اشاره:
انتشار و گسترش «شایعه»، یکی از اثرگذارترین ابزارهایی است که برای ایجاد «جنگ روانی» از آن استفاده می‌شود. از این‌رو، افراد یا گروه‌هایی با اهداف و انگیزه‌های خاصّ و از پیش تعیین شده و با استفاده از فناوری‌های ارتباطی جدیدی که در دست دارند شایعات را در جامعه منتشر می‌کنند تا به انحاء مختلف به یک جامعه ضربه بزنند و یا افکار عمومی را منحرف کنند.
خداوند در قرآن کریم منافقان دروغگو را که باعث نفاق در جامعه می‌شوند، لعنت کرده و آنها را به عذابی دردناک بشارت می‌دهد.
در این نوشتار مختصر به مهمترین اهداف و انگیزه‌های شایعه‌سازان و همچنین بشارت عذاب‌های دردناک در دنیا و آخرت از سوی خداوند و ائمه معصومین«علیهم‌السلام» اشاره می‌شود.
مفهوم شایعه
در معناى لغوى شایعه، انتشار خبر، نهفته است. در فرهنگ فارسی «شایعه»، چنین معنا شده است: «شایعه، خبری است که فاش می‌شود، امّا صحت یا نادرستی آن معلوم نباشد؛(۱)
«ژودیت لازار» در کتاب افکار عمومی، «شایعه» را شکل فعالی از ارتباط می‌داند که بیان نگرانی‌ها و اضطراب‌های بخشی از مردم در برابر فریب اطلاعاتی است. از دیدگاه وی، شایعه در ردیف پیام‌هایی است که برای تحریک هیجانی به وجود می‌آید و کسی را قانع نمی‌کند.(۲)
دکتر سیدمحمد دادگران «شایعه» را پدیده‌ای می‌داند که بر اساس شنیده‌ها و زمینه‌های قبلی افکار عمومی شکل می‌گیرد و یا از خبری پدید می‌آید که ابتدایی‌ترین نوع خبر است و یا بر پایه هیاهویی بی‌اساس است.(۳)
«شایعه» موضوعی است که برای باور همگان مطرح می‌شود، بدون آنکه به طور رسمی تأیید شود. دوم این که «شایعه» با قصد باور دیگران مطرح می‌شود و کسی آن را فقط به دلیل سرگرمی دیگران یا تفکر درباره‌ی آنها مطرح نمی‌کند.
بشارت عذاب دردناک در دنیا و آخرت به دروغگویان
خداوند در قرآن از شایعه‌پراکنان با عنوان «مُرجِفُون»(۴) یاد کرده است. مقصود از «مرجفون» در قرآن، منافقانی بودند که در مدینه خبرهایی را منتشر می‌کردند که موجب تضعیف روحیه‌ی مسلمانان می‌شدند؛ مثلاً شایعه می‌کردند که مشرکان برای جنگیدن با مسلمانان آماده شده‌اند یا لشکریان اعزامی از سوی پیامبر(ص) کشته و یا فراری شده‌اند. قرآن کریم ضمن بیان حکم قتل و لعنت آنها،(۵) آن را حکمی ثابت در تمام شرایع پیشین اعلام داشت».(۶) و نیز در آیات متعدد دیگر، وعده عذاب دردناک در دنیا و آخرت به دروغگویان داده شده است.
اهداف و انگیزه‌های شایعه‌سازان
۱ـ فریب افکار عمومی و مجازات الهی
برخی از شایعات با انگیزه‌ی حیله و فریب افکار عمومی و فتنه‌گری و منحرف کردن اذهان افراد و انحراف جامعه از مسیر اصلی سعادت و تلاش برای نیل به اهداف متعالی، طراحی و انتشار می‌یابند. در حالی که این نوع شایعات فریب دهنده به حسب ظاهر متضمن تهدید و دشمنی را در بر ندارد، امّا در واقع به‌گونه‌ای زیرکانه اهداف مغرضانه‌ای نسبت به خواسته‌ها، منافع جمعی و انگیزه‌های حمایت از مجامع دیگر به دنبال دارد. همواره انتشار این قبیل شایعات علاوه بر روش‌های معمول شایعه‌پراکنی، در برخی موارد به طور زیرکانه و موذیانه از طریق روزنامه‌ها و شبکه‌های معاند نیز انجام می‌پذیرد و بدیهی است که در این‌صورت از قدرت بالای تخریب روانی و انحراف اذهان عمومی برخوردار خواهند بود. این نوع شایعه‌سازی با اهداف فتنه‌گری و انحراف افکار، معمولاً توسط منافقان و دشمنان شیوع می‌یابد. این افراد طبق آیه ۱۰ سوره بقره، در دل‌های آنان یک نوع بیماری است خداوند بر بیماری آنان افزوده و به خاطر دروغ‌هایی که می‌گفتند، عذاب دردناکی در انتظار آنهاست.
در تفسیر المیزان درباره این آیه آمده است: قلب منافقان خالی از حسن نیت است و حق را رد می‌کنند به همین جهت قلب‌های آنان از درک حق، بیمار است «فَزَادَهُمُ اللّهُ مَرَضاً» سپس خداوند هم به بیماری آنها می‌افزاید، پس خداوند بواسطه این بیماری که از ناحیه خودشان است و به جهت مجازات آنها بر این کوری و بیمار دلی آنها می‌افزاید، البته این عذاب دنیوی آنانست آنگاه در آخرت آنها را به شدیدترین عذاب مبتلا می‌کند، «وَلَهُم عَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکذِبُونَ» و به سبب اینکه دروغ می‌گفتند، برایشان عذابی دردناک خواهد بود، پس سبب عذاب آنها فساد نیت و دروغگویی و تظاهر به ایمان است.
خداوند در این آیه شریفه دروغگویان را نفاق پیشگانی می‌داند که با دروغگویی به دنبال ایجاد نفاق در امت هستند، و هدفی جز انحراف و فریب جامعه از مسیر سعادت ندارند. از این‌رو آنها منافق خطاب می‌شوند و خدا این را مرض و بیماری بیان می‌کند و حتی بر آن بیماری می‌افزاید. خداوند این افراد را به عذابی سخت بشارت می‌دهد.
امام علی(ع) با اشاره به مکر و فریب معاویه می‌فرماید: «سوگند به خدا، معاویه از من سیاستمدارتر نیست، امّا معاویه حیله‌گر و جنایتکار است، اگر نیرنگ ناپسند نبود من زیرک‌ترین افراد بودم، ولى هر نیرنگى گناه، و هر گناهى نوعى کفر و انکار است، روز رستاخیز در دست هر حیله‌گرى پرچمى است که با آن شناخته می‌شود. به خدا سوگند، من با فریب‌کارى غافلگیر نمى‌شوم، و با سخت‌گیرى ناتوان نخواهم شد».(۷)
همچنین آن حضرت در خطبه‌ی چهلم نهج‌البلاغه با اشاره به مکر و فریب دشمنان می‌فرماید: «ما در زمانى زندگى می‌کنیم که بیشتر مردمش بی‌وفایى و غدر را گونه‌اى کیاست می‌شمرند و نادانان نیز، چنین مردمى را زیرک و کارگشا می‌خوانند. اینان چه سودى می‌برند؟ خدایشان نابود کند، مردم کار افتاده و زیرکی هستند که می‌دانند در هرکاری چه حیلت سازند، ولی امر و نهی خداوندی سد راه آنهاست. اینان با آنکه راه و رسم حیله‌گری را می‌دانند و بر انجام آن توانایند، گرد آن نمی‌گردند. تنها کسانی که از هیچ گناهی پروایشان نیست، همواره منتظر فرصت‌اند تا در مردم حیلتی به کار برند». حضرت در این خطبه تبیین فرمودند که اهل حق با اینکه می‌توانند امّا برای پیشبرد کار خود هیچگاه متوسّل خدعه و فریب نمی‌شوند، امّا کسانی که تقیّد ندارند به مکر و فریب مبادرت می‌کنند.
۲ـ انگیزه‌های تهدیدگرانه برای شکستن مقاومت جامعه
از دیگر اهداف و انگیزه‌های شایعه‌سازان از طراحی شایعات، ایجاد جوّ رعب و نگرانی در بین اقشار مختلف مردم و سلب آرامش از آنان است؛ این نوع شایعات، به منظور ایجاد ترس و وحشت و نگرانی در جامعه تولید می‌شوند.
ارزیابی دقیق این قبیل شایعات و پی بردن به انگیزه‌های طراحان آن و روشنگری‌های لازم می‌تواند به‌طور مؤثر در خنثی کردن نقشه‌های دشمن مفید واقع شود.(۸) در صدر اسلام نیز شایعاتی با انگیزه تهدیدگرانه جوّ رعب و نگرانی در بین اقشار مختلف مردم ایجاد می‌کردند. قرآن کریم در این‌باره به شایعه‌سازی ابوسفیان و ایادی او در غزوه حمراء الاسد اشاره می‌فرماید: «الَّذِینَ قالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَد جَمَعُوا لَکُم فَاخشَوهُم فَزادَهُم إِیماناً وَ قالُوا حَسبُنَا اللَّهُ وَ نِعمَ الوَکِیلُ؛ آن مؤمنانی که چون مردم (منافق) به آنها گفتند: لشکری بسیار بر علیه شما مؤمنان فراهم شده، از آنان در اندیشه و بر حذر باشید، (این تبلیغات) بر ایمانشان بیفزود و گفتند: تنها خدا ما را کفایت کند و او نیکو وکیل و کارسازی است».(۹)
قرآن در این آیه شریفه، به انگیزه تهدیدگرانه ابوسفیان و جاسوسانش در تولید و انتشار شایعات در میان رزمندگان سپاه اسلام اشاره نموده است .(۱۰)
۳ـ جلب توجه اجتماعی
با توجه به این که یکی از ویژگی‌های شایعه اهمیت فوق‌العاده آن برای جمع و گروه خاصی است و به همین دلیل، زمینه انتشار می‌یابد، باید اذعان داشت که ناقل این شایعه نیز به هنگام جلب توجه دیگران برای بازگویی موضوع، احساس می‌کند که به لحاظ اینکه وجودش منبع چنین خبر مهمی است، خود نیز فرد مهم و قابل توجّهی است؛ بنابراین، یکی از راه‌های جلب توجه افراد در جمع‌های مختلف، احساس خود مهم‌بینی از طریق شایعه‌سازی و شایعه‌گویی است و این خود برای بسیاری از افرادی که فاقد مهارت‌های اجتماعی سالم و اعتماد به نفس لازم هستند و به‌خصوص آنهایی که وجودشان مملو از احساس حقارت است می‌تواند انگیزه قوی و روش مؤثر باشد برای این که خود را در کانون توجه دیگران قرار دهند. این قبیل افراد به دلیل اینکه در مجامع و مهمانی‌ها و گردهمایی‌ها نمی‌توانند با توانایی واقعی ویژگی‌های شخصیتی که از خود سراغ دارند مورد توجه دیگران واقع شوند، ناگزیر درصدد شایعه‌جویی و شایعه‌سازی برمی‌آیند.(۱۱)
۴ـ ایجاد اختلاف و تفرقه
گاه شایعه به انگیزه ایجاد تفرقه میان گروه‌ها و اقوام مختلف است؛ شایعه‌سازان از دیرباز با استفاده سلاح دو به هم‌زنی و اختلاف‌اندازی بین یاران حق، جنگی تمام عیار را بر ضد این جریان طرح ریزی کرده‌اند. قرآن کریم به جریان حق هشدار می‌دهد: «وَلا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اختَلَفُوا مِن بَعدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُم عَذابٌ عَظِیمٌ؛ و مانند کسانى نباشید که بعد از آنکه دلایل روشن برایشان آمد، باز هم اختلاف کرده و پراکنده شدند و براى آنان عذابى بزرگ است».(۱۲)
کفرپیشگان با نسبت دادن اتهاماتی چون سحر، جنون، کهانت و…به انبیای الهی و انتشار آن در جامعه، قصد داشتند شخصیت انبیای الهی را مورد هجوم قرار داده و تخریب نمایند و با جریحه‌دار ساختن حیثیت آنان، مردم را از اطرافشان پراکنده و ایجاد تفرقه کنند.(۱۳)
در تاریخ اسلام نیز معاویه برای ایجاد اختلاف و تفرقه در میان سپاهیان امام حسن(ع) از حربه‌ی شایعه استفاده نمود؛ هنگامی که امام(ع) برای نبرد با معاویه، در تدارک نیرو بودند، معاویه تلاش می‌کرد تا با استفاده از نشر اکاذیب و تبلیغات سوء، در میان سپاهیان آن حضرت، شک و تردید ایجاد نماید و آنان را از حضور در جنگ، منصرف نماید. معاویه برای این منظور، عوامل خود را مأمور کرد تا شایعه نمایند که امام حسن(ع) با معاویه صلح کرد. در گزارشی آمده است که معاویه، جاسوسان خود را به میان سپاه مقدم امام حسن(ع) فرستاد تا بین آنها شایع کنند که امام با نامه نگاری، از معاویه درخواست صلح نموده است.(۱۴) این در حالی بود که تا آن زمان، هیچ نامه‌ای در رابطه با این مسئله، رد و بدل نشده بود. این شایعات در نهایت، دیدگان بسیاری از سربازان و سرداران سپاه امام حسن(ع)، به خصوص عبیدالله بن عباس را متزلزل کرده و آنان را فریب داد و در نتیجه امام حسن(ع) تنها شد و برای حفظ اساس اسلام، صلح تحمیلی معاویه را پذیرفت.(۱۵)
در زمان حاضر نیز دشمنان با شایعه‌سازی در صدد ایجاد اختلاف و تفرقه هستند. رهبر معظم انقلاب فرمودند: «دشمن در تلاش است با شایعه‌سازی و تهمت پراکنی مردم را به‌جان یکدیگر بیندازد که البته نمی‌تواند، امّا مردم باید با این شگردها مقابله کنند؛ لازم است مردم در مقابل این تبلیغات، ایستادگی و علیه آن حرکت کنند و جوانان با هوشمندی، فضای مجازی را به ابزاری برای زدن تو دهنی به دشمنان تبدیل کنند».(۱۶)
۵ـ دگرگونی ارزش‌های الهی
گاهی دشمن با شایعه‌سازی، ارزش‌ها را جابه‌جا می‌کند؛ یعنی «معروف» به جای «منکر» و «منکر» به جای «معروف» می‌نشیند تا آنجا که امام حسین(ع) با آن همه فضایل، «خارجی» و یزید شراب‌خوار و عیاش، «امیرالمؤمنین» لقب می‌گیرد. در حماسه‌ی عاشورا، دشمن شایعه خارجی بودن را مطرح کرد چنانکه یکی از فرماندهان ابن زیاد (عمرو بن حجّاج) از روی مباهات و افتخار می‌گفت: «ما اطاعت از امام [خود یعنی یزید] را کنار نگذاشته و از جماعت کناره‌گیری نکردیم».(۱۷) آن نانجیب به قوای ابن زیاد نصیحت می‌کرد: «طاعت و جماعت خود را رعایت کنید و در به قتل رسانیدن کسی که از دین خود خارج گشته و با امام (یزید) مخالفت نموده تردید نکنید».(۱۸)
تأثیر این شایعه و نشر اکاذیب تا آنجا بود که در روز روشن و مقابل چشمان مردم، اهل‌بیت پیامبر(ص) را به کوچه و بازار آوردند و به آنها تهمت «خارجى» زدند و می‌گفتند: «سر یکى از خارجى‌ها را که بر یزید خروج کرده است آوردهاند».(۱۹)
در زمان حاضر نیز دشمن تلاش می‌کند با رواج شایعات، جای «مظلوم» و «شهید» را با «ظالم» و «ستمگر» و «جلاّد» جابه‌جا کند. از این‌رو مقام معظم رهبری هشدار داده و فرمودند: «مراقب باشیم تا در دهه شصت، جای شهید و جلاّد عوض نشود، زیرا ملت ایران در دهه شصت مظلوم واقع شد و به دلیل اینکه تروریست‌ها و منافقین و پشتیبانان آنها به امام و ملت ایران ظلم و خباثت کردند، ملت در موضع دفاع قرار گرفت و در نهایت هم پیروز شد».(۲۰) با توجه به تأثیرگذاری شایعات در دگرگونی ارزش‌ها، رهبر معظم انقلاب، «جهاد تبیین» را از مهمترین جهادها برشمرده و رسالت نیروهای انقلابی در امر تبیین حقایق جامعه را بسیار سنگین معرفی کرده‌اند. ایشان در آخرین سخنرانی خود در دیدار با پرستاران با برشمردن ابعاد خردمندی و تدبیر عمیق حضرت زینب(س) به‌عنوان بزرگ‌ترین روایت‌گر واقعه کربلا فرمودند: «آن حضرت با روایت حقیقی، تأثیرگذار و ماندگارِ کربلا، فرصت نداد روایت دشمن بر واقعیت غلبه کند». همچنین ایشان درباره ضرورت روایت حقیقیِ «واقعیات جامعه، تاریخ انقلاب، دفاع مقدس و حوادث گوناگون ۴۲ سال اخیر فرمودند: «اگر این کار نشود که در موارد متعدد نشده است، دشمن روایت تحریف‌آمیز و دروغ خود را در افکار عمومی جاری و با عوض کردن جای ظالم و مظلوم، اقدامات مستمر ظالمانه خود را توجیه می‌کند».(۲۱)
۶ـ انگیزه‌های غیرمنطقی و کینه‌جویانه
کینه یا حقد، نوعی از دشمنی محسوب می‌شود که فرد آن را در دل خود پنهان داشته و بروز نمی‌دهد؛ امّا عداوت که ثمره کینه و حقد است زمانی پدید می‌آید که کینه و حقد در انسان شدت یافته و خزانه دل از محافظت آن عاجز شود و در این حالت است که انسان پرده از روی کار برداشته و کینه خود را در اعمال و رفتارش آشکار می‌کند.(۲۲) بر این اساس، هرچه در درون انسان از حقد و کینه وجود دارد به ناچار بخشی از آن در ظاهر اعمال و سخنان وی، بروز خواهد یافت. امام علی(ع) می‌فرماید: «مَا أَضْمَرَ أَحَدٌ شَیْئاً إِلاَّ ظَهَرَ فِی فَلَتَاتِ لِسَانِهِ، وَصَفَحَاتِ وَجْهِهِ؛ کسی در دل چیزی پنهان نمی‌کند، مگر آنکه در گفتار و رفتارش آشکار شود».(۲۳) این افراد برای کسب آرامش به طرق گوناگون درصدد ضربه زدن و انجام هر کار شرّ و نامشروعی علیه افراد و گروه‌هایی که رفتار یا کردار آنان، سبب ناراحتی آنان شده است، برآمده و در این میان از هر دروغ، غیبت، بهتان، ایذاء و استهزاء و مانند آن نسبت به آنان فروگذار نمی‌کنند(۲۴) و از جمله اقدامات افراد کینه‌توز، شایعه‌سازی و دروغ‌پردازی است و تا این امر تحقق نیابد، آنان به آرامش نرسیده و از فشارهای روحی و روانی خلاصی نمی‌یابند. البته این امر بدان علت است که افراد کینه‌توز، از نعمت آرامش بهره‌مند نبوده و در رنج و ناراحتی به‌سر می‌برند؛ چنانکه در منابع روایی از امام عسکری(ع) نقل شده که فرمودند: «أَقَلُّ النّاسِ راحَهً الحَقُودُ؛ شخص کینه‌توز، کم آسایش‌ترین مردم است».(۲۵)
یکی از صاحب‌نظران در این‌باره می‌نویسد: «انگیزه‌ها و مقاصد غیرمنطقی و کینه‌جویانه، عامل اصلی تولید و پردازش و شیوع بعضی از شایعات بی‌اساس در سطوح محدود یا گسترده است. مسئله شایعه‌سازی و شایعه‌پردازی با اهداف کینه‌توزانه و تخریب شخصیت حقیقی و حقوقی افراد، جمعیت‌ها، نهادها و کشورها، سابقه‌ای طولانی داشته و با تاریخ زندگی اجتماعی انسان همراه است. در واقع یکی از ابزار مهم دشمن در تخطئه و تخریب رقیب و طرف مقابل، استفاده از همین شیوه است».(۲۶)
درباره نقش کینه و عداوت در شکل‌گیری شایعات، می‌توان به شایعه‌سازی منافقان در صدر اسلام اشاره کرد؛ اعضای حزب نفاق، کینه و عداوت شدیدی نسبت به اسلام و مسلمانان داشتند.(۲۷) قرآن کریم می‌فرماید: «قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ وَ ما تُخْفِی صُدُورُهُمْ أَکْبَرُ؛ گاهی دشمنی شما را بر زبان هم آشکار می‌کنند در حالی که آنچه در دل پنهان می‌دارند، بیش از آن است.»(۲۸)
منافقان که آتش حقد و کینه سراپای وجودشان را فراگرفته و آزارشان می‌داد و از سویی نیز، به دلیل قدرت و سیطره حکومت اسلامی، قادر به درگیری مسلحانه نبودند،(۲۹) از این‌رو برای فرونشاندن آتش کینه خود و تسکین روح ناآرامشان، سعی می‌کردند که با استفاده از اقدامات خرابکاران‌های چون تولید و انتشار شایعات به تضعیف نظام اسلامی بپردازند. آنان گاهی از حربه شایعه، جهت ترور شخصیت و تخریب منزلت اجتماعی مسلمانان بهره می‌گرفتند.(۳۰) همچنین گاهی از این طریق به ایجاد ترس و دلهره در جامعه اسلامی می‌پرداختند تا از مجرای شایعات به اهداف شوم و شیطانی خود دست یابند.
قرآن کریم درباره مجازات شایعه‌سازان به پنج برخورد مهم اشاره می‌فرماید: «لَنُغرِیَنَّکَ بِهِم ثُمَّ لَا یُجَاوِرُونَکَ فِیهَا إِلَّا قَلِیلًا* مَلْعُونِینَ أَیْنَمَا ثُقِفُوا أُخِذُوا و َقُتِّلُوا تَقْتِیلًا؛ تو را بر ضد آنان برمی‌انگیزیم [که یا تبعیدشان کنی یا با آنان بجنگی]، آنگاه در این شهر جز اندکی [که خالص و پاک هستند] در کنار تو نخواهند ماند؛ [این چند گروه به علت اعمال ناهنجارشان] لعنت شدگانند، هرکجا یافت شوند باید دستگیر شده و به سختى کشته شوند».(۳۱)
از راهکارهای مناسب برای مقابله با این روش تبلیغاتی و تأثیرات ناگوار آن در جنگ ابهامزدایی از اخبار، تحقیق و بررسی گزارشها و ارجاع اخبار به اهل تشخیص است که در آیات قرآن بارها به مناسبتهای مختلف به آنها اشاره شده است.
راه‌های رویارویی با شایعات
از آنجایی که خبرهای کذب و شایعات در بستر ابهام و فقر اطلاعاتی جامعه شکل می‌گیرد، لذا ابهامزدایی و اطلاع‌رسانی بموقع و سریع مسئولین و صاحب‌نظران به طبقات و اقشار مختلف مردم از طریق رسانه‌های پرمخاطب اجتماعی، نقش اساسی در پیشگیری و رواج شایعات و اخبار کذب در بین مردم دارد.
بهترین زمان مناسب در خنثی‌سازی شایعه، اطلاع‌رسانی و تکذیب بلافاصله‌ی آن قبل از شیوع و سرایت در بین آحاد افراد جامعه است؛ در واقع قبل از آنکه امواج مسموم شایعه در سطح جامعه شیوع پیدا کند، خنثی‌سازی آن آسانتر خواهد بود.
با توجه به اینکه گاهی خبرهای کذب و نادرست از سوی افراد نا آگاه و یا ضعیف‌الایمان به‌طور ناخواسته انتشار می‌یابد، تبیین و اطلاع‌رسانی و آموزش دائمی به جامعه از شگردهای دشمنان در ضربه‌زدن و ایجاد شکاف در بین مردم، یکی دیگر از راه‌های مقابله با نشر اکاذیب است.
بقولی؛ “شایعات” همچون “اسکناس‌های تقلبی” هستند که افراد مجرم آن‌را چاپ می‌کنند؛ اما انسان‌های شریف، ناآگاهانه آن‌را پخش و مبادله می‌کنند.(۳۲)
پی‌نوشت‌ها:
۱- لغت نامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۷ ش، ج۲، ص۱۶۲۴٫
۴- فرهنگ معین، تهران، امیر کبیر، چاپ نهم، ۱۳۷۵ ش، ج۹، ص۱۴۱۰۲٫
۳- دادگران، سید محمد، افکار عمومی و معیارهای سنجش آن، تهران، نشر مروارید، ۱۳۸۴ش، ص۱۳۴٫
۴- احزاب، آیه۶۰٫
۵- احزاب، آیه‌ی ۶۱٫
۶- مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج۴، ص۳۷۱؛ المیزان فی تفسیرالقرآن، ج۱۶، ص۳۶۱٫
۷- نهج البلاغه، خطبه‌ی ۲۰۰٫
۸- افروز، غلامعلی، روانشناسی شایعه و روش‌های مقابله، چاپ چهارم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص۳۰٫
۹- آل عمران، آیه‌ی ۱۷۳٫
۱۰- تفسیر مجمع البیان، ج۲، ص۴۵۰٫
۱۱- غلامعلی، افروز، مبانی روانشناختی شایعه، مجله روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران، شماره ۵، ۱۳۷۴٫
۱۲- آل عمران، آیه‌ی ۱۰۵٫
۱۳- مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۱۹۹٫
۱۴- ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله، شرح نهج البلاغه، بیجا، دارالاحیاء الکتب العربیه، ۱۳۸۷ق، ج۱۶، ص۴۲٫
۱۵- ابن شهر آشوب، محمدبن علی، مناقب آل ابیطالب، قم، مطبعه العلمیه، بیتا، ج۴، ص ۳۲ -۳۳٫
۱۶- بیانات ۱۹/۱۰/۱۳۹۷٫
۱۷- تاریخ طبری، ج۴، ص۲۷۵٫
۱۸- همان، ص۳۲۱٫
۱۹- بحارالانوار، ج۴۵، ، ص۱۱۴٫
۲۰- بیانات ۱۴/۳/۱۳۹۶٫
۲۱- بیانات ۲۲/۹/۱۴۰۰٫
۲۲- ر.ک: نراقی، احمد، معراج السعاده، قم، انتشارات قائم آل محمد، چاپ اول، ۱۳۸۴ ش، ص ۲۰۰٫
۲۳- نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۱۴ق، چاپ اول، ص۴۷۲، حکمت۲۶٫
۲۴- ر.ک: معراج السعاده، ص۲۰۰٫
۲۵- بحارالانوار، چاپ بیروت، ج۷۵، ص۳۷۳٫
۲۶- افروز، غلامعلی، روانشناسی شایعه و روش‌های مقابله، چاپ چهارم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص۲۹٫
۲۷- سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ هفدهم، ج۱، ص۴۵۰٫
۲۸- آل عمران، آیه‌ی ۱۱۸٫
۲۹- قطب، محمد فی ظلال القرآن، قاهره، دارالشروق، چاپ هفدهم، ۱۴۱۲ ق، ج۴، ص۲۵۰۰٫
۳۰- نور، آیه‌ی ۱۱-۱۹٫
۳۱- احزاب، آیات ۶۰-۶۱٫
۳۲٫ در این بخش، از مقالۀ «نقش شایعه در جنگ از نگاه قرآن» نوشتۀ آقایان مجید معارف، مجتبی میرزایی و خانم فاخره فراهانی بهره برده‌ایم.