تا وقتی عینک بدبینی روی چشمت باشد، نگاهت پُر از ناخالصی است. به نگاهی که خلوص ندارد، اطمینان نکن. برخی از صفات زشت، ساختمان زندگی را به لرزه درمی‌آورد؛ امّا برخی دیگر، بنیان زندگی را به هم ریخته، آن را ویران می‌کند. یکی از این صفات، سوءظن است که هم در آیات(۱) و هم در روایات،(۲) به شدّت از آن نهی شده و نوعی دروغ، محسوب شده است.(۳) سوءظن، گمان بد بردن به دیگری است؛ گمانی که هیچ دلیل یقینی‌ای پشت سرِ آن نیست.
بدگمان، توفیق استفاده از عقلش را از دست داده که در مقابل توهّماتش، سر خم می‌کند. دروغ، همیشه با زبانی که در دهان است، گفته نمی‌شود. کسی که نگهبان زبان ذهنش نباشد، با گمان‌های بدش، همیشه در حال دروغ گفتن است. بدگمان! حتّی اگر یک بار در دنیا با زبان دهانت دروغ نگفتی و در قیامت، در صف دروغ‌گویان محشور شدی، تعجب نکن؛ زیرا بدگمانی از دروغ‌ترینِ دروغ‌هاست.
حُسن ظن: تحلیل کارهای همسر به بهترین وجه ممکن
ما باید رفتارها و گفتارهای همسرمان را به بهترین وجه ممکن، توجیه کنیم.(۴) اگر عصبانی شد، بگوییم: «شاید خسته است». اگر درخواست ما را برای خریدن چیزی رد کرد، بگوییم: «شاید وضع مالی مناسبی ندارد». اگر پول هم داشت، بگوییم: «شاید به کسی بدهکار است». اگر بدهکار هم نبود، بگوییم: «شاید می‌خواهد به کسی کمک کند» و اگر….(۵)
آثار حُسن ظنّ
اوّلین کسی که از خوش‌گمانی بهره می‌برَد، خود انسان است. انسان خوش‌گمان، از نظر روحی در آسایش است(۶) و از نظر عصبی هم از آرامش ویژه‌ای برخوردار است.(۷) انسان خوش‌گمان، رفتار و گفتار اطرافیان خود را به بهترین وجه ممکن، حمل می‌کند. به همین دلیل هم در ارتباط با دیگران، ذهنی آسوده دارد و از چالش‌های روانی در امان است؛ امّا انسان بدگمان، نمی‌تواند با همسرش به راحتی ارتباط برقرار کند؛ زیرا تمام رفتارها و کردارهای او برایش معنای منفی دارد.
یکی از اصلی‌ترین آثار حُسن ظن در روابط زناشویی، خاصیّت محبّت‌افزاییِ آن است.(۸) ارتباط برقرار کردن با انسان بدگمان، بسیار سخت است. وقتی شما با انسان بدگمانی برخورد می‌کنید، مجبورید نهایت دقّت را روی رفتار و گفتار خویش داشته باشید تا در دام بدگمانی او، گرفتار نشوید. با تمام این تلاش‌ها باز هم نمی‌توانید حُسن ظنّ او را به خود، جلب کنید. همین امر، موجب می‌شود از برقراری ارتباط با او خسته شوید. حالا اگر این انسان، خود شما باشید، همسر شما که مجبور است روز و شب، زندگی خود را با شما طی کند، چه خواهد کرد؟
وقتی انسان دوست نداشته باشد با کسی ارتباط برقرار کند، آرام آرام، محبّت قلبی او به آن فرد هم کم می‌شود. همان اندازه که تعامل با انسان بدگمان، سخت و خسته کننده است، ارتباط با انسانی که حُسنِ ظن دارد، آسان و لذّت‌بخش است. به همین دلیل هم محبّت او در دل همسرش، بیشتر می‌شود.
آثار سوءظن
سوءظن، از نظر معنوی ایمان انسان را فاسد کرده،(۹) دین انسان را از بین می‌برَد(۱۰) و موجب فساد عبادت می‌شود.(۱۱)
از نظر روابط زناشویی نیز باید گفت: بنیان زندگی کسی که به همسرش بدگمان است، متزلزل می‌شود و او به هیچ وجه نمی‌تواند زندگی آرامی داشته باشد.(۱۲) زن یا مرد بدگمان برای اینکه بتواند به درستی گمان بد خویش پی ببرد، دست به کارهای ناروایی می‌زند(۱۳) که معمولی‌ترین آن، تجسّس و پس از آن هم تهمت است.(۱۴) این بدگمانی، موجب می‌شود انسان از زندگی با همسر خود، دچار وحشت شود؛(۱۵) چرا که همواره احساس می‌کند همسرش به او خیانت می‌کند.(۱۶) این گونه می‌شود که با وجود سوءظن، هیچ گاه رابطه‌ی او و همسرش اصلاح نخواهد شد.
اگر زندگی‌ات بهشت باشد و تو بدگمان باشی، باز هم در جهنّم، نفس می‌کشی. بدگمان، فقط جسمش در واقعیّت حضور دارد. زندگی بدگمان، در گمان او سپری می‌شود. خانه‌ی بدگمان با خشت‌هایی ساخته شده که در کوره‌ی بدگمانی او، آتش دیده‌‌اند. آدم‌هایی که با بدگمانی زندگی می‌کنند، از خودشان شخصیّتی ندارند! لباس شخصیّت تک تکِ آنها را خودِ بدگمانی بافته و بر تنشان پوشانده. بدگمان، همیشه خواب می‌بیند و خواب‌های او، جز کابوس، چیز دیگری نیست. او به جای مبارزه با بدگمانی خویش، با آدم‌هایی می‌جنگد که خودش آنها را ساخته. این آدم‌های خیالی، هیچ وقت از بدگمان، شکست نمی‌خورند. این آدم‌ها همیشه بدند؛ زیرا بدگمانی، اجازه‌ی خوب شدن به کسی نمی‌دهد.
درمان سوءظن
الف) تقویت ایمان
همه‌ی صفات زشت، ریشه در ضعف ایمان ما دارند. سوءظن هم یکی از این صفات است پس اگر می‌خواهیم سوءظن ما درمان شود، ایمان خود را تقویت کنیم.(۱۷) برای تقویت ایمان، انجام دادن کارهایی که در گام «پر نگه داشتن کانون خانه از معنویت» گفته شد، مفید است.
ب) تفکّر
تفکّر، یکی از اصلی‌ترین عوامل مبارزه با صفات زشت است. با اندکی تفکّر به آثار دنیایی و آخرتی سوءظن و حُسن ظن _ که اندکی از آن گفته شد _ ، می‌توان انگیزه‌ی پرهیز از بدگمانی و عادت به خوش‌گمانی را در خود ایجاد کرد. اگر بدانیم:
گمان، اثبات کننده‌ی چیزی نیست.(۱۸)
سوءظن به همسر، سوءظن به خداست.(۱۹)
بدگمانی به همسری که تا به حال از او خیانت ندیده‌ایم، نشانه‌ی پستی است.(۲۰)
بدگمان، از بدترینِ مردمان است.(۲۱)
و اگر بدانیم که خداوند، پرهیز از سوءظن، را در کنار دوری جُستن از تعرّض به جان و مال مسلمان، واجب کرده است،(۲۲) آیا باز هم مانند گذشته با بدگمانی به همسرمان می‌نگریم؟
ج) پرهیز از تجسّس(۲۳)
معمولاً وقتی انسان به همسرش بدگمان می‌شود، تلاش می‌کند با تجسّس، به درست یا اشتباه بودن گمانش پی ببرد. او فکر می‌کند بهترین راه برای درمان سوءظن، همین کار است، غافل از اینکه سوءظن، یک بیماری روانی است که هر اندازه به آن اهمّیت داده شود، میدان بیشتری برای فعّالیّت می‌یابد. تجسّس، ارزش قائل شدن برای بافته‌های ذهنی است. وقتی شما به توهّمات خود اهمّیت می‌دهید، در تجسّستان هم حالت روانی سوءظن، دخالت می‌کند و تحلیل شما را از یافته‌هایتان، واژگونه می‌کند. از همین‌روست که تجسّس، نه تنها سوءظن شما را برطرف نمی‌کند؛ بلکه آتش آن را شعله‌ورتر هم می‌کند.
د) پرهیز از تحقّق سوءظن
مقصود از تحقّق سوءظن، آن است که انسان، حالت قلبی خود را نسبت به همسرش با توجّه به سوءظن، تغییر دهد و در عمل هم با او متناسب با همان گمان بدش عمل کند.(۲۴) انسان بدگمان باید از تحقّق سوءظن بپرهیزد تا بتواند از بدگمانی خلاصی یابد.(۲۵)
هـ) همان‌طور برخورد کنیم که دوست داریم با ما برخورد کنند
چنان که در یکی از گام‌ها گفته شد،(۲۶) همان‌طور برخورد کنیم که دوست داریم با ما برخورد کنند. این گام، در بسیاری از گلوگاه‌های حسّاس زندگی به کمکمان می‌آید. واقعاً ما دوست داریم که همسرمان درباره‌ی کارهای ما چگونه بیندیشد؟ آیا دوست داریم که کارهای ما را به بدترین وجه ممکن آن، حمل کند؟ اگر کمی با انصاف قضاوت کنیم، خواهیم دید که بدترین برخورد ممکن با همسر، آن است که کارهای او را به صورت بد آن تفسیر کنیم.
و) عبرت گرفتن
کسانی که به همسرشان بدگمان هستند، بارها و بارها به اشتباه بودن گمان‌های خود، پی برده‌اند. عبرت گرفتن که پیش از این در بحث مبارزه با عصبانیّت از آن یاد کردیم، می‌تواند عامل مهمّی برای زدودن گمان‌های بد باشد.
ی) مشاوره
گاهی هم سوءظن، از حد خارج می‌شود و به صورت یک عادت روانی و یا به تعبیر بهتر به صورت یک بیماری روانی در می‌آید. در این صورت، بهترین توصیه‌ی ما برای درمان این بیماری، مشاوره با یک مشاور متعهّد و متخصّص است.
پرهیز از ایجاد سوءظن
همان‌طور که در آیات و روایات به ما توصیه شده از سوءظن بپرهیزیم، ما را از انجام دادن کارهایی که تولید سوءظن می‌کند نیز منع کرده‌اند.(۲۷) اگر همسرمان به دیر آمدن و زود رفتن حسّاس است، سرِ وقت برویم و به موقع بیاییم. اگر به تلفن‌های مخفیانه‌ی ما حسّاس است، در مقابل او تلفن کنیم و پاسخ دهیم. اگر به رفت و آمدها حسّاس است، رفت و آمدها را با هماهنگی او انجام دهیم و…
مخفی‌کاری، از اصلی‌ترین عوامل ایجاد بدگمانی است. شاید برخی بگویند هر کسی به هر حال برای خود، سرّ و رازی دارد که مخصوص به خود اوست. ما نمی‌خواهیم این حق را انکار کنیم؛ امّا می‌خواهیم بگوییم در مواجهه با همسر بدبین، باید از برخی از حقوق گذشت. حسّاس بودن روی کمد، اتاق، کیف، تلفن همراه و دیگر وسایل خود، زمینه‌سازهای بزرگی برای ایجاد حسّاسیت است.
توضیح و تعریف کارهایی که در غیاب همسر انجام گرفته نیز در کم کردن حسّاسیت‌های او، مؤثّر است.
*پرسش‌های شما
شکّاکیت همسر
همسر من، بدگمان است و کارهای مرا به بدترین شکل ممکن، تفسیر می‌کند. حتّی نسبت به گذشته‌ی من هم بدبین است. البته برخی از کارها و حرف‌های من هم برای او در شدّت بدگمانی او تأثیر داشته. حالا من باید با او چگونه برخورد کنم؟
ریشه‌یابی شکّاکیت
شکّاکیت، می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد که دانستن این دلایل برای مدیریت برخورد با انسان بدگمان، لازم است. ما در این جا به برخی از مهم‌ترین دلایل بدبینی اشاره می‌کنیم:
الف) رفتارهای خود انسان
گاهی رفتارهای خود انسان شکّاک، ریشه‌ی شکّاکیت نسبت به رفتار دیگران را فراهم می‌کند. مثلاً فرد شکّاک خودش برای ایمنی یافتن از برخی مشکلات دروغ می‌گوید، فکر می‌کند که باقی هم این‌طور هستند؛ یعنی مصداق آن، ضرب المثل شده که: «کافر، همه را به کیش خود پندارد». این رفتارها گاه در گذشته بوده و گاهی هم در حال حاضر. امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «آدم بد به کسی گمان خوب نمی‌برَد؛ چرا که همه را مانند خود می‌بیند».(۲۸)
ب) رفتارهای دیگران
گاهی دیگران هستند که زمینه‌ی شکّاکیت را فراهم می‌کنند. مثلاً می‌بیند برخی از مردم برای فرار از تبعات کار خود دروغ می‌گویند. او این تجربیّات را عمومیّت داده، شامل همه‌ی مردم می‌کند.
ج) رفتارهای متقابل
برخی از اوقات هم انسان نسبت به فرد خاصّی بدبین می‌شود؛ چرا که از او رفتارهایی دیده که اجازه نمی‌دهد نسبت به او خوش‌بین باشد. مثلاً برخی از کسانی که پیش از ازدواج با همسر خود ارتباط دوستی داشته‌اند، در طول زندگی در رفتارهای او دچار تردید می‌شوند. او به خاطر می‌آورد در زمان مجرّدی، این زن با من به‌طور مخفیانه ارتباط داشت، حال پیش خود می‌گوید از کجا معلوم که حالا هم او به صورت مخفیانه با کسی ارتباط نداشته باشد؟!
د) برداشت‌های اشتباه
برخی عادت دارند که از رفتارها، بدترین برداشت ممکن را بکنند. اینجا بحث یک عادت ذهنی پیش می‌آید. در بسیاری از موارد، بویژه در مواردی که عادت ذهنی دلیل شکّاکیت است، فرد شکّاک باید با یک مشاور صحبت کند تا درمان شود.
در این پاسخ، روی سخن ما با فرد شکّاک نیست. ما با کسی سخن می‌گوییم که همسری شکّاک دارد؛ امّا همین اندازه به کسانی که دچار شکّاکیت و سوءظن هستند، می‌گوییم که بدانید چنین صفتی، می‌تواند زندگی شما را از بنیان نابود کرده، شما را از خودتان خسته کند. پس در اوّلین فرصت به یک مشاور متعهّد مراجعه کنید تا هر چه زودتر درمان شوید.
پرهیز از ایجاد زمینه‌ی بدبینی برای فرد شکّاک
بهترین رفتار ما در مقابل فرد شکّاک، آن است که زمینه‌ی شکّاکیت را تولید نکنیم.
برخی بدون این که بخواهند خودشان گامی برای اصلاح بدگمانی همسرشان بردارند، فقط اصرار دارند همسرشان بدبین نباشد. یکی از کارهایی که زمینه‌ی شکّاکیت را فراهم می‌کند، مخفی‌کاری است.
در جریان گذاشتن همسر
توضیح و تعریف کارهایی که در غیاب همسر انجام گرفته نیز در کم کردن حسّاسیت‌های او مؤثّر است. اصرار داشتن بر این که نباید آنچه را در بیرون گذشته، برای شما تعریف کنم، باز هم حسّ بدبینی همسر را تقویت می‌کند. البتّه نباید اتّفاقی را که موجب دامن زدن به بدگمانی او می‌شود، بازگو کنید.
حفظ رابطه‌های محبّت‌آمیز
به هیچ وجه شکّاکیّت همسر را دلیلی برای بر هم زدن رابطه‌ی خود با او قرار ندهید؛ زیرا هر اندازه رابطه‌ها به هم بخورد، زمینه‌ی بیشتری برای شکّاکیت، تولید می‌شود. با برقراری رابطه‌ای صمیمی و محبّت‌آمیز، تلاش کنید تا همسرتان را در گفتگوهای دوستانه به این باور برسانید که اشتباه می‌کند و یا اینکه حدّاقل می‌توانید او را برای مراجعه به یک مشاور، قانع کنید.
پاورقی‌ها:
۱- یا أَیّهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کثیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ؛ اى کسانى که ایمان آوردهاید! از بسیارى از گمان‌ها بپرهیزید که پارهاى از گمان‌ها، گناه است. سوره حجرات (۴۹): آیۀ۱۲٫
۲- امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «سوءظن را کنار بگذارید که همانا خداوند عزّوجلّ از آن نهی کرده است» (بحار الأنوار، ج۷۲، ص۱۹۴٫)
۳- رسول خدا(ص) فرمود: «از گمان [بد] پرهیز کنید که دروغترین دروغ است» (همان، ص۱۹۵٫)
۴- امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «رفتار برادرت را به بهترین وجه آن حمل کن تا زمانی که کاری از او سر زند که راه توجیه را بر تو ببندد، و هیچ گاه به سخنی که از دهان برادرت بیرون می‌آید تا وقتی که برای آن توجیه خوبی مییابی، گمان بد مبر» (الکافی، ج۲، ص۳۶۲٫)
۵- امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «برای [گفتار و کردار] برادرت، عذری بجوی و اگر نیافتی، عذری بتراش» (بحار الأنوار، ج۷۲، ص۱۹۷).
۶- امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «خوش‌گمانی، مایه‌ی آسایش دل و سلامت دین است» (غرر الحکم و درر الکلم، ص۳۴۴).
۷- امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «خوش‌گمانی، اندوه را سبُک می‌کند و از افتادن در دام گناه میرهانَد» (همان‌جا).
۸- امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «کسی که گمانش را به مردم نیک می‌کند، محبّت آنان را به دست میآورَد» (همان، ص۶۴۱).
۹- امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «با بدگمانی، ایمانی باقی نمیمانَد» (همان، ص۷۷۰).
۱۰- امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «برای انسان بدگمان، دینی نیست» (همان‌جا).
۱۱- امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «از این که گمان بد داشته باشی، دوری کن؛ زیرا بدگمانی، عبادت را فاسد می‌کند» (همان، ص۷۶۹).
۱۲- امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «بدگمانی بر هر کسی غلبه کند، سازشی میان او و دوستش باقی نمی‌گذارد» (همان، ص۶۵۰).
۱۳- امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «بدگمانی، کارها را تباه می‌کند و موجب روی آوردن به بدیها می‌شود» (همان، ص۳۹۹).
۱۴- رسول خدا(ص) فرمود: «در مؤمن، سه ویژگی وجود دارد که هیچ کدام بدون راه فرار نیست: ظن، فال بد و حسد. کسی که از ظن[بد] بری باشد، از غیبت دور می‌شود و کسی که از غیبت بَری شود، از کلام باطل، رهایی می‌یابَد و کسی که از کلام باطل رهایی یابد، به تهمت، آلوده نمی‌شود» (مستدرک الوسائل، ج۹، ص۱۴۷).
۱۵- امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «کسی که گمانش را نیک نمی‌کند، از همگان، دچار وحشت می‌شود» (غرر الحکم و درر الکلم، ص۶۶۰).
۱۶- امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «کسی که گمانهایش بد باشد، کسی را که به او خیانت نکرده، خیانتکار می‌شمارد» (همان، ص۶۴۱).
۱۷- امام صادق(ع) فرمود: «ریشۀ حُسن ظن در نیکو بودن ایمان و سلامت قلب انسان است» (مصباح الشریعه، ص۱۷۳).
۱۸- إِنَّ الظَّنَّ لا یُغْنی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً؛ در واقع، گمان در [وصول به] حقیقت، هیچ سودى نمىرساند. سوره نجم (۵۳): آیه ۲۸٫
۱۹- .رسول خدا(ص) فرمود: «هر کس به برادر خود گمان بد برَد، به پروردگارش گمان بد بُرده است؛ زیرا خداوند متعال میفرماید: اجْتَنِبُوا کثیراً مِنَ الظَّنِّ؛ از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید. حجرات (۴۹): آیۀ۱۲» (الدرّ المنثور، ج۶، ص۹۲).
۲۰- امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «بدگمانی به کسی که خیانت نمی‌کند، از پستی [انسان] است» (غرر الحکم و درر الکلم، ص۳۹۹).
۲۱- امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «بدترین مردم، کسی است که به جهت بدگمانی به کسی اعتماد نمی‌کند و به جهت بدرفتاریاش، کسی به او اعتماد نمی‌کند» (همان، ص۴۱۲).
۲۲- رسول خدا(ص) فرمود: «خداوند متعال، خون و مال و گمان بد بردن به مسلمان را حرام کرده است» (بحار الأنوار، ج۷۲، ص۲۰۱).
۲۳- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کثِیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَ لا تَجَسَّسُوا؛ اى کسانى که ایمان آوردهاید! از بسیارى از گمان‌ها بپرهیزید که پارهاى از گمان‌ها، گناه است، و تجسّس مکنید. سوره حجرات (۴۹): آیه ۱۲٫
۲۴- .ر.ک: بحار الأنوار، ج۷۲، ص۲۰۱٫
۲۵- رسول خدا(ص) فرمود: «وقتی گمان [بد] بردید، در باره‌ی آن تحقیق و جستجو نکنید» (الجامع الصغیر، ج۱، ص۸۸).
۲۶- گام دوم از جلد دوم.
۲۷- امیر مؤمنان علی(ع) فرمود: «کسی که خود را در معرض تهمت قرار میدهد، نباید کسی را که به او بدگمان شد، ملامت کند» (الکافی، ج۸، ص۱۵۲).
۲۸- غرر الحکم و درر الکلم، ص۱۲۶٫