حقوق والدين
در بخشهاي
گذشته، آيات قرآن کريم که در مورد حقوق والدين نازل شده است مورد بحث بود و در اين
بخش روايات معصومين سلام الله عليهم را بمقدار امکان مورد بررسي قرار مي‌دهيم.
اگر بخواهيم
تنها رواياتي که در اين امر مهم وارد شده است نقل و ترجمه کنيم بدون شک نياز به
تأليف يک کتاب قطور دارد، لذا بهمين مقدار اکتاف مي‌کنيم که بخشي از روايات را
براساس موضوعات مربوط به حقوق والدين نقل نموده و قدري توضيح دهيم.
1- عقوق
والدين از گناهان کبيره
عقوق بمعناي
عدم رعايت حقوق است و لذا در هر موردي که شخصي بر ديگري حقي داشته باشد و آن را
رعايت نکند صدق مي‌کند. در بخش حقوق فرزندان گفتيم که پدر و مادر نيز اگر حقوق
فرزند را رعايت نکنند عاق او هستند بهر حال عقوق اختصاص به حقوق والدين ندارد ولي
بدليل اهميت آن از کلمه عقوق بيشتر و پيشتر نافرماني و عدم احترام پدر و مادر به
ذهن خطور مي‌کند.
در روايات
بسيار زيادي از طرق مختلف عقوق والدين از گناهان کبيره شمرده شد است. گناهان کبيره
گناهاني استکه خداوند بر آنها وعده عقاب داده است. در بعضي از روايات بر اين امر
استدلال شده است که خداوند در قرآن عاق والدين را جبار شقي شمرده است و اين اشاره
بگفتار حضرت عيسي عليه السلام است که در گهواره پس از ولادت براي دفاع از مادر سخن
گفت. قرآن کريم سخن او را نقل فرموده که در مقام بيان نعمتهاي خداوند درابره خود
مي‌گويد: «و برا بوالدتي و لم يجعلني جبارا شقيا» ـ و در بعضي روايات استدلال شده
استب اينکه خداوند عاق والدين را عصي يعني نافرمان شدمرده است و اين اشاره بمدحي
است که خداوند در قرآن از حضرت يحيي عليه السلام کرده است که او به والدنيش
نيکوکار بود و سرکش و نافرمان نبود. در بسياري از روايات گناهان کبيره را هفت عدد
شمرده‌اند که يکي از آنها عقوق والدين است و آنرا در شمار شرک و قتل نفس و
رباخوراي و فرار از جبهه جهاد خوردن مال يتيم و تهمت به زنان پاکدامن قرار داده‌اند.
و در روايتي امام صادق عليه لاسلام بدترين گناه را شکر و پس نااميدي از رحمت
خداوند شمرده و پس برخي گناهان را که در قرآن به آن تصريح شده ذکر فرموده‌اند که
اول آنها عقوق والدين است.
روايات در
اين زمينه بحدي است که مقام را گنجايش ذکر آنها نيست.
2- اهميت
احسان به والدين
در روايتي
منصور به حازم از امام صادق عليه السلام پرسيد کدام عمل افضل است فرمود: نماز در
وقت و احسان به والدين و جهاد در راه خدا.
عمار بن حيان
گويد خدمت امام صادق عليه السلام عرض کردم که فرزندم اسماعيل به من نيکوکار است،
فرمود: او را دوست داشتم و اکنون بيشتر دوستش دارم زيرا رسول خدا صلي الله عليه و
آله هنگامي که خواهر رضاعيش بملاقاتش مشرف شد از ديدنش خشنود شده رداي مبارکش را
براي نشستن او پهن کرد و با او به گفتگو با خوشروئي پرداخت و چون برادرش آمد
آنگونه رفتار نکرد از علت اين امر پرسيدند حضرتش فرمود زيرا او به پدر و مادرش
مهربانتر از اين بود.
و در روايات
متعدد آمده است که چهار نفرند که خداوند به آنها نظر لطف مي‌فرمايد و در بهشت جا
مي‌دهد يکي از آنها کسي است که به پدر و مادر مهربان باشد و به آنها احسان کند و
آنها را غمگين نسازد. و از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده که فرمود: «هر
فرزندي که نگاه با شفقت و مهرباني به پدر و مادر کند خداوند به هر نگاهش براي او
حجي مقبول ثبت کند. حاضران با تعجب گفتند حتي اگر در روز صد بار نگاه کند؟
فرمودند: آري خداوند بزرگتر و برتر است. و در روايات بسيار، نگاه با مهرباني به
پدر و مادر عبادت شمرده شده است.
از امام
صادق عليه السلام روايت شده که فرمود: از حسن معرفت انسان به خداوند است که به پدر
و مادر نيکي کند زيرا هيچ عبادتي سريعتر از احسان به والدين رضايت خداوند را جلب
نمي‌کند.
و از رسول
خدا صلي الله عليه و آله روايت شده است که رضاي خداوند در رضاي والدين و خشم او در
خشم آنها است. و در پاسخ کسي که از حق والدين پرسيد فرمود: آن دو بهشت و جهنم
تواند. يعني با رضاي آنها بهشت و با نارضايتي آنها جهنم نصيب خواهد شد.
اميرالمؤمنين
عليه السلام در وصيت به فرزندش امام حسن عليه السلام بنابر بعضي از روايات مي‌فرمايد:
«و بّر الوالدين مناکرم الطباع» يا«من کرم الطبيعة» ـ يعني نيکي به پدر و مادر از
بهترين خصلتها است يا از خصلتهاي نيکو است. و در جاي ديگر فرمودند«بر الوالدين
اکبر فريضه» ـ احسان به پدر و مادر بزرگترين فريضه الهي است. و بنابراين حديث رتبه
اين عبادت از همه عبادات برتر خواهد بود. و مؤيد اين روايتي است از عامه که خداوند
خطاب به حضرت موسي عليه السلام فرمود: «کسي که به پدر و مادر نيکوکار باشد و نسبت
به من نافرماني کند او را در نيکوکاران ثبت مي‌کنم و آن کس که از من اطاعت کند و
حقوق پدر و مادرش را رعايت نکند او را در زمره نافرمان مي‌نويسم.
و همچنين در
روايتي ديگر از رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم نقل کرده‌اند که فرمود نيکي به
پدر و مادر از نماز و صدقه و روزه و حج و عمره و جهاد در راه خدا برتر است. و
ظاهرا منظور از آن اعمال مستحبات و نوافل است نه واجبات و فرائض. و درخصوص جهاد
منظور جهاد ابتدائي به امر امام است نه جهاد دفاعي آن گاه که سرزمينهاي اسلامي
مورد هجوم دشمن قرار گرفته باشد زيرا در آن صورت بدون شک بر همه دفاع واجب است و
حتي رضايت پدر و مادر هم شرط نيست. و اما در مواقع جهاد ابتدائي براي گسترش دامنه
اسلام و قدرت مسلمين روايات زيادي از طرق عامه و خاصه وارد شده استکه احسان به
والدين از آن افضل است و ظاهرا همه مواردي که در آنها جهاد را مشروط به رضايت
پدر و مادر و بخصوص مادر قرار داده‌اند از
اين قبيل است نه موارد دفاع از اسلام.
3- آثار
احسان به والدين در زندگي
احسان و
نيکي درباره پدر و مادر نه تنها ثواب آخرت را به دنبال دارد بلکه در خوشبختي زندگي
دنيانيز مؤثر است. گرچه اين چندان مهم نيست و تنها آخرت است که زندگي حقيقي انسان
است ولي بهر حال اثر وضعي اين عمل در زندگي موقت دنيا نيز بسيار خوب و مطلوب است.
يکي از آثار
خوب آن احسان متقابل فرزند است. در روايت آمده است«برّوا آباءکم يبرّکم
ابناؤکم…» ـ با پدران خود نيکي کنيد تا فرزندانتان نيز به شما نيکي کنند.
و ديگري
آسان شدن مرگ است. امام صادق عليه السلام فرمود: هر که دوست دارد که خداوند
سختيهاي هنگام مرگ را بر او آسان کند به نزديکان خود مهربان باشد و به پدر و مادر
خويش احسان کند…
اثر ديگري
آن نفي فقر و نيازمندي است. در همان روايت گذشته مي‌فرمايد: کسي که چنان باشد(صله
رحم و احسان به والدين کند) خداوند سختيهاي مرگ را بر او آسان کند و هرگز در زندگي
دچار فقر نشود.
و نتيجه
ديگر آن زيادي عمر است. از امام باقر عليه السلام روايت شده که احسان به والدين و
صدقه پنهاني، فقر را از بين مي‌برند و بر عمر انسان مي‌افزايند. و از امام صادق
عليه السلام روايت شده که اگر دوست داري عمرت فزوني يابد، پدر و مادرت را خشنود
کن.
و نظير
اينگونه روايات فراوان است و داستانهايي نيز در جوامع و فرهنگهاي مختلف بشري معروف
و مشهور است.
4- احسان به
والدين کفاره گناهان است
در کافي
شريف از امام صادق عليه السلام نقل شده است که فرمود: مردي خدمت رسول خدا صلي الله
عليه و آله و سلم آمد وگفت دختري براي من متولد شد، پس او را تربيت کردم تا بزرگ و
بالغ شد، آنگاه او را در چاهي افکندم و آخرين سخني که از او شنيدم«يا ابتاه» بود.
يعني«پدر جان». آيا کفاره اين گناه چيست؟ حضرت فرمود: آيا مادرت زنده است؟ گفت نه.
فرمود: آيا خاله‌اي زنده داري؟ گفت: آري. فرمود: به او احسان و نيکي کن که او نيز
به منزله مادر است و احسان به او کفاره اين عمل زشت تو است. راوي مي‌گويد از امام
پرسيدم اين کار در چه زماني بوده؟ حضرت فرمود: در جاهليت.
و در روايتي
ديگر امام باقر عليه السلام از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل کرده است که سه
مورد را ذکر فرمودند که حتما موجب آرزش خداونداست. و لعنت خدا بر کسي باد که چنين
فرصتهائي را از دست مي‌دهد و از غفران خداوند بهره‌اي نمي برد که کفاره گناهانش
باشد. آن سه مورد يکي عبادت و اعمال ماه رمضان است و ديگري احسان و نيکي به در و
مادر و سوم صلوات بر رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم هنگامي که نامش برده شود.
حضرت فرمود کسي که از چنين فرصتهائي استفاده نکند«فابعده الله» يعني خداوند او را
از رحمتش دور کند.
ديگري نيز
خدمت پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم آمد و گفت عمل زشتي نيست که من انجام
نداده باشم آيا توبه من پذيرفته است؟ حضرت پرسيد: آيا کسي از والدينت زنده است؟
گفت:آري پدرم، فرمود: برو و درباره او خوبي کن. و چون مرد منصرف د حضرت فرمود: کاش
مادرش مي‌بود.
5- آثار
عقوق در زندگي
همانگونه که
احسان به والدين آثار و نتايج مطلوبي در زندگي فرزند دارد بدرفتاري و عدم رعايت
حقوق لازم آنان نيز آثار و نتايج نامطلوبي دارد که در اين زمينه هم روايات بسيار
وارد شده و هم داستانهاي معروفي در ميان جوامع بشري متداول است.
رسول اکرم
صلي الله عليه و آله و سلم در روايتي فرمودند: «ثلاثة من الذنوب تعجل عقوبتها و لا
تؤخر الي الآخرة عقوق الوالدين و البغي علي الناس و کفر الاحسان» سه گناه است که
قوبت آن در دنيا داده مي‌شود، قبل از آخرت: عدم رعايت حقوق پدر و مادر و تجاوز و
ستم به ديگران و کفران نيکي مردم.
و در روايتي
ديگر فرمودند دو چيز است که عقوبتشان در دنيا تعجيل مي‌شود، تجاوز و ظلم و عقوق
والدين نقل شده است که رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم بر سر جواني که در حال
احتضار بود حاضر شد و به او فرمود: بگو لااله‌الاالله ولي او زبانش بسته شده بود و
نمي‌توانست بگويد و آن حضرت مکرر مي‌فرمود و او نمي‌توانست. فرمود: آيا مادرش زنده
است؟ زني که حاضر بود گفت من مادرش هستم. فرمود: آيا از و ناراضي هستي؟ گفت آري،
شش سال است که با او سخن نگفته‌ام. فرمود: از او درگذر و راضي باش. او اطاعت کرد و
راضي شد و بيمار توانست کلمه توحيد را بر زبان آورد.
از امام
هادي عليه السلام روايت شده است که فرمود: عقوق، فقر و مذلت را در پي دارد. و امام
صادق عليه السلام فرمود: گناهي که هوا را تاريک مي‌کند عقوق والدين است.
6- استجابت
دعاي والدين
يکي از
آرزوهاي انسان مؤمن است که دعاي او مستجاب شود. گرچه خداوند بدون دعا نيز نياز
مخلوقات خويش را برطرف مي‌سازد و رحمت او همه چيز را در برگرفته است ولي اين براي
انسان مايه آرامش و اعتماد و اعتقاد است که احساس کند خداوند دعاي او را مستجاب
کرده است. ولي استجابت دعا شرايطي دارد که غالباً مفقود است. در روايات مواردي
تذکر داده شده است که مظان استجابت دعا است. يعني مقتضي موجوداست اگر موانعي
نباشد. يکي از آن مقتضيها اين است که پدر و مادر در حق انسان دعا کنند که دعاي
آنها غالبا مستجاب مي‌شود و بايد از اين جهت نيز بر حذر بود که اگر از انسان اراضي
باشند نفرين آنها نيز مؤثر است. امام صادق عليه السلام در روايتي فرمود: سه دعا
است که از خداوند محجوب نمي‌ماند. يعني به هدف استجابت مي‌رسد. دعاي پدر براي
فرزند نيکوکار و نفريناو بر فرزندعاق و نفرين مظلوم بر ظالم و دعاي او براي ياورش
و دعاي مؤمن براي برادر مؤمني که در راه محبت ما با او مواسات کند و نفرين او بر
کسي که با قدرت و نياز او از کمکش سرباز زند.و از رسول خدا صلي الله عليه و آله و
سلم روايت شده است که فرمود: از نفرين بپرهيزيد که از شمشير تيزتر است. گويند مردي
نزد دانشمندي آمد و از دست پسرش شکايت کرد. او پرسيد آيا بر او نفرين کردي؟ گفت
آري. دانشمند گفت: تو او را بيچاره و فاسد کردي زيرا دعاي پدر مستجاب است.
و در روايتي
آمده است که رسول خدا فرمود: دعاي مادر زودتر از دعاي پدر مستجاب مي‌شود. از علتش
پرسيدند فرمود: زيرا او از پدر مهربانتر است و خداوند دعاي مهربان را رد نمي‌کند.
7- حقوق
والدين کافر و فاسق
همانگونه که
در بخش گذشته آورديم خداوند در قرآن کريم دستور داده است که حتي با پدر و مادر
مشرک که فرزند را نيز به شرک وا مي‌دارند بايدخوشرفتاري نمود. گرچه نبايد از آنها
در مسئله دين و اعتقاد اطاعت و پيروي شود. اين مطلب در روايات نيز مورد تأ‌کيد
قرار گرفته است.
مردي خدمت
امام صادق عليه السلام بودو گفت که پدرو مادرم با مذهب و کيش من مخالفند.امام
فرمود: با آنها خوشرفتاري کن همانگونه که بايد با پدر و مادر مسلمان از پيروان ما
رفتار شود.
و از امام
باقر عليه السلام روايت شده است که فرمود: سه چيز است که خداوند به کسي درباره آنها
رخصت تخلف نداده است، امانت که به نيکان و بدان بايد پرداخت شود وفاي به عهد در
مورد نيکان و بدان و خوشرفتاري با پدر و مادر چه خوب باشند و چه فاجر و بدکار.
بکربن صالح
گويد دامادي داشتم که خدمت امام جواد عليه السلام نامه‌اي نوشت که پدرم ناصبي و در
مورد اهل بيت(ع) رأي منحرفي داردو من از دست او به ستوه آمده‌ام، برايخلاصي من دعا
کن و پرسيد ايا نظر شما اين است که با او مدارا کنم يا با صراحت با وي مخالفت
نمايم؟ امام در پاسخش نوشت: مطلبت را دانستم و آن چه را در مورد پدرت نوشته‌اي و
من ان‌شاءالله دعاي خير را درباره‌ات ترک نمي‌کنم و مدارا با او بهتر از برخورد
است و در سختي و مشقت يسر و رهائي است. صبر کن که عاقبت با متقيان است خداوند تو
را در ولايت اوليا ثابت قدم نمايد. ما و شما در پناه خدائيم که او ودايع خويش را
رها نمي‌سازد.
بکر گويد
خداوند قلب پدرش را نرم ساخت که با او هم رأي شد.
اين روايات
بايد الگوي جوانان انقلابي و متديني باشد که در خانواده‌هاي غير مذهبي زندگي مي‌کنند.
درهمه شرايط احترام پدر ومادر لازم و واجب است. و اين مدارا و خوشرفتاري و تواضع
در برابر آنان غالبا موجب هدايت آنها مي‌شد يا حداقل از سرسختي آنها درباره عقايد
فاسدشان مي‌کاهد و در مقابل، تعصبهاي نارواي فرزندان و اصرار بر مواضع مذهبي يا
انقلابي خويش و برخورد خشن و بر خلاف توقع با پدر و مادر و ساير افراد خانواده
موجب اصرار بيشتر آنان و سرسختي در مودر اعتقادات فاسدشان مي‌شود.
موارد
متعددي در روايات آمده است که ملاطفت فرزند و توجه والدين کافر به اين امر که
دستور اسلام بر ملاطفت است موجب هدايت آنان شده است. دين اسلام دين رحمت و جذب است
نه خشونت و دفع. در روايتي که سندش معتبر است معمر بن خلاد از امام رضا عليه
السلام پرسيد که اگر والدين مذهب حق را نداشته باشند جايز است براي آنان دعا کنم و
از جانب آنها صدقه بدهم؟
فرمود: دعا
کن و صدقه بده و اگر زنده‌اند با آنان مدارا کن که رسول خدا صلي الله عليه و آله و
سلم فرمود: خداوند مرا براي رحمت و مهرباني فرستاده نه براي عقوق و بدرفتاري.
البته دعا
براي آنها پس از مرگ در صورتي مفيداست که مسلمان باشند هر چندمنحرف يابد عقيده يا
فاسق ولي اگر کافر باشند اسغفار و دعا براي آنها مفيد نيست و در قرآن از استغفار
در اين مورد نهي شده است.
خداوند
توفيق خدمت به والدين را به ما عطا کن.
ادامه دارد
از مشکلات
نهراسيد
*امام موسي
کاظم«ع»:
«يستحب
غذامة الغلام في صغره ليکون حکيما في کبره». (وسائل ج 5 ـ ص 126)
سزاوار است
که طفل در کودکي با سختي و مشکلات که غرامت زندگي است روبرو شود تا در بزرگسالي،
بردبار و شکيبا باشد.