اشاره
این مجموعه مقالات فضائل حضرت امام علی(ع)، با الهام از زیارت امیرمؤمنان در غدیر است که حضرت امام هادی(ع) آن را القا کردند. در شماره قبل اشاه شد که امام هادی(ع) در این فرازها، ۱۱ فضیلت را برای حضرت مولا علی(ع) بیان فرموده‌اند که به ۳ مورد آن نام برده و تشریح شد و اینک ادامه آن تقدیم می‌گردد.
۴- عمل کننده به قرآن
و عملت بکتابه؛ و به کتاب خدا عمل نمودی
این افتخار مولا علی(ع) است که آنچنان عامل به قرآن است که پیامبر(ص) این مدال را به او بدهد که: علی مع القرآن و القرآن مع علی لن یفترقا حتی یردا علی الحوض؛ علی با قرآن است و قرآن با علی از هم جدا نخواهند شد تا در حوض کوثر بر من وارد می‌شوند.(۱)
برخی از آیات قرآن جز امیرالمؤمنین دیگری به او عمل نکرد و نسخ شد و آن آیه‌ی نجوی است. آیه ۱۲ سوره مجادله:
«یا ایها الذین آمنو اذا ناجیتم الرسول فقدموا بین یدی نجواکم صدقه ذلکم خیر لکم و اطهر فان لم تجدوا فان الله غفور رحیم»؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید هنگامی که می‌خواهید با رسول خدا نجوا کنید (و سخنان درگوشی بگویید) قبل از آن صدقه‌ای در راه خدا بدهید این برای شما پاکیزه‌تر است و اگر توانایی نداشته باشید خداوند غفور و رحیم است.
در شأن نزول آیه آمده است جمعی از اغنیاء خدمت پیامبر آمدند و با او نجوا می‌کردند (این کار علاوه بر اینکه وقت گرانبهای پیامبر را می‌گرفت مایه نگرانی مستضعفین و موجب امتیازی برای اغنیاء بود) در اینجا خداوند آیه فوق را نازل کرد و به آنها دستور داد قبل از نجوا کردن با پیامبر صدقه‌ای به مستمندان بپردازید اغنیاء وقتی چنین دیدند از نجوا خودداری کردند. به گفته غالب مفسران شیعه و اهل سنت تنها کسی که به این آیه عمل کرد امیرالمؤمنین علی(ع) بود.(۲) خود فرمود:
«آیه من کتاب‌الله لم یعمل بها احد من قبلی و لا یعمل بها احد بعدی کان لی دینار فصرفته بعشره دراهم فکنت اذا جئت الی النبی تصدقت بدرهم»؛ آیه‌ای در قرآن است که احدی قبل از من و بعد از من به این آیه عمل نکرد و نخواهد کرد من یک دینار داشتم آن را به ده درهم تبدیل کردم و هر زمان می‌خواستم با رسول خدا نجوا کنم درهمی را صدقه می‌دادم.
مولا عمل کرد و به دنبال آن این حکم با آیه ذیل نسخ شد:
أَشفقتُم ان تقدموا بین یدی نجواکم صدقات فاذ لم تفعلوا و تاب الله علیکم فاقیموا الصلوه و آتوا الزکوه و اطیعوا‌الله و رسوله و الله بما تعملون»؛(۳) آیا ترسیدید فقیر شوید که از دادن صدقات قبل از نجوا خودداری کردید؟ اکنون که این کار را نکردید و خداوند توبه شما را پذیرفت نماز برپا دارید و زکاه را ادا کنید و خدا و پیامبرش را اطاعت نمایید (و بدانید) خداوند از آنچه انجام می‌دهید با خبر است.
از عبدالله بن عمر نقل شده که می‌گفت: «کان لعلی ثلاث لو کانت لی واحده منهن کانت احبّ الی من حُمُر النعم تزویجه فاطمه و اعطائه الرایه یوم خیبر و آیه النجوا»؛(۴) علی(ع) سه فضیلت داشت که اگر یکی از آنها برای من حاصل می‌شد بهتر بود از شتران سرخ‌موی (این تعبیر در میان عرب برای اشاره به گرانبهاترین اموال به کار برده می‌شد و آن به صورت ضرب‌المثل به هنگام بسیار نفیس بودن چیزی ذکر می‌کردند) نخست تزویج پیامبر فاطمه را به او و دیگری پرچم به دستش در روز خیبر و دیگری آیه نجوا.
سلام بر مولا علی(ع) این بزرگ عامل به قرآن
۵- رهرو سنت پیامبر
واتبعت سنن نبیه؛ و از سنت رسولش پیروی کردی
«سنت» به معنی طریقه و روش است(۵)
به آنچه در مقابل بدعت (نوآوری‌های غلط در دین) به آنچه در مقابل واجب است یعنی مستحب به آنچه پیامبر به دستور خداوند واجب کرده است به معنای گفتار و کردار و تقریر پیامبر و امامان معصوم علیهم الصلوه والسلام.
در جمله‌ی فوق مقصود از سنت این معنی است. پیامبر اکرم(ص) فرمود:
«علیکم بسنتی و سنته المهدیین من بعدی عضّوا علیها بالتواجذ»؛(۶) برشما باد به روش من و روش ره‌یافتگان پس از من و با چنگ و دندان بر آن پایداری کنید.
در این فراز مولی علی(ع) ره‌گیرنده سنت پیامبر می‌نامیم. او خود همگان را به تأسی به سنت پیامبر دعوت می‌کند و خود در خط مقدم عمل به سنت نبوی است.
«… فتأس نبیک الاطهر فان فیه اسوه لمن تأسی و غراءاً لمن تفرّی و احبّ العباد الی الله المتأسی بنبیه و المقتصّ…»؛ (۷)… تو ای مسلمان به پیامبر پاک و پاکیزه‌ات تأسی جوی زیرا در او سرمشقی است برای آن کس که می‌خواهد تأسی بجوید و رابطه‌ای عالی برای کسی که بخواهد به او مربوط شود. محبوب‌ترین بندگان نزد خدا کسی است که به پیامبرش تأسی جوید و در پی او گام بردارد…
آنگاه جلوه‌هایی برجسته از زندگانی پیامبر را بیان می‌کند.
تمام آنچه در زمان حیات پیامبر(ص) و بعد از حضرت انجام داد در حقیت تجلی سنت نبوی بود. هم سکوت حضرت و هم نبرد با ناکثین و قاسطین و مارقین.
در روایات فراوانی آمده است که امیرالمؤمنین فرمود:
«امرت ان اقائل الناکثین و القاسطین و المارقین ففعلت ما امرت فاما الناکثون فهم اهل البصره و غیرهم من اصحاب الجمل و اما المارقون فهم الخوارج و اما القاسطون فهم اهل الشام و غیرهم من احزاب معاویه»؛ (۸) مأمور شدم با ناکثین و قاسطین و مارقین بجنگم پس هر آنچه را مأمور بودم انجام دادم اما پیمان‌شکنان آنان بصریان و گروه جمل بودند و اما مارقین همان خوارج بودند و اما قاسطین آنان شامیان و دار و دسته معاویه بودند.
و تمام زندگی حضرت تجلی رهنمودهای پیامبر(ص) بود.
۶- برپادارنده‌ی نماز و پردازنده‌ی زکات
و اقمت الصلوه و آتیت الزکوه؛ و نماز را برپا داشتی و زکات را پرداخت نمودی
اقامه‌ی نماز و ایتاء زکوه در بسیاری از آیات قرآن آمده است.
«قیام» در مقابل قعود است اقامه‌ی نماز یعنی برپاداشتن آن در مقابل زمین ماندنش این مفهوم هم در عرصه‌ی فردی معنا می‌دهد هم در عرصه‌ی غیر فردی. در عرصه‌ی فردی اقامه نماز درست بجا آوردن نماز است آنگونه که خدای تبارک و تعالی خواسته است. طریحی می‌گوید: «اقامتها ان یؤتی بها بحقوقها»؛(۹) اقامه نماز آن است که حق نماز ادا گردد.
در عرصه غیر فردی اقامه نماز، مطرح کردن نماز و به صحنه آوردن آن است یک مصداق آن اقامه نماز جمعه و جماعت است.
«ایتاء» که پسوند آن زکات است به معنای اعطاء است یعنی پرداختن وظیفه‌ی مالی زکات.
«صلوه» عبارت است عبادتی که تشکیل شده از افعال و اقوال مخصوص است و به گفته مرحوم علامه طباطبایی(ره) نماد تمام وظایفی است که بنده در رابطه با خدا دارد.
«و اقامه الصلوه ممثله لایتان ما للعبد من وظائف العبودیه مع الله سبحانه»(۱۰)
«زکات» عبارت است از صدقه‌ای که به اصل شرع (و نه با نذر و قسم) واجب شده است. زکات به حقی واجب در مال که به رسیدن آن به حد نصاب شرط وجوب آن است.
در اینجا نیز مرحوم علامه طباطبایی می‌گوید: «و ایتاء الزکوه ممثل لوظائفه مع الخلق»؛(۱۱) ایتاء زکات در قرآن هم نماد اداء وظایف خود در برابر خلق خداست.
اینک با این توضیح سؤال این است که این دو جمله در زیارت امامان دیگر هم آمده است مقصود چیست؟ واضح است که امامان نماز را به عنوان یک فریضه و زکات را هم به عنوان یک فریضه مالی اداء کردند. این مقدار را دیگران هم می‌توانند انجام دهند. (البته نه به کیفیت والای نماز و زکات امامان)
آنچه مایه افتخار امامان است آن است زنده بودن فرهنگ معنویت (که یک مصداق آن نماز است) مدیون امامان سلام الله علیهم اجمعین است. فصلی از زندگانی امامان سیره نماز و اذکار آنان است.
آنچه مایه افتخار امامان است آن است که بهترین و شایسته برخوردها را با مردم (دوست و دشمن) را امامان داشتند و با رفتار خود آموختند. ضمن آنکه وظایف واجب و مستحب مالی خود را نسبت به مردم به خوبی انجام دادند. فصل برجسته‌ای در زندگی همه امامان صدقات و انفاقات امامان است. نقل کرده‌اند حضرت علی(ع) نخلستانی داشت که درختان آن را رسول خدا غرس کرده بود امام روزی نخلستان را فروخت. چهار هزار درهم را به یک عرب بیابانی بخشید و بقیه را میان مستمندان مدینه تقسیم کرد و حتی درهمی برای خودد باقی نگذاشت.(۱۲)
در زندگی امام حسن مجتبی آمده است که حضرت سه بار همه‌ی اموال خویش را با مستمندان تقسیم کرد.(۱۳)
زهری می‌گوید: در شبی سرد و بارانی حضرت امام زین‌العابدین را دیدم که کیسه‌ای پر آرد بر دوش دارد. گفتم ای پسر پیامبر این کیسه را کجا می‌بری؟ فرمود: سفری در پیش دارم و مشغول تهیه توشه آن هستم. گفتم اجازه دهید بنده یا خدمتکارم آن را برایتان بیاوریم. فرمود: خوش دارم با دست خودم زاد و توشه‌ام را مهیا کنم شما هم معطل من نشوید و به کار خویش بپردازید.
زهری پس از چند روز دید که امام به سفر نرفته است و از این رو پرسید: از سفر منصرف شدید؟ امام در پاسخ فرمود منظورم سفر آخرت بود که باید خود را برای آن آماده کنیم و آمادگی برای چنین سفری دوری از گناه و کوشش در راه خیر است.(۱۴)
سپس آشکار شد که امام سجاد شبانه و دور از چشم مردم آذوقه به خانه‌ی مستمندان می‌برده است. چنانچه بر اثر آن کتف ایشان پینه بسته بود این را وقتی فهمیدند که خواستند بدن مطهر او را پس از شهادت غسل دهند.(۱۵)
پی‌نوشت‌ها:
۱- المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۱۲۴٫
۲- مجمع البیان، ج ۹، ص ۲۵۶، ذیل آیه تفاسیر دیگر هم ذیل آیه.
۳- سوره مجادله، آیه ۱۳٫
۴- تفسیر طبری، ج ۲۸، ص ۱۵٫
۵- مجمع البحرین، کلمه سنّ.
۶- المجازات النبویه، ص ۱۷۴، ح ۱۳۵٫
۷- نهج البلاغه، خطبه ۱۶۰٫
۸- البدایه و النهایه، ج ۷، ص ۳۰۶٫
۹- مجمع البحرین، ج ۳، ص ۱۵۲۷، مؤسسه البعثه تهران.
۱۰- المیزان، ج ۱۵، ص ۱۲۷-۱۲۸٫
۱۱- المیزان، ج ۱۵، ص ۱۲۸ ذیل آیه ۳۸ سوره نور.
۱۲- بحارالانوار، ج ۴۱، ص ۴۵٫
۱۳- الاستبصار، ج ۲، ص ۴۱٫
۱۴- بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۴۵٫
۱۵- بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۶۶٫