توسعه روزافزون فضای مجازی و استفاده از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی در عصر حاضر، خصوصاً در دوران شیوع کرونا و پسا کرونا، اینترنت را به جزء جدایی‌ناپذیری از زندگی انسان‌ها بدل کرده است. نکته شایان توجه در این زمینه آن است که فضای مجازی در کنار مزایا، کاربردها و فرصت‌های فراوانی که در اختیار کاربران قرار می‌دهد، همواره چالش‌ها و خطراتی را نیز به همراه داشته است و با آمیختگی بیش از پیش زندگی انسان به اینترنت، این عرصه همزمان به فرصت و تهدیدی برای جوامع و دولت ها بدل شده است. در این میان کودکان و نوجوانان جزو آسیب پذیرترین اقشار جوامع در فضای مجازی هستند که درصورت دسترسی نامحدود و کنترل نشده دراین فضا، در معرض انواع آسیب‌های روحی، روانی و جسمی و چالش‌هایی چون تهدید و زورگیری مجازی، اخبار و اطلاعات غلط، محتوای مستهجن، تهدیدهای سایبری و سوءاستفاه‌های جنسی آنلاین قرار خواهند گرفت.
یک کودک ممکن است در حین بازدید از وب‌سایت‌ها، تبلیغات و…، در معرض دریافت محتوای نامناسب و مخرب قرار گیرد. این محتوا از موضوعات خشونت‌آمیز یا نفرت‌پراکنی گرفته تا مستهجن و جنسی، کودک را تحت تاثیر قرار می‌دهد و به دلیل عدم تناسب با رشد سنی و عقلی و میزان درک کودک ممکن است آثار مخرب اخلاقی و آسیب‌های روحی و روانی فراوانی را به جا بگذارد.
طبق آخرین آمار سازمان یونیسف میزان استفاده کودکان از فضای مجازی در جهان افزایش قابل توجهی یافته و هر نیم ثانیه یک کودک برای اولین بار به فضای مجازی وارد می‌شود. مطابق آمار منتشر شده از سوی این سازمان، حدود ۸۰ درصد از کودکان در ۲۵ کشور جهان در معرض خطر سوءاستفاده‌های جنسی و استثمار آنلاین هستند و آزارگران جنسی به‌راحتی کودکان را در این فضا به دام خود گرفتار می‌کنند. علاوه بر این بیش از یک سوم نوجوانان در ۳۰ کشور، قربانی قلدری سایبری و محتوای خشونت‌آمیز و تشویق به خودآزاری و خودکشی هستند و از هر ۵ دانش آموز ۱ نفر به خاطر این موضوع ترک تحصیل کرده است.(۱)
علاوه بر این، قشر کودک و نوجوان در سراسر جهان هدف تبلیغات پلتفرم‌های بزرگ فناوری قرار می‌گیرند و داده‌های آنها جمع‌آوری و هرگونه محتوایی بدون درنظر گرفتن شرایط سنی و درک و فهم آنها در اختیارشان گذاشته می‌شود. هرچند موضوع جمع‌آوری داده‌های کودکان برای ایجاد تبلیغات هدفمند، بی‌خطر به نظر می‌رسد، اما کودکان را در معرض تبلیغات متعدد قرار داده و مصرف‌گرایی را رواج می‌دهد و علاوه بر این احتمال افشای اطلاعات و دسترسی مجرمان و آزارگران به داده‌های کودکان و نوجوانان را فراهم می‌کند.
موضوع احراز هویت سنی کاربران برای استفاده از پلتفرم‌ها نیز از مباحثی است که در اکثر موارد نادیده گرفته می‌شود و پلتفرم‌ها بدون درنظر گرفتن آسیب‌ها، عضویت کاربران را بدون احراز شرایط سنی قبول می‌کنند.(۲)
براین اساس، صیانت از حقوق کودکان و نوجوانان در این فضا به دغدغه‌ای جهانی تبدیل شده و توجه دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی را به قانون‌گذاری و اعمال محدودیت برای این قشر از جوامع به خود جلب کرده و آنها را بر آن داشته است تا راهبردهای گوناگونی را برای پیشگیری از نفوذ داده‌های مخرب و مضر و نیز گزینش و فیلتر اطلاعات سالم در این شبکه‌ها در دستور کار خود قرار دهند.
پیگیری اقدامات نظارتی و قانونی در جهت شکل‌دهی به فعالیت‌ها در فضای مجازی و نیز اعمال محدودیت‌های قانونی از جمله محدودیت‌های سنی، برای مقابله با آسیب‌ها و مخاطرات استفاده از این فضا توسط کودکان صورت پذیرفته است. ایالات متحده آمریکا، انگلیس، اتحادیه اروپا، ژاپن، اتریش و…، برخی از کشورهایی هستند که به اقدامات قابل توجهی در این زمینه دست زده‌اند.این اقدامات شامل تدوین و اجرای سیاست‌هایی برای شکل‌دهی به فعالیت‌ها در فضای مجازی، تعیین رویه‌های عمل قانونی و مشروع و تنظیم روابط میان بازیگران و گروه‌های اجتماعی و نیز مقرر کردن اقدامات تنبیهی درصورت قانون‌شکنی می‌شود. این موضوع در کشور ما نیز تحت عنوان سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی به تصویب رسیده است.
در این راستا با توجه به طرح جدید کنگره آمریکا در خصوص وضع ممنوعیت استفاده از فضای مجازی برای کودکان زیر ۱۳ سال لازم است به برخی از قوانین ایالات متحده که برای مقابله با آسیب‌ها و تهدیدات فضای مجازی برای کودکان به تصویب رسیده‌اند اشاره کنیم.
آمریکا یکی از قانونمند‌ترین کشورهای جهان در زمینه مدیریت فضای مجازی است. حدود ۲۱۷ قانون برای کنترل، مدیریت و تحدید فضای مجازی طی ۲۸ سال گذشته در این کشور به تصویب رسییده‌اند.
قانون حمایت از کودک و مقابله با فحاشی یکی ازنخستین قوانین عمومی رسانه‌های آمریکاست که در سال ۱۹۸۸ به تصویب رسید. این قانون تولیدکنندگان محتواهای جنسی را از به کارگیری مدل‌ها و بازیگران زیر ۱۸ سال منع کرد.(۳)
قانون نزاکت ارتباطات نیز که در فوریه ۱۹۹۶ توسط بیل کلینتون امضا و اجرا شد، یکی دیگر از قوانینی است که براساس آن، کاربران از ارسال یا نمایش مطالب توهین‌آمیز و حاوی فحاشی منع و هرگونه اطلاع‌رسانی مستهجن و غیراخلاقی برای کودکان و نوجوانان کمتر از ۱۸ سال نیز ممنوع اعلام شده است.(۴)
(Child Online Protection Act) قانون کوپا
یکی دیگر از قوانین حمایت از حقوق کودکان در فضای مجازی، قانون موسوم به قانون کوپاست. این قانون که در سال ۱۹۹۸ با محوریت حمایت از حقوق کودکان در فضای مجازی در ایالات متحده به تصویب رسید، بر محدودیت دسترسی افراد زیر سن قانونی(زیر ۱۳ سال) به موضوعات آسیب‌رسان در اینترنت جهانی از جمله سایت‌های مستهجن متمرکز است. طبق قانون مذکور، محتوای تجاری و محتوای مستهجن صرفاً با تایید سن و کد ورود برای بزرگسالان به نمایش در می‌آید. علاوه بر این تمام سایت‌های تجاری که در دسترس افراد زیر سن قانونی هستند و محتوای مضر دارند، غیرقانونی اعلام می‌شوند.(۵)
قانون کوپّا
علاوه بر قانون کوپا، قانون حفاظت از حریم شخصی کودکان موسوم به کوپّا نیز به عنوان یک قانون فدرال تصویب و از آوریل ۲۰۰۰ پیگیری شد. مطابق این قانون، اطلاعات شخصی کودکان زیر ۱۳ سال باید حفاظت شوند و دسترسی به آنها باید صرفاً با رضایت والد یا سرپرست کودک باشد. طبق این قانون، در صورتی که برای کودک زیر ۱۳ سال به‌طور آگاهانه دسترسی به محتوای نامناسب فراهم شود، دولت مجاز به سلب سرپرستی کودک از والدین و سپردن او به پرورشگاه است.
قانون سیپا
موضوع فیلترینگ در آمریکا در سطوح فدرال و ایالتی اجرا می‌شود. به‌عنوان مثال قانون سیپا یا لایحه محافظت از کودکان در اینترنت بر مبنای فیلترینگ و با هدف جلوگیری از دسترسی کودکان به سایت‌های مستهجن و محتوای غیراخلاقی در این کشور به تصویب رسیده است. قانون سیپا که برای مدارس و کتابخانه‌های ایالات متحده الزامی است، این مراکز را موظف کرده تا در جهت حمایت از کودکان در برابر محتوای مضر اینترنت، از فناوری نظام‌مند فیلترینگ روی تمام کامپیوترهای قابل دسترسی توسط دانش‌آموزان استفاده کنند و اینترنتی محدود و پالایش شده را در اختیار کاربران خود قرار دهند. در این راستا مدارس و کتابخانه‌های ایالات متحده برای کسب مجوز و یا تمدید پروانه فعالیت، ملزم به پیروی و اجرای قوانین حفاظت از کودکان در فضای مجازی هستند. قانون مذکور در دسامبر ۲۰۰۰ به امضا رسید و در ژوئن همان سال توسط دادگاه عالی ایالات متحده قانونی شد.(۶)
مطابق قانون سیپا، مدارس و کتابخانه‌ها ملزم به در نظر گرفتن سیاست ایمنی و فیلترینگ اینترنت در جهت به حداقل رساندن آسیب‌های فضای مجازی برای افراد زیر سن قانونی شده‌اند. طبق قانون سیاست ایمنی اینترنت، کتابخانه‌ها و مدارس باید اقدامات حمایتی و حفاظتی را برای جلوگیری از دسترسی کودکان به محتواهای مستهجن، پورنوگرافی و… فراهم کنند. امنیت کودکات در اتاق‌های گفتگو، ایمیل‌ها و سایر ارتباطات آنلاین، عدم افشای اطلاعات شخصی کودکان و ممانعت از اقدام کودکان به دسترسی غیرمجاز از دیگر الزامات قانون سیپاست.(۷)
لایحه محافظت از کاربران زیر ۱۳ سال
به‌تازگی لایحه جدیدی با هدف محافظت از کاربران زیر ۱۳سال در برابر شبکه‌های اجتماعی توسط گروهی از سناتورهای دو حزب دموکرات و جمهوری‌خواه به کنگره آمریکا ارائه شده است. این طرح که به‌عنوان جایگزین قانون نزاکت ارتباطات مصوب ۱۹۹۶ یاد شده، بر کنترل نشر محتوای مستهجن متمرکز است. هدف طرح جدید، جلوگیری موثرتر از سوءاستفاده‌های جنسی از کودکان است. لیندسی گراهام از سناتورهای مدافع طرح مذکور، با استناد به گزارش مرکز ملی کودکان گمشده و استثمار شده، افزایش چشمگیر سوءاستفاده جنسی آنلاین از کودکان را شاهدی بر ضرورت و فوریت تصویب طرح جامعی در این زمینه عنوان کرده است. (۸)
مطابق این لایحه، پلتفرم‌های آنلاین ملزم هستند تا از ترویج رفتارهای خطرناک و مخرب از جمله خودکشی، آزار رساندن به خود، اختلالات غذا خوردن و قلدری سایبری جلوگیری کنند. همچنین ابزارهایی برای محافظت از کودکان زیر ۱۶ سال در اختیار والدین قرار می‌گیرد که شامل محدودکردن زمان استفاده از فضای مجازی توسط کودکان، ممنوع کردن نوع خاصی از محتوا، جلوگیری از دسترسی اشخاص ثالث به داده‌های افراد زیر سن قانونی و… است. این لایحه، حداقل سن کاربران را ۱۳سال تعریف و علاوه بر آن فعالیت نوجوانان بین ۱۳ تا ۱۸ سال را منوط به رضایت والدین آنها کرده است. به‌علاوه بزرگسالان ملزم به ایجاد حساب کاربری برای نوجوانان خود هستند و باید یک فرم معتبر شناسایی برای عضویت در یک پلتفرم را ارائه دهند. همچنین استفاده پلتفرم‌ها از الگوریتم‌ها برای توصیه محتوا به کاربران جوان ممنوع است.
لایحه مذکور در ایالات متحده پس از آنکه «فرانسیس هوگن» افشاگر و کارمند سابق فیس‌بوک، اسناد داخلی را فاش کرد که نشان می‌داد اینستاگرام برای سلامت ذهنی نوجوانان خطرناک است و شرکت فیس‌بوک با آگاهی از تاثیرات مضر شبکه اجتماعی اینستاگرام بر کودکان، این حقایق را پنهان کرده است، ارائه شد. به‌طور کلی این لایحه شامل هر سرویس آنلاینی می‌شود که کاربران کمتر از ۱۳ سال از آن استفاده می‌کنند.(۹)
علاوه بر این، در ایالت جمهوری‌خواه یوتا نیز دو لایحه قانونی با شعار حفاظت از کودکان در برابر رفتارهای اعتیادآور و جلوگیری از تبلیغات هدفمند، توسط اسپنسر کاکس، فرماندار این ایالت امضا شده است که بر حفاظت از کودکان و نوجوانان در عصر دیجیتال متمرکز است و محدودیت‌های گسترده‌ای را برای استفاده کودکان و نوجوانان از رسانه‌های اجتماعی همچون اینستاگرام و تیک‌تاک اعمال می‌کند. مطابق این قوانین، کودکان زیر ۱۸ سال بین ساعت ۱۰٫۳۰ شب تا ۶٫۳۰ صبح از استفاده رسانه‌های اجتماعی منع شده‌اند، مگر آنکه والدین آنها اجازه فعالیت در این ساعات را به آنها بدهند همچنین استفاده از رسانه‌های اجتماعی در این ایالت منوط به تایید سنی و تنها با اجازه والدین امکا دارد. همچنین والدین باید به حساب‌های کاربری فرزندشان دسترسی داشته باشند. فرماندار ایالت یوتا، دو سال پیش قانونی را امضا کرد واز شرکت‌های فناوری خواست تا محتواهای مستهجن روی تلفن‌های همراه و تبلت‌های فروخته شده را به‌طور خودکار مسدود کنند.(۱۰)
علاوه بر ایالت یوتا، طرح‌های مشابهی در ایالت‌های آرکانزاس، تگزاس، اوهایو و لوئیزیانا و نیز ایالت نیوجرسی از سوی قانونگذاران پیگیری می‌شوند. در سال گذشته نیز، در ایالت کالیفرنیا قانونی به تصویب رسید که براساس آن شرکت‌های فناوری موظف بودند ایمنی کودکان در فضای مجازی را در اولویت قرار دهند.
لازم به ذکر است که اتحادیه اروپا نیز در این زمینه به تدوین استراتژی اینترنت بهتر برای کودک پرداخته است. در این استراتژی به تنظیمات حریم خصوصی متناسب با سن و تحت کنترل والدین و نیز توجه به رده‌بندی سنی و نیز محتوا در خصوص اینترنت بهتر برای کودکان اشاره شده است. علاوه بر این، در می ۲۰۲۲ نیز لایحه‌ای برای جلوگیری و مبارزه با سوءاستفاده جنسی از کودکان در فضای آنلاین از سوی کمیسیون اتحادیه اروپا ارائه شده است. مطابق این قوانین، تهیه کنندگان سرویس‌ها، ملزم به ردیابی، گزارش‌دهی و حذف محتوای آزار جنسی کودکان در وب‌سایت‌هایشان هستند و همچنین باید ریسک سوءاستفاده از سرویس‌هایشان را با تقویت ایمنی و اقدامات متناسب،کاهش دهند.(۱۱)
پی‌نوشت‌ها:
- https://www.chetor.com/247824
- ۲٫https://www.mehrnews.com/news/5503858
- https://www.tabnak.ir/fa/news/1112039
- https://atna.atu.ac.ir/fa/news/302922
- همان
- طالب‌پور،علی‌رضا و دیگران،«مرور و دسته‌بندی راهبرد کشورهای جهان در مواجهه با شبکه‌های احتماعی مجازی»،فصلنامه راهبرد(۱۳۹۳) ص.۶۱
- خوشنویس،یاسر،«حکمرانی فضای مجازی در هند»، پژوهشگاه مرکز ملی فضای مجازی/گروه مطالعات فرهنگی و احتماعی،ص ۱۲
- https://www.tabnak.ir/fa/news/1112039
- https://www.farsnews.ir/news/14000711000075
- https://www.farsnews.ir/news/14020106000115
- https://www.mehrnews.com/news/5503858