اشاره
باور به مهدویت و انتظار ظهور حضرت مهدی(عج) که آخرین رهبر الهی در میان مردم است، یکی از مهمترین ارکان امامت است. آموزه‌های اسلام، امامت و ولایت اهل‌بیت«ع» را در امتداد رسالت نبیّ مکرّم اسلام«ص» برشمرده و وجود امام را لطفی الهی و موهبتی رحمانی از سوی پروردگار جهانیان معرفی کرده و تعالیم دینی گواه بر آن است که برکات وجود حضرت حتی از پَس پرده غیب، قلوب انسان‌ها را سرشار از رحمت و هدایت و محبت می‌سازد.
۱٫ انتظار موعود در ادیان آسمانی
اعتقاد به وجود مصلح جهانى، هرچند یک عقیده اصیل اسلامى است و ریشه قرآنى دارد و احادیث متواترى درباره آن وارد شده‌اند، در عین حال ادیان آسمانی دیگر نیز مطابق با آنچه که در کتاب‌هاى آنان آمده است به آن معتقدند.
ملت‌هاى دیگر دنیا نیز به وجود مصلح بزرگ جهان و تکامل همه جانبه جامعه انسانى عقیده و بدین مطلب باور دارند که پس از خزان مرگ‌بار فساد که در آن بساط طراوت و خرمى از گیتى برچیده و چهره شاداب و پرفروغ آن، زرد و افسرده مى‌شود، مجدداً نسیم جان‌بخش بهاری مى‌وزد. روى این اصل، باید وجود امام زمان و مصلح جهانى، منادى عدالت و دادگرى، مساوات و برابرى را در بخشى از زمان پس از تسلط جور و ستم بر جامعه بشرى، نتیجه ناموس عمومى تکامل دانست، نه چیزى مغایر با آن.(۱)
در کتاب‌هاى ایران باستان، تورات و انجیل مصلح جهانى، به روشنى مطرح است.
الف. مصلح جهانى در زبور
روشن‌ترین آیه‌اى که به گواه قرآن کریم از مصلح جهانی در سایر کتب آسمانی آمده این است: «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ(۲)؛ ما در زبور داوود نوشتیم که حکومت زمین به دست افراد صالح خواهد افتاد.»
مراد از ذکر، تورات است و خداوند در آیه می‌فرماید: این مطلب در تورات و زبور آمده است که: «أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ». مطالعه در زبور موجود نیز گواه نشان می‌دهد که این وعده الهی تخلف‌ناپذیر است. در زبور چنین نوشته شده است:
در مزمور اول از مزامیر حضرت داوود پیغمبر(ع)، خداوند به وى تسلا مى‌دهد که از کثرت شریران واهمه نداشته باش، زیرا سرانجام همه آنها نابود خواهند شد. خود را مشوّش مساز که البته باعث گناه خواهد شد، زیرا که شریران منقطع خواهند شد و اما منتظران خداوند، وارث زمین خواهند بود. حلیمان وارث زمین و از فراوانى سلامتى متلذذ خواهند شد.
منتظر خداوند باش و طریق او را نگاه دار تا تو را به وراث زمین برافرازد.
مزمور (۴۵)از پیامبر خاتم(ص) سخن رانده و در پایان گفته است:
در عوض پدرانت پسرانت خواهند بود و ایشان را بر تمامى جهان سرور خواهم ساخت؛ نام تو را در همه دهرها ذکر خواهم کرد؛ پس قوم‌ها تو را احمد خوانند.
و نیز در مزمور (۹۷) مى‌گوید:
آسمان‌ها عدالت او را اعلام مى‌کنند و جمیع قوم‌ها جلال او را مى‌بینند و پرستندگان بت‌هاى تراشیده خجل مى‌شوند.
شکى نیست که در طول تاریخ، حکومت‌هاى صالحى روى کار آمده‌اند؛ اما تا کنون دیده نشده که حکومتى صالح بر سراسر جهان فرمانروایى کند و جهان را زیر پوشش صلاح، عفاف، تقوا و پرهیزگارى قرار دهد. از این جهت باید پیروان زبور و قرآن چشم انتظار چنین حکومت جهانی صالحى باشند.(۳)
ب. مهدی موعود در اسلام
نام مبارک حضرت حجت «عج» صراحتاً در قرآن نیامده،(۴) اما معرفی ایشان با بیان صفات صورت پذیرفته است.(۵) در برخی آیات نظیر آیه «بَقِیَّتُ اللّه خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ»(۶)، خداوند با عبارت «بَقِیَّه‌اللّه» بر وجود مقدس و مبارک قائم آل محمد «عج» رهنمون است(۷) و همچنین در آیه ۱۰۵ سوره انبیا که پیشتر اشاره شد، از این حجت الهی یاد شده است.
احادیث اسلامى در کنار آیات قرآن از مصلح جهانى به مهدى، صاحب العصر و الزمان… تعبیر کرده‌اند و در کمتر موضوعى از موضوعات به اندازه حضرت مهدى«عج» حدیث و روایت وارد شده است. این احادیث، خصوصیات امام را به‌خوبى روشن کرده و راه را بر هر نوع عوام‌فریبى مدعیان دروغین «مهدویت» بسته است.
با توجه به این روایات و احادیث که محدثان اسلامى، اعم از شیعیان و اهل سنت در آثار حدیثی صحیحین و پیش از آن(۸) نقل کرده‌اند مشت دروغ‌گویانى مانند مهدى سودانى، غلام احمد قادیانى و على محمد باب کاملاً باز مى‌شود.(۹)
اینک فهرست روایاتى را که مشخصات منجى موعود در آنها وارد شده است با ذکر ارقام و تعداد احادیث آنها مى‌آوریم.(۱۰)
۱. روایاتى که از ظهور ایشان بشارت مى‌دهد (۶۵۷ عدد).
۲. ایشان از اهل‌بیت پیامبر«ص» است. (۳۸۹ عدد).
۳. ایشان از فرزندان على«ع»است. (۲۱۴ عدد)
۴. ایشان از فرزندان فاطمه«س» است. (۱۹۲ عدد)
۵. ایشان نهمین فرزند حضرت حسین بن على«ع» است. (۱۴۸ عدد)
۶. ایشان از فرزندان امام زین العابدین«ع» است. (۱۸۵ عدد)
۷. ایشان از فرزندان امام حسن عسکرى«ع» است. (۱۴۶ عدد)
۸. اجداد امام حسن عسکرى«ع» بیان شده‌اند. (۱۴۷ عدد)
۹. ایشان جهان را از عدالت پر مى‌کند. (۱۳۲ عدد)
۱۰. غیبت ایشان طولانى است. (۹۱ عدد)
۱۱. عمر طولانى دارد. (۳۱۸ عدد)
۱۲. دین اسلام به وسیله ایشان عالمگیر مى‌شود. (۴۷ عدد)
۱۳. امام دوازدهم آخرالائمه است. (۱۳۶ عدد)
۱۴. روایاتى که حاکى از ولادت ایشان هستند. (۲۱۴ عدد)
۲٫ امام مهدی «عج» ناشناس است، نه نامرئی!
امام از نظر حیات، یک زندگی طبیعی و عینی و خارجی دارد و پیوسته در میان مردم و در جامعه به صورت ناشناس رفت و آمد و در نقاط مختلف زندگی می‌کند و براساس روایات از احوال و اعمال مردم و پیروان خود آگاهی دارد. در نتیجه وجودی نامرئی ندارد و چقدر فرق است میان «ناشناس» و «نامرئی». تنها استثنا در زندگی ایشان، عمر طولانی است و هیچ روایت صحیحی درباره غیبت ایشان جز این را نگفته است.(۱۱)
۳٫ وجود رهبر، مایه بقای مکتب
مهمترین اثر بارز امام به گواه قرآن که می‌فرماید: «وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا»(۱۲) هدایت و رهبری مردم و اداره جامعه است(۱۳) و حال آنکه با غیبت امام، این هدایت چگونه محقق می‌شود؟
پاسخ به این پرسش با استمداد از محاسبات عقلی و تجربیات اجتماعی و نیز بیان فائده وجود حجت‌های مخفی الهی در جامعه به سهولت میسر است.
الف. فائده رهبر از منظر عقل و تجارب اجتماعی
تجربیات اجتماعی و محاسبات عقلی نشان می‌دهند که وجود رهبر، نگهبان مکتب و مایه تشکّل پیروان آن است. بهترین گواه بر این مطلب، سرگذشت نبرد «اُحُد» است. در جنگ احُد بر اثر اشتباه و یا از روى غرض‌ورزى، ندایى در قلب لشکر بلند شد که: «أَلا قَدْ قُتِلَ مُحَمّد:محمد کشته شد.»
این خبر ناگوار، شیرازه‌ی سپاه اسلام را از هم گسست و پس از اندک زمانی که کذب خبر اشکار شد، جان تازه‌ای در کالبد لشگر دمیده شد.(۱۴)
خداى تعالى، این حقیقت را در قرآن چنین بیان مى‌فرماید:
«وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلى أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلى عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللّهُ الشّاکِرِینَ؛(۱۵) محمد پیامبرى بیش نیست. پیش از او نیز پیامبرانى بوده‌اند. آیا اگر بمیرد و یا کشته شود، به دوران جاهلیت باز مى‌گردید؟ و هر کسى به دوران جاهلیت باز گردد به خدا زیانى نمى‌رساند و خدا سپاسگزاران را پاداش مى‌دهد.»
اکنون درباره امام زمان«عج» این اصل را در نظر مى‌گیریم. آیا اعتقاد به وجود امام حىّ و زنده و حاضر و ناظر و مستعد و آماده براى نهضت، در حفظ وحدت جمعیت و تشکیلات، بالأخص آماده کردن افراد براى نهضت و قیام بر ضد ظلم و جور و استبداد و خودکامگى، مؤثر نیست؟
همین انتظار و امید به آینده‌ای روشن نقش بسیار سازنده‌ای در حیات معنوی و بازسازی جامعه ایفا می‌کند و در رشد انسان‌ها موثر است.(۱۶)
ب. فوائد حجت‌های مخفی الهی در جامعه
امیرمؤمنان علی«ع» در نهج‌البلاغه، براى خدا دو نوع حجت معرفى مى‌کند: یکى حاضر و آشکار و دیگرى غایب و ناپیدا. آنجا که مى‌فرماید: «اَللّهمّ بلى لا تخلو الأرضُ مِنْ قائم للّه بحجّه إمّا ظاهراً مشهوراً أو خائفاً مغموراً لئلاّ تبطل حجج اللّه وبیّناته؛(۱۷) بلى، خدایا، روى زمین هیچ‌گاه از حجت‌هاى تو خالى نمى‌ماند، حجت‌هایى که گاهى مرئى و آشکار و گاهى از بیم مردم پنهانند تا دلایل آیین الهى محو و نابود نشود».
جملۀ «لِئلاّ تبطُل حُجج اللّه وبیّناته» بسیار قابل ملاحظه است و نشان می‌دهد که رهبران الهى در پنهان و آشکار، وظیفه سنگین رهبرى را انجام مى‌دهند و در همه حال برای راهنمایى مردم مى‌کوشند.
مقصود امام از «حجت خائف و مغمور» کیست؟ آیا جز آن پیشواى معصوم است که بر اثر نبودن شرایط مساعد، در پس پرده غیبت به سر مى‌برد تا روزى که جهان براى نهضت او آماده شود؟
قرآن کریم نیز در آیاتی آثار اجتماعی وجود امام غائب را یادآور می‌شود و در چند مورد از فائده رهبر مخفی پرده برمی‌دارد:
- ولیّ غائب که در اخبار به نام «خِضر» معروف شده، مدتی معلم موسى نبی«ع» شد و به صورت مخفیانه به یاری مظلومان شتافت، حال آنکه هدایت و رهبری ایشان و تصرفاتش در اموال و انفس از نظر مردم عادی پنهان بود.(۱۸)
- پیامبر گرامى اسلام«ص» که سه سال از طریق تربیت فردى هدایت مى‌کردند، مشابه حضرت نوح «ع»، گاهی مخفیانه و در دوره‌ای آشکارا به هدایت مردم پرداختند.(۱۹)
- حضرت موسى«ع» در مدت غیبت چهل روزه از دید دیگران غائب بود.(۲۰)
اینها تنها شواهدی بر وجود اثربخش حجت الهی در زمان غیبت و پنهان و ناشناس بودن وی از چشم مردم است و گواه اینکه امام غائب، وظایف خطیر الهی را حتی در دوران مخفی بودن نیز به سامان می‌رساند.
۴٫کمال، مهمترین شرط ظهور
مهمترین شرط ظهور در آموزه‌های دین و روایات، تکامل انسان است و مقصود از آن، تکامل در عقل و اندیشه، ایمان، فرهنگ و صنعت است. انقلاب جهانى امام«عج» و گرایش جهانیان به حضرت و تحقق حکومت واحد جهانى که یکى از اهداف حضرت بقیه‌اللّه «عج» است، بدون چنین تکاملى، امکان‌پذیر نیست.(۲۱)
برخى از شرایط تحقق چنین حکومتى را با استفاده از احادیث بازگو مى‌کنیم:
الف) آمادگى جهانیان
آمادگى مردم براى پذیرش چنین حکومتى، نخستین شرط ظهور امام است. گذشت زمان، به بن‌بست رسیدن بشر در بسیارى از مشکلات، یأس و نومیدى انسان از سازمان‌ها و تشکیلات مادى، جامعه انسانى را براى پذیرش ایشان آماده مى‌سازد. در روایات اسلامى به‌طور متواتر وارد شده که پیش از ظهور امام، زمین را جور و ستم فرا مى‌گیرد(۲۲) و فشار ظلم و تعدى، آن چنان بر دوش بشر سنگینى مى‌کند که انسان براى پذیرش انقلابى دیگر، انقلابى عمیق و بنیادى آماده مى‌شود.
ب) تکامل خرد و اندیشه انسانى
پى‌ریزى حکومت واحد جهانى و برقرارى عدل و داد در همه شئون، با زور سرنیزه و آتش توپ و تانک ممکن نیست. هر چند هر نوع حکومتى، به قدرتى نیرومند محتاج است، اما در عین حال، تنها قدرت و قوه اجرایى نیرومند، قادر بر قلع فساد و گسترش عدل و داد نیست، بلکه باید جامعه انسانى از نظر عقل و خرد و دانش و بینش، به تکامل فرهنگی برسد و قلباً خواهان برقرارى حکومت حق و قانون و طرد و نابودى ظلم و طغیان شود بسیارى از مشکلات در عصر ظهور امام«عج» از این طریق حل خواهند شد.
امام باقر(ع) بر این عنصر از عناصر پدید آورنده حکومت جهانى امام زمان«عج» اشاره می‌کند و مى‌فرماید:
«اذا قام قائمنا وضع اللّه یده على رؤوس العباد فجمع بها عقولهم و کملت به أحلامهم»(۲۳)؛ آن گاه که قائم ما قیام کند، خداوند دست رحمت و قدرت او را بر سر بندگان مى‌گذارد و به وسیله او خرد و اندیشه‌هاى انسانى به تکامل مى‌رسند.»
فرهنگ انسانى در پرتو تکامل عقول، یک فرهنگ تمام عیار است که بخشى از آن را صنعت و اختراع تشکیل مى‌دهد، و ابعاد دیگر آن، به «شناخت خود و جامعه» و «شناخت موقعیت خود در جهان» مربوط مى‌شود.
ج) تکامل صنایع
حکومت واحد جهانى، بدون تکامل صنعت امکان‌پذیر نیست، زیرا حکومتى که مى‌خواهد نداى الهى را به اقصى نقاط جهان برساند و همه مردم جهان را از پیام خود آگاه سازد، نمى‌تواند بدون تکامل صنایع و وسایل ارتباط جمعى انجام وظیفه کند. حاکم الهى باید پیام خدا را با استفاده از وسایل تندرو و دستگاه‌هاى گزارشگر قوى به سراسر جهان برساند.
امام صادق«ع» در حدیثى به این نوع از تکامل تصریح می‌کند و مى‌فرماید:
«انّ قائمنا اذا مد اللّه لشیعتنا فى أسماعهم و ابصارهم حتى لا یکون بینهم و بین القائم برید، یکلّمهم فیسمعون و ینظرون الیه و هو فى مکانه؛(۲۴) آن گاه که قائم ما قیام کند، خداوند بر قدرت شنوایى و بینایى شیعیان گسترش مى‌بخشد و فاصله میان آنها و قایم را از میان برمى‌دارد. امام با آنان سخن مى‌گوید و آنان مى‌شنوند و او را در جایگاه خود مى‌بینند».
همچنین در حدیثى دیگر مى‌فرماید:
«انّ المؤمن فى زمان القائم و هو بالمشرق یرى اخاه الذى فى المغرب و کذا الذى فى المغرب یرى اخاه الذى بالمشرق؛(۲۵) در زمان قائم مؤمنى که در مشرق زندگى مى‌کند، برادر خود را که در مغرب است مى‌بیند و همچنین کسى که در مغرب زندگى مى‌کند، برادر خود را که در مشرق است، مشاهده مى‌کند.»
شاید این احادیث، اشاره به تکامل صنعتى وسایط ارتباط جمعى یا وسایل مدرن‌ترى باشد که تا آن روز در پهنه جهان پدید مى‌آیند. ضمن آنکه مى‌توان احتمال داد مراد از این‌گونه احادیث، بالا رفتن قدرت معنوى مؤمنین در آن زمان باشد.(۲۶)
د) ارتش واحد جهانى
حکومت مهدى«عج» که به صورت جهانى برقرار مى‌شود، نیازمند نیروهاى فعال سازنده و ارتش مؤمن جهانى است که در راه هدف، از همه چیز بگذرند و شجاع‌تر از شیر و برنده‌تر از شمشیر باشند.(۲۷)
اگر در برخى از روایات، شماره آنان ۳۱۳ نفر و در بعضى دیگر «دوازده هزار نفر» و احیاناً «پانزده هزار» آمده است، هدف اشاره به سران آن ارتش مؤمن است که تحت فرمان امام انجام وظیفه مى‌کنند و قلوب دشمنان آکنده از رعب آنان است و در مقام مقابله، دشمن را شکست مى‌دهند. آنان در راه انجام وظیفه الهى از ملامت هیچ سرزنش کننده‌ای هراس ندارند.(۲۸)
ه) جهانى شدن عمران و آبادى
از نظر آیات قرآن(۲۹) طهارت و دورى مردم از گناه سبب باز شدن درهاى رحمت الهى به روى آنان می‌شود و نعمت و رفاه همه‌جا را فرا می‌گیرد. عصر حکومت امام«عج» دوران پاکى، دوری از گناه و خلاف‌هاست. از این رو امیرمؤمنان«ع» درباره نتایج ظهور درخشان ایشان مى‌فرماید: «تخرج الأرض نبتها و تنزل السماء برکتها و تظهر له الکنوز، یملک ما بین الخافقین أربعین عاماً؛(۳۰) زمین گیاهان خود را ظاهر مى‌سازد، درهاى برکات آسمانى گشوده مى‌شوند، گنج‌ها براى وی آشکار مى‌شود و امام چهل سال بر جهان حکومت مى‌کند.»
۵٫ فرزندآوری و تربیت آن، بهترین راه یاوری مهدی«عج»
پیامبر رحمت«ص» در روایات متعددی از انتظار سخن گفته و در روایتی وی را رحمت برای امت می‌دانند و می‌فرمایند: «الأَمَلُ رَحمَهٌ لِأُمَّتِی وَ لَو لَا الأَمَلُ مَا رَضَعَت وَالِدَهٌ وَلَدَهَا؛(۳۱) آرزو و انتظار و امید برای امت من رحمت است و همین امید به آینده و گشایش در امور است که مادر را در تحمل سختی در فرزندآوری و تربیت آن کوشا می‌سازد»
و در سخن گهربار دیگری می فرمایند: «أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمَّتِی انتِظَارُ الْفَرَج؛(۳۲) بهترین اعمال امت من، انتظار فرج است».
انتظار مراتب دارد و یکی از مراحل آن توسل و توجه به خداوند و دعا برای ظهور حضرت حجت عج است و یکی دیگر از مراتب آن ساختن انسان ها و تربیت اسلامی جوانانی است که وقتی امام زمان عج ندای عالمگیر سر دادند، لبیک گویان آماده یاری رسانی و جان فشانی در راه حضرت باشند و بحمد الله در ایران ما این چنین جوانان فراوان است.
عزیزان امام زمان «علیه السلام» سرباز فداکار می‌خواهد؛ آقایانی که جوان هستند ازدواج کنند به یک فرزند به دو فرزند اکتفا نکنند، کشور ما جوان می‌خواهد کشور ما الان رو به پیری است. زمانی تبلیغات غلطی ترویج شد که اولاد کمتر، زندگی بهتر. این برنامه، برنامه غرب بود.
کشورهای غربی در دوران جنگ تحمیلی همه کمک‌ها را قطع کردند، امّا کمک برای کاهش نسل و فرزندآوری ادامه داشت. این ماجرا نه فقط برای ایران است بلکه برای همه کشورهای اسلامی است و دشمنان می‌خواهند عدّه و عُده را کم کنند تا بتوانند بر این کشورها دو مرتبه مسلط بشوند. بنابراین بهترین راه مهدی یاوری و انتظار حضرت، تقویت و تربیت جوانان و تربیت سرباز است.
این مسئله همیشه باید تبلیغ شود که پیامبر اکرم«ص» فرمودند: «فَإِنِّی أُبَاهِی بِکُمُ الْأُمَمَ یَوْمَ الْقِیَامَهِ»(۳۳) همه جا این مثل را به فرزندان به دخترانتان سفارش کنید که همیشه کثرت اولاد برای حضرت بهترین کمک است این که می‌گویند: مملکت ما نمی‌تواند اداره کند نه! بحمدالله مواهب فراوان است.
کسانی که اولاد کمتر دارند هنگامی که پیر شوند به خانه سالمندان منتقل می شوند، امّا اگر اولاد بیشتری داشته باشند، این فرزندان ستاره‌وار گرد وجود پدر ومادر می‌چرخند و اجازه نمی‌دهند به خانه سالمندان بروند. پس «افضل اعمال امتی انتظار فرج» یکی از مراتب انتظار ساختن یک جامعه جوان برای حضرت است.(۳۴)
پی‌نوشت‌ها:
- ۱٫ پرسش‌ها و پاسخ‌ها،صص. ۲۳۷-۲۳۶٫
- انبیاء: ۱۰۵.
- پرسش‌ها و پاسخ‌ها،صص.۲۴۲-۲۳۹٫
- سیمای فرزانگان،ج.۴،صص. ۳۰۱-۲۹۹٫
- پرسش‌ها و پاسخ‌ها، صص.۲۴۹-۲۴۳٫
- هود: ۸۶٫
۷- منیه الطالبین،ج.۱۴،صص.۲۳۸-۲۳۷؛الاجتجاج، ۱،ص.۲۵۲؛ کمال‌الدین، ج.۱، صص.۳۳۱-۳۳۰٫
- سیمای فرزانگان،ج.۷،صص.۱۷۹-۱۷۴٫
- پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص.۲۴۱٫
- راهنمای حقیقت، ص.۴۶۲؛ ر.ک: منتخب‌الاثر، ج.۲، باب ثالث.
- سیمای فرزانگان،ج.۲،ص.۲۵۱؛ پرسش‌ها و پاسخ‌ها،ص.۲۶۸؛ اصول عقائد اسلامی،ص.۲۳۷٫
- انبیاء: ۷۳٫
- پرسش‌ها و پاسخ‌ها، صص.۱۹۱-۱۸۶؛اصول عقائد اسلامی،صص.۲۴۳-۲۳۲٫ در متن علامت نخورده.
- فروغ ابدیت،ص.۵۴۷؛ دلیل‌المرشدین،ص.۲۶۶؛ السیرهالمحمدیه،ص.۱۳۶٫
- آل‌عمران: ۱۴۴.
- فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامی،ج.۶،ص.۴۷۱؛ اصول عقائد اسلامی،ص. ۲۲۶؛ پرسش‌ها و پاسخ‌ها،ص.۲۶۶٫
- نهج‌البلاغه، کلمات قصار، شماره ۴۷.
- کهف: ۶۶-۶۸٫
- نوح: ۹٫
- بقره: ۵۱؛ اعراف: ۱۴۲٫
- پرسش ها و پاسخ ها، ص ۳۰۴-۳۰۹٫
- کشف‌المحجه،ص.۱۰۶؛ چنین آمده است: «بعد ما ملئت جوراً و ظلماً».
- کافى، ج.۱، ص. ۲۵. نشر دارالکتب الاسلامیه.
- همان، ج.۸، ص.۲۳۱٫
- بحارالانوار،ج.۵۲، ص.۳۹۱؛ اثبات‌الهداه، ج.۵،ص.۲۱۴٫
- این دو نیرو – نیرو مادى پیشرفته و نیرو معنوى قوى مى‌توانند با هم در خدمت پیروان حضرتش باشند، لذا این دو احتمال با هم قابل جمع‌اند؛ چنان که بر آشنایان به کلام اهل‌بیت«ع»پوشیده نیست.
- بحارالانوار،ج.۲،ص.۱۹۰؛ امام باقر(ع) می‌فرماید: «حَدِیثُنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا یَحْتَمِلُهُ إِلَّا مَلَکٌ مُقَرَّبٌ أَوْ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ مُؤْمِنٌ مُمْتَحَنٌ أَوْ مَدِینَهٌ حَصِینَهٌ فَإِذَا وَقَعَ أَمْرُنَا وَ جَاءَ مَهْدِیُّنَا ع- کَانَ الرَّجُلُ مِنْ شِیعَتِنَا أَجْرَأَ مِنْ لَیْثٍ وَ أَمْضَى مِنْ سِنَانٍ یَطَأُ عَدُوَّنَا بِرِجْلَیْهِ وَ یَضْرِبُهُ بِکَفَّیْهِ وَ ذَلِکَ عِنْدَ نُزُولِ رَحْمَهِ اللَّهِ وَ فَرَجِهِ عَلَى الْعِبَاد.
- منتخب‌الاثر،ص.۴۸۶.
- از جمله آیه ۹۶ سوره اعراف.
- بحارالانوار،ج.۴،ص.۲۱؛ الاحتجاج،ج.۲،ص.۲۹۱٫
- نزههالناظر و تنبیه‌الخواطر، ص.۲۱؛ بحارالانوار،ج.۷۴،ص.۱۷۳٫
- کمال‌الدین،ج.۲،ص.۴۶۶؛ عیون‌اخبارالرضا،ج.۲،ص.۳۶٫
- کافی، ج۵، ص۳۳۵؛ نوادر، ص۱۳؛ بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۱۶۹٫
- براساس سخنرانی حضرت آلله العظمی جعفر سبحانی حفظه الله تعلی در مسجد مقدس جمکران مورخ نیمه شعبان سال ۱۳۹۸ه.ش