اینک که چندین دهه از انقلاب اسلامی گذشته است، به‌خوبی روشن شده که این درخت پر ثمر، بدون مقاومت هرگز نمی‌توانست به حیات خود ادامه دهد. ورود اندیشه مقاومت در ساختار فکری انقلاب اسلامی و بنیانگذار آن، امام خمینی(ره) ریشه قرآنی دارد. قرآن در آیات متعددی پیامبران را مأمور به پایداری و ثابت‌قدمی در عقیده و اهداف آرمانی معرفی و در دو آیه تصریح می‌کند که پیامبر خاتم(ص) موظف به استقامت در انجام مأموریت خود است.(۱) رهبر معظم انقلاب معتقدند امام خمینی(ره) تفسیر میدانی و عینی آیات مربوط به استقامت بودند:
«آن چیزی که امام را در هیئت یک مکتب، یک اندیشه، یک تفکر، یک راه، مطرح کرد، خصوصیت ایستادگی، مقاومت، عدم تسلیم در مقابل مشکلات و موانع در برابر طاغوت‌ها بود. امام مقاومت خود را به رخ همه دنیا کشید. امام بدون ذره‌ای عقب‌نشینی در راه مبارزه ایستاد. امام حقیقتاً بسیاری از آیات قرآن را با همین ایستادگی و مقاومت خود معنا کرد.»(۲)
لذا اهمیت و ضرورت بررسی نظریات امام امت در باره مقاومت اسلامی نیز روشن می‌شود. انقلاب اسلامی، امام و مقاومت سه ضلع مثلث و سه ریشه اصلی «کلمه طیبه» و «شجره طیبه»ای هستند که اصل آن ثابت و شاخه‌هایش در جهان گسترده شده است.(۳) «نظریه گفتمان مقاومت» یکی از شاخه‌های این درخت طیبه است که اینک در سراسر جهان سربرافراشته و می‌رود تا آرزوی امام امت را محقق کند و با شکست دنیای مادی،پرچم لا اله الّا اللَّه و محمداً رسول اللَّه را در تمام دنیا به اهتزاز درآورد.(۴)
از سوی دیگر، مقاومت اسلامی نیز ممکن است با موانعی مواجه شود که شناخت آنها برای علاقه‌مندان به مکتب مقاومت ضروری است. در این مقاله به ده مانع و عامل تضعیف مقاومت از منظر معمار انقلاب، حضرت امام خمینی اشاره می‌کنیم.
۱٫ هواپرستی
یکی از مهم‌ترین موانع درونی مقاومت، پیروی از نفس و هواپرستی است. هواپرستی مقاومت در برابر شیاطین درونی و بیرونی را در هم می‌شکند. در روایت مشهوری از پیامبر اکرم«ص» می‌خوانیم:
«إِنَّ أَشَدَّ مَا أَتَخَوَّفُ عَلَیْکُمْ مِنْهُ اتِّبَاعُ الْهَوَى وَ طُولُ الْأَمَلِ فَإِنَّ اتِّبَاعَ الْهَوَى یَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ طُولَ‌الْأَمَلِ یُنْسِی الْآخِرَهَ: (۵) به‌راستى ترسناک‌ترین چیزهائى که از آنها بر شما بیم دارم دو چیزند: پیروى از هواى نفس، و آرزوى دراز، زیرا پیروى از هواى نفس انسان را از حقیقت باز می‌دارد و درازى آرزو سبب می‌گردد که انسان آخرت را به دست فراموشى بسپارد.»
امام امت نیز یکی از موانع مقاومت را مسئله فوق می‌دانستند:
«شما فقط در سایه تهذیب، تجهیز و نظم و ترتیب صحیح مىتوانید این مفاسد و مشکلات را از سر راه خود بردارید و نقشههاى استعمارى آنان را خنثى کنید.اگر خود را اصلاح نکنید، مجهز نشوید، نظم و انضباط را در امور درسى و زندگى خود حکمفرما نکنید، در آتیه خداى ناخواسته محکوم به فنا خواهید بود. تا فرصت از دست نرفته، تا دشمن بر همه شئون دینى و علمى شما دست نیافته، فکرى کنید. بیدار شوید. به پا خیزید. در مرحله اول، در مقام تهذیب و تزکیه نفس و اصلاح خود برآیید.»(۶)
۲٫ خودخواهی
از منظر امام، خودخواهى همیشه انسان را به فساد می‌کشد و برای مقاومت لازم است بت نفس شکسته شود.(۷) امام امت در‌باره نقش خودخواهی در تضعیف مقاومت می‌فرمایند:
«با حب نفس و حب جاه و کبر و غرور نمىتوان مقاومت کرد. عالِم سوء، عالم متوجه به دنیا، عالمى که در فکر حفظ مسند و ریاست باشد، نمىتواند با دشمنان اسلام مبارزه کند و ضررش از دیگران بیشتر است. قدم را الهى کنید، حب دنیا را از دل بیرون کنید، آن وقت مىتوانید مبارزه کنید.» (۸)
بلعم باعورا، نمونه کامل و عینی از افرادی است که به خاطر هواپرستی نه تنها نتوانست در برابر شیاطین مقاومت کند، بلکه خود نیز به آلت‌دستان آنها تبدیل شد. بلعم از عالمان بزرگ، مستجاب الدعوه، بلندآوازه، از پیروان حضرت ابراهیم«ع» و کسی بود که از حوادث آینده خبر مىداد. وى از علماى مشهور و مبلغان توانمند بنىاسرائیل بود که در پى وعدههاى فرعون به او پیوست.(۹)
خودخواهی، هواپرستی، دنیاطلبى و حسادت بلعم به موسى(ع) زمینهساز گرایش وى به فرعون شد و فرعون از او خواست براى دستگیرى موسى(ع) و بنىاسرائیل دعا کند و او نیز پذیرفت.(۱۰)
۳٫ رفاه‌طلبی
از نگاه امام خمینی(ره)، مبارزه و مقاومت در برابر استکبار با رفاه‌طلبى سازگار نیست.(۱۱) ایشان بر این باور بود که مبارزه و رفاه و سرمایه، قیام و راحت‌طلبى، دنیاخواهى و آخرتجویى مقوله‌هائی هستند که هرگز با هم جمع نمىشوند و تنها کسانی تا آخر خط با انقلاب و امام همراه هستند که درد فقر و محرومیت و استضعاف را چشیده باشند.(۱۲)
۴٫ ترس
یکی از مهم‌ترین عوامل تقویت مقاومت، شجاعت است. شجاعت، به مفهوم پیروی کردن نیروی خشم و انتقام از نیروی خردمندی در اقدام بر کارهای مهم و تشویش نداشتن در انجام دادن آنهاست.(۱۳)
کسانی می‌توانند در برابر دشمنان مقاومت کنند که نترسند. از نگاه قرآن، ابلاغ رسالت‌های الهی باید با شجاعت و بدون ذره‌ای ترس انجام شود: «الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلَّا اللَّهَ وَ کفی بِاللَّهِ حَسِیباً»(۱۴) و شهامت رزمندگان مؤمن در برابر کافران، از اسباب پیروزی است، از این رو در نبرد سرنوشت‌ساز طالوت و جالوت، شجاعت مثال‌زدنی طالوت باعث شکست جالوت و پیروزی مؤمنان شد.(۱۵)
امام راحل با توجه به نقشی که شجاعت در تقویت مقاومت داشت، همواره مردم را به آن تشویق و از ترسیدن نهی می‌کرد:
«ما از پیروان پیغمبر اکرم«ص» هستیم. ما از پیروان حضرت امیر«ع» هستیم. ما از پیروان حضرت ابا‌عبداللَّه«ع» هستیم. کسانى که پیروان آن بزرگواران باشند هرگز نمىترسند، ترس براى کسانى است که اعتقاد به عالم آخرت ندارند. غم و غصه براى آنهایى است که فقط همین دنیا را دارند و آمالشان دنیا است، اما آنها که مىدانند در جنت نعیم و مقام کریم جا دارند از چه مىترسند؟ «إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَهُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّهِ الَّتی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ»(۱۶) (۱۷)
۵٫ اختلاف
اختلاف یکی از مهم‌ترین عوامل تضعیف مقاومت اسلامی است. قرآن به مسئله اتحاد از دیدگاه اجتماعى آن نگریسته و بر اهمیت اتحاد میان جهانیان تأکید کرده است. همچنین پیوند میان دلهاى مؤمنان را نوعى تصرف الهى مىشمارد.(۱۸)
معمار انقلاب، رمز پیروزی بر مستکبران را اتحاد می‌دانست و بر حفظ آن تاکید می‌کرد. «اگر این [اتحاد] حفظ شد، شما را تا آخر نقطه پیروزى مىرساند. اگر خداى نخواسته وحدت کلمه را از دست بدهید یا مقصدتان غیر مقصد حکومت اسلامى باشد، خوف این است که دیگر نتوانید قدم بردارید. نتوانستن در قدم برداشتن دنبالش این است که آنها قدمشان را پیش بگذارند. شماها سست بشوید و عقبنشینى کنید، آنها یک قدم جلو بگذارند و توطئهها را زیاد کنند. ممکن است که ماها هر چه عقب برویم، آنها جلو بیایند؛ توطئهها زیاد بشوند؛ این ریشهها همه با هم مجتمع بشوند. ماها از هم متفرق بشویم، آنها با هم مجتمع بشوند؛ عکس آنى که با آن پیروزى حاصل شد، تحقق پیدا کند.» (۱۹)
از نگاه امام خمینی، اختلاف‌افکنی از شیوه‌های مرسوم مستکبران برای سرکوب دین و مسلمانان است:
«خواستند که بین اقشار ملت یک وحدتى تحقق پیدا نکند؛ آنها از این وحدت خوف داشتند و حالا هم احساس کرده‌اند که اگر ملت با هم وحدت پیدا بکنند، اگر جناح‌هاى مختلف یکى بشوند، ابرقدرت‌ها هم نمىتوانند با اینها مقاومت کنند. از این جهت ما باید الآن خیلى مراقب امور باشیم.»(۲۰)
۶٫ ملی‌گرایی
از نگاه نافذ امام، یکی از مهم‌ترین عوامل تقویت مقاومت، اسلام‌گرایی است. «کسانى که گفتند پروردگار ما اللَّه است، سپس استقامت به خرج دادند، نه ترسى براى آنهاست و نه غمى دارند».(۲۱) با توجه به همین مبنای قرآنی است که از منظر پدر فرزانه ملت، هر گرایشی غیر از اسلام با مقاومت ناهماهنگ است و جز ذلت چیزی در پی نخواهد داشت:
«من به‌صراحت مىگویم ملی‌گراها اگر بودند، به‌راحتى در مشکلات و سختی‌ها و تنگناها دست ذلت و سازش به طرف دشمنان دراز مىکردند و براى اینکه خود را از فشارهاى روزمره سیاسى برهانند، همه کاسههاى صبر و مقاومت را یکجا مىشکستند و به همه میثاق‌ها و تعهدات ملى و میهنى ادعایى خود پشت پا مىزدند.» (۲۲)
همچنین رمز پیروزی مقاومت فلسطین از منظر حضرت امام خمینی، اسلام‌گرایی این ملت است و نه ملی‌گرایی آنان:
«حماسه مردم فلسطین یک پدیده تصادفى نیست. آیا دنیا تصور مىکند که این حماسه را چه کسانى سرودهاند و هم اکنون مردم فلسطین به چه آرمانى تکیه کرده‌اند که بىمحابا و با دست خالى در برابر حملات وحشیانه صهیونیست‌ها مقاومت مىکنند؟ آیا تنها آواى وطن‌گرایى است که از وجود آنان دنیایى از صلابت آفریده است؟ آیا از درخت سیاست‌بازان خودفروخته است که بر دامن فلسطینیان میوه استقامت و زیتون نور و امید مىریزد؟ اگر این چنین بود، اینها که سال‌هاست در کنار فلسطینیان و به نام ملت فلسطین نان خوردهاند! شکى نیست که این آواى «اللَّه اکبر» است، این همان فریاد ملت ماست که در ایران شاه را و در بیت‌المقدس غاصبین را به نومیدى کشاند. و این تحقق همان شعار برائت است که ملت فلسطین در تظاهرات حج دوشادوش خواهران و برادران ایرانى خود فریاد رساى آزادى قدس را سر داد و «مرگ بر آمریکا، شوروى و اسرائیل» گفت و بر همان بستر شهادتى که خون عزیزان ما بر آن ریخته شد. او نیز با نثار خون و به رسم شهادت آرمید. آرى، فلسطینى راه گم کرده خود را از راه برائت ما یافت.»(۲۳)
۷٫ سیاست‌های شیطانی
امام(ره) بر این باور بودند که با پیشرفت دنیا، شیاطین نیز در کار خود پیشرفت کرده و روش‌های نوینی را برای در هم شکستن مقاومت برگزیده‌اند.
«من گمان نمىکنم که دنیا تا کنون مثل این دورهاى که ما در آن زندگى مىکنیم، شیطان داشته است، اما هر چه دنیا پیشرفت کرده است، شیطان‌ها هم در کارهاى شیطانی‌شان پیشرفت کرده‌اند. امروز که به اصطلاح عصر تمدن و ترقى و عصر پیشرفت است، عصر شیطان‌هاست. شما در سرتاسر دنیا اگر چنانچه ملاحظه کنید، دنیا در دست شیاطین است. در مقابل یک همچه توطئه عظیم و یک همچه شیطان‌هاى تعلیم دیده و شیطان‌هاى عصر تمدن، باید انسان‌ها قیام کنند. انسان‌ها همان طورى که انبیاى عظام و اولیاى خدا قیام کردند و جانفشانى کردند، در این عصر هم همه شما، همه ما، همه روحانیون، همه ملت‌ها، همه ستمدیدههاى تاریخ باید قد علم کنند و جلوى این شیاطین بایستند.»(۲۴)
۸٫ نفاق و منافقان
منافق کسى است که در ظاهر ادعاى اسلام دارد، ولی در باطن کافر است. به فرموده قرآن، منافقان هنگامى که با اهل ایمان ملاقات مىکردند، مىگفتند ایمان آوردهایم و زمانى که با کافران خلوت مىکردند مىگفتند ما با شماییم و بر کفر خود پایداریم و محمد و پیروان او را مسخره مىکنیم: «وَ إِذا لَقُوا الَّذینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلى شَیاطینِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ».(۲۵)
امام خمینی همواره مردم و مسئولان را از منافقان بر حذر می‌داشت و آنها را یکی از موانع مقاومت معرفی می‌کرد و روش منافقان را این گونه تبیین می‌کرد:
«این گروه کمونیست‌ها، این گروه تودهایها، اینها پشت جبهه بودند. اینها هیچ وقت به جبهه نمىآمدند. اینها از اول پیش نبودند. اینها از اول اصلًا داخل در این مسائل نبودند. حالا که دیدهاند یک قدرى [پیشرفت] است و ممکن است یک انتفاعاتى ببرند، حالا سر برآوردهاند!این [ملتند] که کار انجام دادهاند. ملت قیام کرد. همین طبقه سوم. اینها پیش بردند. باید حالا هم همین طور با دست اینها و با این جمعیت پیش ببریم. مشکلات را هم باید ما با اینها صحبت کنیم.» (۲۶)
۹٫ خواص بی بصیرت
هر چند برای تحقق مقاومت عمومی، مردم نقش بسیار مهمی دارند، ولی نقش خواص در این میان بسیار پر رنگ است. از این روست که در اسلام به صلاح و فساد عالِم و دانشمند توجه ویژه‌ای شده است. امام علی(ع) فرمود: «فساد توده مردم ناشی از فساد خواص است. سوگند به خدا که مردم را نابود نـکـرد مـگـر عـلـمـای طمعکار و زاهدان دنیاخواه و بازرگانان خیانت‌پیشه و جنگجویان ریاکار و زمـامـداران سـتمگر و به‌زودی کسانی که ستم کرده‌اند، بدانند که به کدام بازگشتگاه بر‌خواهند گشت.»(۲۷)
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای با اشاره به نقشی که خواص در رشد و تعالی جامعه از سویی و یا انحطاط جامعه از دیگر سو دارند، به روایتی از پیامبر«ص» اشاره می‌کنند(۲۶) که صلاح امت به صلاح خواص بستگی دارد و در ادامه می‌فرماید:
«اگر در جمهوری اسلامی، مسئولان، زبدگان و نخبگان به این حقایق توجه و خویشتنداری کنند؛ خود را اسیر هواها و هوس‌ها و مطامع دنیوی نسازند؛ جاذبههای گمراهکننده دنیا آنها را مفتون خود نکند؛ ارعاب و تهدید دشمنان، آنها را از میدان خارج نکند و در اراده آنها تزلزلی به وجود نیاورد، هیچ قدرتی نخواهد توانست عزم و اراده عظیم ملی را که در این کشور وجود دارد، اندکی مخدوش کند.»(۲۹) رهبر معظم انقلاب در موارد دیگری نیز بر نقش خواص و برخی جریان‌های داخلی در ایجاد مانع فراروی عزم ملی و مقاومت اسلامی اشاره کرده‌اند ایشان می‌فرمایند:
«ملت ما ملت مؤمن و با عزم و ارادهای است، ملت آمادهای است، ملت صادقی است؛ اما در گوشه و کنار افرادی، جریان‌هایی، مجموعه‌هایی به اسمهای مختلفِ نخبگان سیاسی و غیر اینها، فضای جامعه را مشوش می‌کنند، فضای جامعه را از صفا و صداقت تهی می‌کنند، مردم را دچار اغتشاش ذهنی، دچار تردید می‌کنند.» (۳۰)
این سخنان امام خامنه‌ای، همسو، هماهنگ و مشابه سخنان پیرفرزانه و بنیانگذار انقلاب است که فرمود:
«مگر نه این است که خداوند از علما پیمان گرفته است که در برابر ستم ستمکاران و ظلم جنایتپیشگان ساکت و آرام نمانند؟ مگر نه این است که علما حجت پیامبران و معصومین بر زمین هستند؟ پس باید علما و روشنفکران و محققان به داد اسلام برسند و اسلام را از غربتى که دامنگیرش شده است نجات دهند و بیش از این ذلت و حقارت را تحمل نکنند و بت سیادت تحمیلى جهانخواران را بشکنند و با بصیرت و سیاست چهره منور و پر اقتدار خود را آشکار سازند و در این راستا، دو چهرهها و روحانى نمایان و دین به دنیافروشان و قیل و قال کنندگان را از خود و از کسوت خود برانند و اجازه ندهند که علماى سوء و تملق‌گویان ظَلمه و ستمگران، خود را به جاى پیشوایان و رهبران معنوى امت‌هاى اسلامى بر مردم تحمیل و از منزلت و موقعیت معنوى علماى اسلام سوءاستفاده کنند.»(۳۱)
۱۰٫ استکبار جهانی
پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ همچون دمی مسیحایی، روحی مجدد بر کالبد همه مستضعفان عالم دمید. این انقلاب مبارک نه تنها باعث امید مسلمانان و بازگشت آنان به اسلام شد، بلکه روحیه استکبارستیزی را در جامعه بشری تقویت کرد. همان گونه که بنیانگذار انقلاب حضرت امام (ره) نیز تصریح کردند:
«انقلاب اسلامی ایران، دست جهانخواران و ستمگران را از ایران بزرگ کوتاه کرد و با تأییدات غیبی الهی پیروز شد. تردیدی نیست که این یک تحفه الهی و هدیه غیبی بود که از جانب خداوند منان به این ملت مظلوم غارت‌زده عنایت شد.»(۳۲)
روشن است که مستکبران به هیچ وجه نمی‌توانند این چراغ پرفروغ را تحمل کنند و برای خاموش کردن آن از هیچ کوششی فروگذار نمی‌کنند. آنان سیاست‌های متفاوت و گوناگونی را برای شکست انقلاب به کار می‌گیرند تا بتوانند انقلاب را تضعیف کنند و اگر توانستند ریشه‌های آن را بخشکانند.
ولی امام امت با بیداری و هوشیاری در مقابل آنها ایستاد و به ملت نیز آموخت که باید سیاست‌های آنها را شناخت و با آنها مقابله کرد:
«ملت شریف ایران همیشه در مقابل شدیدترین حملات تمام جهان کفر علیه اصول انقلاب خویش مقاومت کرده است.» (۳۳)
امام بارها به ملت یادآوری کردند که استکبار جهانی با ما دشمن است و ما وظیفه داریم در برابر آن مقاومت کنیم.
«ایادى استعمار مىخواهند تمام حیثیات اسلام را از بین ببرند و شما باید در مقابلشان ایستادگى کنید.»(۳۴)
امام امت راز و رمز ایستادگی و مقاومت در برابر استکبار جهانی را توحیدباوری معرفی کرد و فرمود:
«برادرهاى من! خواهرهاى من! ما در یک موقعیتى واقع هستیم که باید هوشیارانه با آن مواجه باشیم. ما با یک ابرقدرتى در طرف غرب و یک ابرقدرتى در طرف شرق مواجه هستیم که هر دوى آنها مىخواهند ما را ببلعند. ما به خواست خداى تبارک و تعالى و همت برادرها و خواهرهاى ایمانى ایران در مقابل همه آنها با کمال قاطعیت ایستادیم و اجازه نخواهیم داد که هیچ قدرتى با ما مواجهه کند و در مقدرات ما تصرف کند. و شما هیچ از این قدرت‌هاى بزرگ نترسید که شما در پناه خدا هستید و قدرت‌ها همه فانى هستند در مقابل قدرت خداى تبارک و تعالى.(۳۵)
پاورقی:
۱-
۲- «فَاسْتَقِمْ کَما أُمِرْت» (هود:۱۱۲) و «وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْت» شوری:۱۵٫
۳- امام خامنه‌ای، بیانات، ۱۴/۳ /۹۸٫
۴- اشاره به آیات ۲۴ و ۲۵ سوره ابراهیم(ع).
۵- صحیفه امام، ج.۱۸، ص.۳۴۳٫
۶- إرشاد القلوب إلى الصواب، ج.۱، ص.۲۱٫
۷- اسلام ناب، در کلام و پیام امام خمینى(ره)،ص.۹۹۵٫
۸- صحیفه امام، ج.۱۹،ص.۲۵۰٫
۹- جهاد اکبر،ص.۴۶٫
۱۰- تفسیر قرطبى، ج.۷، ص.۲۰۳؛ نمونه، ج.۷، ص.۱۴٫
۱۱- الکامل، ج.۱، صص.۲۰۱-۲۰۰؛ تاریخ طبرى، ج.۱، ص.۲۵۸٫
۱۲- صحیفه امام، ج.۲۱، ص. ۸۷٫
۱۳- صحیفه امام، ج.۲۱، ص. ۸۷٫
۱۴- جامعالسّعادات، ج.۱، ص.۲۴۲٫
- احزاب، ۳۹٫
- بقره، ۲۴۹ تا ۲۵۱٫
۱۷- همانا کسانى که گفتند: پروردگار ما خداى یکتاست و آنگاه [بر آن] پایدارى کردند فرشتگان بر آنان فرود مىآیند [و می‌گویند] که نترسید و اندوهگین نباشیدو شما را مژده باد به آن بهشتى که نوید داده مىشدید. (فصلت : ۳۰)
۱۸- صحیفه امام، ج.۱، ص. ۱۶۵٫
۱۹ – رک: دائره المعارف قرآن کریم، ج.۲، ص. ۷۵
۲۰- صحیفه امام، ج.۸، ص. ۴۴۵٫
۲۱- صحیفه امام، ج.۷، ص. ۹۷٫
۲۲ -إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ (احقاف،۱۳)
۲۳- صحیفه امام، ج.۲۱، ص. ۹۸٫
۲۴- صحیفه امام، ج.۲۱، ص. ۸۵٫
۲۵- صحیفه امام، ج. ۱۹، ص.۲۳۶٫
۲۶- بقره، ۱۴٫
۲۷- صحیفه امام، ج.۷، ص. ۲۸۱٫
۲۸- میزان الحکمه، ذیل فسد.
۲۹- لا تصلح عوام هذه الامّه الاّ بخواصّها قیل یا رسول اللَّه و ما خواصّ امّتک، قال خواصّ امّتی العلماء و الأمراء.
۳۰- بیانات در دیدار کارگزاران نظام (۰۲/۰۷/۱۳۸۲)
http://farsi.khamenei.ir/speech.content?id=3196
۳۱ . بیانات در دیدار مسئولان و کارگزاران حج (۱۵/۰۸/۱۳۸۷)
http://farsi.khamenei.ir/speech.content?id=4205
۳۲- صحیفه امام، ج.۲۰، ص. ۳۳۹٫
۳۳- صحیفه امام، ج.۲۱، ص. ۴۰۱٫
۳۴- صحیفه امام، ج.۲۱، ص. ۸۶٫
۳۵- تهذیب نفس و سیر و سلوک، از دیدگاه امام خمینى(ره)، ص. ۹۱٫
۳۶- صحیفه امام، ج.۱۲، ص. ۳۰۵٫