«وجه الله و الذين صبروا ابتغاء وجه ربهم و أقاموا الصلاة و أنفقوا مما رزقناهم سرا و علانية و يدرؤون بالسيئة الحسنة أولئك لهم عقبى الدار» (سوره رعد،آيه‏22)

آنانكه به خاطر به دست آوردن خشنودى خدا شكيبا بودند و بر سختى ها صبر كردند، نماز را به پا داشتند، و از آنچه به آنها روزى داده بوديم آشكار و پنهان انفاق كردند و بدى را با نيكى رفع مى‏كنند، آنان را سرانجام خوب و خانه جاويدان است.
صبروا: صبر و شكيبائى گاهى در برابر ناملايمات و سختى‏ها است و گاهى در برابر گناه و معصيت و گاهى در راه اطاعت به كار گرفته مى‏شود.
وجه ربهم: منظور از وجه رب، رضايت و خشنودى خدا است. تأكيد آيه شريفه بر ابتغاء وجه ربهم مبتنى بر خلوص در نيت است. يعنى هرچند صبر كردن كار پسنديده‏اى است ولى آن وقت ارزشمند است و مورد ستايش قرار مى‏گيرد كه براى خدا باشد.
اگر من گناه نمى كنم زيرا مردم مرا مى‏بينند و آبرويم مى‏رود يا مورد تعقيب دستگاه قضائى قرار مى‏گيرم يا آنكه اين امر از نظر خوى انسانى ناپسند است پس من آن را انجام نمى دهم، هيچكدام ارزش ستايش ندارند هرچند فى حد ذاته پسنديده باشد، زيرا آنچه از نظر قرآن ستوده و ممدوح است اينكه كار را فقط به خاطر خدا و براى كسب رضايت ذات مقدسش انجام دهيم. در آيه ديگرى مى‏خوانيم: «و ما عند الله باق» آنچه نزد خدا است، پايدار مى‏باشد. پس بايد تلاشمان بر اين باشد كه در كارها و صفات خود فقط خدا را مد نظر قرار دهيم و تنها و تنها به خاطر او كار را انجام دهيم كه در غير اين صورت نه تنها ارزشى ندارد كه كار بيهوده اى انجام شده و گاهى مورد مؤاخذه و عقاب نيز قرار خواهيم گرفت، زيرا حتى در فرائض قصد قربت واجب است يعنى به خاطر استجابت امر حق و به انگيزه نزديك شدن به او نماز مى‏خوانيم، روزه مى‏گيريم و انفاق‏كنيم و گرنه حتى از نظر ظاهرى نيز تكليف ساقط نشده است يعنى اگر خداى نخواسته به خاطر ريا و خوشايند ديگران نماز برپاداريم نمازمان باطل است و گويا نماز نخوانده ايم و اگر ميلياردها پولى كه با زحمت به دست آورده ايم، انفاق كنيم و با آن مسجد و ساير مؤسسات خيريه بسازيم پشيزى ارزش ندارد جز آنكه قصد قربت و با نيت تقرب الى الله و براى به دست آوردن خشنودى خداوند انجام پذيرد كه در آن صورت تنها خداتواند جزايش را بدهد زيرا قدردانى از كارهاى شايسته از قدرت تمام بشر خارج است.
مما رزقناهم: خداوند در اين كلمه تأكيد مى‏كند كه اگر هم انفاقى بكنيد، ما به شما داده ايم يعنى شما هرچند زحمت مى‏كشيد و تلاش و سعى فراوان مى‏كنيد تا مالى را به دست آوريد ولى يادتان نرود كه آن مال را ما به شما داده ايم. اگر مشيت الهى تعلق نگيرد شما حتى يك درهم نيز نمى توانيد به دست آوريد گواينكه اگر اموالتان بانكها را پر كرده باشد با يك چشم به هم زدن تمام آنها را نابود خواهد كرد چنانكه قارون مى‏گفت خودم اين اموال را به دست آورده ام و مردم عوام مى‏گفتند خوشا به حالش چه آدم خوش شانسى است.اما آنگاه كه خداوند اراده كرد قارون خودش و تمام اموالش به زمين فرو رفتند و اثرى از آن همه پول و دارائى باقى نماند.
و مقصود از انفاق در آيه كريمه مطلق انفاق است يعنى چنانكه زكات و خمس و ساير موارد شرعى و واجب را در بر مى‏گيرد، بر صدقه دادن به فقرا و مستمندان نيز صدق مى‏كند.
سرّاً و علانية: بعضى از موارد انفاق بهتر است آشكار باشد تا موجب تشويق ديگران گردد و لى بيشتر موارد مخفى و پنهان است خصوصا آنجا كه انسان مى‏خواهد به فقيرى كمك كند. ولى اگر كار خيرى بود مانند ساختن بيمارستان يا مسجد يا مدرسه بهتر است آشكارا كمك كند تا براى ديگران انگيزه كمك كردن باشد. اما در هر حال بايد براى خدا باشد و خالصا لوجهه، چه پنهان و چه آشكار.
يدرؤون بالحسنة السيئة: درء به معناى دفع و زدودن است. با كارهاى خوب و خير، كار بد را مى‏زدايند.
ممكن است اين امر بر مطلق كار خير اطلاق شود كه همواره انسان مؤمن در پى انجام كار خوب است تا شايد خداوند از كار بدش بگذرد.چرا كه در روايت آمده است: «الحسنات يذهبن السيئات» كار نيكو گناهان را برطرف مى‏كند. و در فرهنگ قرآن به آن ” تكفير ” نيز مى‏گويند كه اصلا معناى كفر و تكفير پوشاندن و پرده انداختن است. و در موارد زيادى از كارهاى خير آمده است كه سيئات را مى‏زدايد و تكفير مى‏كند. بنا براين يكى از صفات پسنديده مؤمنان اين است كه تلاش مى‏كنند با افزودن كارهاى خوب به اعمالشان پرونده خوبيها را ضخيم تر كنند تا خداوند بر آنها منت گذارد و پرونده گناهانشان را محو كند. پر واضح است كه اين تنها تلاشى است مخلصانه و قطعا نياز به لطف و رحمت بى كران خدا دارد و گرنه آنقدر پرونده‏هاى ما از گناه سياه شده است كه آب درياها نيز آن را محو نمى كند. ما همچنان كه بايد از اعمال خود خائف باشيم، اميد و رجائمان به خداوند بيشتر و بالاتر است.
مورد ديگر درء و يا دفع بديها با خوبى، موردي است كه ديگران مثلا به انسان ظلم كرده اند و تعدى نموده اند واو به خاطر خدا و براى كسب خشنوديش از آنان مى‏گذرد و مورد عفو قرار مى‏دهد كه اين تسامح و از حق خود گذشتن، بسيار ارزشمند و شايان تقدير است. به هر حال موارد ديگرى شايد داشته باشد كه چون مطلق ذكر شده معلوم نيست منحصر به يك امر خاصى باشد و گويا موارد مختلف را شامل مى‏شود.
عقبى الدار: يعنى سرانجام خوب و مورد پسند. زيرا بهترين عاقبت براى انسان همين است كه سراى جاويدان با آن همه نعمتهاى بهشتى نصيبش گردد و قطعا بالاتر از اينها خود رضايت خدا است «و رضوان من الله أكبر» و چه سعادتى بالاتر از آنكه خداوند از انسان راضى باشد و او را به بهشت جاويدان رهنمون سازد «رضى الله عنهم و رضوا عنه» كه اين به خدا فوز عظيم وپيروزى برتر مى‏باشد. به اين اميد كه خداوند عاقبت كار ما را به همان سراى جاويدان ختم كند و از ما راضى باشد. آمين رب العالمين.

پاورقي ها:

بخش قابل ملاحظه‏اى از جرم و جنايات، ناشى از فقر و تنگدستى است؛ چرا كه فقر و تنگدستى «به دين و ايمان انسان لطمه مى‏زند، عقل را از كار انداخته، قوت و قدرت تشخيص درست را از او مى‏گيرد و باعث كدورت و دشمنى مى‏شود.»(1)
حضرت على(ع) فقر را به مرگ بزرگ تشبيه نموده و به فرزندش اين گونه توصيه مى‏كند: «انسانى كه در پى كسب معيشت خود است را ملامت مكن، زيرا در فقر و تهيدستى، خطاهاى او، زياد مى‏شود. اى فرزندم! فقير حقير است، سخن او شنيده نمى‏شود و مقام او، شناخته نمى‏گردد، شخص فقير، اگر راستگو باشد، دروغگويش خوانند و اگر زاهد باشد و پرهيزگار، او را نادان گويند. فرزندم هر فردى كه به فقر مبتلا شود، به چهار خصلت نيز مبتلا شود: سستى در يقين، كاستى در عقل، رقت و سستى در دين و كم شدن حيا در صورت، پس پناه به خداى متعال از فقر».(2)
صبر و تحمل در برابر مشكلات و تنگناهاى اقتصادى از ناحيه‏ى افراد معمولى جامعه، كارى است بس مشكل، اكثريت جنگ‏ها و ناهنجارى‏هايى كه در سطح كشورها و جوامع انسانى به وجود مى‏آيد، مشكلات و نزاعهاى خانوادگى، عدم ازدواج جوانان و تن دادن به بى‏عفتى، دزدى و تجاوز… به خاطر فقر، محروميت و تهيدستى است. شخص فقير و تهيدست اگر از راه‏هاى مشروع و قانونى براى رفع نيارهاى طبيعى خود، روزنه‏اى پيدا نكند، به ناچار دست به دزدى، تجاوز و كلاهبردارى و… خواهد زد. اگر در پرونده‏هاى سارقين مسلح و حرفه‏اى هم دقت شود؛ اين نكته ديده مى‏شود كه اكثراً در مراحل اوليه و ابتدايى براى رفع نيازهاى ضرورى خود، اقدام به دزدى و كلاهبرداى نموده‏اند، ولى با تكرار آن، رفته رفته به دزدان حرفه‏اى و خطرناك، تبديل شده‏اند و اين كلام زيباى پيامبر گرامى اسلام(ص) است كه: «فقر موجب روسياهى انسان در دنيا و آخرت مى‏شود».(3) و در جاى ديگر از شر كفر و فقر، به خداى خود پناه مى‏برد(4) و مى‏فرمايد: «فقر انسان را در آستانه كفر قرار مى‏دهد».(5) از حضرت اباذر، تربيت شده در مكتب پيامبر اسلام(ص) نيز نقل شده است كه: «از كسى كه غذا در منزلش پيدا نمى‏شود، تعجب مى‏كنم كه چگونه شمشيرش را بر مردم نمى‏كشد».(6) مبارزه اسلام با فقر
دين مقدس اسلام براى قطع و نابودى ريشه‏هاى فقر و محروميت، كه مايه‏ى بسيارى از ناهنجارى‏هاى اجتماعى و اخلاقى مى‏باشد، راهكارهاى اقتصادى را در دستور كار قرار داده است. از قبيل تشويق و ترغيب به كار و كوشش، دورى از سستى و تنبلى، اخذ ماليات و توزيع عادلانه‏ى آن در بين افراد فقير و بى‏بضاعت… تا از اين طريق، جلوى نظام‏هاى طبقاتى را مسدود نمايد و از فقرا و مستمندان دستگيرى كرده باشد.
به راستى اگر روزى ماليات اسلامى، خمس و زكات… به صورت كامل اخذ و جمع‏آورى شود و در بين فقرا و مستمندان واقعى، به گونه‏ى عادلانه تقسيم و توزيع شود، چه انقلاب عظيم اقتصادى به وقوع خواهد پيوست، آيا باز هم فقير و نيازمندى باقى خواهند ماند كه به خاطر فقر و فلاكت، به مال و ثروت ديگران، چشم دوخته و در گوشه و كنار اجتماع، اقدام به دزدى تجاوز بنمايد و با اعمال خلاف قانون و رواج بى‏عفتى… چهره‏ى اجتماع انسانى را مخدوش نموده، نظم، آسايش و امنيت اجتماعى را سلب كند؟ جواب قطعاً منفى است، لذا امام صادق(ع) مى‏فرمايد: «اگر همه مردم زكات اموال خود را بپردازند مسلمان فقير و نيازمندى نخواهد ماند. و مردم فقير، محتاج، گرسنه و برهنه نمى‏شوند مگر به خاطر گناه ثروتمندان».(7) رفاه و آسايش در عصر ظهور
آن‏چه از روايات استفاده مى‏شود اين است كه در عصر طلايى ظهور حضرت حجت(عج)، مشكلات اقتصادى جامعه‏ى بشرى در سطح كلان حل خواهد شد. رفاه و آسايش پديد خواهد آمد و عوامل سلطه بر فكر و فرهنگ و اقتصاد از بين خواهد رفت و با زدودن فقر و تهيدستى، زمينه‏ى رشد و تكامل مادى و معنوى انسان‏ها فراهم خواهد شد، احاديث و رواياتى كه رونق اقتصادى در عصر ظهور را بيان مى‏كند، فراوان است، لذا به چند دسته از اين روايات اشاره مى‏شود: الف. نزول بركات آسمانى‏
محصولات كشاورزى عمده‏ترين عنصر در رونق اقتصاد جوامع بشرى محسوب مى‏شود كه خود وابسته و متوقف بر نزولات آسمانى و باران‏هاى مناسب فصلى است. طبق تصريح آيات و احاديث شريفه، رعايت تقوا، احكام الهى و اجراى عدالت و برابرى، و رفع ستم، تبعيض و بيدادگرى… نزولات آسمانى را در پى خواهد داشت، لذا در سوره‏ى نوح مى‏خوانيم: «سپس گفتيم: از پروردگارتان آمرزش بخواهيد كه او آمرزنده است تا از آسمان براى شما پى در پى باران فرستد و شما را به اموال و فرزندان، مدد كند و برايتان بستان‏ها و نهرها بيافريند».(8) و در آيه‏اى ديگر مى‏خوانيم: «اگر مردم آبادى‏ها، ايمان آورده و تقوا پيشه ساخته بودند، بركات آسمان و زمين را به روى ايشان مى‏گشوديم».(9)
در عصر ظهور حضرت حجت(عج) با توجه به حاكميت اصل عدالت و برابرى و اجراى دقيق احكام الهى بر كل جهان هستى، رحمت الهى و بركات آسمانى در قالب نزول باران‏هاى مناسب فصلى، تجلّى بيشترى پيدا خواهد كرد و زمينه‏ى رشد محصولات كشاورزى فراهم خواهد شد.
از پيامبر گرامى اسلام نقل شده است كه: «امت من در زمان ظهور مهدى، به نعمت‏هايى دست مى‏يابند كه پيش از آن، در هيچ دوره‏اى دست نيافته بودند. در آن روزگار آسمان باران فراوان دهد و زمين هيچ رويدنى را در دل خود نگاه ندارد».(10)
در جمله‏ى ديگر باز از پيامبر اكرم(ص) مى‏خوانيم: «در آخر الزمان در ميان امتم، مهدى قيام مى‏كند، خداوند كران تا كران قلمرو حكومت جهانى او را توسط باران، سيراب مى‏سازد، زمين، گياه و نبات خود را مى‏روياند، او اموال را عادلانه به مردم اعطا مى‏كند و به دامدارى و دامپرورى و رونق اقتصادى اهميت مى‏دهد و امت را عظمت مى‏بخشد.»(11)
و نيز فرموده‏اند: «آب‏ها در دولت مهدى، فراوان مى‏شود و زمين بركات خود را چندين برابر مى‏كند.»(12)
حضرت على(ع) نيز راجع به رونق اقتصادى در عصر ظهور و نزول بركات آسمانى در آن دوره‏ى طلايى مى‏فرمايد: «چون قائم قيام كند، آسمان چنان كه بايد، باران بارد و زمين گياه روياند… به گونه‏اى كه زن از عراق در آيد و تا شام برود و جز بر زمين‏هاى سرسبز گام ننهد…».(13) ب. آبادانى زمين و استخراج منابع‏
در عصر ظهور حضرت حجت(عج) از يك طرف با اجراى احكام و استقرار نظام عدالت و برابرى، و نابودى ظلم، ستم و تبعيض و بى عدالتى در تمامى چهره و ابعادش، زمين نيز بركات «منابع و ذخاير» خود را بدون هيچ گونه امساكى عرضه خواهد كرد. و از طرف ديگر با پيشرفت علوم و فنون، كشاورزى و دامدارى نيز رونق گرفته و محصولات‏شان چندين برابر خواهد شد. با توسعه‏ى علم و دانش، تمامى منابع و ذخاير رو زمينى و زير زمينى، شناسايى و كشف شده همه و همه دست به دست هم خواهند داد و در جهت تأمين رفاه و آسايش انسان، در آن عصر طلايى و رؤيايى بسيج و استخدام خواهند شد.
در حديثى راجع به عصر ظهور مى‏خوانيم: «انسان در عصر حاكميت جهانى حضرت مهدى، هر آنچه از انواع دانه‏هاى زراعى بر زمين بيفشاند، هفتصد برابر، برداشت مى‏كند همان‏گونه كه خداى متعال در قرآن كريم فرموده است: «مثل آنان كه مال‏شان را در راه خدا انفاق كنند، به مانند دانه‏اى است كه از يك دانه، هفت خوشه برويد و در هر خوشه‏اى صد دانه باشد، و خداوند براى هر كس كه بخواهد مى‏افزايد».(14)
در جاى ديگرى مى‏خوانيم: «حكومت او، شرق و غرب جهان را فرا مى‏گيرد و گنج‏هاى زمين، براى او ظاهر مى‏شود و در سرتاسر جهان، جاى ويرانى باقى نخواهد ماند، مگر اينكه آن را آباد خواهد ساخت».(15)
در عصر ظهور حضرت مهدى(عج) با كشف منابع و ذخاير زمينى و توزيع عادلانه‏ى آن، درآمد سرانه‏ى آحاد جامعه، بالا رفته و با رفع نيازهاى افراد، فقر و تهيدستى، از كل جهان، رخت بر برسته، غنا و بى‏نيازى تحقق عينى پيدا خواهد كرد. لذا از حضرت على(ع) نيز نقل شده است كه: «زمين آن‏چه در اعماق خويش دارد، براى او، بيرون دهد و همه امكانات و بركات خويش را در اختيار او گذارد.»(16) امام باقر(ع) نيز مى‏فرمايد: «زمين براى قايم ما در هم پيچيده مى‏شود… و در روى زمين جاى ناآبادى باقى نمى‏ماند.»(17) ج. اخذ ماليات و استرداد ثروت‏هاى غصبى:
از جمله‏ى اقدامات و برنامه‏هاى اقتصادى حكومت حضرت مهدى (عج) كه نقش مؤثرى در ايجاد رفاه و آسايش اقتصادى و خشكاندن ريشه‏هاى فقر و محروميت در كل جهان دارد؛ اخذ ماليات اسلامى و توزيع عادلانه‏ى آن، در بين افراد مستمند، عليل و بيمار و مستحق خواهد بود. آن‏گونه كه در روايات آمده است، تاركين ماليات اسلامى و مانعين از پرداخت زكات، مجازات سنگينى در انتظارشان خواهد بود. لذا در روايتى مى‏خوانيم: «خون دو كس در اسلام هدر است، ولى اين حكم را كسى اجرا نمى‏كند تا حضرت قايم(عج) قيام كند، يكى خون مرد زن‏دار زناكار است كه آن حضرت او را سنگسار مى‏كند و ديگر خون كسى است كه از پرداخت زكات خوددارى مى‏كند. حضرت مهدى(عج) گردن او را خواهد زد.»(18)
در عصر ظهور، ماليات اسلامى به صورت دقيق، جمع‏آورى و كاملاً عادلانه توزيع و تقسيم مى‏گردد و نظام طبقاتى حاكم قبل از ظهور، نابود گرديده و جامعه‏اى مبتنى بر معيارهاى اسلامى و انسانى، به وجود خواهد آمد. جامعه‏اى كه در آن، با نفى تبعيض و بى‏عدالتى، همه از امكانات رفاهى، بهره‏مند خواهند شد. در عصر حكومت حضرت مهدى(عج) حقوق غصب شده‏ى انسان‏هاى مظلوم، حتى اگر در زير دندان‏هاى انسان‏هاى ظالم و ستمگر هم باشد، گرفته شده و به صاحبان اصلى آن، مسترد خواهد شد.(19)
بذل و بخشش‏هاى خود سرانه و غاصبانه‏اى كه قبل از ظهور صورت مى‏گيرد. و عده‏اى از طريق رفاقت و پارتى‏بازى به نان و نوايى مى‏رسند، در دوره‏ى حكومت حضرت مهدى(عج)، اين اموال و اراضى به صاحبان اصلى آن برگردانده خواهد شد و نظام‏هاى ظالمانه و غاصبانه‏ى حاكم فعلى بر جهان، نابود خواهد گرديد. لذا از امام صادق(ع) نقل شده است كه: «هنگامى كه قايم آل محمد(ص) قيام كند، قطايع از ميان مى‏رود و ديگر اقطاعى در ميان نخواهد بود».(20) قطايع، زمين‏هايى از اراضى خراجى است كه از راه امتياز، به نزديكان حكّام و سلاطين؛ داده مى‏شود و اين گونه بذل و بخشش‏هاى خود سرانه، موجب تشكيل طبقه‏ى ممتاز در جامعه مى‏گردد.
آرى! حضرت حجت(عج) با قاطعيت و نظارت دقيق، جريان اقتصادى جامعه‏ى بشرى را، سر و سامان مى‏دهد، تمام ثروت‏ها و ذخاير زيرزمينى و روزمينى كه در اختيارش قرار مى‏گيرد، به صورت عادلانه؛ تقسيم و توزيع نموده، جلوى فعاليت‏هاى خود سرانه و آزمندانه‏ى زراندوزان دنياطلب را مى‏گيرد و از چپاول ثروت‏هاى مردمى و مكيدن خون انسان‏هاى مظلوم و مستضعف، توسط افراد زالوصفت و فرصت طلب، جلوگيرى نموده و عوامل اصلى فقر، محروميت و كمبود را از ميان بر مى‏دارد.
از امام باقر(ع) نقل شده است كه: «همه‏ى اموال جهان در نزد مهدى گرد آيد، آنچه در دل زمين است و آنچه بر روى زمين، آنگاه حضرت مهدى به مردم بگويد: بياييد و اين اموال را بگيريد. اينها، همان چيزهايى است كه براى به دست آوردن آن، قطع رحم كرديد. و نزديكانتان را رنجانيديد، خون‏هاى بناحق ريختند و مرتكب گناهان شديد، بياييد و بگيريد».(21)
در جاى ديگرى مى‏فرمايد: «مهدى در سال دو بار. به مردم مال بخشد و در ماه دو بار امور معيشت بر آنان دهد… تا نيازمندى به زكات، باقى نماند، و صاحبان زكات؛ زكاتشان را نزد محتاجان آورند، و ايشان نپذيرند، پس آنان زكات خويش در كيشه‏هاى نهاده در اطراف منازل و خانه‏ها بگردند تا محتاجى را پيدا كند، و مردم بيرون آيند و گويند: ما را نيازى به پول شما نيست… پس دست بخشش گشايد چنان كه تا آن روز كسى آنچنان بخشش اموال نكرده باشد».(22) د. اجراى عدالت اجتماعى:
از ويژگى‏هاى منحصر به فرد دوران حكومت‏هاى مهدى(عج) كه در احاديث و روايات معصومين(ع) فراوان ذكر شده و مورد تأكيد و توجه قرار گرفته است، استقرار عدالت اجتماعى در تمام زواياى زندگى جامعه‏ى بشرى از جمله عدالت در تقسيم بيت‏المال و توزيع ثروت‏هاى ملى و مردى؛ مى‏باشد. تعبير «يملأ الارض قسطاً و عدلدً كما ملئت ظلماً و جوراً» تعبير آشنايى است كه از طرق مختلف، در ده‏ها حديث كه دوران طلايى و زندگى‏ساز عصر ظهور را ترسيم مى‏كنند؛ آمده است. در پرتو اصل محبوب عدالت اجتماعى است كه نابسامانى‏هاى سياسى، ستم اجتماعى و ظلم اقتصادى كه زايده‏ى نظام ظالمانه‏ى تبعيض، ستم و بى‏عدالتى است، سامان مى‏يابد.
طبق حديث شريفى از امام صادق(ع) لطافت و نسيم زندگى‏ساز عدالت اجتماعى در عصر ظهور، تا اقصى‏ نقاط جهان و زواياى ناپيداى منازل و خانه‏هاى مردم نفوذ كرده، مأمن و مسكن آنان را گرما و حرارت ويژه‏اى خواهد بخشيد.»(23) و در پرتو گرما و لطافت عدالت اجتماعى و بستر مناسب آن عصر و زمان است كه دين و دنياى مردم؛ حيات انسانى و زندگى معنوى جوامع بشرى؛ سر و سامانى گرفته و همه چيز، جان تازه‏اى خواهند گرفت.
فراهم آوردن رفاه و آسايش و ايجاد شرائطى كه در آن؛ آحاد جامعه‏ى جهانى، كتاف زندگى داشته و اضطراب و نگرانى، از اين ناحيه، احساس نكنند. در سرلوحه‏ى برنامه‏هاى كارى حكومت حضرت مهدى(عج) قرار دارد. حضرت با توزيع عادلانه‏ى بيت‏المال و درآمدها و نظارت دقيق به دستگاه‏هاى اجرايى و اقتصادى حكومت، زمينه‏ى لازم، براى رفاه و آسايش همگانى را فراهم خواهند كرد. به گونه‏اى كه ساكنان آسمان‏ها و زمين، از شرائط به وجود آمده، راضى و خشنود خواهند شد.
ابوسعيد خدرى مى‏گويد: «پيامبر(ص) فرمود: به مهدى بشارت‏تان مى‏دهم. او به هنگام اختلاف مردمان، از ميان امت من ظهور خواهد كرد و ساكنان آسمان‏ها و زمين از او خشنود خواهند شد. او مال را درست درست تقسيم مى‏كند. مردى پرسيد: درست درست چيست؟ فرمود: ميان همه به صورت مساوى(24) در حديث ديگرى مى‏خوانم كه: مهدى(عج) ميان مردم، در تقسيم اموال، به مساوات رفتار، مى‏كند به طورى كه ديگر نيازمند و محتاجى يافت نمى‏شود».(25)
از مجموع آيات و روايات در خصوص عصر ظهور، به اين باور استنباط مى‏رسيم كه با حاكميت نظام عدالت گستر آن حضرت، و نزول بركات آسمان‏ها و زمين و نظارت دقيقت بر امور اقتصادى، معضل بزرگ فقر و محروميت كه مؤثرترين عامل در بروز ناهنجارى‏هاى اجتماعى، به حساب مى‏آيد، از جامعه‏ى بشرى بر چيده خواهد شد. و با ايجاد رفاه و آسايش موعود، پديده‏هاى دزدى، تجاوز، بى‏عفتى، رشوه و اختلاس كه مولود ناميمون فقر و تهيدستى است، از بين رفته، ترس، نگرانى اضطراب و ناامنى، جايش را به محيط صلح، صفا، صميميت و امنيت خواهد داد. در آخر دو نكته‏ى مهم و اساسى را يادآور مى‏شويم:
الف: اگر راه‏كارهاى مطرح شده‏ى عصر ظهور، در شرائط فعلى نيز، رعايت شود، يقيناً خيلى از مشكلات و نارسايى‏هاى فعلى از جمله مشكلات اقتصادى جهان، مرتفع خواهد شد. و فاصله‏هاى عميق و آزار دهنده‏ى طبقاتى از بين خواهد رفت. زيرا اگر در دنياى متمدن و صنعتى امروز كه اكثريت جمعيت جهان را انسان‏هاى گرسنه و برهنه تشكيل مى‏دهند علت آن كمبود امكانات اقتصادى و فقدان ابزار و وسايل رفاهى نيست بلكه زاييده و معلول نظام ظالمانه‏اى است كه فعلاً بر جهان حكومت مى‏كند. نظام ظالمانه‏ى استضعاف و استكبارى كه در سايه‏ى آن، عده‏اى بر توسن مراد خويش نشسته‏اند، غرق و در تنعمات و افراط در لذائذ، آنان را به گونه‏اى مست و مغرور ساخته است كه دنيا را براى تاخت و تاز و جولان خويش، كوچك و محدود مى‏بينند و هيچ‏گونه مانعى را در برابر خواسته‏هاى خويش احساس نمى‏كنند.
در طرف ديگر عده‏ى كثيرى از انسان‏هاى فقير و بى‏بضاعت كه حتى از تأمين مايحتاج اوليه خويش، عاجز و ناتوان هستند، صحنه‏هاى رقت‏انگيزى را ايجاد كرده‏اند كه تماشاى آن، دل هر انسان منصفى را به درد مى‏آورد. به جرأت مى‏توان گفت يكى از عمده‏ترين علل و عوامل تراژدى تلخ دردناك انسانى معاصر، تبعيض و بى‏عدالتى است كه اگر روزى اين دوگانگى محو و نابود شود و عدالت و برابرى، جايش را بگيرد، يقيناً اوضاع و احوال انسان و جهان، دگرگون خواهد شد.
ب: تأمين رفاه و آسايش در عصر ظهور، بدين معنى نيست كه انسان،گل سرسبد هستى، خليفه‏ى خدا در زمين، بسان حيوانات وحشى، بدون مانع و رادعى، سرگرم لهو و لعب شده و به عيش و نوش بپردازد. منزلت و جايگاه رفيع انسانى خويش را فراموش كند. زيرا چنين تلقى و رويكردى، نه تنها با هدف خلقت انسان سازگارى ندارد، بلكه در زاويه‏ى كاملاً مخالف آن قرار دارد. و هدف آن است كه انسان در فضاى سالم به وجود آمده، بدون داشتن مشكلات جانبى، بتواند روح و روان خويش را در اقيانوس بى‏كران معارف الهى و انسانى، صيقل دهد. راه سعادت و رستگارى را با دقت و سرعت بيشترى طى كند. و در نهايت، لياقت و شايستگى راه‏يابى در جوار حق را به دست آورد.
به اميد آن روز پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1) نهج البلاغه، حكمت 319: «يابنى اِنّى اخاف عليك الفقر فاستعذ باللَّه مِنه، اِنّ الفقرَ منقصه للدين مدهشه للعقل داعية للمقت».
2) ميزان الحكمة، ماده فقر، حديث 15993: «لاَتلُم انساناً يَطلُبُ قُوتَه، فَمَنْ عَدِمَ قُوُتُهُ كَثُرَت خطاياه يا بنى الفقيرُ حقيرٌ لايسمع كلامه و لا يعرف مقامه لو كان الفقير صادقاً يسمونه كاذباً لو كان زاهداً يسمونه جاهلاً يابنى من ابتلى بالفقر…».
3) مشكينى، على، المواعظه العدديه، قم، المطبعة العلمية، 1385: «الفقر سواد الوجه فى الدارين».
4) ميزان الحكمة، ماده فقر، حديث 15985: «اللهم انّى اعوذبك من الكفر و الفقر».
5) همان: «كاد الفقر اَنْ يكونَ كفراً».
6) فرضاوى، دكتر يوسف، فقر و غنا، ترجمه نادر على عادل، تهران، دفتر نشر فرهنگ قرآن، 1363.
7) وسايل الشيعة، ج 9، باب 1 از ابواب زكات، حديث 6: «ولو اَنَّ الناس ادّوا زكاة اموالهم ما بقى مسلم فقيراً محتاجاً… و اِنَّ الناس ما افتقروا و لا احتاجوا و لا جاعوا و لاعروا اِلّا بذنوب الاغنياء».
8) نوح/ 12 – 10: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ إِنَّهُ كَانَ غَفَّارًا * يُرْسِلِ السَّمَآءَ عَلَيْكُم مِّدْرَارًا * وَ يُمْدِدْكُم بِأَمْوَ لٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَل لَّكُم…».
9) اعراف/ 96: «وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى‏ ءَامَنُواْ وَاتَّقَوْاْ لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَكَتٍ مِّنَ السَّمَآءِ وَالأَْرْض».
10) بحارالانوار، چاپ تهران، ج 51، ص 83: يتنعم امتى فى زَمَنِ المهدى نعمة لم يتنعموا قبلها قط يرسل السماء عليهم مدراراً..»
11) .
12) عقد الدرر، باب 7، چاپ مسجد جمكران، ص 194، يخرج فى آخر امتى المهدى يسقيه اللَّه الغيث و تخرج الارض نباتها و يعطى المال صحاحاً…».
13) بحارالانوار، ج 10، ص 104، چاپ تهران: «ولو قد قام قائمنا لانزلت السماء قطرها و لاخرجت الارض نباتها… حتى تمشى المراة بين الراق الى الشام لاتضع قدميها اِلّا على النبات».
14) عقد الدرر، فصل 7، ص 211: «يزرع الانسان مداً يخرج له سبعمأة كما قال اللَّه تعالى كمثل حبّة انبتت سبع سنابل فى كل سنبلة مأة حبّة و اللَّه يضاعف لمَن يشاء.
15) نهج البلاغه، خطبه 138: «و تخرج له الارض افاليذ كبدها و تلقى اليه سلما مقاليدها».
16) نهج البلاغه، خطبه 138:«و تخرج له الارض افاليذ كبدها و تلقى اليه سلما مقاليدها».
17) كمال الدين، ص 331 ؛ بحارالانوار، ج 52، ص 191: «القايم منا… تطوى له الارض… فلايبقى فى الارض خراب اِلّا عمر».
18) معجم احاديث الامام المهدى، ج 4، ص 140 ؛ بحارالانوار، ج 79، ص 42: «دَمانِ فى الاسلام لايقضى فيهما اجد بحكم اللَّه حتى يقوم قائما، الزانى المحصن يَرِجمُهُ و مانع الزكاة يضرب عنقه».
19) المهدى الموعود المنتظر، ج 1، ص 279.
20) بحارالانوار، ج 52، ص 309، تهران: «اذا قام قائمنا اضمحلت القطايع فلا قطائع».
21) غيبت نعمانى، ص 237: «… و تجمع اليه «القائم» اموال الدنيا من بطن الارض و ظهرها فيقول للناس: تعالوا الى ما قطعتم فيه الارحام و لَسفَكْتُم فيه الرماء الحرام و ركبتم فيه ما حرّم اللَّه عزوجل».
22) بحار الانوار، ج 52، ص 390، تهران: «و يطعى الناس عطايا مرّتين فى السنّة و يرزقهم فى الشهر رزقين… حتى لاترى محتاجاً الى الزكاة و يحى‏ء اصحاب الزكاة بزكاتهم الى؟؟؟ من شيعته فلايقبلونها فيصرونها و؟؟؟ فى دورهم فيخرجون…».
23) بحارالانوار، ج 52، ص 362: «ما واللَّه ليدخلن «القايم» عليهم عدله جوف بيوتهم…».
24) صاقى گلپايگانى، لطف‏اللَّه، منتخب الا ثر، چاپ دوم، انتشارات حضرت معصومه(ع)، ص 197:«ابشّركم بالمهدى يبعث في امتي علي اختلاف من الناس و زلازل فيملأ الارض قسطاً و عدلدً كما ملئت جوراً و ظلماً يرضى عنه ساكن السماء و ساكن الارض».
25) بحارالانوار، ج 51، ص 88: «ويسوى بين الناس حتى لاترى محتاجا الى الزكاة».

مقوله امنيت، قدمتى به بلنداى تاريخ انسان دارد يعنى از نخستين روزى كه موجودى به نام انسان، پا به عرصه هستى و دنيا مى‏گذارد، با مشكل و معضل مهم ناامنى و نحوه برخورد با آن، مواجه شده و دست و پنجه نرم مى‏كند. در طول تاريخ انسان، جامعه و مردمى را سراغ نداريم كه فارغ از دغدغه معضل و معماى ناامنى،ترس، اضطراب و نگرانى، روز و روزگارى را سپرى كرده باشند. لذا به جرئت مى‏توان گفت كه مقوله امنيت، عمرى درازتر و طولانى‏تر، از مفاهيم دولت و جامعه… دارد، چرا كه انسان در نخستين روز هبوطش در اين عالم خاكى و دوره حيات تجردش و قبل از شكل‏گيرى زندگى اجتماعى، با مشكل ناامنى، كاملاً مأنوس، آشنا، همدم و دست به گريبان بوده است، چون در محيطى كه زندگى مى‏كرد، علاوه بر تأمين آب، غذا و حفاظت جان از گرما و سرما، بايد به جدال و مبارزه سخت و طاقت فرسا؛ با موجودات وحشى مى‏پرداخت، حيوانات كه هر لحظه امكان داشت به ساحه و قلمرو حيات انسان، حمله‏ور شود؛ و انسان را طعمه خويش سازد، و امنيت جانى انسان را به خطر اندازد. با گذشت زمان، و تكامل بشر و شكل‏گيرى اجتماعات، مبحث امنيت هم، شاخ و برگ بيشترى پيدا مى‏كند.
گرچه عده‏اى از قلم به دستان، نخستين مباحث فلسفى – سياسى؛ در حوزه امنيت را در گفتمان فلاسفه‏اى چون افلاطون و ارسطو… به زعم خويش پيدا كرده‏اند. چرا كه اين انديشمندان و فرهيختگان، يكى از عمده‏ترين وظائف حكومتها را ايجاد امنيت، مى‏دانسته و بر آن اصرار و تأكيد، مى‏كرده‏اند.
ولى انصاف اين است كه قبل از افلاطون و ارسطو، پيامبران الهى از جمله حضرت ابراهيم خليل(ع)، معضل امنيت را مطرح كرده‏اند، و در مطالبات خود، قبل از مسائل اقتصادى و قبل از مسائل توحيد و عبوديّت، مسأله امنيت را على الظاهر، از خالق خويش، استدعا مى‏كند، آنجا كه مى‏گويد: «پروردگارا! اين سرزمين را شهر امنى قرار ده و اهل آن را از ثمرات گوناگون؛ روزى عطا كن.»(1)
در تاريخ اسلام هم، از همان آغاز و بعثت رسول گرامى اسلام، بخش عمده‏اى از احكام، دستورات و قوانين آن، مستقيم و يا غير مستقيم، در جهت نظم و تأمين امنيت و نحوه برخورد با عوامل شر و فساد، جنايت، بى بندوبارى و ناامنى، نقش مثبت و ارزنده‏اى داشته و دارد. و از آن تاريخ به بعد هم، علماء و دانشمندان و محققين كه در زمينه متون اسلامى «آيات قرآن و احاديث و سيره عملى معصومين» تحقيق و بررسى داشته‏اند، نظريات ناب اسلامى را از متون اوليه آن، استخراج كرده‏اند، و در دسترس جامعه بشرى قرار داده‏اند، كه اگر روزى آن احكام و قوانين اسلامى، به صورت كامل اجرا و عملى شود، بدون شك، امنيت كامل در سايه تقوا و رعايت حقوق همه مردم و اجراى عدالت، برابرى و مساوات اسلامى، ايجاد خواهد شد. امنيت آرزوى ديرين بشر
همان گونه كه مشاهده مى‏كنيم،از دوره هاى خيلى دور تا حال،تشكيل حكومت صالح و شايسته، و تأمين عدالت، آزادى و امنيت اجتماعى، از جمله آمال و آرزوهاى ديرين فلاسفه، بزرگان و مصلحين جوامع بشرى، بوده است امروز هم، تقريباً عموم انديشمندان و سياسيون با انصاف،تنها راه علاج دردها، مشكلات و بيماريهاى جامعه بشرى در جلوگيرى از ظلم، تبعيض، بى‏عدالتى، جنگ و خون ريزى را، در تثبيت صلح، صميميت وبرادرى، تشكيل حكومت عدالت گستر جهانى، ورشد فكرى و فرهنگى جوامع بشرى، مى‏دا نند و معرفى مى‏كنند.
كلمات و جملات بزرگان و انديشمندان مندرج در صفحات تاريخ، در حقيقت باز خوانى يك واقعيت جاويد و هميشگى است و آن، انتظار پايا ن دردها، سرگردانيها و ناامنى‏ها، و رسيدن به مدينه فاضله و شهر خورشيد كه انسان‏ها در آن، حيات انسانى داشته و زندگى‏شان سر و سامان پيدا كند، دوره‏ى ايده‏آل و رؤيائى كه درآن، مشكلات جهل و نادانى، و معضلات فقر و تهيدستى، حل و فصل شود و انسان‏هاى گرسنه و برهنه، در فاصله هاى نه چندان دور تر از كاخ‏هاى سر به فلك كشيده فرعونى، حقوق فردى و اجتماعى‏شان پايمال نشود.
و امّا دريغ و درد كه اين آرزو، و انتظار، نه تنها تا حال، محقق نشده است بلكه برعكس،هر لحظه و ساعتى كه بر عمر اين عالم پير و كهن، افزوده مى‏شود، فاصله‏هاى فقر و غنا، بيشتر شده، تبعيض و بى‏عدالتى، همچنان قربانى مى‏گيرد و سايه‏هاى شوم يأس و نااميدى، بساط شادى، و سرور را بى‏رحمانه، طعمه‏اى خويش مى‏سازد، ناامنى‏هاى اخلاقى و اجتماعى، اضطراب، و دلهره را، هم كاروان انسان‏هاى درد مند و رنجيده ساخته و به پيش مى‏تازد.
در شرايط فعلى كه زمين و زمان در تسخير انسان، قرار گرفته و حتى كُرّات ديگر، از تاخت و تاز انسان معاصر، بى‏بهره نمانده است، بازهم، اين پرسش در ذهن و ضمير انسان‏هاى ستمديده، مطرح است كه آيا اين شب سرد، تاريك و ظلمانى، به صبح روشن و نورانى، مبدل خواهد شد، آيا روزى خواهد رسيد كه دردهاى كهنه و قديمى بشر، التيام يابد، و سايه هاى شوم جهل و نادانى فقر و تهيدستى، تبعيض و بى‏عدالتى كه از روزگاران كهن تا هم اكنون، هم كاروان انسانها بوده، با گوشت، پوست و خون او عجين، شده است، از فضاى تاريك زندگانى او زدوده شده و رخت بر بندد؟ آيا روزى خواهد رسيد كه در آن، ظلم، حق كشى، تجاوز و … جايش را به صلح، صفا، صميميت و برادرى بدهد و انسانها، در سايه‏ى عدالت و آزادى اجتماعى حلاوت و شيرينى آرامش و امنيت كامل روحى و روانى، فردى و اجتماعى و ملى و بين المللى را با تمام وجود،لمس كرده و فارغ از نگرانى و دغدغه معاش و امور مادى، در كنار هم، ديگر به زندگى مسالمت آميز انسانى ادامه دهند و راه تعالى و تكامل را با فراغ بال سپرى بنمايند.؟
و آيا بهشت دنيوى انسان، مدينه فاضله و شهرخورشيدى كه حاكمان و دولتمردان آن، عقلاى عالم بوده، قوانين آن، عدالت، آزادى و امنيت اجتماعى را به ارمغان آورد. آرزوى است محال و ناممكن؟ و يا روزى اين آمال و آرزوهاى ديرين بشر، محقق شده و مصداق خارجى، پيدا خواهد كرد؟!
اگر پرسش‏هاى مطرح شده را، به آيات قرآن،عرضه كنيم،متوجه خواهيم شدكه: قرآن كريم،رنج و اندوه انسان را ابدى نمى‏داند، و ستم و بيداد را نيز، هم زاد وهم راه هميشگى او، معرفى نمى‏كند، بلكه قرآن مجيد،علل و عواملى كه موجب رنج و اسارت انسان‏ها و مانع حركت تكاملى او مى‏شو د را محكوم به فنا و نابودى دانسته و فرجام تاريخ را روشن و ايده‏آل، معرفى مى‏كند، فرجامى كه در آن،حق بر باطل، پيروز شده،عدالت و آزادى جايگزين ظلم،جور و ا ستبداد خواهد شد، دردها،مشكلات و بدبختى‏هاى انسان، به پايان خواهد رسيد، ترس،وحشت و ناامنى، جايش را به محيط امن و آرام داده و بندگان صالح،شايسته و وارسته،وارثان و حاكمان زمين و زمان خواهندشد جهان را از لوث وجودافراد پست،پليد و ستم پيشه ونااهل پاكسا زى، خواهندكرد.قرآن كريم از سنتِ پيروزى حق بر باطل(2)، غلبه راه و رسم انبياء و اولياء(3)، خلافت و وراثت مومنان و صالحان در زمين(4)، جهان شمولى دين خدا(5)، استقرار آيين خدا پسندانه و تحقق صلح و امنيت جهانى(6)
در آيات گوناگون و مختلفى خبر مى‏دهد و مى‏فرمايد : «ما در كتاب آسمانى زبور، پس از ذكر، چنين مرقوم كرديم كه در آينده صالحان و پاكان، وارثان زمين، خوا هند شد و روى زمين،براى هميشه ازعناصرنا اهل و حاكميت جور، و ستم، پاكيزه، خواهد شد به راستى كه در اين،پيامى است براى عبادت كنندگان»(7)
قرآن كريم، اين وعده‏ى قطعى را به انسان‏هاى مؤمن و پاكدامن، داده است كه روزى شرارت و ناامنى به پايان خواهد رسيد، و با نابودى عوامل شرّ و فساد، جامعه انسانى، لذت امنيت واقعى را خواهندچشيد، آنچنان امنيت و آرامش كه هيچ ترس و اندوهى، آن را تهديد نخواهدكرد و مخلوقات و بندگان خداوند، با آزادى، آگاهى و آرامش و امنيت كامل درونى و بيرونى، راه توحيد و تقوا را، در پيش خواهند گرفت، لذا بافرياد رسا، اعلام مى‏دارد كه : «خداوند به افرادى كه ايمان آورده و عمل صالح انجام داده اند وعده مى‏دهد كه آنها را قطعاً خليفه روى زمين، خواهد ساخت… و دين و آئينى را كه براى آنها پسنديده، پا برجا و ريشه دار خواهدكرد و خوف و ترس آنها را، برامنيت و آرامش، تبديل خواهدكرد»(8) در اين آيه شريفه نويد و مژده سه‏گانه ذيل ديده مى‏شود:
الف: حكومت جهانى مؤمنان .
ب: استقرار دين خداپسندانه.
ج: استقرار امنيت كامل و نابودى عوامل ترس، وحشت و نا امنى.
از آن جاى كه سنت‏هاى مطرح شده، در آيات قرآن، تا حال، محقق نشده است؛ در ذهن كنجكاوگر انسان هاى زيرك، اين سؤال مطرح مى‏گردد كه: سنن وعده شده الهى، كى و در چه زمانى، محقق مى‏شود؟ انسان هاى رنجيده و مظلوم، چه زمانى، شكست و نابودى جبهه باطل، پيروزى و موفقيت جهانى سپاه و لشكر حق را، جشن خواهند گرفت؟ مدينه فاضله و موعود قرآنى، كى محقق شده و در چه زمانى، انسان‏هاى مؤمن و متقى، خلافت و وراثت زمين را در،دست، خواهندگرفت؟ در كدامين صبح روشن، دين خدا پسندانه آسمانى، تمامى دلها را نور باران كرده، و عالمگير خواهد شد، و با نابودى عوامل ترس، وحشت و ناامنى، امنيت واقعى به وجود خواهدآمد ؟
احاديث و روايات كه از رسول اكرم(ص) و ائمه عليهم السلام، نقل شده و در واقع حكم تفسير آيات قرآن را دارا هستند معما و پرسش هاى مطرح شده پيرامون سنن وعده شده الهى را، به روشنى جواب داده اند و اعلام كرده اند كه سنن وعده شده الهى، در عصر طلايى ظهور آخرين خليفه خداوند، حضرت مهدى (عج )،محقق خواهدشد، و در عصر ظهور آن يگانه دوران، با جنبش عظيم علمى و فكرى، جهل و نادانى، محو خواهد شد و با نزول بركات آسمانى و جوشش معادن و ذخاير زمينى، و جهش فوق العاده‏ى اقتصادى و صنعتى، فقر، فلاكت و تهيدستى از بين خواهد رفت وبا نابودى جهل و نادانى، فقر و تنگدستى، تحوّل عظيم اخلاقى و انسانى به وجود خواهدآمد، وبا استقرار عدالت، برادرى و برابرى، ظلم، تبعيض و بى‏عدالتى ريشه كن، شده و فاصله هاى طبقاتى، محو و نابود خواهد شد… و در نتيجه گمشده هميشگى بشر، يعنى امنيت جهانى، به دست آمده و انسان‏هاى مؤمن و متقى، بدون دلهره، نگرانى و اضطراب، در محيط كاملاً آزاد و فضاى سالم انسانى، راه سعادت و خوشبختى و رسيدن به كمال مطلق را طىّ خواهند كرد.
از روايات استفاده مى‏شود هر مجرم و گناهكارى كه درخور كيفر باشد، امام مهدى(ع) براساس علم امامت خود، عمل كرده و حرمت شكنان قوانين الهى و اجتماعى را به جزاى اعمال ننگين‏شان خواهند رساند، و منتظر گواهى گواهان و اقامه دلايل و مدارك از سوى مدعى نخواهد ماند و به سوگندهاى دروغين، از سوى طرفين دعوا، توجه نخواهد كرد، و آنچه حق و عدالت است، آن را ملاك قرار داده و براساس آن، حكم و داورى نموده و با اجراى دقيق احكام الهى، آزادى و امنيت به معناى واقعى كلمه را به جامعه جهانى عرضه خواهد كرد، امنيت كه در آن، جان، مال، ناموس، حيثيت و آبروى افراد، حفظ خواهد شد، و انسانها، ديگر از ناحيه‏ى تضييع حقوق‏شان، دلهره، اضطراب و نگرانى نخواهند داشت. امنيت در عصر ظهور:
با رعايت اصول و راهكارهايى كه به صورت اجمالى، بيان شد، امنيت كامل فردى، اجتماعى و بين المللى در عصر ظهور حضرت حجت(عج) محقق خواهد شد، امنيتى كه بشر در طول تاريخ، مثل و مانند آن را نديده است، در نتيجه شهر امن و سلامتى كه خداى متعال، مژده و نويد آن را به مؤمنان و مستضعفان داده است، تحقق عينى پيدا خواهدكرد، و همه انسانها، با آزادى و آگاهى كامل و آرامش درونى و بيرونى، راه توحيد و تقوا را، در پيش گرفته و از شرارت و ناامنى، و اضطراب و نگرانى، نجات پيدا خواهندكرد.
«خداوند به كسانى از شما كه ايمان آورده و عمل صالح، انجام داده‏اند، وعده مى‏دهد كه آنها را قطعاً خليفه روى زمين خواهد نمود، و دين و آيينى را كه براى آنها پسنديده، پابرجا و ريشه‏دار خواهد ساخت، خوف و ترس را به امنيت و آرامش تبديل خواهد ساخت»(9) تبديل شدن، ترس، اضطراب و نگرانى به آرامش و امنيت، يعنى برطرف شدن تمامى عوامل ناهنجاريها و ناامنيها و جايگزين شدن امنيت و آرامش، در همه‏ى روى زمين.
امام زين العابدين در تفسير و تأويل آيه شريفه مى‏فرمايد : «اين گروهى كه ترس و اضطراب فردى، اجتماعى، فرهنگى و اقتصادى، از زندگى شان،رخت بر بسته و سايه امنيت و آرامش، پرو بالش را بر سر آنها مى‏گستراند» به خدا سوگند، همان پيروان ماهستند كه خداوند به وسيله مردى از خاندان ما، اين امر را تحقق مى‏بخشد، و او مهدى(عج) اين امت است»(10) امام صادق(ع) هم مى‏فرمايد: «اين آيه، درشأن قايم آل محمد(عج) و اصحاب او نازل شده است»(11)
ايجاد و استقرار امنيت كامل جهانى، در آن عصر و زمان رؤيايى، با رعايت اصول و ضوابط اسلامى و انسانى، امرى طبيعى خواهد بود، چراكه عوامل ترس و ناامنى محو و نابود خواهدشد، و تمام آفت ها كه به نحوى آرامش زندگى را برهم مى‏زند . از بين رفته و همگان در اوج رفاه. آسايش و فراوانى نعمت، روزگار خود را سپرى خواهند كرد.
با توسعه‏ى علم و دانش و تعليم و تربيت سالم اسلامى در عصر ظهور، جهل، نادانى و خرافات، كه عامل مؤثر در بروز ناهنجاريها و ناامنى‏هاى اجتماعى است، از بين خواهد رفت، و در سايه‏ى رونق اقتصادى، فقر و تهيدستى كه عامل ديگرى در شيوع فساد، و بى‏عفتى…است، ريشه‏كن خواهد شد و انسانهاى مظلوم و مستضعف، از درماندگى و گرسنگى كه منجر به تجاوز و خود فروشى مى‏شود، نجات پيدا خواهند كرد. و با اجراى دقيق احكام جزايى شرع و قاطعيت در برخورد با مخالفين و متخلفين، دزدان و متجاوزين به جان، مال، ناموس و حقوق مادى و معنوى مردم، به جزاى اعمال ننگين خود، خواهند رسيد و شرّشان از سر مردم قطع و كوتاه خواهد شد.
بالأخره در پرتو نظام عدالت گستر عصر ظهور ، بساط ظلم و بى‏عدالتى و تبعيض در تمامى چهره و ابعادش، برچيده خواهد شد و مدينه‏ى فاضله كه بشر دردمند در طول تاريخ، انتظار و آرزوى آنرا در سر مى‏پرورانيد، به وجود خواهد آمد. مدينه‏ى فاضله‏اى كه در آن ،روابط اجتماعى انسانها، براساس قانون عدالت، برابرى و احترام به حقوق و ارزشهاى انسانى و آزاديهاى مشروع فردى و اجتماعى، پى‏ريزى شده و جريان پيدا خواهد كرد… و انسان در محيط امن و آرام، راه تقوا و عبوديت را در پيش گرفته و از وضع مطلوب به و جود آمده، كمال استفاده را در جهت كسب فضايل اخلاقى خواهد برد .
از رسول اكرم راجع به امنيت در عصر ظهور، نقل شده است كه: «امت مهدى به آن حضرت پناه مى‏برند چنان كه زنبورهاى عسل به ملكه خود پناه مى‏آورند ، آن حضرت زمين را پر از عدل و داد مى‏كند ، چنان كه: پيش از آن پر از ستم و جور شده بود ،به گونه‏اى كه مردم به فطرت اوليه خود بر مى‏گردند شخص خوابيده را بيدار نمى‏كند و خون كسى ريخته نمى‏شود.»(12)
حضرت على(ع) نيز مى‏فرمايد: «… هرگاه قايم ما قيام كند، آسمان باران‏هاى خود را مى‏بارد و درندگان با چارپايان از در آشتى وارد مى‏شوند و با انسانها كارى ندارند تا جايى كه زنى از عراق به شام مى‏رود، بدون اينكه درنده‏اى او را نگران سازد و يا از چيزى بترسد.»(13)
با اجراى احكام دقيق اسلامى و قاطعيّت در برخورد با انسان‏هاى شرور و متجاوز، امنيت كامل جاده‏ها و مسير عبور و مرور، تأمين خواهد شد به گونه‏اى كه دو زن، شبانه از مبدأ، حركت كرده و مسافرت خواهند كرد، و از بى‏عدالتى، ستم و ناامنى، هراسى نخواهند داشت»(14) از امام باقر(ع) هم نقل شده است كه: «به خدا سوگند، ياران مهدى(عج) آن اندازه مى‏جنگند تا خداوند به يگانگى پرستيده شود و به او شك نورزند، با نابودى اشرار و متجاوزان آنچنان امنيّت ايجاد شود كه پيرزن سالخورده و ناتوان، از ين سوى جهان، به آن سوى ديگر، رهسپار شود و كسى متعرض او نشود.»(15)
هنگامى كه از امام صادق (ع) شخصى سؤال مى‏كند: چرا آرزوى ظهور حضرت حجت (عج) را داشته باشيم؟ امام صادق در جواب او مى‏فرمايد: «سبحان اللّه ! آيا دوست ندارى كه امام، عدالت را در جهان بگستراند و امنيت را در راه‏ها برقرار سازد و با حكم منصفانه، با ستمديده، رفتار نمايد و به او يارى رساند».(16) قتاده مى‏گويد: حضرت مهدى بهترين انسانها است… در زمان او زمين از امنيتى برخوردار مى‏گردد كه زنى به همراه پنج زن ديگر، بدون همراه داشتن مردى به حج مى‏روند و از چيزى ترس ندارند.(17)
على ابن عقبه ازپدرش نقل مى‏كند كه حضرت مهدى(عج) به عدالت حكم مى‏كند ستم در حكومت او برچيده مى‏شود و به سبب وجود آن حضرت راه ها و جاده‏ها امن مى‏گردد.(18)
در عصر ظهور عناصر فاسد، گروه‏هاى راهزن و متجاوزى كه امنيت و آرامش جامعه را مختل ساخته و جوّ رعب، وحشت، اضطراب و نگرانى را به وجود مى‏آورند، امكان تشكيل و تشكّل پيدا نخواهند كرد، چرا كه دست قدرتمند و دقيق عدالت، آنان را در نطفه، خفه خواهد كرد و در همان مراحل اوليه و نخستين،به كيفر شايسته‏اى خواهد رساند به گونه‏اى كه اگر حق كسى در زير دندان ديگرى باشد، حضرت مهدى(عج) آن را باز مى‏ستاند و به صاحبش باز مى‏گرداند.(19)
علاوه برآن جامعه‏ى بشرى نيز با توجه به رشد فكرى و تربيتى به مراحل از كمال و علو نفس و شرافت انسانى، خواهند رسيد، كه خويشتن رافراتر و بزرگوارترازآن بداند كه دست به ظلم، ستم، تجاوز و بى‏عفتى زده، آسايش وامنيت خود و هم نوعان خويش را مختل سازد.
امنيت در اين سطح كه فردى بدون ترس و وحشت، از شهرى به شهر ديگر رفته و زنان بدون همراه داشتن مردى با خيا ل آسوده و آرام مسافرت كنند، و حتى جواهرات شان، نمايان باشد و احساس ناامنى و اضطراب نداشته با شند،در دنياى متمدن امروزى به يك رؤيايى تعبير نا شدنى شباهت دارد ولى در عصر ظهور حضرت حجت (عج)اين رؤياها، تعبير خواهد شد و مصداق عينى پيدا خواهدكرد.
آرى حضرت مهدى(عج) كه وارث همه پيامبران و اوصياى الهى و آخرين وصى حق در زمين و منجى عالم بشريت در فرجام تاريخ است، با أذن و اراده خداى متعال،آرزوهاى برآورده نشده همه پيامبران و اوصياى الهى را برآورده خواهدكرد . شمشير انتقام حق و عدالت، از آستين آن منتقم آل محمد (عج)و ياران پاكباخته اش بيرون شده چون صاعقه مرگبار، بر فرق درندگان وحشى كه لباس و جامه انسانيت، بر قامت ننگين خود پوشانيده اند ولى جز فتنه، فساد و بى دادگرى، كار ديگرى نداشته اند، فرود خواهدآمد، و بساط ظلم، ستمگرى، فساد و عياشى آنان را برچيده و نظام مبتنى بر ارز شهاى الهى و انسانى را مستقر خواهد كرد و انسانهاى دردمند ، رنجيده و مستضعف را از فقر، فلاكت و سلطه‏ى استثمار، نجات خواهدداد.
حضرت حجت(عج) با استقرار نظام عدالت گستر و ارزشمدار عصر ظهور، تمام وعده هاى داده شده در قرآن و احاديث را محقق خواهد كرد، دين خدا را بر كل جهان عرضه خواهد داشت زمام امور را به دست انسان هاى مظلوم و ستمديده، خواهد سپرد و به انسانهاى مؤمن و متقى،عزت خواهد داد، حزب الله، را به پيروزى خواهد رساند، اضطراب و نگرانى ر ا از تمام زواياى زندگى از بين خواهد برد امنيت، آرامش كامل را به وجود خواهد آورد و بدينسان شب سرد، تاريك و ظلمانى انسانهاى مظلوم را به پايان خواهد رساند وانتهاى فصل سرما و يخبندان اخلاق و ارزشهاى انسانى را اعلام خواهدكرد.
به اميد روزى كه با اجراى قوانين، احكام و دستورات اسلام راستين، در پهن دشت هستى، ظلم، تجاوز، سرقت، اختلاس و ناامنى ها و نا هنجارى ها از كل جهان ، رخت بر بندد و خورشيد عدالت، برابرى، امنيت، آزادى، سعادت و خوش بختى، از وراى جبال و حجاب هاى خفقان استعمار، استثمار، بى عدالتى و نامردى، سر برآورده و بر صفحه زندگى تاريك و آشفته انسان بتابد، و چشمه ساران فضيلت، انسانيت و نيك بختى از هر سو، به جوش آمده و بر پهنه ى كوير زندگى، جارى شود گلهاى اخلاق و آزادى از هر سو جوانه زده و گل بوته هاى اميد، صلح، آرامش و امنيت ، زينت بخش آغوش گرم انسانها و اجتماعات بشرى شود. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1) قرآن كريم، بقره / 126: «ربِّ اِجعَل هذا بلداً آمناً وارزق اهله من الثمرات».
2) سوره اسرا/ آيه 81 و سوره انفا ل/ آيه 7- 8.
3) سوره مجادله/ آيه 21 و سوره غافر/آيه 51.
4) سوره انبيا/ آيه 106-105 و سوره قصص/ آ يه 5.
5) سوره توبه/ آيه 33 و سوره صف/ آ يه 7.
6) سوره نور/ آ يه 55.
7) سوره انبيا / آيه 105- 106.
8) قرآن كريم : سوره نور/ آيه 55: «وعدالله ُالذين آمنوا منكم وعملوا الصا لحا ت ليستخلفنهم فى الارض كما استخلف الذين من قبلهم وليمكنن لهم دينهم الذى ارتضى لهم وليبدلنهم من بعد خوفهم امنا».
9) همان.
10) مجمع البيان ذيل آيه: «هم والله شيعتنا اهل البيت يفعل الله ذالك بهم علي يدي رجل منا وهو مهدي هذه الامة»
11) تفسير برهان ذيل آيه 55 سوره نور: «نزلت في القايم و اصحابه…»
12) ملاحم ابن طاووس صفجه 45: «تاوي اليه امته كما ياوي النحل الي يعسوبها يملأالارض عدلاً كما ملئت جوراحتى يكون الناس على مثل امرهم الاول لايرقظ نائمنا ولا يهريق دماً».
13) بحار 52 / 319 باب 27 سيرواخلاق: «ولو قدقام قائمنا لانزلت السما ء مطرها ولا خرجت الارض نباتها ولذهبت الشحناء من قلوب العباد اصطلحت السباع والبها ئم حتي تمش المرء بين العراق الي الشام لاتضع قدميها الا علي النبات علي راسها زبيلها لايهيجها سبع ولاتخافه».
14) معجم الكبير 8/179 : به نقل از : چشم اندازى به حكومت مهدى صفحه 191.
15) بحارالانوار جلد 52 صفحه 345 چاپ بيروت، باب سيره و اخلاق… باب 27 حديث 91: يقا تلون والله حتى يوحدالله و لايشرك به الشي و حتي يخرج العجوز الضعيفه من المشرق تريد المغرب ولاينها ها احد.
16) بحارالانوار /52/ باب 22 فضل انتظارالفرج حديث 62 : فقال لى : «سبحان الله اما تحب ان يظهرالعدل ويامن السّبل…»
17) ملاحم ابن طاووس 44: «المهدى خيرالناس… محبوب في الخلائق يطفى‏ء الله به الفتنه العمياويأمن الارض حتى انّ المرء…»
18) منتخب الأثر/308:«…اذاقام القائم (عج) حكم بالعدل وارتفع في اياّمه الجوروامنت السبل …»
19) ملاحم ابن طاووس 43: «يبلغ من ردّ المهدي المظالم حتي لوكان تحت ضرس انسان شي‏ء انتزعه حتي يردّه»

همه عشقش شهادت بود
زمانى كه او براى اعتلاى اسلام مى‏جنگيد، به حمداللّه عناوين و رتبه به معناى امروزى وجود نداشت. او خود را سربازى كوچك و سقاى بسيجيان مى‏دانست. در اواخر عمرش طراح عمليات‏هاى جنگى بود. او نمى‏توانست از شهادت سربازان و يارانش به راحتى بگذرد. براى او بسيار سخت بود كه بعد از همرزمانش زنده باشد. همه عشقش شهادت بود كه به آن رسيد.(1) شهادت به خاطر نماز
عراقى‏ها از چند ساعت گذشته پاتك سنگينى را در منطقه عملياتى سردشت آغاز كرده بودند چند دقيقه بيشتر به طلوع آفتاب باقى نمانده بود كه يكى از بى‏سيم چى‏ها به نام عسكرى با شتاب نزد من آمده، گفت:حاج آقا، قبله كدام طرف است؟ مى‏خواهم نماز بخوانم.
گفتم: الآن مى‏گويم.
سپس با قبله نما در پى جستجوى قبله برآمدم. در اين بين چيزى مثل آتش از كنار صورتم رد شد. ناگهان متوجه شدم عسكرى عزيز كه مى‏خواست جهت قبله را بداند تا نماز بخواند، با همان شى‏اى كه در واقع خمپاره بوده، به شهادت رسيده است.(2) روضه دونفرى‏
من و شهيد عبدالحميد اكرمى تازه به مقر شهيد دست بالا در شيراز براى كارهاى عقيدتى آمده بوديم. از اقبال خوبى كه داشتيم در چادر فرمانده ساكن شديم. ديرى نپاييد كه زهد و تواضع و رفتار نيك فرمانده( يعنى سردار محمد اسلامى نسب)(3) ما را مجذوب شخصيت وى ساخت. انگار نه انگار كه فرمانده است، خاكى و خودمانى بود در عين حال دوست داشتنى.
هنوز چند روز بيشتر از حضورمان در مقر نمى‏گذشت كه متوجه شديم سردار اسلامى نسب و شهيد باقرى – آن دو يار همدل – هر روز عصر از چادر فاصله مى‏گيرند و تا چند ساعت برنمى‏گردند. حس كنجكاوى تحريكم كرد كه از كارشان باخبر شوم. روز بعد به اتفاق اكرمى سراغشان رفتيم. پشت تل كوچكى از خاك زمزمه هايى شنيديم. متوجه شديم شهيد باقرى رو به قبله نشسته و روضه مى‏خواند و شهيد اسلامى نسب در سجده است. شور و حال خاصى داشتند و هر دو به شدت اشك مى‏ريختند. لحظاتى بعد شهيد باقرى به سجده رفت و شهيد اسلامى شروع به مداحى كرد. الحمدللّه هر دو مداح اهل بيت بودند و مصيبت حضرت زهرا(س) مى‏خواندند براى من سؤالى پيش آمد كه آخر چرا دو نفرى؟ من روضه دونفرى نديده بودم.(4) پاى بند به نماز در هر حال‏
به سبب شركت در عمليات والفجر يك، هر دو پايش را از دست داد. وقتى به بيمارستان به عيادتش رفتم، با آن كه درد زيادى را تحمّل مى‏كرد، آرامش عجيبى داشت. موقع نماز كه شد گفت: خاك بياوريد، مى‏خواهم تيمم كنم.
با آن حال وخيم نماز خواند و چند ساعت بعد به شهادت رسيد.(5) ايستاده در قايق‏
در عمليات والفجر 8 در غرب اروند به يك مجروح برخورديم كه توى قايق افتاده بود. مى‏خواست برود آن طرف اروند ولى توانايى‏اش را نداشت. تصميم گرفتيم او را هرجا كه مى‏خواهد ببريم. در ميان رودخانه گفت: من هنوز نماز نخوانده‏ام.
گفتيم: با اين زخم‏هاى تن و بدن، چه طورى مى‏خواهى نماز بخوانى.
گفت: چند زخم كوچولوست، زياد عذابم نمى‏دهد.
بلند شد و ايستاده نمازش را در قايق خواند.(6) نماز با جراحت شديد
در منطقه شاخ شميران (منطقه عملياتى والفجر 10) با يكى از برادران در حال حمل پيكر شهدا بوديم. من كه خيلى گرسنه شده بودم، از تپه‏اى بالا رفتم به اميد اين كه غذايى تهيه كنم. بالاى تپه با جمعى از مجاهدين عراقى مواجه گشته، به لطف آنها صاحب يك كنسرو شدم.
زمانى كه در حال بازگشت بودم، خمپاره‏اى بين من و دوستم فرود آمد و باعث شد پاى ايشان شديداً جراحت بردارد. سريع محل جراحت را با چفيه بستم و او را روى دوشم گذاشتم. در جاده با آمبولانس مجاهدين عراقى او را به مقر مجاهدين رسانيديم، و در مقر مشغول پانسمان جراحت وى شدند. هنگام پانسمان صداى اذان بلند شد. وضو كه مى‏گرفتم، دوست مجروحم نيز از من تقاضا كرد به او در گرفتن طهارت كمك كنم.
بعد از وضو نمازش را با حالى خاص به جا آورد كه براى من خيلى آموزنده بود.(7) سفارش شهيد به آن دانشجو
ديديم خواهرى به شدت گريه مى‏كند. همه با تعجب به او كه آشنا نبود، نگاه كرديم. يكى پرسيد: چه نسبتى با شهيد داريد؟
گريه به دختر اجازه صحبت نمى‏داد.
بعد از مدتى آرام شد و گفت: هيچ، هيچ نسبتى، اصلاً ورامينى نيستم.
تعجب حاضران بيشتر شد.
يكى ديگر از او پرسيد: پس حتماً خواهر يكى از شهدا هستى كه به ياد برادرت سر اين مزار آمده‏اى…
نه! در دانشگاه مشغول تحصيل هستم. شبى در خواب، جوانى را ديدم، او با من صحبت مى‏كرد و مرا به تقوا و پوشش اسلامى توصيه مى‏نمود. من حجاب را رعايت نمى‏كردم…
وقتى از خواب بيدار شدم، بوى عطرى در فضا پيچيده بود. خانواده‏ام به سراغم آمده، پرسيدند: آيا تو عطر زده‏اى؟
گفتم: نه. آنها شگفت زده شدند.
چندين شب همان خواب را ديدم.
كم كم احساس كردم تحوّلى در من ايجاد شده است.
يك روز از جلوى گلستان شهدا عبور مى‏كردم. ناخودآگاه وارد گلستان شدم. تا چشمم به عكس شهيد حجت اللّه خليلى افتاد، فهميدم عكس جوانى است كه به خوابم مى‏آمده، مدتى به خوابم نيامد و خيلى از اين بابت ناراحت بودم.التماس مى‏كردم تا باز به خوابم بيايد. تا اين كه شبى در خواب ديدم با يكديگر در خيابان قدم مى‏زنيم. شهيد به من گفت: سعى كن حجابت را حفظ كنى و خود را بپوشانى.
من كه اهل حجاب نبودم، گاهى از اين موضوع غفلت مى‏كردم.
ولى هر وقت از مقابل گلستان شهداء رد مى‏شدم، به خود مى‏آمدم و حجابم را رعايت مى‏كردم.
شهيد حجت اللّه خليلى در خواب به من سفارش كرده بود سر قبر شهيد گمنامى كه نزديك پيكرش دفن شده، بروم و فاتحه بخوانم. مشكلى هم در دانشگاه داشتم كه با توسل به شهيد حل شد.(8) خاطراتى از ديدار مقام معظم رهبرى‏
مقام معظم رهبرى در خصوص سركشى به خانواده شهدا برنامه‏هاى مستمرى دارند. روزى ايشان به دولت آباد رفتند و بدون خبر قبلى در خانه خانواده شهيدى را زدند. وقتى آقا وارد خانه شدند و مادر شهيد ايشان را ديد، غش كرد. بعد از چند دقيقه به هوش آمد اما وقتى دوباره چشمش به جمال مقام معظم رهبرى افتاد، غش كرد. آقا براى خانواده شهيد صحبت كردند.
خانواده شهيد گفتند: آقا، چرا به ما خبر نداديد؟ ما هم سيد هستيم و از خود شما هستيم. بايد جلوى پايتان گوسفند مى‏كشتيم. بالاترين و بهترين ثروت براى ما اين است كه شما قدم به خانه ما گذاشته‏ايد و هيچ سعادتى بيشتر و بالاتر از اين براى ما پيش نيامده است.(9) راننده پى ام پى، حاج حسين خرازى‏
در گزارش دلاور مردى آمده است: فرماندهى گروهان مالك از گردان حضرت ابوالفضل (ع) را در عمليات كربلاى 5 (منطقه شلمچه) به من محول كردند… ساعت سه بامداد با فرمان حاج حسين خرازى، عمليات آغاز شد… پس از درگيرى با نيروهاى دشمن…بچه‏ها درخواست مهمات كردند. تلاش براى تماس با فرمانده گردان به وسيله بى سيم بى ثمر بود.
حاج حسين كه موضوع را از رد و بدل شدن پيامها دريافته بود پشت بى‏سيم گفت: چه خبره؟ گفتم: حاجى مهمات نداريم، به فريادمان برس. گفت: ناراحت نباش تا چند دقيقه ديگر حل مى‏شود. مدتى بعد دو دستگاه پى ام پى به خط نزديك شدند…در زير آتش بسيار سنگين دشمن، بچه‏ها مهمات را تخليه كردند. به بچه‏ها گفتم: از موقعيت استفاده كنيد شهداء و مجروح‏ها را داخل پى ام پى بگذاريد تا عقب ببرند.
عمليات به اتمام رسيد و به مرخصى برگشتيم. يكى از برادران كه در آن شب جزو زخمى‏ها بود و اكنون جزو جانبازان گرامى است مرا ديد و در آغوش گرفت و گريه كرد. علت گريه‏اش را پرسيدم، گفت: آن شب عمليات كه مرا همراه با ديگر مجروحان و شهدا با پى ام پى به عقب فرستادى، مى‏دانى داخل آن چه كسى بود؟ گفتم: نه، شب بود و تاريك، و در آن آتش مرگبار متوجه نبودم. گفت: او فرمانده لشكر، حاج حسين خرازى بود.(10) پيروى از قانون‏
در نوشته يك بسيجى اصفهانى آمده است: دو خاطره از شهيد حاج حسين خرازى، فرمانده لشكر(14) دارم يكى مربوط است به روزى كه لشكر چلوكباب داده بود و شهيد خرازى مثل بقيه با غذا دو نوشابه خورده و پول نوشابه اضافى را پرداخت كرده بود. دوم اينكه يكى از روزهايى كه با تويوتا به خط سركشى مى‏كرده‏اند، از راديو اطلاعيه پخش مى‏شود مبنى بر اينكه تخطى از قوانين راهنمايى و رانندگى شرعاً جايز نيست، كه ايشان از پشت فرمان پايين آمده و از آن نقطه پياده تا دارخوين مى‏آيند و با خودشان راننده‏اى مى‏برند تا به جبهه فاو بروند، چون ايشان يك دستشان در جنگ قطع شده بود.(11) پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. راوى: همسر سردار شهيد حسن باقرى، ر.ك: از زبان صبر، ص 48. 2. راوى: روحانى گردان (حجت الاسلام طاهرى) ر.ك: قلب عمليات، ص 65 و 66. 3. وى فرمانده گردان امام رضا از لشكر 19 فجر بود. 4. راوى: سيد حميد سجادى منش، ر.ك: رواق خونى سنگر، ص 57 – 55 (باز آفرين: غلامرضا كافى، كنگره سرداران و 14000شهيد فارس، شيراز، اول، 1377). 5. راوى: برادر هيد حسن شاه صادقى، ر.ك: لحظه‏هاى بى عبور، ص 30 (تكتم يغمايى، كنگره سرداران و 23000 شهيد خراسان، مشهد، آول 84). 6. راوى: محمد باقر نيك خواه، ر.ك: پيشانى و خاك، ص 19 و 20 (محسن شاه رضايى، بازنويس: حسن بنى عامرى، معاونت تبليغات و انتشارات نيروى زمينى سپاه، تهران، اول، 73). 7. ر.ك: حماسه شاخ شميران، ص 50 و 51 (تهيه و تدوين: تبليغات و انتشارات سپاه پاسداران چهارمحال بختيارى، چاپ اول، ص 74.) 8. راوى خانواده شهيد حجت اللّه خليلى ر.ك: يك، دو، سه پرواز ص 10 – 8. 9. راوى: برادر كبيرى، ر.ك: با راويان نور، ج 1، ص 61. 10. ر.ك: عوامل معنوى و فرهنگى دفاع مقدس، ج 2، ص 153 و 154.

آمد رمضان و عيد با ماست‏

قفل آمد و آن كليد با ماست‏
بر بست دهان و ديده بگشاد

و آن نور كه ديده ديد با ماست‏
آمد رمضان به خدمت دل‏

و آن كس كه دل آفريد با ماست‏
در روزه اگر پديد شد رنج‏

گنج دل ناپديد با ماست‏
كرديم زروزه جان و دل پاك‏

هر چند تن پليد با ماست‏
روزه به زبان حال گويد

كم شو كه همه مزيد با ماست‏
مولوى‏ بر سر سفره الهى
بار ديگر ضيافتى برپا مى‏شود و مؤمنان بر سر سفره رحمت الهى حاضر مى‏گردند. در نيمه‏هاى شب تك چراغى در هر خانه اما چلچراغى در دل‏ها روشن مى‏شود، نجواى مناجات و رايحه سحرانگيز صلوات و تسبيح فضا را ملكوتى و معطر مى‏كند.
اينك ماه رمضان بر دوستانش اقبال نموده است، ماهى كه آلودگى‏ها را مى‏شويد و مى‏سوزاند توبه دل‏هاى خطاكاران و گرسنگى بندگان دراين ايام مبارك رحمت الهى را جلب مى‏كند اگر خواستار آن هستيم كه از سفره پر بهره اين ماه بهتر و بيشتر برخوردار شويم بايد روح و روان را در چشمه زلال روزه بشوييم و نفس اماره را در بند كشيم.
ماه رمضان در دستورات اسلامى و مكتب قرآن يك دوره آموزشى، تربيتى و هديه‏اى آسمانى به حساب مى‏آيد، آدمى در چنين اوقاتى بيش از ماههاى ديگر ملتزم و مقيّد مى‏گردد كه با خداى خويش راز و نياز كند، عبادات را اعم از واجبات و مستحبات جدى‏تر انجام دهد، با قرآن انس گيرد و بدين گونه روح خود را با كلام حق صفا دهد، روزه‏دار رابطه‏اش را در اين ماه با افراد جامعه خصوص محرومان و رنج ديدگان قوى‏تر مى‏نمايد و براى رفع گرفتارى‏هاى اقشار كم بضاعت با كوشش افزون‏ترى گام بر مى‏دارد، در واقع روزه دار راستين هم فاصله بين خود و خدا را كم مى‏كند و هم فاصله‏ها و تضادها و شكاف‏هاى اجتماعى را از بين مى‏برد، او براى تفاهم، اتحاد و انسجام بين مؤمنان لحظه‏اى آرام نمى‏گيرد، بين قلب‏ها پيوند و اخوت برقرار مى‏سازد هم از نفس خويش آلودگى‏ها را دور مى‏سازد و هم همّت به خرج مى‏دهد كه ناگوارى‏هاى اجتماعى زايل گردند و به جاى آن تفاهم، مودّت، صميميت و هم دردى و دل سوزى متقابل جايگزين شود، روزه دار اين گونه خود را به تقوا و پارسايى نزديك مى‏كند و كسى كه پرهيزگارى را در تمامى ابعاد به كار گيرد نزد خداوند از كرامتى ويژه بهره‏مند است، در سراى آخرت براى خود جايگاه ويژه و شايسته در نظر گرفته و نيز به بركت اين خويشتن دارى و خوش نيتى نوعى فراست و فرزانگى را بدست مى‏آورد و از سرچشمه فيوضات ربّانى جرعه‏هاى جاويدى مى‏نوشد.
در ضيافت پروردگار نشانى از تشريفات اهل دنيا ديده نمى‏شود، قشربندى‏هاى متداول اجتماعى در اين فراخوانى ملكوتى مشاهده نمى‏گردد، همه از كوچك و بزرگ، زن و مرد و فقير و غنى، دعوت شده‏اند، از اين ميهمانى شميم معنويت و نواى اجابت دعا به مشام مى‏رسد. شب زنده‏دارى بر سجاده راز و نياز از رسم‏هاى اين دعوت باشكوه است اينك در بگشائيد، عود بسوزانيد و اين همدم مبارك را در تار و پود وجود و لحظه‏هاى زندگى خود جاى دهيد، شايد سعادت و فضيلت ديدار اين ميزبان بى‏همتا ديگر بار نصيب نگردد. رمضانى ديگر سرشار از فضيلت، معنويت و جاذبه‏هاى درونى نقاب از سيماى تابان خود برداشت و زمين و زمان و دنياى اسلام را از رايحه دل‏آويز خود عطرآگين ساخت. ماه نزول كتاب محكم الهى و ايامى كه كرامت و شرافت و برترى آن با ساير ماههاى سال قابل قياس نمى‏باشد، تحمّل گرسنگى و تشنگى و به ديگر سخن «صوم» به معناى تجلى تمام جلوه‏هاى آن نيست، ماه پالايش از معاصى و مناهى است. بارش بركات‏
رمضان فرصت سبز فراخوان الهى است كه دل‏هاى روبه آفتاب براى شركت در حركتى شكوهمند صلازده مى‏شوند و بساط پرنشاط امّا ساده و بى‏پيرايه اين ضيافت پر عمق دل‏هاى اهل ايمان گسترانيده مى‏شود، خوانى به وسعت ملك و ملكوت، باران رحمت الهى كه شروع به ريزش مى‏كند بايد دل را از روى زمين خاكى برداشت و زير قطره‏هاى اين نشانه لطف الهى رفت، باران با طراوت مى‏بارد تا آيينه زنگار گرفته «قلوب الناس» به صفايى ديگر نشيند و جان و روان غبار گرفته ايشان به زلال اين بارش لطيف و لطف‏آميز پاك و پيراسته شود. عارفان و اهل سلوك گفته‏اند در اين ماه دل‏ها را بايد از اغيار شست و مهر به فناپذيرى‏ها را سوزانيد. پس خسران بزرگى خواهد بود اگر اين ايام را به غفلت و بدون منفعت از دست دهيم و در آخر كار مشاهده كنيم جز جوع و عطش و زجر و صَجر چيزى نصيبمان نگرديده و درخاتمه باز همان باشيم كه بوديم، همان آدم سابق با همان ويژگى‏هاى نفسانى كه بر حوزه وجودمان سايه افكنده است. پس بايد ديده بصيرت را گشود و نظر در بطن و باطن اين عبادت انداخت تا مراد و منظور غايى و عاليش را دريافت به تعبير شاعر:
نظر را نغز كن تا نغز بينى‏

گذر از پوست كن تا مغز بينى‏
خواجه عبداللّه انصارى گفته است: اينك ماه رمضان آمد كه هم بسوزد و هم بشويد، به آتش گرسنگى تن ما را بسوزاند و به آب توبه دل‏هاى گناهكاران را بشويد. ماه رمضان كه شريف‏ترين ماههاست موسم معاملت تو دانسته، ماهى كه در آن گناهان آمرزيده، ديوها رانده، درب بهشت گشوده و درهاى دوزخ بسته مى‏شود.
گر بسوزد گوبسوز و گرنوازد، گونواز

عاشق آن به كوميان آب و آتش دربود
تا بدان اوّل بسوزد، پس بدين غرقه شود

چون زخودبى خود شود معشوقش اندر بر بود
آن صاحب دل كه در اين ماه پر معرفت بردرجات معرفت قلبى خود بيفزايد منجلاى تجلّيات حضرت دوست مى‏شود. رمضان كه مى‏آيد مى‏بايد خم خانه نفس رذيله فرو ريزد و بت خانه وجود از لوث وجود تمام اصنام فرودين مادى و اهريمنى پالوده و پيراسته گردد كه به فرموده مولانا اميرالمؤمنين (ع) مادر بت‏ها، بت نفس شماست.
كوتاه سخن آن كه رمضان درهاى باغ مغفرت و معرفت را سحر تا سحر مى‏گشايد تا ساكنان حريم خلوت دل، افطار تا افطار، روزه در آن بگشايند و ديده به روى دوست گشايند كه اهل دل را يك چنين درخت روزه‏اى در پايان ماه به برگ و ثمر مى‏نشيند شجره طوبايى كه حاصل پالايش خاك وجود از ذره‏هاى تعلّق و تعيّن جز اوست. پس قدر اين بوستان معنا را بدانيم و از كف با كفايت ساقى اش ساغرهاى مكارم و معارف ستانيم كه چون ماه رمضان به هلال نشيند و محو گردد ما نيز در حالت صحو عارفانه خويش در محيط انوار و جذباتش كه بسيار اعلاست محو شويم و چنان نگرديم كه در پايان كار از سر تحسّر و تغابن دست بر روى دست زنيم كه‏اى دل غافل:
قرب يك ماه به ميخانه اقامت كردم‏

اتفاقاً رمضان بود و ندانستم من!(1) روزه در ميان امّت‏هاى گذشته‏
روزه در ميان يهود و مسيح متداول بوده و جزو آيين و از اركان عبادات آن‏ها به حساب مى‏آمده است.در تورات به وجوب روزه و حدود آن تصريحى نمى‏باشد ولى روزه داران ستوده شده‏اند. در اين كتاب درج گرديده كه حضرت موسى چهل روز صائم بود و از قول او نقل شده است: هنگام برآمدنم به كوه كه لوح‏هاى سنگى يعنى لوح‏هاى عهدى كه خداوند با شما بست، را بگيرم، در كوه چهل روز و چهل شب ماندم و نه نان خوردم و نه آب نوشيدم.(2) يهوديان به يادمان خرابى اورشليم يك روز از ماه آب را روزه مى‏گيرند و نيز هنگام توبه و طلب رضايت خداوند روزه مى‏داشتند تا به گناهان خود اعتراف كرده به واسطه روزه و ندامت از خطاهاى قبلى رضاى حضرت اقدس الهى را تحصيل نمايند.(3)
در اناجيل اربعه نيز به وجوب روزه تصريح گرديده و روزه‏دار مورد تحسين قرار گرفته و از ريا برحذر داشته شده است. روزه مشهور مسيحيان قبل از عيد فصح است، حضرت مسيح نيز چنانكه از كتاب مقدّس مسيحيان بر مى‏آيد چهل روز، روزه دار بوده است: ان گاه عيسى از قوت روح به بيابان برده شد تا ابليس او را امتحان نمايد پس چهل شبانه صائم گشت تا سرانجام گرسنه گرديد.(4) حتى از انجيل «لوقا» فهميده مى‏شود كه حواريون حضرت عيسى(ع) روزه مى‏گرفته‏اند. بنابراين حيات حواريون و پيروان راستين اديان در ايام گذشته عمرى مملو از انكار لذات‏هاى زودگذر و رحمت‏هاى بى‏شمار روزه دارى بوده است.(5)
در مذاهب قديم مصر، روم، يونان و هند نيز انواع روزه معمول و مرسوم بوده است، در روايات اسلامى آمده است كه كتاب‏هاى بزرگ آسمانى چون تورات، انجيل،زبور، صحف و قرآن در ماه رمضان نازل شده‏اند، امام صادق(ع) فرموده‏اند تورات ششم ماه مبارك، انجيل در دوازدهم و زبور داود در هيجدهم اين ماه خجسته فرو فرستاده شده‏اند. قرآن كريم در شب قدر نازل گرديد و سپس تدريجاً در مدت بيست و سه سال بر رسول اكرم(ص) وحى گشت و چون آيه «شهر رمضان الذى انزل فيه القرآن»(6) در اين ماه نازل گشت اين ماه داراى شرافت و فضيلت ويژه‏اى گرديد و مناسب با وجوب روزه كه عبادت مهمى است، گرديد.(7) در كلام وحى‏
كلمه صوم در قرآن چهارده بار تكرار شده است.(8) اصل آن امساك از مطلق فعل شامل خوردن، نوشيدن و گفتن مى‏باشد و اين معنا در مفردات راغب و اقرب الموارد آمده است امّا مؤلف تفسير مجمع البيان مى‏افزايد هرچه از حركت بايستد و نيز سكوت هم مى‏تواند معناى صوم را برساند.(9) اما صوم در فرهنگ قرآن امساك ويژه‏اى است از طعام و امور ديگر كه در منابع فقهى مندرج است(10) و از طلوع فجر شروع شده و با رسيدن تاريكى اوّليه شب به پايان مى‏رسد، از قرآن برمى‏آيد كه روزه در ميان امت‏هاى ديگر رواج داشته اما اين امّت مشخص نشده‏اند. درباره صوم زكريا از سخن گفتن در قرآن تصريحى نمى‏باشد بلكه خداوند قدرت سخن گفتن را براى مدت سه روز از وى سلب كرده است(11) اما در مورد مريم قرآن به صراحت روزه صمت را مطرح كرده است،(12) از اين نكته بر مى‏آيد كه چنين روزه‏اى در ميان بنى‏اسراييل بوده و نيز مبيّن آن است كه دم فرو بستن براى چند روز و فكر كردن در مورد يك موضوع خردمندانه و مورد تأييد قرآن است و سكوت توأم با انديشه دريچه‏اى را بر روى آدمى مى‏گشايد، بيتوته حضرت نبى‏اكرم(ص) در غار حراء نيز همراه سكوت توأم با تفكر بوده است. در اسلام صوم صُمت تشريع نشده بلكه با اشكالاتى همراه مى‏باشد و فقها فرموده‏اند حرام است انسان در نيت روزه خود سكوت را قيد كند ولى اگر بدون تكلّم روزه بگيرد اشكال ندارد. در فرهنگ عترت نبى اكرم(ص) و منابع روايى اگرچه روزه سكوت و امساك از تكلّم نهى گرديده ولى از ديدگاه ائمه هدى كم سخن گفتن و بيشتر فكر كردن يك ممدوح اخلاقى است(13) و سعدى با الهام از احاديث مى‏گويد: كم گوى و گزيده گوى چون درّ، در بحث‏هاى تفسيرى آيات 183 تا 187 قرآن ابعادى مهم از روزه روشن گرديده كه در محورهاى ذيل قابل ذكر هستند:
1- روزه بر مؤمنان مكتوب گشته چنان كه بر امت‏هاى گذشته واجب بوده است يعنى اين عبادت همانند نماز، امر به معروف و نهى از منكر، اقامه عدل و قسط، مبارزه با ستم و حرام خوارى، وجه مشترك تمام اديان آسمانى است و از اين منظر روزه يك تشريع تأسيسى به حساب نمى‏آيد چون حكمش سابقه دار بوده است.
2- روزه يك سنت الهى است و روزه دار از دستورات پروردگارش پيروى كرده است.
3- روزه دار به سرمايه‏اى به نام پارسايى نايل مى‏گردد و براى رسيدن به اين مهم از آنچه خلاف، حرام، ممنوع و غيرمجاز است اجتناب مى‏كند، تأكيد اصلى اين است كه روزه براى پروا دارى و تقوا تعيين شده اگرچه منافع و مزايا و خيرات زيادى براى فرد و جامعه در بردارد.
4- موضوع «لعلّكم تتقون» عام، جامع و مطلق است و پرهيز در تمامى ميدان‏هاى اقتصادى، اجتماعى، سياسى، خانوادگى و انفرادى از هر آن چه نبايد، معرفى شده است. آن چه وجدان اخلاقى، فطرت خدادادى، قوانين عرفى، مبانى علمى و عقلى ممنوع اعلام كرده‏اند در قلمرو تقوا قرار دارند، دسترسى به اين توشه و زاد زيربنايى، آگاهى، انديشه، تحريه، رياضت، تمرين، تديّن و تعبّد را مى‏طلبد.
5 – روزه عبادتى است كه به دليل بيمارى، سفر، ناتوانى، قضا، فديه و بدل دارد و هرگز هيچ مسلمانى از اين قوانين معاف نمى‏گردد و به نوعى بايد جبران كند.
6- در حكم روزه مدت زمانى مشخص در طول سال تعيين گرديده كه يك ماه و در «شهر رمضان» مى‏باشد، ماهى كه قرآن در آن نازل گرديده و ليالى مبارك قدر به آن زينت ويژه‏اى داده‏اند.
7- روزه حكمى است براى جوامع انسانى و بنابراين در حدود توان، امكانات و شرايط بشرى تشريع شده و محدوديت‏هاى آدميان در آن لحاظ گرديده است.
8 – اهميت روزه به اندازه‏اى است كه نبايد به عنوان دستورى دينى آن را تلقى كرد بلكه به دليل تكريم لطف و عنايت خداوند كه در اين ماه بر بندگان روا نموده بايد نسبت به انجام وظايف عبادى و معنوى خويش در اين ايام مبارك دقت و توجه ويژه‏اى مبذول داشت.
9- در هنگام روزه دارى ضمن احترام به حكم الهى بايد از آلودگى‏هاى اخلاقى چون غيبت و تهمت و دروغ گويى پرهيز كرد و شايسته است حقوق بندگان خدا و حرمت شخصيت مؤمنين توسط روزه داران حفظ شود. از ديدگاه رسول اكرم(ص)
امام صادق(ع) به اين نكته اشاره دارند كه رسول اكرم(ص) فرمودند: روزه سپر و پوششى است از آفت‏هاى دنيا و مانع عذاب آخرت است، پس هرگاه قصد روزه كردى، نيّت كن كه به روزه خود نفس را از خواهش‏هاى آن بازدارى و همت و انديشه را از پيروى شياطين جدا كنى و نفس خود را (از جهت ارتكاب گناهان) به منزله بيمار فرض كن، همان گونه كه بيمار جسمانى به اميد بهبودى ميل به خوردنى و آشاميدنى نمى‏كند تو نيز با عمل روزه و به بركت آن هرلحظه اميد و انتظار شفاى بيمارى عصيان و گناهان را داشته باش و باطن خود را از هر تيرگى، غفلت و ظلمتى كه تو را از معناى اخلاص براى خدا خالى و جدا مى‏سازد پاك كن. رسول خدا(ص) فرمود: خداى تعالى مى‏فرمايد: روزه براى من و مختص به من است و من ثواب درخور آن را خواهم داد و روزه خواهش نفس و شهوت طبع را مى‏ميراند و در آن صفا و جلاى دل و پاكى اعضاء و جوارح و آبادانى ظاهر و باطن است و موجب شكرگزارى بر نعمت‏هاى الهى و نيكى و احسان به فقيران است و باعث افزونى تضرّع و خشوع و نرمى دل و گريه و پناه بردن به خداست و سبب شكستن شهوت و سبكى حساب قيامت و دوچندان شدن حسنات است و فوايد روزه بى‏شمار است.(14)
خاتم پيامبران حضرت محمد(ص) درباره اهميت مقام روزه داران در درگاه حضرت احديت فرموده‏اند: شب اوّل ماه رمضان خداوند متعال به فرشتگان فرمان مى‏دهد بهشت را براى روزه داران امّت محمد(ص) مهيا كنيد، درهاى دوزخ را بر اين روزه داران ببنديد و تا پايان ماه باز نكنيد و به جبرئيل هم فرمان مى‏دهد به زمين فرودآى و راه نفوذ شياطين را بر امّت محمد ببند تا نتوانند ايمان و روزه آنان را فاسد كنند.(15) امام على(ع) فرموده‏اند از رسول اكرم پرسيدند چكار كنيم تا شيطان از ما دور شود، پيامبر فرمودند: روزه روى شيطان را سياه مى‏كند.(16) همچنين آن حضرت تأكيد فرموده‏اند: روزه بگيريد تا سالم شويد.(17)
سلمان فارسى از رسول اكرم(ص) نقل كرده است كه عربى از آن حضرت مطالب بسيارى را پرسيد كه پيامبر در پاسخ وى اين موضوع را مطرح فرمودند: خداوند براى هر كتابى سرورى قرار داده و براى هر آفريده‏اى سالارى، قرآن سرور كتب آسمانى و ماه رمضان سرور ماهها و شب قدر سالار شب‏ها مى‏باشد، فردوس سرور اماكن بهشت و خانه كعبه سالار بقعه‏هاى زمين، جبرئيل سالار فرشتگان، من سرور پيامبران و على سرور اوصياء و حسن و حسين سرور جوانان بهشتى مى‏باشند.(18) آن مصطفاى پيامبران رمضان را ماه بركت و انابه به پيشگاه خداوند و ماه توبه، آمرزش و مغفرت و آزادى از آتش دوزخ معرفى كرده‏اند و نيز افزوده‏اند: رمضان ماه صبر است و پاداش صبر بهشت خواهد بود، ماه مواسات است و در آن روزى مؤمن افزايش مى‏يابد.(19)
اميرمؤمنان على(ع) مى‏فرمايند: پيامبر گرامى در آخرين جمعه ماه شعبان المعظم براى ما خطبه‏اى ايراد فرمودند و در آن مژده فرا رسيدن ماه مبارك رمضان را داده و مقام و جايگاه اين ماه عظيم را براى ما تشريح فرمودند. در فرازى از اين خطبه آمده است: اى مردم همانا ماه خدا با بركت و رحمت به شما روى آورده، ماهى كه نزد خدا برترين ماه‏هاست و روزهايش برترين روزها و شب هايش برترين شب‏ها و ساعتش برترين ساعت هاست، ماهى است كه در آن به ميهمانى خدا دعوت شده‏ايد و بدين سبب مورد تكريم الهى قرار گرفته‏ايد. نفس‏هايتان در آن تسبيح خدا و خوابتان در آن عبادت است و اعمال شما در اين ماه پذيرفته و دعاهايتان مستجاب است. پس با نيت‏هاى صادق و دل‏هاى پاك از خدا بخواهيد كه شما را در اين ماه به روزه دارى و خواندن قرآن كريم موفق گرداند. به درستى كه شقى و دور از سعادت كسى است كه در اين ماه بزرگ از آمرزش الهى محروم ماند. با گرسنگى و تشنگى خود در اين ماه گرسنگى و تشنگى روز قيامت را به ياد آوريد. بر فقيران و درماندگان خود صدقه دهيد و بزرگان خود را احترام كنيد و با كودكان مهربان باشيد، با خويشاوندتان رفت و آمد كنيد و پيوند برقرار سازيد و زبانتان را (از گفتار بيهوده) نگاهداريد.(20) از منظر ائمه هدى‏
على(ع) فرموده‏اند: و صوم شهر رمضان فانّه جنّة من العقاب؛(21) و روزه ماه رمضان كه سپرى است در برابر مجازات خدا، آن حضرت در حكمت عبادات مى‏فرمايند: خداوند بندگانش را با نماز، زكات و تلاش در روزه دارى حفظ كرده است تا اعضاء و جوارحش آرام و ديدگانش خاشع و جان و روان او فروتن و دل‏هايشان متواضع باشد. كبر و خودپسندى از آنان رخت بربندد چرا كه در سجده بهترين جاى صورت را به خاك ماليدن فروتنى آورد و گذاردن اعضاى پر ارزش بر زمين اظهار كوچكى كردن است و روزه گرفتن و چسبيدن شكم به پشت عامل فروتنى است…به آثار عبادات بنگريد كه چگونه شاخه‏هاى درخت كبر را در هم مى‏شكند.(22) امام مؤمنان تأكيد فرموده‏اند: زكاة البدن الصيام؛(23) زكات بدن روزه دارى است. آن حضرت روزه را آزمونى براى ميزان اخلاص بندگان معرفى كرده‏اند.(24)
از امام باقر(ع) روايت شده است كه پيامبر به جابربن عبداللّه فرمود: اين ماه رمضان است كه هر كه روزاش را روزه بدارد و پاره‏اى از شبش را به عبادات بايستد و شكم و اندامش را از حرام بازدارد و زبانش را نگاه دارد، از گناهان خود بيرون مى‏رود چنان كه از ماه بيرون مى‏رود، جابر گفت چه نيكوست اين سخن كه فرموديد، حضرت افزود ولى چه سخت است اين شرطهايى كه كرده‏ام.(25)
امام سجاد(ع) در فراز دعايى كه هنگام دخول ماه مبارك رمضان زمزمه فرموده‏اند، گفته‏اند: ستايش خدايى را كه از آن طرف بهشت رضوان يكى را ماه خود يعنى ماه رمضان قرار داد، ماه روزه دارى كه ويژه اسلام است و روزه دار را پاك مى‏كند و بندگان را از آلودگى‏ها مى‏رهاند، ماه قيام اهل ايمان است و خدا در آن براى هدايت مردم و برهان اهل ايمان و تمييز
حق از باطل، قرآن عظيم الشأن نازل كرد و بدين جهت‏ها فضيلت و شرافت اين ماه را بر ساير ماهها پديدار ساخت و به واسطه شرف و برترى و احترامات فراوان از آن جمله امورى كه در غير اين ماه حلال است، حرام گرديد و براى روزه اين ماه وقت تمام ماه (از سپيده صبح تا مغرب) معين شده و ايزد متعال ابداً تقديم و تأخير آن را اجازه نفرموده، ديگر آن كه شبى از شب‏هاى اين ماه را بر هزار ماه برترى بخشيده و آن را شب قدر نام نهاده است كه فرشتگان عالم بالا و روح اعظم به امر پروردگار جهان براى تعيين و تقدير و تمامى امور قضاى الهى با سلام و تحيّت و بركت تا طلوع فجر صبح از آسمان بر آن كس كه مشيت ازلى خدا خواسته است فرود آمدند تا حكم مبرم و قضاى حتمى الهى را انجام دهند.(26)
امام صادق(ع) فرموده‏اند: بدون شك روزه، تنها دست كشيدن از طعام و آشاميدنى نيست و براى آن شرطى است كه تنها با رعايت آن، روزه متحقق مى‏گردد و آن نگاهبانى معنوى و درونى است، پس هنگامى كه روزه داريد زبان خود را از دروغ نگاه داريد و ديدگان را از ناروا فرو پوشيد…اى روزه‏دار چنان باش كه در راه خدا از آن چه غير اوست بيزارى جسته‏اى و با روزه‏اى كامل از آن چه خدايت نهى كرده در آشكار و نهان به سوى او تقرّب يافته‏اى و خشيت خدا را آن چنان كه حق اوست در آشكار و نهان پيشه ساخته و جانت را در روزه دارى به پيشگاه خداوند به طور كامل تقديم داشته‏اى و دلت را براى او از هر چيز فارغ كرده و بر آن چه خدايت فرمان داده و به انجام آن فراخوانده برگمارده‏اى. پس چون اين اعمال را كامل به جاى آورى روزه دار حقيقى خواهى بود و آن چه را كه خدايت فرموده بنا نموده‏اى اما اگر از اين اعمال بكاهى به همان مقدار از فضل و ثواب روزه‏ات كاسته‏اى به راستى روزه صرفاً دست كشيدن از خوراك و آشاميدنى نيست بلكه خداوند آن را مانعى در برابر رفتار و گفتارى كه روزه را باطل مى‏كند قرار داده است، چه كم اند روزه دارند و چه بسيارند آنان كه گرسنگى بر خود روا مى‏دارند.(27)

شيخ طوسى با سند خود از محمد بن فضل بغدادى نقل مى‏كند كه گفت: به امام هادى(ع) نوشتم فدايت شوم ماه رمضان مى‏آيد و در دل انسان هواى زيارت امام حسين(ع) و زيارت پدر بزرگوار تو در بغداد (كاظمين) مى‏افتد، آيا در وطن خود بماند و روزه بگيرد تا ماه رمضان به پايان برسد يا در اين ماه مسافرت كند و افطار نمايد؟ امام در پاسخ نوشت: ماه رمضان از آن چنان فضيلت و اجرى برخوردار است كه هيچ ماهى ندارد پس چون فرا رسيد به آن عمل بشود.(28)
امام حسن عسكرى(ع) فرموده‏اند: هر كس ده ماه رمضان بطور متوالى روزه بگيرد وارد بهشت گردد.(29) حكمت روزه‏
چند نفر يهودى به محضر رسول خدا(ص) آمدند و يكى از آنان مسايلى از آن حضرت پرسيداز جمله عرضه داشت: براى چه خداوند عزّ و جلّ سى روز، روزه بر امت تو واجب كرده ولى بر امم گذشته بيش از سى روز فرض و لازم قرار داده بود؟ نبى اكرم(ص) فرمودند: وقتى جناب آدم از شجره نهى شده تناول كرد و آن چه خورده بود سى روز در شكمش باقى ماند پس حق تعالى بر ذريه‏اش واجب كرد كه سى روز گرسنه و تشنه باشند و آن چه را كه در بين اين سى روز (خوردن و آشاميدن در شب‏ها) مى‏خورند و در خوراكى‏ها مجازند تفضلى است از جانب حق تعالى و همين حكم بر جناب آدم نيز ثابت بود. بارى حق عزّ و جلّ حكم مزبور را بر امّت من واجب گردانيد.(30)
ناگفته نماند كه روزه از احكام انسان ساز است و پى بردن به فلسفه كامل آن همچون ساير احكام الهى براى انسان عادى امكان‏پذير نخواهد بود، دانش محدود بشر نمى‏تواند راهگشاى همه اسرار نهفته باشد و انديشه خود را به سوى كشف تمام مجهولات رهنمون نمايد اما انسان مؤمن معتقد و خردمند مى‏داند كه خداوند خير محض است و جز خوبى و سعادت براى بندگانش نمى‏خواهد پس اگر به چيزى فرمان مى‏دهد براى انسان مزايايى دارد و بشر را به كمال و فضيلتى مى‏رساند و هرچه را نهى مى‏فرمايد براى جوامع بشرى زيان بخش بوده و بر مصالح مادى و معنوى آدمى لطمه مى‏زند، در عين حال مى‏توان ابعادى از حكمت روزه را روشن كرد چنانچه در بالا به نمونه‏اى بر اساس روايت معتبرى اشاره كرديم و اگر ما به تمامى جنبه‏هاى فلسفه روزه پى‏نبرديم به هيچ وجه اين حالت بهانه‏اى براى سرپيچى از امر الهى نمى‏باشد.
روزه يك عبادت جامع است يعنى بدن، قلب و روح را پاك مى‏سازد، در تمام عبادات دستورات دينى يكى از اين بعدها مطرح شده اما روزه همه را شامل مى‏شود به همين دليل رسول اكرم(ص) فرموده‏اند روزه قلب عبادات است، روزه آدمى را به ياد آخرت مى‏اندازد و انسان را متوجه سراى جاويد و فرجام خويش مى‏سازد زيرا وقتى آدمى بر خلاف غريزه تنازع بقاء و شهوات حيوانى و تمايلات نفسانى دمى چند از پرورش بدن و رسيدگى به خواهش‏هاى خود چشم پوشى كرد متوجه مى‏شود عمر خويش را نبايد در اين دنيا صرف خوردن، خفتن و شهوترانى بكند و به فكر تدارك توشه آخرت خواهد بود، به علاوه خالى بودن شكم بشر را متوجه معارف و احكام مى‏كند. سعدى سروده است:
اندرون از طعام خالى‏دار

تا در او نور معرفت بينى‏
تهى از حكمتى به علت آن‏

كه پرى از طعام تا بينى‏
يكى از عرفا هم چه نيكو گفته است:
اين دهان بسته دهانى باز شد

كه خورنده دانه‏هاى راز شد
جوع مرخاصان حق را داده‏اند

تا شوند از جوع شير زورمند

علماى روان شناس هم تصريح نموده‏اند اعراض از خواهش‏هاى مادى و بدنى، جاذبه‏هاى روحى و معنوى را تقويت مى‏كند.
زندگى انسان در اين دنيا گاهى مقرراتى را برهم مى‏زند و آدمى را برده خويش مى‏سازد يكى از قيودى كه جوامع انسانى را اسير مى‏كند و طوق بندگى بر گردن آنان مى‏افكند، غذا خوردن در ساعاتى خاص است و چنان مردم را به اسارت وا مى‏دارد كه مى‏گويند اگر فلان سفره با تزئينات نباشد و در ساعتى خاص مهيا نگردد، چه مى‏شود. روزه انسان را اين گونه پرورش مى‏دهد كه بر وجودش مسلم گردد اين تمايلات درونى براى خوردن و عافيت‏طلبى ظالمانه است و اراده انسان را در اختيار مى‏گيرد و اگر روزى ترتيب غذايى او بهم بخورد، عنان نفس را از دست مى‏دهد، بايد اين زنجير اسارت را با روزه پاره كرد كه يك قوت روحى پديد آيد و آدم را به عالم علوى سير دهد.
روان شناسان ثابت كرده‏اند هرچند انسان درباره موضوعى زحمت بكشد، بيشتر آن را دوست مى‏دارد و بدان علاقه افزون‏ترى دارد و بهترين مثال در اين مورد اشتياق مادر است كه نسبت به كودك خود ابراز مى‏دارد و او هرچه بيشتر براى فرزندش رنج و بيدارى در شب را تحمّل مى‏كند وى را بيش از گذشته دوست دارد و كودكانى كه دور از مادر در پرورشگاهها و نزد دايگان بزرگ مى‏شوند چندان مورد توجه مادر خود نمى‏باشند. هر دستور دينى كه اجرا شود ايمان انسان را پايدارتر مى‏نمايد و آنان كه در عبادات ثابت‏ترند بيشتر نفس خود را وادار به آداب بندگى كرده‏اند، روزه براى اين مقصود حداكثر استفاده را مى‏بخشد چرا كه روزه‏دارى به زحمت نفس نياز دارد و انسانى كه مدتى اين سختى‏ها را تحمّل كرده است به دليل اين كه روح و دل را صفا و صيقل داده است در اواخر ماه رمضان به جاى خستگى و افسردگى و ناتوانى يك نوع وجد و شعفى را در اعماق وجود خود احساس مى‏كند روزه يك آزمايش به ناراحتى هم هست، خداوند متعال در اين سراى فانى به بشر اجازه زندگى اختيارى داده است كه هم مى‏تواند در آن كار خوب انجام دهد و از اين رهگذر مقام خود را بالاتر از فرشتگان نمايد و هم مختار است كه به شرارت و شقاوت و خلاف رويكرد نشان دهد و به آن جا تنزل يابد كه حتى از چهارپايان هم پست‏تر گردد. بنابراين كردار انسان در اين جهان يك نوع آزمون است، گاهى امتحان به خوشى‏ها و امكانات فراوان و نعمت‏هاى گوناگون است و دراين حال خداوند مراقب اعمال اين فرد است كه آيا شكر نعمت را به جاى مى‏آورد و اين عطاها و نشاهاى لطف بى كرانش را كجاها مصرف مى‏گردد، در راه حق و يا باطل، يك وقت هم هست كه پروردگار بنده‏اش را به امورى آزمايش مى‏كند كه با يك كاستى و محروميّت و تحمّل زجر و مشقت روبروست و در اين حال آن شخص بايد صبر پيشه كند، گرسنگى را تحمّل نمايد و از برخى خواهش‏هاى نفسانى چشم بپوشد و لذت‏ها را ترك كند و اين امتحان دوم در روزه دارى كاملاً قابل مشاهده است.
يك حكمت ديگر هم اين است كه انسان در موقع خوشى‏ها و راحت‏طلبى‏ها خداوند را فراموش مى‏كند و هنگام گرفتارى و سختى‏ها به ياد خالق مى‏افتد، البته آنان كه دل را به نور ايمان روشن كرده‏اند در هيچ شرايطى ارتباط معنوى و ملكوتى خود را با آسمان قطع نمى‏كنند ولى اكثر مردم در خوشگذرانى‏ها و راحت‏طلبى‏ها ذكر حق را به بوته فراموشى مى‏سپارند، روزه براى اين گونه افراد دارويى بسيار درمان كننده است، زيرا در حالت روزه انسان خود را محتاج مى‏بيند كه به سوى برآورنده حاجات توجّه كند اين است كه رمضان را ماه عبادت خوانده‏اند و ماهى است كه نفس آدمى بيش از هميشه ياد خدا را در دل مى‏پروراند.
مادرى كه بنا به برخى ضرورت‏ها از فرزندش فاصله مى‏گيرد، با وجود گرفتارى گاهى كودك را نزد خود مى‏آورد و با وى انس مى‏گيرد و مى‏كوشد او را با زندگى خود آشنا و مأنوس سازد اگر مادر چنين نكند و سال‏ها كودكش نزد دايه باشد و يا در مكانى تحت نظارت مربيان قرار گيرد سرشت آن طفل به محيط زندگى دايه و كودكستان انس مى‏گيرد و همان تربيت را كه در آن محيط مى‏بيند فرا مى‏گيرد و نسبت به والدين و تربيت خانوادگى بيگانه مى‏شود.
انسان در اين دنيا از خداى خويش بر اثر برخى حجاب‏ها و نسيان‏ها فاصله گرفته است و از اصل خويش دور افتاده است. روزه يك شرايط معنوى ويژه‏اى فراهم مى‏كند كه حداقل براى مدت معينى انسان را متوجه ملكوت و جهان والا مى‏كند و او را از اين فرودگاه فانى به سوى آسمان‏ها و عالم قدس و ملكوت سير مى‏دهد و به او هشدار مى‏دهد مبادا اين فضيلت‏ها و معنويت‏ها را فراموش كند، در عين اين آشنايى روزه مانع از آن نيست كه اين انسان از برخى امكانات دنيا بهره گيرد، بنابراين يكى از حكمت‏هاى مهم روزه اين است كه مى‏تواند انسان روزه‏دار را متوجه مبدأ و تربيت حقيقى خويش كند به علاوه روزه جسم و روح را بهم متصل مى‏كند و هر دو را متوجه حقايقى مى‏نمايد، خداوند در اين ماه به بندگان نزديك‏تر است و به همين دليل توبه‏ها را مى‏پذيرد و گناهان را مى‏بخشد و از فضل خويش بندگان را برخوردار مى‏سازد.
پيامبران، ائمه هدى، دانشمندان اخلاق و عرفان و حكماء مدام به مردم نويد مى‏دهند كه اگر كمى از توجه به دنيا كم كنيد خواهيد ديد لذت‏هاى بسيارى وجود دارد كه حظّ جهان در برابرش اندك است امّا گوش شنوا در ميان مردم وجود ندارد يا حداقل درصد آنان كه به اين فراخوانى نداى مثبت مى‏دهند ناچيز مى‏باشد و عموم اقشار جامعه غالباً، در لذت‏هاى مادى غرق‏اند و چنان وجودشان مسخّر اين امور است كه به آنان اجازه نمى‏دهد حقايق ديگرى را مشاهده كنند و نمونه‏اى از مسرّت روحانى را درك نمايند، براى چشانيدن اين مسرّت‏ها به مردم بايد وسايلى باشد كه خواهى نخواهى آنان را براى مدتى معين از عالم ماده دور كرده و درى از عالم معنا بر رويشان بگشايد. بهترين اين وسايل روزه است كه طعم لذت معنوى را به همه مى‏فهماند و به مردمى كه تصور مى‏كردند لذت منحصر به خوردن، خوابيدن و شهوت رانى است مى‏آموزد كه تنها فقدان و نقصان اين لذائذ حظّ آدمى را كم نمى‏كند بلكه نفس را براى قبول لذت‏هاى جديد و جاويدان مهيّا مى‏كند. پس از اين كه آدمى نمونه مسرّت را چشيد و معتقد شد كه اين حالات همان گونه كه انبياء و اولياء فرموده‏اند درجات مهمى دارند، روش خود را عوض مى‏كنند و ديگر تمام تلاش خود را صرف تن‏پرورى، عافيت‏طلبى و آرايش دنيايى نمى‏سازند.
كودكى را در نظر بگيريد كه تا كنون مزه شيرينى حلوا را نچشيده است و هرچه والدين از مزاياى اين ماده شيرين مى‏گويند نمى‏تواند بفهمد بالأخره حلوا چيست و احتمالاً از خوردن آن هم اجتناب مى‏ورزد امّا مادرش به هر ترتيبى شده مقدارى حلوا به دهنش مى‏گذارد و او چون ديد آن چه گفته‏اند صحّت دارد ديگر نياز نيست كه با اصرار و اجبار ديگران حلوا بخورد، بلكه خود دنبالش دويده و از همان غذايى كه ابتدا نمى‏خورد، مى‏خواهد بيشتر و فراوان‏تر تناول كند. اصولاً ترك لذت‏هاى بدنى و دنيايى خود با لذت معنوى توأم است:
اگر لذت ترك لذت بدانى‏

دگر لذت نفس لذت نخوانى‏

بنابراين روزه براى انسان امورى را فراهم مى‏كند كه از مسرّت‏هاى دنيوى بالاتر است ممكن است برخى اين ترديد را مطرح كنند كه مؤمنان پس از پايان ماه رمضان غالباً شادمان هستند كه از روزه گرفتن نجات يافته‏اند، در جواب آنان بايد گفت: اين همان نفس حيوانى است كه مى‏خواهد به لذت‏هاى دنيا اكتفا كند و از لذات آخرتى غافل بماند. در برابر اين ترديد يك نكته ديگر مطرح است كه اشاره به آن جالب خواهد بود: يك انسان روزه‏دار كه گرسنه و تشنه است و ساعت‏ها و روزها خود را از برخى امكانات و خواهش‏هاى نفسانى محروم كرده، هيچگاه وقتى يك آدم روزه خوار را مشاهده مى‏كند به هيچ عنوان از ديدنش احساس حسادت نمى‏كند كه چرا از شرايط او محروم است، بر عكس يك خوشحالى و شادمانى معنوى را در وجود خود مى‏بيند اين مسرّت از جسم و تمايلات مادى او كه نيست زيرا بدنش در رنج و سختى است بلكه اين روح و سرشت اوست كه احساس لذّت مى‏كند كه خداوند چنين توفيقى را نصيب او كرده و اين سعادت جاويد را برايش در نظر گرفته است.(31)
فضل بن شاذان از حضرت امام رضا(ع) درباره علت وجوب روزه سؤال كرد، حضرت فرمود: مسلمانان مأمور شده‏اند روزه بگيرند تا درد گرسنگى و عطش را درك كنند و به فقر آخرت راهنمايى شوند، روزه دارى كه خود را محتاج خدا ببيند پاداشش افزوده مى‏شود، با روزه گرفتن هواى نفسانى كنترل مى‏گردد و روزه براى روزه‏دار اندرز گوى خوبى است و او را براى انجام واجبات تشويق مى‏نمايد.(32) پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. تفسير ادبى و عرفانى قرآن مجيد، خواجه عبداللّه انصارى، ذيل تفسير آيات 185 و 187 سوره بقره. 2. قاموس كتاب مقدس، ص 427. 3. نك: تورات، فصل نهم، ش 9. 4. انجيل متى، باب چهارم، ش اول و دوم. 5. قاموس كتاب مقدس، ص 428. 6. سوره بقره، آيه 185. 7. دائرةالمعارف تشيع، ج 8، ص 372. 8. سوره بقره، آيات 183 تا 187 و نيز آيه 196، سوره نساء، آيه 92 ، مجادله، آيه 4، مائده، آيه 95، احزاب، آيه 35، مريم، آيه 26 (بنگريد به المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الكريم، وضعه فواد عبدالباقى، ص 417). 9. قاموس قرآن، سيد على اكبر قرشى، ج 4، ص 165، فرهنگ اصطلاحات قرآنى، يوسف حريرى. 10. از جمله بنگريد به تحرير الوسيله، ج 1، ص 278، من لايحضره الفقيه، ج 2، ص 132. 11. چنان كه در آيه 41 آل عمران و آيه دهم سوره مريم آمده است. 12. سوره مريم،آيه 26. 13. نك:وسايل الشيعه فى تحصيل مسايل الشريعه، شيخ حرّ عاملى، كتاب الصوم. 14. جامع السعادات، مولى مهدى نراقى، فصل 109(درجات روزه)، ص 476-475؛مصباح الشريعه، باب بيستم و مستدرك الوسايل، ج اول، ص‏590 – 589. 15. بحار الانوار، ج‏96، ص‏255. 16. همان، ص‏255. 17. همان. 18. همان، ج‏40، ص‏54. 19. همان، ج‏96، ص 340-342. 20. متن كامل اين خطبه در بحارالانوار، ج‏96 و اقبال الاعمال سيد بن طاووس آمده است. 21. نهج البلاغه، خطبه‏110. 22. همان، خطبه 192. 23. همان، حكمت 136. 24. همان، حكمت 252. 25. مفاتيح الجنان، بخش اعمال ماه رمضان. 26. صحيفه سجّاديّه، دعاى 44، با استفاده از ترجمه حكيم ميرزا مهدى الهى قمشه‏اى. 27. وسايل الشيعه، كتاب الصوم، ج 7، ص 117-119. 28. تهذيب الاحكام، ج 2، ص‏110، حديث 14، بحارالانوار، ج 100، ص 115، حديث‏23. 29. خصال، شيخ صدوق، ص 445، حديث 42؛ وسايل الشيعه، ج 7، ص 176. 30. علل الشرايع، شيخ صدوق، جلد سوم، باب 110. 31. روزه از نظر دين و طب، ص 25- 23. 32. عيون اخبار الرضا(ع)، شيخ صدوق، ص‏353-352.

آخرين قسمت‏ مقدمه‏
خداوند متعال به مقتضاى ربوبيت خود، براى تربيت بشر و رساندن او به كمال شايسته خويش يك سلسله عبادات و وظايف اخلاقى معين فرموده است تا آدمى در سايه عمل به آن عبادات و به كار بستن وظايف به كمالى كه براى آن آفريده شده است.، برسد و بهره خود را از نعمات خداوندى به دست آورد؛ زيرا تا هنگامى كه بشر گرفتار رذايل اخلاقى است و كردارهاي زشت و ناروا گريبانگير اوست، نيروهاى معنوى و قواى روحانى او همچنان در مرحله استعداد باقى مانده و پا به عرصه فعليت نخواهد گذاشت و تا چنين نشود و استعدادها ظهور نكند، به دليل عدم سنخيت با عالم معنا درك آن لذايذ و نعمت‏ها براي او امكان‏پذير نخواهد بود.
ماه مبارك رمضان، فرصت مغتنمى فرا راه انسان قرار مى‏دهد تا مجموعه‏اي از عبادات را به عنوان تكليف انسانى بجا آورده و در پرتو صفاي باطن، نورانيت زمين را نيز فزونى بخشد. خاكيان در اين ايام و ليالى متبركه كه فاصله زمين به حداقل مى‏رسد، آن چنان بال و پر مى‏گيرند كه برتر از ملائك، حضور گرم ذات اقدس پروردگار را نيز حس مى‏كنند. همه اين دستاوردها را بايد مديون «روزه» و «امساك» دانست كه مهم‏ترين عبادات ماه رمضان است. روزه، ابعاد گوناگونى دارد و آثار فراوانى از نظر مادى و معنوى در وجود انسان مى‏گذارد. ازاين‏رو، در اين نوشتار مختصر برآنيم تا گوشه‏هايى از آثار و بركات عظيم اين فريضه الهى را بيان نماييم. مفهوم روزه‏
واژه «صوم»، يعنى روزه در لغت به معناى خوددارى از عمل است براى مثال، صوم از خوردن و نوشيدن و… به همين سبب واژه «صمت» يا سكوت نيز صوم مى‏گويند؛ زيرا آن هم خوددارى از سخن گفتن است و نيز گفته‏اند هر چيزى كه از حركت باز ماند، آن را صوم مى‏گويند و «صامت الريح» به معناى بازماندن باد از حركت است. بنابراين، اهل صوم در لغت به معناى امساك، پرهيز و خوددارى است.(1) البته چه بسا در معناى آن اين قيد را اضافه كرده باشند كه به معناي خوددارى از كارهاى مخصوصى است كه دل آدمى مشتاق آن باشد و اشتهاى آن را داشته باشد.(2)
اما صوم (روزه) در فرهنگ و شريعت دينى عبارت از خوددارى و پرهيز از چيزهايى خاص در زمان معين است. روزه در قرآن‏
در قرآن‏كريم و روايات تعبيرات متعدد از روزه شده، گاهى به عنوان «صبر» به آن سفارش شده است؛ چنان كه مى‏فرمايد: «يا ايها الذين آمنوا، استعينوا بالصبر و الصلوه…؛(3) اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! از صبر (روزه) و نماز استمداد نماييد. و زمانى به «سياحت» چنان كه در حالات متقين مى‏فرمايد: «سياحت كنندگان و ركوع كنندگان و سجده كنندگان.»(4)
و اغلب از آن به «صوم» و «صيام» تعبير شده، چنان كه درباره اصل مشروعيت روزه مى‏فرمايد:
«يا ايها الذين آمنوا، كتب عليكم الصيام كما كتب على الذين من قبلكم لعلكم تتقون»(5) اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد روزه بر شما واجب شده همان طور كه بر اقوام قبل از شما واجب شده بود، شايد با تقوا شويد.
در اين آيه شريفه خداوند مهربان چون بنده‏اش را به روزه‏دارى كه همراه با مشقتهاست تكليف نمود، در چند مورد نسبت به بنده روزه‏دار تلطف مى‏نمايد:
1- بنده خويش را به شرف و مدحت «يا ايها الذين آمنوا» ندا كرد، يعنى به ايمان و گرويدن به خويش؛ اين‏گونه خطاب «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد» به منظور توجه دادن مردم به صفت ايمانشان است، و گرنه مى‏فرمود: «اى مردم»، ولى خواست بفهماند با توجه به اين كه داراى ايمانيد بايد هر حكمى را كه از ناحيه پروردگارتان مى‏آيد بپذيريد، هر چند كه بر خلاف مشتهيات، و ناسازگار با عادات شما باشد.
2- «كُتِبَ» را به لفظ مجهول ذكر كرد، گر چه او نوشت و واجب نمود، اما چون روزه با رنج و مشقت همراه است به خود نسبت نداد، ولى آنجا كه رحمت است به خود حواله مى‏دهد، مانند، «قل الله كتب على نفسه الرحمه»(6) بگو از آن خدا است نوشت بر خويشتن رحمت را، آنچه شاق بود به خود حواله نكرد، ولى آنچه كه بنده از آن متأذى است و نقص و معصيت است به خدا نسبت مى‏دهد، شرمت باد اى انسان كه آنچه بد آيند توست و عاملش تو هستى با اين وجود آن را به خدا نسبت مى‏دهى، نظير اين كه گفته شود: خدايا! تو فقيرم كردى، تو بيمارم نمودى و….
3- فرمود: «كما كتب على الذين من قبلكم» يعنى اين روزه فقط بر شما مسلمانان (امت پيامبر اسلام) نهاده نشده، بلكه بر پيشينيان: امتهاى گذشته و قبل از ظهور اسلام، امتهاى انبياء قبل، چون امت موسى و عيسى و غير ايشان نيز واجب بوده است.
4- «لعلكم تتقون» كه فايده آن به تو برمى‏گردد و شما را به زينت تقوا مفتخر مى‏سازد. تاريخچه روزه‏
آنچه در تاريخ آمده نشان دهنده اين است كه روزه فقط بر امت اسلام واجب نشده است، بلكه قبل از اسلام نيز بر امم گذشته واجب بوده است، ولى تفاوت آن در نحوه انجام و زمان آن بوده است. در تفسير «فخر رازى» درباره چگونگى روزه گرفتن در گذشته چنين آمده است:
«خداوند ماه رمضان را بر يهود فرض كرد، ولى يهود روزه اين ماه را ترك كردند و به گرفتن يك روز اكتفا نمودند و شايد آن همان روز غرق شدن فرعون بوده است.»(7)
درباره كيفيت روزه نصارا آمده است: اول ماه رمضان را روزه مى‏گرفتند و چون با فصل گرما مواجه شدند آن فصل روزه را تغيير دادند و به ماه‏هاى شمسى انتقال دادند، كه ثابت باشد و با تابستان مواجه نگردد. براي اين تغيير، ده روز به آن افزودند. و آن‏گاه، سلطانى آمد و براى مشكلى، هفت روز روزه نذر نمود و مردم نصارا آن هفت روز را به روزه مربوطه اضافه نمودند و پادشاه ديگرى سه روز به آن افزود كه در مجموع روزه نصارا پنجاه روز شد.(8)
به حضرت يعقوب نيز چنين وحى شد: «خداوند تو را خاضع و روزه‏گير كرد، طعامى از بهشت به تو داد كه نه تو آن را مى‏دانستى و نه پدرانت، تا تو را بياموزد كه انسان تنها به نان زنده نيست، بلكه به هر كلمه‏اى كه از طرف خداوند صادر شود، انسان زنده مى‏شود.»(9)

آثار و بركات روزه‏

1- اثر تربيتى، روانى‏
مهمترين اثر روزه بعد تربيتى و روانى آن است. روزه روح آدمى را تلطيف و اراده انسان را «قوى» و غرائز او را «تعديل» مى‏كند.
از مرتاضان و مهذبان نفوس، كه از راه‏هاى مخصوص به خود به تطهير روح مى‏پردازند، گرفته كه معتقدند: آنچه نفس را ناخوش آيد، بايد بدان پرداخت و روزه چنين است تا صوفيان، كه چله نشينند و از اصولشان امساك است، و عارفان كه مى‏گويند: اندرون از طعام خالى‏دار تا در او نور معرفت بينى(10) همگى نقش محورى روزه در خودسازى و تهذيب نفس را باور دارند؛ زيرا روزه، تمرين مقاومت و آمادگى روحى در خودسازى است. براى اين كه اخلاق و تهذيب نفس بر دو پايه استوار است:
الف) تخليه؛ يعنى پاكسازى و تصفيه روح از عادات ناپسند و آلودگى‏هاى مادى كه مقدمه آن شناخت صفات پسنديده و ناپسند است.
ب) تحليه؛ يعنى آراستن نفس به صفات پسنديده و مطلوب انسانى، مانند تقوا كه از حكمت‏هاى روزه است «لعلكم تتقون».(11)
روزه كلاس كسب تقوا است، تمرينى براى متقى شدن است. افرادى كه ساليانه، يك دوره يك ماهه‏اى براى شركت در اين پيكار درونى را مى‏گذرانند، از آمادگى رزمى و دفاعى بيشترى برخوردارند. براى اين كه پيامبر اكرم(ص) شكم پرستى و شهوت جنسى را از جمله سه امرى برشمرد كه پس از خويش، براى امتش نسبت به آنها بيمناك بود.(12)
و نيز از كلام گوهر بار آن حضرت است كه فرمود: «اولين چيزهايى كه موجب گرفتارى انسان در آتش جهنم است، دهان (ابزار گناهان فراوان)، و فرج (ابزار شهوت جنسى) است».(13)
در ماه مبارك رمضان، از جمله امورى كه روزه‏دار بايد از آنان پرهيز كند، خوردن و آشاميدن و مسائل جنسى است. او بايد در حال روزه با وجود گرسنگى و تشنگى از غذا و آب، از بعضى لذات چشم بپوشد و عملاً ثابت كند كه همچون حيوان در بند اصطبل و علف نيست. او مى‏تواند زمام امور نفس سركش را به دست گيرد و با تمرينهاى پيگير و خستگى‏ناپذير از رقبه‏هاى دشوار شكم و شهوت پرستى بگذرد و بر هوسها و شهوات خود مسلط گردد.
در حقيقت بزرگترين فلسفه روزه همين اثر تربيتى و معنوى آن است. انسانى كه انواع غذاها و نوشابه‏ها در اختيار دارد و هر لحظه تشنه و گرسنه شد به سراغ آن مى‏رود، همانند درختانى است كه در پناه ديوارهاى باغ بر لب نهرها مى‏رويند، اين درختان نازپرورده، بسيار كم مقاومت و كم دوامند. اگر چند روزى آب از پاى آنها قطع شود، پژمرده مى‏شوند و مى‏خشكند؛ اما درختانى كه در لابلاى صخره‏ها در دل كوه‏هاى بيابانها مى‏رويند و نوازشگر شاخه‏هايشان در همان اوان رشد و نمو، طوفانهاى سخت و آفتاب سوزان و سرماى زمستان است و با انواع محروميت‏ها دست به گريبانند، بسيار محكم و پر استقامت و سخت‏كوش و سخت‏جانند.
روزه نيز آدمى را از عالم حيوانات ترقى داده و به جهان فرشتگان صعود مى‏دهد.
اگر پيامبر اسلام (ص) مى‏فرمايند: «الصوم جنة من النار؛ روزه سپرى است در برابر آتش دوزخ»(14)اشاره به اين موضوع است.
و نيز امام على (ع) مى‏فرمايد: «و صوم شهر رمضان فإنه جنة من العقاب»(15) و روزه ماه رمضان سپر است از عقاب الهى.
يعنى روزه موجب غفران و آمرزش گناهان و معاصى انسان است، كه به وسيله روزه نجات از آتش جهنم و عقوبت پروردگار حاصل مى‏شود.
در روايت آمده كه امام على (ع) از پيامبر اكرم (ص) پرسيدند: چه كنيم كه شيطان از ما دور شود؟ حضرت فرمود: «الصوم يسود وجهه و الصدقة تكسر ظهره و الحب فى الله و المواظبة على العمل الصالح يقطع دابره و الاستغفار يقطع وتينه»(16)روزه روى شيطان را سياه مى‏كند و و انفاق در راه خدا پشت وى را مى‏شكند و دوست داشتن به خاطر خدا و مواظبت بر عمل نيك، دنباله او را قطع مى‏كند و استغفار رگ قلبش را مى‏برد.
روان و جان آدمى تنها گذرگاه رحمان نيست، بلكه گام‏هاى دهشت‏بار شيطان نيز گاه در آن طنين مى‏كند. قلب هر چند «حرم» خداست، ولى گاه صداى نامحرم در حريم آن شنيده مى‏شود و قاه‏قاه شيطان گستره آن را پر مى‏كند. چه كنيم تا گناه به قلبمان راه پيدا نكند؟ چه كنيم تا رشته‏هاى مرئى و نامرئى كه دست سياه شيطان بر گردن دلمان مى‏افكند، ما را به سراشيبى جهنم نكشاند؟ چه كنيم كه «خودمان» باشيم و شفاف و روشن زندگى كنيم و خدا كه آرامگاه همه پروازگران عرصه معرفت و محبت است، آشناي جانمان باشد و ياد او هم سايه لحظه‏ها و فرصت‏هايمان؛ هزاران راه پيش‏پاى نهاده‏اند تا بيراهه و گژراهه ما را نربايد، هزاران نردبان به شوق زيارت قدم‏هاى ما آغوش گشوده‏اند تا ما اسارت خاك و زمين را نپسنديم و سمت آبى آسمان را گم نكنيم.
آرى به فرموده رسول رهبر (ص)، روزه بزرگترين مانع وسوسه‏هاى شيطان و نردبان صعود و تقرب به پيشگاه خداى متعال است.
روزه، تمرين فشرده و سازنده براى نيكو شدن است. تمرين «گناه‏زدايى» و «خدا آشنايى» است.
فرصت فاصله گرفتن از پرتگاه‏ها و آفات و رهايى از افتادن در مرداب هوس خواهى، نفس پرستى و شكم بارگى است.
يازده ماه خزان زدگى و انجماد زمستانى روان و جان، به يك ماه «بهارانه» زيستن در هم شكسته و رمضان نور افشانى مى‏كند. 2- اثر اجتماعى اخلاقى
نظام طبقاتى و فاصله‏هاى ژرف ميان تهدستان و توانمندان، يكى از عوامل تنش‏زا و نارضايتى در نظام و اجتماعى است كه به هر ميزان فاصله اختلاف طبقاتى، عميق‏تر گردد، ناهنجاريهاى اجتماعى و مفاسد اخلاقى افزون‏تر مى‏گردند و پيوسته آتش كينه و انتقام گروه تهيدست به واسطه‏هاى فشارهاى اقتصادى و محروميتهاى اجتماعى نسبت به توانگران شعله‏ورتر مى‏شود تا آن‏گاه كه به مرحله انفجار و ناآراميهاى اجتماعى، مى‏انجامد.
شريعت حيات‏بخش اسلام با تكيه بر اصل «عدالت اجتماعى»، نهايت تلاش و كوشش را در تنظيم روابط جامعه به كار برده و از آنجا كه طبيعت بشر به واسطه استعدادها و توانمنديهاى فردى مختلف است، ساعى بوده تا با جعل احكام و دستورهاى گوناگون، آن اختلاف طبيعى را نيز به حد اقل برساند. از جمله اين احكام، «روزه» است كه اولاً به سبب آن، ميان تمام افراد جامعه برابرى و مساوات ايجاد مى‏كند و ثانياً: شرايطى را پديد مى‏آورد كه تا ثروتمندان با درك موقعيت محرومان، فشارهاى اقتصادى و رنجهاى اجتماعى آنان را كاهش دهند و ثالثاً: با اين اقدام، جامعه را از پريشانى و نارضايتى، پيراسته مى‏سازد و روحيه برادرى و همگرايى را در ميان آنان به وجود مى‏آورد. ازاين‏رو، هنگامى كه «هشام بن حكم» از امام صادق (ع) فلسفه روزه مى‏پرسد، حضرت مى‏فرمايد:
«انما فرض الله الصيام ليستوى به الغنى و الفقير و ذلك ان الغنى لم يكن ليجد مسّ الجوع و فيرحم الفقير لان الغنى كلّما اراد شيئاً قدر عليه، فأراد الله تعالى ان يسوّي بين خلقه و ان يذيق الغنى مسّ الجوع و الالم ليرقّ على الضعيف و يرحم الجائع»(17)به راستى خداوند روزه را واجب كرد، تا به وسيله آن بين تهيدستان و ثروتمندان برابرى ايجاد كنند و اين براى آن است كه ثروتمندان كه هرگز درد گرسنگى و فقر را احساس نكرده‏اند، به فقيران رحم آورند، زيرا اغنيا، هرگاه (خوردنى و آشاميدنى) را اراده نموده‏اند (و هوس هر نوع مأكولات و مشروبات كردند) برايشان ميسر است، پس خداوند متعال «روزه را واجب نمود» كه تا بين بندگانش از فقير و غنى، مساوات و برابرى به وجود آورد، و اين كه سرمايه‏داران مسلمان گرسنگى و درد فقيران را لمس نمايند تا بر آنان شفقت ورزند و ترحم كنند.
يكى از آثار و بركات اخلاقى و معنوى روزه اين است كه انسان با گرسنگى و تشنگى، به ياد گرسنگى و عطش روز قيامت مى‏افتد و تصميم مى‏گيرد براى آن روز واپسين توشه‏اى آماده سازد. بنابر آنچه كه از آموزه‏هاى اصيل اسلامى فهميده مى‏شود، روزقيامت گرماى طاقت‏فرسايى دارد. چنان كه امام على (ع) مى‏فرمايد: «قدالجمهم العرق؛ عرق مانند لجام، اطراف دهان انسانها را گرفته است.»(18)اين نوع تشبيه براى گرماى قيامت، نشانه شدت و سختى آن است. در روايتى ديگر از امام باقر (ع) درباره آيه شريفه «واليوم تجزون عذاب الهون» پرسيدند، حضرت فرمود: مراد از «عذاب الهون» تشنگى روز قيامت است.(19)
پيامبر اكرم (ص) در «خطبه شعبانيه» مى‏فرمايد: «واذكروا بجوعكم و عطشكم فيه جوع يوم القيامة و عطشه»(20)با گرسنگى و تشنگى خويش در روزه رمضان به ياد گرسنگى و تشنگى روز قيامت باشيد.
و نيز در روايتى ديگر درباره خصلت‏هايى كه خداوند به روزه‏دار عطا مى‏كند، چنين مى‏فرمايد: «أوالخامسة امان من الجوع و العطش يوم القيامة»(21)يكى از خصلت‏هاى روزه‏دار اين است كه از تشنگى و گرسنگى قيامت در امان مى‏باشد.
در روايتى از امام على (ع) نقل شده كه يكى از فلسفه‏هاى اخلاقى روزه آزمايش اخلاص انسانهاست. چنان كه فرمود: «والصيام ابتلاء لاخلاص الخلق»(22)خداوند روزه را براى آزمايش اخلاص مردم واجب فرموده است.

معناى اين كلام گوهربار حضرت اين است كه كسى كه روزه مى‏گيرد و تمامى روز را با وجود اين كه به انواع خوردنيها و آشاميدنيها دسترسى دارد، در عين حال امساك مى‏كند، جز اخلاص به پيشگاه حق تعالى مفهومى ديگر ندارد و كسى كه به پيشگاه خداوند متعال اخلاص ورزد، تمامى اوصافى كه براى شخص صائم وجود دارد، شامل حالش مى‏شود. 3- اثر بهداشتى و درمانى روزه‏
روزه، افزون بر فوائد تربيتى و اجتماعى و …، فوائد بهداشتى نيز دارد. روزه تمام دستگاه‏هاى بدن را از خستگى مدام رها مى‏سازد، عمر را طولانى مى‏كند، به جسم نشاط تازه اى مى‏بخشد و آدمى را از كسالت و سستى درمى‏آورد، از بيمارى و دردها آزاد مى‏سازد و چاقى زياد را از بين مى‏برد.
روزه، براى تعويض و تجديد چربيهاى ذخيره شده بدن و كاهش ذخاير چربى گليكوژنى اعضاى مختلف بدن، روش منحصر به فردى است. گويا اين كه ارزش جنبه‏هاى معنوى و وظيفه روزه از نظر روانشناسى و بهداشت جسمى بيشتر است.(23)
روزه‏دارى كه امروزه آن در پزشكى به نام «رژيم»، در موارد مختلفى از بيماريها تجويز مى‏كنند، سبب مى‏شود كه ذخاير مخصوص گليكوژن يا چربى بدن از نقاط مختلف برداشته شوند و به مصرف احتراق داخلى يا انرژى خارجى و سوخت و ساز آن برسند و مسلم است كه بدن در حال روزه ابتدا چربيهاى زير جلدى را به مصرف
رسانده و به تدريج نوبت به چربيهاى احشا مى‏رسد، ولى در هيچ صورتى، روزه‏دارى، صدمه‏اى به نسوج عضلانى و استخوانى بدن وارد نمى‏سازد، مگر اين كه انسان مدتها گرسنه بماند و تمام ذخاير بدن از بين بروند، آن‏گاه نسوج عضلانى مورد استفاده خود بدن واقع مى‏شوند.(24)
دكتر «الكسيس كارل» در كتاب «انسان، موجود ناشناخته» مى‏نويسد: «با روزه‏دارى، قند خون در كبد مى‏ريزد و چربيهايى كه در زير پوست ذخيره شده‏اند و پروتئين‏هاى عضلات و غدد و سلول‏هاى كبدى آزاد مى‏شوند و به مصرف تغذيه مى‏رسند.»
وى مى‏گويد: «لزوم روزه‏دارى در تمام اديان تأكيد شده است. در روزه، ابتدا گرسنگى و گاهى نوعى تحريك عصبى و بعد ضعفى احساس مى‏شود، ولى در عين حال، كيفيات پوشيده‏اى كه اهميت زيادي دارند، به فعاليت مى‏افتند و بالأخره تمام اعضا، مواد خاص خود را براى نگهدارى و تعادل محيط داخلى و قلب، قربانى مى‏كنند و به اين ترتيب روزه تمام بافت‏هاى بدنى را مى‏شويد (خانه تكانى مى‏كند) و آنها را تازه مى‏كند.»(25)
دكتر «ژان فروموزان» روش معالجه با روزه را، شست و شوى اعضاى بدن تعبير مى‏كند، كه در آغاز روزه‏دارى، زبان باردار است، عرق بدن زياد است، دهان بدبو است و گاه آب از بينى راه مى‏افتد، كه همه اينها علامت شروع شست و شوى كامل بدن است. پس از سه چهارم روز بو برطرف مى‏شود، اسيداوريك ادرار كاهش مى‏يابد و شخص احساس سبكى و خوشى خارق العاده‏اى مى‏كند. در اين حال اعضا هم استراحتى كافى دارند.
دكتر «تومانياس» درباره فوائد بهداشتى روزه‏دارى مى‏نويسد: «فائده بزرگ كم خوردن و پرهيز نمودن از غذاها در مدت كوتاه، آن است كه چون معده در طول مدت يازده ماه مرتب پر از غذا بوده، در مدت يك ماه روزه‏دارى مواد غذايى خود را دفع مى‏كند و همين‏طور كبد كه براى هضم غذا مجبور است دائماً صفراى خود را مصرف كند، در مدت سى روز ترشحات صفراوى را صرف حل‏كردن باقى‏مانده غذاى جمع شده خواهد كرد. دستگاه هاضمه در نتيجه كم خوردن غذا، اندكى فراغت حاصل نموده و رفع خستگى مى‏نمايد. روزه، يعنى كم خوردن و كم آشاميدن در مدت معينى از سال و اين بهترين راه معالجه و حفظ تندرستى است، كه طب قديم و جديد را از اين جهت متوجه خود ساخته است. به ويژه امراضى كه بر دستگاه هاضمه، به خصوص كليه و كبد عارض مى‏شود و به توسط دارو نمى‏توان آنها را درمان كرد، روزه به خوبى معالجه مى‏نمايد. چنانچه بهترين دارو براى برطرف ساختن سوء هاضمه نيز روزه گرفتن است. بيماري مخصوص كبد نيز كه موجب يرقان مى‏گردد، بهترين طريق درمانش همانا روزه گرفتن است؛ زيرا ايجاد اين امراض اغلب اوقات به واسطه خستگى كبد است كه در هنگام زيادى عمل و فعاليت، نمى‏تواند صفرا را از خود بگيرد.»(26)
دكتر «گوئل‏پا» فرانسوى مى‏گويد: «چهار پنجم بيماريها از تخمير غذا در روده‏ها ناشى مى‏شود كه همه با روزه اصلاح مى‏گردد.»(27)
دكتر «آلكسى سوفورين» مى‏نويسد: «جسم به هنگام روزه به جاى غذا از مواد باقى‏مانده در بدن استفاده كرده و آنها را مصرف مى‏كند و بدين وسيله مواد كثيف و عفونى‏اى كه در جسم است و ريشه و خميره بيماريها از آنهاست، از بين مى‏رود. روزه سبب بهبودى همه بيماريها است. بنابراين، شايسته است كه جسم خود را به وسيله روزه، نظيف و پاكيزه كنيد.»(28)
بيماريهايى را كه اين دانشمندان توانسته‏اند به وسيله روزه معالجه نمايند به قرار ذيل است: «نوراستنى، التهاب معده، التهاب حنجره، سفليس، سل، درد چشم، زكام مزمن، درد سينه، نفخ و ورم ريه‏ها، بيماريهاى عصبى، لرزش اندام، استسقاء، فلج، كم‏خونى، اضطراب روحى، ضعف عمومى بدن، بيمارى كبد ، مالاريا و بالأخره تضعيف غده‏هاى سرطانى و ترك اعتياد.»
دكتر «كاريو» آمريكايى مى‏نويسد: «هر شخص بيمار بايد در سال مدتى از غذا پرهيز كند؛ زيرا مادامى غذا به تن مى‏رسد، ميكروبها در حال رشدند، ولى هنگامى كه از غذا پرهيز شود، ميكروبها روبه ضعف مى‏روند.»
وى همچنين مى‏افزايد: «روزه‏اى كه اسلام واجب كرده است، بزرگترين ضامن سلامتى تن است.»
از مطالب يادشده درباره فايده بهداشتى درمانى روزه در مى‏يابيم كه امروزه در علم پزشكى به اثبات رسيده كه عامل بسيارى از بيمارى‏ها زياده روى در خوردن و آشاميدن و عدم رعايت بهداشت تغذيه است.
پيام آور بزرگ اسلام، پيامبر اكرم (ص) قرنها پيش، اين مطلب را در كلامى ژرف چنين فرمود: «المعدة بيت كل داء و الحمية رأس كل دواء»(29)معده، خانه تمام دردهاست و پرهيز و امساك بالاترين داروهاست. 4- اثر عرفانى الهى‏
در حديث قدسى (يعنى احاديثى كه سلسله سندش منتهى به خود خداى تعالى مى‏شود) آمده: كه خداى تعالى فرمود: «كل عمل آدم هو له غير الصيام، هو لى و انا أُجزى به»؛ از ميان اعمال و عبادات فرزندان آدم، فقط «روزه» براى من است و من پاداش روزه‏ام.
اين روايت را شيعه و سنى البته با مختصر اختلافى نقل كرده‏اند و وجه اين كه روزه براى خداى متعال است، اين است كه تنها عبادتى است كه از امور عدمى تشكيل مى‏شود، به خلاف عبادات ديگر، از قبيل نماز، و حج و امثال آن، كه از امور وجودى تركيب مى‏يابد، و يا حد اقل امور وجودى هم در آنها دخالت دارند، و روشن است كه فعل وجودى نمى‏تواند محض و خالص در اظهار عبوديت عبد و ربوبيت خداى متعال باشد؛ زيرا خالى از نقايص مادى و آفت محدوديت و اثبات انانيت نيست، و ممكن است در انجام آن قصد غير خدا (ريا) نيز به ميان آيد، و سهمى از آن را براى غير خدا انجام دهد، چنان كه در موارد ريا و سمعه و سجده براى غير خدا اين آفات مشاهده مى‏شود، به خلاف عملى كه همه آن نفى است، يعنى روزه كه عبارت است از نخوردن، ننوشيدن، و ترك بسيارى از مشتهيات ديگر كه صاحبش خود را بالاتر از اسارت در برابر ماديات مى‏بيند، و با خويشتن‏دارى خود را از لوث شهوات نفس پاك نگه مى‏دارد، و اين امور عدمى چيزى نيست كه غير خدا هم سهمى از آن داشته باشد؛ زيرا امرى است تنها ميان بنده و پروردگارش (پنهان از چشم ديگران است) و طبعاً كسى جز خدا از آن با خبر نمى‏شود.
و اين كه فرمود: «و انا اجزى به» اگر واژه «اَجزى به» را به صيغه معلوم بخوانيم، يعنى من جزاى آن را مى‏دهم، آن وقت دلالت مى‏كند بر اين كه در دادن اجر به بنده، كسى ميان او و خدا فاصله و واسطه نمى‏شود، همان طور كه بنده هم در بندگى و عبادت خدا به وسيله روزه كسى را دخيل قرار نداد، و نگذاشت كسى از روزه‏داريش با خبر شود، چنان كه در باره صدقه آمده است: صدقه را تنها خدا مى‏گيرد، و بين صدقه دهنده و خدا كسى واسطه نيست، و در قرآن‏كريم نيز آمده: «و ياخذ الصدقات»(30)و فقط خداوند مى‏گيرد صدقات را. چنان كه در روايتى تصريح شده كه همه اعمال آدمى را فرشتگان تحويل مى‏گيرند، جز «صدقه» كه به طور مستقيم به دست خدا مى‏رسد!(31)
و اما اگر «اُجزى به» را به صيغه مجهول بخوانيم، معنايش اين مى‏شود: خود من (خدا) جزاى روزه قرار مى‏گيرم.
علامه طباطبائى (ره) درباره اين حديث مى‏نويسد: در اين صورت كنايه از نزديكى روزه‏دار به خداى تعالى است.(32)بر سالكان حق اهل تحقيق پوشيده نيست كه اين حديث شريف داراى معناى بلندى است كه سزاوار بود دانشمند بزرگوارى چون علامه طباطبائى درباره آن سخن مى‏گفت. ولى به هر حال درك معناى اين حديث بسيار مشكل است؛ زيرا تساوى ميان كالا و بهاى آن از بديهيات عقلايى است و درباره پاداش اعمال بندگان، هر چه خداوند عطا فرمايد، تفضل است و كسى از او حق مطالبه ندارد. ازاين‏رو، معقول است حق تعالى، عدل جان انسان را، فردوس برين، قرار دهد، آن‏گونه كه فرموده است: «خداوند از مؤمنان جانها و اموالشان را خريدارى مى‏كند كه (در برابرش) بهشت براى آنان باشد….»(33)يا درباره روزه‏داران آمده است، كه باب مخصوصى در بهشت دارند، «ان للجنه باباً يدعى الريان لا يدخل منه الاّ الصائمون.»(34)
به هر حال معناى اين كه خداوند متعال پاداش روزه‏دار است، «من پاداش روزه‏ام» بدين معناست كه خداوند مى‏فرمايد: من خود را به روزه‏دار مى‏دهم؛ خودم را به او مى‏دهم، يعنى او را خدايى مى‏كنم و اين، همان است كه در روايت آمده است كه اخلاقتان را خدايى كنيد. (تخلقوا باخلاق الله) يعنى انسان «خداگونه» شود. چنان كه در حديث قدسى آمده است: «… وقتى كه بنده‏ام در اثر عبادت و كارهاى شايسته به من نزديك شود، او را دوست خواهم داشت و در نتيجه آن، من كه به توسط من مى‏بيند و زبان و دست او هستم، به طورى كه او به توسط من مى‏گويد و مى‏گيرد.»(35)
شايان ذكر است كه روزه‏اى اين پاداش را دارد كه تمام اعضا و بدن و قلب آدمى صائم (روزه‏دار) باشد. در اين صورت شخص به گونه‏اى از ماديات فاصله مى‏گيرد و با عالم عقل كه نزديكترين موجود به خداست نزديك مى‏شود، تا جايى كه فانى در اراده خدا مى‏گردد و به مبدأ مطلق اتصال مى‏يابد و به مقام صائمين واقعى (خواص الخواص) مى‏رسد. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1.ترجمه تفسير مجمع البيان،ج‏2، ص‏199. 2.تفسيرالميزان، ج‏3، ص‏8. 3.سوره بقره، آيه 43. 4.سوره توبه،آيه 112. 5.سوره بقره،آيه 183. 6.سوره انعام،آيه 12. 7.روزه، بهترين درمان بيماريهاى روح و جسم، ص‏149. 8.تفسير فخررازى، ج‏15،ص‏68. 9.روزه، بهترين درمان بيماريهاى روح و جسم، ص‏150. 10.سعدى. 11.سوره بقره،آيه‏183. 12.ر.ك: جامع السعادات، ح‏2،ص‏4. 13.ر.ك: خصال، ص‏78،ح‏126. 14.فروع كافى، ج 4،ص‏162. 15.نهج البلاغه صبحى صالح، ص‏163. 16.بحارالانوار، ج‏196ص‏255. 17.وسائل الشيعه، ج‏7،ص‏3،ح‏1؛من لايحضره الفقيه،ج‏2 ص‏73،ح‏1766. 18.نهج البلاغه، خطبه‏110. 19.بحارالانوار، ج‏7،ص‏186. 20.همان، ج‏96،ص‏356. 21.همان، ص‏299. 22.نهج البلاغه فيض الاسلام، حكمت‏244. 23.ر.ك: احمد صبور اردوبادى، اهميت روزه از نظر علم روز، ص‏29. 24.ر.ك: همان، ص‏53. 25.روزه، ضيافت نور، ص‏56. 26.همان. 27.همان. 28.همان. 29.بحارالانوار، ج‏62،ص‏290. 30.سوره‏توبه،آيه‏105. 31.تفسير عياشى، طبق نقل تفسير برهان، ذيل آيه مورد بحث. 32.ر.ك: تفسيرالميزان، ج‏2،ص‏25. 33.سوره توبه،آيه 111. 34.بحارالانوار، ج‏93،ص‏252. 35.اصول كافى، ج‏2،ص‏352.

##تهيه و تدوين: حجةالاسلام والمسلمين محمدرضا مصطفى پور ##
در دو شماره پيشين در ارتباط با زن به لحاظ جايگاه او در نظام هستى و برابرى زن و مرد در تحصيل فضايل و اجتناب از رذايل بحث شد و در اين شماره از زن و عرفان گفتگو مى‏شود.
در اين مقاله از اين مطلب بحث مى‏شود كه آيا زنان مى‏توانند همانند مردان وارد دنياى عرفان شوند و در عرفان نظرى به معارف عرفانى دست يابند و در عرفان عملى به سير و سلوك بپردازند و به كمال عرفانى يعنى ولايت دست يابند و به عبارت ديگر: آيا زنان مانند مردان مى‏توانند با سلوك عرفانى به عالى‏ترين مراتب كمال يعنى انسان كامل شدن نايل شوند يا خير؟
براى پاسخ به اين سؤال در آغاز به تعريف عرفان نظرى و عملى اشاره كرده و سپس ديدگاه برخى عارفان را در رابطه با زنان در سلوك عرفانى بازگو نموده و پس از آن به مبانى امكان سلوك عرفانى براى زنان پرداخته مى‏شود.
عرفان در لغت به معناى شناخت و شناسايى است و در اصطلاح روش و طريقه ويژه‏اى است كه براى دست‏يابى و شناسايى حقايق هستى و پيوند ارتباط انسان با حقيقت بر شهود و اشراق و وصول و ايجاد با حقيقت تكيه مى‏كند و نيل به اين مراتب را نه از طريق استدلال و برهان و فكر، بلكه از راه تهذيب نفس و قطع علايق از دنيا و امور دنيوى و توجه كامل به امور روحانى معنوى و در رأس همه توجه كامل به مبدأ و حقيقت هستى مى‏داند.
عرفان خود بر دو نوع است: عرفان نظرى و عرفان عملى‏ عرفان نظرى‏
عرفان نظرى نوعى حكمت نظرى است كه از طريق كشف و شهود و اشراق بر اساس مبانى دين الهى به تفسير هستى و بيان كيفيت ارتباط خدا با انسان و جهان مى‏پردازد و تلاش مى‏كند تا از راه شناخت حق از طريق مظاهر او يعنى اسماء و صفات و افعال و آثار به طريق علم حضورى و مكاشفه و شهود و اشراق دست يابد و به ديگر سخن: عرفان نظرى مى‏كوشد تا پيوند حق با عالم و ربط عالم با حق و ضرورت كثرت از وحدت حقيقى و بازگشت كثرت به وحدت حقيقى را از طريق شهودى با طى مقامات معنوى تبيين كند. عرفان عملى‏
عرفان عملى عبارت است از آداب و اعمالى كه براى تهذيب نفس از سرچشمه منابع اسلامى و انديشه اولياء الهى دين و بزرگان طريقت و اهل معرفت معرفى شده تا پويندگان وادى معرفت براى وصول به حقيقت آن را به كار گيرند. در عرفان عملى آدمى با وظائف خود در برابر خدا و خلق و خود و هستى و جهان آشنا مى‏شود و به همين دليل است كه از عرفان عملى به علم سير و سلوك ياد مى‏شود.
سير و سلوك همانند سفر ظاهرى، آغاز و مسير و منازل و مقامات و غاياتى دارد كه سالك براى وصول به كمال انسانيت يعنى توحيد و ولايت بايد اين سفر را از آغاز به انجام برساند.
در واقع عرفان عملى در صدد ارائه برنامه‏اى براى حركتى پويا و تكاملى غايت گر در وجود انسان است تا او بتواند راه وصول به حق و حقيقت را با چراغ هدايت شريعت تشخيص دهد و به غايت وجودى خويش دست يابد.
قيصرى در تعريف عرفان مى‏نويسد: عرفان علم به خداى سبحان است از حيث اسماء و صفات و مظاهرش و علم به احوال مبدأ و معاد و حقايق عالم و چگونگى بازگشت آن حقايق به حقيقت واحدى كه همان ذات احدى حق تعالى است و همچنين عرفان معرفت طريق سلوك و مجاهده براى رها ساختن نفس از تنگناى قيد و بند جز ثبت و پيوستن به مبدأ خويش و اتصاف آن به نعت اطلاق و كليت است.(1)
در جهان بينى عارفان، هستى حقيقى منحصر به حضرت حق و اسماء و صفات و مظاهر و تجلّيات او مورد توجه است كه از طريق شهود و كشف براى او حاصل مى‏شود و راه رسيدن به مقام كشف و شهود نيز سير و سلوك عرفانى و راه و روش‏هايى است كه عارفان در برابر انسان قرار مى‏دهند.
البته عارفان كتاب‏ها و دستورالعمل هايى را در اين رابطه تنظيم كرده‏اند كه افراد با آشنايى با آن برنامه‏ها و استفاده از آن‏ها مراحل سلوك از مرحله يقظه و بيدارى تا مقام توحيد طى نمايد. زن در نظر ابن عربى‏
محى الدين ابن عربى كه از عرفاى بزرگ و اولياء مهم است درباره زنان مى‏نويسد: اعلم ايدك الله ان الانسانية لمّا كانت حقيقة جامعة للرجل و المرأة لم يكن للرجال على النساء درجة من حيث الانسانية؛(2) بدان كه انسانيت حقيقتى است واحد و جامع مرد و زن، از اين رو مردان از حيث انسانيت بر زنان برترى ندارند.
وى مى‏گويد: مردان و زنان در اصل انسان بودن با هم اشتراك دارند و اختلاف و افتراقشان تنها در ذكورت و انوثت است كه امر عارضى است و داخل در جوهره و اصل وجود انسان نيست.
قيصرى در شرح فصوص نيز مى‏نويسد: «انّ المرأة باعتبار الحقيقة عين الرجل و باعتبارالتعين يتميز كل منهما عن الآخر»(3) از نظر حقيقت ميان زن و مرد امتيازى نيست و حقيقت زن عين حقيقت مرد است و فقط از جهت تعيّن و تشخيص از يكديگر ممتازند.
و چون زن و مرد در حقيقت انسانيت مشتركند و انوثت و ذكورت امرى عارضى هر دو مى‏توانند مقامات عرفانى را طى كنند.
محى الدين مى‏گويد: «انّ هذه المقامات ليست مخصوصة بالرجال فقد تكون للنساء ايضاً لكن لماكانت الغلبة للرجال تذكر باسم الرجال»(4) طى مقامات عرفانى اختصاص به مردان ندارد بلكه براى زنان نيز هست اما چون اغلب مردانند كه در اين مسير قرار مى‏گيرند اسم آنها ذكر كرده است.
در غير اين صورت زنانى چون مريم بنت عمران و آسيه همسر فرعون و خديجه و فاطمه(س) به اين مقام نائل آمدند. زن كاملتر از مرد
محى الدين در فصّ محمدى هنگامى كه از سرّ محبوبيت زن براى پيامبر(ص) سخن مى‏گويد، مى‏نويسد:چون ذات اقدس الهى منزّه از آن است كه بدون مجد و مظهر مشاهده شود، هر مظهرى كه بيشتر جامع اسماء و صفات الهى باشد، بهتر خدا را نشان مى‏دهد و زن در مظهر بودن خدا كامل‏تر از مرد است، زيرا مرد فقط مظهر قبول و انفعال است چون مخلوق حق است و به لحاظ مخلوق بودن، خلقت را پذيرفته است اما زن، هم مظهر قبول و انفعال الهى است و مظهر فعل و تأثير الهى.
چون مرد را مجذوب و محبّ خود مى‏سازد و اين تصرف و تأثير نمودارى از فاعليت خدا است. بر اين اساس است كه زن از مرد كامل‏تر است.
اگر مرد بخواهد خدا را مظهريت خود مشاهده كند، شهود او تام نيست ولى اگر بخواهد خدا در مظهريت زن نگاه كند، شهود او به كمال و مقام مى‏رسد.از اين رو زن محبوب پيامبر اكرم(ص) قرار گرفته است.(5)
براى روشن شدن گفتار ابن عربى دو نكته بيان مى‏شود.
1- از اين فاعل بودن و منفعل بودن زن نسبت به مرد مطرح است يعنى زن منفعل از مرد و فاعل در اوست نه منفعل از او و فاعل در اوست يعنى زن از مرد تأثير مى‏پذيرد و در او تأثير مى‏گذارد بگونه‏اى كه او را مجذوب خود قرار مى‏دهد.
البته زن در تأثيرگذارى خود در جنين مظهر خالقيت خدا است و در ساماندهى جنين در رحم نقش خالقيت دارد.
2- منظور از محبت در اين بحث حبّ الهى است نه شهوت حيوانى چنان كه خود محى الدين مى‏گويد: «و من احبّهنّ على جهة الشهوة خاصة نقصه علم هذه الشهوة فكان صورة بلاروح عنده»(6) اگر كسى زنان را از جهت غريزه طبيعى دوست داشته باشد راز اين اشتياق را نمى‏داند و چون علم به هدف و آگاهى از راز به منزله روح و خود گرايش به منزله صورت و هيكل است اهل شهوت بدون محبت الهى همانند صورت بدون روح است.
درباره مقامات عرفانى مى‏گويد: «و كل ما نذكره من هؤلاء الرجال باسم الرجال فقد يكون منهم النساء ولكن يغلب ذكر الرجال و قيل لبعضهم كم الابدال فقال اربعون نفساً فقيل له لم لاتقول اربعون رجلاً فقال قد يكون فيهم النساء»(7) هرچه از اين طبقات به اسم رجال نام برديم از باب تغليب است و گرنه گاهى زنان نيز به اين درجات و مقامات نائل مى‏شوند بعد مى‏افزايد: از شخصى پرسيدند ابدال چند كسند، پاسخ داد، گاهى زنان نيز به اين مقام مى‏رسند يعنى رسيدن به مقامات عرفانى اختصاص به مردان ندارد بلكه زن‏ها نيز توان دست يابى به اين مقامات دارند. مبانى سلوك عرفانى‏
بعد از تعريف عرفان و ديدگاه عارفان در رابطه با زن و امكان سلوك عرفانى براى وى و طى كردن مراحل كمال حال به مبانى آن مى‏پردازيم و بيان مى‏كنيم كه زن قابليت سير عرفانى و سلوك معنوى براى راه يابى به مقام ولايت را داراست و آن مبانى عبارتند از: 1- مقام خليفة اللهى انسان‏
بالاترين مقامى كه انسان سالك در پى دست يابى به آن است خليفة اللّه شدن است. خلافت به مقام انسانيت مربوط است نه شخص يا صنف خاص يعنى آدم، شخصاً خليفة اللّه نيست بلكه مقام آدميت خليفة اللّه است و به عبارت ديگر: خلافت در آن شخصيت انسانى آدم است و در شخصيت انسانى زن و مرد يك تنند بر اين اساس اگر در قرآن آدم به اسماء الهى تعليم شد و سپس مسجود فرشتگان قرار گرفت در واقع انسان اسماء الهى را فرا گرفت و به همين دليل مسجود فرشتگان واقع شد زيرا محور تعليم و تعلم، جان آدمى است نه بدن و نه مجموع جان و بدن عالِم، روح انسان است و روح نه مذكر است و نه مؤنث.
بنابراين جان است كه به اسماء الهى عالم و در نتيجه معلم فرشته‏ها پس آن كه خليفة اللّه است جان آدمى است و آن كه مسجود فرشتگان قرار گرفت، نيز جان انسان است.
خداى سبحان به همه انسان‏ها خطاب مى‏كند، ما شما را آفريديم و تصوير كرديم و بعد به فرشته‏ها گفتيم كه براى آدم سجده كنند «ولقد خلقناكم ثم صوّرناكم ثم قلنا للملائكة اسجدوا لآدم»(8) انسان را آفريديم سپس او را صورت بندى نموديم سپس به ملائكه گفتيم به آدم سجده كنيد. در اينجا از عصاره انسان‏ها كه انسانيت است به آدم ياد شده و به فرشته‏ها گفته كه در برابر او خضوع كنند.
در جريان دشمنى شيطان با آدم در واقع سخن از دشمنى شيطان با انسانيت است چه زن و چه مرد، هر دو در معرض عداوت و دشمنى شيطان هستند و براى همين جهت است كه گفت: «فبعزّتك لاغوينهم اجمعين»(9) به عزت تو سوگند همه را اغوا و گمراه مى‏كنم و آن همه خواه زن و خواه مرد باشد.
اگر انسان خليفة اللّه است و مقام انسانيت از ذكورت و انوثت منزه است چرا مردان فراوانى به اين مقام راه يافته‏اند ولى از زنان فقط چهار نفر مريم، آسيه، خديجه و فاطمه(س) به اين مقام رسيده‏اند.
در جواب بايد گفت: اولاً از نظر دين راه براى پيمودن مسير كمال و رسيدن به مقام خليفة اللّه براى زن و مرد باز است و هيچ كمالى مشروط به ذكورت يا ممنوع به انوثت نشده است و ثانياً بسيارى از زنان در اين مسير قرار گرفته‏اند ولى نامشان در تاريخ ثبت نشده است و ثالثاً اگر جامعه امكانات ترقى و سعادت را در اختيار هر دو صنف قرار دهد و هر دو بتوانند از آن استفاده كنند مى‏توانند به كمال برسند. بايد جامعه را از انحطاط و كوته فكرى و انحطاط و عقب‏ماندگى نجات داد تا همه افراد به طور برابر از امكانات براى رشد و ترقى استفاده كنند. 2- سالكان كوى جمال و جلال‏
همه انسان‏ها سالك كوى حقند و در اين سلوك خدا را ملاقات مى‏كنند برخى جمال خدا را و برخى جلال خدا را ديدار مى‏كنند: قرآن مى‏فرمايد: « يا ايها الانسان انك كادح الى ربك كدحاً فملاقيه»(10) اى انسان تو با تلاش و رنج و زحمت به سوى پروردگارت پيش مى‏روى و سرانجام او را ملاقات خواهى كرد.
در اين آيه خطاب به همه انسان‏ها است كه همگان مسافرانى هستند كه از سر حد عدم بار سفر بسته و به اقليم وجود گام مى‏نهند، همگى رهرو ره عشق خدايند.
در حقيقت آيه سفرنامه سالكان كوى حق است كه در اين سفر عدّه‏اى با ديدار جمال الهى به سعادت نايل مى‏شوند چرا كه آنان نامه اعمال خود را با دست راست دريافت و مسرورانه به جمع همراهان خود مى‏پيوندند و عدّه‏اى با جلال و قهر الهى روبرو مى‏شوند و گرفتار شقاوت مى‏گردند و نامه اعمال آن‏ها از پشت سر به آن‏ها داده مى‏شود و گرفتار عذاب الهى مى‏شوند.
موحّد راستين چه زن باشد و چه مرد هماره سير خود را با حق ادامه مى‏دهد و همه مراحل سلوك خود را همراه حق مى‏گذراند و هرگز كثرت را بدون شهود وحدت نمى‏گردد، هيچ گاه رؤيت خلق، حجاب شهود خالق نمى‏شود، بلكه دائما خلق را آيت حق مى‏داند و از اين آيينه، جمال دلاراى خالق را در سراسر آيينه‏هاى گيتى مى‏بيند و سرانجام مظهر هدايت مى‏شود.

در اين حركت هيچ امتيازى بين زن و مرد نيست زيرا سفر حقيقى در مراحل توحيد به عهده انسانيت است كه از ذكورت و انوثت مبرّا است شاهدان سالك كوى حقيقت مراحل سفر را به چهار مرحله تقسيم كرده‏اند:
1- سفر از خلق به حق و از كثرت به وحدت.
2- سير از حق به حق و سفر در درياى وحدت و شهود اسماء و صفات همان واحد يكتا و يگانه.
3- سفر از حق به خلق و از وحدت به كثرت آثار و افعال.
4- سفر از خلق به خلق با صحابت و همراهى حق.
در اين سفر چهارگانه بين زن و مرد فرقى نيست و هردو مى‏توانند اين سفرهاى چهارگانه را داشته باشند و به مقام ولايت دست يابند.
3- تقرّب به خدا و تقوا معيار سلوك‏
بر اساس آموزه‏هاى قرآن معيار كمال انسانى تقرّب به خدا و تقوا است. انسان متقى وقايه و سپر دارد و تقوا به او بينش عارفانه مى‏دهد، انسان با تقوا با داشتن اين سفر همواره خير و صلاح را در نظر گرفته و آن را به خدا ارتباط مى‏دهد زيرا مى‏داند هر خيرى منشأ آن خداست و از طرفى شرّ و بدى را از خدا دور و به خود نسبت مى‏دهد و انسان سالك به مرحله‏اى مى‏رسد كه اهل وقايت است و در اين سپرگيرى بين زن و مرد فرقى نيست هر دو مى‏توانند اين سپر را تهيه كنند. 4- موفق‏ترين راه سلوك‏
فكر و ذكر دو راه تعالى انسان است زنان در ذكر و مناجات كه راه دل و عاطفه و شور و محبت است يا از مردان موفق‏ترند و يا همتاى آنان، راه ذكر و مناجات راه اساسى است و راه فكر راه فرعى است زيرا راه فكر راه فراگير نيست، اما راه دل و مناجات به روى همه در رسيدن به كمال روح قلب سليم لازم است.(11) و زنان نوعاً از سلامت دل برخوردارند، در قيامت صاحبدلان و سالم دلان سالم‏اند پس در نتيجه زنان به دليل برخوردارى از سلامت دل موفق ترند. نتيجه‏گيرى‏
با توجه به مجموعه بحث‏ها سلوك عرفانى و رسيدن به مقام كشف و شهود اختصاص به مردان ندارد بلكه زنان و مردان هر دو مى‏توانند در اين مسير حركت كنند و به مقام كمال نايل شوند زيرا:
اولاً: كمالات انسانى در پرتو عبادت و اطاعت حق است و اين دو ميان زن و مرد مشترك است و در نتيجه راه تكامل آنان نيز مشترك است.
ثانياً: دعاها و نيايش‏ها از بهترين راه‏هاى تكامل انسانى است، زيرا كمال انسانى در نزديكى به خداوندى است كه علم محض و هستى خالص و قدرت صرف است و راه تخلّق به اخلاق الهى و تقرب به آن كمال عبادت‏ها ونيايش‏ها است، در اين نيايش‏ها هيچ فرقى بين زن و مرد نيست و مهمترين مناجات و دعاها را براى زن‏ها و مردها يكسان تعليم كرده‏اند بنابراين در كمال حقيقى كه در مناجات‏ها و دعاها، عبادت‏ها را اطاعت‏ها ظهور كرده است سهم زن و مرد يكسان است.
ثالثاً: نصيب و بهره زن‏ها از مناجات و پند و اندرزگيرى، اگر بيش از مردها نباشد، كمتر نيست. زيرا زن موجود عاطفى و رقيق القلب است و در راه ذات اقدس الهى، رقت دل، عاطفه و احساس نقش مؤثرترى دارد بنابراين او مى‏تواند در اين راه از مردها موفق‏تر باشد.
رابعاً: زن در ميدان مبارزه و جهاد با هواى نفس به دليل داشتن سلاح قوى و نيرومندى به نام دعا و نيايش و در نتيجه گريه مى‏توانند كامياب‏تر باشند چون خداى سبحان در راه تهذيب نفس مسلح‏تر از مردها آفريده شدند.
خامساً: گرچه جمال براى زنان سرمايه است و بايد آن را به جا مصرف كنند و زكات آن كه عفاف و پاكدامنى است بپردازند: «زكاة الجمال العفاف» ليكن جمال حقيقى زنان در انجذاب به سوى جمال مطلق است و بايد در تحصيل آن دقت كنند از اين رو آنها بايد از سرمايه رقت قلب و احساس به عنوان سلاح مبارزه با كفر و فساد و اسباب تحصيل قرب و كمال استفاده كنند.
در پايان لازم است توجه شود كه در تاريخ زنان فراوانى بوده‏اند كه داراى ذوق عرفانى بوده‏اند و مقامات سلوك عرفانى را طى كرده‏اند كه مى‏توان در اين رابطه به كتاب‏هايى چون نفحات الانس جامى و مانند آن مراجعه كرد. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. رسائل قيصرى، ص 7. 2. فتوحات مكيه، ج 3، ص 87. 3. شرح فصوص الحكم قيصرى، ج 2، ص 1332. 4. شرح فصوص الحكم تصحيح آقاى حسن زاده آملى، ج 2، ص 127. 5. همان، ص 1345. 6. همان، ص 1350. 7. فتوحات مكيه، ج 2، ص 7. 8. سوره اعراف، آيه 11. 9. سوره ص، آيه 82. 10. سوره انشقاق، آيه 6. 11. در قرآن فرمود: «يوم لاينفع مال و لابنون الامن اتى اللّه بقلب سليم» (سوره شعراء،آيه 88 – 89) روزى كه هيچ مال و فرزندى سود نمى‏دهد مگر كسى كه دلى پاك به سوى خدا آورد.

وظيفه اركان حاكميت‏
در مقاله پيشين از طرح ارتقاى اخلاقى نيروى انتظامى شامل برخورد با اراذل و اوباش و مفاسد اجتماعى از جمله مبارزه با بدحجابى به عنوان يك منكر آشكار سخن به ميان آمد. موضوعى كه با واكنش‏هاى مثبت دينداران جامعه و علاقمندان به صلاح اجتماع روبرو شد و نيروى انتظامى را مورد حمايت قرار داده و ادامه و استمرار آن را خواستار شدند، هرچند پاره‏اى ليبرال مآب‏ها و پاره‏اى نشريات و روزنامه‏ها با گرايش خاص بر آن خرده گرفته و در برابر اين حركت صف آرائى كردند و جوّ منفى را دامن زدند.اقدام نيروى انتظامى همانقدر كه معتقدين به ارزشهاى اسلامى را شادمان كرد و آنرا نويدى در جهت پاكسازى چهره جامعه از ناهنجاريها دانستند، گروه‏هايى نيز با اقليت به خرده‏گيرى و جوّسازى پرداخته و اينها كسانى بودند كه به فرهنگ اباحيگرى تمايل بيشترى داشته و آزادى بى قيد و شرط را به شيوه غربيها دامن مى‏زنند. به هر حال ما چه بخواهيم و چه نخواهيم در جامعه ما دو تفكر وجود دارد: يكى تفكر اصول گرايى كه حاكميت ارزشهاى اسلامى را خواهان است و ديگرى تفكر نقطه مقابل آن كه هرچند در اقليت است اما چندان در قيد حاكميت اصول و ارزشهاى اسلامى نيست و اين را در موضعگيريهاى خود در برابر دولت و مجلس و مسائل فرهنگى و اجتماعى نشان داده است. جريانى كه بيگانگان نيز از آن حمايت مى‏كنند و خواه خود آنها بخواهند و بفهمند يا نخواهند و نفهمند عملاً در مسيرى گام بر مى‏دارند كه به دشمنان اين ملت اميدى و نويدى بدهند. يكى از دلائل آن همين طرح امنيت اخلاقى نيروى انتظامى و برخورد با اراذل و اوباش و مزاحمان نواميس مردم و لمپن‏ها و آنارشيست‏ها و عروسكهاى خيابانى است كه نه تنها برخى از داخل به نقد و انكار آن پرداخته‏اند بلكه رسانه‏هاى خارجى نيز از آن سوژه‏ها ساخته و آنرا منافى با آزادى و حقوق بشر! دانسته‏اند و براى لكه دار كردن اين نهضت مفاسد اخلاقى فيلم ساخته و سوژه درست كرده و گزارش‏هاى خلاف واقع داده و آنرا نوعى خشونت و سلب آزادى در دولت كنونى قلمداد كرده‏اند و البته نيازى به بيان ندارد كه كسانى در برابر اين حركت اخلاقى صف بندى كرده‏اند كه اعمال خشونت بارشان و شكنجه‏هاى قرون وسطائى آنها در عراق و فلسطين و جاى جاى جهان و زندان‏هاى مخفى و آشكارشان در اروپا و آمريكا و اسرائيل و گوانتانامو و… روى جنايتكاران تاريخ را سفيد كرده و خاطره‏هاى ننگين آتيلا و آيشمن
و هيتلر را تداعى مى‏كند آنگاه رسانه‏هايشان از واشنگتن و لندن و تل آويو اقدامات نيروى انتظامى را در مبارزه با مفاسد و مفسدان و هنجارشكنان زير سؤال برده‏اند كه اين مايه شگفتى نيست، آنچه شگفتى آفرين است همصدايى برخى رسانه‏هاى خودى با بيگانگان و دشمنان ايران اسلامى است كه هر حركت اصلاحى در دولت اصولگرا را با ديد منفى مى‏نگرند و چشم خود را بر واقعيات و حقايق بسته‏اند و براى هر اقدامى توجيه منفى دارند!
و البته ناگفته نگذاريم كه در هر طرح اصلاحى پاره‏اى اشتباهات و سوء رفتارها امكان وقوع دارد و در اين مورد نيز مكرر به نيروى انتظامى گفته‏ايم كه به همه نيروهاى عامل زير دست بايد تأكيد شود در برخورد با مفاسد تخلف و فساد ديگرى را مرتكب نشوند كه با امر به معروف و نهى از منكر در تضاد باشد و بد بينى و تنفر ايجاد كند و از اصول اخلاق و كرامت انسانى بدور باشد. چه، موفقيت در امر و نهى الهى در سايه رعايت اصول اخلاق و روش ارشادى قابل دسترسى است. هدف از اين طرح زدودن منكرات از چهره جامعه است و اين اصول و روش‏هاى درست و مشروع خود را طلب مى‏كند و البته فرماندهان نيروى انتظامى نيز معتقدند كه اين روش بايد اساس كار باشد هرچند تخلف در پاره‏اى موارد وجود دارد كه با آن بايد برخورد شود و مباحث خاص اين مطلب در گفتگو با فرماندهان نيرو مطرح شده كه با استقبال آنان مواجه شده است و در هر حال صحّت عمل و راه و روش مناسب و منطبق با تعليم و تربيت اسلامى در مقابله با مفاسد بايد منظور نظر باشد. زيرا هدف از برخورد با فساد و تخلفات اخلاقى، اصلاح و هدايت و روشنگرى و تربيت است و در اين بخش از موضوع نقش رسانه‏ها به ويژه صدا و سيما بسيار با اهميت است. كه بايد به وظيفه توجيهى و فرهنگى خود بهتر از پيش توجه كنند. اگر ما بتوانيم هنجار شكنان را به زشتى عملشان توجه دهيم و در جهت تغيير مسيرشان با هدايت و ارشاد حركت كنيم اين يك حركت ديرپاى و مفيدى خواهد بود كه درباره آن توضيح بيشتر خواهيم داد. هر چند در همه موارد اين روش كارايى ندارد و برخورد عملى در هر حال الزامى است. چرا كه اگر با فساد برخورد نشود دامن ديگر افراد جامعه را خواهد گرفت. برخورد عملى با مفسدان وظيفه حاكميت‏
موضوعى كه بايد به آن پرداخت و در برخى مقالات و تحقيقات جلب نظر مى‏كند اين است كه آيا برخورد عملى با مفاسد از وظائف دولت اسلامى است يا اينكه نهادهاى حكومتى تنها به تذكر و ارشاد بايد بسنده كنند؟پاسخ به اين پرسش را مى‏توان از منابع اسلامى و كتاب و سنت و سيره صالحين به دست آورد كه در اين مقام به صراحت تكليف را روشن ساخته است. علاوه براينكه وظيفه معروف پرورى و منكر ستيزى تكليف آحاد مسلمانان است،
براى حاكمان ويژگى خاص دارد، چرا كه عمل حاكمان تعيين كننده سرنوشت جامعه است. حاكمان هم خود بايد عامل به معروف و تارك منكر باشند و هم جامعه را بدان فرا خوانند و براى اجرايى شدن آن اقدام نمايند.
قرآن كريم در موارد متعددى به اين موضوع پرداخته است. از جمله:
1- «الذين ان مكنّاهم فى الارض اقاموا الصلوة و آتوا الزكاة و امروا بالمعروف و نهوا عن المنكر و لله عاقبة الامور؛(1) آنانكه اگر در زمين تمكن و اقتدار داديم نماز را بپا دارند و زكات را بپردازند و امر به معروف و نهى از منكر كنند. و سرانجام همه امور براى خداست.»
و در همين حال كه قرآن ويژگى مؤمنان و حاكمان اسلامى را در باب امر و نهى بيان فرموده است در مقابل آن امر به منكر و نهى از معروف را خصلت منافقان برشمرده و مى‏فرمايد: «المنافقون و المنافقات بعضهم من بعض يأمرون بالمنكر و ينهون عن المعروف و يقبضون ايديهم نسوا اللّه فنسيهم انّ المنافقين هم الفاسقون؛(2) مردان منافق و زنان منافق از يك گروه‏اند، به بدى فرمان مى‏دهند و از نيكى باز مى‏دارند و دستانشان را از انفاق بسته‏اند، خدا را فراموش كرده و خداوند آنها را به دست فراموشى سپرده است، منافقان همان تبهكارانند.»
درست بر عكس مؤمنان كه دائماً از طريق امر به معروف و نهى از منكر در اصلاح جامعه و پيراستن آن از آلودگى و فساد مى‏كوشند(3) منافقان سعى مى‏كنند فساد همه جا را بگيرد و معروف از جامعه برچيده شود تا بتوانند در چنان محيط آلوده‏اى به اهداف شوم خود برسند.
از اين آيه كريمه مى‏توان استفاده كرد كه ترويج فساد و مخالفت بامعروف از خصلت‏هاى منافقان است هر چند مدعى اسلاميت و ايمان باشند و با اين شاخصه مى‏توان مدعيان اصلاحات را از اصلاحگران واقعى باز شناخت. بسيارند مدعيان اصلاح‏طلبى كه در درون خود فساد را مى‏پروند و در جامعه مى‏پراكنند، چرا كه عناصر فاسد جز در فضاى آلوده رشد نمى‏كنند آنها از فرآورده‏هاى فساد تغذيه مى‏شوند، اينست كه مايل نيستند جامعه رو به صلاح برود و محيط آراسته و پيراسته باشد چه در اين شرائط آنها جايگاهى ندارند. بنابراين آنها كه به رواج منكرات چهره خوش نشان مى‏دهند به موجب اين آيه در صف منافقان قرار مى‏گيرند.
همچنين قرآن كريم در مقام نكوهش روحانيان اهل كتاب، انگشت روى مسئله نهى از منكر نهاده و مى‏فرمايد: «لولاينهاهم الربانيون و الاحبار عن قولهم الاثم و اكلهم السحت لبئس ماكانوا يعملون؛(4) چرا علماى ربانى و دانشمندان دينى (از يهودى و نصارى) آنها را از گفتار گناه آلود و خوردن حرام نهى نمى‏كنند بسيار زشت است آنچه آنها عمل مى‏كنند.»
در روايتى از حضرت سيد الشهدا(ع) در باب امر به معروف و نهى از منكر چنين آمده است كه اين گروه از اهل كتاب دست در جيب ظلمه داشتند و از سفره آنها مى‏خوردند از اينرو زبان اعتراض به اعمال مفسدانه آنان نمى‏گشودند و از منكرات آنان را برحذر نمى‏داشتند. و در همين خطبه است كه امام، عالمان و راويان مسلمان را هشدار مى‏دهد و تحذير مى‏كند كه نبايد در برابر فساد و منكر كه از ظالمان زمان خود مى‏بينند ساكت باشند چرا كه آنها هر چه عزّت و حرمت در جامعه دارند به بركت دين خدا است و بنابراين نبايد نظاره‏گر فساد و منكر باشند و دين خود را در معرض خطر ببينند و دم برنياورند و زبان به اعتراض نگشايند. صرفاً به اين دليل كه دنيايشان در خطر مى‏افتد! (به متن و ترجمه خطبه رجوع شود تحف العقول، ص 240 – 243).
بارى آيات بسيارى به اين وظيفه مهم اسلامى توجه داده كه در اينجا نقل آن ضرورى نيست. در روايات نيز ضمن تأكيد بر اين وظيفه مهم اسلامى تصريح شده به اينكه ترك امر به معروف و نهى از منكر خصلت بى دينان است و يا تارك اين وظيفه مرده‏اى در ميان زنده‏ها. از سخن نبى اكرم(ص) است كه مى‏فرمايد: «واى بر آن مسلمانى كه دين ندارد. مى‏پرسند: يا رسول اللّه مسلمانى كه دين ندارد كدام است؟ در پاسخ مى‏فرمايد: آنكس كه امر به معروف و نهى از منكر نمى‏كند. در روايتى از اميرالمؤمنين(ع) است كه براى امر به معروف و نهى از منكر سه مرحله قائل شده‏اند: مرحله قلبى، مرحله زبانى، مرحله عملى و اين سه را از مراحل جهاد بر شمرده‏اند و هشدار داده‏اند كه زمانى مى‏رسد كه مسلمانان اين سه را ترك مى‏كنند و اين نشانه سقوط و انحطاط است…» (رجوع به نهج البلاغه كلمات قصار، 373، 374، 375).
سيره عملى پيامبراكرم(ص) و ائمه معصومين – عليهم السلام – نيز نشان مى‏دهد كه آنان در برابر منكرات موضعگيرى داشته و اضافه بر نهى و تحذير به اقدام عملى دست مى‏زدند. اميرالمؤمنين(ع) در زمان حاكميت خود در حالى كه تازيانه در دست داشتند در بازار راه مى‏رفتند و اگر خلاف شرعى مى‏ديدند و عمل حرامى مشاهده مى‏كردند از آن بر حذر داشته و به ترك آن ملزم مى‏ساختند. از تمام آنچه گذشت مى‏توان چنين نتيجه گرفت كه دولت اسلامى موظف است با شيوه‏هاى مناسب و اقدام عملى جلو مفاسد را بگيرد و تنها تذكر زبانى و رسانه‏اى كافى نيست به ويژه آنكه در فقه اسلامى به استناد روايات، امر به معروف و نهى از منكر از مراحل جهاد شمرده شده و فقها بر اساس آن فتوا داده‏اند. دولت اسلامى همانگونه كه بايد فروش مسكرات و قمار و ربا و ساير اعمال مردم را مانع شود مى‏بايست از كشف حجاب و هنجار شكنى جلوگيرى كند. به ويژه در شرائطى كه گفتار و تذكر تأثير لازم را ندارد و ناگزير به اقدام عملى بايد رو آورد و بخصوص در عصر ما كه بى‏حجابى و بدحجابى به صورت يك سياست از سوى دشمنان اسلام و بيگانگان و عوامل آنان هدايت و ساماندهى مى‏شود و بر اين مطلب تصريح كرده و آن را از سياست‏هاى راهبردى خود در برابر انقلاب اسلامى اعلام كرده‏اند و حتى كار بجايى رسيده كه عدّه‏اى از دختران و زنان فريب خورده را اجير مى‏كنند كه با لباسهاى مبتذل در خيابانهاى تهران دور بزنند فقط به اين منظور كه مد لباس مبتذل و نيمه برهنگى را ترويج كنند! در اين شرائط دستگاه نظارتى و امنيتى بايد بطور جدى برخورد كنند. و اين حركت هرچند دير هنگام شروع شده و گذشتگان تقصير يا قصور كرده‏اند و بايد جريمه آن به حساب آنان نوشته شود چرا كه مجال دادند در جامعه اينهمه فساد و گستاخى توسعه يابد و چهره جامعه اسلامى اينقدر آلوده شود و از كسى صدايى برنيايد و اقدامى صورت نپذيرد؟! كار فرهنگى، ضرورت همه دستگاههاى كشور
بديهى است كه نيروى انتظامى به تنهايى قادر نيست امنيت اخلاقى جامعه را تأمين كند و اصولاً چنين انتظارى خطاست كه مسؤوليتى را كه بر دوش كليه اركان نظام سنگينى مى‏كند به عهده نيروى انتظامى بگذاريم و اقدامات ناجا را ديرپاى بدانيم. اقدامات ناجا به چهره جامعه و مراقبت‏هاى ظاهرى مربوط مى‏شود امّا تعميق اين فرهنگ و ديرپاى ساختن آن ساز و كار ديگرى مى‏طلبد، به علاوه آنكه در همين كنترل و نظارت نبايد نيروى انتظامى را تنها گذاشت. به بيان ديگر دو مطلب اساسى در مبارزه با فساد آشكار و از جمله بدحجابى بايد مد نظر قرار گيرد. 1- هميارى فرهنگى نهادهاى مسؤول‏
همواره سخن از كار فرهنگى است و همه مى‏گويند بايد كار فرهنگى كرد. ما مى‏پرسيم چه كسى بايد كار فرهنگى كند؟ آيا طى 27 سال در كار فرهنگى تقصير كرده‏ايم كه امروزه تبعات آن را مى‏بينيم؟ اين نسل كنونى كه در جامعه با وضع نامناسب ظاهر مى‏شوند كجا تربيت شده‏اند؟ و كجا آموزش ديده‏اند؟ درست است كه در جامعه ما جوانان صالح و پسران و دختران و مردان و زنان شايسته كم نيستند و اكثريت جامعه را خوبان تشكيل مى‏دهند اما بالأخره بايد بررسى كرد مسؤولين فرهنگى طى ساليان دراز چه كردند؟ و آيا اصولاً در كار فرهنگى موفق بوده‏ايم؟ و اگر نبوده‏ايم چرا؟ آيا بدون ترديد در پديده فساد و ابتذال علل و عواملى بوده كه بازشناسى اينها مى‏تواند براى آينده راه‏گشا باشد.
در شناخت اين عوامل از توطئه‏هاى ضد فرهنگى و تهاجم بيگانه نبايد غفلت ورزيد از بى‏تفاوتى برخى خانواده‏ها، از برنامه‏هاى ماهواره‏ها، از ميليون‏ها دلار آمريكا جهت مقابله با انقلاب اسلامى و… اما در اين ميان بايد بپذيريم در داخل نيز كم كارى فرهنگى بوده و يا موانعى وجود داشته كه كارهاى فرهنگى را خنثى مى‏كرده است.
رسيدگى به اين موضوع فعلاً محور سخن نيست. سخن در اين است كه در اين حركت كنونى ديرهنگام كه بر دوش نيروى انتظامى نهاده شده و حتماً بايد استمرار داشته باشد، نبايد نيروى انتظامى را تنها گذاشت. همه دستگاه‏هاى فرهنگى از دبستان گرفته تا دبيرستان و دانشگاه‏هاى كشور مسؤوليت دارند. از رسانه ملى صدا و سيما گرفته تا مطبوعات و اهل قلم بايد بخشى از اين مسؤوليت را به دوش بكشند. آموزش و پرورش بايد در تعليم و تربيت طرحى نو دراندازد و با احياى واحد پرورش و نظارت بر اخلاق و رفتار دانش‏آموزان و ارائه مشوق‏هاى لازم به تربيت اسلامى و تعميق فرهنگ دينى و اخلاقى و نظارت بر عملكرد دانش‏آموزان و توجيه بيشتر معلمان راه نوينى را بپيمايد و دانش آموخته‏گانى آشنا به معارف اسلامى و تربيت اخلاقى تحويل جامعه و يا دانشگاه بدهد. و اين امر به يك نهضت فرهنگى نياز دارد كه انتظار است آموزش و پرورش همت گمارد و انقلابى در اين نهاد فرهنگى كه قريب بيست ميليون فرزندان آب و خاك را پوشش مى‏دهد، پديد آورد. دانشگاه و وزارت علوم‏
ركن ديگر مسؤوليت بر عهده وزارت علوم و دانشگاه‏هاى وابسته به آن همچنين دانشگاه آزاد اسلامى و ديگر دانشگاه‏هاى غير دولتى است. در اين مقطع تحصيلى نارساييهاى بسيارى چه از بعد آموزش و چه پرورش و تربيت دينى وجود داشته و دارد و زمينه‏هاى انحراف‏هاى اخلاقى نيز فراهم است. در اين مقطع تحصيلى علاوه بر نارسائيها، آموزش و مشكل تعهد دينى برخى اساتيد و بى‏تفاوتى برخى مسؤولان، فضاى مختلط پسر و دختر و زمينه‏هاى يارگيرى مجال چندانى براى تعهد دينى فراهم نمى‏سازد. هر چند نهادهاى انقلابى چون بسيج اساتيد و بسيج دانشجويى حضور نسبتاً چشم‏گيرى در دانشگاه دارند و عمره دانشجويى و اعتكاف و مراسم نماز جماعت در دانشگاه‏ها منشأ تربيت دينى است. اما اينهمه خود جوش به وجود آمده و برنامه عمومى دانشگاه نبوده است. شوراى عالى انقلاب فرهنگى نيز كار چشم گير و قابل توجهى نداشته و در شرائطى كه براى هر دانشجو از بودجه دولت و سرمايه ملت هر سال چند ميليون هزينه مى‏شود اما بازدهى آن در ساختار علمى و اخلاقى دانشگاه با علامت سؤال روبرو است. دانشجويى كه در نخستين روزهاى ورود به دانشگاه مى‏آيد
شش ماه بعد تغيير چهره مى‏دهد و حجاب اسلامى كم كم كنار مى‏رود و فضاى مختلط دوجنس زمينه فرهنگ اخلاقى را با چالش مواجه مى‏سازد. اينجاست كه مسؤوليت مديريت دانشگاه و وزارت علوم بسيار سنگين است و اندك مسامحه‏اى در آن عواقب نامطلوبى را ببار خواهد آورد. چنانكه ببار آورده است (شرح اين ماجرا و راه‏هاى اصلاحى آن را به فرصتى ديگر موكول مى‏كنم). بخش فرهنگ عمومى
بخش ديگر فرهنگ مربوط به نهادهاى خبرى، تبليغى و فرهنگى عمومى چون صدا و سيماست كه نقش بسيار مهمى در ساختار فرهنگى جامعه ايفا مى‏كند، رسانه ملى هر چند برنامه‏هاى مثبت و مفيد مذهبى و اخلاقى دارد اما از آسيب‏هاى فرهنگى نيز بدور نيست. شايد اشكال كار در گستردگى كار رسانه و برنامه‏هاى متنوع و كاركنان و هنرمندان بى حد و مرز آن باشد كه هر چند مسؤولان آن، متعهد به هنجارهاى اخلاقى و انديشه‏هاى اسلامى مى‏باشند اما نتوانند به درستى آن را مديريت كنند از اينرو برخى برنامه‏ها و سريالها و فيلم‏هاى ارائه شده با مشكلاتى روبرو است كه بايد نظارت و مديريت قوى‏ترى بر آن اعمال گردد. در طرح امنيت اخلاقى سيماى جمهورى اسلامى مى‏توانست بهتر از اين و مؤثرتر عمل كند. به اعتقاد نگارنده جاى آموزش و توجيه در همين مسئله حجاب و عفاف و بدحجابى بسيار خالى است. اينكار با چند مصاحبه با فرماندهان ناجا عملى نيست. كار فرهنگى اين است كه رسانه ملى با دعوت از دانشمندان و هنرمندان و كارشناسان دلسوز به توجيه اين معضل اجتماعى در گفتگوها و برنامه‏هاى متنوع بپردازد و آثار زيانبار لجام گسيختگى‏هاى اخلاقى را در زندگى فرد و خانواده و جامعه به تصوير كشد، احكام حجاب را با توجه به فقه اسلامى با بيان فلسفه آن به گوش مخاطبان برساند و مسؤولان فرهنگى و اجرايى را به وظائف سنگين شان توجه دهد. و از راهكارهاى هنرى و روانشناسانه و آموزنده به يارى طرح امنيت اخلاقى بپردازد.
ساير دستگاه‏هاى فرهنگى نيز مى‏بايست نقش خود را ايفا كنند. سازمان‏ها و دفاتر تبليغاتى و حوزه هنرى و سازمان ملى جوانان و مطبوعات و فيلم‏ها هر كدام در اين نهضت اخلاقى گوشه‏اى از مسؤوليت را بايد به عهده گيرند تا جامعه با يك نهضت فرهنگى روبرو شود و تحوّلى اساسى پديد آيد. 2- دستگاه‏هاى اجرايى و ادارات كشور
شاخه ديگر مسؤوليت بر عهده دستگاه‏هاى دولتى از وزارتخانه‏ها و سازمان‏ها و ادارات و نهادهاى مربوطه است كاركنان اين دستگاه‏ها كه عددشان كم نيست مى‏بايست الگوى شايسته عفاف و حجاب و اخلاق و معنويت باشد. اگر اين دستگاه‏ها كه ابواب جمعى خانواده دولت‏اند هر كدام با تعهد به وظيفه خود عمل كنند يك انقلاب در دستگاه‏هاى اجرايى و نتيجتاً در جامعه پديد خواهد آمد و اين انتظار به حقى است كه ملت از دولتى‏ها دارند كه هم خود و هم خانواده و فرزندان خود را از انحراف‏ها مراقبت كنند و هم كاركنان و حقوق بگيران را. در اين صورت نه فقط به شؤونات اسلامى ارج نهاده مى‏شود بلكه بازدهى كار و خدمت رسانى مضاعف خواهد شد. هرچند در اين دستگاه‏ها نيروى مخلص كم نيستند اما موارد تخلّف هم وجود دارد كه مديران مافوق مى‏بايست براى حل آن جديت در عمل داشته باشند…
بطور خلاصه: مسؤوليت تأمين ارتقاى اخلاقى و شؤونات اسلامى مى‏بايست تقسيم شود و هر نهاد فرهنگى و اجرايى بخشى از آن را عهده دار شود تا اين نهضت به نتيجه برسد و به عبارت ديگر همانگونه كه بارها گفته‏ايم جامعه ما به يك انقلاب فرهنگى ديگر نياز دارد كه مسؤولان نظام نبايد از آن غفلت ورزند و گرنه فرداى ما بدتر از امروز خواهد بود و اين مسؤوليت دينى و ملى بر دوش مسؤولان ماست… پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. سوره حج، آيه 41. 2. سوره توبه، آيه 67. 3. سوره توبه، آيه 71. 4. سوره مائده، آيه 63.

شكّى نيست كه وحدت يك ملّت و انسجام پيروان يك مكتب باعث عزّت و قدرت و شوكت آنان مى‏شود، و به اين جهت در طول تاريخ كسانى با قدرت و پيروز بوده‏اند كه انسجام و وحدت خويش را حفظ كرده‏اند. حتى پيروان باطل نيز آنگاه توانسته‏اند به مقاصد شيطانى خويش دستيابند كه انسجام و وحدت خويش را بر محور منافع مشترك حفظ نموده‏اند جامعه و ملّت اسلام نيز از اين قاعده مستثنى نيست، عزّت و اقتدار جامعه اسلامى در گرو اتحاد و انسجام آنها است چنان كه ذلّت و خوارى و بيچارگى آنان را در جدايى و تفرقه و اختلاف بايد جستجو كرد. شاهد زنده اين سخن اوضاع عصر حاضر است كه مسلمانان با اين كه اكثر منابع انرژى و نفتى و گازى دنيا را در اختيار دارند و مناطق مهم دريايى و سوق الجيشى از آن آنها مى‏باشد، با اين حال بيشترين درگيرى‏ها، قتلها و غارتها و چپاولگرى توسط قدرتهاى مخالف اسلام و مسلمين، در مناطق مسلمين على الخصوص خاورميانه وجود دارد، اين نيست مگر به خاطر اختلاف شديدى كه در جامعه اسلامى حاكم است و دستهاى خيانت پيشه هر روز بر آن دامن مى‏زند.
بنيانگذار مكتب نجات بخش اسلام، پيامبر رحمت و عزّت دعوت خويش را با شعار توحيد آغاز كرد و تمام همّ و غمّ خويش را بر ايجاد وحدت و حفظ آن در جامعه اسلامى، بنا نهاد.
هم گفته‏هاى او وحدت آفرين و انسجام بخش بود و هم رفتارهاى او اتحاد بخش و اختلاف زدا بود.
به بهانه سال اتحاد ملّى و انسجام اسلامى، برآنيم كه برخى گفته‏ها و سخنان آن حضرت و برخى رفتارها و سيره او را بازخوانى كنيم. الف: سخنان وحدت آفرين‏
تذكر اين نكته ضرورى است كه اكثريت و جماعت بودن نشانه حقانيت نيست، چنان كه در اقلّيّت بودن هميشه نشانه حقانيّت نيست، آنچه در مورد روايات آتى مَد نظر است همآهنگى و همراهى با اكثريت مردم است و در مسائل حق، و يا همآهنگى و اتحاد بر محور و منافع مشتركه جامعه اسلامى است. 1- خدا با جماعت‏
رسول اعظم(ص) فرمود: «يداللّه مع الجماعة؛دست خدا با جماعت است.»(1) 2- جدايى از جماعت هرگز
«من فارق الجماعة شبراً خلع اللّه ربقة الاسلام من عنقه؛ هر كس يك وجب از جماعت جدا شود خدا طوق مسلمانى را از گردنش مى‏برد.»
چرا كه تقويت و بقاى اسلام بستگى به همگرايى و اتحاد جامعه مسلمين دارد. 3- همگرايى رحمت و اختلاف عذاب‏
همچنان كه قرآن كريم بدترين بلاى زمينى را اختلاف و تفرقه در ميان مردم مى‏داند آنجا كه فرمود: «قل هو القادر على ان يبعث علكيم عذاباً من فوقكم اومن تحت ارجلكم او يلبسكم شيعاً و يريق بعضكم بأس بعضٍ…؛(2) بگو او قادر است كه از بالا يا از زير پاى شما، عذابى بر شما بفرستد، يا بصورت دسته‏هاى پراكنده شما را باهم بياميزد، و طعم جنگ(و اختلاف) را به هر يك از شما بوسيله ديگرى بچشاند.»
پيامبر اكرم(ص) نيز مى‏فرمايد: «الجماعة رحمةٌ و الفرقة عذابٌ؛(3) همگرايى و اتفاق رحمت الهى است و تفرقه و جدايى عذاب.»
اثر اين عذاب را به خوبى امروزه ملت‏هاى اسلامى مشاهده مى‏كنند و مى‏بينند كه بر اثر اختلاف و تفرقه چگونه مورد اهانت و تاخت و تاز قدرتهاى جهانى و صهيونيستها قرار گرفته‏اند، قبله اول آنها اشغال، كشورهاى عراق و افغانستان‏و… زير چكمه‏هاى قدرت جهانخوار آمريكا به ويرانه تبديل شده است اگر كشورهاى اسلامى كمترين همگرايى و اتحاد داشتند چنين فاجعه‏هايى رخ نمى‏داد. 4- تفرقه و مرگ جاهلى‏
در روايات بسيارى از شيعه و سنّى نقل شده كه عدم شناخت امام زمان هر عصر مساوى با مرگ در دوران جاهليت است، چرا كه امام نظام امّت و محور جامعه است. جدايى از جماعتى كه بر اين محور حركت مى‏كند نيز نوعى مرگ جاهليت است.
حضرت ختمى مرتبت فرمود: «من فارق الجماعة مات ميتة جاهليّة؛(4)كسى كه از جماعت جدا گردد،(و راه تفرقه را در پيش گيرد) به مرگ جاهليت از دنيا رفته است.» 5 – اتحاد راهى به بهشت‏
ايمان و عمل صالح انسان را به بهشت مى‏رساند، يكى از بارزترين مصداقهاى عمل صالح همگرايى و همدلى است.
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «من سرّه ان يسكن بحبوحة الجنّة فليلزم الجماعة؛(5) هر كه مى‏خواهد در ميان بهشت جاى گيرد، همراه جماعت شود.» 6- شيطان از جماعت به دور است‏
هر جا همكارى و همگرايى و همدلى باشد شيطان نيز كمتر نفوذ دارد، پيامبر اكرم(ص) فرمود: «انّ الشّيطان مع الواحد و هو من الاثنين ابعد؛شيطان با يك تن است و از دو تن دورتر است.»
و در بيان ديگر فرمود: «اثنان خيرٌ من واحدٍ و ثلاثةٌ خيرٌ من اثنين و اربعةٌ خيرٌ من ثلاثةٍ فعليكم بالجماعة؛(6) دو تن از يكى بهتر است و سه تن از دو تن بهتر و چهار تن از سه بهتر پس با هم باشيد.» 7- همگرايى حتّى در غذا خوردن‏
همدلى و اتحاد هم در امور مهم و سرنوشت ساز جامعه اسلامى لازم و ضرورى است و هم در امور عادى و ساده همچون طعام خوردن.
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «كلوا جميعاً ولاتفرّقوا فانّ طعام الواحد يكفى الاثنين و طعام الاثنين يكفى الثّلاثة و الاربعة كلوا جميعاً و لاتفرّقوا فانّ البركة مع الجماعة؛(7) با همديگر بخوريد و از هم جدا مشويد، كه غذاى يك تن براى دو تن نيز كافى است و غذاى دو تن براى سه تن و چهارتن كافى است. با همديگر بخوريد و از هم مپاشيد كه بركت با جماعت است.»
اين روايت نشان مى‏دهد كه همگرايى باعث بركت در غذا نيز مى‏شود. 8 – زمينه اتحاد را فراهم كنيد
گاه پيامبر اكرم(ص) به سفارشهايى مى‏پردازد كه زمينه اتحاد و همدلى را فراهم نموده و ريشه اختلاف را از بين مى‏برد، از جمله فرمود: «استووا ولا تختلفوا فتختلف قلوبكم؛(8) با يكديگر (در مسائل مادّى و مالى) برابر باشيد نه مختلف تا دلهاى شما با هم اختلاف پيدا نكند.» در جاى ديگر فرمود: «استووا تستوى قلوبكم و تماسّوا تراحموا؛(9) با يكديگر برابر باشيد تا دل‏هايتان برابر شوند و با هم نزديك شويد تا مورد رحمت قرار گيريد.»
و گاه زمينه‏ها و محورهاى اتحاد را بيان نموده و عوامل كاذب برترى را نفى مى‏كند: «ايّها الناس انّ ربّكم واحدٌ و انّ اباكم واحدٌ كلّكم لآدم و آدم من ترابٍ انّ اكرمكم عند اللّه اتقاكم لافضل لعربىٍ على عجمىٍّ الّا بالتّقوى؛(10) اى مردم! خداى شما يكى است و پدرتان يكى است، همه فرزند آدميد و او از خاك است. كسى از شما گرامى‏تر است كه پرهيزكارتر است. عرب را بر عجم برترى نيست مگر با تقوا و پرواپيشگى.» 9- شياطين بانيان تفرقه و اختلاف‏
هم شياطين جنّى و هم قدرتهاى شيطانى تلاششان در اين است كه بين مردم و ملّت‏ها اختلاف ايجاد كنند تا بيشتر و بهتر بر آنها مسلّط گردند و از آنها بهتر بهره كشى نمايند.
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «انّ ابليس يضع عرشه على الماء، ثمّ يبعث سراياه فادناهم منزلةً اعظمهم فتنةً يجيئى احدهم فيقول فعلت كذا و فعلت كذا فيقول ما صنعت شيئاً و يجيى‏ء احدهم فيقول ما تركته حتّى فرّقت بينه و بين اهله فيدنيه منه و يقول نعم انت؛(11) براستى شيطان تخت خويش را بر آب گذاشته است و سپاهيان خويش را به اين سوى و آن سوى مى‏فرستد. هر كس گمراهى بزرگ‏ترى پديد آورد، جايگاهش بدو نزديك‏تر است. يكى از آنان مى‏آيد و مى‏گويد: «چنين كردم و چنان كردم» شيطان مى‏گويد: «كارى نكرده‏اى» يكى ديگر مى‏آيد و مى‏گويد: «فلان كس را رها نكردم تا ميان او و خويشانش جدايى انداختم، آن گاه شيطان او را به خود نزديك مى‏سازد و مى‏گويد:تو چقدر خوبى.»
ب: رفتارهاى وحدت آفرين‏
حضرت ختمى مرتبت تنها گوينده و دعوت كننده به اتحاد و همدلى نبود بلكه سيره و رفتار او كاملاً در مسير اتحاد و تقويت همدلى بود كه به نمونه‏هايى اشاره مى‏شود: 1- مسجد مركز وحدت و همدلى‏
اوّلين اقدام حضرت در مدينه ساختن مسجد بود، مركز عبادت، وحدت، مشورت و خدمت و قضاوت، تصميم‏گيرى‏هاى كلان، محوريّت مسجد و نماز در سيره تمام انبياء به چشم مى‏خورد. خداوند اولين نقطه خشكى را كعبه و سپس زمين را از زير آن گسترش داد، مسجد در هر روز سه تا پنج نوبت محل اجتماع مسلمانان است و هفته‏اى يكبار در روز جمعه، محل اجتماع بزرگتر آنان مى‏باشد، عمده‏ترين كاربرى‏هاى مسجد در صدر اسلام اين موارد بود:
مسجد مركز اسلامى و محل اجتماع مسلمانان، مسجد محل بيت المال و خزانه كشور، مسجد، پناهگاه مردم در مواقع اضطرارى و جنگ، مسجد، دادگسترى و محل صدور احكام كيفرى، مسجد، مجلس شورا و قانونگذارى، مسجد مركز تعليم و تربيت، مسجد، كتابخانه و انبار مهمّات، مسجد، آموزشگاه نظامى و تربيت بدنى، مسجد، محل پخش اعانات مالى، مسجد خوابگاه مستمندان، و آسايشگاه سربازان آماده، مسجد، محل نگهدارى غنايم(12)و…تمامى اين موارد نقش سازنده در استحكام جامعه اسلامى، وحدت و همدلى و همگرايى مردم دارد.
جالب اين است كه در هنگام ساخت مسجد نيز وحدت و همآهنگى و مشاركت عمومى تبلور يافته بود. تمام مسلمانان در ساختن و فراهم كردن وسائل ساختمانى شركت كردند حتى پيامبر اكرم(ص) نيز مانند ساير مسلمانان از اطراف سنگ مى‏آورد. «اسير ابن صفير» جلو رفت و عرض كرد: اى رسول خدا اجازده دهيد تا سنگ را من ببرم. حضرت فرمود: «اذهب فاحمل غيره؛ برو سنگ ديگرى بياور» اين حركت حضرت باعث ترغيب و تشويق بيشتر ديگران مى‏شد.
يكى از مسلمانان اين شعر را خواند:
لئن قعدنا و النبىّ يعمل‏

فذاك منّا العمل المضلّل‏

هرگاه ما بنشينيم و پيامبر كار كند، چنين كارى براى ما موجب ضلال و گمراهى است.
و هنگام كار براى مسجد، شخص پيامبر و تمامى مسلمانان شعارى را تكرار مى‏كردند كه تقويت كننده وحدت و همگرايى مسلمانان بود.
آن شعار اين بود:
لاعيش الّا عيش الآخرة

اللهمّ ارحم الانصار و المهاجرة

زندگى حقيقى همان زندگى آخرت است. پروردگارا بر انصار و مهاجر ترحم بفرما.(13) 2- تخريب مسجد تفرقه ساز
دوازده نفر از منافقان به نام جارية بن عامر،مجمع بن جاريه،زيدبن جاريه، يزيد بن جاريه، وديعة بن ثابت، خذام بن خالد، عبداللّه بن نبتل، بجاربن عثمان، ابوحبيبة بن ازعر،معتّب بن قشير، عباد بن حنيف، ثعلبة بن حاطب،(14) مسجدى در مقابل مسجد قبا ساختند كه معروف شد به “مسجد ضرار”. پايان كار مسجد همزمان شد با بسيج لشكريان اسلام به سوى تبوك پنج نفر از منافقين در شرف حركت پيامبر اسلام (ص) سراسيمه به محضرش رسيدند و اعلام داشتند كه‏اى رسول خدا ما نمايندگان اشخاصى هستيم كه در محل هستند، و مسجد ساخته‏ايم براى عدّه كمى نيازمند و براى شب‏هاى بارانى و سرد زمستانى، و دوست مى‏داريم كه پيش ما بيائيد و با ما در آن مسجد نماز بگزاريد» حضرت پاسخ قاطع را به بعد از مراجعت از تبوك محوّل نمود. وقتى حضرت از تبوك برگشت و به “ذى اوان”(15) فرود آمد خبر آن مسجد و نيّت تفرقه افكنانه بانيان آن به پيامبر وحى شد.
«والّذين اتخذوا مسجداً ضراراً و كفراً و تفريقاً بين المؤمنين و ارصاداً لمن حارب اللّه و رسوله من قبل و ليحلفنّ ان اردنا الّا الحسنى و اللّه يشهد انّهم لكاذبون لاتقم فيه ابدا؛(16)(گروه ديگر از منافقين) كسانى هستند كه مسجدى ساختند براى زيان (به مسلمانان) و (تقويت) كفر و تفرقه ميان مؤمنان و كمينگاه براى كسى كه با خدا و پيامبرش از پيش مبارزه كرده بود، آنها سوگند ياد مى‏كنند كه نظرى جز نيكى (و خدمت) نداشته‏ايم امّا خداوند گواهى مى‏دهد كه آنها دروغگو هستند! هرگز در آن (مسجد) قيام (و عبادت) مكن.»
پس از نزول آيه پيامبر(ص) “عاصم بن عدى عجلانى” و “مالك بن دختم سالمى” را فراخواند و فرمود:به سوى اين مسجد كه اهل آن ستمگرند برويد و آن را خراب كنيد و آتش بزنيد، بعد از تخريب و آتش، پيامبر دستور داد كه محل آن را مزبله كرده و در آن نجاسات و مردار متعفن بريزند.(17)
چون پديد آمد كه آن مسجد نبود

خانه حيلت بُدو دام يهود
پس نبى فرمود كانرا بركنيد

مطرح خاشاك و خاكستر كنيد
صاحب مسجد، چو مسجد قلب بود

دانه‏ها بر دام ريزى، نيست بود
پس محك زن كار خود اى مردكار
تا نسازى مسجد اهل ضرار(18)

آرى همان پيامبرى كه براى ايجاد وحدت و همدلى و عبادت خداوندى، مسجد مى‏سازد، وقتى احساس كند مسجد براى تفرقه و جدايى مسلمين ايجاد شده است دستور تخريب آن را مى‏دهد.
اين چنين كژ بازئى مى‏باختند

مسجدى جز مسجد او ساختند
فرش و سقف و قبه‏اش آراستند

ليك تفريق جماعت خواستند 3- ايجادت اخوّت و برادرى‏
تمركز مسلمانان در مدينه فصل جديدى در زندگانى پيامبر پديد آورد، او قبل از ورود به مدينه، فقط در صدد جلب قلوب و تبليغ آيين خود بود، ولى امروز بايد بسان يك سياستمدار پخته و كارآزموده موجوديت خود و هواداران خود را حفظ كرده و نگذارد دشمنان داخلى و خارجى در صفوف آن نفوذ كنند و وحدت و همگرايى آنان را به خطر اندازد. در اين ميان سه عامل جامعه آنروز و وحدت آن را با خطر روبرو ساخته بود.
1- خطر قريش و عموم بت پرستان شبه جزيره عربستان.
2- يهوديان يثرب، كه در داخل و خارج شهر زندگى مى‏كردند و ثروت و امكانات زيادى داشتند.
3- اختلافى كه ميان هواداران او و «اوس» و «خزرج» وجود داشت.
مهاجرين و انصار، از آنجا كه پرورش يافته در محيط مختلف بودند، در طرز تفكر و معاشرت فاصله زيادى با هم داشتند. وانگهى اوسيان و خزرجيان، كه جمعيّت انصار را تشكيل مى‏دادند، صدو بيست سال با هم نبرد كرده و دشمنان خونى يكديگر به شمار مى‏رفتند ولى پيامبر اكرم تمام اين مشكلات را به طرز خردمندانه از هم گشود. او درباره دو مشكل نخست، دست به كارهايى زد كه در جاى خود بيان شده است.
و مشكل اختلاف هواداران خود را با مهارت خاصى از بين برد وى از طرف خدا مأمور گشت كه مهاجرين و انصار را با يكديگر برادر كند روزى در يك انجمن عمومى در منطقه «نخيله» در حالى كه پيامبراكرم(ص) به همراه هفتصد و چهل نفر حضور داشتند جبرئيل نازل شد و فرمود: خداوند ميان فرشتگان عقد برادرى بسته است، تو نيز بين اصحاب عقد اخوّت به بند «تاخّو فى اللّه اخوين اخوين ؛ دو تا دوتا برادر دينى شويد» و حضرت نيز اين دستور را اجرا كرد.
ابوبكر با عمر، عثمان با عبدالرحمان، سلمان با ابوذر، طلحه با زبير، مصعب با ابو ايّوب انصارى، حمزه با زيد بن حارثه،ابودرداء با بلال، جعفر طيار با معاذ بن جبل، مقداد با عمار، عايشه با حفصه، امّ سلمه با صفيّه و شخص پيامبر(ص) با على(ع) و… عقد اخوّت بستند.(19)
البته اين يك دستورى نبوده كه مخصوص دوره پيامبر اكرم(ص) بوده باشد، بلكه قرآن آن را به صورت دستور هميشگى در آورده و مى‏فرمايد: «انّما المؤمنون اخوةٌ فاصلحوا بين اخويكم و اتّقوا اللّه لعلّكم ترحمون؛(20) همانا مؤمنان با يكديگر برادرند، پس ميان برادران خود(در صورت اختلاف و نزاع) صلح و آشتى برقرار كنيد و از خدا پروا كنيد تا مورد رحمت قرار گيريد.»
اين آيه، رابطه مؤمنان با يكديگر را همچون رابطه دو برادر دانسته كه در اين تعبير نكاتى نهفته است، از جمله:
الف: دوستى دو برادر، عميق و پايدار است ب: دوستى دو برادر، متقابل است، نه يك سويه. ج: دوستى دو برادر بر اساس فطرت و طبيعت است، نه جاذبه‏هاى مادى و دنيوى.د: دو برادر در برابر بيگانه، يگانه‏اند و بازوى يكديگر. ه: اصل و ريشه دو برادر يكى است. و:توجّه به برادرى مايه گذشت و چشم پوشى است. ز: در شادى او شاد و در غم او غمگين است.(21) سفارشهايى براى تحكيم برادرى‏
پيامبراكرم(ص) به ابلاغ آيه قرآن درباره اخوت و انجام عمل آن در صدر اسلام اكتفا نمى‏كند بلكه سفارشهاى متعددى دارد براى دوام و تحكيم اين برادرى در جامعه، كه به نمونه‏هايى اشاره مى‏شود:
1- جنگيدن و ناسزاگويى ممنوع‏
فرمود: «قتال المسلم كفرٌ و سبابه فسوقٌ ولاتحلّ لمسلمٍ ان يهجر اخاه فوق ثلاثة ايّامٍ؛ جنگيدن با مسلمان كفر(عملى) است و دشنام دادنش باعث فسق مى‏شود و روا نيست كه مسلمانى با برادر خويش بيش از سه روز قهر كند.»(22)
2- نگاه تند ممنوع‏
«ما يحلّ لمؤمنٍ ان يشتدّ الى اخيه بنظرةٍ تؤذيه؛روانيست كه مؤمنى به تندى به برادرش نگاه كند تا آزارش دهد.»(23)
3- هرچه برخود روا مى‏داريد به ديگران روا داريد
فرمود: «ماكرهته لنفسك فاكرهه لغيرك و ما احببته لنفسك فاحبّه لاخيك؛(24) هرچه براى خويش نمى‏پسندى براى ديگران مپسند و آنچه براى خويش دوست مى‏دارى، براى برادرت دوست بدار.»
4- دفاع از آبروى ديگران‏
رسول گرامى اسلام(ص) مى‏فرمايد: «من ذبّ عن عرض اخيه بالغيبة كان حقّاً على اللّه ان يقيه من النّار؛ هر كس در پشت سر برادر از آبروى او دفاع كند، بر خدا لازم است كه از آتش دوزخ حفظش كند.»
5 – كينه از برادر دينى نداشتن‏
رسول خدا(ص) فرمود: «من نظر الى اخيه نظر مودّةٍ لم يكن فى قلبه احنة لم يطرف حتّى يغفر اللّه ما تقدّم من ذنبه؛(25) هر كس به ديده مهربانى به برادر خويش نظر كند و كينه در دلش نباشد، خداوند هم گناهان گذشته‏اش را مى‏آمرزد.»
6- وعده خلافى، هم ممنوع‏
و فرمود: «لاتمار اخاك و لاتمازحه ولاتعده فتخلفه؛(26) با برادر (دينى‏ات)مجادله مكن، و با او شوخى مكن، و با او وعده شكنى مكن.»
7- يار او باش‏
رسول خدا(ص) فرمود: «لينصر الرّجل اخاه ظالماً او مظلوماً ان كان ظالماً فينهه فانّه له نصرةٌ و ان كان مظلوماً فينصره؛(27) آدمى بايد برادر خويش را يارى كند چه ستمگر باشد و چه ستمكش، اگر ستمگر است او را بازدار كه اين است يارى كردن او و اگر ستمكش است، يارى‏اش دهد.»
تمام اين سفارشات ريز و درشت هم در وحدت مذهبى و ملّى نقش سازنده و كارساز دارد و هم در وحدت و انسجام ملى و دينى نقش ايفا مى‏كند.
از آنچه گفتيم بخوبى مى‏توان نتيجه گرفت كه پيامبر اكرم(ص) هم با سخنان ژرف و عميق خويش بر وحدت جامعه اسلامى و بيان عوامل آن پاى فشرده است و هم با سيره و رفتار خويش بخوبى ايجاد اتحاد و همدلى و همگرايى را براى جامعه اسلامى آنروز به ارمغان آورد. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. نهج الفصاحه، ترجمه ابراهيم احمديان، قم، انتشارات گلستان ادب، ص 133، شماره 1008. 2. سوره انعام، آيه 65. 3. نهج الفصاحه، همان، ص 133، ش 1009. 4. همان، ص 132، ش 1007. 5. همان، ش 1006. 6. همان، ص 132. 7. همان، ص 132. 8. همان، ص 82. 9. همان، ص 83 روايت 500 10. همان، ص 82، ش 499. 11. همان، ص 111، ش‏799. 12. ر.ك: فروغ ابديت، جعفر سبحانى، قم دفتر تبيلغات اسلامى، ج 1، ص 450؛ مسجد نهاد عبادت، حسن رهبرى، دبيرخانه ستاد عالى مساجد، ص 234؛ سيره پيامبر اكرم، محسن قرائتى، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، ص 85. 13. فروغ ابديت، همان، ص 453 – 454. 14. مغازى، واقدى، ترجمه محمد مهدوى، دانشگاه تهران، ج 3، ص 797. 15. نام جايى است كه تا مدينه يك ساعت راه فاصله دارد. 16. سوره توبه، آيات 106 – 107. 17. مجمع البيان، طبرسى، بيروت، دارالمعرفه، دوم، 1408، ج 5، ص 110. 18. مثنوى مولوى. 19. بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، ج 38، ص 335؛ سيره ابن هشام، ج 2، ص 123 – 126. 20. سوره حجرات. 21. سيره پيامبراكرم(ص)، همان، ص 85 – 86. 22. نهج الفصاحه، همان، ص 82، ش 509. 23. همان، ص 83، ش 514. 24. همان، ش 515. 25. همان،ش 518. 26. همان. -27. همان، ص 82، ش 511.

اشاره‏
يكى از اهداف و برنامه‏هاى اساسى پيشوايان معصوم(ع) حراست و نگهدارى از انديشه‏هاى ناب اسلامى است كه با آغاز بعثت و دعوت پيامبر(ص) شروع شد و هر يك از امامان بر حق طبق شرايط حاكم بر دوران امامت خويش اين امر مهم را به بهترين شيوه به انجام مى‏رسانيدند، امّا جامعه مسلمانان به خصوص شيعيان در زمان امامت آن بزرگواران دچار برخى از مشكلات بود و عدّه‏اى از خدا بى خبر مى‏خواستند با رواج انحرافات فكرى و عقيدتى، جامعه مسلمين را به هر سمت و سويى كه خود مى‏خواستند بكشانند و اعتقادات مردم مخصوصاً جوانان را نسبت به باورهاى دينى سست كنند و آنان را در دامان انديشه‏هاى باطلى كه از پيش طراحى كرده بودند، بيندازند تا كسى نتواند آزادانه در برابر اين تهاجم ايستادگى كند، امّا امامان معصوم(ع) به مناسبت‏هايى با اين انحرافات برخورد مى‏كردند و با اعلام موضع خويش، نظر حق و صحيح را بيان مى‏نمودند و مردم را از باورهاى ناصحيح و غلط باز مى‏داشتند. لذا اساسى‏ترين محورهاى مبارزات فرهنگى و سياسى آنان مبارزه با انحرافات فكرى و انشعابات درونى تشيّع بود كه در اين نوشتار به بيان بعضى از آن‏ها خواهيم پرداخت. بى‏اعتنايى به سنّت‏
زمانى كه امام على(ع) عهده‏دار خلافت شد، كوهى از مشكلات و دشوارى‏ها در برابر او بود. مهم‏ترين مشكلى كه بر سر راه آن بزرگوار قرار داشت، انحرافات دينى و همان چيزى بود كه اصحاب تحت عنوان «بدعت گرايى» از آن ياد مى‏كردند. جداى از بدعت‏ها مشكل ديگر اين بود كه برخى از صحابه با وجود قرآن و سنّت، احكام را صرفاً بر اساس «مصلحت گرايى» مطرح مى‏كردند. در اين ميان عدم توجه به سنّت با دلايل روشنى در مآخذ حديثى و تاريخى آمده است. شايد عبارت «ابوجعفر نقيب» روشن‏ترين عبارتى باشد كه يك سنّى معتدل در اين باره ابراز نموده است. او مى‏گويد: «صحابه به طور متحد و يكپارچه بسيارى از نصوص(كلمات رسول خدا(ص)) را ترك كردند و اين به دليل مصلحتى بود كه در ترك آن تشخيص مى‏دادند.»(1)
امام على(ع) در نهج البلاغه به نقد اين نگرش پرداخته و تعهّد خود را به سنت پيامبر(ص) نشان داده است.(2) هم چنين آن حضرت از اشتباهات دسته‏هاى مختلف اظهار شگفتى مى‏كند و مى‏فرمايد: «… در شگفتم از خطاى گروه‏هاى پراكنده با دلايل مختلف كه هر يك در مذهب خود دارند! نه گام بر جاى گام پيامبر مى‏نهند و نه از رفتار جانشين او پيروى مى‏كنند. نه به غيب ايمان مى‏آورند و نه خود را از عيب بركنار مى‏دارند. به شبهات عمل مى‏كنند و در گرداب شهوات غوطه‏ور هستند. نيكى در نظرشان همان است كه مى‏پندارند و زشتى‏ها همان است كه آن‏ها منكر هستند. در حل مشكلات به خود پناه مى‏برند و در مبهمات تنها به رأى خود تكيه مى‏كنند. گويا هر كدام امام و راهبر خويش مى‏باشند كه به دستگيره‏هاى مطمئن و اسباب محكمى كه خود باور دارند، چنگ مى‏زنند.»(3)
جالب اين بود كه به باور خليفه دوم و سوم آنان حق داشتند تا در برخى از امور براى خود تشريع ويژه داشته باشند و سنّت را كنار بگذارند (مثل آن كه عثمان بر خلاف پيامبر و حتّى خلفاى قبل از خود نمازش را در منا تمام خواند) و مسلمانان به مرور افعال و اعمال خلفا را به صورت سنّت شرعى غير قابل تخطّى پذيرفتند.(4)
يكى ديگر از انحرافات مهمى كه به طور اصولى سبب ايجاد انحرافات ديگر شد، اين بود كه از نقل و كتابت حديث جلوگيرى شد كه اين امر ضربه جبران ناپذيرى بر پيكر فرهنگ اسلامى زد.(5)
چنين اقدامى باز به دليل بى اعتنايى به سنت بوده است. اقدام خلفا به جمع آورى قرآن و بى اعتنايى به قرآنى كه امام على(ع) فراهم آورده بود و همراه آن تفسير و شأن نزول آيات وجود داشت، نشان ديگرى از بى‏توجهى به كلمات و سخنان پيامبر(ص) بود.
مولاى متقيان علت پيدايش جنگ‏هاى داخلى ميان مسلمانان را رسوخ شبهه و كج فكرى در ميان مردم مى‏دانست و فرمود: «…امروز ما بدان جهت با برادران مسلمانمان وارد جنگ شده‏ايم كه انحراف، كجى، شبهه و تأويل در اسلام وارد شده است.»(6)
ظهور معاويه به عنوان شخصى مزوّر و منحرف در عرصه سياست اسلامى، خود بزرگ‏ترين فتنه و فساد در جامعه بود.
همين طور جريان عثمانى در بصره و نيز خوارج در كوفه.
اين‏ها جريانات فاسدى بودند كه با علم به باطل بودن خود و به خيال پيمودن راه حق، راه را بر حق روان بستند. امام فتنه معاويه را چنان مى‏ديد كه فرمود: «…و قد قلّبت هذا الامر بطنه و ظهره حتّى منعنى النّوم. فما وجدتنى يسعنى الّا قتالهم اَوِ الجحود بما جاءبه محمّدٌ(ص) فكانت معالجة القتال اهون علىّ من معالجة العقاب و موتات الدّنيا اهون علىّ من موتات الآخرة؛(7)…مسئله جنگ با معاويه را ارزيابى كردم، همه جهات آن را سنجيدم تا آن كه مانع خواب من شد. ديدم چاره‏اى جز يكى از اين دو راه ندارم: يا با آن مبارزه كنم و يا آن چه را محمّد(ص) آورده، انكار نمايم. پس به اين نتيجه رسيدم كه تن به جنگ دادن آسان‏تر از تن به كيفر دادن پروردگار است و از دست دادن دنيا آسان‏تر از رها كردن آخرت است.» مبارزه با تفكرات غلوّ آميز
در هر دين و مذهبى ممكن است كسانى پيدا شوند كه در بعضى از آموزه‏ها يا اصول آن، جانب گزافه‏گويى و مبالغه را بگيرند و درباره شخصيّت‏هاى دينى دچار غلوّ شوند.
متأسفانه در ميان شيعيان و يا به اسم شيعه گروهى بودند كه دچار چنين انحرافى شدند و نسبت به ائمه طاهرين(ع) غلوّ مى‏كردند و حتّى بعضى از آن‏ها براى آن حضرات قائل به مقام الوهيّت بودند.
امام سجّاد(ع) در سيره خود از غالبان تبرّى مى‏جويد و مى‏فرمايد: «انّ قوماً به شيعتنا سيحبوتنا حتى يقولوا فينا ما قالت اليهود فى عزيرٍ و قالت النّصارى فى عيسى بن مريم فلاهم منّا ولانحن منهم؛(8) عدّه‏اى از شيعيان ما به صورتى به ما دوستى خواهند ورزيد كه در مورد ما همان چيزى را مى‏گويند كه يهود در مورد عزير و نصارا در مورد عيسى بن مريم گفتند. نه آنان از ما هستند و نه ما از ايشان هستيم.»
باز از امام سجّاد(ع) روايت شده است كه فرمود: «احبّوناحبّ الاسلام فواللّه مازال بنا ماتقولون حتّى بغّضتمونا الى النّاس؛(9) ما را آن چنان دوست بداريد كه اسلام گفته است. سوگند به خدا! پيوسته چيزهايى را در مورد ما مى‏گوييد كه در نتيجه آن دشمنى مردم را متوجه ما مى‏سازيد.»
“محمد بن سنان” از جمله كسانى است كه در محبت اهل بيت(ع) زياده روى مى‏كرد. او مى‏گويد: روزى محضر امام جواد(ع) نشسته بودم و مسائلى از جمله اختلافات شيعيان را مطرح مى‏كردم. امام فرمود: اى محمد! خداوند قبل از هر چيز نور محمد(ص)، على و فاطمه را خلق كرد، سپس اشياء و موجودات ديگر را آفريد، طاعت اهل بيت (ع) را بر آنان واجب كرد و امور آن‏ها را در اختيار اهل بيت(ع) قرار داد.
بنابراين فقط آنان حق دارند چيزى را حلال يا حرام كنند و حلال و حرام ايشان نيز به اذن و اراده خداوند است. اى محمد! “دين” همين است، كسانى كه جلوتر بروند و افراط نمايند منحرف شده‏اند و راه كج را رفته‏اند و كسانى كه عقب بمانند و تفريط كنند، پايمال و ضايع خواهند شد. تنها راه نجات همراهى با اهل بيت(ع) است و تو نيز بايد همين راه را طى كنى.(10)
يكى از اقداماتى كه به دستور حضرت مهدى(عج) توسط نوّاب خاص آن حضرت صورت گرفت، مبارزه با غلات بود از جمله غلاتى كه در اين دوره به صحنه آمد، «محمد بن على شلمغانى» بود. وى در ابتدا از فقهاى اماميه و از وكلاى ائمه(ع) محسوب مى‏شد. او با وجود سمتى كه بر عهده داشت، به دلايل جاه‏طلبانه‏اى به سوى غلوّ كشيده شد. وى مى‏كوشيد برخى از زيردستان خود را فريب دهد و لعن و طردهاى “حسين بن روح نوبختى” را درباره خود توجيه كند.(11) بنابه نقل شيخ طوسى او مى‏پنداشت كه روح رسول خدا(ص) در كالبد نايب دوم و روح اميرمؤمنان على بن ابى‏طالب(ع) در بدن نايب سوم و… حلول كرده است. حسين بن روح اين عقيده را كفر و الحاد آشكار دانست و او را فردى نيرنگ‏باز و حيله گر ناميد و عقايد او را مانند عقايد نصارا درباره مسيح دانست. وى براى بى اعتبار كردن شلمغانى تلاش زيادى كرد و در نهايت توقيع امام زمان(ع) بر مجاهدت او در اين زمينه مهر تأييد نهاد.(12)
در عين حال شگردهاى شلمغانى براى مدتى توانست براى اماميه مشكلاتى ايجاد كند و غير از اشخاص معيّنى كه رهبرى غلات را بر عهده داشتند، گاه و بى‏گاه در ميان توده شيعيان نيز عقايد غلو گونه‏اى بروز مى‏كرد. در روايتى كه آن را شيخ طوسى نقل كرده، در اين باره چنين آمده است: جماعتى از شيعيان بر سر اين كه آيا خداوند توانايى خلق كردن و روزى دادن به ائمه هدى(ع) را اعطا كرده يا نه با هم اختلاف كردند. گروهى آن را مجاز دانسته و گروه ديگرى بر بطلان آن حكم كردند. در نهايت به ابوجعفر (نايب دوم) رجوع كرده و از او خواستند تا توقيعى در اين مورد از حضرت ولى عصر(عج) براى آن‏ها بياورد. جواب امام چنين بود: «انّ اللّه تعالى هو الّذى خلق الاجسام و قسّم الارزاق لانّه ليس بجسمٍ ولاحالّاً فى جسمٍ ليس كمثله شى‏ءٌ و هو السّميع العليم و امّا الائمّة فانّهم يسألون اللّه تعالى فيخلق و يسألونه فيرزق ايجاباً لمسألتهم و اعظاماً لحقّهم؛(13) همه چيز را خدا آفريده و روزى را او تقسيم مى‏كند، زيرا او نه جسم است و نه در جسمى حلول مى‏كند. او را انبازى نيست و شنوا و بيناست. امّا ائمه هدى(ع) از خدا مى‏خواهند و او به درخواست آن‏ها و براى احترام آن‏ها خلق مى‏كند و روزى مى‏دهد. بدين ترتيب روشن مى‏شود كه بحث و جدل درباره عقايد غلوآميز در آن زمان به طور جدى مطرح بوده و يكى از وظايف خطير نوّاب و حلّ اين مشكلات و مبارزه بى امان با انديشه‏هاى انحرافى غلات بوده است. موضع‏گيرى در برابر اهل حديث‏
كنار گذاشتن نصّ الهى درباره امامت على بن ابيطالب(ع) آغاز اختلافاتى بود كه در ميان امت اسلام به وجود آمد. به دنبال جايگزينى افراد ناصالح در منصب امامت، آنان علاوه بر اين كه عهده دار رياست شدند، كار تفسير دين و بيان فقه را نيز به دست گرفتند و از آن جايى كه از لحاظ علمى توانايى نداشتند، ديدگاه‏هايى را مطرح كردند كه به طور طبيعى مشكلاتى را به وجود آورد.
جلوگيرى از تدوين و نقل حديث، نفوذ فرهنگى يهود در ميان مسلمانان و تفسير انحرافى دين براى تحكيم پايه‏هاى حكومت فاسد اموى، دامنه اختلافات را گسترش داد و به زودى حوزه عقايد هر گروه به طور اساسى از معتقدات ديگران جدا شد. امامان شيعه از همان آغاز ديدگاه‏هاى خود را تا آن جا كه ممكن بود براى عموم و در موارد ديگر براى شيعيان خود بيان كردند و مى‏كوشيدند آنان را از نفوذ عالمان و محدّثان خود فروخته باز دارند.
توده مردم به پيروى از فرمانروايان خود به دنبال مذهبى بودند كه افرادى همچون: “ابن شهاب زهرى” و پيش از او “عروة بن زبير” و پيش‏تر از وى “ابوهريره” و “سمرة بن جندب” رواج مى‏داد. آن‏ها احساس مى‏كردند كه بايد مردم را به وسيله “حديث” فريب دهند. حديث، سخنان رسول خدا(ص) بود و به دليل بى توجهى به آن در نسل اول صحابه و مخالفت با نوشتن آن، به راحتى قابل جعل بود.
بنابراين به زودى دامنه نقل حديث گسترش يافت و با اين كه برخى از پيشوايان اهل سنّت تصريح داشتند كه مجموع احاديث پيامبر(ص) از چند صد حديث تجاوز نمى‏كند، از اواسط قرن دوم به بعد تعداد حديث به چندين هزار و پس از مدّتى به چند صد هزار رسيد. اين جعل حديث هم در زمينه فقه و هم در مسائل كلامى بود.
از برخى نقل‏ها چنين بر مى‏آيد كه در اوايل تنها تعدادى انگشت شمار حديث جعلى درباره تشبيه وجود داشت، امّا پس از چندى «ابن خزيمه» در كتاب «التوحيد» چندين هزار جمع آورى كرد و روال عادى جامعه بر اساس اين احاديث جعلى نظم دينى يافت. پيروان آن را «سنّى» ناميدند و مخالفان به عنوان «اهل بدعت» از دور خارج شدند.
بدين سان «اهل حديث» شكل گرفتند و در آغاز نام مذهب كسانى كه متمسك به اين احاديث بودند و ديگران را خارج از دين و مذهب تلقّى مى‏كردند، «مذهب عثمانى» بود، همان مذهبى كه جاحظ در تأييد و حمايت از آن كتابى با عنوان «العثمانيّه» نگاشت.(14)
يكى از تلاش‏هاى امامان شيعه آن بود كه در برابر اهل حديث بايستند، به طورى كه در موارد لازم تحريفات و جعليّات را پاسخ داده و هم چنين نادرستى برداشت‏هاى عاميانه و ظاهرانه آنان را در تفسير برخى از آيات متشابه و احاديث نشان دهند. چنين حركتى را مى‏توان در ميان زندگى فكرى همه امامان و درباره برخى بيش‏تر دنبال كرد و در زمينه مواضع كلامى و فقهى آن بزرگواران به نتايج خوبى دست يافت.
يكى از رواياتى كه اهل حديث بدان تمسّك نموده و فراوان نقل مى‏كردند، حديث «نزول خداوند به آسمان دنيا» بود.
ابوهريره مى‏گويد: رسول خدا(ص) فرمود: خداوند هر شب در ثلث باقى مانده از شب به آسمان دنيا فرود مى‏آيد و ندا مى‏دهد كيست مرا بخواند تا اجابتش كنم؟ كيست از من چيزى بخواهد تا به او بدهم؟ كيست استغفار كند تا من او را بيامرزم؟(15) پذيرفتن ظاهر چنين روايتى بدين صورت مستلزم اعتقاد به تشبيه و نيز قبول جابه‏جايى خداوند از مكانى به مكان ديگر است. اهل حديث آشكارا اين اعتقاد را مطرح كرده و به احاديث ديگر نيز در اين باب استناد مى‏كردند.
امام رضا(ع) در سيره خود پرده از روى سياست خطرناك جعل حديث برداشته و در اين زمينه فرموده است: مخالفان ما احاديثى درباره فضايل ما از خود ساخته و به ما نسبت مى‏دهند كه از اين كار منظور و نظر خاصى دارند و اين احاديث بر سه دسته تقسيم مى‏شود:
الف – روايات غلوآميز كه ما را بالاتر از آن چه هستيم نشان مى‏دهد.
ب – روايات تقصير كه ما را پايين‏تر از آن چه هستيم نشان مى‏دهد.
ج – رواياتى كه در آن به عيوب دشمنان ما تصريح شده است.
مردم وقتى روايات غلوآميز را مى‏بينند، شيعيان ما را تكفير كرده و عقيده به ربوبيّت ما را بدان‏ها نسبت مى‏دهند و وقتى روايات دسته دوم را مى‏بينند به ما در حد همان‏ها اعتقاد پيدا مى‏كنند و وقتى عيوب دشمنان ما را مى‏شنوند، به ما همان نسبت‏ها را مى‏دهند.(16) مبارزه با انديشه خوارج
خوارج اگر چه بعد از جنگ نهروان به شدّت تضعيف شدند، ولى با گذشت زمان به تجديد قوا پرداختند و بعدها به شورش و حركت‏هاى اجتماعى دامن زدند. در زمان امامت امام محمد باقر(ع) فردى از خوارج مدّعى بود كه حضرت على(ع) در جنگ نهروان به خاطر كشتن خوارج گرفتار ظلم شده است. وى مى‏گفت: اگر بدانم كسى هست كه براى من اثبات كند كه على(ع) ظالم نيست به سويش مى‏روم. لذا امام باقر(ع) را به او معرفى كردند. او هم نزد امام رفت. امام پنجم به بيان فضايل و مناقب امام على(ع) پرداخت ولى آن مرد برخاست و گفت من به فضايل على(ع) آگاه هستم و اين‏ها مربوط به زمانى است كه حكميّت را نپذيرفته بود و بعد از حكميّت كافر شد. سخن در فضايل على(ع) به حديث خيبر رسيد كه پيامبر اكرم(ص) فرمود: «فردا پرچم را به فردى خواهم داد كه خدا و رسول را دوست دارد و خدا و رسول هم او را دوست دارند، بر دشمن مى‏تازد هرگز از ميدان نبرد نمى‏گريزد. امام باقر(ع) فرمود: درباره اين حديث چه مى‏گويى؟ گفت: حديث درست است ولى كفر على(ع) بعد از اين بود. امام فرمود: آيا آن روز كه خدا على(ع) را دوست مى‏داشت، مى‏دانست كه او در آينده اهل نهروان را خواهد كشت يا نه؟ مرد گفت: اگر بگويم نمى‏دانست، كافر مى‏شوم، پس مى‏دانست. آن حضرت فرمود: آيا محبت خدا به على(ع) از آن جهت بود كه وى در خط خدا حركت مى‏كرد يا به خاطر عصيان بود؟ مرد گفت: روشن است كه دوستى خدا به خاطر بندگى و اطاعت على بود.
امام باقر(ع) فرمود: اكنون تو در ميدان مناظره مغلوب شدى. از جاى برخيز و مجلس را ترك كن، زيرا محبت خدا به على(ع) نشان مى‏دهد كه مولاى متقيان تا پايان عمر در راه اطاعت خدا گام بر مى‏دارد و از مسير رضاى او خارج نمى‏شود و آن چه كرده، طبق وظيفه الهى‏اش بوده است. مرد از جا برخاست و گفت: «اللّه اعلم حيث يجعل رسالته؛ خدا داناتر است كه رسالت خويش را در كجا قرار دهد.»(17) برخورد با دروغ پردازان‏
يكى ديگر از جريان‏هاى فكرى منحرف و ناسالم كه در زمان امامت امام محمد باقر(ع) پيدا شد، ظهور دروغ پردازان بود. برخى از مردم تحت تأثير محيط و شگردهاى تبليغى بنى‏اميّه تا آن جا از خاندان رسالت فاصله گرفتند كه به ايشان توهين كرده و ناسزا مى‏گفتند. در روايتى از امام صادق(ع) هفت نفر به عنوان افراد فرصت طلب و دروغگو معرفى شده‏اند كه عبارتند از: «مغيرة بن سعيد، بيّان، صائد،حارث شامى، حمزة بن عماره بربرى، عبداللّه بن عمر بن حارث و ابوالخطّاب».(18) امام باقر(ع) با افشاگرى عليه آنان و لعن و نفرينشان مى‏پرداخت. آن حضرت فرمود: مغيرة مانند بلعم باعوراست كه خداوند در حق او فرمود: «…الّذى آتيناه آياتنا فانسلخ منها فاتبعه الشّيطان فكان من الغاوين.»(19) مغيرة قائل به جسم بودن خدا بود و سخنان غير حقيقى درباره امام على(ع) مى‏گفت: بيّان از ديگر چهره‏هاى افراطى و دروغ پرداز بود و تا آن جا به انحراف گراييد كه مدّعى نبوت و رسالت شد.
حمزة بن عماره بربرى از ديگر منحرفانى بود كه تحت لواى اعتقاد به امام على(ع) و ساير ائمه(ع) به تحريف دين پرداخت. او اهل مدينه بود و محمد بن حنفيه را تا مرتبه الوهيّت بالا برد و گروهى از مردم مدينه و كوفه پيرو او شدند.
امام باقر(ع) از او تبرّى جست و وى را لعنت كرد.
«ابومنصور عجلى» افراطى و دروغ پرداز ديگرى بود كه در عصر امام محمد باقر(ع) با آراى ساختگى خود، پيروانى براى خويش گردآورد كه با نام «منصوريّه» مشهور شدند.
امام پنجم(ع) ابومنصور را به طور رسمى طرد نمود، ولى پس از وفات آن حضرت مدّعى شد كه امامت از امام باقر(ع) به وى منتقل شده است.(20) مذمّت اهل قياس‏
تفكّر بسيار خطرناكى كه در زمان امامت امام باقر(ع) و امام صادق(ع) تولد يافت و زمينه بسيارى از بدعت‏ها و انحرافات گرديد، مسأله عمل به قياس (مقايسه احكام خداوند با يكديگر) و استحسان بود. بازگشت اين دو موضوع در حقيقت به اعمال نظر شخصى و سليقه‏اى در دين خدا و خروج از دستورالعمل پيامبر(ص) است. مبتكر قياس «ابوحنيفه» بود و بعد از او پيروانش آن را گسترش دادند.
امام باقر(ع) در پاسخ اين تفكّر فرمود: «انّ السنّة لاتقاس و كيف تقاس السّنّة و الحائض تقضى الصّيام و لاتقضى الصّلاة؛(21) سنّت و احكام شرعى از طريق قياس قابل شناخت نيست. چگونه مى‏توان قياس را ملاك قرار داد با اين كه زن حائض پس از دوران حيض مى‏بايست روزه را قضا كند ولى قضاى نماز بر او نيست و با اين كه اهمّيت نماز در اسلام بيش‏تر است.»
آن حضرت در سخنى ديگر به زراره سفارش كرد: اى زراره! از كسانى كه در كار دين به قياس پرداخته‏اند بپرهيز، زيرا آنان از قلمرو تكليف خود تجاوز كرده‏اند. آنان آن چه را مى‏بايست فرا گيرند، كنار نهاده و به چيزى پرداخته‏اند كه به آن‏ها واگذار نشده است، روايات را به ذوق خود تجزيه و تحليل كرده و تأويل مى‏كنند و بر خدا دروغ مى‏بندند.(22) مبارزه با مجسّمه و مشبّه
از جمله عقايد و باورهاى انحرافى كه در زمان امام هادى(ع) موجب اختلاف و دو دستگى در ميان شيعه شده بود، باور به جسم بودن خداوند و اين كه خدا قابل رؤيت مى‏باشد، بوده است.
«صقربن ابى دُلَف» از امام هادى(ع) در مورد توحيد سؤال كرد، آن حضرت فرمود: «انّه ليس منّا من زعم انّ اللّه عزّ و جلّ جسمٌ و نحن منه براءٌ فى الدّنيا و الآخرة يابن ابى دلفٍ انّ الجسم محدثٌ و اللّه محدثه و مجسّمه؛(23) از ما نيست كسى كه گمان مى‏كند كه خداوند جسم است و ما در دنيا و آخرت از او بيزار هستيم. اى پسر ابى دُلَف! جسم حادث است و خداوند آن را به وجود آورده و به آن شكل داده است.» و نيز “سهل بن زياد ” از “ابراهيم بن محمد همدانى” نقل مى‏كند كه به امام هادى(ع) چنين نوشتم كه دوستان شما در اين شهر در توحيد اختلاف دارند، بعضى مى‏گويند كه خداوند جسم است و بعضى ديگر مى‏گويند كه او صورت است. حضرت در جواب به خط خود نوشت: «سبحان من لايحدّ و لا يوصف. ليس كمثله شى‏ءٌ و هو السّميعٌ العليم؛(24) منزّه است آن كه محدود نيست و به وصف در نيايد. چيزى مانند او نيست و او شنوا و داناست.»
هم چنين از سخنان برخى از افراد چنين بر مى‏آيد كه خداوند قابل رؤيت مى‏باشد و با ديدگان مى‏توان او را ديد. ائمه(ع) با اين طرز تفكّر به مقابله برخاستند. از امام صادق(ع) نقل شده است كه: «يكى از احبار نزد اميرمؤمنان على(ع) آمد و از آن حضرت پرسيد: آيا هنگام پرستش الهى، خدايت را ديده‏اى؟ امام فرمود: واى بر تو! من پروردگارى را كه نديده باشم پرستش نمى‏كنم.باز سؤال كرد چگونه او را ديده‏اى؟ حضرت فرمود: واى بر تو! چشم‏ها هنگام نظر افكندن او را درك نمى‏كنند، بلكه دل‏ها با حقايق ايمان او را مى‏بينند.»(25) برخورد با مفوّضه‏
دوران امامت امام يازدهم يكى از دوران‏هاى سخت و دشوارى بود كه افكار گوناگون از هر سو جامعه اسلامى را تهديد مى‏كرد و با اين كه امام حسن عسگرى(ع) در نهايت فشار به سر مى‏برد، امّا همانند پدران خود لحظه‏اى از اين مسئله غفلت نورزيد و در برابر گروه‏ها و مكتب‏هاى التقاطى و انديشه‏هاى وارداتى و ضد اسلامى سخت موضع‏گيرى نمود. و با شيوه‏هاى خاص خود، كارهاى آنان را خنثى نموده و نقش بر آب مى‏كرد.
از مهم‏ترين برخوردهايى كه آن امام با منحرفان فكرى داشت، موضع‏گيرى در برابر گروه «مفوّضه» بود، يعنى همان افرادى كه عقيده داشتند خداوند در ابتداى آفرينش با خلق كردن پيامبر(ص) همه چيز را به او واگذار كرده، سپس اين پيامبر است كه دنيا را و هرچه در آن است، آفريده است. و برخى گفته‏اند: خداوند اين اختيار را به على بن ابى طالب (ع) داده است.(26)
نظر به اين كه انديشه انحرافى لطمه شديدى بر عقايد مسلمانان مى‏زد و پيامدهاى ناگوارى به دنبال داشت، بدين جهت از آغاز پيدايش، اين تفكر غلط مورد نكوهش معصومين قرار گرفت و اين طايفه را بدتر از يهود و كفّار قلمداد كردند، زيرا چيزى را مدّعى شده بودند كه حتى يهود و نصارا هم نگفته بودند، چرا كه يكى از آثار اين تفكّر غلط، غلو درباره پيامبر(ص) و امامان معصوم(ع) بود. از اين رو امام عسگرى(ع) مسلمانان را از پيروى چنين افرادى با چنين افكارى بر حذر مى‏داشت و گاهى با برخى از ساده انديشان و فريب خوردگان بسيار بزرگوارانه برخورد مى‏كرد. اعلام موضع در برابر جريان واقفيّه‏
يكى ديگر از گروه‏هاى انحرافى كه پس از شهادت امام موسى بن جعفر(ع) ظاهر شد، آن‏هايى بودند كه ادّعا داشتند موسى بن جعفر(ع) هنوز از دنيا نرفته است. بنيان گذار اين جريان فكرى تعدادى از ياران امام صادق و كاظم(ع) بودند و از جمله آن‏ها مى‏توان «زيادبن مروان»، «على بن ابى حمزه» و «عثمان بن عيسى» را نام برد. دليل توقف آنان دلبستگى به اموال زيادى بود كه بايد به امام بعدى مى‏سپردند. شيخ طوسى مى‏نويسد: بعد از شهادت امام موسى بن جعفر(ع) هفتاد هزار دينار نزد زياد بن مروان و سى هزار دينار و پنج كنيز و خانه‏اى در مصر نزد عثمان بن عيسى بود. امام رضا(ع) آن‏ها را طلب كرد. زياد بن مروان امامت او را منكر شد و اموال را نداد، ولى عثمان بن عيسى ضمن نامه‏اى به امام رضا(ع) نوشت: پدرت از دنيا نرفته و هم چنان زنده است و هر كس كه بگويد او مرده، سخن بيهوده‏اى گفته است.(27)
امام حسن عسگرى(ع) در خصوص اين گروه منحرف بارها اعلام موضع كرد و افراد زيادى را از ورطه انحراف آزاد كرد.
آرى! اين گروه با توقّف در امامت موسى بن جعفر(ع) از همان ابتدا مورد لعن، نفرين و برائت امامان قرار گرفتند و به گروه «ممطوره» نيز اشتهار يافتند.(28)
علّامه مجلسى از «احمد بن مطهر» روايت كرده: برخى از ياران ما به امام حسن عسگرى نامه نوشته و از وى درباره كسانى كه بر امامت حضرت موسى بن جعفر(ع) توقّف كرده و فراتر نرفته است سؤال كرده كه: آيا آن‏ها را دوست داشته باشيم يا از آنان بيزارى جوييم؟

حضرت در پاسخ فرمود: آيا براى عمويت آمرزش مى‏خواهى؟ خداوند عمويت را نيامرزد! از او بيزارى بجوى و من در پيشگاه خداوند از آن‏ها بيزارى مى‏جويم. پس با آنان دوستى نداشته باش، از بيمارانشان عيادت مكن و در تشييع جنازه‏هاى مردگان‏شان حاضر مشو و بر امواتشان نماز نخوان. خواه امامى را از سوى پروردگار منكر شوند و يا امامى را كه از سوى خداوند نمى‏باشد بر آن‏ها اضافه كنند و يا قائل به تثليث باشند.
بدان كسى كه تعداد ما را اضافه كند مانند كسى است كه از تعدادمان كاسته باشد و امامت ما را انكار كند. تا قبل از اين مكاتبه و جريان شخص سؤال كننده نمى‏دانست كه عمويش هم در رديف «واقفيان» است و حضرت او را از اين موضوع آگاه ساخت.(29)
آرى! اين تلاش‏ها و تحمّل سختى‏ها از سوى امامان شيعه و اصحاب آنان با وجود همه محدوديت‏ها سبب شد تا عقايد اهل بيت(ع)، بنياد فكرى شيعه را تشكيل دهد و اسلام ناب و به دور از تحريفات از طريق اهل بيت(ع) باقى بماند. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. نك: شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد معتزلى، ج 12، ص 90 – 82. 2. نك: نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتى، خطبه 18، ص 64 – 63. 3. همان، خطبه 88، ص 151. 4. طبقات الكبرى، محمد بن سعد، ج 3، ص 342. 5. تفسير المنار، رشيد رضا، ج 6، ص 288. 6. نهج البلاغه، خطبه 122، ص 235. 7. همان، خطبه 54، ص 105. 8. اختيار معرفة الرجال طوسى، تصحيح حسن مصطفوى، ص 102. 9. طبقات الكبرى، ج 3، ص 214. 10. اصول كافى، كلينى، ج 1، ص 241. 11. الغيبة، شيخ طوسى، ص 245. 12. همان، ص 250 – 249. 13. همان، ص 178. 14. حيات فكرى و سياسى امامان شيعه، رسول جعفريان، ص 413 – 411. 15. صحيح بخارى، ج 4، ص 101. 16. بحارالانوار، مجلسى، ج 26، ص 239. 17. اصول كافى، ج 8، ص 349. 18. رجال كشى، محمد بن حسن شيخ طوسى، ج 2، ص 577. 19. سوره اعراف، آيه 175. 20. فرق الشيعه، ابومحمد حسن بن موسى نوبختى، ص 38 – 36. 21. المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقى، ج 1، ص 338. 22. بحارالانوار، ج 2، ص 309. 23. اختيار معرفة الرجال طوسى، ص 104. 24. اصول كافى، ج 1، ص 156. 25. توحيد، شيخ صدوق، ص 109. 26. شرح باب حادى عشر، ص 99. 27. الغيبة، ص 43. 28. بحارالانوار، ج 5، ص 267. 29. كشف الغمّه فى معرفة الائمه، على بن عيسى اربلى، ج 3، ص 219.

اخبار جهان اسلام‏
عامل ترور آيت اللّه سيد محمد باقر حكيم اعدام شد.
آخرين نظرسنجى درباره انتخابات رئيس تشكيلات خودگردان فلسطين حاكى است هنيه 52 درصد و ابومازن 14 درصد رأى دارند.
سفير آمريكا در لبنان: حزب اللّه از حمايت شديد مردم برخوردار است. (16/4/86)
هشدار آيت اللّه سيستانى پس از ديدار محرمانه ديك چنى با سران تروريست‏ها در عراق: دخالت غربى‏ها را تحمّل نمى‏كنيم.
حزب اللّه: اجازه نمى‏دهيم رئيس جمهور جديد لبنان از جناح سينيوره باشد.
حمله ارتش پاكستان به مسجد لال، 300 كشته بر جاى گذاشت. (18/4/86)
حماس: در صورت استقرار در غزه، ما با نيروهاى بين المللى همانند اشغالگران برخورد خواهيم كرد. (21/4/86)
ارزيابى محافل جهانى در سالگرد جنگ 33 روزه و پيروزى حزب اللّه؛ حزب اللّه لبنان هيبت اسطوره‏اى اسرائيل را شكست. (23/4/86)
پيشدستى حزب اللّه در رويارويى با اسرائيل، سرنوشت منطقه را تغيير داد. (24/4/86)
جشن سالگرد پيروزى حزب اللّه در محل انهدام ناوچه اسرائيلى برگزار شد. (25/4/86)
گزارش بازرسى دولتى رژيم صهيونيستى: مقاومت سرسختانه حزب اللّه، اسرائيل را با شكست تاريخى مواجه كرد. (28/4/86)
سلسله انفجارهاى خونين، بحران پاكستان را پيچيده‏تر كرد.
تازه‏ترين نظرسنجى‏ها تأكيد كردند اسلامگرايان تركيه، پيشتاز انتخابات فردا هستند. (30/4/86)
نقطه عطف در سرنوشت خاورميانه؛ پيروزى بزرگ اسلام در تركيه، سكولاريسم مات شد.
سيد حسن نصراللّه: قادريم با موشك هر نقطه از اسرائيل را هدف قرار دهيم. (2/5/86)
در تظاهرات چند هزار نفرى لندن، اعتراض گسترده مسلمانان به فتواى ضد اسلامى وهابى‏ها مطرح شد. (8/5/86)
سفير آمريكا در سازمان ملل: عربستان در انفجارهاى عراق دست دارد. (9/5/86)
اسلامگرايان پيروز تركيه قانون اساسى جديد را نوشتند. (10/5/86)
وزير فرهنگ عربستان: فتواى مفتى‏ها عليه شيعيان، ساخته صهيونيست هاست.
از سوى حماس 40 سند از فساد مالى سران تشكيلات خودگردان افشا شد. (11/5/86)
بر اساس تازه‏ترين نظرسنجى مؤسسه پيو، 77 درصد مردم تركيه، آمريكا را تهديدى عليه كشور خود مى‏دانند. (13/5/86)
پارلمان تركيه بدون حضور لائيك‏ها افتتاح شد.
78 قبيله شيعه و سنى استان دياله با دولت مالكى پيمان همبستگى بستند. (14/5/86) اخبار داخلى
وزير راه: جاده سازى در سال 85 دو برابر 5 سال گذشته صورت گرفته است.
رئيس جمهور در مراسم تقدير از زنان ايثارگر جهان اسلام، از پدر و مادر سيد حسن نصراللّه تجليل كرد.
رهبر انقلاب در ديدار ذاكرين اهل بيت(ع): رسالت مداحان، تقويت ايمان مخاطبان است. (16/4/86)
نخست وزير ايتاليا ضمن تأكيد بر لزوم مذاكره با ايران: بزرگترين قدرت خاورميانه را نمى‏توان تحريم كرد. (17/4/86)
400 دانشجوى خارجى در دانشگاه علم و صنعت جشن فارغ التحصيلى گرفتند.
رئيس مبارزه با مفاسد اجتماعى: خودرو مزاحمين نواميس، 3 ماه توقيف مى‏شود.
يك نماينده مجلس: بخش عمده‏اى از قاچاق بنزين توسط برخى دستگاه‏هاى دولتى صورت مى‏گرفت! (18/4/86)
آيت اللّه هاشمى رفسنجانى: همه دلسوزان اسلام و انقلاب وارد عرصه انتخابات شوند. (19/4/86)
معاون وزير خارجه: ايران اشتياقى به گفت و گوى دوباره با آمريكا ندارد.
سازمان مديريت با تصويب شوراى عالى ادارى در نهاد رياست جمهورى ادغام شد.
برداشت آزمايشى نفت از ميدان آزادگان با موفقيت انجام شد. (20/4/86)
رئيس جمهور دلايل ادغام سازمان مديريت در نهاد رياست جمهورى را تشريح كرد.
رهبر انقلاب خطاب به اعضاى شوراى نگهبان: قانونى عمل كنيد، از جوّ سازى نهراسيد. (21/4/86)
نشست 6 ساعته منتقدان اقتصادى با رئيس جمهور برگزار شد، و احمدى نژاد به پرسش‏ها پاسخ داد.
در پايان دو روز مذاكره فشرده، ايران و آژانس به توافق اوليه دست يافتند.
رئيس مجمع تشخيص مصلحت نظام: دفاع 33 روزه حزب اللّه در برابر اسرائيل معجزه تاريخ بود.
آيت اللّه امينى در خطبه‏هاى نماز جمعه قم: مردم از فشار ناشى از تورم و گرانى به ستوه آمده‏اند، مسؤولان تدبيرى بيانديشند. (23/4/86)
رقابت فيزيكدانان جوان 75 كشور از ديروز در اصفهان آغاز شد. (24/4/86)
باهنر تأكيد كرد، گروه 11 نفره، تصميم گيرنده نهايى اصولگرايان در انتخابات خواهد بود. (25/4/86)
رهبر معظم انقلاب با تقدير از دستاوردهاى پژوهشكده رويان: جهاد علمى مى‏تواند انحصار قدرت‏ها را بشكند.
قاليباف: طرح مونوريل را در تهران اجرا مى‏كنيم.
رهبر معظم انقلاب: پژوهشكده رويان، سلول بنيادى حركت علمى كشور است. (26/4/86)
وزير نفت: شبكه انتقال گاز كشور امسال 2600 كيلومتر گسترش مى‏يابد. (27/4/86)
روزنامه انگليسى گاردين: گسترش انقلاب اسلامى، آمريكا را نگران كرده است. (28/4/86)
رئيس جمهور در ديدار با بشار اسد: شرايط به نفع مردم فلسطين تغيير مى‏كند. (30/4/86)
شوراى اقتصاد 2000 ميليارد تومان سرمايه گذارى براى توليد بنزين را تصويب كرد. (31/4/86)
16 تن از اراذل و اوباش اعدام شدند و 17 نفر ديگر در انتظار حكم هستند.
عرضه آزاد بنزين منتفى است. دولت نتايج سهميه بندى بنزين را به نمايندگان مجلس گزارش داد.
فرمانده انتظامى تهران بزرگ: طرح افزايش امنيت اخلاقى و اجتماعى از امروز تشديد مى‏شود. (1/5/86)
برخورد پليس با افراد بد پوشش تشديد شد. خانم‏هايى كه از لباس چسبان، مانتوى كوتاه و روسرى‏هاى كوچك استفاده كنند دستگير مى‏شوند.
آيت اللّه حق شناس دعوت حق را لبيك گفت. (2/5/86)
رهبر انقلاب در ديدار مسؤولان آموزش و پرورش: نظام تعليم و تربيت بايد بر اساس هويت دينى و ملى تدوين شود. (4/5/86)
رهبر انقلاب: تحقق آرمان‏هاى ملت، پايدارى در راه على(ع) است. (7/5/86)
آيت اللّه مشكينى به لقاء اللّه پيوست. (9/5/86)
دور تازه دستگيرى اوباش در كرج آغاز شد. (10/5/86)
بهاى نفت ايران از مرز 71 دلار فراتر رفت. (11/5/86)
بدرقه شورانگيز و كم نظير فقيه مجاهد آيت اللّه مشكينى در قم صورت گرفت.
سازمان سنجش كشور درباره تبليغات دروغين مؤسسات انتخاب رشته هشدار داد.
عاملان ترور قاضى مقدس به دار مجازات آويخته شدند. (13/5/86)
نشريه «هرالد تريبون»: غرب قادر به مهار نفوذ منطقه‏اى ايران نيست. (14/5/86)
رهبر معظم انقلاب در جريان يك كوهپيمايى و به هنگام عبور از تپه‏هاى ولنجك بر مزار 5 شهيد گمنام كه 40 روز پيش در اين محل به خاك سپرده شده بودند حضور يافته و ياد آنان را گرامى داشتند.
با قهرمانى در جام ملت‏هاى آسيا و پس از 59 سال، تيم بسكتبال ايران مسافر المپيك پكن شد.
جنگنده ايرانى آذرخش مقتدرانه به پرواز درآمد. (15/5/86) اخبار خارجى‏
9 نظامى آمريكايى در عراق به هلاكت رسيدند. (17/4/86)
در حمايت از مردم مظلوم فلسطين، 800 هزار كارگر انگليسى كالاهاى اسرائيلى را تحريم كردند.
هشدار نيويورك تايمز به كاخ سفيد، نشانه‏هاى شكست ديده مى‏شود، آمريكا به اشغالگرى پايان دهد. (19/4/86)
هشدار ژنرال‏هاى انگليسى طى نامه‏اى به گوردون براون: شكست ما در افغانستان نزديك است.
هنرى كيسينجر: آمريكا ستيزى در تمام اروپا و خاورميانه موج مى‏زند. (25/4/86)
ارتش پاكستان به حال آماده باش كامل درآمد. (26/4/86)
اردوغان در پاسخ به مخالفت واشنگتن: آمريكا دخالت نكند، خريد گاز ايران قطعى است.
زلزله در ژاپن خسارات سنگين بر جاى گذاشت.
كريستين سانيس مانيتور همكارى كاخ سفيد با آشوبگران و اعضاى سابق القاعده در عراق را فاش كرد. (27/4/86)
آمريكا در سوانح هوايى مرگبار رتبه اول را كسب كرد. (1/5/86)
دور دوم مذاكرات سه جانبه بغداد، ايران و آمريكا بى‏نتيجه پايان يافت و حرف حساب به گوش اشغالگران نرفت.
ونزوئلا يك ميلياد دلار تسليحات از بلاروس خريدارى مى‏كند. (3/5/86)
عراق با پيروزى بر عربستان قهرمان جام ملت‏هاى آسيا شد. (8/5/86)
كارگردان آمريكايى به دليل افشاى پشت صحنه حادثه 11 سپتامبر بازداشت شد.
كارى روو: 11 سپتامبر كار دولت آمريكاست. (9/5/86)
22 نظامى آمريكايى در عراق كشته و زخمى شدند.
يك نشريه آمريكايى فاش كرد، عربستان در پى توليد بمب هسته‏اى است. (13/5/86)


پاورقي ها:

اهميت وقت‏
پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«كُن عَلى عُمرِكَ اَشَحُّ مِنكَ عَلى دِرهَمِكَ وَ دينارِك.»
(بحارالانوار، ج 77، ص 76)
در مورد عمر خود بخيل‏تر از پول و ثروت خود باش.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«اِغتَنِم خَمساً قَبلَ خَمسٍ: حَياتَكَ قَبلَ مَوتِكَ، وَ صِحَّتَك قَبلَ سُقمِكَ،وَ فِراقَكَ قَبلَ شُغلِكَ، وَ شَبابَكَ قَبلَ هِرَمِكَ، و غِناكَ قَبلَ فَقرِك.»
(كنزالعمال، حديث 43490)
پنج چيز را قبل از پنج چيز غنيمت شمار: زندگى را قبل از مرگ، سلامتى را قبل از بيمارى، فراغت را قبل از اشتغال به كار، جوانى را قبل از پيرى و بى نيازى را قبل از تهى دستى.

امام على عليه السلام:
«تَزَوَّد مِن يَومِكَ لِغَدِكَ، وَ اغتَنِم عَفوَ الزَّمانِ، وَانتَهِز فُرصَةَ الاِمكان».
(غررالحكم، ج 1، ص 394)
از امروزت براى فردايت توشه برگير، و كثرت وقت را غنيمت شمار، و از فرصت بودن استفاده كن.

امام على عليه السلام:
«اِنَّ اَوقاتَكَ اَجزاءُ عُمرِكَ، فَلا تَنفِذلَك وَقتاً اِلّا فيما يُنجيكَ.»
(غررالحكم، ج 1،ص 252)
همانا وقتهاى تو، جزء جزء عمر توست، پس بكوش وقتت جز در مواردى كه موجب نجاتت مى‏شود، تلف نشود.

امام على عليه السلام:
«اَلمُؤمِنُ مَشغُولٌ وَقتُه»
(غررالحكم، ج 3، ص 273)
همه وقت مؤمن، پر است.





امام على عليه السلام:
«فَتَدارَك مابَقِىَ مِن عُمرِكَ، وَلاتَقُل غَداً اَو بَعدَ غَدٍ، فَاِنَّما هَلَكَ مَن كانَ قَبلَكَ بِاِقامَتِهِم عَلى الاَمانىّ وَ التَّسويف حَتّى اَتاهُم اَمرُ اللّهِ بَغتَةً وَ هُم غافِلُون»
(اصول كافى، ج 2، ص 136)
با آنچه از عمرت باقى مانده است گذشته را جبران كن، فردا و پس فردا نگو، زيرا گذشتگانى كه به هلاكت رسيدند به علّت پايدارى در آرزوها و امروز و فردا كردن بود، تا آن زمان كه ناگهان فرمان خدا (مرگ) به سويشان آمد و آنان در غفلت به سر مى‏بردند.

امام على عليه السلام:
«مِنَ الخُرقِ المُعاجَلَةُ قَبلَ الاِمكانِ وَالاَناءُ بَعد الفُرصَة».
(نهج البلاغه، حكمت 363)
از نادانى شخص، عجله كردن پيش از امكان و از دست دادن امكانات پس از فرصت است.

امام على عليه السلام:
«اَشَدُّ الغُصَصِ فَوتُ الفُرَص»
(غررالحكم، ج 2، ص 441)
سخت‏ترين غصّه‏ها، از دست دادن فرصتهاست.

امام على عليه السلام:
«اِحذَرُوا ضِياعَ الاَعمارِ فيما لايَبقى لَكُم فَفائِتُها لايَعُود»
(غررالحكم، حديث 2618)
از تباه شدن عمرها در چيزى كه برايتان باقى نمى‏ماند حذر كنيد چرا كه عمر رفته باز نمى‏گردد.

امام سجاد عليه السلام:
«وَعَمِّرنى ماكانَ عُمرى بِذلَةً فى طاعَتِكَ، فَاِذا كان عُمرى مَرتَعاً لِلشِّيطانِ فَاَقبِضنى اِلَيك»
(صحيفه سجاديه، دعاى 20، ص 131)
خدايا! تا هنگامى كه عمرم در راه اطاعت فرمان تو به كار مى‏رود، به من عمر بده و هرگاه عمرم چراگاه شيطان شد، مرا بميران.

امام صادق عليه السلام:
«لَيسَ شَى‏ءٌ اَعَزّ مِن قَلبِكَ وَ وَقتِك»
(لآلى الاخبار، ج 1، ص 16)
هيچ چيزى عزيزتر از روح و وقت تو نيست.

پاورقي ها:

بهشت آماده پذيرائى است‏
«وسارعوا إلى مغفرةٍ من ربِّكم وجنَّةٍ عرضُها السَّماوات والارض أعدَّت للمتَّقين» (سوره آل عمران،آيه 133)
بشتابيد به سوى آمرزش خداوندتان و به سوى بهشتى كه پهناى آن بقدر پهناى آسمانها و زمين است كه براى تقواپيشگان آماده شده است.

پيشدستى كنيد و مبادرت ورزيد به سوى مغفرت و آمرزش خداوند. حال بايد ديد چه أعمالى موجب آمرزش مى‏شود و چگونه بايد به سوى اين آمرزش بشتابيم:
امير المؤمنين عليه السلام اين مبادرت را با انجام واجبات و فرايض دينى تفسير و معنى مى‏كند. “الى أداء الفرائض و جنة عرضها السموات و الارض” راستى اگر آنچه را كه خداوند بر ما واجب كرده انجام دهيم و از آنچه نهى و منع كرده خود را نگهداريم بالا ترين و سريع ترين گام به سوى آمرزش خداوندى برداشته‏ايم. و اين خود معناى واقعى تقوا است. و هرچند بسيارى از مفسرين اين را تفسير به برپائى و اقامه نماز مى‏كنند ولى سخن أمير المؤمنين عليه السلام جامع تر و شامل تر است و هرچند نماز ركن اصلى و اساس دين است ولى قطعا اگر با ساير واجبات همراه نباشد ارزشى نخواهد داشت، چه آنكه نمازى پذيرفته است كه با ديگر فرايض همنشين باشد.
و برخى از عارفان تقوا را به تزكيه نفس معنى كرده‏اند و چنين گويند كه اگر از خوى حيوانى بريدى و به خوى الهى خود را آراستى آنگاه به مقام قرب و جنت مى‏رسى و گرنه رسيدن به چنين مقامى محال است.
جنة عرضها السموات و الارض: بهشتى كه به پهناى آسمانها و زمين است. يعنى عرض آن بهشت به پهناى آسمانها و زمين با هم و دركنار هم مى‏باشد. و از اينكه وسعت بهشت با عرض آسمانها و زمين بيان شده است به اين معنى است كه طول معمولا از عرض بيشتر است و اگر عرض آن به اين وسعت باشد قطعا طولش هم خيلى زياد است.. البته امكان دارد كه مقصود از عرض، نه همين معناى لغوى است بلكه مراد از آن، وسعت و عظمت بهشت است و اين در زبان عربى رائج است كه واژه عرض را به خاطر عظمت شى‏ء مى‏گويند. در سخنان امرؤ القيس آمده است: “بلاد عريضة و أرض أريضة” يعنى شهرهاى پهناور و سرزمين خرم. و همانگونه كه ملاحظه مى‏كنيد عرض چيزى به معناى عرض و طول اصطلاحى آن نيست كه برخى از مفسران پنداشته‏اند بلكه كنايه از عظمت و وسعت بى انتهاى آن است. و چنانچه ما در اين دنيا توانائى حساب عرض و طول آسمانها و زمين را نداريم در آنجا نيز كسى جز خداوند عرض و طول بهشت را نمى داند و چه بسا به مرور زمان ( اگر زمانى را در آن جهان فرض كنيم) بر وسعت و پهناى بهشت افزوده شود. و اين از كرم و لطف خداوندى بعيد نيست.
گويند كه پادشاه روم كه از شنيدن آيه شگفت زده شده بود از رسول اكرم طى نامه‏اى پرسيد: اگر وسعت بهشت به وسعت آسمانها و زمين است، پس جهنم در كجا قرار دارد؟ حضرت پاسخى نقضى به او دادند و فرمودند: “سبحان الله! اذا جاء النهار فأين الليل” سبحان الله! وقتى روز مى‏آيد شب كجا مى‏رود؟ و مفهوم اين جواب اين است كه همان خدائى كه توانائى دارد شب را به جاى روز و روز را به جاى شب حركت دهد، همو توانا است كه جهنم را در هر جائى كه بخواهد جاى دهد. وانگهى چنان كه عرض شد اين جمله كنايه است و براى تقريب ذهن ما آدميان بيان شده است و گرنه در آن جهان همه چيز فرق مى‏كند و اصلا در آن جا اين آسمان و زمين فعلى وجود ندارد كه خود در آيات زيادى متعرض به اين معنى شده است كه آسمانها و زمين و تمام كون و مكان نابود مى‏شود: “يوم نطوى السماء كطى السجل للكتب” همانگونه كه نوشته جات را در سجل و دفتر مى‏پيچيم، آسمانها را در هم مى‏پيچيم. و نه تنها آسمانها كه هرچه در جهان وجود دارد همه معدوم مى‏شوند و تنها وجه پروردگار باقى مى ماند و بس. “كل شى‏ء هالك الّا وجهه” هرچه جز وجه پروردگار نابود است. و در جاى ديگر مى‏فرمايد: “كلّ من عليها فان و يبقى وجه ربّك ذوالجلال و الاكرام” و اگر در آيه دوم سخن از نابودى انسانها و يا ارواح و اشباح عاقله است كه در آيه اول سخن از نابودى هر چه هست دارد.
به هر حال اين بهشت وسيع و پهناور كه به وسعت كل جهان مادى امروز ما است در آخرت براى تقواپيشگان و خداجويان و نيكوكاران آماده و مهيا شده است و چه بسا از آيه بر مى‏آيد كه هم اكنون اين بهشت آفريده شده و مهيا است ولى ما توانائى پى بردن به جا و مكانش را نداريم. و اصلا در جاى ديگرى از قرآن فرموده: “و لقد رآه نزلة أخرى عند سدرة المنتهى عندها جنة المأوى” كه اشاره به معراج رسول خدا صلى الله عليه و آله دارد و جبرئيل امين بهشت جاويدان را به پيامبر نشان مى‏دهد و اين خود دليل ديگرى است بر اينكه بهشت هم اكنون آفريده شده و مهياى پذيرش مهمانان است.
شايد در اينجا اين سؤال پيش بيايد كه اگر بهشت تنها براى نيكوكاران و متقين آماده شده، پس اطفال و يا ابلهانى كه از عقل درستى در اين دنيا برخوردار نيستند و خداوند آنها را وعده بهشت داده كه “اكثر أهل الجنة البله” چنانچه در روايت آمده است يا حتى تبهكارانى كه با شفاعت يا با بعضى از اعمال خوب پس از مدتى به بهشت مى‏رسند، كجا نامشان ذكر شده است؟ در پاسخ گوئيم كه اينها همه به طفيلى نيكوكاران و تقواپيشگان به بهشت مى‏رسند مانند آنكه شما مهمان عزيزى را دعوت كنيد و به افتخار او بيست نفر ديگر را نيز دعوت نمائيد، در هنگام سخن مى‏گوئيد فلانى منزل ما دعوت بود و نامى از آن بيست نفر كه غذا نوش جان كرده‏اند بريد، چون آنها به طفيلى آن مهمان اصلى آمده‏اند لذا نامشان برده نمى‏شود، در اينجا نيز اصل دعوت از متقين و محسنين است و بقيه قطعا به طفيلى آنان به اين سفره جاويدان دعوت مى‏شوند. و به عبارت ديگر چنانكه گفته‏اند: “لولا المتقون لما خُلقت الجنة” اگر متقين نبودند، بهشت آفريده‏شد، معلوم مى شود كه بهشت آماده پذيرائى از تقواپيشگان نيكوكار است و دخول ديگران در آن، بالعرض مى‏باشد، پس اصالت مهمان نوازى براى آنان است و سايرين همه طفيلى‏اند. بارالها! ما كه از متقين نيستيم اميدواريم لطفى كنى و ما را جزء طفيليان بالتبع قرار دهى. آمين رب العالمين.

پاورقي ها:

مقدمه
قرآن كريم، بهترين و زيباترين كلامى است كه خداوند حكيم نازل كرده است. قرآن، ماندگارترين اثر وحيانى است كه از ملكوتِ آسمان بر زمين فرود آمده و عظيم‏ترين و كامل‏ترين، دين را براىِ بشريّت به ارمغان آورده است. يكى از محورهاى مهمِ مباحث علوم قرآنى، بحث نزول قرآن، چگونگى آن، زمان و مدّت نزول، انواع و مراتب نزول قرآن است. بعد از بيان چند بحث مقدماتى به بحث نزول قرآن، مى‏پردازيم. 1. اولين آيه و سوره نازل شده‏
درباره اين كه، كدام آيه يا سوره، براى اولين بار بر پيامبر(ص) نازل شده در ميان صاحب نظران، اختلاف نظر وجود دارد. در اين زمينه چهار نظر بيان شده است:
الف: آيات سه يا پنج ابتداى سوره علق؛
ب: آيه اول سوره مدّثر؛
ج: آيه بسم اللَّه الرحمن الرحيم؛
د: سوره حمد.(1) 2. آخرين آيه و سوره
در بسيارى از روايات آمده است: آخرين آيه‏اى كه بر پيامبر نازل شد، آيه 281 سوره بقره بود. برخى ديگر گفته‏اند: آخرين آيه، آيه اكمال دين (مائده / 3) مى‏باشد.(2) درباره آخرين سوره نيز بين دو سوره نصر و برائت، اختلاف نظر هست، هر چند سوره نصر، كه در سال فتح مكه (هشتم هجرى) نازل شده است، از قوّت بيشترى برخوردار است. زيرا فقط آيات نخستين سوره برائت، پس از فتح مكه (سال نهم) نازل شده است. 3. زمان نزول آيات
آنچه از آيات قرآن به دست مى‏آيد، بيانگر نزول قرآن در شبى از شب‏هاى ماه مبارك رمضان است:
1. «شَهرُ رَمَضانَ الَّذِى اُنزِلَ فيهِ القُرءانُ» (بقره / 185)
2. «اِنّا اَنزَلنهُ فى لَيلَةٍ مُبرَكَةٍ» (دخان / 3)
3. «اِنّا اَنزَلنهُ فى لَيلَةِ القَدر» (قدر / 1)
از آيه اول بدست مى‏آيد كه قرآن در ماه رمضان نازل شده است. از آيه دوم مى‏توان دريافت كه اين نزول، دريك شب مباركى انجام گرفته است. با توجه به اين دو آيه، روشن مى‏شود كه اين شب مبارك، يكى از شب‏هاى ماه رمضان است. در آيه سوم، خداوند مى‏فرمايد: «ما قرآن را در شب قدر نازل كرديم.» از ضميمه اين سه آيه، مى‏توان چنين نتيجه گرفت: در ماه رمضان، شب بابركتى به نام شب قدر، وجود دارد كه قرآن در آن شب، نازل شده است. در ضمن روشن است كه آن شب عظيم، يك شب است و نه چند شب. بنابراين، زمان نزول قرآن، در يك شبِ قدر از شب‏هاى ماه رمضان مى‏باشد.
سؤالى كه در اين جا، قابل طرح است، اينكه: شب قدر، كدام يك از شب‏هاى اين ماه مبارك رمضان است؟
در اين زمينه، آيات قرآن، بيانى ندارند. در روايات نيز، شب‏هاى مختلفى، به عنوان شب قدر، معرّفى شده است. از جمله: شب نيمه شعبان، شب اول، هفدهم، نوزدهم، بيست و يكم، بيست و سوم، بيست و چهارم، بيست و پنجم و بيست و هفتم ماه رمضان.(3) با توجه به روايات اين باب، شب‏هاى بيست و يك و بيست و سه، از تأكيد بيشترى برخوردار مى‏باشد. از امام صادق(ع) سؤال شد، شب قدر كدام شب است؟ فرمودند: «آن را در يكى از دو شب بيست و يك و بيست و سه، جستجو كن»(4).
زراره از امام صادق(ع) روايت كرده است كه حضرت فرمود: «شب نوزدهم، شب تقدير، شب بيست و يكم شب تعيين و شب بيست و سوم، شب ختم و امضاى امر است.»(5)
بنابراين در نزد شيعه، شب قدر در ميان يكى از دو شب بيست و يك و بيست و سه، مورد ترديد است. هرچند با توجه به برخى از روايات ديگر، شب بيست و سوم، داراى قوّت بيشترى است. شيخ صدوق مى‏گويد: «مشايخ ما اتفاق نظر دارند كه شب قدر، شب 23 ماه رمضان است.»(6) با توجه به اين سخن، نزول قرآن در يكى از دو شب بيست و يك يا بيست و سه ماه رمضان، واقع شده است.
4. رابطه نزول قرآن با بعثت پيامبر(ص)
سؤالى كه قابل طرح است، اينكه: چگونه قرآن در شب قدرِ ماه رمضان، نازل شده است. در حالى كه بعثت پيامبر، بنابر قول مشهور، در بيست و هفت رجب بوده است؟ به عبارت ديگر: آيا بعثت پيامبر همزمان با نزول قرآن در ماه رمضان بوده است؟ ابتدا بايد روشن شود كه پيامبر در هنگام بعثت، چند سال داشته‏اند. ديدگاه‏هاى مختلفى در اين باره، وجود دارد. در بسيارى از روايات، سنّ شريف آن حضرت، 40 سال، و در برخى ديگر از روايات، 43 سال ذكر شده است. البته با توجه به دلايل، قرائن و شواهد مختلف، قول چهل سالگى ترجيح دارد.(7)
هم‏چنين درباره زمان بعثت، سه احتمال داده شده است: الف: يازدهم و دوازدهم ربيع الاول سال چهلم عام الفيل. ب: بيست و هفتم رجب. ج: ماه مبارك رمضان.(8)
از ميان رواياتى كه بيانگر اين سه ديدگاه است، رواياتى كه ماه رجب را ماه بعثت آن حضرت مى‏دانند، بر ديگر روايات ترجيح داده مى‏شود: اين ترجيح به دليل زير مى‏باشد: 1- درباره ماه رجب، سيزده روايت وجود دارد؛ در حالى كه درباره ربيع الاول بيش از سه روايت و درباره بعثت آن حضرت در ماه رمضان، بيش از دو روايت به دست نيامده است. 2- روايات مربوط به ربيع الاول و ماه رمضان، در مورد تاريخ روز بعثت اختلاف دارند؛ در حالى كه روايات مربوط به ماه رجب، به اتفاق، روز مبعث را بيست و هفتم رجب مى‏دانند.
به طور كلى درباره همزمانى يا عدم همزمانى آغاز نزول قرآن با شروع بعثت پيامبر(ص) دو ديدگاه در بين صاحب نظران وجود دارد: الف: برخى معتقدند كه بعثت پيامبر با نزول پنج آيه نخست سوره علق، آغاز شده است. لذا، زمان بعثت در ماه رمضان خواهد بود.(9)
ب: در مقابل عدّه‏اى مى‏گويند كه، ابتدا، آن حضرت، در ماه رجب به پيامبرى انتخاب شدند، سپس در ماه رمضان، همان سال يا سال بعد، قرآن بر ايشان نازل شد. بنابراين بعثت پيامبر، همزمان با نزول قرآن نبوده است.(10) 5. مراحل نزول قرآن
الف: پيش از نزول: بررسى آيات آغازين سوره‏هاى قرآن – كه ناظر به چگونگى اوصاف قرآن باشد – نشان مى‏دهد كه قرآن پيش از نزول آن، نزد خداوند، در «امّ الكتاب» كه همان لوح محفوظ و كتاب مكنون است، داراى اوصافى مانند: علىٌّ، مبينٌ و حكيمٌ بوده است.(11)
ب: مرحله نزول: قرآن كريم در اين مرحله، تفصيل يافته و اوصاف جديدى به خود گرفته است: «كِتابٌ اُحكِمَت ءاياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَت»، «وقُرءانًا فَرَقناهُ» و «لِسانٌ عَرَبىٌّ مُبين»(12). در اين مرحله، هدف از نزول قرآن، قراءت، تلاوت، ابلاغ، هدايت، تعقل، تذكّر، شفا، رحمت، تعلّم، اتّباع و… مى‏باشد.
اين مراحلِ نزول قرآن، نشانگر ذومراتب بودن آن است. قرآن، كتابى الهى و داراى مراتب مختلف است. مرتبه والاى آن، همان امّ الكتاب است كه حقيقتى نزد خداى حكيم دارد. مرحله ديگر آن در دست فرشتگان و مرتبه نازلِ آن در دست مردم و به زبان عربى فصيح و آشكار است.(13) 6. نوع نزول قرآن
درباره واژه نزول و مشتقات آن در قرآن، آيات مختلفى وجود دارد. در برخى از اين آيات، نزول قرآن به صورت مطلق ذكر شده است: «كِتابٌ اَنزَلناهُ اِلَيكَ»(14) در برخى ديگر، از نزول تدريجى قرآن، سخن رفته است: «كِتابٌ اُحكِمَت آياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَت»(15) و «وهُوَ الَّذى اَنزَلَ اِلَيكُمُ الكِتابَ مُفَصَّلًا»(16). بنابر ادعا برخى از صاحب‏نظران، آياتى از قرآن، اشاره به نزول دفعى و مجموعى قرآن دارند: «اِنّا اَنزَلناهُ فى لَيلَةِ القَدر» و «ولا تَعجَل بِالقُرءانِ مِن قَبلِ اَن يُقضى‏ اِلَيكَ وحيُهُ»(17)، «لا تُحَرِّك بِهِ لِسانَكَ لِتَعجَلَ بِه»(18). دلالت اين آيات بر نزول دفعى بدين قرار است:
چون آيات قرآن يك بار به صورت جمعى در شب قدر بر پيامبر نازل شده بود. لذا به هنگام نزول تدريجى آيات، پيامبر عجله مى‏كرد و بر جبرييل پيشقدم مى‏شد و آيات را مى‏خواند. اين نشان مى‏دهد كه آن حضرت، قبل از نزول تدريجى آيات، از قرآن اطلاع داشته است. بنابراين خداوند دستور مى‏دهد كه در اين كار عجله نكن و چيزى از اين قرآن را بر مردم قراءت و تلاوت نكن تا اينكه وقت مناسب ابلاغ و تبليغ آن برسد.(19)
با توجه به اين آيات و آيات مشابه ديگر، درباره نوع نزول قرآن، ديدگاه‏هاى متفاوتى در بين صاحب نظرانِ علوم قرآنى مطرح شده است. برخى مى‏گويند قرآن ابتدا به صورت دفعى و يكپارچه در شب قدر از لوح محفوظ بر آسمان دنيا (بيت المعمور يا بيت العزّة) و يا بر قلب پيامبر(ص) نازل شد و از آنجا در طول مدت رسالت آن حضرت، توسط جبرييل امين دوباره بر پيامبر، نازل گشته است.
امّا عده‏اى ديگر مى‏گويند كه قرآن فقط به صورت تدريجى و در مدّت رسالت پيامبر اسلام، به تناسب شرايط زمانى و مكانى و وقوع حوادث و رخدادهاى گوناگون، در قالب آيه‏ها و سوره‏هاى موجود، نازل شده است.(20) البته در كنار اين دو قول مشهور، اقوال مختلف ديگرى نيز وجود دارد كه به برخى از آن‏ها اشاره‏اى كوتاه مى‏شود. قرآن در بيست يا بيست و سه شب قدر هر سالِ دوران رسالت، بر آسمان دنيا نازل شده است. يعنى در شب قدر هر سالِ مدت رسالت پيامبر آن اندازه از قرآن كه مورد نياز آن سال بوده، يك جا بر آن حضرت نازل شده است. سپس همان آيات و سوره‏ها، به تدريج در طول آن سال، دوباره بر پيامبر توسط فرشته وحى فرود مى‏آمد.(21)
در كنار اين اقوال، برخى ديگر، توجيهاتى درباره نزول دفعى قرآن، بيان داشته‏اند كه در اين جا به سخن شيخ صدوق و علّامه طباطبايى اشاره‏اى مى‏شود: شيخ صدوق مى‏گويد: منظور از نزول دفعى قرآن بر پيامبر در شب قدر، علم و آگاهى يافتنِ آن حضرت به محتواى كلى قرآن است.(22) علامه طباطبايى مى‏فرمايد: «قرآن كريم داراى دو وجود است: وجود ظاهرى تفصيل يافته در قالب الفاظ و عبارات است. وجود بسيط كه از هرگونه تجزيه، تفصيل و الفاظ خالى مى‏باشد. وجود باطنى قرآن، در شب قدر بر قلب آن حضرت نازل شد، سپس به تدريج وجود ظاهرى آن، در مدت رسالت پيامبر، نازل گرديد.»(23)
منشأ پيدايش دو ديدگاه كلى نزول دفعى و تدريجى قرآن‏
برخى تصور كرده‏اند كه واژه «انزال» از باب افعال به معناى نزول دفعى است و واژه «تنزيل» از باب تفعيل به معناى نزول تدريجى است.(24) و هم‏چنين، رواياتى كه در آنها به اين تفصيل نزول دفعى و تدريجى آمده است، باعث پيدايش اين دو ديدگاه شده است.
بررسى واژه انزال و تنزيل در لغت و قرآن: در لغت، هر دو واژه از ماده نزول به معنى فرود آمدن است. در كتبِ لغت، معناى دفعى، از معانى باب افعال ذكر نشده است.(25) در معانى باب تفعيل، از معناى تكثير و مبالغه، نام برده شده است.(26) لذا، انزال و تنزيل هر دو متعدى ماده نزول هستند و فرقى باهم ندارند. استفاده معنى دفعى يا تدريجى از آن دو، نياز به قرينه خاص در هر مورد، دارد.(27)
در آيات قرآن كريم نيز، اين دو واژه در معانى متعددى به كار رفته است: در آيات ذيل «انزال» در معنى تدريج استفاده شده است: «وكَذلِكَ اَنزَلناهُ آياتٍ بَيِّناتٍ» (حج/16)، «واَنزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً» (بقره / 22) واژه «تنزيل» در معنى نزول دفعى، به كار رفته است: «لَولا نُزِّلَ عَلَيهِ القُرءانُ جُملَةً واحِدَةً» (فرقان / 32)، «تَنزيلٌ مِن رَبِ‏ّ العالَمين» (واقعه / 80)، «ونَزَّلناهُ تَنزيلا» (اسراء / 106)
در آيات ديگر، انزال و تنزيل، هر دو به يك معنا استعمال شده‏اند و آن معنى واحد، مطلق نزول، مورد نظر است: «واَنزَلنا اِلَيكَ الذِّكرَ» (نحل / 44)، «وقالوا ياَيُّهَا الَّذى نُزِّلَ عَلَيهِ الذِّكرُ» (حجر / 6). اگر در اين دو آيه، انزلنا را به معنى نزول دفعى و «نزّل» را به معنى نزول تدريجى بگيريم، ترجمه آيه چنين خواهد شد: «ما قرآن را به طور دفعى بر تو نازل كرديم، تا تو قرآن را كه به طور تدريجى نازل شده است براى مردم تفسير كنى.»؛ و حال آن كه اين ترجمه صحيح نمى‏باشد.
با توجه به موارد كاربرد مختلف اين دو واژه در قرآن و نيز معانى لغوى آن دو، ادعاى نزول دفعى در «انزال» بدون دليل است و اثبات آن در تمامى مواردِ استفاده شده در قرآن، كارى بس مشكل مى‏باشد.(28)
لذا، در اين واژه‏ها، معناى دفعى و تدريجى، نياز به قرينه دارد كه در هر آيه بايد به طور جداگانه مورد بررسى قرار گيرد تا روشن شود كه با توجه به قرائن، دلالت بر كدام معنا دارد.
برخى از سؤالاتى كه از صاحبانِ ديدگاه نزول دفعى، بايد پرسيده شود اين است: 1. چه ضرورتى ايجاب مى‏كرد كه قرآن، دو نزول داشته باشد، يكى دفعى و در آسمان، ديگرى تدريجى و در زمين، با اين كه يك نزول، آن هم تدريجى كفايت مى‏كرد؟
2. مراد از بيت العزّة يا بيت المعمور چيست؟
3. بعد از جمله «شهر رمضان الذى انزل فيه القرآن» مى‏فرمايد: «هدى للنّاس» اين دلالت دارد كه قرآنِ نازل شده، راهنما و هدايت‏گر مردم است و اين صفات با آن كه قرآن در آسمان (بيت العزّة يا بيت المعمور) باشد، سازش ندارد. زيرا چنان قرآنى، آن هم در آسمان، چگونه هدايت‏گر مردم خواهد بود؟(29)
با توجه به بيانات فوق، نمى‏توان نزول دفعى قرآن را پذيرفت. زيرا در آيات قرآن، افرادى مورد خطاب قرار گرفته‏اند، كه در هنگام خطاب، حضور نداشته‏اند. در قرآن، آيات ناسخ و منسوخ، عام و خاص، مطلق و مقيّد، مبهم و مبيّن، بسيار است، كه مقتضاى اين موارد، تأخير زمانى برخى از آيات، از برخى ديگر است. هم‏چنين، در برخى از روايات، نظير: روايات مربوط به اصحاب كهف و مسئله ظهار آمده است: گاه مردم امورى را از پيامبر سؤال مى‏كردند و آن حضرت مى‏فرمود: در اين زمينه به من چيزى وحى نشده است، لذا در انتظار بمانيد تا خداوند درباره آن به من آياتى را وحى كند.(30)
صريح آيه 32 فرقان: «وقالَ الَّذينَ كَفَروا لَولا نُزِّلَ عَلَيهِ القُرءانُ جُملَةً واحِدَةً…» نزول دفعى آن را رد مى‏كند.(31) بر اين اساس، رواياتى كه حاكى از نزول دفعى قرآنند، بدليلِ مخالفت با صريح اين آيه، كنار گذاشته مى‏شوند. شيخ مفيد در پاسخ به ادّعاى نزول دفعى قرآن مى‏گويد: اين سخن، مضمونِ خبر واحدى است كه نه موجب علم و نه موجب عمل است. اين كه قسمتى از قرآن به دنبال اسباب نزولى كه حادث مى‏شوند، نازل گشته است برخلاف مضمون حديث مزبور دلالت دارد.(32) زيرا اين گونه آيات، مشتمل است بر حكم آن حوادث و ذكر آنچه اتفاق افتاده است و اين ممكن نيست، مگر اينكه نزولِ اين آيات، بعد از تحقق اسباب نزول باشد. در بيان ديدگاه نزول تدريجى، ابتدا، ذكر يك مثال خالى از فايده نيست. اگر شخصى كه مشغول حفر قناتى است، هنگامى كه آب قنات بيرون مى‏آيد، بگويد: آب قنات روز جمعه بيرون آمد، آيا معناى اين سخن او اين است كه همه آب قنات روز جمعه بيرون آمد؟ يا اينكه در عرف زبان و محاورات عقلاً و عموم مردم مى‏گويند: يعنى شروع خروج آب، روز جمعه بوده است. بنابراين وقتى خداوند مى‏فرمايد: «ما قرآن را در شب قدر نازل كرديم.» يعنى شروع نزول قرآن در شب قدر بوده است. دلايل ديدگاه نزول تدريجى
1. تصريح قرآن: آيه شريفه «وقالَ الَّذينَ كَفَروا لَولا نُزِّلَ عَلَيهِ القُرءانُ جُملَةً واحِدَةً…» (فرقان / 32)؛ خداوند در پاسخ سؤال كافران كه پرسيدند: چرا قرآن بر رسول خدا به طور يكجا نازل نشد، در مقام انكار برنيامد و نفرمود: چنين نيست و قرآن به طور يكجا نيز بر رسول خدا نازل شده است؛ بلكه در مقام اثبات برآمد و فرمود: همان طور است كه مى‏گوييد؛ قرآن به طور دفعى نازل نشده است.(33)
2. مضامين قرآن: از ظاهر برخى از آيات (آيه سؤال از اصحاب كهف: 23 و 24؛ آيه تغيير قبله: بقره / 144؛ و آيه ظهار: مجادله / 2) چنين حاصل مى‏شود كه پيامبر حكم برخى از امور و پاسخ بعضى از سؤالات را نمى‏دانستند؛ لذا منتظر نزول آياتى درباره آن‏ها مى‏شدند. بديهى است كه اگر قبلاً كل قرآن بر آن حضرت نازل شده بود، چنين انتظارى معنا نداشت.(34) حكمت و آثار نزول تدريجى قرآن
الف: قوّت قلب پيامبر: تجديد وحى بر پيامبر موجب دل‏گرمى آن حضرت مى‏شد و از عوامل ثبات و پايدارى ايشان در دعوت و مبارزه به شمار مى‏رفت.
ب: تأكيد بر حقانيّت دعوت و پشتيبانى مداوم از پيامبر: ارتباط مستمر به واسطه نزول تدريجى آيات تأييد و تأكيد بر دعوت رسالت و موجب آسان شدن تحمّل مشكلات و پايدارى در دين مى‏شد.
ج: مصالح مرتبط با مردم: در مقاطع زمانى و مكانى و متناسب با شرايط فردى، اجتماعى، سياسى و رويدادهاى تاريخى وجود شبهات و پرسش‏هاى مخالفان و موافقان و تغيير تدريجى آداب و رسوم و خرافات جاهلى، اقتضا مى‏كرد كه آيات قرآن به مرور نازل شود. و اجراى همزمان احكام و قوانين شرعى براى افرادى كه تازه اسلام را پذيرفته‏اند، سخت و دشوار بود. لذا با نزول تدريجى آن موارد، احكام و قوانين به صورت گام به گام و مرحله‏اى به اجرا درآمد. فايده ديگر آن امكان حفظ و صيانت از آيات قرآن توسط مردم بود.
د: مصالح مرتبط با قرآن: انسجام و پيوستگى ميان آيات قرآن و نبود اختلاف و تعارض به رغمِ نزول تدريجى آن، كلام الهى و وحيانى بودن آيات و در نهايت، معجزه بودن قرآن را به اثبات مى‏رساند.(35) پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1) سيد محمدباقر حجتى، تاريخ قرآن كريم، نشر فرهنگ اسلامى، چ ششم، 72، ص 54.
2) محمدهادى معرفت، تاريخ قرآن، سمت، چ اول، 75، ص 45.
3) طبرسى، مجمع البيان، مترجم: على كرمى، نشر فراهانى، چاپ اول، 80، ج 30، ص 1226.
4) مكارم شيرازى، تفسير نمونه، ج 27، دارالكتب الاسلاميه، چ ششم، 68، ص 189.
5) همان، ص 189.
6) معرفت، تاريخ قرآن، ص 32.
7) جعفر نكونام، درآمدى بر تاريخ‏گذارى قرآن، هستى نما، چاپ اول، 80، ص 206.
8) همان، ص 209.
9) همان، ص 214.
10) همان، ص 216.
11) شعراء / 2؛ يس / 1 و 2؛ زخرف / 4.
12) هود / 2؛ اسراء / 106؛ شعراء / 105.
13) جوادى آملى، قرآن در قرآن، اسراء، چاپ دوم، 78، ص 69.
14) ص / 29.
15) هود / 11.
16) انعام / 114.
17) طه / 114.
18) قيامت / 16 و 17.
19) تفسير نمونه، ج 16، ص 313؛ مجلّه پژوهش‏هاى قرآنى، ش 31، ص 179.
20) معرفت، علوم قرآنى، ناشر: حوزه‏ها و مدارس علميّه خارج از كشور، چاپ اول، 79، ص 41.
21) همان، ص 42.
22) معرفت، علوم قرآنى، نشر التمهيد، چاپ اول، 78، ص 71.
23) همان، ص 72.
24) صالحى نجف‏آبادى، حديث‏هاى خيالى در مجمع البيان، نشر كوير، چ دوم، 82، ص 334.
25) علوم العربيّه، سيد هاشم حسينى تهرانى، ج 1، نشر مفيد، چ پنجم، ج 66، ص 44.
26) همان، ص 57.
27) صالحى نجف‏آبادى، پيشين، ص 335.
28) همان، ص 336.
29) همان، ص 324.
30) جعفر نكونام، درآمدى بر تاريخ‏گذارى قرآن، هستى نما، چاپ اول، 80، ص 56.
31) همان، ص 55.
32) معرفت، علوم قرآنى، مؤسسه التمهيد، ص 68.
33) جعفر نكونام، پيشين، ص 56.
34) همان، ص 56.
35) مجلّه تخصى الهيات و حقوق، دانشگاه رضوى مشهد، ش 14، 83، ص 71.

اگر من فرمانده‏ام مى‏گويم نماز نخوان‏
در خاطره برادر ناصر على بابايى آمده است: چند روزى به عمليات والفجر 10 مانده بود كه به اتفاق حاج احمد و دو كرد عراقى كه با منطقه آشنا بودند، براى شناسايى به عمق منطقه حلبچه رفتيم…پس از مدتى راهپيمايى در غارى دور از ديد دشمن چند ساعتى را به استراحت پرداختيم با تاريكى هوا حركت كرديم. (آن دو كرد) زياد مورد اطمينان نبودند اما در حد يك بلدچى بايستى از آنها استفاده مى‏كرديم… خود را فرمانده ما مى‏دانستند. به هر حال از نقطه حساس منطقه كه بين دشمن بود عبور كرديم و پشت سر آنان رسيديم. صداى كش كش پاها و صحبت آنان (دو كرد عراقى) نه تنها نماز من بلكه هر صدايى را تحت الشعاع قرار مى‏داد. به محض اينكه متوجه نماز خواندن من شدند، شروع به نق زدن كردند كه حالا چه وقت نماز خواندن است. من كه حرف او را بى اساس مى‏ديدم، گوشم بدهكار نبود و نماز را ادامه دادم. يك مرتبه اسلحه خود را بر زمين كوبيد و با صداى بلند گفت: مگر نمى‏گويم نماز نخوان. دشمن متوجه مى‏شود چرا گوش نمى‏كنى؟! اگر من فرمانده‏ام مى‏گويم نماز نخوان. من نماز را تمام كردم و دستور فرمانده عراقى را اطاعت نكردم.(1) اگر مثل آنها نباشم، فرمانده عادلى نيستم‏
در خاطره‏اى از حجت الاسلام بختيارى نقل شده است: روزى او (قائم مقام لشكر پنج خراسان، شهيد چراغچى) را ديدم در حالى كه لباسهايى كهنه به تن و پوتينهايى رنگ و رو رفته به پا داشت. درست در هيئت يك بسيجى در سنگرى دور افتاده. بعدها در غياب او براى نيروها سخنرانى كردم و از منش و افتادگى اش قدرى تعريف كردم و گفتم: اين از عظمت و اخلاص يك فرمانده و سردار است كه مانند نيروهاى زير دستش لباس بپوشد. نمى‏دانم چه جور خبر به او رسيده بود كه به من گفت: حاج آقا، بهتر بود از اين موضع عبور مى‏كرديد و چيزى راجع به من نمى‏گفتيد.
گفتم: براى من جالب بود كه شما به عنوان يك فرمانده لايق، اين لباس را بپوشيد.
گفت: حاج آقا، علتش اين است كه گاهى اوقات سهميه لباس وپوتين به همه نيروها نمى‏رسد. آنها لباسهاى كهنه مى‏پوشند. ديدم اگر مثل آنها نباشم، فرمانده عادلى نيستم.(2) جارو كردن فرمانده
در خاطره‏اى از برادر مصباحى آمده است: جلسه فرماندهان در قرارگاه و تيپ برگزار شده بود. همه آمده بودند جز آقا ولى (اللّه چراغعلى قائم مقام لشكر پنج نصر خراسان) سابقه نداشت آقا ولى بدقولى و يا تأخير داشته باشد. جلسه بدون ايشان هم برگزار نمى‏شد. پرس و جو كرديم. آقا ولى را در اقامتگاه بسيجيان در منتهى اليه قرارگاه يافتيم. داشت زمين قرارگاه و محيط خوابگاه بسيجى‏ها را جارو مى‏كرد تا وقتى بسيجى‏ها از راه رسيدند، محيطى پاكيزه داشته باشند. و آنقدر سرگرم اينكار شده بود كه گذشت زمان را احساس نكرده بود.(3) به روى چشم، امشب مى‏آيم‏
يكى از برادران سپاه نقل كرده است. شهيد اسماعيل دقايقى – فرمانده دلاور لشكر بدر – شبها با استفاده از تاريكى به چادرهاى بچه‏هاى بسيجى سر مى‏زد و آنها را نظافت مى‏كرد. از بس خاكى مى‏گشت، اگر كسى به لشكر بدر مى‏آمد، نمى‏توانست تشخيص بدهد فرمانده اين لشكر كيست. يكبار يكى از بچه‏ها كه اسماعيل را نمى‏شناخت و فكر مى‏كرد نيروى خدماتى است، به او گفته بود: چرا نيامدى چادرمان را نظافت كنى؟ و او جواب داده بود: به روى چشم، امشب مى‏آيم.(4) من كارى نكرده‏ام‏
در روايت برادر آينه ساز آمده است: در سال 64 به من مأموريت داده شد تا مقدارى وسايل را به قرارگاه رعد ببرم و تحويل سرهنگ بابايى بدهم. تا آن زمان من و دوستانم سرهنگ بابايى را نديده بوديم… ساعتهاى آخر شب بود كه به قرارگاه رعد رسيديم. با ورودمان به قرارگاه، برادرى را كه لباس بسيجى به تن داشت و سرش را هم ماشين كرده بود، ديديم. او ضمن خوش آمد گويى از ما پرسيد: شام خورده‏ايد؟ گفتم: خير.
بى درنگ براى ما سفره پهن كرد و ما مشغول خوردن شديم. او ايستاده بود و منتظر ما بود تا اگر ما چيزى خواستيم، تهيه كند. همسفران من چند بار دستور آوردن آب و نان دادند و او با نهايت احترام دستورات ما را انجام داد. پس از خوردن غذا، آن بسيجى سفره را جمع كرد، سپس رفت و طولى نكشيد كه ديدم تعداد زيادى پتو روى دوشش گذاشته و وارد سوله شد. هنگام خواب از آن بسيجى پرسيدم كه چگونه بايستى خودمان را به سرهنگ بابايى معرفى كنيم. او گفت: حالا كه دير وقت است، اگر صبح بپرسيد، به شما معرفى مى‏كنند.
صبح زود پس از صرف صبحانه آدرس سرهنگ بابايى را گرفتيم…من به همراه دوستانم وارد اتاق شديم، همان بسيجى ديشبى را ديديم. از او پرسيديم: جناب سرهنگ بابايى كجا هستند؟
او گفت: بفرماييد.
ما كه متوجه نشده بوديم كه او چه مى‏گويد…، دوباره حرفمان را تكرار كرديم. بسيجى در حالى كه سرش را پايين انداخته بود، گفت: بفرماييد، خودم هستم. باورمان نمى‏شد كه ايشان سرهنگ بابايى باشند. به ياد دستورهاى شب پيش افتاديم و شرمنده شديم. ابتدا حرف را با عذرخواهى شروع كرديم و از حركت ديشبمان پوزش خواستيم. ايشان از عذرخواهى ما ناراحت شدند و گفتند: برادر، من كارى نكرده‏ام، اين وظيفه من بوده است. شما همه خدمتگزاران اسلام هستيد.(5) ما همه سرباز امام زمان(عج) هستيم‏
محمد على يزدى يكى از سربازان شهيد سرتيپ محمد جعفر نصر در سال 1365، خاطره‏اى از ايشان نقل كرده است: تابستان سال 65 وارد خدمت سربازى شدم. پس از مدتى از اصفهان به گروهانى از لشكر 28 سنندج كه فرماندهى آن را شهيد نصر به عهده داشت، منتقل شدم. در ابتداى امر در پايين ارتفاع سورن، انباردار، سه گالن نفت 20 ليترى به من داد تا آنها را بالاى كوه ببرم. اندكى از مسير را طى كرده بودم كه فردى نظامى را ديدم كه در گوشه‏اى نشسته است و آيات قرآن را زير لب زمزمه مى‏كند. در همان حال متوجه من شد و خواندن قرآن را خاتمه داد و به سوى من آمد و گفت: «برادر، با اين بار سنگين نمى‏توانى بالا بروى، بگذار كمكت كنم». پيش آمد تا يكى از گالنها را بردارد. به او گفتم زحمت مى‏شود، خودم مى‏برم. اما قبول نكرد. يكى از گالنها را در كوله پشتى گذاشت و به دوش گرفت و يك گالن را هم دونفرى برداشتيم. در بين راه به او گفتم: تو هم سرباز اينجايى؟ گفت: «ما همه سرباز امام زمان (عج) هستيم.» سپس سراغ فرمانده (جناب سروان نصر) را از او گرفتم، گفت: «همين اطراف است» هنگام ظهر براى من غذا آماده كرد. ناهار را در يك سنگر با هم خورديم. بعد از صرف غذا به علت خستگى زياد، اندكى خوابيدم. پس از بيدارى، شخصى وارد سنگر شد و از من پرسيد: جناب سروان نصر را نديدى؟ گفتم: من نيز مى‏خواهم او را ببينم. با تعجب به من نگاه كرد و گفت: چطور او را نديدى؟ تو كه ناهار را با او بودى. تازه آن موقع متوجه شدم كه با جناب سروان نصر هم سفره شده بودم. از سنگر بيرون رفتم و در اطراف گشتى زدم. ديدم باز هم مثل قبل در بلندى نشسته و در حال خواندن قرآن است. نزد او رفتم و با لحنى آميخته با شرمندگى گفتم: چرا خودتان را به من معرفى نكرديد؟ باز هم جواب قبلى را دريافت كردم كه «ما همه اينجا سرباز امام زمان (عج) هستيم، و با هم هيچ فرقى نداريم.»(6) اخلاص زياد و پرهيز از شهرت و گمنامى‏
در حالات سردار شهيد محمد بروجردى گفته‏اند:
بروجردى همواره از مصاحبه‏هاى مطبوعاتى و دوربين تلويزيونى گريزان بود و مى‏خواست كه از هياهوها و جنجالها دور بماند و گمنام باشد. هميشه اصرار داشت كه از من فيلمبردارى نكنيد، برويد از اين بچه‏هايى كه مى‏جنگند فيلمبردارى كنيد. يكبار به هنگام پاكسازى محور بانه سردشت و حضور ايشان در شهرستان سردشت، يك فيلمبردار دوربين خود را به طرف او گرفت و فيلم تهيه كرد. محمد با نهايت ادب نزد وى رفت و آن قطعه فيلمى را كه مربوط به خودش بود، پس گرفت و پاره كرد. او آنچنان نفس اماره خويش را سركوب مى‏كرد كه حاضر بود به خاطر اسلام به هر خدمت و مسؤوليتى تن در دهد. براى او على السويه بود كه بگويند تو فرمانده‏اى يا مسؤوليت پايينترى بر عهده‏ات گذاشته شده است.(7) در اوج فروتنى
در روايت ستوان حسن دوشن آمده است: به همراه تيمسار بابايى در قرارگاه امام حسين(ع) هويزه بوديم. روزى يكى از ناخداهاى نيروى دريايى به قرارگاه آمده بود. بابايى با لباس بسيجى و سرتراشيده در كنارى سر به زير انداخته بود و ناخدا او را زير چشمى نگاه مى‏كرد. ناخدا برگشت و (به شهيد بابايى) گفت: حالت خوبه؟ عباس گفت: الحمد لله، خيلى خوبم…شما را مى‏شناسم.
ناخدا گفت: مرا كجا ديده‏اى؟
مگر نه اين است كه برادرتان دبير زبان است؟
ناخدا در حالى كه آهسته به پهلوى عباس (بابايى) مى‏زد، گفت:
او را از كجا مى‏شناسى؟
…آن وقتها كه من درس مى‏خواندم، برادر شما مدير مدرسه ما بود…
ناخدا گفت: بچه كجايى؟
…قزوين.
ناخدا گفت: خب، همشهرى هم كه درآمديم.
و در حالى كه لبخند مى‏زد، دوباره به شانه عباس زد و گفت: خب، ديگر تعريف كن. براى چه به اينجا آمده‏اى؟…خدمت مى‏كنم.
ناخدا پرسيد: يعنى سربازى؟
…بله سربازم.
ناخدا گفت: مى‏خواهى به فرمانده ات سفارش كنم. تا تو را يك هفته به مرخصى بفرستد و به پدر و مادرت سرى بزنى؟
…خيلى ممنون، به مرخصى نمى‏روم.
…ناخدا…دوباره گفت: بيا برو مرخصى، صفا كن، عشق كن، روحيه‏ات تازه مى‏شه. راستى اسم فرمانده‏ات را نگفتى.
عباس گفت: خدا.
ناخدا گفت: خدا كه فرمانده همه ماست. اما فرمانده تو در اينجا چه كسى است؟ بگو تا همين حالا به او زنگ بزنم.
در همين حال، سرهنگ خلبان اميريان كه براى انجام كارى از طرف شهيد بابايى بيرون رفته بود، داخل شد… پس از اداى احترام گفت: تيمسار، همه كارهايى را كه فرموده بوديد، انجام داديم. در ضمن طبق هماهنگى به عمل آمده، F-41ها روى منطقه مى‏آيند.
با گزارش اميريان، ناخدا، تازه متوجه شد كه اشتباه بزرگى رخ داده. از جا بلند شد.
عباس گفت: برادر بنشين، تازه داشتيم با هم آشنا مى‏شديم.
ناخدا كه شرمسار به نظر مى‏آمد، گفت: مرا ببخشيد تيمسار واقعاً اشتباه كردم. من فكر كردم شما سرباز هستيد و از پدر و مادرتان دور افتاده‏ايد و گرنه چنين جسارتى نمى‏كردم.
عباس گفت: دوست من، ما همه برادريم. همه ما يك مسأله داريم و آن هم جنگ است. بنشين آقاجان، اين چه فرمايشى است.(8) پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. خودشكنان، ص 136، 137. 2. قهر چزابه، ص 86. 3. همان، ص 82. 4. گلشن ياران، ابراهيم رستمى، ص 16 (نشر جمال، قم، چاپ اول: 1381). 5. پرواز تا بى نهايت، ص 176 و 177. 6. مرد ره، ص 180 – 181. 7. عوامل معنوى و فرهنگى دفاع مقدس، على تقى زاده اكبرى، ج 2، ص 74 و 75. 8. پرواز تا بى نهايت، گروه پژوهش و نگارش انتشارات عقيدتى سياسى ارتش، ص 168 – 166(چاپ هفتم: 1378، تهران).

آخرين قسمت‏ مهاجرت علما
دستگيرى امام حوادث مهمى را در پى داشت كه در واقع نقطه عطفى در قيام اسلامى مردم به رهبرى ايشان مى‏باشد.
مراجع تقليد با توجه به جايگاه علما و روحانيت خود را ملزم به اداى تكليف براى آزادى امام مى‏دانست. بر همين اساس آيت اللّه حاج ميرزا عبداللّه مجتهد تهرانى (از نوادگان ميرزا مسيح مجتهد) تسليتى به تمام مراجع و روحانيان طراز اول كشور مخابره كرد كه به صورت اعلاميه در تمام شهرستان‏ها توزيع گرديد.
با ملتهب گرديدن فضاى مذهبى و اجتماعى كشور يك بار ديگر زمينه مهاجرت علماء و مراجع در اعتراض به اقدامات رژيم در تاريخ ايران فراهم گرديد. آيات عظام گلپايگانى و شاهرودى در تلگراف خود ضمن انتقاد از دولت، خواستار آزادى امام، آيت اللّه قمى، شهيد محلاتى و سايرين شدند. در همين ايام(تيرماه 1342) علما از شهرهاى مختلف ايران به سوى تهران حركت كردند، روحانيانى كه از قم، كاشان، همدان، خرم آباد، اصفهان و…آمدند، در شهر رى و در منازل مراجعى چون آيت اللّه بهبهانى و ديگر علماى طراز اول تهران ساكن شدند.
آنان با تعقيب دو هدف راهى مركز گرديدند، جلوگيرى از هرگونه آسيب رسانيدن به امام خمينى چون شايعاتى مبنى بر محاكمه و اعدام امام انتشار يافته بود، همچنين مطرح نمودن مرجعيت امام و كوشش براى آزاد نمودن ايشان.
اسداللّه علم، نخست وزير وقت اعلام داشت روحانيان برجسته تحت محاكمه قرار مى‏گيرند و به مجازات علماى مخالف رژيم كه امام در رأس آنان قرار داشت، بطور تلويحى اشاره نمود، به همين جهت علما مهاجرت مزبور را پيش گرفتند تا راهكار و تدبيرى براى اين منظور بينديشند. در اوايل امر رژيم كوشيد مانع از هجرت علما به تهران گردد و به همين دليل به هواپيماى حامل آيت اللّه ميلانى كه عازم تهران بود، دستور بازگشت داده شد كه بعدها از اين تصميم منصرف شد، شخصيت هايى كه به قصد استخلاص امام به تهران رفتند عبارتند از: آيت اللّه محمد هادى ميلانى از مشهد، آيت اللّه مرعشى نجفى و حاج شيخ مرتضى حائرى و… از قم ؛ آيات گرام عبدالجواد اصفهانى و خادمى از اصفهان، آيت مكرم سيد على بهبهانى، و سيد مصطفى علم الهدى، حاج سيد مرتضى موسوى علم الهدى از شهر اهواز، آيت اللّه حاج سيد مرتضى پسنديده (برادر بزرگ‏تر امام) از شهرستان خمين، آيات محترم آخوند ملاعلى معصومى همدانى، سيد نصراللّه موسوى و بنى صدر همدانى از همدان، شخصيت‏هاى برجسته و نامدارى چون سيد احمد خسروشاهى، عبداللّه مجتهدى، سيد مهدى دروازه‏اى، حاج حسين نجفى اهرى، يوسف هاشمى تبريزى و عبدالعلى موسوى از خطّه حماسى تبريز، آقايان حاج آقا روح اللّه كمالوند و سيد يحيى جزايرى از خرم آباد، آيت اللّه بحرالعلوم و ضياء برى از رشت، سيد عزالدين حسينى زنجانى از زنجان، علمايى چون محمد جعفر طاهرى موسوى، محى الدين فالى صدرالدين حائرى، سيد محمد امام، محمود علوى، حسين حسينى يزدى، على خواه شيرازى از خطه فارس، از شهرهاى يزد، اردكان، كازرون، كرمان، داراب، رفسنجان و كرمانشاه روحانيانى چون آيات ارجمند محمد صدوقى يزدى، روح اللّه خاتمى، پيشوايى كازرونى، على اصغر صالحى كرمانى، محمد على حسينى دارابى، شيخ على اكبر هاشمى رفسنجانى و عبدالجليل جليلى ديده مى‏شدند.
با آمدن علماى طراز اوّل شهرستان‏ها به تهران، ديد و بازديدها شروع گرديد و تحرّك فوق العاده‏اى بين روحانيان پديد آمد، مردم نيز در انتظار تصميم‏گيرى‏هاى آنان در هيجان وصف ناپذيرى بسر مى‏بردند، از آن سوى رژيم درصدد پرونده سازى براى امام و ساير دستگير شدگان برآمد. از اين روى ساواك قم گزارشى از فعاليت‏هاى امام تهيه نمود و به تهران ارسال داشت حتى پيشكار امام را همراه دفاتر حساب وجوهات به تهران فراخواند و او را مورد بازجويى قرار داد، روحانيان حاضر در تهران براى مشورت و هماهنگى در برنامه‏هاى خود ابتدا قرار گذاشتند در منزل آيت اللّه ميلانى واقع در اميريه، گردهم آيند ولى به دليل رعايت مسائل امنيتى مسجد حاج افضلى واقع در حسين آباد شهررى را براى اين منظور انتخاب كردند.
در تاريخ 12 تيرماه 1342 علما جلسه‏اى تشكيل دادند كه طى آن تصميم گرفتند در جلسه بعدى چهارنفر از مراجع و روحانيون را به عنوان شوراى مركزى روحانيون تعيين نمايند تا پى‏گير كارها شوند نخستين جلسه رسمى مهاجرين در منزل آيت اللّه سيد نصراللّه موسوى بنى صدر منعقد گرديد در اين جلسه وضع كنونى تهران، جهت‏گيرى دولت مركزى و گرفتارى‏هايى كه پيش آمده بود مطرح شد و پس از ساعت‏ها بحث گزارشى تهيه و خدمت آقايان مراجع داده شد و در خاتمه جلسه محل بعدى گردهمايى منزل آيت اللّه شيرازى تعيين گرديد. علاوه بر جلسات عمومى، مقرّر شد هر يك از مراجع جلساتى را تشكيل دهند تا از طريق همين محافل رژيم شاه براى آزادى امام تحت فشار قرار گيرد. در اين گردهم آيى‏ها چندين بار حسن پاكروان، رياست ساواك تهران، احضار گرديد و به او گفته شد: شما عدّه‏اى را دستگير نموده و روانه زندان كرده‏ايد و شكنجه نموده‏ايد و يكى از افرادى را كه شكنجه ديده بود، به وى نشان دادند. پاكروان در ابتداى ورود علماى شهرستان‏ها به تهران، در منزل آيت اللّه ميلانى كوشيد آنان را وادار به عقب نشينى و تسليم كند و خطاب به روحانيان گفت به چه منظور اينجا اجتماع كرده‏ايد و مى‏خواهيد به چه چيزى معترض شويد؟ در اين هنگام آقاى بنى صدر سكوت را شكست و به او گفت: شما مى‏دانيد كجا آمده‏ايد و با چه كسانى روبرو هستيد؟ اين سخنان بنى‏صدر كه با خشم وى توأم بود موجب گرديد پاكروان لحن بيان تهديد گونه خود را تغيير دهد و بگويد: ما مى‏خواهيم ببينيم تكليف چيست و چه بايد كرد.
در اسناد ساواك آمده است: روحانيان قصد دارند با هم متحد گردند و به طور مشترك اعلاميه‏اى به طبع برسانند كه به امضاى آنان برسد و در آن از دولت بخواهند علما و مبلّغان محبوس، آزاد شوند و اگر رژيم پهلوى يا دولت مركزى بى‏اعتنايى نشان داد در حرم حضرت عبدالعظيم حسنى متحصّن گردند. با فعاليت گسترده و جدى مهاجران، سازمان امنيت موضوع را جدّى گرفت و در صدد كنترل اوضاع برآمد. در همين زمان بر حسب تصميم مهاجران آيت اللّه سيد روح اللّه كمالوند با شاه ملاقات كرد، شاه در گفتگويى با وى از روى غرور و تفرعن گفت ما نمى‏خواهيم خمينى را بكشيم كه امامزاده‏اى درست شود. از سوى ديگر محمدرضا پهلوى موافقت نمود آيت اللّه خوانسارى به نمايندگى از سوى علما، با وى ديدارى داشته باشد. شاه با اين رفتارها كوشيد اوضاع را تا حدودى آرام نمايد و به نوعى بر اوضاع سياسى مسلط گردد و منتظر اقدام بعدى مهاجران باشد. خواسته‏هاى مهاجران موارد ذيل بود: آزادى بدون قيد و شرط امام خمينى و ديگر زندانيان و آزادى بيان براى آنان، دولتى روى كار آيد كه علما بتوانند با او وارد مذاكره گردند شاه توسط پاكروان به مهاجران اين گونه جواب داد: هر دولتى روى كار آيد دستورات مرا انجام مى‏دهد كه در آن‏ها تغيير داده نمى‏شود ولى زندانيان جز چند نفر، به زودى آزاد مى‏شوند شاه با اين پاسخ خواست از موضع قدرت برخورد كند و عكس العمل آنان را آزمايش نمايد تا بتواند در برابر موضع علما روش مناسبى اتخاذ كند.
علماى مهاجر در 27 تير 1342 با ارسال تلگرافى به امام خمينى ضمن اظهار همدردى پشتيبانى خود را اعلام نمودند كه براى رهايى وى و ديگر محبوسين از هرگونه تلاشى كوتاهى نخواهند كرد، در همين زمان شاه براى خلع سلاح روحانيت، تمام زندانيان وقايع 15 خرداد جز امام خمينى، آيت اللّه محلاتى و قمى را آزاد نمود. مهاجران پس از آگاهى از موضع رژيم در برابر رهبرى قيام كوشيدند مرجعيت امام را اثبات كنند و مانع هرگونه اقدام دولت وقت شوند زيرا ماجراى تبعيد امام به سنندج مطرح بود و حتى منزلى هم براى محل اقامت وى در اين شهر، در نظر گرفته بودند اين تصميم با مخالفت شديد علما مواجه گرديد و در جلسه‏اى كه مهاجران در منزل آيت اللّه طاهرى شيرازى داشتند آيت اللّه نصر اللّه موسوى بنى صدر متنى نوشت كه دلالت بر مرجعيت امام خمينى داشت، اين متن حاوى تلگرافى خطاب به امام بود كه در آن نوشته بودند: محضر مبارك مرجع تقليد شيعيان جهان آيت اللّه العظمى خمينى، روحانيان ذيل متن را امضا نمودند و آن را به دربار شاهنشاهى، نخست وزيرى و ديگر جاها رونوشت كردند. با انتشار تلگراف مذكور بازاريان، هيأت‏هاى مذهبى و ديگر اقشار مردم در خصوص مرجعيت امام از ساير علماء سؤالاتى مطرح كردند و آيات عظام همچون آيت اللّه ميلانى، نجفى و محمد تقى آملى مرجعيت امام را مورد تأييد قرار دادند. با اين تصميم ابتكارى، رژيم در مقابل كارى انجام شده قرار گرفت، به علاوه شيخ محمود شلتوت عالم بزرگ مصرى با اعلاميه شديد اللحنى در هيجدهم محرم 1383 و علماى نجف با صدور اعلاميه‏اى مشترك شاه را محكوم كردند.
با توجه به اوضاع جديد دولت وقت به مهاجران اخطار نمود كه هرچه سريع‏تر تهران را ترك كنند در غير اين صورت خود ساواك اقدام به اعزام آنان به شهرهاى مربوط خواهد كرد. علماى مهاجر طى اعلاميه‏اى ضمن تصريح بر مرجعيت امام، نسبت به ادامه بازداشت امام خمينى، محلاتى و قمى اعتراض كردند و خواستار آزادى آنان شدند و افزودند براى ادامه برنامه‏هاى خويش توسط رژيم شاه تحت فشار قرار گرفته‏اند. با نزديك شدن انتخابات مجلس شوراى ملّى و سنا، دولت مصلحت را در آن ديد كه اين سه نفر را با ترفند جديدى آزاد كند امّا بعد از دو روز كه خبر آزادى آنان به سراسر كشور رسيد ساواك آنان را در يكى از خانه‏هاى خود در داوديه تهران به مدت دو ماه در محاصره و ممنوع الملاقات نگه داشت تا انتخابات انجام شود، به اين شكل مهاجرت علما خاتمه يافت. از بركات اين حركت منسجم علما مى‏توان موارد زير را برشمرد سقوط كابينه علم و روى كار آمدن حسنعلى منصور، مسلم گرديدن مرجعيت امام بر تمامى مردم كه اين امر مانع محاكمه ايشان شد، تبديل زندان امام به حصر و سپس آزادى ايشان در فروردين 1343، تحريم انتخابات بيست و يكمين دوره مجلس شوراى ملى كه در نيمه دوم سال 1342 ش برگزار شد.(1) خروش خونين قم‏
بعد از انتشار خبر دستگيرى امام، مردم از اين وضع به شدت ناراحت و بر افروخته شدند زيرا در تاريخ معاصر ايران بازداشت مرجع شيعه و رهبرى ملّت در مبارزه بر ضد استبداد داخلى و سلطه اجانب و كسى كه مقبول مردم بود، سابقه نداشت، آنچه در پانزدهم خرداد 1342 روى داد انفجار خشم مردمى بود كه مى‏خواستند از حكومت ضد مردمى و مخالف ارزش‏هاى دينى انتقام گيرند و در صورت امكان آن را ساقط كنند. حوادث زيادى در نقاط گوناگون كشور روى داد كه بسيارى از آنها ثبت نگرديد و به دليل سركوب، كشتار و خفقان امكان‏گسترش و توسعه اين حركت مقدّس فراهم نشد.
مردم قم قبل از ديگر شهرها در پانزدهم خرداد به حال اجتماع درآمدند و منزل امام خمينى را در برگرفتند و در حدود ساعت شش صبح به اتفاق فرزند ارشد امام خمينى، آيت اللّه شهيد سيد مصطفى خمينى به سوى صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه حركت كردند، در اين مكان مبارك حاضران به سخنرانى آن مجتهد شهيد كه بر فراز منبر رفته بود و آنان را به قيام دعوت مى‏كرد، گوش مى‏دادند، در حدود چهارصد نفر از اهالى قم كفن پوشيده بودند، هنگامى كه اولين جنازه بر دست مردم، به صحن مطهر آورده شد، جمعيت از درب جنوبى صحن خارج و برق آسا از خيابان موزه و پل آهنچى گذشتند.
تعدادى از زنان مبارز و متديّن قم با فرزندانشان در اين حركت مردمى حضور داشتند كه وجودشان موجب تشديد روحيه مبارزه و تقويت قيام عمومى شد. هنوز حدود دويست متر مردم از صحن مطهر فاصله نگرفته بودند كه با رگبار مسلسل دژخيمان رژيم پهلوى مواجه شدند. مردم خشمگين با سنگ، پاره آهن و چوب در مقابل تانك و مسلسل مقاومت كردند و حتى يك كاميون نظامى را به آتش كشيدند و به پيشروى خود ادامه دادند. در اين هنگام هواپيماهاى نظامى با سرعت وارد آسمان قم گرديده و با شكستن ديوار صوتى سعى كردند در ميان مبارزان و مدافعان امام هراس بوجود آورند.
در سمت غرب خشك رود قم روبه روى مدرسه فيضيه و نيز چهارراه شاه (چهار راه غفارى كنونى) مردم با ارتش و قواى انتظامى درگير شدند و عدّه‏اى از تظاهر كنندگان كه در شعارهايشان آزادى امام را خواستار بودند در محاصره نيروهاى امنيتى قرار گرفتند و مأموران از همه طرف آنان را به مسلسل بستند، عدّه‏اى از آنان ناچار به كوچه بن بست نمازى پناه بردند و در آنجا هم از تهاجم مأموران و تيراندازى قواى مسلّح مصون نبودند و در نتيجه پليس از كشته‏ها پشته ساخت و حدود چهارصد نفر از مردم بى سلاح به دست جلادان شاه به شهادت رسيدند همچنين تعدادى از طلاب علوم دينى رداى شهادت را در بر نمودند، بانوان همچون نبرد احد و بدر مردان را تهييج مى‏كردند و به مقاومت وا مى‏داشتند. يك شير زن قمى به بهانه اين كه مى‏خواهد به آن سوى خيابان برود از يكى از جنايتكاران رژيم استمداد طلبيد او هم خواست به اين زن كمك كند تا از خيابان عبور كند امّا آن بانوى شجاع دشنه‏اى از زير چادرش بيرون آورد و آن مأمور را به هلاكت رسانيد. در درگيرى تعدادى از بانوان هم شهيد شدند. مأموران در تمامى مراكز حساس قم بويژه در پشت بام مسجد اعظم، مدرسه فيضيه، هتل‏هاى بزرگ و اطراف حرم تيربارهاى سنگين قرار داده بودند تا جلو قيام مردم را بگيرند. بيمارستان‏هاى قم مملو از كشته‏ها و زخمى‏ها بودند و اين در حالى است كه اكثر مجروحان از ترس، به مراكز درمانى مراجعه نمى‏كردند و جراحات آنان در داخل خانه‏ها پانسمان و مداوا مى‏شد. جاده تهران – قم از روز پانزده خرداد به مدت دوازده روز بسته بود، اعتصابات هم حدود دو هفته ادامه داشت و در اين مدت حتى يك مغازه در بازار قم گشوده نشد به همين دليل رژيم دچار وحشت و سردرگرمى شده بود و مى‏خواست با فشار و سركوبى خونين اوضاع رابه حال عادى برگرداند. افراد بسيارى دستگير شدند كه جهت تكميل پرونده و محاكمه به تهران انتقال داده شدند.
تظاهرات اهالى قم از حوالى هفت صبح پانزدهم خرداد آغاز و با بر جاى نهادن صدها شهيد و زخمى ساعت پنج بعد از ظهر همان روز درهم شكسته شد و اين شهر در غروب خونين اين روز به صورت ماتمكده‏اى درآمد.(2) خشم شكوهمند مردم تهران‏
بعد از خبر دستگيرى امام، بلافاصله سه حركت خودجوش از سه منطقه تهران شكل گرفت يك گروه از مردم، از سبزه ميدان با شعار «يا مرگ يا خمينى» حركت كردند كه جمعيت زيادى به آنان ملحق گرديدند، گروهى از ميدان شاهپور و دسته سوم از ميدان مولوى راه افتادند و پس از طى مسير بازار و خيابان بوذر جمهرى و گذشتن از سبزه ميدان براى تصرّف اداره راديو، به ميدان ارك آمدند. هنگامى كه تظاهر كنندگان به ميدان شاه (قيام كنونى)رسيدند مأموران كلانترى گريختند و مردم پس از تصرف كلانترى شش به مسير خود ادامه دادند. عدّه‏اى از اهالى كه از ميدان شوش حركت كرده بودند در خيابان شهباز(هفده شهريور فعلى) با قصد تصرف كلانترى چهارده با نيروهاى پليس و ارتش درگير شدند كه در اطراف ميدان خراسان كشته و زخمى‏هايى قابل توجه بر جاى نهادند. اين سه دسته مردم تظاهر كننده حدود ساعت ده صبح روز پانزدهم خرداد به هم پيوستند و جمعيت انبوهى را در مبارزه با عوامل سركوب كننده رژيم پديد آوردند به نحوى كه بخشى از پليس‏ها پراكنده گشته و از مقابل مردم متوارى شدند حدود ساعت ده و نيم صبح ژاندارم‏ها تيراندازى به سوى مردم را آغاز كردند و در همان لحظات تعدادى در خون خويش غلطيدند و عدّه‏اى دچار جراحات جدى شدند. شدت ازدحام جمعيت به حدّى بود كه تمام خيابان بوذر جمهرى و سرچشمه مسدود گشت، ساعت دو و نيم بعد از ظهر مردم به سوى سربازان و نيروهاى انتظامى حمله كردند و آنها را به عقب راندند و اگرچه مأموران موفق شدند تا حدودى پيشروى كنند اما وضع طبق اسناد ساواك به نفع مردم تظاهر كننده بود بعد از ورود نيروهاى ويژه و ادامه تيراندازى و افزايش كشته‏ها مردم از اطراف راديو پراكنده شدند. در خيابان شاه رضا (انقلاب) تظاهرات اوج گرفت و مردم قصد داشتند به سفارت آمريكا حمله كنند و در عين حال شعار مى‏دادند «خمينى پيروز است» در نقطه‏اى ديگر مردم به يكى از مراكز بهائيان يورش بردند، در اسناد ساواك آمده است ساعت 16 عدّه‏اى كه به هزار نفر بالغ مى‏گرديدند قصد درهم كوبيدن كارخانه پپسى كولا «وابسته به بهائيان» را داشتند و موفق شدند اين مكان را درهم بكوبند و پس از تخريب آن شعار مى‏دادند مرگ بر شاه، زنده باد خمينى، بعد از ظهر تيراندازى و كشتار مردم شدت يافت و از نقاط مختلف شهر تهران صداى تيراندازى، آژير آمبولانس‏ها و شعارهاى مردم به گوش مى‏رسيد و درگيرى‏ها به شكل وسيعى وجود
داشت. بسيارى از مردم به دليل شدت تيراندازى و افزايش كشتارها پراكنده شدند و نيروهاى مسلّح مانع جمع آورى اجساد و انتقال مجروحين به بيمارستان، توسط مردم مى‏گرديدند. در اين حال عدّه‏اى از دانشجويان دانشگاه تهران پس از اطلاع از وقايع جارى كلاس‏ها را تعطيل كردند و در محيط دانشگاه به راهپيمايى دست زدند و با خون بر پارچه‏اى نوشتند: ديكتاتور خون مى‏ريزد، مرگ بر ديكتاتور خون آشام. با گسترش تظاهرات و افزايش درگيرى‏ها در عصر پانزدهم خرداد پاكروان بخشنامه‏اى به مراكز ساواك مخابره كرد كه طى آن ضمن تأييد ادامه مقاومت‏هاى مردمى، برقرارى حكومت نظامى اعلام شده بود.
بدين گونه ساعت پنج بعدازظهر اعلاميه منع رفت و آمد از ساعت هشت بعدازظهر تا هشت صبح، از طريق راديو، به آگاهى مردم رسيد و ارتشبد نصيرى رئيس شهربانى كل كشور به دليل سوابق جناياتش در هنگام مسؤوليت بعد از كودتاى 28 مرداد 1332 فرماندار نظامى تهران شد.
هدف حكومت نظامى قلع و قمع بيشتر مبارزان، دستگيرى فعالان سياسى و مذهبى جلوگيرى از تشكل‏هاى مردم در شب، جمع آورى اجساد و انتقال آنان به اماكن خاص و محو آثار كشتار و مشخص نشدن تعداد كشته شدگان، بود اين اولين بارى است كه در تاريخ معاصر ايران به دليل رشد و گسترش نهضت اسلامى، حكومت نظامى اعلام مى‏گرديد با اين وجود در شانزدهم خرداد تهران همچنان شاهد صحنه‏هاى تظاهرات مردمى و مقابله آنان با قواى نظامى و انتظامى بود، در حالى كه عوامل رژيم تصور مى‏كردند با برقرارى شرايط فوق العاده ديگر مردم دست به تظاهرات و مقاومت نمى‏زنند. حركت پرشور مردم در اين روز منجر به شهادت و مجروح شدن عده‏اى و دستگيرى تعدادى ديگر شد و سرانجام حوالى ظهر متوقف شد و به تدريج آرامش بر مركز حكومت حاكم گرديد.(3) كفن پوشان پيشوا و ورامين‏
در پيشوا از توابع شهرستان ورامين هيأت‏هاى عزادارى از نقاط مختلف در صبح روز شانزدهم خرداد در حسينه حاج غلام على رحيمى واقع در اول بازار(ميدان امام كنونى) جمع شدند و در غالب دستجات سوگوارى براى اجراى مراسم بنى اسد از داخل بازار، از چهار سوق عبور كردند و وارد صحن امامزاده جعفر شدند و در داخل اين صحن، مراسم مزبور را اجرا كردند مقدارى كه از عزادارى گذشت در همان مجلس خبر دستگيرى آيت اللّه خمينى توسط سيد رضا نيّرى (رئيس سابق كميته امداد امام خمينى) به چند نفر رسيد، با اطلاع از اين واقعه، لحن مرثيه و مداحى تغيير يافت و مردم از مظلوميت امام خمينى و حادثه خونين فيضيه سخن گفتند و شعار دادند:
خمينى خمينى خدا نگهدار تو

بميرد بميرد دشمن خونخوار تو
جمعيت پس از اين مراسم مصمم گرديدند به تهران بروند تا نسبت به دستگيرى امام اعتراض و راهپيمايى كنند، به همين دليل راه خود را به سوى ورامين ادامه دادند، در راه عدّه‏اى كارگر كه براى درو گندم به منطقه آمده بودند، به جمعيت پيوستند. نرسيده به ورامين عده زيادى به استقبال تظاهر كنندگان آمدند و پس از آن كه با آب و شربت از آنان پذيرايى نمودند خود به اين تجمّع پيوستند.
جمعيت با عبور از ورامين و پيوستن عده زيادى از مردم اين شهر و روستاهاى اطراف تا كنار نهر موسى(بالاتر از بيمارستان پانزده خرداد كنونى) به راه خود ادامه دادند و تا اينجا درگيرى ايجاد نشد، آنان با گذشتن از كنار روستاى خيرآباد به باقر آباد رسيدند. كنار پل اين آبادى پاسگاه ژاندارمرى ديده مى‏شد. نرسيده به اين پل يك جيپ نظامى جلو جمعيت توقف كرد، عدّه‏اى ارتشى كه از كاميون‏ها پياده شده بودند در آن حوالى آرايش نظامى گرفتند. سرهنگ كاويانى و سرگرد كاويانى در حالى كه اسلحه كمرى خود را به سوى جمعيت نشانه رفته بودند از تظاهر كنندگان پرسيدند كجا مى‏رويد، كى شما را فرستاده و رئيستان كيست، او بيايد جلو و خود را معرفى كند عدّه‏اى گفتند ما رئيس نداريم، همه با هم هستيم، آمده‏ايم بگوئيم چرا آيت اللّه خمينى را دستگير كرده‏ايد و سپس با وجود تهديدهاى سرهنگ بهزادى به راه خود ادامه دادند و شهيد سيد مرتضى طباطبايى خطاب به وى گفت: ما نمى‏ترسيم و برنمى‏گرديم، در اين موقع او توسط اسلحه كمرى اين سرهنگ به شهادت رسيد و چون تيراندازى هوايى از سوى مأموران آغاز شد در جمعيت مقدارى تلاطم پديد آمد ولى عدّه‏اى فرياد زدند نترسيد به راه خود ادامه دهيد، در اين هنگام با دستور سرهنگ بهزادى تيراندازى شديدى به سوى مردم آغاز شد و حتى مردمى كه در گندم زارهاى اطراف پناه گرفته بودند هدف گلوله قرار گرفتند و به شهادت رسيدند، افرادى هم زخمى و عدّه‏اى دستگير و مورد ضرب و شتم واقع شدند.
هوا كه رو به تاريكى رفت نيروهاى نظامى نورافكن‏هاى ماشين‏ها را روى جاده افكندند و مشغول جمع آورى شهدا و زخمى‏ها شدند، كشته‏ها و عدّه‏اى از مجروحان را كه هنوز در قيد حيات بودند مثل گونى بلند مى‏كردند و به داخل كاميون‏ها پرتاب مى‏نمودند، فرياد ضجه و ناله برخى از آنان بر اساس اسناد و مدارك و نيز گزارش شاهدان عينى به گوش مى‏رسيد.(4)
در گزارش‏هاى مأموران وابسته به رژيم پهلوى آمده است كه مردم پيشوا و ورامين كفن پوش و با چوب و چماق به صورت دسته جمعى به سوى تهران پياده حركت نموده‏اند تا به معترضين اين شهر بپيوندند ساواك تهران موضوع را چنين به ژاندارمرى اطلاع داد: عدّه‏اى كفن پوش از كن وعدّه‏اى از ورامين عازم پايتخت شده‏اند. البته پس از كشت و كشتار شديد و متفرق گرديدن راهپيمايان حدود ساعت يازده روز هفدهم خرداد عدّه‏اى در ورامين دست به تظاهرات زدند.(5) گسترش قيام در مناطق ديگر
علما و اهالى شيراز از ابتداى نهضت اسلامى، بر ضد رژيم استبدادى فعاليت‏هاى وسيعى داشتند و با شروع محرم سال 1383 ه. ق آيت شهيد سيد عبدالحسين دستغيب و آيت اللّه سيدبهاء الدين محلاتى مطالب مبسوطى درباره اوضاع كشور و سياست‏هاى دولت بيان كردند و به نحوى كه ساواك پيشنهاد نمود ضمن دستگيرى آنان، حالت فوق العاده در شيراز اعلام گرديد.
با انتشار خبر دستگيرى امام و تعدادى از علما و منعكس گرديدن قيام اهالى قم و تهران بعد از ظهر روز پانزدهم خرداد در اوضاع اجتماعى و سياسى شهر شيراز تحولاتى بوجود آمد، گروههايى از مردم، از چند ناحيه به سوى مركز شهر و مسجد وكيل حركت كردند. تظاهرات و درگيرى با قواى انتظامى در آخرين ساعات اين روز آغاز گرديد و تا ظهر روز بعد ادامه يافت، در اين مدت تعدادى شهيد و مجروح شدند و عدّه‏اى پس از دستگيرى روانه زندان گرديدند. طى مقابله مردم با مأموران شهربانى تعدادى از مشروب فروشى و محل كسب كه به فرقه ضاله بهائيت تعلّق داشت آتش زده شد و براى رهايى از وضع بوجود آمده در كميسيونى مركب از استاندار، فرماندهى نيروهاى جنوب، فرماندهان لشكر، ژاندارمرى و رئيس شهربانى كه در ساواك شيراز تشكيل شد، تصميم بر اين گرديد كه آيات محترم دستغيب، محلاتى، ميرزا هاشم دستغيب، شيخ مجدالدين مصباحى و جلال الدين آيت اللّه زاده، دستگير شوند، آنان به اين حركت بسنده نكردند و براى جلوگيرى از شعله ور گرديدن قيام، روز شانزدهم خرداد در شيراز حكومت نظامى اعلام گرديد امّا مردم بر خلاف اين وضع در مقابل نيروهاى امنيتى مقاومت مى‏كردند.(6)
در خمين نيز مردم به عنوان اعتراض نسبت به بازداشت امام خمينى مغازه‏ها و محل كسب و كار را تعطيل كردند و تظاهراتى هم در اين ارتباط به عمل آوردند و البته به دليل كوچكى شهر و پراكندگى جمعيت امكان فعاليت‏هاى گسترده سياسى و اجتماعى در اين شهرستان وجود نداشت.(7)
اهالى كاشان به دليل حضور مؤثر علماى متعدد و سابقه تدين مردم از اين نهضت اسلامى استقبال گرديد و افراد زيادى علاوه بر شركت در تظاهرات و مقاومت در برابر قواى انتظامى چند خانه و مغازه را كه به افراد فرقه ضالّه بهائيت تعلّق داشت آتش زدند.
در گزارش ژاندارمرى اين شهرستان مى‏خوانيم: جمعيت زيادى پس از حركت در خيابان‏ها و ميدان فيض تجمع نموده و فعاليت‏هاى بانك ملّى و كارخانجات ريسندگى را تعطيل كرده و كارگران را وادار مى‏نمايند با آنان ائتلاف كنند. سپس با سلاح سرد از قبيل سنگ و چوب اقدام به شكستن شيشه‏هاى عمارت دادگسترى نموده و به سوى شهربانى هجوم مى‏آورند. عدّه‏اى از مهاجمان با پرچم و تعدادى از آنها قرآن همراه دارند كه موقع برخورد با مأموران قرآن را روى دست گرفته و به آنان اظهار داشته‏اند: ما آيت اللّه خمينى را مى‏خواهيم.
در جريان مبارزات مردم كاشان در روزهاى 15 و 16 خرداد نيز عدّه‏اى به شهادت رسيدند و تعدادى مجروح و دستگير شدند.(8)
سرانجام بر اثر پيگيرى علما، مقاومت مردم و حمايت امّت مسلمان از امام و نفوذ معنوى رهبرى در ميان ملل مسلمان امام خمينى آزاد گرديد و در 17 فروردين 1343، به قم بازگشت و بدين گونه رژيم استبدادى تسليم حركت خودجوش مردمى كه ريشه‏در ديانت و مذهب داشت گرديد. خشم مقدّس‏
قيام پانزدهم خرداد نقطه عطفى در تاريخ مبارزات ايران به شمار مى‏رود، در واقع مى‏توان خاطرنشان ساخت كه اين حركت سترگ صبح صادقى بود كه طلوع خورشيدى فروزان را نويد مى‏داد و ريشه‏هاى آن را بايد در تلاش براى مقابله با طرحى كه استعمارگران براى جدا كردن مسلمانان از اسلام، در كشورهاى مسلمان به اجرا در مى‏آوردند جستجو كرد، امام خمينى از همان آغاز، حركات به ظاهر اصلاحى و نوگرايانه رژيم را توطئه‏اى در برابر هويت اصيل اسلامى و تهاجم به فرهنگ مذهبى تشخيص داد و به همين دليل اصلاح‏طلبى رژيم استبداد پيشه را مردود دانست و بنا را بر نفى دستگاه ستم و برقرارى نظام اسلامى و بازگشت جامعه مسلمان به اصالت‏هاى دينى و بومى گذاشت. در تاريخ 29/2/1342 عدّه‏اى از روحانيان و ديگر اقشار مردم براى كسب تكليف به محضر امام خمينى آمدند و درباره چگونگى اجراى مراسم محرم از ايشان رهنمود مى‏گرفتند، امام در فرازى از بيانات خود، فرمودند: «… تمام اين‏ها تقصير شاه مملكت است كه نمى‏تواند مملكت دارى كند، حق هم دارد نتواند مملكت دارى كند چون سلطنت غصبى است و هر چيز غصبى زود از بين مى‏رود، حالا ما كارى به اين موضوع نداريم سلطنت هم مال خودش. ما مى‏گوئيم چرا كارهايى را كه بر خلاف دين است انجام مى‏دهيد. شاه مى‏خواهد مثل پدرش بى دينى را رواج دهد. چقدر ما نصيحت كرديم كه اين كارها نتيجه نداد. كسى گوش نداد اكنون كه به گفته ما گوش نمى‏دهند ما هم به يارى خدا مخالفين دين را سرنگون مى‏كنيم. حالا هر مقامى مى‏خواهد باشد، خواه شاه مملكت خواه دولت…»(9)
همچنين امام در جلسه‏اى كه در هفتم خرداد 1342 برگزار گرديد در سخنانى علما را خطاب قرار داده و از آنان خواستند مردم را نسبت به حوادثى كه در كشور مى‏گذرد آگاه كنند و اتحاد و اتفاق را بين آحاد جامعه گسترش دهند، امام در بخشى از اين سخنان فرمودند: «بايد فكر اساسى بكنيم و همه با هم دست اتفاق بدهيم تا حساب اين لامذهبى را برسيم در غير اين صورت دين و ايمان ما در خطر است و راهى كه شاه و دولت در پيش دارند لطمه بزرگ و جبران ناپذيرى را به دين اسلام خواهد زد بنابراين بايد با اتحاد و اتفاق جلو اين خطر بزرگ را گرفته و عليه آنان قيام كنيد. ضمناً اگر هيچ يك از علما در اين امر شركت نمى‏كنند به من بگويند تا من بدانم در مورد مقابله با آنها (عوامل استبداد) چه بايستى بكنم…»(10)
امام در نامه‏اى خطاب به آيت اللّه خوانسارى، كه در تهران اقامت داشت، نوشت: «شما بايد مردم را دعوت به قيام كنيد. شما بايد مردم را به اتحاد دعوت كنيد تا موقعى كه مى‏خواهيم دستور قيام دهيم آنها آماده باشند تا ريشه شاه و دولت را از ميان برداريم. چرا علماى تهران در مقابل اين گرگ‏هاى درنده سكوت اختيار كرده‏اند؟ چرا در مقابل اين لامذهب‏ها كه مى‏خواهند دين را از دستمان بگيرند سكوت كرده‏اند؟ چرا در مقابل شاه كه مى‏خواهد روحانيت را از ميان بردارد قيام نمى‏كنيد؟ ما چند سال صبر كرده‏ايم، در زمان پدرش (رضا خان) هر كارى كرد هيچ كس حرفى نزد، گفته‏اند ببينيم آخرالامر چه مى‏شود. حالا پسرش دارد لطمه به دين مى‏زند. بايد هر طورى هست حساب او را تسويه كنيم. از امروز به بعد سكوت فايده ندارد، امروز روزى است كه بايد در مقابل لامذهبى‏ها قيام كرد…»(11)
خاستگاه اين قيام از نقش و جايگاه روحانيت شيعه در جامعه ايران و پيروى مردم از آنان ناشى مى‏گردد، زيرا در طول يكصد سال اخير تاريخ معاصر علماى مبارز و انقلابى از موضعى مذهبى و ارزشى و به قصد دفاع از ديانت و مخالفت با منكرات و خلافكارى‏ها و نيز اعتراض به سياست‏ها و برنامه‏هاى ضد اسلامى قاجاريه و خاندان پهلوى، مردمانى معتقد و متدين را عليه سلطه گرى آنان بسيج كرده‏اند، جالب آن كه تمامى اين خروش‏ها وجنبش‏ها كه صبغه‏اى مذهبى دارند از مركز عبادت و تقوا و كانون يكتاپرستى يعنى مسجد شكل مى‏گيرند، در قيام 15 خرداد 1342ش مساجد به عنوان ستاد اجرايى نهضت امام خمينى عمل مى‏كردند و قيام را سازماندهى مى‏نمودند، نيروهاى با اخلاص در اين مكان مقدّس متحد شدند و در پرتو معنويت مسجد و زير چتر حمايتى، تداركاتى و تهييج كنندگى مساجد به خيابان‏ها ريختند و با شجاعتى وصف‏ناپذير، آن گونه عمل كردند كه زمينه‏هاى سقوط رژيم سلطنتى را فراهم نمودند و حيات سياسى اجتماعى ستم‏گران جفا پيشه را در معرض تهديدى جدّى قرار دادند.
امام خمينى به عنوان رهبرى مقتدر و مرجعى روشن ضمير به خوبى تهاجم فكرى و فرهنگى دشمنان اسلام را در موارد گوناگون به خوبى دريافت و براى اين آلودگى‏ها تلاش كرد، در واقع رژيم از حدود الهى و احكام اسلامى تخطّى مى‏نمود، مى‏خواست دين را از سياست جدا كند، انحراف و بدعت در باورهاى دينى ايجاد مى‏كرد و مكتب‏هاى پوشالى را ترويج مى‏نمود تا بر اثر اين سيلاب شديد و توفان خطرناك معنويت از جامعه محو گردد و زمينه براى سلطه فرهنگى و اشاعه برترى‏هاى تفكرات ماده گرايى و امپرياليستى مهيّا شود، از اين روى امام مبارزات خود را به قصد پيشگيرى و كنترل حركت‏هاى ضد مذهبى پى‏گرفت و مردم را در اين راستا بسيج كرد امّا وقتى رژيم تهاجم همه جانبه خود را عليه امام و حاميانش آغاز كرد. دست از خلافكارى‏ها و منكرات بر نداشت امام اصل نظام شاهنشاهى را هدف قرار داد، البته آن رهبر هوشيار و با درايت مبارزه با صهيونيسم و اشغالگران قدس، جلوگيرى از نفوذ فرقه ضالّه بهائيت در امور اجرايى، سياسى و فرهنگى ايران را هم در نظر داشت، چرا كه اين فرقه ضمن رواج خلاف و انحرافات زياد بسترى را براى نفوذ استكبار و صهيونيست در ايران فراهم مى‏كردند، از اين جهت امام از علما و ساير اقشار مسلمين مى‏خواهد با تشريك مساعى، اتحاد و انسجام، قرآن و اسلام را از خطرى كه در پيش است نجات دهند.
بنابراين نيروهاى مذهبى با انگيزه‏هاى مذهبى و به منظور صيانت از اسلام، ارزش‏ها و اهداف عالى رهبرى نهضت در اين قيام شركت كردند و البته هدف اصلى امام، حاكميت قوانين اسلام و اجراى شريعت اسلامى، قطع زنجيرهاى وابستگى، خلع ايادى داخلى و براندازى نظام سلطه بود. با اين وصف قيام 15 خرداد 1342 داراى مشخصاتى بود كه هيچ كدام از جنبش‏هاى اجتماعى پيشين ايران واجد اين امتيازات نبود چرا كه اين حركت همانگونه كه اشاره شد ضمن آن كه نقطه عطفى در سير تحولات سياسى، اجتماعى و فرهنگى ايران به شمار مى‏رفت، سمت و سويى كاملاً ارزشى و مذهبى داشت. بركات و ثمرات‏
قيام خونين 15 خرداد 1342 بركات سياسى، فرهنگى و تبعات سازنده و بنيادى در تاريخ انقلاب اسلامى ايران بر جاى گذاشت كه در ذيل به محورها و فرازهايى از آن اشاره مى‏گردد:
1- اين قيام خمير مايه نهضت اسلامى ايران و بذر انقلاب اسلامى سال 1357 بود امام خمينى مى‏فرمايد: «با فرا رسيدن 15 خرداد خاطره غم‏انگيز حماسه آفرين اين روز تاريخى تجديد مى‏شود، روزى كه طليعه نهضت اسلامى اين ملت شجاع و غيور گرديده (است)…»(12)
2- قرار گرفتن مرجعيت شيعه در سطح رهبرى نيروهاى مذهبى چنان كه امام به اين نكته تصريح فرموده‏اند(13) و نيز تثبيت مرجعيت و رهبرى امام با تأييد مراجع و علما و حمايت مردم.
3- درهم شكسته شدن قدرت رژيم ستم شاهى و اين نكته از فرمايشات امام مستفاد مى‏گردد: «قيام 15 خرداد اسطوره قدرت ستم شاهى را درهم شكست و افسانه‏ها و افسون‏ها را باطل كرد شهادت جوانان رشيد و زنان و مردان در آن روز سدّ عظيم قدرت شيطانى را از بنيان سست نمود».(14)
4- تربيت و پرورش ايثارگران و مبارزان مؤمن، چنانچه امام متذكر گرديده‏اند: «نهضت دوازده محرم (15 خرداد) در مقابل كاخ ظلم شاه و اجانب، به پيروى از نهضت مقدّس حسينى چنان سازنده و كوبنده بود كه مردانى مجاهد و بيدار و فداكار تحويل جامعه داد كه با تحرك و فداكارى، روزگار را بر ستمكاران و خائنان سياه نمودند.»(15)
5 – بيدارى اقشار مردم نسبت به مسايل سياسى و اجتماعى: امام خمينى در اين‏باره فرموده‏اند: «در عين حالى كه پانزده خرداد، مصيبت براى ما بود، لكن اين موهبت (را) هم خداى تبارك و تعالى به ما عطا كرد كه مردم بيدار شدند و لبيك گفتند به صداى روحانيون»(16) و نيز در فراز يكى از بيانات خود يادآور شده‏اند: «(اين نهضت) ملّت بزرگ را چنان هوشيار و متحرّك و پيوسته كرد كه خواب را از چشم بيگانه و بيگانه پرستان ربود و حوزه‏هاى علميه و دانشگاهها و بازارها را به صورت دژ مدافع از عدالت خواهى و از اسلام و مذهب مقدّس درآورد…»(17)
6- اتحاد اقشار گوناگون: مبارزات عميق و حساب شده امام خمينى در 15 خرداد ضمن آن كه شعور سياسى و درك اجتماعى مردم را ارتقاء داد و سكوت چندين ساله آنان را به فرياد و از قعود به جهاد تبديل كرد؛ آنان را براى درهم كوبيدن جبهه باطل منسجم و متحد ساخت و همگان در زير خيمه الهى كه امام(ره) آن را بر افراشته بود گرد آمدند كه متحد جان‏هاى شيران خداست. تمسّك به رشته الهى موجب گرديد مردان و زنان دلاورانه به ميدان مبارزه گام نهند و رسالت تشيع را پاس دارند، آنان يكپارچه و بهم پيوسته،مقاوم و استوار به دژخيمان حقير فهماندند كه اگر تنديس آرمان اسلامى را از ميان امّت مسلمان دور كنند، شكوه فوران خون، خطوط سيماى مقدس و مصمم اين تنديس معنوى را ترسيم خواهد كرد و هيچ‏گاه ديانت به بوته فراموشى سپرده نمى‏شود. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. تحولات سياسى و اجتماعى ايران در دوران پهلوى، ص 285 – 284، تاريخ قيام پانزده خرداد به روايت اسناد، ج 2، ص 16 – 19؛ خاطرات آيت اللّه خلخالى، ج 1، ص 111 – 110. 2. ظهور و سقوط سلطنت پهلوى، مؤسسه مطالعات و پژوهش‏هاى سياسى، ج 1، ص 520 – 510؛ تاريخ قيام پانزده خرداد به روايت اسناد، ج‏2، 29 – 18. 3. روايت خرداد قيام مردم شهرستان ورامين در 15 خرداد 1343 به روايت خاطره، تحقيق و تأليف سيد رضا حسين زاده، ص 63 – 48. 4. تاريخ قيام 15 خرداد به روايت اسناد، ج 2، ص 31 – 30. 5. بنگريد به كتاب خاطرات 15 خرداد شيراز، دفتر ادبيات انقلاب اسلامى، تهران، 1373. 6. نك: خمين درگذر تاريخ، محمد جواد مرادى نيا. 7. تاريخ قيام 15 خرداد به روايت اسناد ساواك، ج 1. 8. سه سخنرانى منتشر نشده از امام خمينى در آستانه قيام 15 خرداد، روزنامه ايران شنبه 13 خرداد 1374، سال اول، ش 96، ص 8. 9. همان مأخذ. 10. صحيفه امام، ج 1، ص 238. 11. همان، ج 8، ص 50. 12. همان، ج 3، ص 246 – 245. 13. همان، ج 19، ص 217. 14. همان، ج 3، ص 315 – 314. 15. همان، ج 12، ص 387. 16. همان، ج 3، ص 315.

مقدمه‏
در ميان ائمه معصوم (ع) سه امام در خردسالى به امامت رسيدند: امام جواد (ع) در هفت سالگى، امام هادى (ع) در نه سالگى و حضرت مهدى (عج) در پنج سالگى؛ از اين رو، از همان عصر امامت امام رضا(ع) به بعد، اين سؤال مطرح شد كه با توجه به مقام بسيار ارجمند امامت، چگونه انسانى در خردسالى به امامت مى‏رسد؟ زيرا دوران شكوفايى رشد و عقل در مردان، به طور معمول از پانزده سالگى شروع و در چهل سالگى به تكامل مى‏رسد.
از آنجا كه حضرت جواد نخستين امامى بود كه در كودكى به منصب امامت رسيد، برخى اين سؤال را مطرح مى‏كردند آيا مى‏توان رهبرى جامعه را به كودك هفت ساله سپرد؟ آيا يك كودك هفت ساله مديريت، دور انديشى و درايت يك مرد كامل را دارد؟ آيا ممكن است انسانى در چنين سنى به آن حد از كمال برسد كه بتواند جانشين پيامبر خدا باشد؟ و آيا در امتهاى پيشين چنين چيزى سابقه داشته است؟ اين مسائل در آن عصر، از جنجالى‏ترين مسائل روز بود.
در اين نوشتار مختصر بر آنيم تا با مطالعه در منابع معتبر اسلامى براي اين‏گونه سؤالات، پاسخى درخور و قانع كننده بيابيم و در اين راستا از خداوند منّان و وجود پر بركت حضرت جوادالائمه (ع) استعانت مى‏جوئيم. امامت در خردسالى‏
از منظر باورهاى شيعه كه موضوع امامت را يك موهبت الهى مى‏داند، پاسخ اين‏گونه پرسش‏ها بسى روشن است؛ زيرا از اين ديدگاه خداوند متعال هر كسى را كه شايسته اين مقام بداند، به منصب پيشوايى امت برمى‏گزيند؛ حتى اگر در سنين كودكى باشد. مقياس سن بالا، گرچه در ميان انسانها مقياسى براى رسيدن به كمال محسوب مى‏شود، اما در بينش وحيانى و قرآن ممكن است يك فرد در سن كودكى فضائل و كمالات و شرايط رهبرى جامعه را دارا باشد و امتيازات ويژه‏اى را كه لازمه رهبرى است در او موجود باشد و خداوند سبحان موهبت رسالت و امامت را به او عنايت كند و اطاعت از وى را بر مردم واجب و لازم گرداند. البته خداى متعال از اين طريق مى‏خواهد به مخلوقاتش بفهماند كه مقام نبوت و امامت، كه تداوم راه نبوت است، همانند مناصب معمولى نيست كه با زمينه‏ها و شرايط عادى انجام پذيرد، بلكه مقام معنوى نبوت و امامت مافوق اين مناصب بوده و زمينه‏ها و شرايط ويژه‏اى مى‏طلبد. در عصرى كه زمينه امامت پيشواي نهم فراهم آمده بود و آن حضرت در دوران كودكى: در هفت سالگى، بنا به قولى در هشت سالگى و بنا به قولى ديگر در نه سالگى اين منصب آسمانى را عهده‏دار مى‏گرديد، گرچه رسيدن به مقام نبوت يا امامت در سنين كودكى بى‏سابقه نبوده، از اين دست سؤالات زياد مطرح مى‏شد؛ البته اين‏گونه سؤالات، دستاويز كسانى شد كه با جريان امامت در خاندان رسول خدا(ص) مخالف بودند. اما آن حضرت طى جلسات متعدد پرسش و پاسخ و مناظره مراتب علم و فضل خويش را بر همگان آشكار و راه مخالفت و بهانه مخالفان را مسدود نمود؛ البته پدر بزرگوارش، امام رضا (ع) قبل از امامت امام جواد (ع) به بيان پاسخ اين مسائل مى‏پرداختند، و با روشنگرى و آگاهى بخشى، اذهان را روشن مى‏ساختند.
گاهى اين مسئله به گونه‏هاى ديگر، در نزد بستگان ائمه (ع) مطرح مى‏شد، و آنها نيز به پاسخ آن مى‏پرداختند؛ به عنوان نمونه محدث خبير كلينى از محمد بن حسن بن عماد روايت مى‏كند كه گفت: من در حضور على بن جعفر عموى بزرگوار حضرت رضا(ع) در مسجدالنبى نشسته بودم، دو سال بود كه در مسجد رسول خدا (ص) به درس او مى‏رفتم و از محضرش مستفيض مى‏شدم، يك روز ناگاه ديدم امام جواد (ع) كه كودك خردسالى بود در مسجدالنبى (ص) به نزد على بن جعفر (ع) آمد، على بن جعفر (ع) تا آن حضرت را ديد، شتابان برخاست و با پاى برهنه و بدون ردا به سوى حضرت جواد (ع) شتافت و دست او را بوسيد و به او احترام شايان نمود. حضرت جواد (ع) به او فرمود: «اى عمو! بنشين. خدا تو را رحمت كند.» على بن جعفر گفت: اى آقاى من چگونه بنشينم با اين كه تو ايستاده‏اى؟ هنگامى كه على بن جعفر به مجلس درس خود بازگشت، اصحاب و شاگردانش او را سرزنش كردند و به او گفتند: «تو عموى پدر او هستى، در عين حال با اين سن و سال، اين‏گونه در برابر حضرت جواد (ع) كه خردسال است، فروتنى مى‏كنى و دستش را مى‏بوسى و آن همه احترام شايان مى‏نمايى؟» على بن جعفر (ع) گفت: «ساكت باشيد.» آن‏گاه محاسن خود را به دست گرفت و گفت: «اذا كان الله عزوجل لم يؤهل هذا الشيبة و اهل هذا الفتى و وضعه حيث وضعه، انكر فضله، نعوذ بالله مما تقولون بل انا له عبد؛ اگر خداوند صاحب اين ريش سفيد را شايسته (امامت) ندانست، و اين نوجوان را سزاوار دانست، و به او چنان مقامى داد، آيا من فضيلت او را انكار كنم؟ پناه به خدا از سخن نارواى شما. من غلام و برده او هستم و او مولاى من است.»(1) پاسخ‏هاى امام رضا(ع)
در روايتى نقل شده كه: روزي يكى از شيعيان در محضر امام رضا (ع) پرسيد: «اگر براى شما پيشامدى رخ داد، پس از شما امام مردم كيست؟» امام رضا (ع) در پاسخ فرمود: «پسرم ابوجعفر (حضرت جواد) است.» گويى پرسش كننده از شنيدن اين پاسخ – از اين‏رو كه حضرت جواد (ع) كودك بود و حدود هفت سال داشت – قانع نشد، حضرت رضا (ع) به او فرمود: «خداوند حضرت عيسى (ع) را در كمتر از سن ابوجعفر (حضرت جواد) به عنوان پيامبر شريعت تازه‏اى برگزيد.(2) بنابراين، چه مانعى دارد كه همان خدا ابوجعفر را در خردسالى به امامت برساند؟»
توضيح اين كه: قرآن‏كريم در آيه 30 سوره مريم به اين مطلب تصريح نموده كه حضرت عيسى (ع) در گهواره با بيان گويا چنين گفت: «انى عبدالله آتانى الكتاب و جعلنى نبياً؛ من بنده خدايم، او كتاب آسمانى به من عنايت فرموده و مرا پيامبر قرار داده است.»
همچنين در روايتى ديگر از «صفوان بن يحيى» آمده است كه مى‏گويد: به حضرت رضا (ع) عرض كردم، قبل از تولد حضرت جواد(ع) در مورد جانشين شما مى‏پرسيديم، مى‏فرموديد خداوند پسرى را به من عنايت مى‏كند. اكنون خداوند حضرت جواد (ع) را به شما داده است، و چشم‏هاى ما را به وجود او روشن نموده است، خداوند آن روز را كه شما از دنيا برويد براى ما نياورد، ولى اگر حادثه‏اى رخ داد، به چه كسى رجوع كنيم؟ (امام بعد از شما كيست؟) حضرت رضا (ع) به پسرش حضرت جواد (ع) كه در مقابلش ايستاده بود، اشاره كرد و فرمود: «به او مراجعه كنيد.»
عرض كردم «فدايت گردم، اين پسر سه سال دارد.» فرمود: «و ما يضره من ذلك، فقد قام عيسى بالحجة و هو ابن ثلاث سنين؛ چه مانعى دارد! عيسى سه ساله بود كه به حجت قيام كرد (و نبوت خود را آشكار نمود.)»
بنابراين، وقتى حضرت عيسى در گهواره براى ابلاغ شريعت تازه به مقام پيامبرى برسد، چه اشكالى دارد كه به اراده خداوند، حضرت جواد (ع) در هفت سالگى، به مقام رهبرى، آن هم در مورد شريعت پيامبر اسلام (ص) كه بيش از دو قرن از آغاز آن با داشتن چندين رهبر مى‏گذرد، برسد.
امام هشتم (ع) براى اثبات امامت حضرت جواد (ع) و پاسخ به شبهات طرح شده، گاه از آيات قرآن‏كريم و دلائل تاريخى بهره مى‏گرفت و گاهى نيز از تفضلات الهى و تأييدات غيبى استفاده مى‏كرد. در اين‏باره حسن بن جهم مى‏گويد: در حضور امام نشسته بودم كه فرزند خردسالش را صدا كرد. آن سلاله پاك نبوي نيز در پاسخ به نداى پدر به جمع ما پيوست. امام رضا (ع) لباس آن كودك را كنار زده و به من فرمود: ميان دو شانه‏اش را بنگر! چون به ميان دو كتف او نگاه كردم، چشمم به يكى از شانه‏هايش به مهر امامت افتاد كه در ميان گوشت بدن قرار داشت. فرمود: آيا اين مهر امامت را مى‏بينى؟ شبيه همين در روى شانه پدرم نيز وجود داشت.(3) گرداب اعتقادى‏
به رغم اين كه امام رضا (ع) قبل از امامت امام جواد (ع) به بيان پاسخ اين مسائل (امامت در خردسالى) پرداختند، و با روشنگرى و آگاهى بخشى، امكان رسيدن به مناصب بزرگ الهى در سن خردسالى را براى اذهان به خوبى روشن ساختند، هنوز مشكل كوچكى سنّ حضرت جواد، نه تنها براى بسيارى از افراد عادى از شيعيان حل نشده بود، بلكه براى برخى از بزرگان و علماى شيعه نيز جاى بحث و گفتگو داشت. به همين جهت پس از شهادت امام رضا (ع) و آغاز امامت فرزند خردسالش، حضرت جواد، شيعيان به ويژه شيعيان عامى با گرداب اعتقادى خطرناك و در نوع خود بى‏سابقه‏اى مواجه شدند و كوچكى سن آن حضرت به صورت يك مشكل بزرگ پديدار گرديد.
طبرى مى‏نويسد: «زمانى كه سنّ او (حضرت جواد) به شش سال و چند ماه رسيد، مأمون پدرش را به شهادت رساند و شيعيان در حيرت و سرگردانى فرو رفتند و در ميان مردم اختلاف نظر پديد آمد و سنّ ابوجعفر را كم شمردند و شيعيان در ساير شهرها متحير شدند.»(4)
به همين جهت، شيعيان اجتماعاتى تشكيل دادند و ديدارهايى با امام جواد به عمل آوردند و به منظور آزمايش و حصول اطمينان از اين كه او داراى علم امامت است، پرسش‏هايى را مطرح كردند و هنگامى كه پاسخهاى قاطع و روشن و قانع‏كننده دريافت كردند، آرامش و اطمينان يافتند.
مورخان در اين زمينه مى‏نويسند: چون امام رضا (ع) در سال 202 به شهادت رسيد، سنّ ابوجعفر نزديك به هفت سال بود، ازين رو در بغداد و ساير شهرها در بين مردم اختلاف نظر پديد آمد. «ريّان بن صلت»، «صفوان بن يحيى»، «محمد بن حكيم»، «عبدالرحمن بن حجاج» و «يونس بن عبدالرحمن»، با گروهى از بزرگان و معتمدين شيعه، در خانه «عبدالرحمن بن حجاج»، در يكى از محله‏هاى بغداد به نام «بركه زلزل»(5) گرد آمدند و در سوك امام به گريه و اندوه پرداختند… يونس به آنان گفت: دست از گريه و زارى برداريد، (بايد ديد) امر امامت را چه كسى عهده‏دار مى‏گردد؟ و تا اين كودك (ابوجعفر) بزرگ شود، مسائل خود را از چه كسى بايد بپرسيم؟
در اين هنگام «ريّان بن صلت» برخاست و گلوى او را گرفت و فشرد، و در حالى كه به سر و صورت او مى‏زد، با خشم گفت: تو نزد ما تظاهر به ايمان مى‏كنى و شكّ و شرك خود را پنهان مى‏دارى؟! اگر امامت او از جانب خدا باشد حتى اگر طفل يك روزه باشد، مثل پيرمرد صد ساله خواهد بود، و اگر از جانب خدا نباشد حتى اگر صد ساله باشد، چون ديگران يك فرد عادى خواهد بود، شايسته است در اين‏باره تأمّل شود. در اين هنگام حاضران به توبيخ و نكوهش يونس پرداختند.(6)
و در آن موقع، موسم حج نزديك شده بود. هشتاد نفر از فقها و علماى بغداد و شهرهاى ديگر رهسپار حج شدند و به قصد ديدار ابوجعفر عازم مدينه گرديدند، و چون به مدينه رسيدند، به خانه امام صادق (ع) كه خالى بود، رفتند و روى زيرانداز بزرگى نشستند. در اين هنگام «عبدالله بن موسى»، عموى حضرت جواد، وارد شد و در صدر مجلس نشست.
استاد شيخ عزيز الله عطاردى مى‏گويد: برخى از شيعيان، بعد از شهادت امام رضا (ع) پنداشتند برادر ايشان (عبدالله بن موسى) امام و رهبر الهى است. پس به سوى او شتافتند و براى حصول اطمينان، از وى مسائلى پرسيدند و چون او در پاسخ درماند، از دورش پراكنده شدند.(7)
شيعيان متحيّر و غمگين شدند و فقها مضطرب گشتند و برخاسته قصد رفتن كردند و گفتند: اگر ابوجعفر مى‏توانست جواب مسائل ما را بدهد، عبدالله نزد ما نمى‏آمد و جوابهاى نادرست نمى‏داد!
در اين هنگام درى از صدر مجلس باز شد و غلامى بنام «موفق» وارد مجلس گرديد و گفت: اين ابوجعفر است كه مى‏آيد، همه بپا خاستند و از وى استقبال كرده سلام دادند. امام وارد شد و نشست و مردم همه ساكت شدند. آن‏گاه سؤالات خود را با امام در ميان گذاشتند و وقتى كه پاسخهاى قانع كننده و كاملى شنيدند، شاد شدند و او را دعا كردند و ستودند و عرض كردند: عموى شما، عبدالله، چنين و چنان فتوا داد. حضرت فرمود: لااله الااللّه، اى عمو! فرداى قيامت برايت بسيار گران خواهدبود كه نزد خدا بايستى و خدا به تو بگويد: با آن‏كه در ميان امت، داناتر از تو وجود داشت، چرا ندانسته به بندگان من فتوا دادى؟!(8)
«اسحاق بن اسماعيل» كه آن سال همراه اين گروه بود، مى‏گويد: من نيز در نامه‏اى ده مسئله نوشته بودم تا از آن حضرت بپرسم. در آن موقع همسرم حامله بود. با خود گفتم: اگر به پرسشهاى من پاسخ داد، از او تقاضا مى‏كنم كه دعا كند خداوند بچه‏اى را كه همسرم به آن آبستن است، پسر قرار دهد. وقتى كه مردم سؤالات خود را مطرح كردند، من نيز نامه را در دست گرفته بپاخاستم تا مسائل را مطرح كنم. امام تا مرا ديد، فرمود: اى اسحاق! اسم او را «احمد» بگذار؟ به دنبال اين قضيه، همسرم پسرى به دنيا آورد و نام او را «احمد» گذاشتم.(9) پاسخهاى امام جواد(ع)
هنگامى كه امام جواد (ع) با خيل مردمى كه به دليل سن كم او در امر امامتش به حيرت افتاده بودند، روبه‏رو شد، با روشهاى مختلف به پاسخگويى و زدودن شبهات و ذهنيات پرداخت. ازاين‏رو، به برخى از پاسخ‏هاى آن حضرت به اختصار اشاره مى‏كنيم.
1- تنها وارث‏
محمّد بن عيسى مى‏گويد: «نزد ابى‏جعفر ثانى (امام جواد) رفتم، در برخى امور با من مناظره كرد و در پايان فرمود: يا ابا على! ارتفع الشك، ما لابى غيرى؛ اى ابا على، شك خود را برطرف كن، براى پدرم غير از من نيست (من تنها وارث و طبعا امام بعدى هستم).»(10)
2- استدلال قرآنى‏
مسأله امامت حضرت جواد (ع) در خردسالى، در عصر امامت خود ايشان نيز مطرح بود، حتى اين مسئله را از خود آن حضرت مى‏پرسيدند.
مرحوم كلينى در «اصول كافى» مى‏نويسد: شخصى محضر امام جواد (ع) شرفياب شد و اظهار داشت: يابن رسول اللّه! عدّه‏اى از مردم نسبت به موقعيّت شما ايجاد شبهه مى‏كنند؟ !
حضرت در پاسخ چنين فرمود: خداوند متعال به حضرت داوود(ع) وحى كرد كه فرزندش، سليمان را خليفه و وصىّ خود قرار دهد، با اين كه سليمان كودكى خردسال بود و گوسفند چرانى مى‏كرد. و اين موضوع را برخى از علماء و بزرگان بنى‏اسرائيل نپذيرفتند و در أذهان مردم شكّ و شُبهه ايجاد كردند. به همين جهت، خداوند به حضرت داوود (ع) وحى كرد كه عصا و چوبدستى اعتراض‏كنندگان و سليمان را بگير و هر كدام را با علامتى مشخّص كن كه از چه كسى است؛ و سپس آنها را شبانگاه در جائى پنهان نما. فرداى آن روز به همراه صاحبان آنها برويد و چوبدستى‏ها را برداريد، با توجّه به اين نكته، كه چوبدستى هركس سبز شده باشد همان شخص، جانشين و خليفه و حجّت بر حقّ خدا خواهد بود.
همگى اين پيشنهاد را پذيرفتند؛ و چون به مرحله اجراء درآوردند، عصاى سليمان سبز و داراى برگ و ثمر شد. پس از آن، همه افراد پذيرفتند كه او حجّت و پيامبر خداست.(11)
على بن اسباط، يكى از ياران امام رضا و امام جواد (ع) مى‏گويد: روزى به محضر امام جواد رسيدم، در ضمن ديدار، به سيماى حضرت خيره شدم تا قيافه او را به ذهن خود سپرده، پس از بازگشت به مصر براى ارادتمندان آن حضرت بيان كنم.(12)
درست در همين لحظه امام جواد (ع) كه گويى تمام افكار مرا خوانده بود، در برابر من نشست و به من توجه كرد و فرمود: اى على! همانا خداوند درباره امامت حجت آورده همان طور كه درباره نبوّت حجت آورده است. خداوند درباره حضرت يحيى (ع) مى‏فرمايد: «وَ آتَيْناهُ الحُكْمَ صبِيّاً»(13) ما به يحيى در كودكى فرمان نبوت داديم.
و درباره حضرت يوسف (ع) مى‏فرمايد: «وَ لَما بَلَغَ أَشدّهُ آتيناه حُكْماً وَ عِلْماً»(14) هنگامى كه او به حد رشد رسيد، به او حكم (نبوت) و علم داديم.
و درباره حضرت موسى (ع) مى‏فرمايد: «وَ لَما بَلَغَ أَشُدّهُ وَاسْتَوى آتَيْناهُ حُكْماً وَ عِلْماً»(15) و چون به سن رشد و بلوغ رسيد، به او حكم (نبوت) و علم داديم.
بنابر اين همان گونه كه ممكن است خداوند، علم و حكمت را در سن چهل سالگى به شخصى عنايت كند، ممكن است همان حكمت را در دوران كودكى نيز عطا كند.(16)
در موردى ديگر، امام جواد (ع) در پاسخ اعتراض‏كنندگان، اين آيه را خواند: «قل هذه سبيلى ادعوا الى الله على بصيرة انا و من اتبعنى؛ بگو اين راه من است كه من و پيروانم با بصيرت كامل همه مردم را به سوى خدا دعوت مى‏كنم.»(17)
3- كرامت‏
امام از اين طريق نيز برتري و فضيلت خود را مى‏نماياند كه براى اهل علم و بزرگان دليل ديگر بر امامتش بود.
محمّد بن سنان مى‏گويد: «از درد چشم به امام رضا (ع) شكايت كردم. كاغذى خواست و به ابى‏جعفر (ع) نامه‏اى نوشت. آن را به خادم داد و از من خواست با او بروم و مطلب را كتمان كنم. وقتى رسيديم، خادم نوشته را باز كرد و در مقابل ابا جعفر قرار داد. او به نامه نگاه كرد. آن‏گاه سر به آسمان برداشت و مطلبى فرمود: چند بار اين كار را كرد و هر دردى در چشمم بود از بين رفت…»(18)
4- علم خدايى‏
بعد از شهادت امام رضا (ع) عده‏اى از شيعيان از شهرهاى ديگر براى شناختن امام بعد به مدينه آمدند. آنها را به صريا، قريه‏اى كه امام كاظم (ع) در نزديكى مدينه تأسيس كرده بود، راهنمايى كردند. آنجا عبدالله بن موسى فرزند امام كاظم (ع) خودنمايى مى‏كرد، ولى از پاسخ دادن به سؤالات مردم ناتوان بود. زمانى كه عبدالله پاسخ‏هاى غلط داد، ابوجعفر يعنى، امام جواد (ع) وارد شد در حالى كه هشت ساله شده بود. همه به سوى او رفتند و او به مردم سلام داد. عبدالله بن موسى هم از جاى خود برخاست و ابوجعفر به اين ترتيب در صدر مجلس جاى گرفت. آن‏گاه فرمود: بپرسيد، خدا رحمت‏تان كند. آن‏گاه سؤالاتى پرسيدند از جمله كسى پرسيد: اگر مردى زنش را به عدد ستارگان آسمان طلاق داد چه كند؟
امام فرمود: آيا قرآن خوانده‏اى؟ گفت: بله، فرمود: سوره طلاق را بخوان تا قول خداوند كه فرمود: «واقيموا الشهادة لِلّه»؛ اى مرد! طلاق صورت نمى‏گيرد، مگر به پنج چيز: شهادت دو شاهد عادل، وقوع طلاق در حالت پاكى از عادت ماهيانه، عدم آميزش در آن پاكى، وقوع طلاق به قصد جدى.
اى مرد! آيا در قرآن عدد نجوم سماء مى‏بينى؟ گفت نه.(19)
5 – تفاوت دو مقوله امامت و كودكى
دايه ابى‏جعفر روزي به او گفت: «تو را در فكر مى‏بينم، گويا پيرمردى شده‏اى؟ فرمود: عيسى بن مريم در كودكى مريض شد. به مادرش آن چيزهايى را كه موجب معالجه مى‏شد، توضيح داد، او تهيه كرد. ولى موقع خوردن، عيسى گريه كرد. مادرش گفت: من با آنچه تو ياد دادى معالجه‏ات مى‏كنم، آن وقت گريه مى‏كنى؟ فرمود: الحكم حكم النبوّة والخلقة خلقةُ الصبيان؛ حكم، حكم نبوّت است، امّا بدن و خلقت من خلقت كودكان است.»(20) يعنى، دو موضوع كاملاً متفاوت هستند. كودكى من به خلقت طبيعى مربوط است، ازاين‏رو درد مى‏كشم و گريه مى‏كنم، امّا رسالت من امري الهى است و حساب آن دو جداست. و بدين‏گونه حضرت به استبعاد امامت در كودكى پاسخ گفت.
6- ايمان آوردن امام على (ع) در نه سالگى‏
امام جواد (ع) فرمود: «سوگند به خدا در آغاز بعثت، جز على (ع) از پيامبر (ص) پيروى نكرد، با اين كه او در آن وقت نه سال داشت، من نيز اكنون نه سال دارم.»(21)
استدلال امام جواد (ع) به ايمان آوردن حضرت على (ع) در نه سالگى بر اين اساس است كه حضرت على (ع) در اين سن و سال، پيرو كامل پيامبر (ص) بود، و شايستگى كسب ايمان كامل را پيدا كرد؛ با توجه به اين كه بر اساس روايات شيعه و اهل‏تسنن، پيامبر (ص) در آغاز بعثت، در مجلسى كه خويشانش را دعوت كرده بود، و در ميان آنها تنها على (ع) ايمان خود را آشكار ساخت، پيامبر (ص) در همان مجلس على (ع) را جانشين خود معرفى نمود.(22)
سرانجام اكثريت شيعه، امامت حضرت جواد (ع) را پذيرفتند؛ زيرا علاوه بر وجود نصّ پيامبر (ص) و تصريح و وصيّت امام رضا (ع) بر امامت آن حضرت، شيعيان هر سؤالى مى‏پرسيدند امام با سرعت و دقّت، جواب كامل و كافى مى‏داد. به طورى كه بنابر نقل شيخ كلينى، امام جواد (ع) در يك مجلس به سى هزار سؤال پاسخ داد.(23) ناگفته نماند كه اين عدد، مبالغه نيست؛ زيرا بسيارى از سؤالهاى مردم، پاسخهاي كوتاهى داشت، چون بيشتر سؤالات فقهى بود و هر فرع جزئى، خود يك سؤال به حساب مى‏آيد.
در پى اين ديدارها و بحث و گفتگوها با امام جواد(ع)(24) اطمينان و اعتقاد كامل شيعيان به امامت آن حضرت فراهم گرديد و ابرهاى تيره ابهام و شبهه از فضاى فكر و ذهن آنان كنار زدوده شد و خورشيد حقيقت آشكار گرديد. تحليل و بررسى
درست است كه دوران شكوفايى عقل و جسم انسان معمولاً حد و مرز خاصى دارد كه با رسيدن آن زمان، جسم و روان به حد كمال مى‏رسند، ولى چه مانعى دارد كه خداوند قادر حكيم، براى مصالحى، اين دوران را براى بعضى از بندگان خاص خود كوتاه ساخته، در سالهاى كمترى خلاصه كند. در جامعه بشريت از آغاز تاكنون افرادى بوده‏اند كه از اين قاعده عادى مستثنا بوده‏اند و در پرتو لطف و عنايت خاصى كه از طرف خالق جهان به آنان شده است در سنين كودكى به مقام پيشوايى و رهبرى امتى نائل شده‏اند.
اصولاً در مورد پاسخ اين سؤال كه چگونه انسان خردسال به مقام امامت مى‏رسد، ما دو راه در پيش داريم:
نخست: به آنان كه به خداى قادر و حكيم معتقدند، مى‏گوييم: چه مانعى دارد خداوند با آن قدرت و حكمت مطلقه‏اى كه دارد، براساس مصالحى، شخصى را در خردسالى به مقام نبوت يا امامت برساند. با اين‏كه براى آغاز تكلم و سخن گفتن كودك معمولاً زمانى حدود دوازده ماه لازم است، ولى مى‏دانيم كه حضرت عيسى (ع) در همان روزهاى نخستين تولد زبان به سخن گشود و از مادر خود كه به قدرت الهى بدون ازدواج باردار شده و نوزادى به دنيا آورده بود و به اين جهت مورد تهمت و اهانت قرار گرفته بود( بشدت دفاع كرد و ياوه‏هاى معاندين را با منطق و دليل رد كرد، در صورتى كه اين‏گونه سخن گفتن و با اين محتوا، در شأن انسانهاى بزرگسال است. قرآن‏كريم گفتار او را چنين نقل مى‏كند:
(عيسى) گفت: «بى شك من بنده خدايم، به من كتاب (آسمانى= انجيل) عطا فرموده و مرا در هر جا كه باشم وجودى پربركت قرار داده است، و مرا تا آن زمان كه زنده‏ام به نماز و زكات توصيه فرموده و (نيز مرا) به نيكى در حق مادرم سفارش كرده و جبّار و شقى قرار نداده است.»(25)
قرآن‏كريم درباره حضرت يحيى و رسالت او و اين كه در دوران كودكى به نبوت برگزيده شده است، مى‏فرمايد: «ما فرمان نبوت را در كودكى به او داديم».(26)
بعضى از مفسران كلمه «حكم» را در اين آيه شريفه به معناى هوش و درايت گرفته‏اند و برخى گفته‏اند: مقصود از اين كلمه، «نبوت» است. مؤيد اين نظريه رواياتى است كه در كتاب «اصول كافى» نقل شده است، از آن جمله، روايتى از امام پنجم وارد شده است كه حضرت طى آن با تعبير «حكم» در آيه مزبور، به «نبوت» حضرت يحيى در خردسالى استشهاد مى‏كند و مى‏فرمايد: پس از در گذشت زكريا، فرزند او يحيى كتاب و حكمت را از او به ارث برد و اين همان است كه خداوند در قرآن مى‏فرمايد: «يا يَحْيى خُذِ الْكَتابَ بِقُوّة وَ آتَيْناهُ الحُكْمَ صَبِيّاً»: اى يحيى كتاب (آسمانى) را با نيرومندى بگير، و ما فرمان نبوت را در كودكى به او داديم.(27)
امام جواد (ع) براى يكى از ياران خود به نام «على بن اسباط»، به همين آيه استدلال كرد، و پس از ذكر آيه فرمود: «خداوند كارى را كه در مسئله امامت كرده؛ همانند كارى است كه در مسئله نبوت كرده است، همان‏گونه كه ممكن است خداوند حكمت را در چهل سالگى به انسانى بدهد، ممكن است كه حكمت را در كودكى به انسانى ديگر عطا فرمايد.»(28)
با توجه به مطالب يادشده درمى‏يابيم كه قبل از امامان نيز، مردان الهى ديگرى از اين موهبت و نعمت الهى برخوردار بوده‏اند و اين امر اختصاص به امامان ما نداشته است.
دوّم: در طول تاريخ ديده شده است كه برخى از كودكان رشد فكرى فوق‏العاده‏اى داشته‏اند، گاه افرادى در سنين كمتر از ده سال، نابغه شده‏اند و از رشد و عقل و درك ممتاز و استثنايى برخوردار بوده‏اند. اين موضوع بيانگر آن است كه شايستگى مقام‏هاى ارجمند، مانند مقام امامت براى بعضى از كودكان محال نيست كه آن را غيرممكن سازد. در اين زمينه نمونه‏هاى فراوان وجود دارد، كه به عنوان نمونه به ذكر سه مورد بسنده مى‏كنيم: نمونه‏هايى استثنايى از خردسالان نابغه
1- در حالات ابوعلى سينا، (373- 427 ه . ق) نقل كرده‏اند كه خود در شرح حال خود گفت: «در ده سالگى آن قدر از علوم مختلف را فرا گرفتم كه مردم بخارا از استعداد سرشار من، شگفت‏زده شده بودند، در دوازده سالگى بر مسند فتوا نشستم، و در شانزده سالگى كتاب قانون را در علم طب نوشتم، و بيمارى نوح بن منصور رئيس دولت سامانى را كه همه اطباء از درمانش عاجز شده بودند، درمان نمودم. او به اين خاطر، امكانات فرهنگى بسيار در اختيارم گذاشت، شب و روز به بررسى و مطالعه پرداختم. هنگامى كه به بيست و چهار سالگى رسيدم، همه علوم جهان را مى‏دانستم و چنين مى‏انديشيدم كه علم و دانشى وجود ندارد كه من به آن دست نيافته باشم.»(29)
2- نمونه ديگر، يكى از دانشمندان غرب به نام «توماس يونگ» است، كه در دو سالگى خواندن و نوشتن را مى‏دانست، و در هشت سالگى به تنهايى به آموختن رياضيات پرداخت، و به امتيازات استثنايى و اعجاب انگيزى دست يافت.(30)
3- نمونه ديگر كه در عصر حاضر رخ داده و بسيار عجيب است و پاسخ به سؤال فوق را به طور عينى و گويا تبيين كند، مربوط به كودكى به نام سيد محمد حسين طباطبائى، فرزند حجةالاسلام سيد محمد مهدى طباطبائى، ساكن قم است. سيد محمد حسين طباطبائى استعداد و حافظه فوق‏العاده و استثنايى دارد؛ مصاحبه با اين كودك چندين بار از تلويزيون پخش شده است، و بسيارى از مردم چهره او را ديده‏اند. اين كودك اكنون در حوزه علميه قم به تحصيل دروس مقدماتى حوزوى مشغول است. وى در پنج و نيم سالگى حافظ كل قرآن شد، جالب اين كه علاوه بر حفظ قرآن، آن چنان بر آيات قرآن و معانى آيات مسلط است، كه اگر ترجمه آيه‏اى را براى او بخوانيم، او متن آيه را تلاوت مى‏كند، و ترجمه هر آيه از آيات قرآن را مى‏داند، از همه مهمتر اين كه انس عميق او با آيات قرآن به گونه‏اى است كه به پرسش‏هايى كه از او مى‏شود، با آيات قرآن پاسخ مى‏دهد. البته از اين نمونه‏ها در جمهوري اسلامى ايران و جهان اسلام، به يمن شريعت حيات‏بخش شريعت محمدى (ص) (اسلام) فراوان است.
به هر حال وقتى يك كودك عادى در خردسالى به لطف خدا داراى چنين موهبت و امتياز فوق‏العاده شد، نبايد تعجب كرد كه چگونه امام جواد (ع) در دوران كودكى به مقام امامت رسيده‏اند، چنين موضوعى محال نيست، و به اذن الهى به سبب مصالحى به بعضى از افراد داده مى‏شود. نتيجه و سخن پايانى‏
بر اساس شواهد تاريخى، مسئله متولّى شدن شخصى براي امامت در سنين كودكى، از حضرت امام جواد (ع) شروع شد؛ زيرا وقتى پدر بزرگوارش، امام رضا (ع) به دست مأمون عباسى به شهادت رسيد، حضرت جواد (ع) هفت سال بيشتر نداشت. پس آن حضرت در سنّ هفت سالگى، متولّى زعامت شيعه اماميه، در مسائل دينى، عملى و فكرى شد.
با دقت در اين مسئله، پى‏مى‏بريم كه همين موضوع، به تنهايى كافى است كه، به خطّ امامت ولو در سنين كودكى كه در امام جواد (ع) متجلّى شد و تا امامت امام حضرت مهدى (عج) ادامه يافت پى ببريم. اين مطلب از جهات مختلف قابل بررسى است:
الف) دانش آموختگان مدرسه اهل‏بيت (ع) در طول تاريخ، فداكاري و جانفشانى‏هاي زيادي در راه تثبيت عقيده خود در مسئله امامت داشتند؛ زيرا داشتن چنين عقيده و فكرى، منشأ دشمنى و خصومت دستگاه خلفا با دوستداران اهل‏بيت (ع) مى‏شد. اين امر منجر به معارضه نظام سلطه، با اهل‏بيت (ع) و ياران آنان شد. ازاين‏رو، دست به تصفيه زده، عده زيادى را زندان مى‏كردند و گروهى را به قتل رساندند و اين خود دليل بر آن است كه اعتقاد به ولايت اهل‏بيت (ع) و لو در سنين كودكى براي آنان چنان روشن و مسلّم بود كه حاضر به هر نوع فداكارى در راه عقيده خود بودند.
ب) زعامت و امامت اهل‏بيت (ع)، بر خلاف ديگران، زعامتى همراه با سرباز، لشكر و ابهّت پادشاهى نبود. همچنين زعامت آن بزرگواران، با دعوت سرّى، همانند دعوت‏هاى صوفيّه و فاطميون نبود؛ زيرا آنان بين رئيس و مردم، فاصله و دورى مى‏انداختند تا فرض كنند كه رئيس، خود از مردم دور است با آن كه مردم به او ايمان دارند.
امامان معصوم (ع) براى مردم ظاهر و معلوم بودند و آنها مى‏توانستند از نزديك معاشرت با آنان داشته باشند؛ به جز امام زمان (عج) كه به جهات سياسى، معاشرت با آن حضرت محدود بود.
ج) خلفاى معاصر با امامان، به فضايل اخلاقى و كمالات معنوى و علمى ايشان، اعتراف داشتند و آن را زنگ خطرى براى خود و خلافت غاصبانه خويش مى‏دانستند. و بر اين اساس، تمام توان خود را براى از بين بردن آنان و محو كردن فضايل‏شان به كار مى‏بستند.
با توجه به اين مطالب روشن مى‏شود كه مسئله امامت شخص ولو در سنين كودكى امرى ثابت بوده است؛ زيرا وقتى امام مردم را به امامت خود دعوت مى‏كند، طبيعتاً خود را در تمام زمينه‏ها اعلم مى‏داند. در غير اين صورت، مردم از او متابعت نكرده، امامت او را قبول نخواهند كرد. حال ممكن است شخصى در سنين كودكى، مردم را به امامت خود در ملا عام دعوت كند و شيعيان نيز بدون هيچ تحقيق و تفحّص، امامت او را پذيرفته و در راه او جانفشانى كنند؛ ولى بر فرض كه در ابتداى دعوتش، حقيقت امر بر مردم روشن نشده باشد، ولى به مرور ايّام، ماه‏ها و سالها، ممكن است وضعيت او در صورت عدم صحّت دعوتش، بر مردم آشكار شود.
حال اگر عدم صحّت دعوت او براى مردم كشف نشود، آيا براى نظام حاكم نيز روشن نخواهد شد؟ آيا براى مقابله با آن دعوت در صورتى كه به مصلحت خود باشد موضع‏گيري نخواهند كرد؟ تنها تفسير سكوت دستگاه خلافتِ معاصر با امام (ع) در سنين كودكى، اين است كه نظام سلطه، به اين نتيجه رسيده بود كه امامت شخص ولو در سنين كودكى امري مسلّم است؛ به ويژه كه خود خلفا به طور مكرّر، آن بزرگواران را امتحان كرده و به فضلشان اعتراف نموده بودند. تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. اصول كافى، ج‏1، ص 322. 2. اصول كافى، ج‏1، ص 322؛كشف الغمه، ج 2، ص 353. 3. الارشاد، چاپ كنگره، قم، 1431 ق، ص 618. 4. ابن جرير طبرى، دلائل الاًّمامة، ص 204. 5. در برخى از منابع «بركه زلول» آمده است، اما «زلزل» صحيح است؛ زيرا برخى نوشتند: اين بركه را «زلزل» غلام «عيسى بن جعفر بن منصور» حفر و آن را براى مسلمانان وقف نمود و از اين جهت به وى منسوب گرديد: سيدعبدالرزاق مقرّم؛ نگاهى گذرا بر زندگانى امام جواد (ع)، ترجمه: دكتر پرويز لولاور، بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس، 1370 ش، ص 109،پاورقى. 6. يونس و همچنين صفوان بن يحيى از اصحاب اجماع اند، يعنى دانشمندان اماميه بر درستى و صحت روايات و احاديث آنان اتفاق نظر دارند. يونس از نظر جلالت قدر و عظمت معنوى در رتبه بسيار والايى قرار داشت و از طرف پيشوايان ما، مورد تمجيد فراوان واقع شده است و دانشمندان علم رجال، در ستايش او بسيار سخن گفتند. با اين اوصاف، وقتى شخصيت بزرگ و استوارى مانند او چنين اظهاراتى بكند، وضع توده مردم و عوام شيعيان روشن است! از اين نظر بعضى از دانشمندان معاصر نتوانستند باور كند كه وى چنين بگويد، ازين رو گفتار او را بدين گونه توجيه كرده كه مقصود او از جمله «گريه را كنار بگذار» امتحان و آزمايش حاضران در مجلس بوده تا آنان كه در مقابل حق معرفتى استوار دارند شناخته شوند تا شايد او بتواند در ارشاد و راهنمايى كسى كه از امام منحرف شده است، تلاشى كرده باشد! ر.ك: نگاهى گذرا بر زندگانى امام جواد (ع) ، ص‏110، پاورقى. 7. استاد عطاردى، مسندالامام الجواد، ص 30- 29. 8. بحارالانوار، ج 50، ص 100 – 98 دلائل الاًّمامة، ص‏204 – 206 اثبات الوصية، ص 213- 215 (با اندكى اختلاف در عبارات)؛ سيد على اكبر قرشى، خاندان وحى، ص 643 – 644. 9. اثبات الوصية، ص 215. 10. اصول كافى، ج‏1،ص 320. 11. اصول كافى، ج‏1،ص 383. 12. از سخن على بن اسباط استفاده مى شود كه آن حضرت در آن زمان پيروانى هم در مصر داشته است و آنان علاقه مند بوده‏اند با خصوصيات جسمى حضرت آشنا شوند. 13. سوره مريم، آيه 12. 14. سوره يوسف، آيه 22. 15. سوره قصص، آيه 14. 16. اصول كافى، ج‏1، ص 384 الاًّمام الجواد من المهد الى اللحد، ص 232، اثبات الوصية، ص 211. 17. سوره يوسف، آيه 108. 18. رجال كشى، ص 487. 19. مناقب ابن شهر آشوب، ج 2، ص 429 ؛ بحارالانوار، ج 50، صص 91 و 90. 20. اثبات الوصية، ص 212. 21. اصول كافى، ج 1، ص 384. 22. قاضى نورالله شوشترى، احقاق الحق، ج 4، ص 62. 23. اصول كافى، ج 1، ص 314. 24. بحارالانوار، ج 50، ص 90 ؛ شيخ مفيد، الاختصاص، تصحيح و تعليق: على اكبر الغفّارى، ص 102. 25. سوره مريم، آيه 30 – 32. 26. همان، آيه 12. 27. اصول كافى، ج 1، ص 382 (باب حالات الائمة فى السّنّ). 28. اصول كافى، ج 1، ص 494. 29. محدث قمى، الكنى والالقاب، ج 1، ص 320 و 321. 30. پى ير روسو، تاريخ علوم، ص 432.

##تهيه و تدوين: حجةالاسلام والمسلمين محمدرضا مصطفى پور ##
در مقاله گذشته از اعتلاى زن در سيرت و سنت در پرتو آموزه‏هاى اسلام سخن به ميان آمد و براى تبيين اين حقيقت در مرحله نخست از هستى‏شناسى زن در نظام هستى بحث شد و از آيات قرآن استفاده شد كه از نظر هستى شناختى زن و مرد از هستى همسان برخوردارند، هر دو انسانند، هر دو مخاطب خدا هستند. هر دو دعوت به كمال شدند. هر دو قابليت كمال را دارند و به لحاظ انسانى بين آنها تفاوتى نيست. تنها تفاوت در بدن است كه يكى مذكر و ديگرى مؤنث شده است و هيچ كدام از ذكورت و انوثت نه شرط تكامل است و نه مانع تكامل، زيرا آن چه تكامل پيدا مى‏كند روح است و روح به لحاظ مجرد بودن ذكورت و انوثت را با خود ندارد.
در اين مقاله نيز از همسانى آنها در كسب فضائل سخن به ميان مى‏آيد و در پايان به برخى از زنان و مردان نمونه كه به كمال نائل آمده‏اند اشاره شده است.
در آموزه‏هاى اسلامى ارزشهاى انسانى كه ملاك سنجش انسانهاست براى زن و مرد به طور يكسان ترسيم شده است. چون خاستگاه ارزشها و فضائل، نفس و روح انسان است نه جسم او، و زن و مرد در نفس و روح تفاوت ندارند.
آياتى كه علم و جهل، ايمان و كفر، عزّت و ذلت، سعادت و شقاوت، فضيلت و رذيلت، حق و باطل، صدق و كذب، تقوا و فجور، اطاعت و عصيان، انقياد و تمرّد، غيبت و عدم غيبت، امانت و خيانت و مانند آن را مسائل ارزشى و ضد ارزشى مى‏داند و هيچ يك از اوصاف نيز نه مذكر است و نه مؤنث، به اين معنا كه بدن انسان مسلمان يا كافر، عالم يا جاهل، متقى يا فاجر، صادق ياكاذب نيست. و به عبارت ديگر اگر در مسائل علمى و مسائل عملى كه ملاك و معيار ارزش است هيچ سخنى از مذكر و مؤنث نبود، يقيناً موصوف آنها يعنى روح نيز مذكر و مؤنث نخواهد بود.
مرحوم علامه طباطبايى در اين رابطه مى‏فرمايد: مشاهده و تجربه حكم مى‏كند كه زن و مرد دو فرد از نوع واحد هستند يعنى دو فرد انسانى، زيرا تمام آنچه در مردان آشكار است در زنان نيز پيداست. بروز آثار يك نوع نشان دهنده تحقق خارجى آن نوع است بلى در ميان اين دو صنف آثار مشترك، شدت و ضعف وجود دارد ولى اين تفاوت سبب بطلان حقيقت نوع دو قوّه نيست. از اين جا روشن مى‏شود كه كمالات نوعى كه براى يك صنف ميسور است براى صنف ديگر نيز دست يافتنى است.
مانند كمالاتى كه با ايمان و اطاعت الهى براى هر دو صنف قابل تحصيل است يكى از جامع‏ترين سخنان كه آن را بيان مى‏كند اين آيه است: «انّى لااضيع عمل عامل منكم من ذكر او انثى بعضكم من بعض؛(1) من عمل هيچ عمل كننده‏اى را چه زن و چه مرد تضييع نمى‏كنم».(2)
علاوه بر اين در سوره مباركه احزاب نيز اين حقيقت به صورت تفصيلى تبيين مى‏شود و ويژگيهاى اساسى زن و مرد را از جهت معنوى در كنار يكديگر و همچون دو كفه يك ترازو قرار مى‏دهد و براى هر دو پاداشى يكسان بدون كمترين تفاوت در نظر مى‏گيرد و از نظر روح انسانى آنها را از هم جدا نمى‏سازد و به عبارت ديگر: در اين سوره سخنى جامع و پرمحتوا درباره همه زنان و مردان و صفات برجسته آنها بيان شده است و اوصاف اعتقادى و اخلاقى وعملى و همچنين پاداش عظيم آنها را يكسان تبيين كرده است.
قرآن فرمود: «انّ المسلمين و المسلمات و المؤمنين و المؤمنات و القانتين و القانتات و الصادقين و الصادقات و الصابرين و الصابرات و الخاشعين و الخاشعات و المتصدقين و المتصدقات و الصائمين و الصائمات و الحافظين فروجهم والحافظات و الذاكرين اللّه و الذاكرات اعدّ اللّه لهم مغفرة و اجراً عظيماً»(3)
مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان مؤمن و زنان مؤمن، مردان مطيع فرمان خدا و زنان مطيع فرمان خدا، مردان راستگو و زنان راستگو، مردان با خشوع و زنان باخشوع، مردان انفاق گر و زنان انفاق كننده، مردان روزه گيرنده، و زنان روزه گيرنده، مردانى كه دامن خود را از آلودگى به بى عفتى حفظ مى‏كنند و زنانى كه عفيف و پاكدامنند و مردانى كه بسيار به ياد خدا هستند و زنانى كه بسيار خدا را ياد مى‏كنند. خداى سبحان براى آنها مغفرت و پاداش عظيمى فراهم ساخته است.
مرحوم طبرسى در مجمع البيان مى‏نويسد:
هنگامى كه اسماء بنت عميس همسر جعفر بن ابيطالب، با شوهرش از حبشه برگشت به ديدن همسران پيامبر(ص) آمد يكى از سؤالاتى كه مطرح كرد اين بود! آيا چيزى از آيات قرآن درباره زنان نازل شده است؟ آنها در پاسخ گفتند: نه! اسماء به خدمت پيامبر(ص) آمد و عرض كرد اى رسول خدا جنس زن گرفتار خسران و زيان است، پيامبر(ص) فرمود: چرا؟ عرض كرد: به خاطر اين كه در اسلام و قرآن فضيلتى درباره آن‏ها همانند مردان نيامده است. در اين شرائط آيه فوق نازل شد.(4) و به آنها اطمينان داد كه زن و مرد در پيشگاه خدا از نظر قرب و منزلت يكسانند مهم آن است كه از نظر اعتقاد و عمل و اخلاق اسلامى از فضائل برخوردار باشند.
در اين آيات ده وصف را براى زن و مرد ذكر مى‏كند كه بخشى از آنها مربوط به مراحل ايمان از قبيل اقرار به زبان، تصديق به قلب و جنان و عمل به اركان و بخشى از آن از كنترل زبان و شكم و شهوت جنسى كه سه عامل سرنوشت ساز در زندگى و اخلاقى انسانى است و در قسمتى ديگر از مسأله حمايت از محرومان و ايستادگى در برابر حوادث سخت و سنگين يعنى صبر و سرانجام از عامل تداوم اين صفات يعنى ذكر خداى متعال سخن به ميان مى‏آورد.و در پايان نيز مى‏فرمايد: خداى سبحان براى مردان و زنانى كه اين ويژگيها را داشته باشند مغفرت و اجر عظيم را فراهم ساخته است.
خداى سبحان نخست با آب مغفرت گناهان آنها را كه موجب آلودگى روح و جان آنهاست مى‏شويد، سپس پاداش عظيمى كه عظمتش را جز او نمى‏داند در اختيار آنها قرار مى‏دهد. زندگى پاكيزه زن در گرو ايمان و عمل صالح‏
در آيات قرآن بر شخصيت انسانى زن تأكيد و او را در رديف مردان قرار مى‏دهد و مى‏فرمايد: «من عمل صالحاً من ذكر او انثى و هو مؤمن فلنحيينّه حيوة طيبة و لنجزينهم اجرهم باحسن ماكانوا يعملون»(5)
هر كس عمل صالح انجام دهد در حالى كه مؤمن است خواه مرد يا زن به او حيات پاكيزه مى‏دهيم و پاداش آنها را به بهترين اعمالى كه انجام مى‏دادند خواهيم داد.
در اين آيه به صورت يك قانون كلى نتيجه اعمال صالح همراه با ايمان در اين جهان از سويى حيات طيبه است يعنى تحقّق جامعه‏اى كه از نظر مثبت قرين با آرامش و امنيت، رفاه، صلح، محبت، دوستى، تعاون و مفاهيم سازنده انسانى و از جهت منفى از نابسامانى‏ها و درد و رنجهايى كه بر اثر استكبار و ظلم و طغيان و هواپرستى و انحصارطلبى به دور است و از سوى ديگر بر طبق بهترين اعمالشان به آنها پاداش خواهد داد.
در آيه با صراحت اين حقيقت را بيان مى‏كند و بيهوده گويانى را كه در گذشته يا حال در شخصيت انسانى زن شك و ترديد داشتند و يا براى آنها مقامى پايين‏تر از مقام انسانى مرد قائل بودند ساكت مى‏كند و منطق اسلامى را به جهان انسانيت اعلام مى‏كند كه بر خلاف پندار كوته فكران، اسلام دين مردانه نيست به همان مقدار كه به مردان بها مى‏دهد به زنان نيز ارزش مى‏بخشد.
نكته‏اى كه در اين جا شايان ذكر است آن است كه گرچه مفسران براى حيات طيبه و زندگى پاكيزه تفسيرهاى گوناگونى آورده‏اند از باب مثال برخى آن را به معناى روزى حلال و برخى به معناى قناعت و رضايت به سهم خود و برخى به رزق روزانه و برخى به عبادت توأم با روزى حلال و امثال آن گرفته‏اند اما مفهوم اين واژه آن چنان وسيع است كه همه اين‏ها و غير آنها را در بر مى‏گيرد يعنى زندگى كه از هر نظر از آلودگيها، ظلم‏ها، خيانت‏ها، عداوت‏ها، اسارت‏ها و ذلت‏ها و تجاوزها و استثمارها و مانند آن پاكيزه باشد. زنان الگو در قرآن‏
با توجه به تساوى زن و مرد در كسب فضائل و ارزشها در آيات قرآن، با مطالعه در آيات الهى استفاده مى‏شود كه اين كتاب الهى تنها به كليات نپرداخته بلكه براى عينى كردن آموزه‏ها الگوهاى انسانيت را نيز از بين زنان به بشريت معرفى كرده است.
قرآن داستانهايى را كه نقل مى‏كند و ملاك ارزشها را در شؤون گوناگون آن مشخص مى‏كند، نوع مسائل ارزشى را در ضمن داستانهايى نقل مى‏كند كه نقش اول را زن به عهده دارد.
به عبارت ديگر: قرآن كريم هنگام سخن از فضائل اخلاقى و انسانى و يا نكوهش و تحذير از رذايل اخلاقى، هم از مردان با فضيلت و ستوده ياد مى‏كند و هم از زنان نمونه و اسوه نام مى‏برد. زيرا انسان وارسته چه زن و چه مرد مى‏تواند الگوى ديگر انسانها قرار گيرد يعنى مرد و زن خوب نمونه انسانهاى خوبند و مرد و زن بد نمونه انسانهاى بدند. ابراهيم خليل و ساره‏
حضرت ابراهيم(ع) از پيامبران اولواالعزم است كه در سنين پيرى فرشتگان به آن حضرت بشارت داشتن فرزندى آگاه و حليم و بردبار را به او دادند چنان كه همان بشارت را به همسرش ساره دادند.
فرشتگان به ابراهيم گفتند: «فبشرناه بغلام حليم»(6) ما به ابراهيم بشارت داديم به فرزندى بردبار، و در جاى ديگر فرمود: «انا نبشرك بغلام عليم»(7) ما تو را به فرزند آگاه بشارت مى‏دهيم. و ابراهيم فرمود: «ابشرتمونى على ان مسّنى الكبر فبم تبشّرون»(8) آيا به من نويد مى‏دهيد در حالى كه مرا پيرى رسيده است. پس چه بشارتى به من مى‏دهيد. و به دنبال آن فرمود: «فبشرناك بالحق فلاتكن من القانطين قال و من يقنط من رحمة ربه الا الضّالون»(9) فرشتگان گفتند: تو را به حق بشارت داديم، از مأيوسان مباش، گفت جز گمراهان چه كسى از رحمت پروردگار مأيوس مى‏شود.
از آيات استفاده مى‏شود كه ابراهيم با اين كه به دوران پيرى پا گذاشته بود اما فرشتگان به او گفتند: نااميد نباش زيرا بشارت فرشتگان با حق همراه است علاوه هيچ انسانى كه به خدا باور دارد دچار يأس و نااميدى نمى‏شود زيرا نااميدى يعنى گمان ناتوانى خدا از حلّ مشكل و اين يأس در حدّ كفر است و هيچ كس حق ندارد نااميد شود.
قرآن در بيان بشارت به همسر حضرت ابراهيم(ع) نيز گفتند: «و امرأته قائمة فضحكت فبشرناها باسحق و من وراء اسحق يعقوب»(10) يعنى هنگامى كه فرشته‏ها با خليل حق سخن مى‏گفتند: همسر او نيز حضور داشت و ايستاده بود پس خنديد و شادمان و خوشحال شد. پس مژده داديم او را به اسحق و از پس اسحق يعقوب را، يعنى افزون بر فرزند اسحاق بشارت به يعقوب هم به او دادند.
انسانهاى به كمال رسيده‏اند كه فرشتگان بر آنها نازل و حقايقى را در اختيار آنها قرار مى‏دهند از اين رو از آيات فوق استفاده مى‏شود كه همسر ابراهيم همانند خود آن حضرت به كمالى نايل آمده است كه قابليت دريافت بشارت فرشتگان را دارد. زنان مبارز با ستم فرعونى‏
در مبارزه با ستم هم مردان حضور دارند و هم زنان، اما در مبارزه با ستم فرعونى حضور زنان شگفت آور است، قرآن كريم از سه زن نام مى‏برد كه حضرت موسى را از كشته شدن حفظ و او را تربيت كرده‏اند. پرورش موسى(ع) به عهده مادر موسى و خواهر آن حضرت و زن فرعون بوده است. اين سه زن با وضع سياسى آن روز مبارزه كردند و براى حفظ حضرت موسى جان خود را به خطر انداختند.
وقتى مادر موسى طبق دستور وحى الهى فرزند خود را به دريا انداخت به خواهرش گفت: جعبه حامل موسى را تعقيب كند. همسر فرعون نيز به خود فرعون گفت: اين كودك را نكشيد شايد او به ما سودى رساند يا او را به فرزندى بگيريم. قرآن فرمود: «و اوحينا الى امّ موسى ان ارضعيه فاذا خفت عليه فالقيه فى اليمّ(11)… و قالت لاخته قصّيه فبصرت به عن جنب و هم لايشعرون»(12) ما به مادر موسى الهام كرديم او را شير ده و هنگامى كه بر او ترسيدى وى را در درياى نيل بيفكن…و مادر موسى به خواهرش گفت: وضع حال او را پيگيرى كن، او نيز از دور ماجرا را تعقيب و مشاهده مى‏كرد، در حالى كه آنان بى خبر بودند، همسر فرعون نيز گفت: «قرّة عين لى ولك: لاتقتلوه عسى ان ينفعنا او نتخذه ولداً و هم لايشعرون؛(13) نور چشم من و توست او را نكشيد شايد براى ما مفيد باشد، يا او را به عنوان پسر خود برگزينيم و آنها نمى‏دانستند در زمان فرعون هز زن شيرده را تعقيب مى‏كردند تا بدانند نوزاد او پسر است يا دختر كه اگر پسر است او را به قتل برسانند اما با توجه به پيگيرى خواهر موسى و پيشنهاد و معرفى يك زن شيرده به عنوان اجير امرى عادى نبوده بلكه قدم نهادن در عرصه خطر و روبرو شدن با مرگ بود. افزون بر آن كه باردار شدن و مادر شدن مادر موسى مخفيانه بود. اين پيشنهاد امرى خطر ساز بود ولى انجام شد و پيشنهاد همسر فرعون نيز اعمال شد. مريم و مقام ويژه او
حضرت مريم(ع) نيز يكى از زنانى است كه در قرآن از مقام و عظمت و كرامت او سخن به ميان آمده است، و او را الگوى انسانهاى مؤمن معرفى مى‏كند: «و مريم ابنت عمران التى احصنت فرجها فنفخنا فيه من روحنا و صدقت بكلمات ربها و كتبه و كانت من القانتين»(14)
به مريم دختر عمران كه دامان خود را پاك نگاه داشت و ما از روح خود در او دميديم. او كلمات پروردگار و كتابهايش را تصديق كرد و از مطيعان فرمان خدا بود.
بر اساس آيات قرآن به لحاظ اين كه حضرت زكريا تكفّل حضرت مريم را بر عهده داشت استفاده مى‏شود كه هرگاه حضرت زكريا وارد محراب مى‏شد، روزى خاصى نزد آن بانو مى‏يافت و او مى‏گفت:از نزد خداست كه خداى سبحان آن روزى را بدون حساب به او اعطاء كرده است «كلّما دخل عليها زكريا المحراب وجد عندها رزقاً قال يا مريم انّى لك هذا قالت هو من عند اللّه يرزق من يشاء بغير حساب»(15) هرگاه زكريا در محراب بر او وارد مى‏شد، نزد او نوعى خوراكى مى‏يافت. گفت اى مريم، اين از كجا براى تو آمده است؟ او گفت: اين از جانب خداست و به هركس بخواهد بى شمار روزى مى‏دهد همچنين به استناد قرآن فرشتگان با مريم سخن مى‏گفتند و سخنان او را مى‏شنيدند، «و اذ قالت الملائكة يا مريم ان اللّه اصطفاك و طهّرك و اصطفاك على نساء العالمين، يا مريم اقنتى لربّك و اسجدى و اركعى مع الراكعين.»(16)
فرشتگان به حضرت مريم خبر دادند كه برگزيده و مطهره و از زنان ممتاز عالم هستى است و پيوسته به ياد خداست از اين رو خدا به او فرمان داد براى خدا خضوع كن و در برابر او سجده داشته باش و با ركوع كنندگان ركوع كن. پس زن مى‏تواند به مقامى نائل شود كه با ملكوت عالم ارتباط برقرار كند و فرشتگان با او سخن بگويند. آموزگار عفاف در بين مرد و زن‏
قرآن كريم در مقام معرفى انسان عفيف هم از مرد عفيف سخن مى‏گويد و هم از زن عفيف يعنى هم مرد عفيف در صحنه تجلى كرده است و هم زن عفيف ظهور نموده است.
قرآن كريم حضرت يوسف را مظهر عفت در مردان و مريم را مظهر عفت در زنان معرّفى نموده است كه هم يوسف مبتلا شد و بر اثر عفاف نجات پيدا كرد و هم مريم امتحان شد و در پرتو عفاف نجات يافت.
درباره آزمون حضرت يوسف هم مى‏فرمايد: «و لقد همّت به و هم بها لولا ان راى برهان ربّه»(17) آن زن مصرى همت گماشت و همتش در حدّ تعقيب يوسف به فعليت رسيد ولى يوسف صديق نه تنها مرتكب حرام نشد و نيز مقدمات حرام را فراهم نساخت بلكه قصد و همت و خيال گناه نكرد زيرا او را برهان ربّ ديد و افترا زنندگان به يوسف نيز كه يوسف را متهم كردند در نهايت اعتراف كردند كه «الآن حصحص الحق انا راودته عن نفسه»(18) اكنون حق پديدار گشت من از او كام خواستم و خدا نيز به نزاهت و طهارت يوسف شهادت داد و فرمود: نه تنها يوسف به طرف بدى نرفت، بلكه بدى نيز به طرف يوسف نرفت، «كذلك لنصرف عنه السوء و الفحشاء»(19) اين گونه بدى و پليدى رااز او برگردانيديم قرآن مى‏گويد: به گناه اجازه نداديم به سراغ يوسف برود.
بنابراين حضرت يوسف الگوى عفاف و پاكدامنى براى انسانهاست حضرت مريم نيز از لحاظ ملكه عفاف يا همسطح يوسف صديق است يا بالاتر از او. زيرا قرآن مى‏فرمايد: «قالت انى اعوذ بالرحمن منك ان كنت تقياً»(20) يعنى نه تنها خودش ميل ندارد بلكه آن فرشته را كه به صورت بشر متمثل شده امر به معروف مى‏كند و مى‏گويد: اگر تو تقوا دارى دست به اين كار نزن در حالى كه حضرت يوسف برهان ربّ ديد و از اعمال همّت باز داشته شد.
نتيجه‏گيرى: در اين مقاله از همسانى زن و مرد در بهره مندى از ارزشهاى انسانى سخن به ميان آمد و روشن شد زن و مرد هم قابليت تكامل را به طور مساوى دارند و هم در عمل مى‏توانند به فضائل و كمالات دست يابند. نمونه‏هايى نيز از زنان و مردان به كمال رسيده معرفى شده است تا نشان دهد كه اين همسانى در كسب فضائل تنها در تئورى نيست بلكه در مقام عمل نيز از دو صنف به اين ارزشها نائل آمده‏اند. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. سوره آل عمران، آيه 195. 2. الميزان، ج 4، ص 94. 3. سوره احزاب، آيه 35. 4. مجمع البيان، ج 7، ص 357 – 358؛ نورالثقلين، ج 4، ص 275. 5. سوره نحل، آيه 97. 6. سوره صافات، آيه 101. 7. سوره حجر، آيه 53. 8. همان، آيه 54. 9. همان، آيه 55 – 56. 10. سوره هود، آيه 71. 11. سوره قصص، آيه 7. 12. سوره قصص، آيه 11. 13. همان، آيه 9. 14. سوره تحريم، آيه 12. 15. سوره آل عمران، آيه 37. 16. همان، آيه 42 – 43. 17. سوره يوسف، آيه 24. 18. همان، آيه 51. 19. سوره يوسف، آيه 44. 20. سوره مريم، آيه 17.

لباس هر چند پوشش ظاهرى انسان است اما در عين حال با فرهنگ و تفكر و باورهاى انسان ارتباط جدى دارد. اقوام و نژادهاى نوع بشر از آغاز با لباس از يكديگر تفكيك مى‏شده‏اند و اصولاً شاخصه آدم و آدمى زادگان در چهره ظاهر يكى به لباس بوده است و ديگرى به سيماى طبيعى و آفرينش آنها و البته تفاوت ماهوى انسان و فصل مميز او از ساير جانداران همانا روح قدسى و نفس ناطقه اوست كه آدم را شايسته خلعت خلافت الهى نموده است.
بارى لباس براى فرزندان آدم موهبتى است الهى. از اينرو قرآن كريم به عنوان يكى از آيات الهى از آن سخن گفته و در عين حال تأكيد مى‏ورزد كه آنچه بهتر و بالاتر از پوشش ظاهرى است لباس تقوا است كه جان آدمى را از آلودگى‏هاى نفسانى منزّه مى‏دارد و حصارى از عفاف و حجاب از معنويت بر دل آدمى مى‏پوشد تا انديشه گناه را از سر بدر كند: «يا بنى آدم قد انزلنا علكيم لباساً يوارى سوآتكم و ريشاً و لباس التقوى ذلك خير ذلك من آيات اللّه لعلكم يذّكّرون.»(سوره اعراف،آيه‏26)
اى فرزندان آدم ما براى شما لباسى فرستاديم تا عورت شما را بپوشاند و زيب و زيور شما باشد و البته لباس تقوا بهتر است. اين از نشانه‏هاى خداوند است باشد كه متذكر اين موهب خداوندى باشيد.
افزون بر اين لباس براى انسان دژ امن و نگهدارنده او از سرما و گرما و حوادث ديگر است و نيز سرمايه زيبايى او و هم شاخصه‏اى كه شخصيت او را در عرف اجتماعى شكل مى‏دهد و اقوام را از يكديگر ممتاز مى‏سازد.
در اسلام پس از اعلام حكم حجاب و وجوب آن در شرع مقدس و تصريح و تأكيد آيات قرآن بر اين فريضه دينى،به پيامبر اكرم(ص) و ديگر مسلمانان خاطر نشان شده كه زنان مسلمان بايد حجاب برگيرند و سر و گريبان و اندام خود را از نامحرمان بپوشانند كه اين امر علاوه بر آثار معنوى و اجتماعى شاخصه زن مسلمان است كه به تقوا و عفاف شناخته شوند و مورد آزار بلهوسان قرار نگيرند: «ذلك ادنى ان يُعْرَفْنَ فلايؤذين»(سوره احزاب، آيه 59).
اين آيه كريمه به تأثير روانى اجتماعى حجاب در صيانت زن مسلمان از نگاه و تعرض هوسبازان اشاره دارد كه نكته ظريف و قابل توجهى است. بى‏ترديد اگر يك زن با حجاب كامل و در كسوتى از عفاف و وقار در ميان مردم ظاهر شود كمتر وسوسه در دل مردان بر مى‏انگيزد و چشم طمع ديگران را به خود جلب مى‏كند. در حاليكه اگر زنى خود را بيارايد و زيبايى‏هاى خود را در معرض تماشاى مردان قرار دهد همانند سفره رنگينى است كه پيش روى گرسنه‏اى بگسترانند و هوس او را برانگيزند. لذا گفته‏اند:
زن كه خرامد به گل و لاله زار

جيب به گل بخشد و دامن به خار
ديده بادام چو بى پرده گشت‏

عاقبت از هر دهنى خورده گشت‏
شب چو نبندى در ديگ حليم‏

گربه و سگ را ز ملامت چه بيم‏

بارى اسلام با احترام به شخصيت زن مسلمان وى را به پوشش مناسب ملزم ساخته و مردان را به غيرت دينى و حمّيت ناموس فرا خوانده است. گفتنى است كه بخشى از مسؤوليت حجاب علاوه بر زن مسلمان بر عهده مردان يعنى اولياى دختران و همسران بانوان است و بدين ترتيب «غيرت و عفت» پيوند ناگسستنى دارند. در برخى روايات آمده كسى كه غيرت ندارد عفت ندارد. شكل‏گيرى سامانه عفاف در خانواده جز با مشاركت و تعهد مردان و زنان شكل نخواهد گرفت و مسؤوليت حفظ حجاب ميان زن و مرد تقسيم مى‏شود. بعد سياسى حجاب‏
امروزه حجاب علاوه بر بعد اخلاقى و شرعى در سطح جهانى جنبه سياسى نيز به خود گرفته است. كشف حجاب كه ننگين‏ترين هديه غربيها به كشورهاى اسلامى بود به دست مزدورانشان به جامعه اسلامى راه يافت و بذر بى غيرتى و بى حميتى را در ميان مسلمانان پراكند و زن را از شأن انسانى پايين آورده، بازيچه هوا و هوس مردان شهوت پرست ساخت و چه بر سر اين ملت آوردند و در ديگر كشورهاى اسلامى همين فاجعه را ببار آوردند. اگر انقلاب اسلامى نيامده بود و زن را از منجلاب فساد نجات نداده بود معلوم نيست سرنوشت امروز زنان كشورمان به كجا مى‏انجاميد.
اين را دشمنان اين ملت به خوبى فهميده‏اند. دليل اينكه در كشورى مثل فرانسه كه داعيه دار حقوق بشر است! به يك دختر دانش‏آموز مسلمان اجازه نمى‏دهد با يك روسرى به مدرسه برود را در همين بعد سياسى حجاب بايد جستجو كرد و اگر كشورهايى مانند تركيه به زعم ادعاى مسلمانى به دليل حاكميت ژنرالهاى لائيك، حجاب را در دانشگاه‏هاى خود ممنوع ساخته در همين وابستگى سياسى و فرهنگى به بيگانه ريشه دارد. توطئه عليه حجاب در حاكميت‏
يكى از دسيسه‏هاى بيگانه توطئه عليه حجاب بانوان و صادر كردن مدهاى جديد بدحجابى در كشور اسلامى ما بود اين موضوع مخصوصاً در دولت اصلاحات اوج گرفت. بويژه آنكه در ميان كارگزاران اين دولت پروژه تساهل و تسامح با مفهوم آزادى بى‏بند و بارى مطرح شد. دامن زدن مطبوعات اين دوره به تشنج سياسى، ارزش زدائى و انقلاب ستيزى از يك طرف و آسان‏گيرى در برابر جريان فساد اخلاقى و اباحيگرى از طرف ديگر زمينه رشد بدحجابى را فراهم ساخت و برخورد نكردن با اين پديده شوم فضاى مناسبى براى كشف حجاب نوين بود. نگارنده اين مقال رنجنامه آن روز را طى مقالات بسيارى به تحرير آورد و در معرض افكار عمومى قرار داد اما كمتر گوش شنوا يافت. در فرايند رشد بدحجابى لباس‏هاى تنگ و چسبان و شلوارها و آستين‏هاى كوتاه و سراندازهاى نوارى و آرايش‏هاى غليظ زنان و دختران حراج بازار و مايه ننگ براى كشور اسلامى ما شد و روند رو به رشد آن خون به دل مردم با ايمان و غيرتمند و وارثان شهيدان كرد. بارى در آن مقطع هرچه فرياد زديم كمتر گوش شنوا يافتيم. فرياد علماى بزرگ و مراجع تقليد نيز به اعتراض بلند شد كه چرا مسؤولين بى تفاوت نشسته‏اند و چرا از حجاب اسلامى كه حافظ حيثيت زن مسلمان است كمتر سخن به ميان مى‏آيد. همه جا سخن از آب و نان و مصرف و معيشت و مسائلى از اين قبيل است. دولت فراموش كرده بود فرمان قرآن كريم را كه حاكمان اسلامى را به امر به معروف ونهى از منكر و پاسدارى از حدود اسلامى فرا خوانده است. در آن روز اطلاع يافتيم كه مقام معظم رهبرى سران سه قوه را خواستند و نگرانى شديد خود را از پديده بدحجابى يا به عبارت صحيح‏تر كشف حجاب نوين ابراز نمودند و به دنبال آن تذكر طرح عفاف و حجاب از سوى شوراى عالى انقلاب فرهنگى تهيه و تدوين شد و به كليه مراكز دولتى ابلاغ گرديد و اين در اوائل مجلس هفتم و اواخر دولت هشتم بود. با آنهمه تأكيد مقام رهبرى بالأخره معلوم نشد سران سه قوه چه پاسخى به اين خواسته و دغدغه رهبرى دادند. آن بخشنامه فرهنگ عفاف و حجاب نيز طبق معمول بايگانى شد.
نه در ادارات تحولى ديده شد و نه در دانشگاه‏ها و نه در سطح جامعه و كوچه و بازار! چرا؟ براى اينكه عزم جدى نبود و متظاهرين به فساد گستاخ‏تر از گذشته در ملأ عام ظاهر شدند كه همچنان ادامه دارد. تصويب طرح ساماندهى مد و لباس در مجلس‏
با آغاز كار مجلس هفتم، كميسيون فرهنگى دست به كار تهيه طرح زد كه ساماندهى لباس را محور قرار داد مفاد اين طرح اين بود كه لباس ملى و اسلامى در كشور حمايت شود و لباس‏هاى مبتذل وارداتى برچيده شود. در اين فرايند پاى چند وزارتخانه به ميان كشيده شد كه بايد جهت اجرايى شدن طرح همكارى كنند تا در يك پروسه زمانى به نتيجه برسد.
اين طرح در كميسيون فرهنگى با حضور كارشناسان به بحث نهاده شد و طى يازده ماده به تصويب رسيد و در نوبت بررسى در جلسه علنى قرار گرفت و با رأى نمايندگان تصويب شد و سپس به شوراى نگهبان رفت و پس از اصلاحات لازم در تاريخ 20/10/85 به تأييد اين شورا رسيد و به صورت قانون در آمد.
در حال حاضر «قانون ساماندهى مد و لباس» از فيلتر مجلس و شوراى نگهبان گذشته و به دولت ابلاغ گرديده است. بر اساس اين قانون كه حدود شش ماه از آن مى‏گذرد وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى مكلّف است كار گروهى متشكل از يك نفر نماينده تام الاختيار از وزارتخانه‏هاى فرهنگ و ارشاد اسلامى، آموزش و پرورش، بازرگانى و صنايع و معادن و سازمان صدا و سيماى جمهورى اسلامى ايران و مديريت و برنامه ريزى كشور و سه نفر از صنوف ذى ربط(طراحان و توليد كنندگان) و يك نفر نماينده از كميسيون فرهنگى مجلس به عنوان ناظر تشكيل دهد بر اساس يك تبصره مصوبات اين كار گروه پس از امضاء و ابلاغ وزير فرهنگ و ارشاد اسلامى قابل اجرا خواهد بود.
به موجب ماده 2 اين قانون وزارت فرهنگ و ارشاد و سازمان صدا و سيما مكلّف‏اند نمادها و الگوهاى پارچه و لباس ايرانى را ترغيب و تشويق و تبليغ نمايند و در جهت پرهيز از الگوهاى مغاير با فرهنگ ايرانى – اسلامى اهتمام جدى بورزند.
ماده 3 قانون وزارت ارشاد و بازرگانى را مكلّف مى‏كند جهت تبادل فرهنگى ملل مسلمان موزه و نمايشگاه منطقه‏اى و بين المللى برگزار نموده و نمادها و الگوهاى لباس ايرانى – اسلامى را معرفى نمايد.
و ماده 5 وزارت بازرگانى را مكلّف مى‏سازد براى دسترسى عموم و حمايت از توليد و فروش پارچه‏ها و پوشاك منطبق با الگوى ايرانى – اسلامى نمايشگاه‏هاى فصلى برگزار نمايد.
و به موجب ماده 6 وزارت بازرگانى مكلّف شده به منظور حمايت از توليدات داخلى عوارض گمركى بر واردات پوشاك خارجى وضع نمايد تا رقابت توليدات خارجى و توليد كنندگان داخلى ميسر گردد.
در اين قانون وزارت خانه‏هاى تعاون كار و امور اجتماعى و صنايع و معادن مكلّف‏اند در تأسيس تعاونى، اعطاى مجوز فعاليت و استفاده از تسهيلات دولتى، طراحان و توليدكنندگان پارچه و لباس مبتنى بر الگوهاى ايرانى – اسلامى را در اولويت قرار دهند.
در ماده 10 اين قانون وزارتخانه‏هاى، علوم تحقيقات و فناورى مكلّف اند از بودجه سنواتى رديفهاى خدماتى و رفاهى خود جهت تشويق تقاضاى پارچه و لباس ايرانى – اسلامى تسهيلات خريد در اختيار كاركنان خود قرار دهند.
بطور خلاصه: قانون ساماندهى مد و لباس كه خلاصه‏اى از آن به نظر خوانندگان رسيد كليه دستگاههاى ذى ربط اعم از فرهنگى، آموزشى، رسانه‏اى و اجرائى را مكلّف ساخته جهت جا انداختن مفاد اين قانون در افكار عمومى و اجرايى شدن آن مشاركت نمايند و تدريجاً وضعيت ناهنجار كنونى را سامان دهند. درس از بايگانى شدن قانون‏
از نظر قانونى همه وظائف و اختيارات براى دستگاه‏هاى ذى‏ربط مشخص شده اما آنچه مايه هراس است اينكه اين قانون جامع كه عمدتاً جنبه فرهنگى دارد به بايگانى وزارتخانه‏ها و سازمان‏ها فرستاده شود و اقدام عملى صورت نپذيرد. ترس از اين است كه اين قانون به سرنوشت قوانين قبلى در رابطه با توليد، فروش و پوشش لباسهاى مبتذل كه سالهاست بايگانى شده گرفتار شود!
اين قانون در ارتباط با توليد، فروش و پوشش لباسهاى مبتذل مجازاتهاى سنگينى براى متخلفان وضع نموده است، از تعطيل محل كسب و جريمه نقدى تا زندان و تعزير براى هنجارشكنان. اما اگر قانون اجرايى نشود همانند نسخه‏اى است كه در ويترين خانه نهاده شود و بيمار از درد ناله كند و كسى در فكر عمل به نسخه نباشد! حقيقت اين است كه ماها عادت كرده‏ايم بر سر يك موضع هنگامى كه به بحران رسيد داد و فرياد كنيم و حرف بزنيم و پس از چند روز تب و تابمان فرو نشيند. نظير برخورد با مجرمان و مفسدان اقتصادى كه هر از چندگاه حرفش زده مى‏شود اما از عمل كمتر اثرى ديده مى‏شود و اگر قوانين حجاب و عفاف به اين سرنوشت گرفتار شود بايد، براى هميشه بر آن تأسف خورد. طرح ارتقاى اخلاقى نيروى انتظامى‏
در ماه‏هاى اخير نيروى انتظامى با شدت و حدت از طرح خود سخن گفت. در برخورد با اراذل و اوباش و مزاحمان حقوق شهروندى و نواميس مردم و برخورد با بدحجابى كه اين طرح بسيار ضرورى و لازم و مورد انتظار جامعه بوده و خواهد بود. ناگفته نماند كه همه ساله در فصل بهار نيروى انتظامى حركت هايى از اين قبيل داشته است لذا تذكر چند مطلب در اينجا ضرورى است.
اولاً – اقدام نيروى انتظامى از وظائف ذاتى اين نهاد امنيتى است و به عنوان يك سياست همواره بايد در دستور كار او باشد. بنابراين به نغمه‏هاى مخالفى كه از سوى برخى بهانه جو در اين رابطه ساز شد تا نيروى انتظامى را تحت فشار قرار دهند تا از اقدام قانونى و تكليف واجب خود دست بردارد، نبايد مورد اعتنا قرار گيرد و اين نهاد امنيتى بايد با اعتماد و اطمينان و ايمان و شجاعت و قدرت با رعايت اصول فرهنگى و اخلاقى و اجتماعى به وظيفه خود ادامه دهد و از جوّ سازيها و غوغا سالاريها كه در برابر هر حركت انقلابى به راه مى‏افتد نهراسد.
ثانياً اين اقدامات قانونى نبايد فصلى و موسمى باشد، يعنى طى يكى دوماه مانور داده شود و سپس از فعاليت بايستد. چرا كه واكنش بعدى آن از سوى هنجارشكنان بدتر از قبل خواهد بود و تار و پود رشته‏ها از هم گسيخته مى‏شود. اگر سياست و وظيفه نيروى انتظامى برخورد با ناامنى‏ها و هنجارشكنى هاست اين وظيفه نمى‏تواند فصلى و مقطعى باشد و اگر قرار است كه موسمى و مقطعى باشد بهتر آنست كه نيروى انتظامى وارد اين ماجرا نشود و به خود زحمت ندهد و مشت خود را باز نكند كه نتيجه به عكس خواهد بود. اين مطلب را ما به نيروى انتظامى گفته‏ايم و ديگران نيز تأكيد ورزيده و استمرار مقابله با فساد و بدحجابى را خواسته‏اند. متأسفانه استنباط نگارنده اين است كه ادامه اين سياست از طرف اين نيرو با ترديد روبرو است. مردم مى‏گويند روزهايى كه مأموران ناجا با مظاهر فساد برخورد جدى داشتند وضعيت شهر بهتر شده بود و هنجارشكنان حسابى باز كرده بودند ولى باسست شدن اين حركت وضعيت دارد به حال گذشته باز مى‏گردد و بسيار بدتر از قبل خواهد شد. به نظر مى‏رسد استنباط مردم دور از واقعيت نباشد. مطلب ديگرى كه تأكيد بر آن لازم است حمايت و همكارى همه دستگاه‏ها با اين حركت ملى و دينى است. نيروى انتظامى نبايد در اين وظيفه تنها بماند. اگر اصل امر به معروف و نهى از منكر از وظايف حكومت اسلامى است حكومت به نيروى انتظامى منحصر نمى‏شود، بلكه همه دستگاه‏هاى فرهنگى، آموزشى، تبليغى و رسانه‏اى و اجرائى مى‏بايست در اين وظيفه مشاركت داشته باشند و در درجه اول دولت اصولگرا حمايت كند و از جوسازيها و سنگ اندازيها بيم و هراس به خود راه ندهد.
قابل ذكر است كه اين حركت با وجود استمرار زمان مى‏طلبد و مى‏بايست با توجيه فرهنگى و تشويق و تنبيه همراه باشد. سالها عدّه‏اى خراب كردند، به هنجارشكنان مجال دادند، سيل فساد جامعه را درنورديد، چهره شهر را آلوده و زشت كرد و كمتر كسى احساس مسؤوليت كرد كه به وظيفه دينى و ملى خود عمل كند. اكنون سالها بايد تلاش كنيم جلو اين سيل مخرّب را بگيريم و اين نياز به عزم جدى، پشتكار، مقاومت و شجاعت و ايمان دارد تا به نتايج و آثار آن نزديك شويم و اگر كوتاه بياييم همگان در پيشگاه خداوند مسؤول خواهيم بود.
  پاورقي ها:

رجب ماه هفتم از سال قمرى است كه مُضر نيز مى‏گويند به سبب احترامى كه آن قبيله به آن ماه قائل بودند و در اسلام رجب از ماه‏هاى حرام به شمار آمده است، بدين خاطر آن را رجب الفرد گويند، زيرا سه ماه از ماههاى حرام به هم پيوسته‏اند و اين ماه از آنها جدا و فرد است.(1) فضيلت ماه رجب‏
اين ماه همانند ماه شعبان و ماه رمضان از ماه‏هاى بسيار با شرافت و با فضيلت است كه در روايات اسلامى بر آن تأكيد و توصيه شده به طورى كه ماه رجب شهر اللّه الأصب يعنى ماه (سراى خداوند) ناميده شده كه رحمت خدا در آن بر بندگان سرازير است پس شايسته است انسانهاى با ايمان بسيار استغفار و توبه نمايند و به اين ماه نيز «واصل»،(بى سر و صدا) گفته شده زيرا در آن از جنگ با مخالفان و مشركان نهى شده است.(2)
در حديث است كه حضرت نوح(ع) روز اول اين ماه سوار بر كشتى شد و نجات يافت و فرمودند: كسانى كه با او هستند روزه بدارند و هر كه اين روز را روزه بدارد آتش عذاب يك سال از او دور مى‏شود(3) و نيز طبق سخن حضرت صادق(ع) خواندن زيارت امام حسين(ع) در روز اول اين ماه مستحب و تأكيد شده است.(4)
پيامبر(ص) فرمودند: رجب براى امّت من ماه استغفار است پس در اين ماه به محضر پروردگار از گناهان خويش پوزش طلبيد كه خداوند بخشنده‏اى مهربان است.(5) امام صادق(ع) فرمود: روزه بيست و هفتم رجب را از دست مده كه آن روزى است كه مقام نبوّت به محمّد(ص) داده شد و ثواب آن براى شما به اندازه ثواب شصت ماه است.(6)
از ثوبان غلام پيامبر(ص) نقل شده كه گفت: ما جمعى در خدمت پيامبر(ص) بجايى مى‏رفتيم عبورمان به گورستانى افتاد، حضرت اندكى در ميان قبرها بايستاد و سپس به راه افتاد. من عرض كردم توقف شما در قبرستان به چه خاطر بود؟ حضرت سخت گريه كرد و ما نيز محزون و گريه كرديم، سپس فرمود: اى ثوبان اينان در قبرهايشان معذّبند آنچنان كه من ناله آنها را شنيدم و دلم به حالشان به رحم آمد و از خدا خواستم عذابشان را تخفيف دهد و خداوند اجابت فرمود و اگر اينها در ماه رجب روزه گرفته بودند، در قبرهايشان عذاب نمى‏شدند. عرض كردم: يا رسول اللّه روزه و عبادت در ماه رجب از عذاب قبر ايمنى مى‏دهد؟ فرمود: آرى سوگند به آنكه مرا به حق فرستاد هر مرد و زن مسلمانى كه يك روز از رجب را روزه بدارد و يك شب آن را به عبادت برخيزد و جز رضاى خدا نظرى نداشته باشد عبادت هزار سال در نامه عملش ثبت گردد كه روزهايش را روزه و شبهايش را به عبادت گذرانده باشد و…(7)
از امام صادق(ع) آمده كه هر كس در روز اول رجب امام حسين(ع) را زيارت كند حتما آمرزيده گردد. بزنطى گويد: از حضرت رضا(ع) پرسيدم: شما در چه ماهى امام حسين(ع) را زيارت مى‏كنيد؟ فرمود: در نيمه رجب و نيمه شعبان. از ابان بن تغلب معنى «العجب ثم العجب بين الجمادى و الرجب» را پرسيدند گفت: ملاقات زنده‏هاست «در زمان رجعت» با مردگان.(8)
در حديث آمده كه پيامبر اسلام(ص) فرمودند: رجب ماه خداست كسى كه يك روز از اين ماه را روزه بگيرد موجب خشنودى خدا گردد و غضب الهى از او دور شود و درى از درهاى جهنّم به روى او بسته شود و نيز فرمود: رجب نام جويى است در بهشت از عسل شيرين‏تر و از برف سفيدتر هر كه در اين ماه يك روز، روزه بگيرد از آن جوى به او آب دهند.(9)
شيخ صدوق از سالم روايت كرده كه مى‏گفت: در اواخر ماه رجب حضور امام صادق(ع) رسيدم به من فرمود: آيا روزه ماه رجب را گرفته‏اى؟ گفتم: نه! حضرت فرمود: واللّه‏اى سالم آن قدر ثواب از تو فوت شده است كه اندازه آن را به غير خدا كسى نمى‏داند زيرا اين ماهى است كه خداى متعال بر ماههاى ديگر فضيلت و برترى داده و حرمتش را بزرگ شمرده، روزه را در آن گرامى داشته سپس فرمود: اى سالم هر كس يك روز از آخر اين ماه را روزه بدارد در امنيّت و آسايش خواهد بود از شدت سكرات مرگ و وحشت بعد از مرگ و نيز از عذاب قبر و هر كس دو روز آخر اين ماه را روزه بدارد از صراط به آسانى مى‏گذرد و از ترس و هراس قيامت و شدت آن نهراسد و از جهنم برائت جويد و سپس حضرت فرمود: هر كس نتواند روزه بگيرد چندبار سبحان اللّه بگويد.(10)
به هر حال اعمال و دعاهاى زيادى در ماه رجب سفارش و توصيه شده كه براى امور دنيايى و رهايى از مشكلات آخرتى انسان مفيد است. ماه رجب و دعا
يكى از چيزهايى كه در ماه رجب پسنديده است دعا است، كه مرحوم مجلسى و حاج شيخ عباس قمى آنها را در موارد مختلف گزارش كرده‏اند. از جمله اين دعاها كه بسيار هم سفارش شده است سيد بن طاووس از محمد بن ذكوان كه اين مرد آن قدر در حال سجده گريه كرد كه نابينا شد مى‏گويد: به حضرت امام صادق(ع) گفتم لطفاً براى ماه رجب مرا دعايى تعليم دهيد كه از طرف خداى متعال به وسيله آن سود ببرم حضرت فرمود:در تعقيب نمازهاى صبح و شام هر روز اين ماه اين دعا را بخوان: «يا من ارجوه لكلّ خير و آمن سخطه عند كلّ شر يا من يعطى الكثير بالقليل يا من يعطى من سئله يا من يعطى من لم يسئله و من لم يعرفه تحنّنا منه و رحمة اعطنى بمسئلتى ايّاك جميع خير الدّنيا و جميع خير الآخرة و اصرف عنّى بمسئلتى ايّاك جميع شرّ الدّنيا و شرّ الآخرة فأنّه غير منقوصٍ ما اعطيت وزدنى من فضلك يا كريم، اى آنكه در هر چيزى به تو اميد دارم و از خشمش در هر تسرّى و بدى ايمن هستم، اى آنكه در برابر اندك بسيار عطا كند، اى آنكه به هر كس كه بخواهد عطاهاى بسيار نمايد، اى آنكه به كسى كه از او چيزى نخواهد و كسيكه از راه مهرورزى و رحتمش او را نشناسد عطا مى‏كند، خواهشى كه از تو دارم همه خير دنيا و همه خوبيهاى آخرت را به من عطا كن، درخواست ديگرم از تو اين است كه بدى‏هاى دنيا و بدى آخرت را از من دور كنى زيرا كاسته نشود هر آنچه عطا كنى و براى من از فضل و بخشش خودت بيفزا اى با كرامت.»
محمد بن ذكوان مى‏گويد، سپس حضرت محاسن خود را به دست چپ گرفت و با حالت تضرّع و خشوع در حالى كه انگشت سبّابه دست راست را حركت مى‏داد ادامه دعا را مى‏خواند: «يا ذاالجلال و الأكرام يا ذالنّعماء و الجود يا ذالمنّ و الطّول حرّم شيبتى على النّار؛اى صاحب جلال و كرم، اى صاحب نعمت‏ها و بخشش‏ها، اى صاحب منّت وجودها، موى سفيدم را بر آتش دوزخ حرام كن.»(11)
در حديثى ديگر از پيامبر(ص) گزارش شده كه فرمود: هر كس در ماه رجب اين عبارت را صدبار بگويد: «استغفر اللّه الّذى لا اله الّا هو وحده لاشريك له واتوب اليه؛و با صدقه اين ماه را به پايان ببرد، پاداش صد شهيد را دارد و اگر در ماه رجب از دنيا برود خدا از او راضى مى‏باشد.»(12)
و نيز در حديث ديگرى آمده است كه هر كسى دوست دارد كه جايگاه خود را در بهشت ببيند و براى او نشان داده شود در ماه رجب يك روز روزه بگيرد و چهار ركعت نماز بخواند در ركعت اول صدبار قل هو اللّه احد، در ركعت دوم دويست بار قل هو اللّه احد بخواند. از اينگونه احاديث فراوان است كه در فضيلت اين ماه وارد شده است. ليلة الرغائب‏
از جمله شبهاى بزرگ و با عظمت ماه رجب شب جمعه اول اين ماه است.معروف به ليلة الرغائب، اعمال مخصوصى در اين شب ذكر شده كه به واسطه آن اعمال بركات و پاداش فراوان بر انسان سرازير مى‏شود.
رغائب جمع رغيبه است به معنى «امرٌ مرغوب فيه عكاء كثير» يعنى شبى كه در آن عطاها و مواهب فراوان بدست مى‏آيد در حديث است شب جمعه اول اين ماه احياء و بيدارى و نيايش فضيلت ويژه دارد و موجب دست‏يابى به عطاياى ارزشمند حضرت پروردگار است، در حديث است كه رسول خدا(ص) فرمود: ملائكه اين شب را به اين نام نهادند و محدثان در كتاب‏هاى دعا نمازى با كيفيت مخصوصى در اين شب ذكر كرده‏اند كه پيامبر(ص) فرمود: هر كس اين نماز را در اين شب انجام دهد ثواب اين نماز به نيكوترين صورت با روى خندان و درخشان و با زبانى فصيح در شب اول قبر در حضور اين فرد ظاهر شود و به او مى‏گويد: اى دوست من مژده مى‏دهم تو را كه از هر شدّت و سختى نجات يافتى، نمازگزار مى‏گويد: تو كيستى كه من تاكنون چنين صورتى زيبا با چنين جلوه‏اى نديدم و سخنى شيرين‏تر از كلام تو نشنيده‏ام و بويى بهتر از بوى تو نبوئيدم در پاسخ مى‏گويد: من همان نماز ليلة الرغائبم كه شما انجام دادى. امشب آمده‏ام نزدت باشم تا حق را ادا كنم و مونس تنهايى تو باشم و وحشت را از تو بردارم و چون در صور دميده شود من در عرصه قيامت سايه بر سر تو خواهم افكند پس خوشحال باش كه خير از تو معدوم نخواهد شد.
كيفيت نماز در مفاتيح الجنان ذكر شده است مى‏توانيد مراجعه كنيد. سيزدهم ماه رجب‏
از جمله فضيلت ماه رجب آن است كه ايام البيض در آن واقع شده يعنى روز سيزدهم و چهاردهم و پانزدهم و اعتكاف براى خدا و روزه‏دارى، در آموزه‏هاى دينى بر آن تأكيد و سفارش شده است.
و نيز ولادت حضرت اميرالمؤمنين على(ع) در روز سيزدهم همين ماه واقع شده. بيست و هفتم ماه رجب‏
روز بيست و هفتم ماه رجب روز مبعوث شدن پيامبر اسلام(ص) به رسالت و پيامبرى است و روزه گرفتن در اين روز مستحب و ثواب ويژه دارد براى هر كدام از اين شب‏ها اعمال مخصوصى ذكر شده كه جاى توضيح آن نيست براى اطلاع بيشتر به مفاتيح الجنان مرحوم شيخ عباس قمى مراجعه نماييد.
ابن بطوطه در سفرنامه خود مى‏گويد شب مبعث نزد مسلمانان عزيز است بخصوص نزد عراقى‏ها و خراسانى‏ها و بلاد فارس و روم كه به ليلة المحيا معروف است مردم گرفتار آن ديار به كنار مضجع شريف مولايشان على(ع) در نجف اشرف مى‏آيند و به شب زنده دارى و اعتكاف مشغول مى‏شوند و حاجات خود را با خواندن دعا و راز و نياز از خداوند طلب مى‏كنند. هنوز نيمه شب تمام نمى‏شد، بيشتر گرفتاران از جمله مريضان و زمين گير شده‏گان شفا پيدا مى‏كردند و راه منزل خود را مى‏پيمودند در حالى كه صحيح، سالم و تندرست بودند. ابن بطوطه در ادامه مى‏گويد من در همان روزگار در يكى از مسافرخانه‏هاى شهر نجف در نزديكى قبر شريف آن بزرگ مرد تاريخ سكنى اختيار كرده بودم كه سه نفر را ديدم كه فلج بودند و توانايى راه رفتن نداشتند. يكى از آنان رومى و ديگرى اصفهانى و سومى اهل خراسان بود پرسيدم چرا خوب نشده‏ايد و اينجا مانده‏ايد؟ گفتند چون ما به شب بيست و هفتم ماه رجب كنار قبر حضرت اميرالمؤمنين(ع) نرسيديم كه احيا و شب زنده دار باشيم ولى همين جا مى‏مانيم تا شب بيست و هفتم ماه رجب سال آينده تا شفا بگيريم.»(13) اعمال ام داوود
يكى از عبادتها و دعاهاى معروف كه در ماه رجب به انجام آن تأكيد شده، اعمال ام‏داوود است. در كتب حديث نقل شده، جوانى در عراق كه اهل معرفت بود به دست منصور دوانيقى به مدت طولانى در زندان او گرفتار شده بود كه نامش داوود بود. مادرش تاب و توان خود را در فراق پسر از دست داده بود، روزى به خدمت امام صادق(ع) رفت و داستان را نقل كرد و از آن حضرت چاره‏جويى نمود. حضرت فرمود:آيا مى‏دانى اين ماه، ماه رجب است و دعا در آن زود به اجابت مى‏رسد آنچه را كه مى‏گويم دقيقاً انجام ده تا فرزندت از زندان رهايى يابد.
ابتدا سه روز، سيزدهم، چهاردهم و پانزدهم رجب را روزه‏بدار و روز پانزدهم هنگام ظهر غسل كن و 8 ركعت نماز به جا بياور. (كيفيت نماز در مفاتيح الجنان ذكر شده به آن مراجعه كنيد). همين كه نماز را خواند پس از مدّت كمى پسرش آزاد شد پس از آن ام داوود خدمت امام صادق(ع) رسيد و پس از عرض سلام خبر رهايى پسرش را به او رساند. امام صادق(ع) فرمود: منصور دوانيقى در يكى از شب‏ها جدّم على بن ابى طالب (ع) را در خواب ديد كه به او هشدار داد: هرچه زودتر فرزندم داوود را آزاد كن و گرنه تو را در آتش مى‏اندازم. منصور هنگامى كه آتش را در مقابل خود ديد دستور داد كه داوود را آزاد كنند.(14)
براى اطلاع بيشتر به كتاب‏هاى حديث مانند امالى صدوق، بحار مجلسى و مفاتيح مراجعه كنيد. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. سيد محمد دشتى، معارف و معاريف، ج 6، ماده رجب. 2. بحار، ج 97، ص 39. 3. همان، ص 35. 4. همان، ص 33. 5. همان، ص 38. 6. همان، ص 35. 7. همان، ج 49. 8. همان، ص 37. 9. شيخ صدوق كتاب امالى، ص 11 و بحار، ج 97، ص 33. 10. شيخ عباس قمى، مفاتيح الجنان، اعمال ماه رجب. 11. همان. 12. شيخ عباس قمى، مفاتيح الجنان، ص 248. 13. بحارالانوار، ج 97، ص 45.

سيزده رجب از راه مى‏رسد، روزى از بهترين و مبارك‏ترين روزهاى سال، روز با سعادت مَظهر حق تعالى و مُظهر حق و عدالت در جهان، جامع جميع كمالات انسانى و الهى، يگانه روزگار و دوران، على عليه السلام.
در اين روز فرخنده (شب جمعه سيزده رجب، سى سال پس از عام الفيل) كعبه، خانه مقدّس خداوند براى اوّلين و آخرين بار، ميزبان مولودى سعيد و ارجمند بود، مولودى كه مادر دهر همچون او نزاييده و ديدگان بشر، مانندش را نديده است. فرا رسيدن اين روز فرخنده و اين عيد بزرگ را به پيروان حضرتش تبريك گفته و برافراشته شدن بيرق اسلام را بر مرتفع‏ترين قلل جهان از خداوند منان خواستاريم.

ابعاد مظلوميت امام على(ع) در دل تاريخ‏

مقدمه‏
مولا على(ع) مظلوم تاريخ است و مظلوميت آن حضرت در طول تاريخ همواره تداوم خواهد داشت و تا قيام فرزندش مهدى(عج) از اين حقيقت كشف سرّ نخواهد شد، ابعاد مظلوميت‏هاى آن حضرت نيز گوناگون است چنانچه در طول تاريخ در صورتهاى مختلفى بروز و ظهور كرده است.
مظلوميت بزرگ مولا على(ع) از زمان خود آن حضرت آغاز شد و با شهادتش به همراه پيام آسمانى «قد قتل المرتضى» و عزاى ملكوتيان پديدار گشت. آنگاه بود كه مردم با شنيدن خبر شهادت مولا در حال نماز تازه بيدار گشتند و آه حسرت از نهاد خود سردادند و دست ندامت بر سر و سينه‏شان كوفتند و بواقع بيان آن همه رنج‏ها و غم‏ها از قلم قاصر ما نيز بسيار دشوار است. چرا كه ما تنها به گوشه‏اى از آن واقفيم و معتقديم كه غم‏هاى ناپيدا در گوشه دل على(ع) مسكن گزيده و تنها اسرار آن را فرزندش امام مهدى(عج) مى‏داند كه همواره او را بر اين مظلوميت‏ها نالان ساخته است. مولا على(ع) از همان زمان حيات رسول خدا(ص) شريك دردها و در تنهايى‏ها يار او و در جنگ‏هاى تحميل شده ياور او و مرهم زخمهايش بود. بعد از رحلت رسول خدا با دشمنى‏ها و جوّ مسمومى كه بر عليه او رايج شد روبرو گشت و ناچار غم‏ها را بجان خريد و براى حفظ دين و ثمرات زحمات پيغمبر سكوت كرد و حتى دم برنياورد چنانچه خود فرمود: «فواللّه ما زلت مدفوعاً عن حقّى مستأثراً علىّ منذ قبض اللّه نبيّه حتى يوم الناس هذا؛(1) من همواره از حق خويش محروم، و از هنگام وفات رسول خدا تا به امروز حق مرا از من بازداشتند.»
و تنها از اين غمها به خدا پناه مى‏برد و گاهى در كنار قبر رسول اللّه(ص) مى‏نشست و با او درد دل مى‏كرد و در آخر به ناچار مدينه را با همه غمهايش رها و به غربت و بى‏وفايى كوفه رهسپار شد. در آنجا نيز با عداوت‏ها و جهل جاهلان و ساده لوحى نابخردان روبرو گشت چنانكه همه از آن عهد و پيمانى كه با او بسته بودند سرپيچى نمودند. از جمله آن رنج‏ها و غم‏هاى جانكاه خروج و شورش متحجران بى مغز(خوارج) و نيز برپائى جنگ‏هايى از جانب قاسطين و مارقين و ناكثين با حضرت بود تا جائيكه ياران آن حضرت يعنى طلحه و زبير از او جدا شدند و تمام وجود آن حضرت را آكنده از درد و رنج ساختند تا جائيكه از دست كوفيان، خسته و نالان گشت و به خداى خويش چنين شكايت برد: «اللّهم انى قد مللتهم و ملّونى و سئمتهم و سئمونى فابدلنى بهم خيراً منهم و ابدلهم بى شرّا منّى اللّهم مث قلوبهم كما يماث الملح فى الماء اما و اللّه لوددت انّ لى بكم الف فارس من بنى فراس بن غنم؛(2) خدايا، من اين مردم را با پند و اندرزهاى مداوم خسته كردم و آنها نيز مرا خسته نمودند آنها از من به ستوه آمده و من از آنان به ستوه آمدم به جاى آنان افرادى بهتر به من مرحمت فرما، و به جاى من بدتر از من بر آنها مسلّط كن. خدايا، دل‏هاى آنان را آن چنان كه نمك در آب حل مى‏شود، آب كن! به خدا سوگند، دوست داشتم به جاى شما كوفيان هزار سوار از بنى فراس بن غنم مى‏داشتم.» مظلوميت و تنهايى على(ع)
تنهايى و غربت مولا از همان زمان حيات رسول خدا(ص) آغاز شد تا جائيكه حتى برخى از بزرگان عرب، حضرت را تحقير مى‏كردند و همواره در صدد تخريب وجهه و تقرّب او نزد رسول خدا بودند چرا كه چشم ديدن او را در كنار پيغمبر(ص) نداشتند. آن وقتها سايه پيغمبر(ص) بر سر او بود و همواره او را در پناه خويش مى‏گرفت و خطاب به مردم مراعات حال على(ع) و حفظ حرمت او را تأكيد و توصيه مى‏كرد اما بعد از رحلتش غبار غم غربت، بر على(ع) نشست و ديگر كسى نبود كه قدرش را بداند و تنهايى‏اش را قرين باشد و خلأ وجودى پيامبر و متعاقب آن همسر وفادارش را پر سازد. از آنجا بود كه رنج‏ها و غم‏هاى حضرت آغاز شد و بيست و پنج سال خانه‏نشينى و عزلت در پيش پاى او قرار گرفته و رنج تهمت‏ها و اهانتها و شايعات و جنگ‏ها و… همه و همه در كمين وجود نازنين آن حضرت نشسته است.
و خدا مى‏داند كه در شب سقيفه بر على(ع) چه گذشت؟ آن شبى كه همين مدعيان صحابى پيامبر، در گوشه‏اى خزيدند و به دور از چشم على(ع) به تعيين خليفه پرداختند و اين در حالى بود كه بدن پاك رسول خدا(ص) روى زمين بود و على تنهايى، پيامبر را غسل مى‏داد و از دورنماى غربت خويش بسان ابر بهارى مى‏گريست و با رسول خدا(ص) نجوا مى‏كرد.
از فرداى آن روز ديگر همه از بيعتى كه با على(ع) در غديرخم بسته بودند، سرباز زدند. انگار كسى او را ديگر نمى‏شناخت تا جايى كه حتى جواب سلامش را نمى‏دادند و اين جوّ تا بدانجا پيش رفت كه حضرت به بيرون از مدينه مى‏رفت و سر در چاه آبى مى‏كرد تا درد دل خويش را به آب بيان كند و با زمزمه سرد آب آرام مى‏گرفت تو گويى كه واقعاً كسى را در مدينه نداشت تا با او درد دل كند چرا كه تنها انيس و غمخوارش يعنى زهرا(س) را از او گرفتند و با شقاوت بسيار او را به شهادت رساندند.
اين كه حضرت در غم فراق تنها ياورش يعنى زهرا(س) چه كشيد، وصف و بيان آن براى ما دشوار است. تصور كنيد كه آن حضرت، داغديده در دل شب به تنهايى فاطمه را غسل بدهد و به تنهايى او را كفن و دفن نمايد و در تشييع جنازه و دفن حضرت كسى را به جز دستان ياريگر رسول خدا(ص) نداشته باشد و به آسمان ظلمانى آن شب نظاره كند و به خدا از دست نامردمان زمانه شكوه كند و براى خود آرزوى مرگ نمايد و بر كنار قبر مخفى زهرا بنشيند و اينگونه نواى غربت سر دهد(3) آن گاه بود كه على(ع) به گوشه نشينى و دورى از مردم زمانه خويش مى‏پرداخت و گاهى از شدت غم و تنهايى به جمع ياران مى‏شتافت و با آنها درد دل مى‏كرد، آن دشمنان كينه توز كه چشم ديدن ياران قليل حضرت را نيز نداشتند آنها را در سخت‏ترين شرايط و زجر به شهادت مى‏رساندند و دل حضرت را خون مى‏كردند، با شهادت عمارها،مالك اشترهاو… عرصه را بر حضرت بيشتر تنگ نمودند. و چون حضرت با غم يارانش روبرو مى‏شد كوه غم بر دوشش مى‏نشست و تشنه و آماده مرگ مى‏شد و از خدا طلب مرگ مى‏كرد چنانچه مى‏فرمود: «و اللّه لابن ابيطالب آنس بالموت من الطفل بثدى امّه؛(4) به خدا قسم كه على از طفلى كه به شير مادرش تشنه است، با مرگ بيشتر انس گرفته و مشتاق آن است.» چنانچه بعد از شهادت عمارياسر مى‏گريست و از خدا چنين آرزو مى‏كرد. غصب حق آن حضرت‏
از ديگر ابعاد مظلوميت على(ع) كه به اذعان همه وجدانهاى بيدار تاريخ رسيده، همانا ظلم فاحش در غصب حق خلافت او بود كه بدينوسيله لكه ننگى براى هميشه بر دامن تاريخ نشاند. تا جائيكه براى سرپوش گذاشتن بر جنايت خويش اسناد تاريخى و روايات مستند پيامبر اكرم را نيز در اين باره خدشه‏دار كردند و به اين هم اكتفا ننموده و با تخريب چهره درخشان آن حضرت و تحريف داستان غدير و ماجراى خلافتش سعى بر اين داشتند كه براى هميشه حضرت و جايگاه خلافت او را در دل تاريخ محو سازند اما حضرت بسيار تيز و زيرك بود و بافتنه‏هاى روزگار مبارزه مى‏كرد و مى‏فرمود: «انى فقأت عين الفتنه و لم يكن ليجتره عليها احد غيرى؛(5) يعنى من چشم فتنه را كندم و جز من هيچ كس جرأت چنين كارى را نداشت.»
در اين بى كسى گاه چهره درخشان على(ع) مهجور و آن خورشيد تابناك درپس ابرهاى تيره باز مى‏ماند. چنانچه خود از اين تنگناى تاريخ و بهت زمان و موقعيت در آن زمان چنين توصيف مى‏كند: «نگريستم، ديدم مرا يارى نيست، دريغ آمدم، ناچار خارغم در ديده شكسته و نفس در سينه و گلو بسته از حق خود چشم پوشيدم و شربت تلخ شكيبايى را نوشيدم.»(6)
و اين دشمنى‏ها و نفاق معاندان و غاصبان حق خلافت آن حضرت از جمله آلام جانكاه بود چنانكه در كوچه‏هاى مدينه همواره مشامش از بوى نامردمى آن‏ها و چشمش از ديدن چهره پليدشان در عذاب بود. اين جوّ همچنان مى‏گذشت و كم كم اين فضاى جبروتى برملا مى‏شد و پرده‏ها كنار مى‏رفت و مردم كم كم پشيمان مى‏شدند و تنها فرصت براى بازگوئى آلام على(ع) فراهم مى‏سازند آن گاه بغض على(ع) مى‏تركد و به بيان تنها گوشه‏اى از دردهاى تنهايى خويش مى‏پردازد و در عين حال آغوش رحمت و شفقت بر آن‏ها مى‏گشايد و هيچ‏گاه در مقام جبران بر نمى‏آيد و تنها خطبه غربت سر مى‏دهد و مى‏فرمايد: «وطفقت ارتئى بين ان اصول بيد جزّاء او اصبر على طخية عمياء… فصبرت و فى العين قذى و فى الحلق شجى ارى تراثى نهباً؛(7) صبر كردم در حالى كه خار در چشم واستخوان در گلو داشتم و به چشم خويش ديدم كه ميراثم را به غارت بردند و در امانت رسولخدا(ص) خيانت كردند و خلافت مرا نيز غصب نمودند و بدين وسيله لكه ننگى از براى خود در دل تاريخ نشاندند.»
و نيز چشمان بيدار تاريخ را چنين در ميان مى‏گذارد: «لقد علمتم انّى احق بها من غيرى و اللّه لاسلمن ماسلمت امور المسلمين؛(8) مى‏دانيد كه سزاوارتر از ديگران به خلافت من هستم. سوگند به خدا به آنچه انجام داده‏ايد گردن مى‏نهم تا هنگامى كه اوضاع مسلمين روبراه باشد و از هم نپاشد و جز من به ديگرى ستم نشود، و پاداش اين گذشت و سكوت را از خدا انتظار دارم.»
و نيز خطاب به مردم مى‏فرمود: «ايها الناس انّا قد اصبحنا فى دهر عنود و زمن كنود يعدّ فيه المحسن مسيئا و يزداد الظالم فيه عتواً لاننتفع بما علمنا و لانسأل بما جهلنا و لانتخوف قارعة حتى تحلّ بنا؛(9) اى مردم، در روزگارى كينه توز و پر از ناسپاسى و كفران نعمت‏ها صبح كرده‏ايم كه نيكوكار، بدكار به شمار مى‏آيد و ستمگر بر تجاوز و ستمگرى خود مى‏افزايد. نه از آنچه مى‏دانيم بهره مى‏گيريم و نه از آنچه نمى‏دانيم مى‏پرسيم و نه از حادثه مهمّى تا بر ما فرود نيايد، مى‏ترسيم.»
همه مى‏دانيم كه غم و غربت حضرت به دوران عزلت و خانه نشينى‏اش در مدينه ختم نمى‏شود بلكه تازه با شروع خلافت تحميلى پنج ساله در كوفه ابعاد آن گسترش و حتى بروز و ظهور يافت چه آنكه اصولاً اين حق والاى حضرت كه ساليان از او غصب شده با پنج سال خلافت با آن همه محدوديتها و آزار و اذيتها و توطئه و جنگها جبران‏پذير نبوده است. و لذا بعد از قتل عثمان وقتى كه مردم به در خانه حضرت روانه شدند، حضرت با اصرار از آنها مى‏خواهد كه دست از او بردارند و به سراغ ديگرى روند. اين صرف يك تعارف نبود بلكه اصرار درونى آن حضرت بود چرا كه همه غم‏ها و آلام آينده را و حتى پايان عمر خود را با شهادتش به دست همين افراد به خوبى مى‏بيند و لذا به سختى و با اصرار آنها راضى مى‏شود اما نگران و غمبار است چنانكه با پذيرش خلافت، آيه استرجاع را بر زبان جارى مى‏سازد. همانطور كه فرزندش امام رضا(ع) با امضاى وليعهدى از بلاد غربت طوس چنين كرد. و اين مظلوميت‏ها براى ائمه(ع) يعنى فرزندان على(ع) براى هميشه تاريخ تداوم داشته است.
خود حضرت در توصيف شرايط آن زمان و ازدحام مردم مى‏فرمايد: «مردم چون رمه‏هاى گوسفند بى‏چوپان بدور خانه‏ام جمع شدند امّا آن‏گاه كه به پا خاستم و حكومت را به دست گرفتم جمعى پيمان شكستند و گروهى از اطاعت من سرباز زده از دين خارج شدند و برخى از اطاعت حق سربرتافتند…»(10) مجهول ماندن قدر و مقام‏
قدر و مقام مولا على(ع) در ابعاد مختلف اخلاقى و علمى و اعجاز كلام و كشف اسرار و حقايق و نيز جايگاه رفيع عرفانى و معنوى آن حضرت، در طول تاريخ همواره مجهول مانده و اين مظلوميت براى هميشه ادامه خواهد يافت. چرا كه شناخت واقعى جايگاه رفيع آن حضرت خارج از حد درك و توان فكرى بشر است و غالب نوع بشر يا غافلند و يا جاهل‏اند و يا متأثر از جوّ زمانه تا جائيكه در زمان خود حضرت نيز از درك او عاجز ماندند و اين تنها پيغمبر و آل اويند كه مى‏توانند به خوبى على(ع) را بشناسند و امام زمان(عج) نيز در راستاى شناساندن قدر و مقام آن حضرت و نيز گشايش ابواب علوم آسمانى‏اش ظهور خواهند كرد.
حق شناسان‏گر به دست آرند معيار ترا

حد فوق ماسوى دانند مقدار ترا
و ديگر آنكه دشمنان كينه‏توز و منافقان كوردل در هر زمانه‏اى سعى بر امحاء كرامت و فضايل حضرت داشته و دارند تا ديدگان منصف بشر از درك و شناخت آن حضرت محروم گردد و نتواند در مقام الگويى اعمالشان را با آن حضرت بسنجند و معايب كردار و گفتارشان را دريابند.
آه اگر قدر و مقدار و جايگاه على(ع) شناخته مى‏شد، همه صراط مستقيم الهى را مى‏يافتند و حق را از باطل تشخيص مى‏دادند، اف بر آنهايى كه بعد از شنيدن نواى «قد قتل المرتضى» بيدار شدند و با نواى رحيل او در حال نماز به شگفت آمدند و ازحسرت بر سر و سينه زدند!
و اف بر آن مردان شكمباره‏اى كه نمك او را خوردند و نمكدانش را شكستند، همانهايى كه تازه بعد از رحلتش، آن غريبه انبان بدوش را شناختند كه مخفيانه در دل شب به يارى فقيران مى‏شتافت و بسان شمع تا صبح بر آنها مى‏تابيد.
و بريده باد آن دستان مرموزى كه علمهاى محبت على(ع) را از دلها كندند و كورباد آن چشمانى كه على(ع) را در حصار زخم شيطانى خويش گرفتند و نابود باد كسانى كه در حق او ظلم كرده و مى‏كنند. بُعد معنوى و روحانى‏
همه مى‏دانيم كه قدر والاى عرفانى حضرت از باورهاى مردم دور ماند و بر اين اساس جايگاه رفيع عبادى او حتى از ديده‏هاى حقيقت بين عالم مستور ماند. اين فضايل بى‏ترديد از زمان خود حضرت بر اثر جوّسازى‏ها و شايعات دشمنان و تخريب شخصيت آن حضرت و نيز ايجاد جوّ بدبينى و حركات موزيانه آنها بر عليه او دور از دسترس مردم قرار گرفت. و اين جوّ سازى‏ها به جايى رسيده كه حتى برخى از نااهلان و نابخردان حضرت را بى‏نماز و تارك صراط و سيره پيغمبر(ص) تلقى مى‏كردند و تهمت‏هاى ديگرى نيز به او روا مى‏داشتند كه زبان از گفتن و قلم از نوشتن آن شرم مى‏كند.
كار به جايى رسيد كه على(ع) با مظلوميت تمام زبان به معرفى خود گشود تا مردم بيش از اين به او لعن نكنند چنان كه با كوهى از غم و دشوارى اما با آه و افغان در آن تنهايى و غم براى آگاهى مردم مى‏گويد: «اللهم انّى اول من اناب و سمع و اجاب لم يسبقنى احد الّا رسول اللّه بالصلاة؛(11) خدايا من نخستين كسى هستم كه به تو روى آورد و دعوت تو را شنيد و اجابت كرد و در نماز كسى جز رسولخدا(ص) بر من پيشى نگرفت» و در جاى ديگر فرمود: «لن يسرع احد الى دعوة الحق و صلة رحم و عائدة كرم فاسمعوا قولى؛(12) مردم! هيچ كس پيش از من در پذيرش دعوت حق شتاب نداشت و چون من كسى در صله رحم و بخشش فراوان تلاش نكرد.»
شب شنفته است مناجات على‏

جوشش چشمه عشق ازلى‏
شب ز اسرار على آگاه است‏

دل شب محرم سراللّه است‏
همان على كه در حال نماز تير از پايش در آوردند و بر مناكب ستارگان مى‏نشست و همو كه «ميزان اعمال» و قسيم جنة و صراط مستقيم الهى است اينگونه مظلوم و مهجور باقى ماند. چنانكه ابن‏ملجم مرادى را كه از خوارج نهروان بود و جاى مهر بر پيشانى داشت، در شب نوزده رمضان براى رضاى خدا به شهادت حضرت تشويق كردند. بُعد علمى حضرت‏
حضرت از آن ديدگاه علمى و واقعى كه خود فرمود: «و اللّه انى لاعلم بطرق السماء من الارض» براى هميشه ناشناخته و بلكه مظلوم واقع شده و اين مظلوميت همواره ادامه خواهد داشت چنانكه هنوز نيز ناشناخته ماند اگر چه فرزندان بزرگوار آن حضرت بسان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) كه سالها به بيان و انعكاس علوم جدشان پرداختند و بر اين امر نيز تصريح و تأكيد داشتند اما واقف بودند كه تنها قدرى از اسرار علمى جدشان را بر ملا ساختند و اين طريق بعد از ائمه(ع) (در زمان غيبت) قدرى معطل ماند، واقعاً آنچه كه در قدر و شأن علمى آن حضرت بود بيان نشد تا امام زمان(عج) انشاء اللّه بيايد و بدرستى پرده از اين اسرار و علوم نهفته حضرت بردارد.
همين نهج البلاغه كه پيش روى ماست و برادر قرآن نام دارد و بدرستى سرچشمه‏هاى علوم الهى و بشرى در آن نهفته و دروازه‏هاى علوم آسمان را بر اهل زمين گشوده است، چقدر مهجور و ناشناخته ماند. و يا حداقل مسلمانان و خصوصاً شيعيان از آن بهره كمى بردند و اين همان مظلوميت در بعد علمى است كه بايد سرّ آن بر ما گشوده گردد.
اين مظلوميت در زمان خود آن حضرت نيز بسيار تجلى كرده بود چنانكه حضرت، با اين درياى گسترده علم خود به دنبال مردمان نابخرد مى‏شتافت و مى‏فرمود: سلونى قبل ان تفقدونى، آنها به جهت همان جهل و نادانى و نيز مهجور ماندن حضرت و ناشناخته ماندن ابعاد علمى‏اش خواسته حضرت را سهل مى‏گرفتند و حتى يكى از آنها پرسيده بود يا على بگو دانه‏هاى رشكم چندتاست يا يال اسبم چند دانه است؟
گرنبودى خوف دُرها سفتمى‏

آنچه در دل بود يكسر گفتمى‏
ليك با اين قوم كه هم كورند و كر

چون توانم گفت اوصاف قمر مجهول ماندن قدر عدالت حضرت‏
يكى از ابعاد مظلوميت امام على(ع) بعد عدالت است كه واقعاً ناشناخته ماند و به حق عالم با نفخات عدل اورونق گرفت اما بدخواهان همواره اين محور عظيم را پوشيده نگاه داشتند و در اين بُعد مهم مولا را يارى نمى‏كردند و بلكه دستهايش را براى احياى آن مى‏بستند تا جايى كه حضرت براى برپائى عدالت اسلامى و اجراى احكام عدل الهى در خفا مبادرت مى‏كرد اول آن كه حضرت در رفتار و كردار و گفتار و تمامى روشها و منشها زندگى فردى و اجتماعى خود اين بُعد مهم را رعايت مى‏كرد مخصوصاً در مسئله بيت المال كه همه مى‏دانند حضرت ذره‏اى اضافه از آن، براى خود برنمى‏داشت. چنانچه نقل شده سه شبانه روز غذاى خود را به فقرا بخشيدند و ديگر در خانه حضرت قوتى يافت نمى‏شد و فرزندانش در گرسنگى شديدى به سر بردند اما در بيت المال دستيازى نكرد.
حضرت هم خود زهد پيشه مى‏كرد و هم مردم را به آن دعوت مى‏نمود لباس خشن مى‏پوشيد و لباس مناسب را به فقرا مى‏بخشيد، غذاى ساده را مى‏خورد و غذاى مناسب را به يتيمان مى‏بخشيد، كم مى‏خورد و كم مى‏خوابيد و بيشتر به عبادت مى‏پرداخت و شب هنگام به طور ناشناس كيسه نان و خرما به در خانه فقرا و ايتام مى‏برد و آن‏ها را اطعام مى‏كرد اما ناشناخته مى‏ماند.
حضرت همچنين در راستاى برقرارى عدالت اجتماعى و رفع ظلم از مردم، همواره در دوران خلافت پنج ساله‏اش به فرمانداران امر مى‏كرد كه از اسراف بيت المال و بى‏توجهى و هرگونه ظلمى نسبت به مردم پرهيز كنند.
مكن تو آزار كسى و هرچه خواهى كن‏

كه در شريعت ما غير از اين گناهى نيست‏
چنانچه با شنيدن خبر ميهمانى عثمان بن حنيف استاندار بصره در جمع عياشان بصره و برپائى جشن و اسراف كارى‏اش به شدت عصبانى شد و او را احضار و توبيخ و حتى از كار بر كنار كرد و در نامه‏اى قهرآميز خطاب به او چنين نوشت: «الا و انّ لكلّ مأموم اماماً يقتدى به و يستضيى‏ء بنور علمه الا و انّ امامكم قد اكتفى من دنياه بطمريه و من طعمه بقرصيه الا و انكم لاتقدرون على ذلك و لكن اعينونى بورع و اجتهاد».(13)
بدانيد كه براى هر پيروى امامى است كه بايد از او تبعيت كند و از نور علمش مدد بگيرد و بدانيد كه امام شما در دنيايش به دو جامه فرسوده و دو قرص نان اكتفا كرد و شما البته نمى‏توانيد در زهد بسان من باشيد ولى حداقل سعى و تلاش كنيد تا در راه ورع و تقوا مرا يارى دهيد» و در ادامه فرمود: «فواللّه ماكنزت من دنياكم تبرا ولاادخرت من غنائمها وفرا؛ پس سوگند به خدا! من ازدنياى شما طلا و نقره‏اى نيندوخته و از غنيمت‏هاى آن چيزى ذخيره نكردم.»
و در جاى ديگر خطاب به فرمانداران، پيرامون رعايت حقوق مردم از جانب خود چنين مى‏فرمود: «اگر شب را روى اشتر خاردار بيدار بمانم و در طوقهاى آهنين گرفتار آيم و مرا از اين سو به آن سو بكشند خوشتر دارم تا در روز رستاخيز به خدا و رسول وارد آيم در حالى كه بر بنده‏اى ستم كرده باشم.»(14)
آيا سزاوار است كه يك چنين امام بزرگوارى در دل تاريخ همواره ناشناخته باقى بماند و در طول زمان مهجور و مظلوم باشد؟ حال تاريخ جواب دهد كه آيا شايسته بود كه با يك چنين امام عادل و بر حقى كه تمام زندگى و جان و مال خود را فداى دين و خدمت به مردم و جامعه و بلكه تاريخ نموده است آن همه ظلم و ستم روا شود و آيا تاريخ از بيان و نقل و تداوم آن شرم و حيا نمى‏كند؟ و آيا بايد بعد از اين همه گذشت زمان از دوران جاهليت و بى‏خردى صدر اسلام هنوز عده‏اى باشند كه در طريق شناخت حق و كشف حقايق به اسرار نگفته حضرت غفلت و نسبت به فراموشى آن تعصب بورزند؟ و آيا شايسته است كه در اين تعصبات به جا مانده از اغراض شوم گذشتگان هنوز سماجت به خرج دهند و براى هميشه شاهد مظلوميت آن حضرت در عرصه گيتى باشيم؟
اين مطالب تنها گوشه‏اى از ابعاد مظلوميت‏هاى حضرت بود كه بيان شد و به واقع اسرار ديگرى نيز وجود دارد كه ما هم حتى از آن بى‏خبريم و بايد كه فرزندش مهدى (عج) بيايد و پرده از اين اسرار بگشايد و حجابهاى مظلوميت را از چهره مظلوم و غمبار آن بزرگوار بردارد. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. نهج البلاغه، خطبه 6. 2. همان، خطبه 25. 3. نفسى على زفرارتها محبوسة ياليتها خرجت مع الزفرات‏ لاخير بعدك فى الحيوة و انّما ابكى مخافة ان تطول حياتى‏ 4. نهج البلاغه، خطبه 5. 5. همان، خطبه 93. 6. همان، صبحى صالحى، خطبه 26. 7. همان، خطبه 3. 8. نهج البلاغه، خطبه 74. 9. همان، خطبه 32. 10. همان، خطبه 3. 11. همان، خطبه 139. 12. همان، خطبه 131. 13. همان، نامه 45. 14. نهج البلاغه، خطبه 224.

«بد اخلاقى»
امام على(ع): «عليكم بمكارم الاخلاق فأنها رفعة، و اياكم و الأخلاق الدنية فأنها تضع الشريف و تهدم المجد»(1) مقدمه
موضوع بحث هشدارهاى اجتماعى از نگاه آيات و روايات است، مقصود از اين عنوان آن صفات و خصالى است كه در جامعه و در ارتباط با ديگران ظهور و بروز مى‏يابد. ممكن است يك صفت از يك جهت اخلاقى و فردى باشد ولى از جهت ديگر چون آثار و پى آمدش دامن اجتماع را مى‏گيرد و به همنوعان و هم كيشان مربوط مى‏شود صفت و هشدار اجتماعى باشد.
«درست است كه زندگى فردى نيز بدون اخلاق، لطافت و شكوفايى و زيبايى ندارد، درست است كه خانواده‏ها بدون اخلاق سامان نمى‏پذيرند. ولى از آنها مهمتر زندگى اجتماعى است كه با حذف مسائل اخلاقى به سرنوشت دردناكى گرفتار مى‏شود كه بدتر از آن تصوّر نمى‏شود.»(2) و بد خلقى و سوء خلق از اين گونه مقولات است…
دو واژه نزديك به هم در ادبيات قرآنى و روايى بكار رفته است: خَلق و خُلق‏
اولى به معناى شكل و ساختار جسمى و ظاهرى انسان است مانند بلند قد بودن و يا كوتاه قد بودن، سياه و سفيد، چاق و لاغر ومانند اين ويژگيها كه مربوط به ژن افراد مى‏شود و بسيارى از اين‏ها از اختيارات انسان خارج است.
اگر انسان اراده كند كه بلند قد شود و يا رنگ پوستش كه ذاتى اوست عوض شود يا امكان ندارد و يا به سختى و به ندرت صورت مى‏گيرد.
اما خُلق و هيأت و شكل روحى و روانى آدمى مربوط به اراده و اختيار اوست، هر كسى در اين زمينه، معمار و نقاش شخصيت خويش است مى‏تواند چهره زيبا و دلپذير و دوست داشتنى از خود اخلاقى خويش ترسيم كند و متصف به صفات زيباى اخلاقى گردد كه از آن در فرهنگ دينى به «محاسن» و «مكارم» اخلاقى ياد شده است و مى‏تواند به گونه‏اى ساختار روحى خود را تنظيم كند كه بازتاب آن در رفتار او بسيار زشت و نازيبا و نفرت آور و دافعه ساز باشد كه از آن به «مساوى اخلاق» «سوء الخلق» و مانند آن نام برده مى‏شود به همين جهت علماى اخلاق در تعريف اين دو واژه گفته‏اند:
«الخَلق و الخُلق فى الاصل واحد لكن خصّ المفتوح منه بالهيئات و الآشكال و الصور المدركة بالبصر و خصّ المضموم منه بالقوى و السجايا المدركة بالبصيرة».(3)
خلق و خُلق در ريشه يكى هستند لكن خلق به شكل و هيأت ظاهرى كه به چشم ديده و درك مى‏شود اطلاق مى‏گردد و خُلق به ساختار روحى و اخلاقى كه با بصيرت درك مى‏شود اطلاق مى‏گردد. محاسن و مكارم اخلاق‏
در مجموعه ميراث فرهنگى به جا مانده از پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) تعبيرهاى گوناگونى در زمينه «خوش خلقى» به عنوان هدايت و «بد خلقى» به عنوان هشدار وجود دارد كه اشاره به آن در مقدمه اين بحث خالى از فايده نيست. مثلاً جمله‏هايى از قبيل:
مكارم اخلاق‏
محاسن اخلاق‏
معالى اخلاق‏
مساوى اخلاق‏
حسن الخلق‏
سوءالخلق‏
اخلاق دنيّه و…
نخست نگاهى داريم به روايات موجود در اين زمينه:
قال رسول اللّه(ص):
«بعثت بمكارم الاخلاق و محاسنها»(4) به مكرمتها و نيكيهاى اخلاقى برانگيخته شدم.
و در روايت ديگر:
«بعثت لأتمم مكارم الاخلاق»(5)
باز از آن حضرت چنين نقل شده كه فرمود:
«انّ اللّه يحبّ معالى الأخلاق و يكره سفسافها»(6)
خداوند خويهاى والا را دوست مى‏دارد و خويهاى پست را ناخوش مى‏دارد.
امام سجاد(ع) فرمود: «وهب لى معالى الاخلاق»(7) خدايا اخلاق عالى را به من ارزانى دار.
در رواياتى كه موضوع بحث اين نوشتار است نيز به «حسن خلق» دستور داده شده و از «سوء خلق» پرهيز داده شده و به عنوان هشدار اخلاقى و اجتماعى بيان گرديده است.
گرچه دشوار است معيار و ميزان دقيقى براى تفاوت بين واژه (محاسن اخلاق) و (مكارم اخلاق) بيان كرد اما مى‏توان در تفكيك اين دو چنين گفت كه: هر مكرمت اخلاقى حسن خلق بشمار مى‏رود اما هر حسن خلقى مكرمت اخلاقى نيست. محاسن اخلاق يعنى «خوى خوب و پسنديده» اما مكارم اخلاق يعنى «بزرگوارى و كرامت نفس» هر بزرگوارى بزرگ هست اما هر بزرگى بزرگوار نيست.
شخصى در شهر و يا منطقه‏اى از لحاظ مالى و يا موقعيت اجتماعى و يا از جهت سن و سال بالا بزرگ لقب مى‏گيرد اما لازمه اين بزرگى بزرگوارى و كرامت اخلاقى نيست.
از سويى ديگر ممكن است كسى از جايگاه اجتماعى بالايى برخوردار نباشد اما به لحاظ بلند طبعى و همت بلند و صفات و خوبيهاى اخلاقى و اجتماعى داراى «رفعت اخلاقى» و «علو روحى» باشد. گزيده سخن آن كه محاسن اخلاقى بسيار خوب است اما دليل بر شرافت و كرامت نفسانى نيست.
مثلاً اگر شخصى در ساحت اجتماع ويژگيهايى مانند تميزى بدن و لباس، مسواك زدن، سلام كردن، سر زدن به بيماران، تسليت به مصيبت ديدگان و ديدار مسافران را در برنامه روزانه و رفتارى خود داشته باشد، اين چنين شخصى به محاسن اخلاق دست يافته است اما نمى‏توان او را به خاطر اين صفات اخلاقى داراى كرامت و مكرمت اخلاقى دانست.
به ديگر سخن آنچه به حب ذات بر مى‏گردد و آدمى ذاتاً دوست دارد آن را انجام دهد تا مورد محبت ديگران قرار گيرد و ريشه در تمايلات حيوانى و معمولى انسان دارد نامش «محاسن و حسن اخلاق» است ولى آنچه انجام آن درگيرى و مبارزه با هواهاى نفسانى را به دنبال دارد رياضت و تمرين و درگيرى مى‏طلبد تا بدست آيد و جزء هيأت روحى او قرار گيرد نامش «مكارم اخلاقى» است.
پس از اين مقدمات بر مى‏گرديم به توضيح «هشدار اجتماعى» ديگرى به نام «بد خلقى و سوء خلق» كه با تعبير «اياكم» نسبت به آن هشدار داده شده و در برابر با تعبير «عليكم» راهكار اصلاحى آن را يادآورى نموده است.
على(ع) «عليكم بمكارم الاخلاق فأنها رفعة، و اياكم و الأخلاق الدنية فأنها تضع الشريف و تهدم المجد»(8) آثار زيان بار بد خلقى‏
در اين حديث شريف، نخست توصيه و سفارش به مكرمت و كرامت اخلاقى شده و از آن به عنوان عامل رفعت انسانى و اجتماعى ياد شده است و در برابر از اخلاق پسند و ناپسند نهى شده و نسبت به آن هشدار داده شده است زيرا طبق اين روايت بد خلقى دو پى‏آمد ويرانگر دارد.
الف: شرافت انسانى را از او مى‏گيرد.
ب: پايگاه اجتماعى او را ويران مى‏سازد.
انسان بر اساس حب ذات و علاقه‏اى كه به خويش دارد دوست دارد در جامعه سر بلند، با عزت، نامدار و پرآوازه و شريف زندگى كند و اين شدنى نيست مگر در پرتو اخلاق خوب و كسب مكارم اخلاقى.
از سوى ديگر هر انسانى از آن بيم دارد كه روزى پايگاه اجتماعى و آبروى بدست آمده‏اش از دست برود. اسلام هشدار داده است كه اگر براى شرافت، كرامت،عزت،آبرومندى و محبوبيت اجتماعى خويش تلاش مى‏كنى مواظب باش در رابطه با همنوعان و هم كيشان گرفتار بد خلقى و بد رفتارى و سوء خلق نشوى كه گرفتار شدن به اين صفات رذيله همان و سقوط شخصيت و نابودى آن همان.
بهشت محصول خوش خلقى‏
جهنم محصول بد خلقى‏

همه ما كه اسلام را پذيرفته‏ايم دوست داريم در رديف بهشتيان قرار گيريم و از نعمتهاى مادى و معنوى بهشت بهره‏مند گرديم، در برابر همه ما از جهنم و عذاب الهى هراسانيم و از خدا مى‏خواهيم كه ما را گرفتار عذاب دردناك جهنم قرار نسازد. راه رسيدن به اين آرزو يعنى وصول به بهشت و دورى از آتش را امام رضا(ع) از جدش رسول خدا(ص) اين گونه بيان فرموده است:
«عليكم بحسن الخلق فانّ حسن الخلق فى الجنة لامحالة و اياكم و سوء الخلق فانّ سوءالخلق فى النار لامحالة»(9)
بر شما باد به كسب خلق زيبا(و برخورد نيك با ديگران) چه اين كه (نتيجه) خوش اخلاقى شما بهشت خواهد بود و دورى گزينيد از بد خلقى و كژخلقى زيرا كه پايان آن حتماً جهنم است.
از اين حديث نورانى استفاده مى‏شود كه بهشت و جهنّم به دست ما انسانها و بر اثر رفتار ما ساخته مى‏شود اگر اخلاق و رفتارهاى اجتماعى ما ريشه در كرامت و شرافت انسانى داشته باشد و حريم حرمت بندگان الهى را حفظ كند. چهره جامعه بهشت گونه خواهد شد كه در آن هيچگونه، خيانت و كدورت و دشمنى و تخاصمى وجود پيدا نمى‏كند و در نتيجه به صفات بهشتيان آراسته مى‏گردد كه محصول آن هم در آن عالم بهره‏مندى از نعمتهاى بهشتى خواهد بود.
اما اگر در مسير بى حرمتى، بى ادبى، بد رفتارى و بدخواهى نسبت به ديگران بويژه مسلمانان قرار گرفت. بازتاب آن جامعه‏اى پر از كينه و حسد و كدورت و ناراستى و بد رفتارى و بى‏صداقتى خواهد بود كه همه در نفى و لعن و طرد يكديگر تلاش مى‏كنند و نتيجه نهايى آن دخول در عذاب اليم و جهنم سوزان الهى خواهد بود. به همين جهت در روايات دينى ما دو چيز به عنوان خير دنيا و آخرت شمرده شده است: حسن نيت و حسن خلق.
على(ع) فرمود:
«و ما اعطى اللّه سبحانه العبد شيئا من خير الدنيا و الآخره الّا بحسن خلقه و حسن نيته»(10)
و خداوند خير دو جهان به كسى نمى‏دهد مگر بر اساس خوش خلقى و خوش نيتى.
مسلمانى كه در زندگى اجتماعى به آداب عبادى مقيد باشد و رعايت حرام و حلال الهى را بنمايد. اما فاقد اخلاق و برخوردهاى اجتماعى درست باشد بزرگترين سرمايه انسانى را از دست داده و تحمّل وجود او از سوى ديگران بسيار دشوار خواهد بود.اين گونه كسان مانند لولاى خشك در مى‏مانند كه گوش خراش و دل خراش است. اگر لولا با روغن نرم نشود زجرآور است، مسلمانى هم كه آداب عبادى اسلام را به شايستگى انجام مى‏دهد اما خشك مقدس و بد اخلاق و بد رفتار است لولاى وجودش خشن و دافعه آفرين خواهد شد.
از اين رو لقمان حكيم به فرزندش مى‏فرمايد:
«ايّاك و الضجر و سوء الخلق و قلة الصبر فلا يستقيم على هذه الخصال صاحب»(11)
از بى حوصلگى و بد خلقى و كم صبرى بپرهيز كه با داشتن اين صفات بد، دوستى براى تو باقى نخواهند ماند. سه هشدار اجتماعى در اين رهنمود حكيمانه لقمان بيان شده است:
1- بى حوصلگى، نداشتن سعه صدر، نداشتن تحمل و شنيدن حرف و رفتار ديگران.
2- بد خلقى و بد رفتارى اخلاقى، مانند غضبناك شدن، داد كشيدن و بى مهرى به ديگران.
3- كم طاقتى و زود خسته شدن و بريدن درمشكلات زندگى.

لباس آدميت‏
لباس آدميت خلق نيكوست‏

توزين تشريف عريانى چه حاصل‏
انسان خوش خلق مانند كسى است كه لباسى زيبا برتن كرده و او را فردى آراسته و پيراسته نشان مى‏دهد، اگر هم عيبى داشته باشد اين خوى خوب و پسنديده او آن را مى‏پوشاند.
اما كسى كه بد خلق و كژ رفتار است مثل آدم برهنه و بى‏لباس است كه عيبهاى پنهانى او هم در معرض و نگاه ديگران قرار مى‏گيرد و موقعيت و جايگاه اجتماعى او دچار تزلزل و سقوط مى‏شود.
در روايت آمده است كه:
«انّ الخلق الحسن يذيب الخطيئة كما تذيب الشمس الجليد و ان سوء الخلق ليفسد العمل كما يفسد الخلّ العسل»(12)
اخلاق خوب محو مى‏كند گناه را آن گونه كه يخ در برابر خورشيد آب مى‏شود. و بد اخلاقى تباه مى‏كند عمل نيك را آن گونه كه سركه عسل را نابود مى‏كند(و از خاصيت مى‏اندازد).
اين سخنان كه ريشه در روحى الهى دارد ضمن تشويق به خوبى‏هاى اخلاقى نسبت به بد خلقى‏ها و كج‏رفتاريهاى اخلاقى و اجتماعى اعلام خطر مى‏كند و نسبت به پى‏آمدهاى آن دو هشدار مى‏دهد، به اين داستان توجه كنيد:
«گويند شخصى دو دختر داشت كه همزمان به دو شوهر داد، مدتى گذشت مادر آن دختران با خود گفت: به ديدن دخترانم بروم تا از نزديك از اوضاع آنان خبردار شوم، نخست به خانه آن دخترى رفت كه شغل شوهرش سركه فروشى بود، با زندگى جمع و جور و شايسته و داراى امكانات رفاهى مناسب اين دختر روبرو شد و با خود گفت: حتماً زندگى دختر دوم من كه شوهرش عسل فروشى دارد از اين بهتر و پيشرفته‏تر خواهد بود لكن با كمال تعجب هنگامى كه به خانه دختر دوم رفت با زندگى ساده و عقب افتاده و نامناسبى روبرو شد، در فكر فرو رفت و از دختران جوياى علت و دليل شد. آن دخترى كه شوهرش سركه فروشى داشت گفت: مادر، شوهر من سركه ترش را با شيرينى و خوش خلقى و خنده رويى به مشتريان مى‏فروشد از اين رو هر كس از او جنس مى‏خرد شيفته اخلاق او مى‏گردد و ديگران را هم تشويق به سوى او مى‏كند. دختر دوم گفت اى مادر! شوهر عسل فروش من عسل‏ها را با ترشرويى و بد خلقى مى‏فروشد كه هر كس از او يكبار عسل بخرد دوباره از آن بازار عبور نمى‏كند و ديگران را هم از اين جريان با خبر مى‏سازد. مادر دختران رمز و راز پيشرفت و پسرفت آن دو زندگى را دريافت كرد. آرى نتيجه مى‏گيريم كه: «سركه فروش خوش اخلاق بهتر و موفقتر از عسل فروش بد اخلاق است.» حيات طيبه و معيشت ضنك‏
در قرآن دو تعبير به كار رفته است كه يكى ترسيم كننده پاك و پاكيزه و گوارا و به اصطلاح قرآن «حيات طيبه»(13) است و ديگرى ترسيم كننده زندگى اجتماعى پست و پليد و در تنگنا زيستن است كه در فرهنگ قرآن به «معيشت ضنك»(14) تعبير شده است.
از مصاديق اين دو نوع زندگى مى‏توان «اخلاق خوب» و «اخلاق پست» را نام برد. در پرتو اخلاق شايسته و برخورد مناسب و معاشرت جميل اجتماعى حيات طيبه رخ مى‏نمايد و در پيرامون اخلاق نادرست و ناشايست زندگى ناگوار و همراه با عذاب وجدان پديدار مى‏شود.
با خلق كوش جهان را گشاده گر خواهى‏

كه كفش تنگ به رهرو كند بيابان تنگ‏
فشار قبر كند سرمه استخوان تو را

اگر شود ز تو يك خاطر پريشان تنگ‏
صائب، اين شاعر فرهيخته خلق و خوى بد را به كفش تنگ مانند كرده است كه آدمى اگر با آن در بيايان گسترده هم گام بنهد باز احساس گرفتگى جان و پريشانى و پژمردگى روح و روان مى‏كند.
و بخش دوم شعر اشاره‏اى به اين دارد كه بد خلقى‏هاى انسان در زندگى اجتماعى و خانوادگى آثارش در نخستين منزل پس از مرگ و عالم برزخ خود را نشان مى‏دهد و عامل مجازات او در آن منزل جديد خواهد شد.
پيامبر اكرم(ص) هنگامى كه سعد بن معاذ از دنيا رفت به گونه‏اى شايسته و فوق العاده از وى تجليل كردند، با پاى برهنه او را تشييع نمودند، بر پيكر او نماز خواندند و پس از به خاكسپارى دست بر روى قبر او نهادند و دعا كردند.
مادر سعد كه اين صحنه‏ها را ديد گفت: «هنيئاً لك الجنة (پسرم! بهشت گوارايت باد!)»
پيامبر(ص) فرمود: از كجا مى‏دانى كه او الآن در بهشت است كه اين گونه داورى مى‏كنى؟!
گفت: يا رسول اللّه آيا با اينهمه احترام و تجليل او بهشتى نيست؟
فرمود: چرا ولى با تأخير، چون در محيط خانواده با اعضاى خانواده كج خلقى مى‏كرد.(15)
اين هشدارها را جدى بگيريم، اخلاق خوب و بد در سرنوشت عالم پس از مرگ ما مؤثر است، به اين حديث شريف از اين زاويه بنگريم:
ام سلمه از پيامبر اعظم(ص) پرسيد اگر زنى در عمر خود دو شوهر كرده باشد يعنى پس از فوت شوهر اول به عقد مرد ديگرى درآمده باشد و هر دو از اهل بهشت باشند اين چنين زنى در بهشت با كداميك از آن دو مرد خواهد بود؟ فرمود: «تخيّر احسنهما خلقاً و خير هما لاهله، يا ام سلمه ان حسن الخلق ذهب بخير الدنيا و الآخرة»(16)
آن زن آن مردى را بر خواهد گزيد كه خلق و خوى بهترى در دنيا داشته و با زن و بچه‏اش خوش رفتارى نموده است.
اى ام سلمه؟ حسن خلق مايه خير دنيا و آخرت است پس همه آن را از خدا بخواهيم و زمزمه كنيم: «ربنا آتنا فى الدنيا حسنة و فى الآخرة حسنة و قنا عذاب النار.»(17) پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. ميزان الحكمه، ج 3، ص 146. 2. اخلاق در قرآن، آية اللّه مكارم، ج 1، ص 45. 3. سفينة البحار،، ج 2، ص 676. 4. مشكوة الانوار، ص 243. 5. سفينة البحار، ج 2(هشت جلدى)، ص 676. 6. ميزان الحكمة، ج 3، ص 146. 7. صحيفه سجاديه، دعاى بيستم. 8. بحارالانوار، ج 75، ص 53. 9. همان، ج 68، ص 386. 10. ميزان الحكمة، ج 3، ص 205. 11. بحارالأنوار، ج 10، ص 419. 12. ميزان الحكمة، ج 3، ص‏151. 13. سوره نحل، آيه 16. 14. سوره طه، آيه 20. 15. ميزان الحكمة، ج 3، ص 154. 16. بحارالانوار، ج 68، ص 384. 17. سوره بقره، آيه 21.

 
جنگ 33 روزه ارتش رژيم صهيونيستى با نيروهاى مقاومت حزب اللّه لبنان در تابستان 1385 اسطوره شكست ناپذيرى ارتش اسراييل را درهم شكست و نويد پيروزى‏هاى بيشتر مسلمانان بر اسراييل را داد، چهل سال پيش ارتش رژيم صهيونيستى در پنجم ماه ژوئن (15 خرداد) 1962 با حمايت كامل آمريكا و اروپا در جنگى برق آسا و كوتاه مدت موسوم به جنگ شش روزه با كشورهاى عربى مصر، اردن و سوريه اراضى وسيعى از اين سه كشور را به اشغال خود درآورد.
رژيم صهيونيستى از اين رويداد همواره به عنوان پيروزى بزرگ ياد كرد و با تبليغات زياد از آن به عنوان وسيله‏اى براى شكست‏ناپذير جلوه دادن ارتش اسراييل بهره بردارى كرد.
صحراى سينا، از مصر، باريكه غزه، شرق بيت المقدس و كرانه باخترى رود اردن از كشور اردن و بلندى‏هاى جولان از سوريه به اشغال كامل ارتش تجهيز شده به سلاح‏هاى غربى رژيم صهيونيستى درآمد.
در دهه 1980 ميلادى، غزه و صحراى سينا طبق سازش نامه «كمپ ديويد» در ازاى به رسميت شناخته شدن رژيم صهيونيستى به اعراب باز گردانده شد، لكن بيت المقدس،كرانه باخترى رود اردن و بلندى‏هاى جولان همچنان در اشغال رژيم صهيونيستى باقى ماند.
پيش از اين تمامى سازمان‏هاى بين‏المللى از جنگ شش روزه اعراب و اسراييل به عنوان يك پيروزى بزرگ براى رژيم صهيونيستى ياد مى‏كردند اما امسال در آستانه چهلمين سالگرد اين واقعه، سازمان‏هاى عفو بين الملل و حقوق بشر سازمان ملل متحد از سياست‏هاى رژيم اشغالگر قدس در سرزمين‏هاى اشغالى به شدت انتقاد كردند.
«لوئيزآربور» كميسر عالى حقوق بشر سازمان ملل متحد به مناسبت چهلمين سالگرد جنگ شش روزه اعراب و اسراييل اعلام كرد: اشغال سرزمين‏هاى فلسطينى منشأ حقوق ملت فلسطين است.
به رغم تمام فشارها و تنش‏هاى داخلى، منطقه‏اى و بين المللى دولتمردان اسراييل به منظور تسكين آلام خود از شكست مفتضحانه در جنگ 33 روزه در برابر حزب اللّه لبنان، همواره از جنگ شش روزه به عنوان سرفصل درخشان و برگى برنده در كارنامه سياسى خود ياد مى‏كنند. هرچند به عقيده ناظران – اين واكنش به نوعى سرپوش نهادن به نابسامانى‏ها و بحران‏هاى شديد سياسى – نظامى و اقتصادى است كه گريبان گير اين رژيم شده است.
فارغ از هرگونه اظهار نظر در خصوص فلسفه وجودى رژيم اشغالگر قدس، و چگونگى پيدايش آن و تداوم حيات خونين آن كه توأم با اشغالگرى، قتل و كشتار فلسطينيان است، آنچه هم اكنون بيش از هر چيز ديگرى اهميت يافته و توجه صاحب نظران ژئوپلتيك و ناظران سياسى را به خود معطوف ساخته، موارد متعددى از مشكلات و مسايلى است كه از درون و بيرون دولتمردان اين كشور را به چالش فراخوانده است.
نابسامانى‏ها و معضلاتى كه گريبانگير اين رژيم شده است، شايد به تعبيرى مصداق همان باتلاقى باشد كه رئيس جمهورى اسلامى ايران، در سخنان اخير خود از آن به عنوان عامل مضمحل كننده رژيم صهيونيستى اسراييل نام برد كه دير يا زود باعث فروپاشى و محو اين رژيم از صحنه گيتى خواهد شد.
به عقيده ناظران سياسى شكست مفتضحانه اسراييل در جنگ 33 روزه يا جنگ ششم در 21 تيرماه 1385 (12 جولاى 2006) از مهمترين عوامل وخامت اوضاع سياسى و نظامى اين كشور است.
اين جنگ با حمله گسترده رژيم صهيونيستى به جنوب لبنان آغاز شد. اين حملات كه به اصطلاح در پاسخ به اسارت دوسرباز اين رژيم توسط جنبش حزب اللّه لبنان صورت گرفت معادلات داخلى لبنان، فلسطين و جامعه امنيت محور اسراييل را دستخوش تغيير و تحولات جديدى قرار داد.
جنگ ششم بر خلاف جنگ‏هاى پيشين اعراب و اسراييل، رژيم صهيونيستى را در موضعى انفعالى قرار داد. الگوى مقاومت اسلامى حزب اللّه از سوى ملل منطقه به عنوان الگويى مؤثر و كارا در برابر تهاجمات صهيونيست‏ها مورد پذيرش قرار گرفت.
فارغ از پيامدهاى اجتماعى و اقتصادى جنگ براى رژيم صهيونيستى، اين جنگ موجب شد تا ژنرال «دال حالوتس» رئيس ستاد مشترك ارتش اسراييل و تعدادى از فرماندهان نظامى اين رژيم، وادار به استعفا يا بركنار شوند.
همچنين پس از اتمام جنگ كميته‏اى به رهبرى «الياهو وينوگراد» براى بررسى علل شكست اين رژيم در جنگ 33 روزه با لبنان تشكيل شد.
اين كميته از 70 مسؤول سياسى و نظامى اسراييل، از جمله «ايهود اولمرت» نخست وزير و «عمير پرتز» وزير جنگ اين رژيم كه دوتن از مسببان آغاز جنگ به شمار مى‏روند بازجويى كرد.
اين كميته در بررسى‏هاى خود، اولمرت، پرتز و حالوتس را مسؤول شكست ارتش اسراييل در جنگ 33 روزه با حزب اللّه لبنان اعلام كرد.
اين شكست مفتضحانه، دستاويزى شد كه رژيم صهيونيستى به اصطلاح درپى جبران شكست خود از حزب اللّه لبنان برآيد و در استمرار اهداف توسعه طلبانه خود، دست به تحركات و واكنش‏هاى گسترده‏اى در عرصه داخلى، منطقه‏اى و بين المللى بزند.
از پيامدهاى اصلى و نتايج جنگ 33 روزه تشديد بحران سياسى، اقتصادى، اجتماعى و نظامى در رژيم صهيونيستى است. اين بحران‏ها در چند بعد قابل بررسى است.
الف) در بعد سياسى حزب حاكم كاديما به رهبرى ايهود اولمرت كه ائتلافى شكننده با احزاب كارشناس و اسراييل بيتنا تشكيل داده بود پس از جنگ 33 روزه بيش از پيش در مسير نابودى قرار گرفت.
افشاى پرونده فسادهاى اخلاقى و مالى سران رژيم صهيونيستى از «موشه كاتساو» رئيس رژيم صهيونيستى گرفته تا اولمرت نخست وزير و ساير مقام‏هاى ارشد، انتشار گزارش‏هاى متعدد از ناكارآمدى و بى‏كفايتى سران نظامى و سياسى اين رژيم در جنگ 33 روزه كه نتيجه نهايى آن در گزارش «وينگراد» منتشر شد، تلاش گروه‏هاى مخالف براى كنار نهادن اولمرت، انتقادهاى شديد مردمى از عملكرد ضعيف مقام‏هاى رژيم صهيونيستى در حل بحران‏هاى داخلى ونيز ناتوانى در برابر پاسخ‏هاى موشكى نيروهاى مقاومت فلسطينى و حزب اللّه لبنان سبب شده تا رژيم صهيونيستى در گردابى از بحران سياسى گرفتار آيد.
اين امر سران «تل آويو» را بر آن داشته تا تغييراتى بنيادى در هرم قدرت ايجاد نمايند در حالى كه با منحرف كردن افكار عمومى به سوى ساير تحولات سرزمين‏هاى اشغالى و منطقه از انتشار اين تحولات خوددارى مى‏كنند تا شكست‏هاى سياسى آن‏ها بيش از اين آشكار نگردد.
ب) در بعد اجتماعى نيز آنها با انتقادهاى شديد مردمى مواجه شده‏اند. تبعيض نژادى كه عليه ساكنان اراضى اشغالى روا مى‏دارند، ناتوانى در تأمين امنيت در برابر پاسخ‏هاى موشكى مقاومت، بحران بيكارى، فقر، فساد و فحشايى كه جامعه را فرا گرفته بر حجم انتقادها افزوده است.
اعتصابات كارگران و دانشجويان نمونه‏هاى كوچكى از اين اعتراض‏ها است.
ج) در بعد نظامى: بخش ديگر بحران داخلى صهيونيستى معطوف به ارتش است.
شكست در جنگ 33 روزه كه به منزله پايان اوهام شكست ناپذيرى ارتش صهيونيستى در عرصه جهانى بود. ناتوانى در برابر پاسخ‏هاى موشكى و عمليات شهادت طلبانه فلسطينيان كه خواب را از نظاميان صهيونيستى ربوده است، بحران شديدى را در ارتش اين رژيم به وجود آورده است.
نتيجه اين بحران‏ها سرخوردگى نظاميان صهيونيست و از دست دادن روحيه آنها، روى آوردن به مواد مخدر و رفتارهاى غير اخلاقى، نافرمانى از دستورات مافوق و فرار از خدمت است.
در همين حال بسيارى از افسران ارشد از جمله دان حالوتس رئيس ستاد مشترك ارتش به خاطر كاهش بحران در ارتش و تحت فشارهاى منتقدان نظامى و سياسى وادار به استعفا شدند.
اما با همه اين اوصاف، روحيه توحّش و قساوت در قالب احساسات نژادپرستانه سربازان اسراييلى در مصاحبه روزنامه «معاريو» با آنان كاملاً هويدا است.
«اساف» يكى از سربازان واحد «غفعاتى» در ارتش اسراييل مى‏گويد: ما در ازاى كشتن كودكان و زنان فلسطينى مرخصى تشويقى مى‏گيريم.
كشتار كودكان و زنان فلسطينى، كارى عادى و مطلوب فرماندهان ارتش اسراييل است و ما از اين كار لذت مى‏بريم.
ارتش اسراييل با در اختيار داشتن جايگاه چهارمين ارتش قدرتمند جهان در طول 33 روز با حزب اللّه جنگيد و افكار عمومى اسراييل نيز مؤيد جنگ قاطعى بود كه به زعم آنها خطر كنونى و آينده حزب اللّه را از بين مى‏برد.
اما امروز شمار بسيارى از اسراييلى‏ها با ابراز شكوه و شكايت معتقدند كه اين جنگ بدترين حمله نظامى اسراييل از زمان ايجاد اين رژيم جعلى (در سال 1948 ميلادى) بوده است.
هم اكنون خواب به چشم 4 ميليون اسراييلى به خاطر ناتوانى دولتشان در برقرارى امنيت نمى‏آيد. رژيم صهيونيستى دچار بى‏تدبيرى و از هم گسيختگى در تصميمات نظامى خود شده است. زنگ فروپاشى اسراييل نه به زبان رئيس جمهورى اسلامى ايران، بلكه به زبان نظريه‏پردازان يهود و غير يهود به صدا درآمده است.
اكنون رعب و وحشت در اسراييل فراگير شده و يهوديان مهاجر در خواست خروج از سرزمين‏هاى اشغالى را دارند و تا چندى ديگر نيز گريز سربازان صهيونيست از مواجهه با زنان و كودكان فلسطينى را شاهد خواهيم بود و اين همان آغاز شمارش معكوس فروپاشى رژيم صهيونيستى و شكنندگى آن است.
خاورميانه جديدى كه دارد شكل مى‏گيرد آن نيست كه آمريكايى‏ها پنداشته بودند. امروز آمريكا و رژيم صهيونيستى در مركز حلقه خشم مسلمانان سراسر جهان قرار گرفته‏اند.
رژيم صهيونيستى يك مؤلفه ديگر را نيز نبايد فراموش كند و آن تأكيد ملت فلسطين بر ادامه انتفاضه تا تشكيل مستقل فلسطينى به پايتختى قدس شريف است.

پاورقي ها:

طليعه نوشتار
«مهرورزى» از زيباترين آموزه‏هاى اخلاقى است كه نقش سازنده و مؤثرى را جهت گرايش انسان‏ها به سوى حق و عدالت ايفا مى‏كند و در بسيارى از موارد ارتباطات را صميمى‏تر كرده و آتش كينه‏ها و اختلافات را خاموش مى‏سازد.
حضرت على (ع) مى‏فرمايد: «قلوب الرّجال و حشيّةٌ فمن تألّفها اقبلت عليه؛(1) دل‏هاى انسان‏ها بيگانه و نا مأنوس است و هر كس از راه مهرورزى و محبت وارد شود، با آن الفت مى‏گيرد.» بر همين اساس سعدى شيرازى چنين سروده است:
بنده حلقه به گوش ار ننوازى برود

لطف كن لطف كه بيگانه شود حلقه به گوش(2)
نبى مكرّم اسلام (ص) به عنوان كامل‏ترين اسوه راستين بشريّت، نسبت به تمام مردم بسيار صميمى و مهربان بود. آن بزرگوار با داشتن اين خصلت ستودنى توانست در طول 23 سال دل‏هاى بسيارى را شيفته مكتب خويش كند و از منجلاب ضلالت به صراط مستقيم هدايت نمايد. قرآن كريم در اين زمينه مى‏فرمايد: «و ما ارسلناك الّا رحمةً للعالمين؛(3) ما تو را جز رحمتى براى جهانيان نفرستاديم.»
و پيامبر اعظم (ص) فرمود: «اگر مهربانى و ملاطفت به صورتى مجسّم شود، آن چنان زيباست كه خداوند مخلوقى زيباتر از آن را نيافريده است.»(4)
ابراز محبت و مهرورزى رسول خدا (ص) نه تنها شامل خانواده، دوستان و اهل ايمان مى‏شد، بلكه مخالفين، از اخلاق نرم و شفقت‏آميز آن بزرگوار بهره‏مند مى‏شدند. به همين جهت خداوند متعال رسول گرامى اش را در قرآن تحسين نموده و مى‏فرمايد: «انّك لعلى خلقٍ عظيم؛(5) يقيناً تو داراى اخلاق عظيم و نيكو هستى.»
در اين نوشتار برآنيم كه به مناسبت بيست و هفت رجب، روز بعثت نبىّ اعظم و روز نزول وحى و روز ولادت اسلام و روز بيرون آمدن مردم از ظلمات به سوى نور، ضمن تبريك اين روز بزرگ به مقام معظم رهبرى و همه مسلمانان جهان.
گوشه هايى از سيره پيامبر اعظم را در عرصه محبت و مهرورزى بيان كنيم و زيباترين صحنه‏هاى ابراز محبت ايشان را نظاره‏گر باشيم. مهرورزى رمز موفقيّت‏
راز موفقيت پيامبر(ص) در مديريت حكومتى، عشق ورزى و عشق به مردم بود. اگر اين شيوه مفيد و كارآمد در مديريت او وجود نداشت، هرگز توفيق رفع مشكلات و موانع طاقت فرسا را پيدا نمى‏كرد.
به همين جهت خداوند فرمود: «فبما رحمةٍ من اللّه لنت لهم و لو كنت فظّاً غليظ القلب لانفضّوا من حولك…؛(6) به موجب رحمتى كه خداوند به تو عنايت كرد، براى آنان نرم شدى و اگر خشن و تند خو بودى از اطراف تو پراكنده مى‏شدند.»
محبت و ملاطفت آن حضرت بود كه دشمنان كينه توز را به دوستان صميمى تبديل كرد. در حديثى از حضرت امام حسين(ع) به نقل از پدر بزرگوارش حضرت على(ع) چنين آمده است كه: پيامبر(ص) در برخورد با ديگران هميشه مهربان، خوش‏رو و خندان بود و هرگز بى رحم، پرخاش گر و اهل تملّق نبود. هيچ كس از او مأيوس نمى‏شد و هركس به در خانه او مى‏آمد، نوميد باز نمى‏گشت. هرگاه فرد و غريب و ناآگاهى با خشونت سخن مى‏گفت و درخواستى داشت، تحمل مى‏كرد و به يارانش مى‏فرمود: هرگاه كسى را ديديد كه حاجتى دارد، به او عطا كنيد و هرگز كلام كسى را قطع نمى‏كرد تا سخنش پايان گيرد.»(7)
و اين چنين بود كه دل‏ها را كانون محبت خود ساخت و ميليون‏ها دل را از اين رهگذر با خداوند آشتى داد. بذل عاطفه به خانواده
پيامبر (ص) در خانواده نسبت به همسران خود، هيچ گونه خشونتى بروز نمى‏داد و اين بر خلاف خلق و خوى مردم مكه بود. بد زبانى برخى از همسران خويش را تحمل مى‏كرد تا آن جا كه ديگران از اين همه تحمل رنج مى‏بردند.
او به حسن معاشرت با زنان توصيه و تأكيد مى‏كرد و مى‏فرمود: همه مردم داراى خصلت‏هاى نيك و بد هستند، مرد نبايد تنها جنبه‏هاى ناپسند همسر خويش را در نظر بگيرد و او را ترك كند.
رسول خدا(ص) با فرزندان خود فوق العاده عطوف و مهربان بود و به آن‏ها محبت مى‏كرد. سيره تربيتى آن حضرت نشان مى‏دهد كه در طول زندگى، ارتباط عاطفى و كلامى با فرزندانش داشت.
يكى از همسران پيامبر مى‏گويد: فاطمه(س) در رفتار و گفتار و سيماى ظاهرى شبيه‏ترين فرد به رسول خدا(ص) بود، ارتباط اين پدر و فرزند آن چنان مستحكم بود كه او هرگاه به ديدن پيامبر(ص) مى‏آمد، پيامبر (ص) از جاى خود برمى‏خاست و سرو دست دخترش را مى‏بوسيد و او را در جاى خود مى‏نشاند و هرگاه پيامبر(ص) به منزل فاطمه (س) مى‏آمد، فاطمه از جايش برخاسته و پدر گرامى اش را مى‏بوسيد و آن بزرگوار را در جاى خويش مى‏نشانيد.
اين ارتباط عميق عاطفى و معنوى بين پدر و دختر همچنان ادامه داشت تا اين كه رحلت رسول خدا(ص) نزديك شد، در يكى از آخرين روزهاى حيات پيامبر(ص)، فاطمه(س) به حضورش آمد، او خود را روى سينه پيامبر(ص) افكند و صورت آن حضرت را بوسيد.
پيامبر(ص) با او آهسته سخن گفت: هنگامى كه سر برداشت، به شدّت گريست. دوباره با اشاره پيامبر(ص) خود را به پدر بزرگوارش نزديك نموده و با رسول گرامى اسلام(ص) نجوا كرد، امّا اين بار با چهره باز و سيمايى گشاده و خندان از پيامبر(ص) جدا شد.
حاضران از اين دو حركت متفاوت تعجب كردند، اما وقتى كه بعد از رحلت پيامبر(ص) از حضرت زهرا(س) اين نكته را پرسيدند، فاطمه(س) در پاسخ فرمود: بار نخست رسول الله به من فرمود: من از اين بيمارى نجات نخواهم يافت و منجر به مرگ من خواهد شد.
از شنيدن اين سخن و تصور جدايى از آن حضرت اندوهگين شدم و گريستم، امّا در مرتبه دوم فرمود: دخترم! تو به زودى و پيش از ساير خاندانم به من خواهى پيوست و من خوشحال شدم.(8) ملايمت در عين صلابت‏
در مسايل فردى و شخصى آن چه مربوط به شخص خودش بود، نرم خو و ملايم بود. گذشت‏هاى بزرگ و تاريخى اش يكى از علل موفقيت در رسالت الهى او بود، اما در مسايل اصولى و عمومى آن جا كه حريم قانون بود، سختى و صلابت نشان مى‏داد.
در فتح مكه كسانى كه بدترين ستم‏ها و جسارت‏ها و دشمنى‏ها را در حق آن حضرت و يارانش كرده بودند، در هاله‏اى از رعب و وحشت گرفتار شدند و منتظر انتقام و عكس العمل متقابل پيامبر(ص) بودند.
امّا آن حضرت فرمود: من آن چه را يوسف(ع) در مورد برادران ستمگر خود انجام داد، همان مى‏كنم و همانند او مى‏گويم: «… لاتثريب عليكم اليوم…؛(9) امروز ملامت و سرزنشى برشما نيست…»
هنگامى كه آن رهبر مهربان، مردم هراسناك و نگران را آرام نمود، اضافه كرد كه امروز روز نبرد و انتقام نيست، بلكه روز رحمت و محبت است و من از تمام جنايات و گناهان شما گذشتم. آن گاه جمله معروفش را فرمود: «اذهبوا فانتم الطلقاء؛(10) به دنبال زندگيتان برويد كه همه شما آزاد هستيد.»
تمامى آنان گويا دوباره متولد شدند؛ بنابر اين نفس راحتى كشيدند و به غير از افراد معدودى، همگى محبت و عشق رسول خدا(ص) در اعماق وجودشان نفوذ كرد و مسلمان شدند.
در همان فتح مكه زنى از قبيله «بنى مخزوم» مرتكب سرقت شد و از نظر قضايى جرمش محرز گرديد، خويشاوندان آن زن كه هنوز رسوبات نظام طبقاتى دوران جاهليّت در مغزشان مانده بود، اجراى مجازات (حد سرقت) را نسبت به آن زن، ننگ خانواده اشرافى خود مى‏دانستند؛ به همين دليل براى متوقف ساختن اجراى حد سرقت به تلاش افتادند و به همين منظور «اسامة بن زيد» را كه مانند پدرش نزد پيامبر(ص) محبوبيّت داشت وادار به شفاعت نمودند، اما همين كه اسامة زبان به شفاعت گشود، آن حضرت خشمگين شد و فرمود: چه جاى شفاعت است؟ مگر مى‏توان حدود و قانون را بلا اجرا گذاشت و فوراً دستور مجازات صادر نمود.
اسامة متوجه لغزش خود شد و عذر خواهى نمود. پيامبر(ص) براى اين كه فكر تبعيض در اجراى قانون را از ذهن مردم بيرون نمايد، عصر همان روز به ايراد خطبه‏اى پرداخت و به مسأله اجراى قانون الهى اشاره نمود و فرمود: «اقوام و ملل پيشين دچار سقوط و انقراض شدند؛ زيرا در اجراى قانون تبعيض روا مى‏داشتند. هرگاه يكى از طبقات بالا مرتكب جرم مى‏شد، او را از مجازات معاف مى‏كردند و اگر كسى از زيردستان به جرم مشابه آن مبادرت مى‏ورزيد، او را مجازات مى‏نمودند، قسم به خدايى كه جانم در دست اوست! در اجراى قانون درباره هيچ كس كوتاهى و سستى نمى‏كنم. اگر چه مجرم از نزديكان من باشد.»(11) اعجاز مهرورزى
«مالك بن عوف نصرى» از سرسخت‏ترين دشمنان پيامبر(ص) بود. او در سال هشتم هجرى با تحريك قبيله‏هاى «ثقيف» و «هوازن» آتش جنگ حنين را برافروخته و دولت نوپاى رسول گرامى را گرفتار جنگى ديگر نمود، امّا به فضل الهى لشكريان اسلام در آن جنگ پيروز شدند. در اين پيروزى كه غنايم بسيارى به اضافه شش هزار اسير جنگى از دشمن به دست مسلمانان افتاد، مالك بن عوف – عامل اصلى اين جنگ – از ترس جان خود به طائف پناهنده شد، اما وقتى در مورد پيامبر(ص) و انديشه‏هاى الهى – انسانى او قدرى فكر كرد، شيفته مهر و محبت رسول خدا(ص) شد. به همين جهت امان خواسته و به مدينه آمد و نزد رسول خدا(ص) مسلمان شد.
پيامبر(ص) خانواده او را – كه اسير شده بود آزاد كرد. مالك بن عوف در اثر اين همه محبت نبوى از نفوذ خود در منطقه طائف بهره گرفت و تمام هستى اش را در راه گسترش اسلام به كار گرفت. او در مقابل عظمت و جلالت پيامبر اكرم(ص) سخنانى بر زبان آورد كه كم‏تر كسى اين گونه ابراز ارادت كرده است.(12)
او دلباختگى خود به رسول خدا(ص) را اين گونه اظهار مى‏كرد: «من در ميان همه مردم دنيا كسى مانند محمد را نه ديده‏ام و نه شنيده‏ام.»(13) سرزنش يار
در ماجراى جنگ خيبر كه در سال هفتم هجرى رخ داد، سپاه اسلام پيروز شد. يكى از كسانى كه در اين نبرد اسير مسلمانان شد، «صفيّه» دختر «حى ابن اخطب» (دانشمند سرشناس يهود) بود، بلال حبشى، صفيه را همراه يك بانوى ديگر به مدينه آورد، ولى آن‏ها را از كنار جنازه‏هاى بستگانشان عبور داد، آن‏ها با ديدن اين منظره بسيار ناراحت شدند و گريه سردادند و صورتشان را خراش دادند. وقتى در مدينه به محضر پيامبر(ص) رسيدند، آن حضرت از صفيه در مورد علت خراشيدگى چهره‏اش پرسيد، صفيه ماجرا را تعريف كرد ؛ پيامبر(ص) فهميد كه بلال در اين مورد آيين اخلاق و مهر و محبت اسلامى را رعايت نكرده است، لذا او را مورد سرزنش قرار داد و فرمود: «أنزعت منك الرّحمة يا بلال حيث تمرّ بأمر أتين على قتلى رجالهما؛(14) اى بلال! آيا مهر و محبت از وجود تو زدوده شد كه آن دو بانو را در كنار كشته شدگان حركت دادى؟ چرا بى رحمى كردى؟!».
اين گونه سرزنش‏ها بيان گر آن است كه اسلام دين محبت است: به طورى كه حتى نبايد در منطقه جنگى: بازماندگان كفّار را در كنار جنازه كشته هايشان عبور داد. جلب اعتماد افراد
يكى از روش‏هاى مهم در اصلاح و تربيت دينى، جلب اعتماد مخاطبان است. مخاطب معمولاً زمانى به اعتماد مى‏رسد كه نشانه‏هاى صداقت گفتارى و رفتارى را در چهره و رفتار مربى بخواند.
استفاده از روش جلب اعتماد افراد در سيره عملى پيامبر(ص) مورد استفاده قرار گرفته است ؛ زيرا آن حضرت مظهر صفات الهى است و اساس هدايت و تربيتش انسان دوستى است.
به همين دليل در برخورد با ديگران اصل را بر مهرورزى قرار داده و از خشونت و تندى تنها در مواقع استثنايى بهره گرفته است.
آن گاه كه ياران پيامبر گرامى در برابر رفتار نادرست يك عرب باديه نشين با او به گونه‏اى خشونت‏آميز برخورد كردند، پيامبر آنان را از اين كار بر حذر داشت و با دادن عطاى بيش‏ترى به عرب باديه نشين او را راضى كرد و خطاب به اصحاب خويش فرمود: «مثل من و اين عرب باديه نشين مانند كسى است كه شترش فرار كرده و افرادى براى كمك به او شتر را دنبال مى‏كردند تا مهارش كنند، ولى اين كار آنان باعث مى‏شد كه شتر رم كرده بيش‏تر فرار كند. از اين رو صاحب شتر فرياد زد آن را رها كنيد! من خودم با او بهتر راه خواهم آمد. سپس دسته علفى را به دست گرفت و جلوى شتر رفت و آن را مهار كرد. سپس پيامبر(ص) افزود: اگر من شما را رها مى‏كردم او را مى‏كشتيد.»(15) برخورد گرم و صميمى
برخورد گرم و صميمى باعث نزديك شدن دل‏ها و افزايش محبّت مى‏گردد. بسيار اتفاق افتاده است كه با يك احوال پرسى صميمانه و اظهار محبّت خالصانه باب ارتباط با ديگران گشوده شده و بسيارى از ذهنيّت‏هاى منفى درباره برخى از واقعيّات جامعه و معارف دينى اصلاح شده است .
اين مسأله در سيره رفتارى رسول گرامى (ص) بسيار برجسته و پررنگ است. اميرالمؤمنين على (ع) مى‏فرمايد: «وقتى حضرت با كسى مصافحه مى‏كرد، هيچ گاه اتفاق نيفتاد كه حضرت دستش را از دست او جدا كند تا اين كه آن شخص دستش را برمى داشت و اگر كسى براى بيان حاجتى با او صحبت مى‏كرد، حضرت (ص) هيچ گاه سخن او را قطع نمى‏كرد و از او جدا نمى‏شد تا آن شخص سخن را به پايان برد و از آن بزرگوار جدا شود.»(16)
«انس بن مالك» مى‏گويد: ده سال با رسول خدا(ص) بودم، عطرى از او استشمام مى‏كردم كه بهتر از آن را سراغ ندارم. هرگاه كسى با حضرت ملاقات مى‏كرد، وقت جدا شدن، حضرت همراه او بلند مى‏شد و كسى نزد رسول خدا(ص) ننشست مگر اين كه آن حضرت وقت برخاستن با او برمى‏خاست و در وقت دست دادن تا وقتى فرد دستش را جدا نمى‏كرد، پيش قدم نمى‏شد و خلاصه برخورد وى چنان بود كه هركس چنان مى‏كرد محبوب‏ترين فرد نزد آن بزرگوار است.(17) تفقد و احوال پرسى
تمام اقشار جامعه به نوعى از لطف و مهرورزى پيامبراعظم(ص) برخوردار بودند و در اين ميان تكريم آن رهبر فرزانه نسبت به اصحاب از همه چشمگيرتر بود. سيره كريمانه ايشان با اصحاب باعث ايجاد ارتباط عاشقانه و وحدت فكرى و اجتماعى مى‏شد كه همه خود را وابسته به اين كانون عشق و ايثار و كرامت مى‏ديدند و هيچ گاه پيامبر(ص) را از خود جدا نمى‏دانستند.
«انس بن مالك» نقل مى‏كند: هرگاه پيامبر يكى از اصحاب را سه روز نمى‏ديد، درباره او سؤال مى‏كرد، اگر آن فرد در شهر نبود، برايش دعا مى‏كرد، اگر حضور داشت به ديدن او مى‏رفت و اگر مريض بود از او عيادت مى‏نمود.(18) نوازش كودكان‏
يكى از عادات اعراب دوره جاهليت اين بود كه رفتار دوستانه و محبت‏آميز با كودكان را نوعى ضعف تلقى مى‏كردند. با كودكان به گونه‏اى رفتار مى‏شد كه شايسته يك انسان نبود. نگرش اعراب بت پرست نسبت به كودكان به خصوص دختران بسيار خشن و دور از ترحم بود.
سيره پيامبر اعظم(ص) بطلان و ظالمانه بودن اين ذهنيّت را خاطر نشان مى‏كند و مهرورزى و مهربانى والدين را نسبت به فرزندان مورد تأييد قرار مى‏دهد.
زمانى كه رسول خدا(ص) كودكان را مى‏ديد بر سر آنان دست مى‏كشيد و به آنان سلام مى‏كرد و مى‏فرمود: پس از من بايد اين امر به سنتى در جامعه تبديل شود.(19) كودكانى كه نزديك پيامبر زندگى مى‏كردند، وقتى آن حضرت را در كوچه و خيابان مى‏ديدند و شاهد اظهار محبت ايشان بودند، از پيامبر(ص) تصويرى به عنوان معلم دوست داشتنى و صميمى در خاطر داشتند.(20)
روزى رسول خدا(ص) نماز ظهر را با جماعت اقامه نمود، ولى برخلاف معمول دو ركعت آخر را به سرعت به پايان رسانيد. پس از نماز از آن حضرت (ص) پرسيدند: آيا حادثه ناگوارى رخ داده كه اين گونه در دو ركعت آخر نماز عجله كرديد؟ پيامبر (ص) در پاسخ فرمود: «اما سمعتم صراخ الصّبّى؛(21) آيا شما صداى ناله كودك را نشنيديد؟».
معلوم شد در نزديكى محل اقامه نماز نوزادى گريه مى‏كرده و كسى نبوده تا با نوازش او را آرام كند. مهر و محبت پيامبر(ص) موجب شد تا نمازش را كوتاه كند و آن كودك را مورد لطف و نوازش قرار دهد.
حسن ختام اين نوشتار ذكر روايتى است درباره مهرورزى آن حضرت به فرزند خردسالش امام حسين (ع) كه: روزى پيامبر در مسجد مشغول خواندن نماز بود. ناگهان امام حسين(ع) به سوى محراب دويد و به هنگام سجده پيامبر برپشت آن حضرت سوار شد. هنگامى كه پيامبر(ص) سر از سجده برداشت، حسين (ع) را با دست هايش مى‏گرفت و در كنار خود بر زمين مى‏نهاد. وقتى كه به سجده دوم رفت باز حسين(ع) برپشت آن حضرت سوار شد. اين صحنه چندين بار تكرار شد تا پيامبر از نماز فارغ گرديد. يك نفر يهودى از دور اين منظره را ديد. نزديك آمد و به پيامبر عرض كرد:شما با فرزندان خود به گونه‏اى رفتار مى‏كنيد كه در ميان ما چنين رفتارى نيست! پيامبر به او فرمود: اگر شما به خدا و رسولش ايمان بياوريد، به كودكان مهر و محبت مى‏ورزيد. همين صحنه و گفتار موجب شد كه آن يهودى مسلمان شود.(22) پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتى، حكمت 50. 2. گلستان سعدى، ص‏24. 3. سوره انبياء، آيه 107. 4. اصول كافى، كلينى، ج 2، ص‏120. 5. سوره قلم، آيه 4. 6. سوره آل عمران، آيه 159. 7. معانى الاخبار، شيخ صدوق، ص 83. 8. مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 333. 9. سوره يوسف، آيه 92. 10. بحار الانوار، مجلسى، ج 2، ص 132. 11. صحيح بخارى، محمد بن اسماعيل بخارى، ج 5، ص 269. 12. ماهنامه مبلّغان، شماره 65، ارديبهشت 1384، ص 33. 13. اسدالغابه، ابن اثير، ج 4، ص 290. 14. سيره ابن هشام، ج 3، ص 350. 15. سيره تربيتى پيامبر و اهل بيت (ع)، سيد على حسينى زاده، ج 1، ص 85 – 86. 16. بحارالانوار، ج 16، ص 236. 17. همان، ص 230. 18. همان، ص 232. 19. همان، ص 215. 20. ماهنامه معرفت، شماره 57، شهريور 1381، ص 67-68. 21. مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 384. 22. همان، ص 71- 72.

اخبار جهان اسلام‏
16 نظامى آمريكايى در عراق كشته شدند. (16/3/86)
نورى مالكى نخست وزير عراق: سازمان‏هاى جاسوسى مصر، عربستان و تركيه در صدد سرنگونى دولت عراق هستند. (20/3/86)
40 سال بعد از جنگ 6 روزه اسراييل: درخواست مردم جهان، به اشغالگرى اسراييل پايان دهيد. (21/3/86)
پاول، 50 ماه پس از اشغال: شكست آمريكا قطعى است.
زنان مصرى: حجاب مثل نماز واجب است.
پاول وزير خارجه سابق آمريكا: برقرارى امنيت در عراق از طريق نظامى امكان‏پذير نيست.
مقتدا صدر با آيت اللّه سيستانى ديدار كرد. (22/3/86)
اتحاديه اروپا: آمريكا، عراق را به طرف جنگ داخلى مى‏برد. (23/3/86)
تروريست‏ها بار ديگر در حرم عسكريين فاجعه آفريدند. (24/3/86)
هنيه: غزه را از مزدوران تل آويو پاكسازى كرديم. (26/3/86)
ملكه انگليس به سلمان رشدى مرتد لقب «شواليه» داد. (27/3/86)
اعتراض مسلمانان پاكستان به ملكه انگليس؛ سلمان رشدى بايد اعدام شود.
واشنگتن پست: بمب گذارى در سامرا نشانه شكست آمريكاست. (29/3/86)
نورى مالكى از دستگيرى عوامل خارجى و كودتاى نافرجام اشغالگران عليه دولت عراق خبر داد.
انفجار مسجد شيعيان در بغداد 75 شهيد و 130 مجروح برجاى گذاشت. (30/3/86)
كارتر: فتح و حماس را واشنگتن و تل آويو به جان هم انداختند. (31/3/86)
نصراللّه در ديدار دبير كل اتحاديه عرب: از خواسته‏هاى مردم لبنان دست بر نمى‏داريم.
14 تفنگدار ديگر اشغالگران در عراق به هلاكت رسيدند. (2/4/86)
با كشف اسنادى از دفتر محمود عباس، جاسوسى تشكيلات خودگردان براى سيا و موساد فاش شد. (3/4/86)
على شيميايى و 2 همدست ديگر صدام به اعدام محكوم شدند.
سخنرانى مهم و افشاگرانه هنيه نخست وزير فلسطين در غزه: از حق ملت فلسطين كوتاه نمى‏آييم. (4/4/86)
منابع اطلاعاتى رژيم صهيونيستى از دسترسى حماس به اسناد سرى و بزرگترين فاجعه قرن براى اسرائيل خبر دادند. (7/4/86)
120 روستايى در افغانستان بر اثر بمباران ناتو جان باختند. (10/4/86) اخبار داخلى
رهبر انقلاب در اجتماع پرشكوه شيفتگان امام خمينى (ره): التماس نمى‏كنيم، با قدرت حق خود را مى‏گيريم.
رئيس جمهور: جبهه مقاومت اسلامى پيروزى‏هاى تازه‏اى پيش رو دارد.
عرضه بنزين از روز شنبه فقط با كارت هوشمند سوخت انجام مى‏شود. (16/3/86)
وضعيت آماده باش در چند استان جنوبى كشور به خاطر طوفان گونو ادامه دارد. (19/3/86)
با اعتراف به بى‏تأثير بودن تحريم‏ها، پرودى: گروه 8 نمى‏داند با ايران چه كند.
آيت اللّه هاشمى رفسنجانى به بيانيه ضد ايرانى 8 كشور صنعتى اعتراض كرد.
مقامات كويتى در ديدار با رئيس مجلس ايران: ما نگران برنامه هسته‏اى ايران نيستيم. (20/3/86)
رهبر انقلاب در ديدار رئيس جمهور نيكاراگوئه: آمريكا، امروز منفورترين دولت دنياست.
75 درصد سواحل اختصاصى دولت به روى مردم باز شد. (21/3/86)
بدرقه چريك ساندنيست توسط رئيس جمهورى انجام شد. (22/3/86)
وزير خارجه ايران اعلام كرد؛ اولتيماتوم به آمريكا، ديپلمات‏ها را فوراً آزاد كنيد. در صورت عدم آزادى فورى ديپلمات‏ها، ما آمريكايى‏ها را از اين اقدام زشت غيرقانونى عليه كنسولگرى مان پشيمان خواهيم كرد. (23/3/86)
رئيس جمهور در جمع پرشور مردم سمنان: دست در دست هم كشور را مى‏سازيم.
مراجع عظام تقليد در قم فاجعه هتك حرمت و تخريب حرم امامين عسكريين را محكوم كردند. (26/3/86)
رهبر انقلاب: سيا و موساد طراح اصلى فاجعه سامرا هستند.
سه ديپلمات ايرانى چند ساعت پس از بازداشت آزاد شدند.
وزير خارجه ايتاليا: غرور ملى ايرانيان، تحريم‏هاى شوراى امنيت را بى اثر كرد.
برژينسكى: آمريكا بايد تحريم عليه ايران را لغو كند.
راهپيمايى سراسرى در اعتراض به هتك حرمت حرم عسكريين انجام شد. (26/3/86)
با حكم دادگاه كليه امتيازات فارغ التحصيلان دانشگاه هاوايى لغو شد.
آيت اللّه العظمى فاضل لنكرانى به لقاء اللّه پيوست. (27/3/86)
وداع تاريخى مردم با مرجع بزرگ تقليد، آيت اللّه العظمى فاضل لنكرانى صورت گرفت. (29/3/86)
لاريجانى فاش كرد: برخى عوامل داخلى، غرب را به صدور قطعنامه عليه ايران تشويق مى‏كردند. (30/3/86)
فرمانده ارتش در پاسخ به تهديد اخير بوش: نظاميان متجاوز دشمن را زنده نمى‏گذاريم.
وزير خارجه 5 كشور حاشيه خزر در تهران گردهم آمدند.
لاريجانى: در صورت تحريم، گام‏هاى بلندتر هسته‏اى را بر مى‏داريم.
مراسم بزرگداشت آيت اللّه العظمى فاضل لنكرانى با حضور رهبر انقلاب برگزار شد. (31/3/86)
لاريجانى بعد از مذاكره با البرادعى: مرحله جديد همكارى با آژانس مشروط به تفاهم با سولاناست. (3/4/86)
مجلس تصويب كرد؛ انتقال صورى دارايى مسؤولان به ديگرى جرم محسوب مى‏شود.
لاريجانى: تحريم مسير مذاكرات را منحرف مى‏كند.
در همايش سوم تير (سالگرد انتخابات رياست جمهورى و دولت نهم) ره آورد ملت و تجلّى عدالت تحليل شد. سوم تير پلى از 84 به 57.
ايران معاملات تجارى با دلار را متوقف كرد. (4/4/86)
رهبر انقلاب در ديدار شهردار، مديران شهردارى و شوراى شهر تهران: هماهنگ با دولت لباس خدمت بر تن كنيد. (5/4/86)
رهبر انقلاب با تأكيد بر حمايت ايران از حاكميت كنونى عراق در ديدار رئيس جمهور عراق: ملت‏ها اراده كنند آمريكا به زانو در مى‏آيد.
خشم آمريكا از بهبود فضاى مذاكرات هسته‏اى ايران و اروپا بالا گرفت. (6/4/86)
سهميه‏بندى بنزين، برخوردارى عادلانه از بيت المال است. (7/4/86)
رهبر انقلاب در ديدار رئيس و مسؤولان قوه قضائيه: لازمه امنيت اقتصادى برخورد قاطع با مفسدان است.
رئيس سازمان محيط زيست دولت خاتمى خانم دكتر ابتكار: سهميه بندى بنزين بايد در دولت‏هاى قبلى اجرا مى‏شد. (9/4/86)
رهبر انقلاب در ديدار كارگزاران سراسر كشور: دولت نهم، ارزش‏هاى انقلاب را احياء كرد. (10/4/86)
پس از 1228 سال مردم نيشابور خاطره استقبال از امام رضا(ع) را زنده كردند.
20 درصد كاهش ترافيك و 50 ميليون ليتر صرفه جويى بنزين از آثار مثبت سهميه بندى در 5 روز اول است.
تهران با پيشنهاد جديد هسته‏اى غرب مخالفت كرد.
رهبر انقلاب در ديدار هوگوچاوز رئيس جمهور ونزوئلا: هيبت آمريكا از بين رفته، كشورهاى مستقل با شتاب گردهم آيند. (11/4/86)
وزير نفت: ميزان و نرخ بنزين آزاد بر اساس نياز مردم تعيين مى‏شود.
راكتور نيروگاه اتمى بوشهر تا دوماه آينده آزمايش مى‏شود. (13/4/86)
رهبر انقلاب در جمع پرشور بانوان به مناسبت تولد حضرت زهرا(س) و روز زن: زن كامل گاه برتر از مرد كامل است. (14/4/86) اخبار خارجى‏
دروغگويان جهان امروز در آلمان گردهم مى‏آيند. (16/3/86)
ترور بوش در بلغارستان نافرجام ماند. (24/3/86)
كنگره آمريكا، استراتژى بوش را در عراق شكست خورده دانست. (27/4/86)
ارتش آمريكا: حضور در عراق تا 10 سال ديگر ضرورى است. (29/3/86)
ژنرال پاول وزير خارجه سابق آمريكا: در سراسر جهان در حال شكست هستيم. (10/4/86)
درخواست تظاهر كنندگان آمريكايى: بوش و چنى را محاكمه كنيد، تاريخ عوض مى‏شود. (12/4/86)
حمايت از بمباران هيروشيما وزير دفاع ژاپن را مجبور به استعفاء كرد. (13/4/86)
پاورقي ها:

انسان، تك و تنها
«و لقد جئتمونا فرادى كما خلقناكم أول مرة و تركتم ما خولناكم وراء ظهوركم، و ما نرى شفعاءكم الذين زعمتم أنهم فيكم شركاء، لقد تقطّع بينكم و ضل عنكم ما كنتم تزعمون» (سوره انعام، آيه‏94)

و همانا امروز تك و تنها پيش ما آمديد همانگونه كه ما شما را در آغاز آفريديم و آنچه به شما داده بوديم همه را پشت سرتان گذاشتيد و رها كرديد و اينك همراهتان شفيعانى را نمى بينيم كه مى پنداشتيد در ميان شما اينها شريكان ما هستند، اكنون پيوندتان از هم قطع شدو آنچه خيال مى‏كرديد و براى خود مى‏بافتيد، تباه شد.
فرادى: جمع فرد و فريد است به معناى تنها يا چيزى كه از يك جهت جداى از غير خود باشد در برابر ” زوج ” كه از يك جهت با غير خود همراه باشد. جبائى در تفسير فرادى گويد: يعنى از مال و خانواده و فرزندان و آنچه موجب اعتبار و شخصيتش است جدائى يابد. زجّاج گويد: يعنى جدا از رفتار و شريكان در گمراهى.
خولناكم: تخويل يعنى عطا كردن و بخشيدن و اصل كلمه به معناى بخشيدن خول يعنى غلامان است و در اينجا كنايه از اموال و دارائيهاى انسان است كه با مردن، هر چه دارد از دستش مى‏رود.
اين سخن خداوند است، سخنى حق است كه يا واقعا هنگام مرگ و يا در روز رستاخيز به انسانها گفته مى‏شود و يا اينكه زبان حال است و هيچ لزومى ندارد كه فرشتگان مثلا اين سخن را هنگام مرگ به انسان بگويند. اين يك واقعيت است كه انسان همانگونه كه آفريده شد، تك و تنها به سوى خدا باز مى‏گردد. «انا اليه راجعون». همانطور كه در آغاز پيدايش انسان، تنها و تنها به دنيا مى‏آيد، در روز بازگشت نيز تك و تنها به سوى خدا باز مى‏گردد. آن همه مال و ثروت و جاه و مقام و غلام و كنيز و ديگر وسائل آسايش كه داشت همه را يك جا و بى اختيار رها مى‏كند و دست خالى بر مى‏گردد، نه يارى و نه ياورى. «يوم يفرّ المرء من أخيه و أمّه و بنيه» در آن روز وانفسا هر كس به خودش مشغول است، حتى به نزديكترين افراد توجهى ندارد، از پدر و مادر و حتى زن و فرزندش گريزان است. «لكل امرئ منهم يومئذ شأنٌ يغنيه» هر كس گرفتار كار خودش است و آنچنان مشغول به خود است كه به ياد ديگران هر چند به او نزديك باشند نمى‏افتد. «يوم لا تملك نفسٌ لنفس شيئا و الامر يومئذ لله» در آن روز هيچ كس كارى براى ديگرى از پيش نمى برد زيرا در آن روز داور خدا است و امر، امر او است.
در آنجا به آنها گفته مى‏شود: كجايند بتهائى كه مى‏پرستيديد و مى پنداشتيد شفاعتتان مى‏كنند؟ كجايند آن شخصيتهائى كه به آنها دل باخته بوديد و شما را از راه حق گمراه مى‏كردند و توقع داشتيد در اين روز سخت به دادتان برسند؟ كجايند امامان گمراهى و ضلالت كه دل به آنها خوش كرده بوديد و شما را از راه خدا دور مى‏ساختند؟ كجايند آن راهبران دروغين كه به آنها اعتماد كرده بوديد و اميد خير مى داشتيد؟ به هر حال از اين آيه شريفه چنين بر مى‏آيد كه مال و ثروت و جاه و مقام دنيوى هيچ سودى براى روز مبادا و زندگى واپسين كه زندگى جاويدان است، ندارد. تنها چيزى كه انسان را در مى يابد عمل صالح و كار شايسته و خدمت به بندگان و در يك كلمه پرستش خدا است.
غم و شادمانى نماند وليك‏

جزاى عمل ماند و نام نيك‏
مكن تكيه بر ملك و جاه و حشم‏

كه پيش از تو بوده است و بعد از تو هم‏

و اصلاً نظامى كه در آن جهان حكمفرما است نظام فردى است نه‏اجتماعى به اين معنى كه ما در اين دنيا نمى توانيم تك و تنها زندگى كنيم، همه به يكديگر نياز دارند.
شاعر عرب گويد:
الناس للناس من بدو و من حضر

كل لكل و ان لم يشعروا خدم‏

.. همه مردم از صحرا نشين گرفته تا شهر نشين به يكديگر احتياج دارند و در حقيقت همه نوكر همديگرند، زيرا نظام دنيا نظامى است اجتماعى و انسان هرچند تك آفريده شده ولى فطرتا اجتماعى است. أما در جهان پس از مرگ ( از برزخ تا قيامت) نظام ديگرى بر انسانها حكم مى‏كند. در عالم برزخ زندگى بر اساس نيروى روح و صفا و شهود و ملكاتى است كه انسان در سير زندگى دنيوى كسب كرده است و هرگز در تكوين آن غير از خودش كسى دخالت نداشته ، پس آنچه به درد انسان مى‏خورد و او را همراهى مى‏كند صورت عقيده و عمل و نتايج اعمال او است كه اگر خوب باشد او را در يابد و اگر بد باشد به كارش نيايد بلكه بدبختى و رسوائى و زيان هميشگى به دنبال خواهد داشت. «و ما تقدّموا لانفسكم من خير تجدوه عند الله» آنچه پيش از خود بفرستيد، در نزد خدا آنها را دريابيد.
و به عبارت ديگر حيات برزخى حيات مثالى و انفرادى است و شفاعت كننده انسان قبل از هر چيز خود عمل او است. البته اين مطلب ربطى به شفاعت انبيا و اوليا ندارد چه اينكه آنها نيز شفاعت نمى كنند جز با امر و اذن خداوند و تنها كسانى شامل شفاعت‏شوند كه قابليت داشته باشند و قابليت داشتن مستلزم عمل صالح است.
به اميد آنكه با كارهاى خوب و خير، خود را در آن جهان از تنهائى و وحشت درآوريم و قابليت شفاعت اولياى خود را داشته باشيم.
والسلام
پاورقي ها:

مقدمه‏
روابط پسران و دختران جوان، در كشور ما به عنوان يك معضل اجتماعى مطرح است لذا بر اولياى خانه و مدرسه و به تبع آنها مسئولين فرهنگى و اجتماعى لازم است اين مسأله را به طور علمى بررسى نمايند و از هر گونه تصميم احساسى خوددارى نموده و با شناخت كامل آسيب‏ها، زمينه‏ها و راهكارهاى علمى و تخصصى با اين انحراف برخورد نمايند زيرا به حكم «ولا تَقفُ ما لَيسَ لَكَ بِهِ عِلمٌ»(1) بايد از پيروى هر چيزى كه بدان علم نداريم پرهيز كنيم. در هر اعتقاد يا عملى كه تحصيل علم ممكن است، پيروى از غير علم حرام است و زمانى اقدام و ارتكاب عملى جايز است كه دليل علمى آن را تجويز نمايد.(2) براى بررسى اين معضل با سؤال‏هايى روبرو هستيم: 1- چه نوع روابطى، معضل اجتماعى به شمار مى‏رود؟ 2- چه آسيب‏هايى در اين زمينه جوانان ما را تهديد مى‏كند؟ 3- زمينه‏هاى اين روابط آسيب‏زا چيست؟ 4- چه راهكارهايى براى پيشگيرى و هدايت صحيح وجود دارد؟ روابط آسيب‏زا
ارتباط و برخورد پسران و دختران، امرى اجتناب‏ناپذير است زيرا بديهى است كه در جامعه، كوچه و خيابان، هنگام خريد و هنگام معاشرت‏ها و… نمى‏شود ديوار و حائلى بين دو جنس كشيد. هنگامى كه از روابط دختران و پسران به عنوان معضل اجتماعى و آسيب‏زا ياد مى‏شود، منظور روابط پنهانى، غير عادى و ناپخته‏اى است كه به دور از هرگونه شناخت كافى بوده و به صورت هيجانى، تخيلات و رؤياهاى غيرواقعى صورت مى‏گيرد. دختران و پسرانى كه به منظور جلب توجه جنس مخالف و با هدف دوست‏يابى از بين آنان، ساعت‏ها در خيابان‏ها و اماكن عمومى از گوشه‏اى به گوشه ديگر مى‏روند و بدون اينكه به روشنى بدانند به دنبال چه چيزى هستند، وقت و انرژى خود را تلف مى‏كنند. گاهى اوقات افرادى مانند خود را مى‏يابند و روابط نامتعادلى برقرار مى‏كنند، لكن در نهايت با احساس سرخوردگى و بيهودگى و نيز احساس بيزارى از خود به خانه باز مى‏گردند. تعاليم انسان‏ساز اسلام، اين نوع روابط را نهى مى‏كند نه اينكه زنان و دختران را از جامعه طرد نمايد و از هر نوع حضور و فعاليت‏هاى آنان و برخورد و ارتباط زنان و مردان جلوگيرى كند. اسلام، حفظ حريم ميان زن و مرد، عفت و حياء را مورد تأكيد قرار مى‏دهد. قرآن كريم يك نمونه از روابط سالم را بيان مى‏كند؛ دختران حضرت شعيب براى سيراب كردن گوسفندان صبر كردند تا مردان از سيراب كردن گوسفندانشان فارغ شوند و به كنارى بروند.(3) و هنگامى كه يكى از دختران شعيب از طرف پدر مأمور شد تا حضرت موسى را به خانه دعوت كند با كمال وقار و حياء با موسى سخن گفت(4) و حضرت موسى نيز بعد از قبول دعوت به دختر شعيب فرمود: راه را به من نشان بده و خودت پشت سر من بيا. براى اينكه ما دودمان يعقوب به زنان نگاه نمى‏كنيم.(5) اين الگوى شايسته به ما نشان مى‏دهد كه مى‏شود زنان و مردان در جامعه با يكديگر برخورد و تعامل داشته باشند و در عين حال حريم يكديگر، حياء و عفت خود را نيز حفظ كنند. آسيب‏شناسى‏
الف – آسيب روانى: فقدان حريم ميان زن و مرد و آزادى معاشرت‏هاى بى‏بند و بار، هيجان‏ها و التهاب‏هاى جنسى را فزونى مى‏بخشد. غريزه جنسى، غريزه‏اى نيرومند، عميق و درياصفت است، هر چه بيشتر اطاعت شود، سركش‏تر مى‏گردد؛ همچون آتشى كه هر چه به آن بيشتر خوراك بدهند شعله‏ورتر مى‏شود.(6) روح بشر فوق‏العاده تحريك‏پذير است، اشتباه است كه گمان كنيم تحريك‏پذيرى روح بشر محدود به حد خاصى است و از آن پس آرام مى‏گيرد. هيچ مردى از تصاحب زيبارويان و هيچ زنى از متوجه كردن مردان و تصاحب قلب آنان و بالأخره دلى از هوس سير نمى‏شود. از طرفى تقاضاى نامحدود خواه ناخواه انجام نشدنى است و هميشه مقرون است با نوعى احساس محروميت، دست نيافتن به آرزوها به نوبه خود منجر به اختلالات روحى و بيمارى‏هاى روانى مى‏گردد.(7) حال اگر در سطح جامعه، جاذبه‏هاى جنسى رواج يابد و دختر و پسر روابطى آزاد داشته باشند، جلوه‏گرى‏هاى موجود در برخورد و حالات دختران موجب جلب توجه پسران شده، انحراف اذهان و آشفتگى فكر و دل آنها را در پى دارد. البته خود دختران نيز ضربه‏پذير هستند زيرا چه بسيار دخترانى كه سبب شوق دست‏يابى به نشانه‏هاى مقبول زيبايى و زنانگى به اختلالات روانى دچار مى‏شوند.(8) از طرف ديگر اگر در كوچه و خيابان، دلبرى مرسوم گردد و جلوه‏گرى، هنر دختران محسوب شود و در روابط دختر و پسر تجاذب و دلبندى به ميان آيد، دخترانى كه از زيبايى لازم برخوردار نيستند، در فشار و استرس قرار مى‏گيرند و هميشه احساس كمبود و حقارت مى‏نمايند و لطمه‏هاى جدى بر روح و روان آنان وارد مى‏سازد. آفت ديگر اين است كه افراد در اين نوع روابط كه معمولاً ناپايدار بوده و براساس سودجويى است نه تعهد، به شكست در عشق منتهى مى‏شوند. و در نتيجه روح لطيف و با نشاط آنها گرفتار افسردگى مى‏شود. ويل دورانت مى‏گويد: «زنى كه عاشق شد و معشوق خود را از دست داد، ممكن است اين گمشده برايش جبران‏ناپذير باشد. او روح خود را به تصوير خاصى پيوسته است و هر جا برود خاطراتش او را دنبال خواهند كرد.»(9)
عشق بازى‏هاى خيابانى قبل از ازدواج، آسيب ديگرى نيز دارد و آن اين است كه دائماً از فاش شدن روابط گذشته و تأثير آن بر زندگى آينده دچار تشويش خاطر و نگرانى هستند و اين نگرانى اثر مخربى بر بهداشت روانى انسان مى‏گذارد.
ب – آسيب اجتماعى: آنچه موجب فلج كردن نيروى اجتماعى است، آلوده كردن محيط كار به لذت جويى‏هاى شهوانى است.(10) زيرا از طرفى شخصيت و كرامت زن را در حد يك كالا براى كام‏جويى مردان تنزل مى‏دهد و امنيت روانى لازم را براى فعاليت اجتماعى او از بين مى‏برد، و از طرف ديگر مردان، تمركز حواس و دقت كافى را براى كارهاى خود ندارند. هر چه روابط دختر و پسر ضابطه‏مندتر شود و جامعه از تحريكات شهوانى و جلوه‏گرى‏هاى جنسى دور گردد، اجتماع سالم‏تر خواهد شد و افراد جامعه بهتر به كار خود رسيدگى كرده، جوانان در محيط كار، درس و دانشگاه راحت‏تر خواهند بود و به پيشرفت‏هاى بيشترى خواهند رسيد.
ج – آسيب خانوادگى: معاشرت‏هاى آزاد و بى حد و مرز در برخى خانواده‏ها زمينه بى‏بند و بارى پسران و دختران را فراهم ساخته و ازدواج را به صورت يك وظيفه، تكليف و محدوديت در آورده است. تفاوت جامعه‏اى كه روابط جنسى را به محيط خانوادگى و كادر ازدواج قانونى محدود مى‏كند با اجتماعى كه روابط آزاد در آن اجازه داده مى‏شود اين است كه ازدواج در اجتماع اول، پايان انتظار و محروميت و در اجتماع دوم، آغاز محروميت و محدوديت است. در سيستم روابط آزاد جنسى، پيمان ازدواج به دوران آزادى دختر و پسر خاتمه مى‏دهد و آن‏ها را ملزم مى‏سازد كه به يكديگر وفادار باشند و در سيستم اسلامى به محروميت و انتظار آنان پايان مى‏بخشد.(11) اختصاص يافتن استمتاعات و التذاذهاى جنسى به نهان خانه زناشويى و محيط خانواده و در كادر ازدواج، پيوند زن و شوهرى را محكم مى‏سازد و موجب اتصال بيشتر زوجين به يكديگر مى‏شود. پس آسيب اول، بى‏رغبتى به ازدواج و تشكيل خانواده است. آسيب ديگر همان است كه ويل دورانت مى‏گويد: «مرد، نگران و مضطرب است كه مبادا كسى پيش از او زنش را تصرف كرده باشد.»(12) پسرى كه قبل از ازدواج با افراد زيادى ارتباط داشته است به هنگام ازدواج به هر دخترى كه نظر كند، مى‏پندارد او نيز با پسرهاى متعددى ارتباط داشته و پاك و عفيف نيست و در نتيجه روح بى اعتمادى و سوء ظن در جامعه اوج مى‏گيرد و اين همان چيزى است كه قرآن كريم از آن نهى فرموده است «يا اَيُّهَا الَّذينَ ءامَنُوا اجتَنِبوا كَثيرًا مِنَ الظَّنِ‏ّ اِنَّ بَعضَ الظَّنِ‏ّ اِثمٌ ولا تَجَسَّسوا ولا يَغتَب بَّعضُكُم بَعضًا اَيُحِبُّ اَحَدُكُم اَن يَأكُلَ لَحمَ اَخيهِ مَيتًا فَكَرِهتُموهُ واتَّقوا اللَّهَ اِنَّ اللَّهَ تَوّابٌ رَحيم»(13) بنابراين روابط آزاد زمينه‏ساز بسيارى از سوءظن‏ها است.
نكته ديگرى كه در جوامع آزاد و مختلط، خانواده‏ها را تهديد مى‏كند اين است كه زن و مرد، همواره در حال مقايسه‏اند، مقايسه آنچه دارند با آنچه ندارند و آنچه ريشه خانواده را مى‏سوزاند اين است كه اين مقايسه‏ها آتش هوس را در زن و شوهر و مخصوصاً در وجود شوهر دامن مى‏زند.(14) زمينه‏ها و راهكارها
ما در اين قسمت به عوامل ايجاد كننده اين روابط و راههاى پيشگيرى آن مى‏پردازيم و چون هر زمينه، راهكار مخصوص به خود را دارد، براى حفظ پيوستگى و انسجام مطلب در ذيل هر يك از زمينه‏ها، راهكار آن را نيز ذكر مى‏كنيم. 1- نگاه‏
يكى از زمينه‏هاى ايجاد روابط ناسالم نگاه مسموم است. براى انسانى كه حب شهوات براى او زينت داده شده است(15) يك نگاه كافى است تا او را از خود بى خود كند و متحول سازد. نگاه، تيرى است از تيرهاى شيطان چه بسا نگاهى كه حسرت‏هاى طولانى را در پى دارد.(16) لذا حضرت على(ع)مى‏فرمايد: «ديده‏ها شكارگاههاى شيطانند»(17) بعضى «نگاه‏ها»، ويروس «گناه» منتشر مى‏كنند پس فاصله چندانى بين نگاه و گناه نيست. كنار هر گناه دو فرمان است: شيطان مى‏گويد: «چشم بدوز» خداى رحمان مى‏گويد: «چشم و ديده فرو بند» تنها راهكار آسودگى دل و برچيدن اين زمينه همان است كه قرآن كريم مى‏فرمايد: مؤمنان نگاه خود را از نامحرم بگردانند. «قُل لِلمُؤمِنينَ يَغُضّوا مِن اَبصرِهِم»(18) و در روايات نيز آمده است كه كسى كه چشم خود را فرو بندد دل را آسوده كند.(19) از پشت به زنان نامحرم نگاه نيفكنيد.(20) از رو به رو به زن نامحرم خيره نشويد.(21) و اگر به طور اتفاقى نگاه به نامحرم افتاد چشم را بگردانيد.(22) و بار ديگر نگاه خود را به وى نيفكنيد.(23) حفظ نگاه مخصوص مردان نيست؛ زليخا اسير نگاه شده بود و زنان مصر با ديدن يوسف دست خود را بريدند.(24) لذا قرآن كريم به زنان مؤمن نيز دستور مى‏دهد كه چشم را از نگاه به مردان اجنبى فرو بندند.(25) لذا هنگامى كه مردى نابينا خدمت رسول خدا(ص) آمد، آن حضرت از همسران خود خواست كه جلسه را ترك كنند و پشت پرده قرار بگيرند. آنان با تعجب گفتند: «وى كور است.» حضرت فرمود: «شما كه كور نيستيد و او را مى‏بينيد.»(26) و الگوى زنان عالم حضرت زهرا(س) فرمودند: «خير زن در آن است كه نه او مردى را ببيند و نه مردى او را ببيند.»(27)
زدست ديده و دل هر دو فرياد

كه هر چه ديده بيند دل كند ياد
بسازم خنجرى نيشش زفولاد

زنم بر ديده تا دل گردد آزاد(28) 2- خودآرايى و خودنمايى‏
يكى ديگر از علل گرايش جوانان به جنس مخالف، خودآرايى و خودنمايى است. خودآرايى ناپسند نيست بلكه خودآرايى به قصد خودنمايى در برابر نامحرم ناپسند است زيرا زمينه فساد جوانان است. جوان در اين سن، در برابر هزارها محرك كه قبلاً آن‏ها را حس نمى‏كرد، حساس مى‏گردد. بعضى از صداها اين حساسيت را بر مى‏انگيزد… بعضى از حركات اين حساسيت را نيرو مى‏دهد، بعضى از مناظر در جلب آن بيش از همه مؤثر است، رنگها در فصل عشق غوغايى بر پا مى‏كند و رنگ سرخ منادى تملك و تصرف است»(29) اگر جوان در معرض اين همه محرك‏هاى قوى قرار بگيرد، درياى شهوت او طوفانى مى‏شود و «غريزه جنسى، مخصوصاً در پسران، تا سر حد وجدان نفوذ كرده و تحريكات شهوانى همچون تصادم امواج به ساحل، شروع به مبارزه مى‏نمايد.»(30)
قرآن كريم براى برچيدن اين زمينه فساد به زنان مؤمن دستور مى‏دهد كه در خانه‏هاى خود بنشينند و مانند زنان جاهليت نخست، خودنمايى نكنند.(31) زينت و آرايش خود را جز آنچه قهراً ظاهر مى‏شود بر بيگانه آشكار نسازند و بايد سينه و دوش خود را با مقنعه بپوشانند.(32) منظور از «زينت زنان» مواضع زينت است زيرا اظهار خود زينت از قبيل گوشواره و دست بند حرام نيست پس مراد از اظهار زينت، اظهار محل آنهاست.(33) زنان مؤمن نبايد پاى خويش را به زمين بكوبند تا آنچه از زينتشان كه پنهان است ظاهر شود.(34) طبيعى است كه جوان جذب مى‏شود. جوانى از انصار رسول خدا(ص) در كوچه‏هاى مدينه زنى را ديد – در آن زمان، زنان مقنعه را پشت گوش مى‏انداختند – وقتى زن از او گذشت، او را تعقيب كرد و از پشت او را مى‏نگريست تا داخل كوچه تنگى شد و در آنجا استخوان يا شيشه‏اى كه در ديوار بود، به صورت مرد برخورد كرده آن را شكافت، همين كه زن از نظرش غايب شد تازه متوجه گرديد كه خون به سينه و لباسش مى‏ريزد، با خود گفت: نزد رسول خدا مى‏روم و جريان را به او خبر مى‏دهم. رسول خدا از او پرسيد چه شده است؟ جوان جريان را عرض كرد. سپس جبرئيل نازل شد و حفظ حجاب و زينت را بر زنان مسلمان واجب نمود تا مردان مسلمان حفظ شوند.(35) 3- طنازى در سخن‏
يعنى زنان در برابر مردان آهنگ سخن گفتن را نازك و لطيف كنند، تا دل او را دچار ريبه و خيال‏هاى شيطانى نموده شهوتش را برانگيزانند و در نتيجه آن مردى كه در دل بيمار است به طمع بيفتد و منظور از بيمارى دل نداشتن نيروى ايمان است، آن نيرويى كه آدمى را از ميل به سوى شهوات باز مى‏دارد.(36) قرآن كريم براى جلوگيرى از روابط ناسالم ميان زنان و مردان مى‏فرمايد: «نازك و نرم با مردان سخن مگوئيد مبادا آنكه دلش بيمار است به طمع افتد بلكه درست و نيكو سخن بگوييد.»(37) يعنى سخن معمولى و مستقيم بگوييد، سخنى كه شرع و عرف اسلامى (نه هر عرفى) آن را بپسندد و آن سخنى است كه تنها مدلول خود را برساند، نه اينكه كرشمه و ناز را بر آن اضافه كنى، تا شنونده علاوه بر درك مدلول كلام، دچار ريبه هم بشود.(38) تأثير كلام به قدرى است كه مولاى متقيان از سلام كردن به زنان جوان خوددارى مى‏كند و مى‏فرمايد: «مى‏ترسم از اين كه صداى آنها مرا خوش آيد و از اجرم كاسته شود.»(39) 4- تأخير در ازدواج‏
زن و مردم مكمل نيازهاى روحى و روانى يكديگرند و هر يك بدون ديگرى احساس فقر و نياز مى‏نمايد. زن به دنبال تقديس از جانب مرد و در آرزوى اين است كه تنها ملكه كاخ عشق و محبتش باشد.(40) و به قول ويل دورانت: زن فقط وقتى زنده است كه معشوق باشد و توجه كردن به او مايه حيات اوست.(41) و مرد نيازمند كسى است كه قلبش براى او بتپد و با گرمى نگاه و كلام پرمهرش، او را در مواجهه با ناملايمات زندگى اميد بخشد و خلاصه اينكه «هر يك از ما، در جدايى فقط نيمه‏اى از انسان است و هميشه نگران آن نيم ديگر است»(42) و اين نگرانى به آرامش تبديل نمى‏شود مگر از طريق آن يگانه راهى كه خداوند متعال ترسيم نموده و آسايش انسان را در آن قرار داده است.(43) «ومِن ءايتِهِ اَن خَلَقَ لَكُم مِن‏اَنفُسِكُم اَزوجًا لِتَسكُنوا اِلَيها وجَعَلَ بَينَكُم مَوَدَّةً ورَحمَةً اِنَّ فى ذلِكَ لَأيتٍ لِقَومٍ يَتَفَكَّرون»(44) تا زمانى‏كه دختر و پسر جوان اين نياز فطرى را از راه ازدواج تأمين نكرده و به آرامش روانى نرسيده باشند در معرض خطر هستند لذا رسول خدا(ص) فرمود: آن كس كه ازدواج كند نيمى از دينش را حفظ كرده است.»(45) 5 – بستر اجتماعى‏
يك عامل بسيار مهم در ايجاد چنين روابطى، وجود زمينه‏اى اجتماعى و گاه پنهان در ميان جوانان است. اگر در جامعه جوان چنين افكارى رايج شود كه داشتن دوست پسر و يا دوست دختر، نشانه قدرت و جاذبه اجتماعى است و يا اين انديشه كه داشتن چنين روابط، نشانه بزرگ شدن است و يا پيدا كردن دوست براى يكديگر را بخشى از پيمان دوستى به شمار آورند، روز به روز بر ميزان اين روابط افزوده خواهد شد. براى رهايى از اين زمينه فساد راهكارهايى وجود دارد كه عبارتند از:
الف – اصلاح فرهنگ جامعه: اگر چنين افكارى در جامعه رسوخ كرده باشد بر مسئولين فرهنگى جامعه واجب است كه تمام امكانات و تلاش خود را در اصلاح فرهنگ جامعه به كار بگيرند زيرا تا فرهنگ‏سازى درست صورت نگيرد خورده كارها نتيجه مطلوب را به همراه نخواهد داشت.
ب – دقت در انتخاب همنشين: بايد راههاى صحيح دوست‏يابى را آموزش داد تا جوانان با ديد باز و انديشمندانه همنشين و دوست خود را انتخاب نمايند زيرا رسول خدا(ص) مى‏فرمايند: «دين و منش هر شخصى، متناسب با دوست و همراه است.»(46) 6- مرحله رشد
اريكسون سن 12 – 20 سالگى را مرحله احساس هويت در مقابل سردرگمى هويت مى‏داند و مى‏گويد مشكل اين دوره خطر آشفتگى نقش به ويژه هويت جنسى و شغلى نوجوان است. در بعضى موارد جوانانى كه قادر به رو در رويى با سردرگمى نقش جنسى و شغلى خود نيستند، هويتى منفى را انتخاب مى‏كنند و به هويت‏ها و نقش‏هايى متكى مى‏شوند كه به صورت نامطلوب‏ترين و خطرناك‏ترين اعمال به آنها عرضه شده است.(47) كسى كه احساس پيشرفت و رضايت‏مندى از هويت، شغل و خانواده خود ندارد به رفتارهاى ناهنجار روى مى‏آورد كه به اين رفتارها «رفتارهاى جايگزين» مى‏گويند. يكى از اين رفتارهاى جايگزين، برقرارى ارتباطهاى ناسالم است.
براى پيشگيرى از بروز اين مشكل، بايد به نوجوان و جوان در هويت‏يابى كمك كرد تا بتواند براى خويشتن تصويرى رضايت بخش و اميد آفرين به دست آورد. انسان بايد يك هويت منسجم را داشته باشد زيرا هر كس براساس ذات و طبيعت خود عملى انجام خواهد دارد.(48) عمل انسان مترتب بر شاكله او است به اين معنا كه عمل هر چه باشد مناسب با اخلاق آدمى است چنانچه در فارسى گفته‏اند: «از كوزه همان برون تراود كه در اوست» پس شاكله يا هويت نسبت به عمل، نظير روح جارى در بدن است.(49) بنابراين بر والدين و مسئولين تعليم و تربيت واجب است كه در راه «هويت يا بى‏جنسى» به جوانان كمك كنند تا تصوير روشنى از جنسيت خود و نقش‏هاى مربوط به آن، برخوردهاى اجتماعى و دوستى دختران و پسران و عشق و امثال آن پيدا كنند. 7- عدم تقيد خانواده به مسائل دينى‏
جوانان اولين برخوردها و معاشرت‏هاى ناسالم و مختلط را در خانه تجربه مى‏كنند. فرهنگ خانواده است كه حد و مرزها را به فرزندان مى‏آموزد. اگر خانواده‏ها حدود شرعى را در روابطشان مراعات نكنند، ديگر چه انتظارى از جوانان با آن شرايط روحى و هيجانى مى‏توان داشت لذا قرآن كريم مى‏فرمايد: «اى مؤمنان! خود و خانواده خويش را از آتش دوزخ نگاه داريد.»(50) يعنى خود و زن و بچه خود را تعليم خير دهيد و ادب نماييد.(51) و در نگهدارى اهل همين بس كه به آنها امر كنيد بدان چه كه خدا امر كرده و نهى كنيد از آنچه خدا نهى كرده است.(52) 8- بى‏توجهى به نيازهاى جوانان در خانه‏
جوانان به محبت، برقرارى صميميت، تنوع،تفريح و هر چيزى كه شور و نشاط آنان را حفظ كند، هستند. اگر والدين اين نيازها را تأمين نكنند، خود او دست به كار مى‏شود و از آنجا كه معمولاً جوانان شتابزده و ناپخته عمل مى‏كنند، از هر طريقى براى رفع نياز خود اقدام مى‏كنند.
نكته ديگرى كه بايد به آن توجه داشت، پرهيز از بيكارى است. خداوند متعال به پيامبر گرامى اسلام(ص) توصيه مى‏فرمايد: «هنگامى كه از كار مهمى فارغ شدى خود را به كار ديگرى مشغول كن»(53) والدين بايد براى اوقات فراغت جوانان خود برنامه داشته باشند. فعاليت‏هاى اجتماعى، فرهنگى، ورزشى و تفريحى علاوه بر اينكه آنها را از بسيارى از فسادها حفظ مى‏كنند، در رشد ابعاد مختلف جوان مؤثر است.
والدين در برخورد با جوانان بايد طريق اعتدال را پيش بگيرند و از هر گونه افراط، تفريط، برخورد خشك، خشن و انعطاف‏ناپذير خوددارى كنند. و در ضمن نظارت و كنترل نامحسوس بر رفت و آمد و رفتارهاى آنان، شخصيت و حريم خصوصى آنان را حفظ نمايند زيرا اگر شخصيت او از بين برود و عزت و كرامتى نداشته باشد، هيچ اميد خيرى در او نيست.(54) و از سرزنش و ملامت نيز پرهيز كنند كه آتش لجاجت را در آنان شعله‏ورتر مى‏كند.(55) 9- رسانه‏
يكى ديگر از عوامل زمينه ساز روابط دختر و پسر رسانه‏ها اعم از صدا و سيما، نشريات، اينترنت و ماهواره است كه بررسى ميزان تأثير آنها و چگونگى مقابله با آنها به تدوين مقاله‏اى مستقل نياز دارد. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1) اسراء/ 36.
2) الميزان، ترجمه موسوى همدانى، ج 13، ص 126 – 127.
3) قصص/ 23.
4) قصص/ 25.
5) الميزان، ترجمه موسوى همدانى، ج 16، ص 38.
6) مرتضى مطهرى، مسأله حجاب، ص 69.
7) همان، ص 72.
8) خانم دكتر سعداوى، چهره عريان زن، ص 168؛ ر.ك: مقدمه‏اى بر روانشناسى زن، ص 110.
9) ويل دورانت، لذات فلسفه، ص‏146.
10) مرتضى مطهرى، مسأله حجاب، ص 78.
11) مرتضى مطهرى، مسأله حجاب، ص 75.
12) ويل دورانت، لذات فلسفه، ص 141.
13) حجرات/ 12.
14) حداد عادل، فرهنگ برهنگى و برهنگى فرهنگى، ص 69.
15) آل عمران/ 14.
16) وسايل الشيعه، ج 14، ص 138.
17) منتخب ميزان الحكمه، ترجمه شيخى، ج 2 ،ص 999، حديث 6129.
18) نور/ 30.
19) مستدرك الوسائل، ج 14، ص 271.
20) همان، ص 274.
21) الترغيب و الترهيب، ج 3، ص 35، حديث 6.
22) مسند احمد، ج 4، ص 358.
23) بحارالانوار، ج 104، ص 36.
24) يوسف/ 31.
25) نور/ 31.
26) مسند احمد، ج 6، ص 296.
27) بحارالانوار، ج 43، ص 54.
28) باباطاهر عريان.
29) ويل دورانت، لذات فلسفه، ص 128.
30) محمدتقى فلسفى، گفتار فلسفى (جوان)، ص 307.
31) احزاب/ 33.
32) نور/ 31.
33) الميزان، ترجمه موسوى همدانى، ج 15، ص 156.
34) نور/ 31.
35) كافى، ج 5، ص 521، حديث 5.
36) الميزان، ترجمه موسوى همدانى، ج 16، ص 461.
37) احزاب/ 32.
38) الميزان، ترجمه موسوى همدانى، ج 16، ص 461.
39) شيخ حر عاملى، آداب معاشرت، ص 67.
40) مرتضى مطهرى، نظام حقوق زن در اسلام، ص 148.
41) ويل دورانت، لذات فلسفه، ص 141.
42) ابوالقاسم مقيمى حاجى، جوانان و روابط، ص 7، به نقل از لذات فلسفه 122.
43) روم/ 21.
44) روم/ 21.
45) ميزان الحكمه، ج 4، ص 272، حديث 7807.
46) ميزان الحكمة، ج 5، ص 297، حديث 10221.
47) رواشناسى رشد (2)، دفتر همكارى حوزه و دانشگاه، ص 782.
48) اسراء/ 84.
49) الميزان، ترجمه موسوى همدانى، ج 13، ص 262.
50) تحريم/ 6.
51) الدر المنثور، ج 6، ص 244.
52) كافى، ج 5، ص 62.
53) انشراح/ 7.
54) شرح غرر و درر، آمدى، ج 1، ص 394.
55) ميزان الحكمة، ج 8، ص 485، حديث 17831.

من كه هستم تا شما را بزنم
در نوشته برادر ستوان حسن دوشن آمده است: به اتفاق تيمسار بابايى به فرودگاه اهواز رفتيم تا با هواپيماى ترابرى 130 Cكه حامل مجروحين بود، به تهران برويم. عباس در فرودگاه بر روى چمن‏ها نشست و به من گفت كه بروم و مقدمات رفتنمان را فراهم كنم… مسؤول ستاد وقتى فهميد با تيمسار بابايى آمده‏ام، از من خواست تا او را به دفتر ستاد بياورم. وقتى بيرون آمدم ديدم بسيجى‏ها او را به كار گرفته‏اند و در حال حمل برانكارد به داخل هواپيماست. با اينكه مى‏دانستم شهيد بابايى تازه از جبهه برگشته و نياز به استراحت دارد، به افسر خلبان هواپيما گفتم، ايشان تيمسار بابايى هستند. كمتر از او كار بكشيد.
آن خلبان با شنيدن اين جمله شگفت زده شد و بى‏درنگ نزد تيمسار رفت و ضمن عذر خواهى از او خواست تا به داخل هواپيما برود… خلبان با خواهش و تمنا از بابايى تقاضا كرد تا به داخل كابين مخصوص خلبانان برود.شهيد بابايى به ناچار به قسمت بالايى كابين هواپيما رفت و خلبان براى انجام كارى هواپيما را ترك كرد. پس از چند دقيقه، درجه دار مسؤول داخل هواپيما، وارد كابين شد. با مشاهده شهيد بابايى كه با لباس بسيجى در كابين خلبان نشسته بود، چهره‏اش را در هم كشيد و با صداى بلند گفت: چه كسى به تو گفته اينجا بيايى؟ پاشو برو پايين.
شهيد بابايى بدون اينكه چيزى بگويد، در حالى كه سر به زير داشت، پايين آمد و در كنار من نشست. هواپيما كه آماده پرواز شد، خلبان به همراه گروه پروازى از در جلو(ى) هواپيما وارد شد به محض ديدن تيمسار كه در قسمت پايين نشسته بود با اصرار دوباره شهيد بابايى را به قسمت بالا برد. وقتى هواپيما آماده پرواز شد. آن درجه دار پس از بستن در هواپيما وارد كابين خلبانان شد و با ديدن عباس بر سر او فرياد كشيد: باز هم كه تو بالا رفتى. مگر نگفتم كه جاى تو اينجا نيست. بيا برو پايين. اگر يكبار ديگر بيايى اينجا مى‏زنم تو گوشت.
هواپيما در حال حركت در داخل باند بود و خلبانان گوشى به گوش داشتند و چيزى نمى‏شنيدند.
شهيد بابايى براى بار دوم از كابين پايين آمد. چند دقيقه بعد خلبان از طريق گوشى به درجه دار گفت: از تيمسار پذيرايى كن.
آن درجه دار پرسيد كدام تيمسار؟
خلبان در حالى كه بر مى‏گشت تا پشت سر خود را ببيند، گفت: تيمسار بابايى كه در عقب كابين نشسته بودند، كجا رفتند!
درجه دار با شگفتى پرسيد: ايشان تيمسار بابايى بودند؟!
سپس ادامه داد: قربان، من كه بدبخت شدم. بنده خدا را دوبار پايين كشانده‏ام.
درجه دار به طرف ما آمد و به حالت خبردار در مقابل شهيد بابايى ايستاد.
صورتش را جلو برد و گفت: تيمسار بزن تو گوشم. جون مادرت منو بزن، من اشتباه كردم.
شهيد بابايى گفت: برادر، من كه هستم تا شما را بزنم.
درجه دار گفت: تيمسار، به خدا گفته بودند كه مرام شما مرام حضرت على (ع) است ولى نه اينقدر. اگر حضرت على (ع) هم بود، با اينكار من به حرف مى‏آمد.
تيمسار مرتب مى‏گفت: استغفرالله، اين چه حرفى است كه شما مى‏زنيد.
درجه دار گفت: قربان خواهش مى‏كنم تشريف بياوريد بالا.
عباس گفت: همينجا خوب است.
درجه دار آمد و در كنار ما نشست. او تا تهران پيوسته مى‏گفت: تيمسار، من را ببخش، به على مريدت شدم.
و شهيد بابايى ساكت و آرام نشسته بود. صورتش گل انداخته و همچنان سرش پايين بود.(1) مگر همسر و فرزندان من با بقيه فرق مى‏كنند؟
در خاطره سرهنگ ولى الله كلاتى آمده است. در سالهاى 60-61 كه بنزين به صورت كوپنى توزيع مى‏شد، من متصدى توزيع كوپنهاى اختصاصى پايگاه اصفهان بودم. شهيد بابايى بيشترين سهم را به خلبانان شكارى كه در جنگ نقش فعالى داشتند، مى‏دادند و من موظف بودم تا كوپنها را فقط به دستور شخص ايشان توزيع كنم روزى ستوان صادقى نزد من آمد و گفت: پدر خانم بابايى مى‏خواهد همسر و فرزندان بابايى را به قزوين ببرد به همين خاطر نياز به كوپن بنزين دارد. من با توجه به اين كه او كوپن را براى خانواده بابايى مى‏خواست، بدون كسب اجازه از شهيد بابايى يك كوپن به ايشان دادم. فرداى آن روز ماجرا را براى ايشان توضيح دادم. بابايى عصبانى شد و گفت: چرا شما اينكار را كرديد؟ گفتم، آخر موسى صادقى گفت، ايشان با ناراحتى پاسخ داد: موسى گفته باشد. شما چه حق داريد كه كوپن اداره را به ايشان بدهيد! گفتم: حالا كه طورى نشده است. مى‏روم و يك كوپن تهيه مى‏كنم و مى‏گذارم سرجايش. شهيد بابايى با عصبانيت گفت: برادر جان، مگر همسر و فرزندان من با بقيه فرق مى‏كنند؟! خوب با اتوبوس بروند. چه كسى واجب كرده كه حتماً بايد با ماشين سوارى بروند؟ اگر شما مى‏بينيد كه ما به آقايان خلبانان كوپن مى‏دهيم، مسأله‏اش فرق مى‏كند. اين نيست كه شما هم بذل و بخشش كنيد.
اين ماجرا گذشت و من به دستور ايشان رفتم و آن كوپن را از ستوان صادقى گرفتم.(2) گريزان از شهرت
در روايت ستوان موسى صادقى آمده است: حدود سالهاى 61و62 زمانى كه شهيد بابايى فرمانده پايگاه اصفهان بود، يكى از پرسنل نقل كرد، در شب جمعه‏اى به طور اتفاقى به مسجد حسين آباد اصفهان رفتم.
در تاريكى متوجه شدم صدايى كه از بلندگو به گوش مى‏آيد، خيلى آشناست. پس از پايان دعا كه چراغها روشن شد ديدم كه حدسم درست بوده. كسى كه دعاى كميل مى‏خوانده است، سرهنگ بابايى است. خوشحال شدم و جلو رفتم سلام كردم و گفتم: جناب سرهنگ، قبول باشد ان شاءالله. اطرافيان با شنيدن كلمه سرهنگ به شهيد بابايى نگاه كردند. بعد از احوالپرسى كه با هم كرديم، از چهره او دريافتم كه ناراحت است. وقتى علت را جويا شدم، پاسخ دادند: كاش واژه سرهنگ را نمى‏گفتى.
فهميدم كه تا آن لحظه كسى از اهالى آن منطقه، شهيد بابايى را نمى‏شناخته و ايشان هر شب جمعه به عنوان شخص عادى به آن مسجد مى‏رفته و دعاى كميل مى‏خوانده است. پس از اين ماجرا او ديگر در آن مسجد دعاى كميل نخواند. زيرا هميشه دوست مى‏داشت تا ناشناس بماند.(3) ترجيح رضايت خدا
در خاطره‏اى آمده است: پس از مدتى كه مهدى باكرى به جبهه مى‏آيد و رشادتها از خود نشان مى‏دهد، برادرش حميد هم به دنبال او مى‏آيد. حميد بلافاصله پس از ورود، به ستاد فرماندهى مى‏رود، جايى كه آقا مهدى در آنجا مستقر است. پس از سلام و احوالپرسى، آقا مهدى از حميد مى‏خواهد كه به كارگزينى پيش آقاى روز بهانى برود و مداركش را تحويل بدهد وكارهاى مقدماتى را پشت سر بگذارد. حميد نزد آقاى روزبهانى مى‏رود و متوجه مى‏شود معرفى نامه‏اى كه لازم بوده است از سپاه تبريز بگيرد، ندارد… آقاى روزبهانى به او اطمينان مى‏دهد كه با تأييد فرمانده… اين مشكل حل است. وقتى حميد مجدداً نزد آقا مهدى مى‏آيد و جريان را به او مى‏گويد، آقا مهدى با همان لبخند مليح هميشگى، چشم در چشمان حميد مى‏دوزد و پس از مكثى نسبتاً طولانى مى‏گويد: حتماً تو نمى‏خواهى كه من كار غير قانونى انجام دهم. خدا راضى‏تر است كه به تبريز بروى، سرى به خانواده بزنى، سلام ما را هم برسانى و بعد با مدارك كامل پيش ما بيايى. سپس دستان برادرش حميد را به گرمى مى‏فشرد، صورتش را مى‏بوسد و او را تا دم در بدرقه مى‏كند.(4) هنوز نمى‏دانست با چه كسى طرف است
در خاطره‏اى آمده است: حاج حسين (خرازى فرمانده لشكر 14 امام حسين (ع)) كه با سر و روى خاكى از خط برگشته بوده مى‏خواست براى شركت در جلسه به قرارگاه برود، ناچار بود سروصورت را صفايى بدهد. آن زمان ما در فاو خط پدافندى محكمى در جاده ام القصر داشتيم. آن روز حمام خراب شده بود و بچه‏ها براى استحمام به نهرهاى كنار اروند مى‏رفتند. حاج حسين به راننده تانكر آب گفت: برادر، مى‏شود لوله آب را روى سر من بگيرى تا سرم را بشويم.
راننده كه حسين را نشناخته بود، گفت: مگر خون تو از بقيه رنگين‏تر است؟! برو در نهر شنا كن. حاجى گفت: من به آن آب حساسيت دارم.
و بلأخره با اصرار، راننده شلنگ را روى سر حاجى گرفت: موقع شستن سر به خاطر اينكه حاجى يك دست داشت، مقدارى در شستن شامپوها معطل شد و راننده هم براى اينكه كار زودتر تمام شود، مقدارى آب داخل يقه حسين ريخت و شروع كرد به نق زدن كه: تو كه يك دست دارى، چرا به جبهه آمده‏اى تو كه حتى نمى‏توانى كارهاى خودت را هم انجام بدهى؟ و حاج حسين همچنان ساكت بود…راننده هنوز نمى‏دانست با چه كسى طرف بوده است.(5) پرافتخار ولى بى توقع
در خاطره‏اى از اكبر اردستانى برادر سرلشكر شهيد مصطفى اردستانى آمده است: زمانى كه پدرم به رحمت ايزدى پيوسته بود، شهيد ستارى همراه تنى چند از فرماندهان و پرسنل نيروى هوايى براى شركت در مراسم ختم آن مرحوم به ورامين آمده بودند. در آن روز شهيد ستارى برايم تعريف كرد: در يكى از عملياتهاى برون مرزى، حاج مصطفى كار بزرگى انجام داده بود. و من با چند تن از فرماندهان نيروى هوايى براى استقبال ايشان به مهرآباد رفتيم. وقتى از هواپيما پايين آمد، او را در آغوش كشيدم و با بوسيدن گونه‏هايش اين موفقيت بزرگ را به او تبريك گفتم. سپس به اتفاق سوار ماشين شديم تا به ستاد نيروى هوايى برويم. حاج مصطفى به راننده گفت: از ميدان شوش برو. فكر كردم در آن مسير كارى دارد لذا سؤال نكردم. ماشين حركت كرد و مسير شوش را در پيش گرفت. وقتى به ميدان شوش رسيديم، به راننده گفت: نگهدار، من پياده مى‏شوم. فكر كردم قصد خريد وسيله‏اى را دارد. ولى هنگامى كه پياده شد، گفت: «تيمسار،ببخشيد، بچه‏هاى من ورامين هستند. مى‏خواهم بروم ورامين.» گفتم چطورى، با چه وسيله‏اى؟
گفت: ايستگاه ورامين كنار ميدان شوش است. با مينى بوس مى‏روم.
به او گفتم: آخه اينطور كه نمى‏شود. ماشين يا اول شما را به ورامين برساند بعد مرا به ستاد ببرد يا با هم تا ستاد مى‏رويم. مرا كه رساند، تو را ورامين مى‏برد.
اصرار من سودى نبخشيد و او مرتب با تكان دادن دست از ما خداحافظى مى‏كرد و از ماشين فاصله مى‏گرفت. من كه اخلاق او را مى‏شناختم و مى‏دانستم كه از هرگونه تكبّر و بزرگ بينى به دور است، تسليم خواسته‏اش شدم با چشم تا ايستگاه مينى بوس او را بدرقه كردم. درون جمعيت منتظر ماشين جا گرفت و چند لحظه بعد پا در ركاب ماشين گذاشت. انگار نه انگار كه ساعتى قبل چه افتخارى براى مملكت آفريده است. ناشناس و بى تكلف بر صندلى مينى بوس تكيه زد و ما نيز راه ستاد نيروى هوايى را در پيش گرفتيم.(6) بوى عطر دهان دهقان
روزى دهقانى از اهالى روستاى همدان نزد آخوند همدانى مى‏آيد و مسأله‏اى شرعى را مى‏پرسد. آخوند در بين سخنان دهقان متوجه بوى معطرى مى‏شود كه فضا را احاطه كرده است به طورى كه قبلاً چنين بوى معطرى به مشامش نرسيده بود.(آخوند ملاعلى همدانى علاقه‏اى وافر به عطر داشت و هميشه از بهترين عطرها استفاده مى‏كرد) از دهقان مى‏پرسد: از چه عطرى استفاده مى‏كنيد؟ دهقان جواب مى‏دهد: من اصلاً از عطر استفاده نمى‏كنم هر بار كه اين دو با هم كلامى رد و بدل مى‏كردند، فضا معطر مى‏شد به طورى كه پاسخ سؤال دهقان تحت الشعاع قرار مى‏گرفت. بالأخره دهقان مجدداً سؤال مى‏كند: آقا، چرا جواب سؤال مرا نمى‏دهيد؟ ملا در جواب مى‏گويد: اگر راز اين مسأله را ندانم، پاسخ نمى‏دهم. دهقان مى‏گويد: من فردى كشاورز هستم و دائماً در حال كار يا فراغت به ذكر صلوات مى‏پردازم. شبى در خواب ديدم كه در مسجد النبى(ص) هستم و همه اوليا و انبيا نيز جمع هستند. رسول خدا(ص) خطاب به آنها فرمود: آيا مى‏دانيد امروز بيش از همه چه كسى به ياد ماست؟ عرض كردند خير يا رسول الله، رسول خدا اشاره به من كردند و آنگاه مرا كه در گوشه‏اى ايستاده بودم به جلو صدا زد و در حضور آن‏ها دهانم را بوسيدند و از آن به بعد هر گاه لب به سخن مى‏گشايم، چنين عطرى خوشبو در فضا احساس مى‏شود.(7) پاداش به ميزان عمل
در خاطره‏اى از برادر جانباز سعدالله احمدى آمده است: روزى براى خريد وسايل به خيابان اتابك رفتم و يادم آمد كه به محله شهيد احمد عربشاهى بروم (خدا رحمتش كند) و سرى به خانواده‏اش بزنم. در خانه‏اش را زدم. كسى باز نكرد. منتظر بودم و به عكس كوچكى كه در روى در زده بودند، نگاه مى‏كردم. يكى از همسايه‏ها گفت كه منزل نيستند. وقتى خواستم برگردم، در باز شد و پدرش بيرون آمد. اين را هم بگويم كه پدرش ناشنواست و لب خوانى مى‏كند به او گفتم: كس ديگرى در خانه نيست؟ گفت نه، و مرابه داخل خانه برد. پس از صحبت و احوال پرسى، هديه‏اى ناقابل كه باخود داشتم، براى فرزند شهيد و مادر شهيد، به او دادم و خداحافظى كردم و از خانه بيرون آمدم. در راه پولم را شمردم و ديدم كه داخل جيب من 600 تومان پول هست. با خود كلنجار مى‏رفتم كه اين را هم چيزى مى‏خريدى و مى‏دادى. چيزى از تو كم نمى‏شد. بعد مى‏گفتم از خيابان اتابك تا خيابان نارمك خيلى راه است، چطور برگردم. همينجور كه فكر مى‏كردم به سر خيابان عارف رسيدم. در همين احوال بودم كه يك اتوبوس شركت واحد ايستاد و راننده گفت: حاج آقا بفرما بالا. گفتم: من سوار نمى‏شوم. گفت: من كه نمى‏خواهم تو را بدزدم، بيا بالا – در مسير، هر جا خواستى پياده شو. ديدم راست مى‏گويد.سوار شدم. از چهار راه عارف تا سه راه افسريه آمد. وارد اتوبان شود تا تهران پارس رسيد و من منتظر بودم تا مرا پياده كند. از آنجا به خيابان گلبرگ آمد و تا سر كوچه مان كه رسيد، گفتم: نگه دار. تشكر كردم و پياده شدم. اين گوشمالى خداوند بود و چه قشنگ بنده خود را گوشمالى مى‏دهد كه تو اين كار را كردى، من هم تو را رساندم. اگر آن 600 تومان را هم داده بودى، باز بنز تو را مى‏رساندم، حالا كه ندادى، با شركت واحد رساندمت.(8) چرا معرفى كرديد؟!
در خاطره‏اى از دورى شديد سردار ميثمى از شهرت‏طلبى آمده است: «از شهرت گريزان بود اصلاً اجازه نمى‏دادند در جايى نام او مطرح شود و سعى مى‏كرد در هر كارى، وضعيت به گونه‏اى باشد كه به چشم نيايد. يك بار براى مأموريت و گزارش وضعيت جبهه‏ها به طرف تهران حركت كرديم. ابتدا به خدمت مقام معظم رهبرى كه در آن زمان رئيس جمهور بودند رسيديم. در آن جلسه، حاجى ما را معرفى كرد و گزارش لازم را به عرض ايشان (مقام معظم رهبرى) رسانديم بى آنكه خودش معرفى شود. سپس رفتيم به خدمت حجت الاسلام هاشمى رفسنجانى در آن جلسه هم تمام تلاش خود را به كار برد تا معرفى نشود ولى يكى از دوستان، وقتى مشغول گزارش دادن بود، رو به او كرد و گفت، ايشان هم حاج آقا ميثمى هستند.
وقتى اين حرف از دهان دوستمان خارج شد، نگاه به حاج آقا ميثمى كردم. صورتش سرخ شد و سرش را به زير انداخت. حجت الاسلام هاشمى رفسنجانى سرشان را با خوشحالى تكان دادند و گفتند: بله، بعضى وقتها گزارشات خوبى از ايشان به دستمان مى‏رسد.
جلسه تمام شد و در تمام وقت، حاج آقا ميثمى با ناراحتى نشسته بود. بيرون كه آمديم، بى اختيار گفت: چرا مرا معرفى كردى؟(9) جسمى كه جان شد
برادر عباس قربانى گويد: «نزد يك عمليات والفجر هشت (20/11/64 فاو) من به عنوان پيك با آقاى قوچانى همراه او بودم. چهره‏اش با قبل فرق مى‏كرد. نورانيت خاصى پيدا كرده بود. در عمليات بدر (19/12/63،شرق دجله) هم من با او بودم و گاهى صحبت از شهادت مى‏كردند ولى در اين عمليات، قضيه فرق مى‏كرد. از سخنرانى هايش و از برخوردهايش مشخص بود به واقعياتى كه ما از كشف آن عاجز بوديم، رسيده است…»(10)
درباره نحوه شهادت وى در كتاب نبرد فاو آمده است: «روز چهارم عمليات والفجر هشت، آتش توپخانه و حملات هوايى دشمن در كليه محورهاى عملياتى و خطوط پدافندى و نيز در اطراف و داخل شهر فاو و عقبه خودى نسبت به روزهاى قبل افزايش مى‏يابد. از ترددها نوع آرايش و تقويت يگان‏هاى ارتش عراق نيز چنين بر مى‏آيد كه آنها خود را براى پاتك‏هاى سنگين‏ترى آماده مى‏سازند.
همزمان با شروع فعاليت رزمندگان اسلام براى پاكسازى عناصر گارد كه پشت خط خودى حضور داشتند دشمن نيز با استعداد فراوان زرهى و پياده، دست به پاتك شديدى از طريق جاده آسفالت به طرف سه راهى(كارخانه نمك) مى‏زند پس از گذشت دو، سه ساعت از درگيرى، انبوهى از امكانات ترابرى و زرهى سوخته شده دشمن در پانصد مترى تا يك كيلومترى سه راه، جاده آسفالت را مسدود مى‏كند. در ساعت 14، پس از مدّت كوتاهى آرامش، همزمان با اجراى شديد توپخانه دشمن، ادامه پاتك در دشت سمت راست جاده بصره براى تصرف سه راه و قرارگاه‏هاى حاشيه جاده شنى به طور ناگهانى آغاز مى‏گردد. نيروهاى دشمن با استعداد بيشترى، در حمايت آتش تهيه و گلوله باران شيميايى توپخانه، براى تصرف جاده آسفالته در پشت سر رزمندگان، و پيشروى به سمت خط خودى از سوى مقابل، اقدام به پاتك مى‏كنند تا در پى آن، گردان حضرت ابوالفضل (ع) را به محاصره خويش در آوردند. امّا افراد گردان حضرت ابوالفضل (ع) با استوارى هر چه تمامتر به مقاومت در برابر آتش تهيه و هجوم تانك‏ها و نفرات پياده دشمن ادامه مى‏دهند. فرمانده گردان حضرت ابوالفضل(ع) به همراه على قوچانى فرمانده يكى از تيپ‏هاى لشكر 14 امام حسين(ع) و فرمانده محور عمليات، از طريق بى سيم مسؤولان را از حضور دشمن در سمت راست جاده بصره باخبر مى‏كنند و درخواست كمك مى‏نمايند. افراد گردان‏هاى ديگر كه هر كدام از شب گذشته تا كنون فعالانه در حال درگيرى به سر برده، تعدادى از آن‏ها آلوده به مواد شميايى شده‏اند و در چهره يكايكشان آثار خستگى و كوفتگى شديد ظاهر شده و توانايى كمك به گردان مزبور را ندارند، از اين‏رو فرمانده گردان حضرت ابوالفضل(ع) كه تا كنون پاسخگوى پاتك شديد دشمن بوده است، بنا به ضرورت پيشنهاد عقب نشينى داد. و پس از جلب موافقت فرماندهان بالاتر، به قصد پدافند، يك كيلومتر عقب‏تر از سه راه، گردان را مستقر مى‏سازد. برادر قوچانى كه از صبح امروز در خط مقدم كنار نيروهاى مقاوم گردان ابوالفضل(ع) حضور يافته و به فرمانده گردان در امور مختلف كمك رسانده است، اكنون نيز در عقب نشينى گردان، به صورت اختيارى و منظم، نقش فعالى ايفا مى‏كند. او موضعى را كمى عقبتر مشخص مى‏كند و با تسلط كافى به همراه فرمانده گردان، حركت نيروها را كنترل و هدايت مى‏نمايد. او در اين راه چنان به تكاپو مى‏افتد كه گويى با خود عهد بسته است كه چون تا اين ساعت در
شرايط سخت و سنگين مقاومت، شريك بسيجيان بوده است، در اين برهه از عمليات نيز بعد از عزيمت آخرين نفر، به عقب برگردد.
او جلوتر از همه افراد در اين مسير به اين سو و آن سو مى‏رود و لحظه‏اى از تحرك باز نمى‏ايستد. سنگر به سنگر مواضع خودى را سركشى مى‏نمايد و در پى آخرين نفرات گردان، تلاش مى‏ورزد… به خاطر اطمينان يافتن از رفتن كليه بسيجيان در خط، در زير آتش شديد دشمن كه در اين ساعت شدت يافته بود پيوسته به جستجو ادامه مى‏دهد و با دوندگى و فريادهاى بلند، افراد احتمالى باقيمانده را خبر مى‏كند. نيروهاى دشمن با كاهش آتش نيروهاى خودى، هر لحظه به محل سه راه نزديك‏تر مى‏شوند امّا على قوچانى سرگرم وظيفه خطير خويش است و با روحيه‏اى سرشار از علاقه به بسيجيان و دلسوزى غير قابل توصيف، همچنان منطقه را كنترل مى‏كند.
همزمان با پايان گرفتن عقب نشينى گردان (حضرت ابوالفضل(ع)) او نيز براى پيوستن به نيروها خود را آماده مى‏كند اما چيزى از خط فاصله نگرفته است كه تانك‏هاى دشمن متوجه حضور وى شده و وى را به عنوان آخرين نفر، مورد هدف قرار مى‏دهند. نيروهاى خودى كه از دور ناظر صحنه هستند، در يك لحظه، على قوچانى را همچون شعله‏اى از آتش مشاهده مى‏كنند كه به سرعت محو مى‏شود. در بررسى‏هاى انجام شده هيچگونه اثرى از او به دست نمى‏آيد و او كه انسى عميق و پيوندى ناگسستنى با بسيجيان داشت، وجودش را فدا مى‏سازد و تنها مشتى خاك از خود، براى خانواده‏اش به يادگار مى‏گذارد.»(11)
عزيزى ديگر گويد:«وقتى آقاى قوچانى شهيد شد، آقاى خرازى (فرمانده لشكر 14 امام حسين(ع)) به من مأموريت داد به محل شهادت او بروم و از نزديك جستجو كنم شايد چيزى از جسدش بيابم. وقتى به منطقه رفتم…نااميد برگشتم. وقتى خبر آن را به آقاى خرازى دادم، باورش نشد… همراه هم به منطقه رفتيم و از نزديك، محل شهادت او را نشان دادم و اين بار خود (آقاى خرازى) بررسى كرد و به نتيجه نرسيد…»(12)
يكى از همرزمان شهيد قوچانى به نام مصطفى دامغيان – كه در يكى از عمليات‏هاى گشت جانباز گرديد گويد:«يادم مى‏آيد بعضى مواقع (شهيد قوچانى) مى‏گفت:«من دلم مى‏خواهد مفقود شوم و از بدنم اثرى نماند! وقتى علت را پرسيدم، به طور جدى و از ته دل مى‏گفت :براى اين كه خدا را راضى كنم، امام از دستم راضى باشد و خجالت شهدا را نكشم.»(13) پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. پرواز تا بى نهايت، ص‏172-170. 2. پرواز تا بى نهايت، ص 146. 3. پرواز تا بى نهايت، ص‏131. 4. گلشن ياران، ص 58. 5. هزار قله عشق، ص 127،128. 6. اعجوبه قرن، ص‏154و155. 7. به نقل از حجةالاسلام رستگارى ر.ك: ياد آن روزها، احمد حسينيا، ص 66و67. 8. يالثارات الحسين(ع)، ش 241، ص 11. 9. روح آسمانى، ص‏130و131. 10. راوى: عباس قربانى، ر.ك. 11. جان عاريت، ص 160و155. 12. جان عاريت، ص 78. 13. جان عاريت، ص‏56.

قسمت دوم‏ انحراف در پوشش انقلاب‏
حدود چهل روز بعد از قضاياى لغو لايحه انجمن‏هاى ايالتى و ولايتى و در 19 دى ماه 1341 عدّه‏اى كشاورز با لباس‏هاى محلى از سراسر كشور در يكى از استاديوم‏هاى ورزشى تهران اجتماع مى‏كنند، شاه در انجام مأموريت خويش براى اين افراد سخنرانى مى‏نمايد و در ضمن گفته‏هايش به علما و روحانيت اعتراض مى‏نمايد و مزوّرانه مى‏گويد ما در صدد هستيم كشور را به سوى ترقى سوق دهيم و به حرف‏هاى ارتجاع سياه گوش نمى‏دهيم. در اين اجتماع براى اولين بار شاه اصول انقلاب سفيد را اعلام كرد و افزود اين اصول ششگانه را به رفراندوم مى‏گذارم، اين اصول بعدها به لوايح ششگانه معروف گرديد و اصولى بر آن‏ها افزوده شد تا به نوزده اصل رسيد.
پس از اعلام همه پرسى از سوى شاه، در خصوص انقلاب شاه و مردم، بر اثر انتشار اعلاميه امام خمينى و ساير مراجع مبنى بر تحريم رفراندوم، در روز 6 بهمن كه زمان اخذ رأى ملّت بود، شهرهاى قم، تهران، مشهد و بسيارى از استان‏هاى كشور به صورت يكپارچه به حالت تعطيل درآمد و مردم به عزاى عمومى پرداختند. كمتر كسى از خانه بيرون مى‏آمد، چند نفر از واعظان معروف كه بر فراز منبر طبق فرمان مراجع بزرگ، شركت در اين همه پرسى را تحريم كرده بودند دستگير و به تهران انتقال داده شدند. در برخى شهرها در پناه اسلحه و قواى نظامى و انتظامى و با آوردن مأمورينى در لباس مبدّل و عدّه‏اى افراد بى اطلاع، رأى دادن آغاز شد. با اين كه جز اندكى آن هم با فشار و اختناق پاى صندوق‏هاى رأى نرفتند و رسانه‏هاى وابسته به دستگاه ستم اعلام كردند: اصول پيشنهادى شاه با استقبال پرشور و بى نظير ملّت ايران روبرو گرديد.(1)
امّا رفراندوم مذكور در بين علماى حوزه و جامعه روحانيت مبارز، عكس خبرى بود كه در جرايد داخلى و خارجى انعكاس يافته بود و رژيم كه از اين روند آگاهى داشت و نمى‏خواست سرنوشت لوايح ششگانه دستخوش سرنوشت تصويب نامه انجمن‏هاى ايالتى و ولايتى گردد، به فكر چاره‏جويى افتاد. در اين ميان يكى از مقامات دولتى به نام آقاى سليمان بهبودى بنا به درخواست علماى قم روانه اين شهر گرديد و بلافاصله با شخصيت‏هاى روحانى به گفتگو نشست و چند بار هم بين تهران و قم رفت و آمد كرد و ديدگاه مقامات حوزه قم را به اطلاع رژيم و بالعكس رسانيد.(2) موضع علماء و امّت مسلمان‏
اواخر دى ماه 1341 – مقارن شعبان 1382 امام طى بياناتى در جمع علماى قم خاطرنشان ساخت: «دستگاه حاكمه براى اغوا و اغفال ملت، دام وسيعى گسترده و به يك سلسله اعمال ظاهر فريب و گمراه كننده دست زده است و ما اگر در مقابل به بيدار كردن و متوجّه ساختن توده مردم اقدام نكنيم و از افتادن آن‏ها به دام استعمارى كه براى آنان گسترده‏اند جلوگيرى ننمائيم ملّت اسلام در معرض فنا و نيستى قرار خواهد گرفت و منحرف خواهد شد».(3)
امام در پيامى كه دوم بهمن 1341 صادر فرمود و مخاطب آن برخى متدينين تهران بودند فرمود: «اساساً پيش آوردن رفراندوم براى آن است كه تخلّفات قانونى قابل تعقيب كه مقامات مسؤول گرفتار آن مى‏شوند لوث شود…به نظر مى‏رسد اين رفراندوم اجبارى مقدمه براى از بين بردن مواد مربوط به مذهب است. علماى اسلام از عمل سابق دولت راجع به انتخابات انجمن‏هاى ايالتى و ولايتى، براى اسلام و قرآن و مملكت احساس خطر كرده‏اند، و به نظر مى‏رسد كه همان معانى را دشمنان اسلام مى‏خواهند به دست جمعى مردم ساده‏دل اغفال شده اجرا كنند…»(4)
با افشاگرى‏هاى امام خمينى موج اعتراض مردم به حركت درآمد، بازار تهران تعطيل گرديد و مردم به خيابان‏ها آمدند و فرياد زدند: رفراندوم قلّابى مخالف اسلام است. در پيشاپيش تظاهر كنندگان، علماى تهران ديده مى‏شدند كه ناگهان قواى نظامى و انتظامى به آنان يورش بردند و عدّه‏اى را در كاميون‏هاى نظامى ريختند و به نقطه نامعلومى بردند امّا مخالفان در تهران بر خلاف فشار و يورش مداوم نظاميان كه هرگونه تحرّكى را با سرنيزه و اسلحه پاسخ مى‏دادند از تظاهرات ضد رژيم دست نكشيدند و فرداى آن روز در سوم بهمن ماه نيز اين اعتراضات ادامه يافت.
در همان حالى كه مردم بازار را تعطيل كرده و رفراندوم را تحريم نموده بودند، مقامات دولتى در تدارك استقبال و چراغانى شهر قم و ايجاد طاق نصرت بودند زيرا شاه اعلام كرده بود روز 4 بهمن 1341 ش به عنوان زيارت به قم مى‏رود. او مى‏خواست در قالب اين نيرنگ قدرت نمايى كند و به مردم ساير شهرهاى ايران وانمود كند مخالفت يكپارچه روحانيت با رفراندوم واقعيت ندارد. امّا در آستانه ورود شاه گروههاى عظيمى از مردم به راهپيمايى پرداختند و اعلاميّه علما را در تحريم توطئه جديد خواندند و شاه دوستان را به باد كتك گرفتند، عكس محمد رضا شاه را پاره كردند، كيوسك پليس را شكستند، طاق نصرت را درهم كوبيدند و شعار اسلام پيروز است استبداد محكوم است سردادند. در مقابل اين مخالفت‏ها، چندين كاميون سرباز به قم آمد و به مدرسه فيضيه حمله كردند و بسيارى از مغازه‏هاى بسته را مورد تهاجم خود قرار دادند و به نفع شاه شعار مى‏دادند. امام در مورد اين يورش‏هاى وحشيانه اظهار داشت ديگر هيچ گونه تفاهم با دستگاه حاكمه وجود ندارد مگر اين كه شاه براى جبران اهانت به حريم مقدّس روحانيت، نخست وزير (اسد اللّه علم) را به عنوان مجرم از مقامش عزل كند و به اين زد و خوردهاى خونين و پليسى پايان بخشد.(5)
براى آمدن شاه تمام امكانات بسيج گرديد و با اتوبوس‏هاى واحد عدّه‏اى را از نقاط ديگر به قم آوردند و نيروهاى نظامى را در همه جا مستقر نمودند. شاه پس از انجام مراسم زيارت در ميدان آستانه طى نطقى مخالفين مذهبى را مورد حمله قرار داد و آنان را ارتجاع سياه ناميد و تحريم كنندگان رفراندوم را عدّه‏اى نفهم و قشرى دانست. همين سخنان شاه، عليه خودش مورد بهره بردارى قرار گرفت و او از اين مسافرت نتيجه مثبتى بدست نياورد.(6)
اگرچه رژيم روز رفراندوم( ششم بهمن 1341) را روز موفقيت‏آميزى اعلام نمود و آن را انقلاب سفيد شاه و مردم ناميد و روزنامه‏هاى وابسته به ابرقدرت‏هاى غربى و شرقى عمل شاه را ستودند امّا روحانيان و نيروهاى مذهبى آن را برتابيدند و به دنبال رفراندوم، به پيشنهاد امام خمينى مردم تصميم گرفتند ماه رمضان آن سال را كه از روز بعد رفراندوم آغاز مى‏گرديد به عنوان اعتراض به دولت ظالم از رفتن به مساجد خوددارى كنند و براى جلب نظر عموم مردم در طول اين ماه، مساجد تعطيل گردد و دلايل آن هم به جهان اسلام و مسلمانان اعلام گردد، به همين دليل در سراسر كشور وضع فوق العاده‏اى پيش آمد و محراب، مسجد و منبر تعطيل شد و از علماى نجف هم خواستند اين گونه عمل كنند. اما به دليل تهديد و ارعاب دستگاه ستم و نيرنگ رژيم دوام نياورد و شاه در صدد جلب روحانيان ملايم بود و از سوى ديگر عليه علماى مبارز و مقاوم تبليغات منفى را آغاز كرد.(7)
در 28 بهمن 1341 علماى قم اعلاميه نه امضايى را صادر كردند كه در ذيل آن نام شخصيت هايى چون آيات گرام امام خمينى، علامه طباطبايى، ميرزا هاشم آملى، سيد محمد رضا گلپايگانى و مرتضى حائرى ديده مى‏شد.(8)
در فرازى از اين اعلاميه آمده بود: با اين اختناق جان فرساو سخت‏گيرى دستگاه انتظامى كه حتى براى طبع يك ورقه مشتمل بر نصيحت و راهنمايى يا پخش آن، اشخاصى به حبس كشيده و مورد اهانت و شكنجه واقع مى‏شوند، روحانيت ملاحظه مى‏كند كه دولت مذهب رسمى كشور را ملعبه خود قرار داده (است)… اينك كه (دولت) به وسيله حبس، زجر و اهانت به طبقات مختلف ملت، از روحانيين و متدينين، تسلط خود را بر ملت احراز نموده، بدون اعتنا به قوانين اسلام و قانون اساسى و قانون انتخابات، دست به كارهايى زده كه عاقبت آن براى اسلام و مسلمين خطرناك و وحشت آور است. خداوند ان شاء اللّه دولت‏هاى ما را از خواب غفلت بيدار كند و بر ملت مسلمان و مملكت اسلام ترحم فرمايد.»(9)
امام خمينى هفتم اسفند 1341، مطابق اول شوال 1382 ه.ق به مناسبت فرا رسيدن عيد سعيد فطر در جمع طلاب، روحانيان، اهالى قم و زائران حرم حضرت فاطمه معصومه(س) سخنانى ايراد فرمودند كه در فرازى از آن آمده بود: آقايان محترم… با كمال متانت و استقامت در مقابل كارهاى خلاف شرع و قانون بايستيد… اين سرنيزه‏ها به زودى خواهد شكست، دستگاه حاكمه با سرنيزه نمى‏تواند در مقابل خواست يك ملت بزرگ مقاومت كند و دير يا زود شكست مى‏خورد اكنون هم درمانده…است و روى درماندگى به اين بى فرهنگى‏هايى كه ملاحظه مى‏كنيد دست مى‏زند. ما ميل نداشتيم كار به اين رسوايى‏ها بكشد. چرا بايد شاه مملكت اين قدر از ملت جدا باشد كه وقتى پيشنهادى (رفراندوم) مى‏دهد با بى‏اعتنايى و عكس العمل منفى مردم مواجه گردد. خوب است كه قدرت عبرت بگيرند و بيدار شوند و در سياست خود تجديد نظر كنند، به جاى قانون شكنى و به زندان كشيدن علما و محترمين و به جاى سرنيزه و قلدرى، در مقابل درخواست ملّت تسليم شوند…»(10)
شاه در 23 اسفند 1341 ش در پايگاه وحدتى دزفول طى سخنانى، نسبت به مقام مراجع و روحانيت اهانت‏هايى روا داشت و تهديد كرد به زودى مخالفان را به شدت سركوب مى‏كند.(11)
نوروز سال 1343 با سالروز شهادت امام صادق(ع) مصادف بود و امام طى ارسال پيام‏هاى جداگانه خطاب به علماى بلاد فرمود امسال ما عيد نداريم و عيد را عزاى عمومى اعلام كرد و از آنان خواست از فرصت بدست آمده استفاده كرده، مردم را ازجنايات و خلاف كارى‏هاى شاه مطلع سازند.(12) البته امام تأكيد داشت صرفاً به دليل فرا رسيدن سالروز شهادت امام صادق(ع) عزاى عمومى اعلام نشده است و متذكر گرديد: «مادر اين عيد عزا داريم براى مصيبت‏ها و لطمه هايى كه در اين سال به اسلام وارد شد، در اين سال به اسلام تجاوز شد، علماى دين و روحانيون مورد اهانت قرار گرفتند. در اين سال استعمار توطئه‏هايى را عليه اسلام تدارك ديد، عمال پليد استعمار به قرآن جسارت كردند.»(13)
مراجع تقليد و علماى اعلام، اعلاميه‏هايى مبنى بر نداشتن عيد در اين سال منتشر نمودند، عدّه‏اى از روحانيان مبارز مصمّم گرديدند ضمن ذكر مصائب وارد شده بر خاندان عصمت و طهارت، اشاره‏اى به مسايل تأسف بار ايران كنند و از اين رهگذر اقدام به روشنگرى نمايند. مبارزين مؤمن و معتقد به قم مى‏رفتند تا در نزديك مكان به قلب جنبش ضد ستم، حضور يابند. در اعلاميه تاريخى و توفانى امام آمده بود: «آنها اسلام و روحانيت را براى اجراى مقاصد خود مضر و مانع مى‏دانند…موجوديت دستگاه (پهلوى) رهين شكست اين سد است…من چاره را در اين مى‏بينم كه اين دولت مستبد به جرم تخلّف از احكام اسلام و تجاوز به قانون اساسى كنار برود و دولتى كه پاى بند احكام اسلامى و غم خوار ملت ايران باشد روى كار بيايد».(14)
در دوم فروردين 1342 كه با 25 شوال (سالروز شهادت امام صادق(ع)) مقارن بود، بطور معمول در نقاط گوناگون از جمله شهرهاى مذهبى مجالس سوگوارى و مراسم ماتم‏دارى برپا بود. در مدرسه فيضيه كه در جوار حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه بود، مجلس عزادارى با حضور طلاب، زوّار حرم و اقشار گوناگون مردم قم، برقرار گرديد، از آن سوى نيروهاى امنيتى كه بسيارى از آنان را از تهران به قم انتقال داده بودند در ميدان آستانه و حوالى اين مدرسه قابل مشاهده بودند. در داخل اين مجلس نيز برخى تحرّكات تأمل برانگيزى صورت مى‏گرفت و گويى حوادثى خطرناك و خونين در حال وقوع است. در اين هنگام يكى از واعظان معروف قم(حجةالاسلام انصارى) بر فراز منبر رفت و درباره امام ششم، نقش حوزه علميه و حفظ احكام اسلام و حراست از استقلال ايران به سخنرانى پرداخت كه ناگهان بدون مناسبت و ضرورت عدّه‏اى به صورت دسته جمعى مشغول صلوات فرستادن شدند كه اين وضع وعظ ناطق را با مشكل مواجه ساخت و او هرچه درخواست كرد بى جا صلوات نفرستند، موثر واقع نشد، حجةالاسلام سيد رضا موسوى اردستانى نيز به اين وضع اعتراض نمود، اما همچنان مزاحمان اجازه نمى‏دادند سخنران، بيانات خود را به پايان برساند و او از منبر پايين آمد، در اين حال يكى از مأمورين رژيم طاغوت از طريق بلندگو فرياد زد: به روح رضا شاه كبير صلوات، مجلس به هم ريخت و هر كس مى‏كوشيد به سوى درب خروجى برود و خود را از اين وضع نجات دهد. سرانجام مدرسه از جمعيت خالى شد و صرفاً تعدادى روحانى و عدّه كمى از مردم باقى ماندند. در اين حال حدود هزار نفر مأمور مسلّح به طلاب حمله ور شدند و با فريادهاى جاويد شاه به هر كس مى‏رسيدند او را به قصد كشت مى‏زدند.
روحانيون به دفاع برخاستند و با آجر به اين هتاكان متجاوز يورش بردند، در اين هنگام صحنه عوض شد و نيروهاى امدادى شهربانى وارد صحنه شدند و مدرسه فيضيه ميدان نبرد گرديد و رگبار گلوله شروع شد و عدّه‏اى از طلبه‏ها از ارتفاع بالا به سوى پايين پرتاب شدند آنان به اين وضع اكتفا نكردند و با گاز اشك آور و سرنيزه به مردمى حمله كردند كه در اطراف اين مدرسه اجتماع كرده بودند و احتمال حمله آنان به مأمورين مى‏رفت. گروههاى پنج يا شش نفرى به حجره‏هاى طلاب يورش مى‏بردند و قرآن، مفاتيح و كتب حديث، لباس طلبه‏ها و امكانات ديگر را به آتش مى‏كشيدند، آنگاه روحانيان را زير ضربات مشت و لگد مضروب مى‏ساختند، در اين ماجراى خونين و اسف بار عدّه‏اى به شهادت رسيدند و صدها نفر زخمى و مجروح شدند، مأمورين اجساد كشته شدگان را با خود بردند.(15)
برخى منابع تاريخى به نقل از شاهدان عينى ماجرا را، اين گونه نوشته‏اند: درست در آخرين لحظاتى كه خورشيد دامن خود را از شهر قم جمع مى‏كرد و هوا رو به تاريكى مى‏رفت، از يك سوى در مدرسه، توسط سرهنگ مولوى جنايتكار دستور حمله صادر گرديد، به دنبال آن دهها كماندوى ورزيده و تعليم ديده كه از سرسپردگان چنگيز زمان بودند، طلّاب بى پناه را كه فاقد هرگونه وسيله دفاعى بودند، همچون گرگ‏هاى وحشى مورد يورشى وحشتناك قرار دادند، در اين تهاجم دَدمَنشانه دهها نفر از طلبه‏هاى مدرسه فيضيه و ديگر روحانيان به سختى مجروح، مصدوم و يا به شهادت رسيدند. برخى را از طبقه دوم مدرسه به رودخانه پشت آن يا صحن مدرسه پرتاب نمودند، مأموران شقاوت پيشه هر كدام از طلّاب را كه دستگير مى‏كردند، كنار حوض مدرسه مى‏آوردند و او را وادار به گفتن «جاويد شاه» مى‏نمودند و اگر كسى امتناع مى‏كرد چنان او را مى‏زدند كه بيهوش مى‏گرديد. تاريكى شب بخشى از آثار اين جنايات خونين ضحّاكان زمان را پوشانيد و آنان كه به شهادت رسيدند به نقطه نامعلومى انتقال دادند. خون هايى را كه در صحن مدرسه مى‏درخشيد تا جنايات مدعيان دموكراسى را افشا كند، شستند، ولى هرگز اين سرخى خون كشته شدگان از ذهن امّت مسلمان و صفحه تاريخ پر افتخار مبارزات روحانيت شيعه محو نخواهد گرديد.(16)
به دنبال انتشار اين خبر أسف بار، در شهرهاى قم، مشهد، تهران و برخى شهرستان‏هاى بزرگ مراجع عظام و علماء به مدت يك هفته از برگزارى نماز جماعت اجتناب نمودند. در مشهد مقدّس تظاهرات پرشورى به راه افتاد. با شروع ماه محرم در دوم خرداد 1342 مجالس سوگوارى با شكوه هرچه تمام‏تر برگزار شد، اين ايام بهترين فرصت را براى روحانيت فراهم نمود تا در شرايط فقدان وسايل تماس با مردم، بتوانند از طريق منابر مردم را از وقوع اين رويدادهاى تلخ و خونين باخبر كنند. در آن سال شعارهاى سياسى با نوحه‏هاى عزا و ماتم تركيب گشت و در واقع حركتى انقلابى به شمار مى‏آمد و غالب سخنرانى‏ها در مخالفت با استبداد، دعوت مردم به استقامت و دفاع از اسلام در مقابل آمريكا و اسرائيل صورت مى‏گرفت. امام تأكيد مى‏نمود سخنرانى جهت روشن كردن مردم نسبت به حقايق روز باشد، اعلاميه شهربانى نگرانى دولت را از سياسى شدن مراسم ماتم‏دارى و مجالس روضه اعلام مى‏داشت.(17)
امام خمينى به منظور مقاومت در برابر رژيم و هرچه باشكوه‏تر برگزار شدن مراسم عاشورا، خطاب به گويندگان مذهبى اعلاميّه‏اى صادر نمود كه در فرازى از آن آمده بود:
«از سيد مظلومان فداكارى در راه شريعت را فرا گيريد. از توهم چند روز حبس و زجر نترسيد. سكوت در اين ايام، تأييد دستگاه جبّار و كمك به دشمنان اسلام است. اگر به واسطه سكوت شماها به اسلام لطمه‏اى وارد آيد نزد خداى تعالى، ملّت مسلمان مسؤول هستيد از ارعاب سازمان‏ها و دستگاه شهربانى هراسى به خود راه ندهيد…»(18)
اما دستگاه ستم كه هرگونه افشاگرى و روشنگرى را به ضرر خود مى‏ديد، برخى از واعظان را به سازمان‏هاى امنيتى مى‏برد و به آنان اخطار مى‏كرد در ايام محرم و صفر جز ذكر مصائب چيزى نگوئيد و از بازگويى مطالبى در سه محور زير امتناع كنيد: 1- عليه شاه چيزى بر زبان نياوريد 2- عليه اسرائيل چيزى نگوييد 3- به مردم نگوئيد اسلام در معرض خطر است.(19)
همچنين ساواك موظف گرديد به روحانيت توصيه كند درباره اين موضوعات سخنرانى كنند: 1- تجليل از شيعه اثنى عشرى كه اعليحضرت حامى آن است 2- وقف و املاك سلطنتى 3- دولت اسلامى منافع و مصالح دُول مسلمان را در نظر دارد
شاه با اطلاع از اوضاع جارى كشور و احتمال بروز مشكلاتى براى رژيم، لازم دانست تا شخصاً نسبت به جريانات كشور موضع‏گيرى كند و به گونه‏اى مبارزين را از هرگونه اقدامى برحذر دارد از اين روى در سخنرانى دوم خرداد 1342 مخالفان اصلاحات ارضى و برخى طرح‏هاى دولت را دشمن كشور دانست و افزود اين رفتارها به ضرر مذهب شيعه تمام مى‏شود و اين‏ها مى‏خواهند شيعيان در سرزمين‏هاى خود عقب افتاده بمانند. بيان اين مطالب از سوى كسى كه خود و تشكيلاتش بزرگترين دشمنان شيعه بودند و ضرباتى به جامعه اسلامى وارد ساخته بودند علاوه بر عوام فريبى بيانگر يك نوع هراس از قيام مردم به رهبرى امام خمينى بود. وعاظ و روحانيان با استفاده از منابر و محافل مذهبى پاسخ اين اباطيل شاه را دادند و به همين دليل شاه با خشم بيشترى در ششم خرداد1342 در كرمان گفت: ديگر دنياى ارتجاع سياه فرو ريخته است و ديگر نمى‏تواند از مردم سوارى بگيرد، متشنج نمودن جوّ عمومى و گرفتن ماهى از آب گل آلود ديگر سپرى گرديده است.(20) راهپيمايى با شكوه‏
با فرا رسيدن ماه محرم سال 1383 ه.ق امام كلاس سراسر انقلاب را افتتاح كرد و در اعلاميه‏اى وعاظان را كه با مردم در دورترين نقاط شهرى و روستايى در تماس بودند براى نشر فرهنگ اين خروش حماسى مهيا ساخت و از آنان خواست همراه ذكر مصائب شخصيت‏هاى دينى از مصيبت‏هاى امروزى هم سخن گويند و موضع حسين زمان را در برابر يزيديان كنونى به درستى بشناسند، ساير علما در اين ارتباط اعلاميه‏هايى منتشر نمودند و حتى علماى عراق هم در اين جوشش مقدّس حركتى وسيع از خود بروز دادند. در عاشوراى سال 1342 و هم زمان با سخنرانى امام در قم، جمعيت مؤتلفه اسلامى با همكارى تعدادى از هيأت‏هاى عزادار، راهپيمايى بزرگى را در تهران برنامه ريزى كردند، آنان با پخش اعلاميه‏اى به اطلاع مردم و هئيت‏هاى سوگوارى رسانيدند كه صبح عاشورا در مسجد حاج ابوالفتح واقع در ميدان شاه(قيام) اجتماع مى‏كنند، علاوه بر آمدن نيروهاى پليس و دخالت‏هاى اراذل و اوباش، بستن درب مسجد و بردن وسايل صوتى انبوهى از جمعيت در ساعت 9 صبح روز عاشورا در اطراف اين مسجد اجتماع كردند، جمعيت در آغاز حدود بيست هزار نفر بود ولى پس از مدتى به پنج برابر اين ميزان رسيد. پس از حركت راهپيمايان، نيروهاى انتظامى در صدد بودند از مسير آن مطلع شوند امّا هيچ كس به آنان آگاهى مشخصّى نمى‏داد، در يكى از اسناد و گزارش مأموران آمده است: به اطلاع مى‏رسد كه مجتمعين مسير خود را به كسى نمى‏گويند، ولى مى‏گويند بايد امروز خون بدهيم و عاشورايى برپا كنيم روى پلاكاردها كه توسط مردم حمل مى‏گرديد اين عبارت ديده مى‏شد: «جهان به نور آيت اللّه خمينى زنده است، زير بار ننگ نرويد» اگر دين نداريد در دنيا آزاده باشيد، خواسته‏هاى مراجع خواسته‏هاى مردم است.
برخى از شعارهاى مردم اين گونه بود:
قم شده كربلا

هر روزش عاشورا
فيضيه قتلگاه‏

خون جگر علما
* *
خمينى خمينى، توزاده حسينى‏

جان را به كف نهاده‏اى در راه قرآن‏
خمينى بت شكن، ملت طرفدار تو

مى‏رود، مى‏رود، دشمن خونخوار تو
خمينى خمينى، خدا نگهدار تو

بميرد بميرد، دشمن خونخوار تو
مرگ بر شاه، مرگ بر ديكتاتور(21)
راهپيمايان در ميدان بهارستان ميدان مخبرالدوله(استقلال) و مقابل دانشگاه تهران توقف كوتاهى كردند و چند نفر نيز سخنرانى نمودند. ساواك به دليل سردرگمى و براى سرپوش نهادن بر تحليل‏هاى نادرست و غلط خود، گزارش‏هاى دروغى مخابره كرد. هيچ گروه سياسى نتوانست از اين موج خودجوش بهره بردارى خاصى كند، راهپيمايى همچنان ادامه داشت و تظاهر كنندگان از ميدان 24 اسفند(انقلاب)، خيابان سى مترى (كارگر)، خيابان سپه (امام خمينى)، ميدان توپخانه (امام خمينى)، بازار و مسجد شاه(امام) عبور كردند. با توجه به بخشنامه ساواك و سردرگمى مأموران و برخى انعكاس‏هاى رسانه‏اى، هيچ كدام از نيروهاى نظامى و انتظامى با راهپيمايان برخورد نكردند اين تجمّع حادثه‏اى مهم بود كه تمام اقشار با شعارهاى يكسان در آن حضور داشتند.(22)
مأموران ساواك همچنين از دسته پنج هزار نفرى طيب رضايى كه به نفع امام خمينى شعار مى‏دادند، گزارش مى‏دهند، به روايت حاضران تصاوير امام روى علامت دسته عزادارى وى نصب شده بود و او با وجود هشدارهاى اسداللّه علم كه از سوى رسول پرويزى (سناتور رژيم شاه و داستان نويس) به او ابلاغ مى‏شد از برداشتن عكس‏ها خوددارى كرد، اين عكس‏ها را شهيد مهدى عراقى تهيه كرده بود.(23)
شب همان روز دانشجويان نيز طى تظاهراتى پرشور حمايت خود را از نهضت امام اعلام كردند تظاهرات گسترده ديگر نيز در شهرهاى بزرگ در جريان بود.(24) سخنرانى تاريخى امام در عصر روز عاشورا
چند روز قبل از عاشورا، بين مردم انتشار يافت كه امام در روز عاشورا در قم سخنرانى خواهند داشت، علاوه بر زايران و عزاداران كه همه ساله و در ايام محرم به قم مى‏آمدند، عدّه زيادى از مسلمانان مبارز و حامى نهضت براى شنيدن سخنان رهبر، راهى قم شدند. با احتمال درگيرى بين مردم و رژيم، افراد بسيارى خود را آماده مقابله با نيروهاى ضربت، كماندوها، اراذل و اوباش كردند تا بار ديگر فاجعه غم بار و خونين فيضيه تكرار نشود.
روز عاشورا قم طبق معمول هر ساله مملوّ از جمعيت بود، امام با علماى طراز اول به مشورت نشست تا هرچه بيشتر عاشورا را به نقطه اوج نهضت برسانند و پيشنهاد نمود روز عاشورا علما به مدرسه فيضيه بروند و براى مردم كه از اطراف و اكناف به قم آمده‏اند، سخنرانى نمايند كه همه پذيرفتند. ازدحام جمعيت در مدرسه فيضيه نسبت به سال‏هاى قبل خيلى زيادتر بود. در همين روز وابستگان به دربار، در قم به ملاقات با علما رفتند تا آنان را از تصميم خود صرف نظر كنند.
امام خمينى با آغاز محرم ضمن برقرارى روضه خوانى در منزل خود در دهه محرم، هر شب به يكى از مجالس عزادارى يكى از محلات قم مى‏رفتند و در هر جلسه يكى از همراهان ايشان سخنرانى مى‏كرد و مردم را مطلع مى‏ساخت.
مأموران ساواك از سوى شاه، امام را تهديد كردند كه در صورت حضور و سخنرانى در فيضيه كماندوهاى رژيم آنجا را به آتش و خون مى‏كشند پاسخ قاطع و كوبنده امام، آنان را در موجى از هراس فرو برد: ما هم به كماندوهاى خود دستور مى‏دهيم كه فرستادگان اعليحضرت را تأديب كنند.(25) و با كمال صراحت گفت وظيفه خود را چنين تشخيص داده‏ام كه حقايق را براى مردم بازگو كنم و رژيم هرچه مى‏خواهد بكند.
امام در فراز بياناتى فرمود: «سازمان امنيت قم از مركز درخواست كرده كه براى عاشورا در حدود ششصدنفر از لات‏ها را مسلّح، به قم بفرستد ولى من نمى‏گذارم رئيس سازمان امنيت (بديعى) و رئيس شهربانى قم(سيد حسن پرتو) هر كارى كه دلشان خواست انجام دهند، روزى كه وقتش برسد مى‏دانم با اين…(26) چگونه رفتار كنم و چطور آنها را گردن بزنم. اينها بودند كه قم را خراب كردند، اينها بودند كه درخواست اشخاص لات از تهران كردند و واقعه مدرسه فيضيه را به وجود آوردند…»(27)
سرانجام امام ساعت چهار بعد از ظهر عاشوراى 1383 (13 خرداد 1342) در معيّت تنى چند از روحانيان رهسپار مدرسه فيضيه گرديد تا سخنان تاريخى خود را در اجتماع عظيمى از علما، طلاب، هيأت‏هاى عزادار و زائران حرم حضرت فاطمه معصومه(س) بنمايد.
سخنرانى امام عصر روز عاشورا با اشاره به فلسفه شهادت امام حسين(ع) آغاز گرديد و مكان سخنرانى جايى بود كه خاطره خونين 25 شوال 1382 (2 فروردين 1342) را به منزله سند جنايات شاه به همراه داشت. در اين بيانات آتشين كه به زبانى ساده و قابل درك براى عموم مردم صورت گرفت براى اولين بار از سوى شخصيت بلند پايه حوزه، شاه مورد سؤال، انتقاد، سرزنش و يورش قرار گرفت و حملات كوبنده امام عليه محمد رضا پهلوى با جملاتى صريح، ترس و وحشت مردم نسبت به دستگاه امنيتى را زايل ساخت. در اسناد ساواك آمده است: امام خمينى در حضور دهها هزار تن مستمع، شاهنشاه را آقاى شاه، تو! بيچاره!بدبخت! خطاب كرده بود. سخنان آن روز امام، به شدت رژيم را تكان داد زيرا امام سلطه شاه را غير قابل قبول مى‏دانست و مردم را براى مبارزه با ستم مهيا مى‏ساخت.(28)
امام پس از اشاره به وقايع عاشورا و اسارت اهل بيت امام حسين(ع) توسط بنى اميه خاطرنشان ساخت: «اسرائيل نمى‏خواهد در اين مملكت دانشمند باشد، اسرائيل نمى‏خواهد در اين مملكت قرآن باشد، اسرائيل نمى‏خواهد در اين مملكت علماى دين باشند. اسرائيل نمى‏خواهد در اين مملكت احكام اسلام باشد.»
سپس رفراندوم شاه را غلط و خلاف مصالح ملت ايران تلقى نمود و به حوادث مدرسه فيضيه وضع طلاب اشاره كرد، در ادامه شاه را نخست نصيحت كرد و سپس به وى اخطار نمود: «امروز به من اطلاع دادند كه بعضى از اهل منبر را برده‏اند در سازمان امنيت و گفته‏اند شما سه چيز را كار نداشته باشيد ديگر هرچه مى‏خواهيد بگوئيد؛ يكى شاه را كار نداشته باشيد، يكى هم اسرائيل را كار نداشته باشيد، يكى هم نگوئيد دين در خطر است اين سه تا امر را كار نداشته باشيد خوب اگر اين سه تا امر را ما كنار بگذاريم ديگر چه بگوئيم؟! ما هرچه گرفتارى داريم از اين سه تاست امام تأكيد نمود شاه تحت تأثير فرقه ضاله بهائيت قانون تساوى حقوق زنان و مردان را مطرح كرد و اضافه نمود:«رابطه بين شاه و اسرائيل چيست كه سازمان امنيت مى‏گويد از اسرائيل حرف نزنيد، از شاه حرف نزنيد، اين دو تناسبشان چيست؟ مگر شاه اسرائيلى است؟ به نظر سازمان امنيت شاه يهودى است؟…»(29)
بدين ترتيب بيانات امام در عصر عاشورا، محرّك اصلى قيام مردمى در جهت تداوم مبارزه و ستيز با استبداد و استعمار گرديد. سران دستگاه ستم با اطلاع از محتواى اين سخنرانى و قاطعيت و صلابت رهبرى نهضت، خشمگين و مشوش شدند. بر اثر افشاگرى‏هاى امام شاه در موقعيت متزلزلى قرار گرفت و بازتاب آن در داخل و خارج كشور نشان داد كه در صورت عدم حمايت جدى و همه جانبه استبكار جهانى از شاه، امكان سقوط رژيم پهلوى با قيام مردم به رهبرى امام خمينى وجود دارد.
يازدهم محرم 1383 (14 خرداد 1342) راهپيمايى ديگرى در تهران انجام شد، شركت كنندگان در حالى كه عكس امام را با خود حمل مى‏كردند در مقابل دانشگاه تهران توقف كردند و در آنجا يكى از حاضران گفت: زيربار جاسوسان سفارت خانه‏ها نمى‏رويم، به آنها بگوئيد تانك‏هاى پوسيده‏اى كه از اسرائيل گرفته‏ايد بيايند و سينه‏هاى ما را سوراخ سوراخ كنند. بعد از ظهر همين روز اجتماع ديگرى در مسجد هدايت تشكيل شد. پس از سخنرانى و عزادارى جمعيت از مسجد خارج و در حالى كه به حمايت از امام و ضد ستمگران و دشمنان اسلام شعارهايى مى‏دادند به سوى لاله زار و بازار حركت كردند اجتماع ياد شده در ميدان سپه (امام خمينى) با مأمورين انتظامى روبرو شد و در نتيجه عدّه‏اى دستگير و بقيه پراكنده و متوارى شدند.(30) دستگيرى امام خمينى
از ابتداى سال 1342 ش زمزمه هايى مبنى بر تبعيد و مهاجرت مراجع به نجف اشرف مطرح گرديد كه بنا به دلايلى اجرا نشد، امّا جمع آورى مدارك و اسناد ضد علما خصوص امام خمينى در دادگسترى قم آغاز گرديد و در برخى جاها چنين گفته مى‏شد كه شاه اتهاماتى را عليه رهبر قيام مطرح كرده و از سوى دادستان اخطاريه‏اى جهت امام خمينى فرستاده شده است سرانجام در روزهاى پايانى ارديبهشت 1342 رژيم تصميم گرفت امام را احضار و از ايشان بازپرسى كند، هدف اين اقدامات مهيا نمودن امور قضايى و قانونى براى بازداشت امام بود ولى آن روح قدسى به اين مسايل وقعى ننهاد و صلاحيت دستگاه قضايى شاه را براى چنين اقداماتى رد كرد و فرمود بنده نمى‏آيم ولى مى‏توانيد مرا جلب كنيد، به دنبال اين ماجرا در حوزه‏هاى علميه و مجامع مذهبى اعتراض شديدى عليه رژيم و تشكيلات قضايى بوجود و منجر به صدور اعلاميه‏هايى از سوى علما و روحانيان گرديد. با نزديك شدن ماه محرم موضوع احضار امام مسكوت ماند ولى با سخنان ايشان در سيزدهم خرداد 1342 رژيم تصميم گرفت امام را به اتهام «اقدام بر ضد امنيت داخلى بازداشت كند».
حدود ساعت سه بامداد پانزده خرداد كه امام در منزل حاج آقا مصطفى براى نماز شب از خواب برخاستند، از داخل كوچه و منزل سرو صداى زيادى را شنيدند، پس درب را گشودند و ديدند مأموران از افراد محل، مكان اقامت رهبر را مى‏پرسند. و آنان را مورد ضرب و شتم قرار مى‏دهند. امام با مشاهده اين وضع خطاب به آنان فرمودند: روح اللّه خمينى منم، چرا اينها را مى‏زنيد، اين چه رفتار وحشيانه‏اى است كه داريد چرا به اصول انسانى پاى بند نيستيد، اين چه وحشى گرى است كه از شما سر مى‏زند.
مأموران رهبر را محاصره كرده و دستگير نمودند و به داخل ماشين بردند و به سرعت محل را ترك كردند دژخيمانى كه رهبر قيام را به تهران مى‏بردند در موجى از هراس به عقب ماشين و اطراف نگاه مى‏كردند امام براى دلدارى آنان فرمود: اين قدر وحشت زده نباشيد، در مسيرى كه ما در حال حركت هستيم كسى نيست كه قصد تعرض به شماها را داشته باشد. خبر دستگيرى امام، جامعه ناآرام ايران را به آتشفشانى شديد مبدّل ساخت كه شعله‏هاى آن در اغلب شهرهاى ايران زبانه كشيد، رژيم استبداد به ميدان آمد تا جلو گدازه‏هاى اين حركت مقدّس را بگيرد كه حماسه خونين قيام پانزده خرداد جامه وقوع بر تن كرد و بر تارك تاريخ معاصر ايران درخشيد و طليعه پيروزى انقلاب اسلامى گرديد كه به چگونگى آن اشاره خواهيم كرد.(31)
امام را در آغاز به باشگاه افسران تهران منتقل نمودند و غروب همان روز ايشان را به پادگان قصر بردند و پس از نوزده روز به پادگان عشرت آباد انتقال يافته و در آن جا زندانى شدند در همان روزهاى اول دستگيرى، قرار بازداشت موقت براى امام صادر گرديد و به رؤيت ايشان رسيد امام در ذيل آن نوشتند: بسمه تعالى، به اين قرار اعتراض دارم، روح اللّه الموسوى الخمينى، 15/3/1342. چند روز پس از دستگيرى بازجويى از ايشان آغاز شد ولى ايشان با سكوت به بازجو بى اعتنايى نشان داد و فرمود: چون استقلال قضايى در ايران نيست و قضات محترم در فشار هستند نمى‏توانم به بازپرسى جواب دهم و چون بازجو بر سماجت خود مى‏افزود تا امام را وادار به پاسخ گويى كند امام خطاب به وى پرخاش نمود و فرمود: شما مأمور چشم و گوش بسته‏اى، حق بازجويى ندارى قلم و كاغذت را بردار و برو بيرون، نمى‏خواهم اين جا بنشينى، در 25 خرداد هيأتى از نمايندگان ساواك، ركن دو ارتش و ستاد لشگر يك گارد، نزد امام آمدند تا از ايشان بازجويى كنند ولى امام از هرگونه جوابى امتناع كرد.(32) در زندان هم از امام حساب مى‏بردند، چنانچه ايشان بدين موضوع اشاره كرده‏اند: مى‏خواستيم وضو بگيريم براى نماز، مسافت زيادى از آن محل ما را مى‏بردند در جايى دور از پادگان من آن جا وضو مى‏گرفتم و بر مى‏گشتم، از من خيلى واهمه داشتند و مقيد بودند سربازان و درجه داران و افسران من را مشاهده نكنند.(كه تحت تأثير واقع شوند).(33)
سرانجام با تلاش آيت اللّه ميلانى كه در خيابان اميريه تهران اقامت داشت و نيز مذاكرات علماء مقرر گرديد امام از زندان عشرت آباد به منزلى در داوديه منتقل شود.(34)
تاريخ اين انتقال 11 مرداد 1342 مطابق ربيع الاول 1383 مى‏باشد، داوديه از توابع شميران است و در چهاركيلومترى تجريش قرار دارد، خانه‏اى كه امام در آن ساكن گرديد در خيابان شميران، ايستگاه مينا، كوچه دفتر واقع بود كه مالك آن سردفتر اسناد رسمى شماره 104 و فردى به نام عباس نجاتى بود وى اگرچه جزو نيروهاى رسمى ساواك به شمار نمى‏رفت ولى با مأمورين اطلاعاتى براى كنترل فعاليت‏هاى امام و ارتباط افراد با ايشان، با قواى امنيتى همكارى مى‏كرد او اجازه داد خانه‏اش به سيستم شنود مجهز گردد تا گفتگوها، رفت و آمدها و رفتارهاى امام زير نظر گرفته شود. نجاتى شخصاً با امام صحبت كرد تا آگاهى‏هايى به دست آورد، سپس اين گزارش‏ها را با مطالبى كه واقعى نبود درهم آميخت و به ساواك عرضه مى‏داشت.
غرض رژيم از بردن امام به داوديه دور نگاه داشتن رهبر قيام از مراكز پرتراكم تهران بود اما به رغم تصور باطل رژيم به محض آن كه مردم متوجه شدند رهبرشان به داوديه رفته است، به آنجا رفتند و در خيابان اصلى و كوچه‏هاى اطراف اجتماع نمودند، مأمورين ضمن نگرانى از اين وضع سواره و پياده در حال تردّد بودند ولى متعرّض كسى نمى‏شدند. آن چه كه امام را رنج مى‏داد احساسات مردمى بود، آنان با شعار و صلوات مشغول حمايت از رهبر بودند ولى مأموران اجازه نمى‏دادند آنان با امام ملاقات كنند، يك روز عصر كه امام در بالكن اين خانه نشسته بودند و شهيد آيت اللّه محلاتى، حاج آقا مصطفى و آيت اللّه لواسانى در كنارشان نشسته بودند، امام از جاى برخاستند و ايستادند، مردم كه سيماى رهبر را ديدند با شعارهايشان هيجانى خاص بوجود آوردند. امام سه روز در اين خانه اقامت داشت كه در دو روز آخر ملاقات با وى كاملاً ممنوع بود، سرانجام مرحوم روغنى با مقامات امنيتى مذاكره نمود و خاطرنشان ساخت حاضرم از ايشان و همراهان پذيرايى كنم، روغنى از بازاريان محترم تهران بود و خانه‏اش در قيطريه از توابع شهرستان شميرانات قرار داشت. امام پذيرفت كه به اين خانه برود، در آنجا صرفاً چند نفر اجازه داشتند به محضر امام بروند و مأمورين كاملاً مراقبت مى‏نمودند كسى نزديك نيايد. امام تا هفتم آبان 1342 در اين مكان مى‏زيست. در اين حال رژيم نقشه‏اى جديد را به اجرا گذاشت و تصميم گرفت در قيام امام تحريفى ايجاد كند لذا اعلام نمود: آيت اللّه خمينى موافقت خود را با برنامه‏هاى شاه اعلام نموده است، بدين جهت آزاد شدند. اين جملات نادرست در روزنامه اطلاعات آن زمان درج گرديد كه امام با مشاهده آن برآشفتند. چون حسنعلى منصور روى كار آمد و دولت جديدى تشكيل داد جواد صدر فرزند صدرالاشراف وزير كشور گرديد، وى در قيطريه به اقامتگاه امام آمد و از وضع پيش آمده عذرخواهى نمود و افزود شما به قم مى‏رويد.
سرهنگ مولوى يك اتومبيل بنز آورد، لندرور ساواك نيز آماده حركت بود، امام را با اين ماشين به قم آوردند و سركوچه يخچال قاضى (حوالى بيمارستان فاطمى) درخيابان معلم كنونى پياده نمودند، زيرا در آن موقع خيابان احداث نشده بود و ماشين به داخل كوچه نمى‏رفت تاريخ ورود امام به قم 17 فروردين 1343 بود. مردم قم و مراكز حوزه علميه اين شهر به دليل آزادى امام جشن باشكوهى در مدرسه فيضيه برگزار كردند و مقرر گرديد امام در اين مراسم حضور يابد امام فرمود در اولين وهله آن دروغى را كه در جرايد نوشته‏اند و گفته‏اند علماء با رژيم سازش كرده‏اند بايد تكذيب كنند و آقايان خزعلى و مرواريد كه بنا بود در فيضيه سخنرانى كنند توسط امام فراخوانده شدند و امام تأكيد نمود جواب اكاذيب را بدهيد و بگوئيد سازش و تفاهمى در كار نبوده است و اگر نگوئيد خودم اعلام مى‏كنم و آن روز امام نيز در اين مراسم حضور داشت، فرداى آن روز امام شهيد محلاتى را خواست و به وى فرمود به تهران برويد و به جواد صدر بگوئيد اگر مطالب روزنامه‏ها را تكذيب نكنيد هرچه ديديد از چشم خودتان ديده‏ايد، آن شهيد پذيرفت و خواسته امام را به وزير كشور وقت انتقال داد ولى او نپذيرفت و حاضر نگرديد بعد هم موضوع مزبور را تكذيب كند، اگرچه بعد از مدتى به قم آمد و با امام ملاقات كرد، در اين ديدار امام نظرات خويش را براى وى تشريح نمود رهبر انقلاب در اولين جلسه درس خود، نطق تاريخى مهمى بيان فرمود كه در آن آمده بود: ما همانى كه بوديم هستيم، هيچ كس حق سازش ندارد و مبارزه دوباره آغاز خواهد شد. (35) پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. نهضت روحانيون ايران، ج 3، ص 203 – 202. 2. ايران و تاريخ، بهرام افراسيابى، ص 325. 3. صحيفه امام، ج 1، ص 134. 4. همان، ص 137 – 136. 5. بررسى و تحليلى از نهضت امام خمينى، ج 1، ص 254. 6. تحولات سياسى و اجتماعى ايران در دوران پهلوى، ص 271 – 270. 7. تاريخ سياسى معاصر ايران، دكتر سيد جلال الدين مدنى، ج 2، ص 28؛ مأخذ قبل، ص 272. 8. هفت هزار روز تاريخ ايران و انقلاب اسلامى، ج 1، ص 126. 9. صحيفه امام، ج 1، ص 147 و 150. 10. همان، ص 151. 11. انقلاب اسلامى و چرايى و چگونگى رخ داد آن، محمد پزشكى و ديگران، ص 79. 12. پژوهشى نو پيرامون انقلاب اسلامى، حميد دهقان، ص 170. 13. صحيفه امام، ج 1، ص 157 (سخنرانى 29 اسفند 1349، 3 شوال 1382 در مسجد اعظم قم). 14. بررسى و تحليلى از نهضت امام خمينى، ج 1، ص 315. 15. همان، ص 368 – 367، ايران و تاريخ، بهرام افراسيابى، تحولات سياسى اجتماعى…، ص 274. 16. تحولات سياسى اجتماعى…، ص 275 ؛ ايران و تاريخ، ص 367؛ بررسى و تحليلى…، ج 1، ص 338. 17. از فيضيه 1342 تا فيضيه 1358، ص 79 – 78. 18. بيست و پنج سال حاكميت آمريكا بر ايران، جواد منصورى، ص 97، تاريخ سياسى معاصر ايران، ج 2، ص 40. 19. مجموعه‏اى از مكتوبات…امام خمينى از نيمه دوم 1341 تا هجرت به پاريس، ص 55 – 54 ؛ صحيفه نور، ج 1، ص 52. 20. تحولات سياسى و اجتماعى…، ص 277. 21. اقتباس از كتاب تاريخ قيام پانزدهم خرداد به روايت اسناد، جواد منصورى، ج 1، ص 621 – 615. 22. ناگفته‏ها، حاج مهدى عراقى، ص 182 – 175، بررسى و تحليلى از نهضت امام خمينى، ج 1، ص 433 و 437. 23. تاريخ قيام پانزده خرداد، به روايت اسناد، ج 1، ص 635 – 632. 24. طيّب در گذر لوطى‏ها، سينا ميرزايى، تهران، هديه (1381)، ص‏206. 25. الآن عصر عاشوراست، موسى فقيه حقانى، جام جم، 10 خرداد 1384، شماره 875، ص 13. 26. نهضت امام خمينى، ص 493 – 492، همان مأخذ. 27. در گزارش ساواك به همين صورت نقطه چين آمده است. 28. صحيفه امام، ج 1، ص 240 – 241. 29. تاريخ سياسى 25 ساله ايران غلامرضا نجاتى، ص 233؛ تاريخ قيام 15 خرداد… ج 1، ص 619. 30. صحيفه امام، ج 1، ص 248 – 243. 31. قيام پانزده خرداد به روايت اسناد، ج 1، ص 643 – 642. 32. بررسى و تحليلى از نهضت امام خمينى، ج 1، ص 271؛ فرازهاى فروزان، از نگارنده، ص 409 – 407. 33. صحيفه امام، ج 1، ص 249، مجله 15 خرداد شماره 14 بهار 1373، ص 118 – 120. 34. پابه پاى آفتاب، ج 4، ص 55؛ خاطرات آيت اللّه خلخالى، ج 1، ص 107. 35. پابه پاى آفتاب، ج 1، ص 35 – 34. 36. اقتباس و مأخوذ از كتاب سياحت خورشيد به قلم نگارنده، ص 99 – 90.

##تهيه و تدوين: حجةالاسلام والمسلمين محمدرضا مصطفى پور ##
توجه به مسئله زن و ارزش وجودى او به دنبال آن حقوق زن از مسائل مهم و هميشگى بوده و به همين دليل در پى يافتن جواب آن مسئله همواره تكاپو و تلاش مى‏گردد در عصر كنونى نيز مسئله زن و ارزش وجودى و حقوق وى از اهميت خاصى برخوردار است. به ويژه با طرح فمينيسم (و اين كه مناسبات موجود ميان دو جنس زن و مرد در خانواده و اجتماع كه در ضمن آن‏ها، زنان تحت سلطه و انقياد مردان قرار دارند، رضايت بخش نبوده و بايد به گونه‏اى تغيير يابند كه زنان بتوانند به طور دلخواه بر زندگى خود كنترل داشته باشند و در نتيجه امكان و فرصت بيشترى براى فعليت بخشيدن به تمامى قابليت‏هاى انسانى خود بدست آورند)، پرداخت به اين مسئله از نظر اسلام اهميت مضاعفى پيدا مى‏كند.
سؤالاتى كه در اين رابطه مطرح است از اين قرار است كه جايگاه زن در نظام هستى چگونه است؟ آيا زن و مرد در نظام هستى از جايگاه يكسانى برخوردارند يا جايگاه آن‏ها متفاوت است؟ آيا زن و مرد به لحاظ هستى شناختى از هستى همگونى برخوردارند يا متفاوتند؟ آيا تفاوت تكوينى زن و مرد منشأ تفاوت حقوقى آن‏ها نيز هست؟و اگر در برخى موارد اگر هست حكمت آن چيست و سؤالات ديگر.
فرضيه در اين پژوهش آن است كه زن و مرد در حقيقت انسان با هم اشتراك دارند گرچه در ويژگى‏هاى جسمى و روانى متفاوتند و به همين جهت از بعد اشتراك داراى حقوق و مسؤوليت‏هاى مشتركند و از جهت تفاوت‏ها احياناً داراى حقوق و مسؤوليت‏هاى متفاوتند.
در اين سلسله مقالات با بهره‏بردارى از منابع اسلامى به (اسلام و چگونگى جايگاه زن و نظام هستى و اعتلاى وى در سيرت و سنت) پرداخته مى‏شود.اميد آن كه براى خوانندگان آموزنده بوده و براى زدودن اشكالات و شبهات سودمند و به لحاظ تأثير عملى در زندگى مفيد واقع شود.

بنيان‏هاى هستى شناختى زن‏

1- مراد از زن‏
هنگامى كه از بنيان‏هاى هستى شناختى زن در قرآن سخن مى‏گوييم، در آغاز لازم است بيان كنيم كه مرادمان از «زن» صنفى است كه مقابل او مرد است نه زن در مقابل شوهر. توضيح آن كه زن داراى عناوينى چون همسر، مادر، دختر، خواهر، خاله، عمّه، جدّه و مانند آن است كه هر كدام داراى حقوق خاصى است كه در كتاب حقوقى و فقهى به آن پرداخته‏اند از باب نمونه زن به عنوان همسر، در مقابل شوهر قرار دارد كه حقوق و وظايف متقابلى بين آنها وجود دارد و به عنوان مادر حقوق ويژه‏اى دارد كه فرزندان بايد نسبت به او و او نسبت به فرزندان رعايت كنند و به عنوان دختر در برابر پدر و مادر خود حقوق ويژه‏اى دارد. اما در اين مبحث اين عناوين مورد بحث واقع نمى‏شود فقط زن به عنوان صنفى از انسان كه در مقابل او مرد است موضوع مطالعه است گرچه در ادامه از مباحث ديگر نيز سخن به ميان مى‏آيد. 2- جايگاه زن در نظام هستى‏
از نظر آموزه‏هاى قرآن جايگاه زن در نظام هستى همان جايگاه انسان در نظام هستى است. يعنى همان جايگاهى را كه مرد به عنوان انسان در نظام هستى دارد همان جايگاه را زن نيز در مقام هستى دارد و قرآن به ما مى‏گويد اين دو را به چهره ذكورت و انوثت – مردى و زنى – نشناسيد.
بلكه در چهره انسانيت بشناسيد و حقيقت انسان را روح او تشكيل مى‏دهد نه بدن او و به عبارت ديگر: انسانيت انسان نه به جسم اوست و نه به مجموع جسم و جان، بلكه انسانيت انسان به روح اوست و جسم او فرع بدن و ابزارى پيش نيست. بنابراين اگر انسانيت انسان به روح اوست و نه بدن او و روح در ذكورت و انوثت تأثير ندارد. پس زن و مرد در اصل انسانيت اشتراك دارند. يعنى گوهر انسانى زن و مرد يكى است.
قرآن كريم فرمود: «الذى احسن كل شى‏ء خلقه و بدأ خلق الانسان من طين، ثم جعل نسله من سلالة من ماء مهين ثم سوّيه و نفخ فيه من روحه و جعل لكم السمع و الابصار و الافئدة قليلاً ماتشكرون؛(1) او (خدا) همان كسى است كه هرچه آفريد،نيكو آفريد و آفرينش انسان را از گل آغاز كرد. سپس نسل او را از عصاره‏اى از آب ناچيز و بى ارزش آفريد سپس (اندام) او راموزون ساخت و از روح خويش در او دميد و براى شما گوش و چشم‏ها و دل‏ها قرار داد. اما كمتر شكر نعمت‏هاى او را بجا مى‏آورند. از آيه استفاده مى‏شود كه زن و مرد به عنوان انسان، هر دو داراى روح الهى‏اند و آن چه در آيه شريفه مطرح نيست، جنسيت و دخالت آن در ميزان بهره‏مندى از روح و حقيقت آدمى است.
در سوره مؤمنون نيز وقتى از مراحل خلقت سخن مى‏گويد و مى‏گويد انسان از عصاره‏اى از گل آفريده شد سپس او را به صورت نطفه‏اى در جايگاهى استوار قرار داده شد آن‏گاه نطفه را به صورت علقه درآورد و علقه را به صورت مضغه و آن گاه آن را استخوان هايى ساخت و سپس بر آن گوشت پوشاند مى‏فرمايد: «ثم انشأناه خلقاً آخر؛(2) پس آن گاه او (جنين را) در آفرينشى ديگر پديد آورديم.»مفسران اين جمله را به روح و اعطاى حيات انسانى تفسير كرده‏اند.(3)
از اين آيات استفاده مى‏شود كه نه در مراحل شكل‏گيرى و موزون سازى اندام انسانى عنصر جنسيت دخالت دارد و نه در دميدن روح الهى به كالبد آدمى بين زن و مرد تفاوتى هست. 3- مبدأ قابلى آفرينش زن و مرد
آيا خلقت زن و مرد از دو گوهر مستقل و دو مبدأ قابلى جداگانه است تا هر يك داراى آثار خاص و لوازم مخصوص باشد مانند دو گوهر كه از دو معدن مستقل ظهور مى‏كنند و جنس هر يك غير از جنس ديگرى است يا هر دو از يك گوهرند و هيچ امتيازى ميان آن‏ها از لحاظ گوهر وجودى نيست جز به اوصاف اكتسابى و اخلاق تحصيلى يا مرد بالاصالة از گوهرى خاص خلق شده است سپس زن از زوايد مبدأ تابع مرد به طور متفرع بر آن آفريده شده است يا به عكس يعنى زن بالاصاله از گوهرى معين آفريده شده است و مرد فرآورده‏اى از زوايد مبدأ زن، به طور طفيلى و فرع وى است؟
از ظواهر آيات ناظر به اصل آفرينش استنباط مى‏شود كه زن و مرد از يك گوهرند و هيچ امتيازى ميان آن‏ها از لحاظ گوهر وجودى نيست قرآن فرمود: «يا ايها النّاس اتقوا ربّكم الذى خلقكم من نفس واحدة و خلق منها زوجها و بثّ منهما رجالاً كثيراً و نساءً و اتقوا اللّه الذى تسائلون به و الارحام ان اللّه كان عليكم رقيباً؛(4) اى مردم از پروردگارتان پروا داريد كه شما را از نفس واحد آفريد و جفتش را نيز از او آفريد و از آن دو مردان و زنان بسيارى پراكند و از خدايى كه به نام او از همديگر درخواست مى‏كنيد. پروا كنيد و خويشاوندان را (فراموش نكنيد) كه خدا همواره بر شما نگهبان است.»
منظور از نفس در آيه، گوهر و ذات و اصل و واقعيت عينى شى‏ء است نه روح، جان و روان، از باب مثال اگر گفته‏اند: فلان شى‏ء فى نفسه چنين است يعنى در ذات و هستى اصلى خود چنين است يا وقتى مى‏گويند: فلانى آمده است يعنى فلان كس خودش آمده است كه معناى نفس مرادف با عين و اصل ذات است. بنابراين نبايد آيه مورد بحث با آيات مربوط به پيدايش روح و نفخ آن در انسان ارتباط داد بلكه مراد از آن همانا ذات و واقعيت عينى است.
بر اين اساس آن چه از آيه استفاده مى‏شود مطالب زير است:
الف: همه اصناف انسان‏ها، خواه زن و خواه مرد، از يك ذات و گوهر خلق شده‏اند و مبدأ قابلى آفرينش همه افراد يك چيز است. اين كه گفته شد همه انسان‏ها، دليل آن اين است كه «ناس» شامل همگان مى‏شود.
ب: اولين زن كه همسر نخستين مرد است، او نيز از همان ذات و گوهر عينى آفريده شده است نه از گوهر ديگر و نه فرع بر مرد و زايد بر او و طفيلى وى، خداى سبحان اولين زن را از همان ذات اصلى آفريده است كه همه مردها و زن‏ها را از همان اصل خلق كرده است. آياتى مانند: «هو الذى خلقكم من نفس واحدة و جعل منها زوجها»(5) اوست كه شما را از نفس واحدى آفريد و جفت وى را از آن پديد آفريد. و آيه «خلقكم من نفس واحدة ثم جعل منها زوجها»(6) آفريد شما را از نفس واحد سپس جفت وى را از آن پديد آورد. نيز بر همين مطلب دلالت مى‏كند كه مبدأ قابلى خلقت همه مردان و زنان و نيز اولين مرد و زن واحد است.
در پى احاديث ناظر به مبدأ قابلى آفرينش روايتى را از مرحوم صدوق نقل كرده است كه از آن استفاده مى‏شود آفرينش حوّا همانند خلقت آدم نوظهور است و آن روايت اين است كه زراره از حضرت امام صادق(ع) پرسيد: نزد ما مردمى هستند كه مى‏گويند: خداوند حوّا را از بخش نهايى ضلع چپ آدم آفريد؟ امام صادق(ع) فرمود: خداوند از چنين نسبت، هم منزه است و هم برتر از آن است. آيا خداوند توان آن را نداشت كه همسر آدم را از غير دنده او خلق كند تا بهانه به دست ملامت گران دهد كه بگويند: بعضى اجزاى آدم با بعضى اجزاى ديگر نكاح كرد. سپس فرمود:خداوند آدم را از گل آفريد و سپس حوا را به طور نوظهور پديد آورد. آدم پس از آگاهى از خلقت وى از پروردگارش پرسيد: اين كيست كه قرب و نگاه او مايه انس من شده است؟خداى سبحان فرمود: اين حوّاست. آيا دوست دارى كه با تو و مايه انس تو باشد و با تو سخن بگويد و پيرو تو باشد؟ آدم گفت:آرى پروردگارا! تا زنده‏ام سپاس تو بر من لازم است. آنگاه خداوند فرمود: از من ازدواج با او را بخواه، چون صلاحيت همسرى تو را جهت تأمين علاقه جنسى نيز دارد و خداوند شهوت جنسى را به او اعطا نمود. سپس آدم عرض كرد من پيشنهاد ازدواج با وى را عرضه مى‏دارم، رضاى شما در چيست؟ خداوند فرمود:رضاى من در آن است كه معالم دين من را به او بياموزى.(7)
اين حديث گرچه از جهت سند نياز به تحقيق بيشتر دارد ولى حاوى مطالب مهم و سودمندى است كه تفصيل آن به اين شرح است.
الف: خلقت حوا از ضلع و دنده چپ آدم صحيح نيست بر خلاف آن چه در تورات آمده است كه خلقت حوا را از دنده چپ آدم مى‏داند.(8)
ب: آفرينش حوا چون آفرينش آدم نوظهور و مستقل است.
ج: نگاه آدم به حوا مايه انس وى شد و خداى سبحان نيز همين اصل را پايه ارتباط آن دو قرار داد و اين انس انسانى، قبل از ظهور غريزه شهوت جنسى بوده است.
د: بهترين مهريه و صداق، تعليم علوم الهى و آموختن معالم دين است كه خدا آن را مهر حضرت حوّا بر آدم قرار داد.
با توجه به اين كه آيات و روايات زن و مرد را از گوهر واحد مى‏داند و بر اين اساس مرد بر زن در اصل آفرينش امتيازى ندارد و روايات كه بيان گر مزيّت و برترى هستند يا از جهت سند نادرست و نارسايند و يا دلالت آن‏ها ناتمام است و اگر هم از جهت سند و دلالت تام باشند به لحاظ اين كه مسئله مورد بحث امر تعبدّى محض نيست و در امور غير تعبدّى علم و قطع لازم است و اين روايت‏ها مفيد مظنه و گمان است نمى‏توان با آن روايت‏ها مسائل غير تعبّدى را استفاده كرد. و به عبارت ديگر: چون اين خبر واحد است و خبر واحد در صورت احراز شرائط به استنباط احكام فقهى محدود است و در علوم ديگر در صورتى اعتبار دارد كه با قرآن هماهنگ باشد و يا سنت قطعى و عقل آن را تأييد كند. در غير اين صورت اعتبار نداشته و قابل استناد نيست.
علاوه بر اشكال سند و دلالت اين روايت و عدم هماهنگى آن با قرآن و سنت قطعى و عقل، احتمال تقيه در اين دسته از روايات منتفى نيست زيرا چنان چه روشن است رأى غالب در آن زمان اين بود كه زن از دنده چپ آدم خلق شده است و به قول اهل سنت و عامّه نيز در اين مورد هماهنگ است. از اين رو احتمال دارد كه ابراز اين عقيده از جانب معصوم(ع) از روى تقيه باشد. بنابراين احتمال نيز رواياتى كه بيان گر اين محتوا هستند فاقد اعتبار خواهند بود. 4 – انسان مخاطب قرآن
كمال انسان در شناخت مبدأ و معاد و وحى و رسالت است و در فهميدن اين سه اصل ذكورت و انوثت شرط نيست. انبياء كه انسان‏ها را به اين سه دعوت كرده‏اند، دعوت نامه براى خصوص مردها يا خصوص زن‏ها نفرستاده‏اند تا با دعوت گروهى و صنفى، صنف ديگر از آن محروم باشند. وقتى قرآن از زبان پيامبر اكرم(ص) مى‏فرمايد: «ادعوا الى اللّه على بصيرة انا و من اتبعنى»(9) من و هر كه مرا پيروى كرد به سوى خدا دعوت مى‏كنم و از روى بصيرت دعوت مى‏كنم.
اين دعوت شامل همه انسان هاست و اگر پيامبرى دعوت نامه‏اى براى يك مرد به عنوان زمامدار يك كشور مى‏نويسد چنان كه پيامبر اسلام(ص) براى پادشاه روم و ايران و حبشه نامه نوشت پيامبر ديگرى براى زن به عنوان يك زمامدار نامه مى‏نويسد. چنان چه سليمان به بلقيس ملكه سبأ نامه نوشت و او را به اسلام فرا خواند. 5 – هدف نزول قرآن هدايت انسان‏
قرآن كريم هنگام تشريح هدف رسالت و نزول وحى مى‏فرمايد: «شهر رمضان الذى انزل فيه القرآن هدىً للناس»(10) «ناس» صنف يا گروه خاصى را در نظر ندارد بلكه شامل زن و مرد به طور يكسان مى‏شود و معناى آيه اين است كه خداى سبحان قرآن را در ماه رمضان نازل فرمود تا انسان و مردم را هدايت كند.
گاهى قرآن از تعبير انسان استفاده مى‏كند و مى‏فرمايد: ما براى انسان قرآن فرستاديم «الرحمن علّم القرآن خلق الانسان علّمه البيان»(11) خداى رحمان، قرآن را ياد داد، انسان را آفريد به او بيان آموخت.
در اين آيات ابتدا تعليم قرآن، سپس خلقت انسان و پس از آن تعليم بيان ذكر شده است.
قرآن براى هدايت انسان است و خداى رحمان درس قرآن مى‏گويد و شاگردش انسان‏ها هستند، خواه آن انسان زن باشد يا مرد.
سرّ اين كه قرآن انسان را مخاطب خود قرار مى‏دهد و او را هدايت مى‏كند آن است كه رسالت قرآن تعليم و تزكيه روح آدمى است و روح مجرد است و روح نه مذكر است و نه مؤنث. نمونه عينى از همتايى در مراتب كمال‏
حضرت على(ع) يكى از مصاديق عترت و از افراد آيه تطهير و داراى مقام عصمت است چنان كه حضرت زهرا(س) نيز از مصاديق عترت و از افراد آيه تطهير و داراى مقام عصمت است و به همين دليل در بين معصومان اميرالمؤمنين(ع) معروف و الگو شده است و در ميان زنان حضرت زهرا سلام اللّه عليها اشتهار پيدا كرده است.
از عظمت حضرت زهرا(س) گفته شده است كه اگر على بن ابيطالب نبود، ايشان كفو و همسر و همتايى برايش نبود. براى روشن شدن اين حديث شايسته است توجهى به سخنان حضرت على(ع) در نهج البلاغه و سخنان فاطمه زهرا(س) داشت تا همتايى آن دو روشن شود.
آدمى وقتى خطبه حضرت زهرا سلام اللّه عليها را در مسجد النبى در مدينه در برابر سخنان گهربار حضرت على(ع) در نهج البلاغه قرار مى‏دهد آن دو سخن را همتا و همسان يكديگر مى‏بيند فرازهايى از سخنان اين دو بزرگوار نقل مى‏شود حضرت زهرا(س) در خطبه خود پس از حمد و ستايش الهى فرمود: «اشهد ان لا اله الّا اللّه وحده لاشريك له كلمة جعل الاخلاص تأويلها و ضمّن القلوب موصولها و انار فى التفكر معقولها الممتنع من الابصار رؤيته و من الالسن صفته و من الاوهام كيفيته، ابتدع الاشياء لامن شى‏ء كان قبلها و انشأها بلا احتذاء امثلة امتثلها كوّنها بقدرته و ذراها بمشيته»(12) گواهى مى‏دهم كه جز اللّه هيچ خدايى نيست، يگانه‏اى بى نياز است، اخلاص و يكدلى در انگيزه و عمل را تأويل و فرجام آن قرار داد و دلها را گستره پيوند با آن نمود و تار و پود جان‏ها را بدان سرشت و مشعل انديشه آن (توحيد) را در فضاى ذهن‏ها بر افروخت. خدايى كه ديدگان را ياراى ديدن و زبان‏ها را توان وصف كردن او نيست و خردها به چگونگى‏اش راه نبرد همو كه همه چيز را آفريد نه از چيزى كه پيش از آن باشد و نه برپايه الگو و نمونه‏اى كه از آن پيروى كند با توانايى بيكرانش پديده‏هاى شگفت آفريد و با مشيت و خواستش آن را پراكند.
در اين فراز حضرت زهرا(س) به يگانگى خدا شهادت مى‏دهد و اين شهادت و گواهى از سوى فاطمه همه مراتب شهادت زبانى و قلبى و عملى را در بر مى‏گيرد به تعبير دقيق‏تر، فاطمه از پيشتازان عرصه توحيد و يكتاپرستى است و در حضور انبوه مسلمانان در مسجد پيامبر بر توحيد و يگانگى معبود خويش گواهى مى‏دهد و اخلاص را تأويل و تجسّم كلمه توحيد قرار داد بدين معنا كه موحّد حقيقى كسى است كه جانش از توحيد خداى سبحان لبريز و از ريا پاك و پيراسته و عملش فقط براى رضاى خدا و رفتار و سلوكش خالص براى خدا باشد.حضرت على(ع) نيز در تبيين آثار و بركات ايمان به توحيد گفتار شيرينى دارد كه محتواى سخن حضرت زهرا را توضيح مى‏دهد.
«و اشهد ان لا اله الّا اللّه وحده لا شريك له، شهادة ممتحناً اخلاصها، معتقداً مصاصها نتمسّك بها ابداً ما ابقانا و ندّخرها لا هاويل ما يلقانا، فانّها عزيمة الايمان و فاتحة الاحسان و مرضاة الرحمن و مدحرة الشيطان»(13)
و بر اين حقيقت گواهى مى‏دهم كه جز اللّه خدايى نيست و يگانه‏اى بى انباز است، شهادتى كه اخلاص آن از بوته آزمايش گذشته و ناب بودنش به ثبوت رسيده است. تا زنده‏ايم به چنين گواهى چنگ يازيم و براى پس از مرگ و رويارويى با حوادث هول انگيز اندوخته‏اش گيريم چرا كه آن، اراده جوشيده از ايمان، كليد و رمز احسان، عامل جلب خوشنودى رحمان و ابزار راندن شيطان است.
خلاصه سخن آن كه باور به توحيد اگر در جان انسان رسوخ كند آثار آن در زندگى فردى و اجتماعى و معنوى او ظهور مى‏كند و آدمى رنگ خدايى مى‏گيرد.
حضرت نه تنها به توحيد شهادت مى‏دهد بلكه اعتقاد به توحيد را فطرى مى‏داند كه تار و پود وجود انسان با آن گره خورده است و مشعل انديشه آن را در فضاى فكر برافروخت و روشن كرد.
به دنبال آن فرمود: خداى يگانه‏اى كه ديدگاه مرا ياراى ديدن و زبان‏ها را توان وصف او نيست و خردها به چگونگى‏اش راه نبرد.
در اين قسمت حضرت مى‏فرمايد: رؤيت خدا و ديدن او با چشم ممتنع است قرآن نيز در اين رابطه فرمود: «لاتدركه الابصار و هو يدرك الابصار؛(14) چشم‏ها او را نمى‏يابند و اوست كه ديدگان را درمى‏يابد، حضرت امير در نهج البلاغه فرمود: «لاتدركه العيون بمشاهدة العيان ولكن تدركه القلوب بحقايق الايمان»(15) چشم‏ها او را آشكارا نمى‏بينند ليكن دل‏ها به وسيله حقايق ايمان او را درك مى‏كنند.
اين سخنان، حق تعالى را از اين كه با چشم ديده شود تنزيه مى‏كند و كيفيت رؤيت او را از راهى كه ممكن است شرح مى‏دهد.
حضرت زهرا در قسمت ديگرى از سخن نقل شده فرمود: زبان ياراى وصف او را ندارد و انديشه‏ها به كيفيتش راه نمى‏يابد، به مثابه همين سخن را حضرت امير (ع) در نهج البلاغه فرمود: «الذى لايدركه بعدالهمم ولايناله غوص الفطن»(16) و هموست كه افكار بلند ژرف انديش كنه ذاتش را درك نكند و غواصان درياى علوم و دانش‏ها دستشان از پى بردن به كمال هستيش كوتاه گردد يعنى آنكس كه براى صفتش حدى نيست و اوصاف كمالش را وصف نتوان كرد.
در قسمت ديگر از سخن فرمود: همو كه اشياء را آفريد نه از چيزى پيش از آن باشد و نه الگو و نمونه‏اى كه از او پيروى كند.
حضرت على(ع) نيز فرمود: «الذى ابتدع الخلق على غير مثال امتثله ولامقدار احتذى عليه من خالق معهود كان قبله»(17) او خداوندى است كه بدون صورت و مثالى كه از آن اقتباس كرده باشد جهانيان را بيافريد و بدون سنجش و اندازه‏گيرى مخلوقات كه آفريدگارى پيش از خلق جهان آفريده باشد و خداوند عالم از روى نمونه و مدلى كه خالق و معبود سابق به كار برده جهان را خلقت كرده و از آن تبعيت كرده باشد.
با مقايسه دو بيان از حضرت زهرا(س) و حضرت امير(ع) كه يكى اين خطبه را چند سال قبل از على(ع) ايراد كرده است روشن مى‏شود كه چرا فقط حضرت على(ع) كفو و همتاى حضرت زهرا سلام اللّه عليهاست.
تا اينجا روشن شد كه زن و مرد به لحاظ انسانى با هم همسان هستند و قرآن نيز براى هدايت انسان آمده است و مخاطب قرآن نيز انسان است و از نظر انسان براى زن و مرد با هم تفاوتى ندارد. علت تصريح به ذكورت و انوثت در قرآن
قرآن كريم در مواردى با صراحت نام زن و مرد را مى‏برد تا افكار جاهلى پيش از اسلام را تخطئه كند، آن‏ها ميان زن و مرد فرق مى‏گذاشتند و عبادات و فضائل را تنها براى مردها مى‏دانستند از اين رو قرآن مى‏گويد بايد روح كامل شود و روح مذكر و مؤنث ندارد.
پيش از اسلام به زن بهايى داده نمى‏شد زنان از جايگاه انسانى و اجتماعى شايسته‏اى برخوردار نبوده‏اند و در ذلت و خوارى آنان همين بس كه حياتش مايه ننگ و عار بود و به همين جهت دختران را زنده به گور مى‏كردند چنان كه قرآن مى‏گويد: «و اذا بشّر احدهم بالانثى ظلّ وجهه مسودّا و هو كظيم، يتوارى من القوم من سوء ما بشّر به ايمسكه على هون ام يدسّه فى التراب الا ساء مايحكمون»(18) هرگاه يكى از آنان را به دختر مژده آرند، چهره‏اش سياه گردد، در حالى كه خشم و اندوه خود را فرو مى‏خورد از بدى آن چه به او بشارت داده شده، از قبيله خود روى مى‏پوشاند آيا او را با خوارى نگاه دارد يا در خاك پنهانش كند و چه بد داورى مى‏كنند.
اگر براى زن ارزشى نيز قائل بودند براى ارضاى شهوت مردان بود البته عار و ننگ دانستن فرزندان دختر و استفاده از زن براى ارضاى شهوت تحقير مقام والاى زن است.
اما قرآن مسأله زنده به گور كردن دختران را به حدى زشت و منفور شمرده كه رسيدگى اين موضوع را به آخرت به عنوان يكى از حوادث مهم رستاخيز دانسته و مى‏فرمايد: «و اذا الموؤدة سئلت، باىّ ذنب قتلت»(19) از پرونده يكى از فاجعه آميزترين پديده‏هاى جاهليت يعنى دخترانى كه با بى‏رحمى تمام زنده بگور شده‏اند سؤال مى‏شود، به چه جرمى كشته شدند گويى اين جنايت به قدرى وحشتناك است كه به قاتلان نگاهى نمى‏شود و با پرسش از آن كودكان بى‏گناه سنگينى جرم به رخ قاتلان كشيده مى‏شود.
و در مسئله وسيله ارضاى شهوت بودن زن فرمود: «و من آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجاً لتسكنو اليها و جعل بينكم مودّة و رحمة انّ فى ذلك لآيات لقوم يتفكّرون»(20) و از نشانه‏هاى خدا اين كه همسرانى از جنس خود شما براى شما آفريد تا در كنار آن‏ها آرامش يابيد و در ميانتان مودت و رحمت قرار داد. در اين نشانه‏هايى است براى گروهى كه تفكر مى‏كنند قرآن در اين آيه هدف ازدواج را سكونت و آرامش قرار داده است اين آرامش از اين جا سرچشمه مى‏گيرد كه اين دو جنس مكمّل يكديگر و مايه شكوفايى و نشاط و پرورش يكديگر مى‏باشد به طورى كه هر يك بدون ديگرى ناقص است و طبيعى است كه ميان يك موجود و مكمّل وجود او جاذبه نيرومندى به نام محبت و مودّت وجود داشته باشد.
ناگفته نماند اين آرامش و سكونت هم از نظر جسمى است و هم از نظر روحى هم از جنبه فردى و هم اجتماعى.
زيرا عدم تعادل روحى و ناآرامى‏هاى روانى كه افراد مجرد با آن دست به گريبانند كم و بيش بر همه روشن است.
افراد مجرد از نظر اجتماعى كمتر احساس مسؤوليت مى‏كنند اما وقتى انسان از مرحله تجرد قدم به مرحله زندگى خانوادگى مى‏گذارد، شخصيت تازه‏اى در خود مى‏يابد و احساس مسؤوليت بيشترى مى‏كند و اين همان معناى احساس آرامش در سايه ازدواج مى‏باشد. تقوا عامل امتياز
قرآن وقتى از خلقت انسان سخن مى‏گويد، مى‏فرمايد: «يا ايها الناس انّا خلقناكم من ذكر و انثى و جعلناكم شعوباً و قبائل لتعارفوا انّ اكرمكم عند اللّه اتقيكم»(21) اى مردم نه متفاوت در بدن كه يكى مرد شود و ديگرى زن افتخار است و نه از صنف زن يا مرد بودن افتخار است، زيرا همگان از زن و مرد خلق شده‏اند نه خلقت بدن مرد بالاتر از خلقت بدن زن است و نه بالعكس و نژاد و زبان، عامل شناسايى و شناسنامه طبيعى است، شناسنامه طبيعى انسان، چهره، قيافه، زبان و لهجه اوست كه ويژگى بدن است و گرنه روح شرقى و غربى، عرب و عجم‏و.. ندارد. پس تفاخر معنا ندارد و در وادى روح سخن از شناسنامه نيست و صعود روحى در گرو عدم تفاخر و فخر فروشى است و در واقع عامل فخر تقوا است. نتيجه گيرى‏
در اين مقاله اولاً از همسانى مقام زن و مرد سخن به ميان آمد و سرّ آن هم برخوردارى از روح بود كه در روح ذكورت و انوثت معنا ندارد و ثانياً اگلويى از زن و مرد معرفى شد كه اين دو همسان و همتاى هم اند و ثالثاً از راز تصريح ذكورت و انوثت در برخى آيات سخن به ميان آمد. ادامه دارد. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. سوره سجده، آيه 7، 8، 9. 2. سوره مؤمنون، آيه 14. 3. الميزان، ج 15، ص 20 و مجمع البيان، ج 4، ص 101 روح الجنان، ج 15، ص 10. 4. سوره نساء،آيه 1. 5. سوره اعراف، آيه 189. 6. سوره زمر، آيه 6. 7. من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 379، علل الشرايع، ج 1، باب 17، ص 29. 8. عهد عتيق، سفر پيدايش، باب دوم، 18 – 24. 9. سوره يوسف،آيه 108. 10. سوره بقره، آيه 185. 11. سوره الرحمن، آيه 1-4. 12. الاحتجاج طبرسى، ج 1، ص 274. 13. نهج البلاغه، خطبه 2. 14. سوره انعام، آيه 103. 15. نهج البلاغه، خطبه 179. 16. همان، خطبه اول. 17. همان 91. 18. سوره نحل، آيه 58 – 59. 19. سوره تكوير، آيه 8 – 9. 20. سوره روم، آيه 21. 21. سوره حجرات، آيه 13.

اين روزها بيشترين حرف مردم گرانيهاى لجام گسيخته و ساعت شمار مايحتاج عمومى، فاجعه مسكن و اجاره‏بها و ساير نيازمنديهاست كه هرچند براى ارباب سود و سرمايه چندان اهميت ندارد و بلكه فرصتى براى افزايش ثروت است اما براى اقشار و خانواده‏هاى كم درآمد و دهك‏هاى پائين جامعه و كارمندان و بازنشستگان خبرهاى ناخوشايندى را همراه دارد، كارگر، كارمند، معلم، پرستار، بازنشسته، با عائله سنگين و با حقوق ناكافى، غول گرانى را پيش روى مى‏بيند و كابوس نارسائى اوّليات زندگى خانوادگى هاله‏اى از اندوه و درماندگى را پيش رويشان مجسم مى‏بينند و راه پيش و پس ندارد، اينها مى‏دانند گرانى يعنى چه؟! قطعاً مسؤولين امر نيز كه شب و روز با مردم سرو كار دارند و همواره شاهد آه و ناله افراد كم بضاعت و بى‏بضاعت‏اند و رنج و درد آنان را گوش مى‏دهند مشكل را درك مى‏كنند اما به نظر مى‏رسد آنها نيز در برابر اين مشكل درمانده شده و راه حل و پاسخى قانع كننده ندارند. راستى چه بايد كرد؟ اقتصاددانان، برنامه ريزان و كارشناسان اطاق فكر ويژه‏اى تشكيل دهند و مطالعه كنند كه عوامل اين بحران در كجاست؟! آيا مافياى زمين و زمين خوارى در كجا ريشه دارد رشد صد در صد اجاره بهاى خانه را چه كسى دامن مى‏زند مجلس و دولت نيز غافل از مشكلات مردم و گرانيهاى بى مهار نبوده‏اند و لايحه‏هايى چون نظام هماهنگ پرداخت در اين راستا پيگيرى مى‏شود، حقوق كاركنان دولت به نسبت تورّم منظور نظر نمايندگان و مسؤولان دولتى قرار دارد، اما مشكل اين است كه گرانى‏هاى كنونى مايحتاج مردم بويژه، مسكن و اجاره خانه از اين حرفها گذشته و به صورت كابوس درآمده است. رشد سرطانى قيمت‏ها به مراتب فراتر از نرخ تورّم است. تورّم سيزده درصد گزارش مى‏شود اما گرانى‏ها تا دو برابر و بيشتر به پيش مى‏رود!! و بدتر از همه اينكه نظارتى جدى بر بازار كالا و مصرف و خريد و فروش اجناس و قيمت گذارى مسكن وجود ندارد. به نظر مى‏رسد شركت‏ها و توليدى‏ها و دلّالها و سوداگران ثروت در هيچ كشورى اينقدر آزادى ندارند كه در كشور ما. به يك مغازه يا سوپر ماركت در خارج كه مى‏رويم مى‏بينيم حتى يك قوطى كبريت اتكت دارد و هر يك از اجناس قيمت گذارى شده و خريدار مى‏داند تكليفش چيست. در تركيه قيمت بنزين دو دلار يعنى 1800 تومان است اما تاكسى و اتوبوس و لباس و غذا و هر كالاى ديگر قيمت خود را دارد (اما كسى تا كنون نتوانسته بداند چرا در كشور ما با افزايش 20 تومان در هر ليتر بنزين يكباره بازار كالا و مسكن و همه چيز درهم مى‏ريزد افزايش 20 درصد بنزين در حالى است كه براى دولت هر ليتر بنزين وارداتى تا تحويل آن 600 تا 700 تومان تمام مى‏شود، در برابر اين يارانه كه دولت مى‏دهد صدتومان هر ليتر بنزين در حقيقت هزينه حمل و نقل آن است. بدين ترتيب همه چشم‏ها بسته است و كسى نيست مچ تروريست‏هاى اقتصادى را بگيرد كه به چه دليل نرخ همه اجناس بايد به شيوه نامعقول از اين موضوع متأثر باشد؟ آيا جز بهانه جويى براى سوداگران اقتصادى عامل ديگرى در كار است! به نظر مى‏رسد دولت بايد بيش از اين از خود اقتدار نشان دهد. بايد نهضت قيمت گذارى و نظارت بر توليد و مصرف و خريد و فروش و اجاره مسكن و قيمت زمين و غيره در كشور بپا شود و با قاطعيت و جديت و بدون هراس قيمت گذارى هر چيزى در اختيار نهادهاى اقتصادى دولتى باشد. در مرحله اول خود كارخانه‏هاى دولتى و شركت‏هاى وابسته از اين نظارت دور نباشند. دست واسطه‏ها و دلّال و سوداگران اقتصادى قطع گردد و آنها به سهم خود در اين ماجرا بهره‏مند شوند نه اينكه خون مردم را بمكند و براى دولت و ملت بحران سازى كنند.
مجلس شوراى اسلامى طى سه سال گذشته قيمت چند قلم استراتيژيك چون: بنزين، آب و برق و…را ثابت نگهداشت اما اجناس ديگر همچنان با افزايش قيمت روبرو بود. اين به معناى حاكم نبودن قانون بر اقتصاد كشور و بى مهار بودن و عدم نظارت است كه از آن سخن گفتيم و اكنون كه سخن از مديريت سوخت و سهميه‏بندى و قيمت گذارى مازاد بر سهم به منظور حمايت از ثروت ملى به ميان مى‏آيد سر و صدا بلند مى‏شود كه چرا؟ در حاليكه اين يك اقدام ضرورى است كه سالها قبل بايد عملى مى‏شد. ما مردم را به مصرف بى رويه با خودروهاى پرمصرف چهل سال است عادت داده‏ايم، حتى مؤسسات دولتى و ادارات به مصرف بى‏رحمانه عادت كرده‏اند گوئى كه بيت المال كمترين ارزشى ندارد. اين تنها به سوخت اختصاص ندارد بلكه در مصرف آب و برق و گاز اين بى‏مهارى مشاهده مى‏شود. در مصرف كاغذ و نشريه و پاكت و كاغذ گلاسه نيز اين روزها در ادارات و سازمانها به مسابقه گذاشته شده است يعنى نمونه بارز اسراف و تبذير. بارى اسراف و تبذير در مقاله پيشين مورد بحث قرار گرفت و اينك سخن از گرانى و عدم نظارت حكومتى بر قيمت هاست كه به بخشى از آن اشاره شد.
از اقدامات ديگر مجلس و دولت كاهش سود بانكى است كه خوشبختانه طى دو سه سال اخير از 24 درصد به چهارده درصد رسيده و اينك سخن از كاهش مجدد آن به 12 درصد و ادامه اين كاهش تا يك رقمى شدن است. اين راهى است كه دنيا پيموده و از موفقيت‏هاى دولت و مجلس كنونى است. با اين حال اين اقدام و تصويب قانون مورد اعتراض بسيارى قرار گرفت حتى برخى مسؤولان بانكى از ضرر دهى بانك‏ها در اين رهگذر سخن گفتند. گوئى شكستن تابوى سود بانكى چيزى است كه كسى جرأت نزديك شدن به آن را ندارد يا هر اقدامى اين مجلس و دولت بكند مى‏بايست مورد اعتراض عدّه‏اى خاص قرار گيرد و بگويند اقتصاد دستورى نيست! اينها مى‏خواهند دولت و مجلس را ناكارآمد جلوه دهند حتى در امورى كه به سود ملت و در جهت مصالح كشور است. از بعد سياسى اين بحث مى‏گذريم و تنها به جنبه اقتصادى آن مى‏نگريم. بارى اقدام مجلس و دولت در كاهش سود بانكى نه تنها براى بانكها زيان آور نبود بلكه در رضايت مردم مؤثر بود، علاوه بر آن درآمد بانكها را كاهش نداد. طبق گزارشى كه اخيراً بانك مركزى داده، درآمد بانكهاى دولتى و خصوصى در پايان بهمن ماه 85 گذشته 17 هزار ميليارد تومان بوده است و نسبت به سال 83 و 84، بيش از 27 درصد افزايش داشته است.
اين پاسخى است به آنانكه كاهش سود بانكى را كه خواسته آحاد مردم است زيان آور براى بانكها مى‏دانستند و بر ضد مصوبه مجلس غوغاسالارى به راه انداختند. مطلب قابل ذكر اينكه بانكهاى خصوصى مصوبه دولت و مجلس و شوراى پول و اعتبار را عمل نكرده و به رغم مصوبه مجلس خودسرانه عمل مى‏كنند كه دولت بايد به اين امر رسيدگى كند.
اما جاى اين سؤال هست كه با اينهمه چرا قيمت زمين و مسكن سير صعودى داشته و ريشه‏يابى نمى‏شود؟!
مطلب ديگر گرانى ميوه و تره بار است كه در بازار به صورت وحشتناك ديده مى‏شود. هندوانه و سيفى‏جات در محل توليد از كشاورزان هر كيلو 20 تا 30 تومان خريدارى مى‏شود اما در بازار هندوانه به قيمت 250 تومان و طالبى 600 تومان به خريداران عرضه مى‏شود!چرا چنين است مگر از مزرعه تا ميدان ميوه و تره بار و از آنجا تا برسد به دست مصرف كنندگان چه اتفاقى مى‏افتد؟ واسطه‏ها چه مقدار سود مى‏خواهند كرايه حمل و نقل چه قدر مى‏شود؟ هرگز وزارت بازرگانى يا كشاورزى و امور صنفى اين موضوع را بررسى كرده‏اند؟ تنها در مورد ميوه ايام نوروز بازرگانى اقدامات مناسبى داشته كه قيمت بعضى اقلام ميوه را مهار نموده كه شايسته قدردانى است. امامشكل تنها در ايام نوروز نيست. مردمى هستند كه با درآمدهاى ناچيز نمى‏توانند چند كيلو ميوه براى خانه خود ببرند. اين قيمت‏هاى بى مهار چگونه قابل توجيه است. اينها به جيب چه كسانى جز واسطه‏ها و دلّال‏ها مى‏رود؟ از كشاورزان بيچاره جنس را ارزان خريدارى مى‏كنند و با گشتن دو سه دست ده برابر به فروش مى‏رسانند! آيا اينها نظارت نمى‏خواهد و دلال‏ها و واسطه‏ها و ميدانى‏ها هرگونه دلشان بخواهند بايد عمل كنند و كسى ناظر نباشد و حق قيمت گذارى نداشته باشد. اينها سؤالاتى است كه مردم از ما دارند.
موارد از اين قبيل فراوان است.
وضعيت قند و شكر از مقوله ديگر نابسامانيهاى اقتصادى است. از چغندر كاران گرفته تا كارخانه قند و شكر كه مدتهاى زيادى با مشكل جدى روبروست. واردات بى‏رويه قند و شكر بازار فعلى را با بحران روبرو كرده و كارخانه‏ها را به تعطيلى كشانده و كارگر و كشاورز را بيكار و سرگردان نموده. قيمت قند و شكر حدود پانصد تومان تعيين مى‏شود اما در بازار 800 تومان و بيشتر به دست مصرف كننده مى‏رسد. اين موضوع بارها از تريبون مجلس به صورت تذكر يا سؤال يا نامه مطرح شده و مسؤولين صنعت و كشاورزى و بازرگانى پاسخ قانع كننده‏اى نداده‏اند! كدام كشور اين جفا را در حق توليدات داخلى مى‏كند كه در داخل بحران بيافريند و بازار فروش براى كالاى خارجى فراهم سازد؟!
نظير اين مشكلات را در مورد چاى و چايكارى مشاهده مى‏كنيم. ميلياردها تومان توليدات داخلى چاى در انبارها مى‏پوسد و به صورت كود در مى‏آيد در حاليكه چاى خارجى هر كيلو 6000 تومان سيل آسا بفروش مى‏رسد. در صورتى كه كيفيت چاى خارجى ذاتاً اين نيست كه در قوطى‏ها به دست ما مى‏دهند. آنها چاى را فرآورى مى‏كنند عطر و رنگ مى‏زنند و در زرورق به قيمت عالى به ما مى‏فروشند در حاليكه به تصديق كارشناسان، اصول بهداشتى در چاى خارجى رعايت نمى‏شود و بسيار نامطلوب است. چرا صنايع و كشاورزى و بازرگانى ما به فكر فرآورى چاى داخل نيست، به كشاورز زيان مى‏رسانند، سرمايه ملى را به باد مى‏دهند و به نفع خارجى‏ها و تجار چاى و شركت‏ها كار مى‏كنند آيا خيلى مشكل است كه دولت كارشناسانى را به خارج و به هند و سريلانكا بفرستند تكنولوژى چاى را ببينند و اين سرمايه ملى را احيا كنند!
موارد از اين دست فراوان است. خسارت به بيت المال در تماشاى فوتبال بوسيله جمعى ماجراجو كه در روزهاى اخير يك مورد تأسف بار آن گزارش شد. برآورد كردند دويست ميليون تومان خسارت تنها به اتوبوسهاى شركت واحد و شكستن شيشه‏ها و به آتش كشيدن صندلى‏ها كه مجموع اين خسارات 400 ميليون برآورد شده است. پاسخگوى اين خسارات كيست؟ آيا ما الزام داريم براى تماشاى فوتبال اتوبوسهاى شركت واحد را در اختيار عدّه‏اى بگذاريم.. اين اعمال غير انسانى چه توجيهى دارد؟ به نظر مى‏رسد در اختيار گذاشتن اتوبوسهاى دولتى در اين شرائط خيانت به بيت المال و كمك به هرج و مرج است و تا تماشاچيان خود را اصلاح نكنند حق نداريم اتوبوس براى تماشاى فوتبال و بازيهاى ديگر بگذاريم.
افزون بر اين بعد اخلاقى و انسانى است كه متأسفانه در اين رهگذر به حراج نهاده مى‏شود. چرا اين مشكلات در رسانه‏ها مورد گفتگو قرار نمى‏گيرد و افشاگرى نمى‏شود؟!
اين فوتبال با اين خسارتها چه سودى براى كشور دارد. وقتى اخلاق و جوانمردى اينگونه پايمال شده است. به هر حال دردهاى بى درمان يكى دو تا نيست. هر چند مطالب مطرح شده در مقاله مواردى متفرق بود، اما درد و رنج‏هاى اجتماعى و اقتصادى ماست كه به قلم آورده مى‏شود. اين موارد و نظائر آن راه كارهاى عملى و مديريتى دارد به شرط آنكه مطالعه شود، از كنار آن‏ها به سادگى عبور نكنيم و بى تفاوت نگذريم. انتظارات مسؤولان و مديران و متصديان امور موارد را به بررسى نهاده و با نگاه تحول خواهى به حل و فصل و چاره سازى آن بكوشند. اينها انتظارات ملت است تا آنان چه كنند؟
پاورقي ها:

در گلستان رسالت گل زيبا زهراست‏

اسوه پاك زنان در ره تقوا زهراست
آيد از دامن او پاكترين فرزندان‏

الگوى مادر شايسته دنيا زهراست‏
خادم بيت شريفش شده جبريل امين‏

ميوه قلب نبى ام ابيها زهراست‏
گهر عصمت و درياى كرم كوه وقار

معنى كوثر و محبوبه يكتا زهراست‏
هست مجموعه اوصاف خداوند جليل‏

مظهر نور خدا آيت عظما زهراست‏

يكى از روزهاى شيرين و به ياد ماندنى زندگى رسول خدا(ص) روز بيستم جمادى الثانى سال پنجم بعثت است. در اين روز مبارك در خانه نبوت نوزاد دخترى چشم به جهان هستى گشود كه محفل نورانى پيامبر اكرم(ص) را بيش از پيش روشن ساخته و به زندگى پيامبر و خديجه طراوت و شادابى مضاعف بخشيد. پيامبر خاتم(ص) آن چنان از وجود اين مولود به شوق آمده بود كه مى‏فرمود: «و هى روحى هى بضعةٌ منّى و هى نور عينى و ثمرة فؤادى الّتى بين جنبىّ و هى الحوراء الانسيّة؛(1) اين دختر پاره تن من، روشنايى چشمانم و ميوه دلم، روح و جان من است. او فرشته‏اى است به صورت انسان.»
و در سال 1320 هجرى قمرى و در روزى كه جشن ولادت حضرت زهرا سلام اللّه عليها برگزار مى‏شد در خمين فرزندى از نسل آن بانو چشم به جهان گشود كه همچون مادر، در برابر طوفان سهمگين حوادث ايستاد و مقاومت كرد و دشمنان را رسوا و مفتضح ساخت، روح اللّه در اين روز چشم به جهان گشود و با ولادتش، تاريخى نوين را آغاز كرد.
در جمهورى اسلامى ايران اين روز خجسته و مبارك بنام روز زن و روز مادر نامگذارى شد تا بانوان متعهد و پاكدامن كشورمان با الگو قرار دادن حضرت زهرا سلام اللّه عليها در تمام مراحل مادى و معنوى و اجتماعى از آن حضرت پيروى كنند تا به سر منزل مقصود برسند.
يگانه دختر رسالت كه خداوند با عناوين كوثر، مشكاة، واز مصاديق عبادتگران نيمه شب، صالحين، به شمار آورده است از منظر حضرت خاتم الانبياء(ص) منزلت برجسته‏اى دارد. نقطه اوج عظمت فاطمه(س) زمانى است كه از كلام گهربار رسول خدا بشنويم كه خداوند متعال وجود حضرت زهرا(س) را علت و فلسفه خلقت قرار داده است. جابربن عبداللّه انصارى از رسول خدا(ص) نقل مى‏كند كه آن حضرت يكى از احاديث قدسى را كه خداوند متعال به پيامبر خاتم نازل كرده بود چنين نقل مى‏كند: «يا احمد لولاك لما خلقت الافلاك و لولا على لما خلقتك ولولا فاطمه لما خلقتكما؛(2) اى احمد اگر تو نبودى هستى را خلق نمى‏كردم و اگر على نبود ترا نمى‏آفريدم و اگر فاطمه نبود، شما دو نفر را خلق نمى‏كردم.» خلقت نور فاطمه‏
رسول اكرم(ص) در مورد خلقت نور فاطمه(س) فرمود: نور فاطمه قبل از آفرينش زمين و آسمان آفريده شده است. خداوند متعال قبل از آفرينش آدم فاطمه را از نور خود آفريد و نور فاطمه در زير عرش الهى مشغول تسبيح و تقديس و تهليل و تحميد خداوند متعال بود. وقتى خداوند متعال مرا از نسل آدم آفريد نور فاطمه را به صورت سيبى در بهشت درآورد و جبرئيل آن را به من داد و گفت: يا محمد انّ هذه تفّاحةٌ اهداها اللّه عزّ و جلّ اليك من الجنّة؛ اى محمد، اين سيب را از بهشت خداوند عزيز و جلال بر تو هديه كرده است. من آنرا گرفته و بر سينه‏ام گذاشتم و جبرئيل گفت: آن سيب را بخور. وقتى كه آنرا شكافتم از داخل آن نورى درخشيد و من بيمناك شدم، جبرئيل گفت: اى محمد! آنرا بخور و نگران نباش. اين نور در آسمان منصوره و در زمين فاطمه ناميده مى‏شود. پرسيدم: اى دوست من جبرئيل چرا به اين نامها موسوم گرديده است. پاسخ داد:در زمين «فاطمه» ناميده شده زيرا پيروان خود را از آتش جدا مى‏كند و دشمنان خود را از دوستى‏اش محروم گردانيده است. و در آسمان «منصوره» ناميده شده زيرا دوستان خود را نصرت و يارى مى‏كند و اين تفسير گفتار خداوند متعال است كه مى‏فرمايد: و يومئذٍ يفرح المؤمنون بنصر اللّه ينصر من يشاء؛(3) در آن روز مؤمنان بخاطر يارى خداوند خوشحال مى‏شوند و او هر كه را بخواهد يارى مى‏كند. مقصود از اين نصرت، يارى فاطمه به شيعيان و دوستارانش مى‏باشد.(4) تولد محبوبه خداوند
در مورد ولادت حضرت زهرا(س) گزارشهاى مفصل و متعددى در جوامع حديثى و موسوعه‏هاى تاريخى دانشمندان وجود دارد.
امام صادق(ع) تولد حضرت فاطمه(س) را اينگونه روايت مى‏كند: وقتى كه تولد حضرت فاطمه(س) نزديك شد خديجه به زنان قريش پيغام داد: «مرا در اين مورد يارى كنيد». آنان از يارى خديجه خوددارى كرده و گفتند: تو در ازدواج با محمد به حرف ما گوش نكردى و با ما مخالفت نمودى ما هم امروز از حمايت و پرستارى خود، ترا محروم خواهيم كرد.
خديجه از اين سخن ناراحت و دل شكسته گرديد. امّا خداوند متعال براى قدردانى از تلاشها و زحمات حضرت خديجه، چهار بانوى برگزيده بهشتى را به يارى آن يار فداكار و با ايمان پيامبر(ص) فرستاد. آنان آمدند امّا خديجه از ديدن آن بانوان ناشناس، متحيّر و شگفت زده شد. يكى از آنان خود و همراهانش را معرفى كرد، و گفت: اى خديجه! تعجب نكن! ما فرستادگان خداوند براى خدمت و پرستارى به سوى تو هستيم. من سارا و اين آسيه – كه همنشين تو در بهشت است – و آن ديگرى مريم دختر عمران و چهارمين بانو، مادر تمام آدميان و مادر ما حوّا، است.(5)
آنان همانند زنان ديگر، يكى سمت راست و يكى سمت چپ و سومى در مقابل و چهارمى پشت سر خديجه قرار گرفت. فاطمه پاك و مطهر متولد شد و چون در زمين قرار گرفت نورى از وجودش درخشيد و اين نور نه تنها تمام خانه‏هاى مكه را روشن ساخت بلكه نقطه‏اى در شرق و غرب عالم نماند مگر اينكه از نور فاطمه(س) به آنجا تابيد.
در اين حال، ده نفر حورالعين كه هر يك طشت و ابريق بهشتى پر از آب كوثر، به همراه خود داشتند وارد خانه پيامبر شدند و فاطمه(س) را با آب كوثر شستشو دادند و بعد، دو پارچه سفيد و خوشبو آورده و نوزاد را به آن پيچيدند. فاطمه(س) در اولين لحظات زندگى لب به سخن گشوده و كلمات دلنشين توحيد را زمزمه كرده و گفت: «اشهد ان لا اله الّا اللّه و انّ ابى رسول اللّه سيد الانبياء و ان بعلى سيد الاوصياء و ولدى سادة الاسباط؛(6) گواهى مى‏دهم بر اين كه جز خداوند يكتا، معبود ديگرى نيست و پدرم رسول خدا(ص) سرور پيامبران، همسرم سالار اوصياء و پسرانم سرآمد پيامبرزاده‏گانند.»
در حريم عفتش حوّا زجان خدمتگزار

مريم آنجا ايستاده با ادب در چاكرى‏ ريحانه بهشتى
رسول خدا(ص) به دختر دلبندش بيش از حد علاقه داشت و آن حضرت فاطمه(س) را آنچنان مورد مهر و محبت قرار مى‏داد كه موجب شگفتى ديگران مى‏شد.
چرا كه فاطمه(س) خلاصه وجود پيامبر(ص) نسيم آرام بخش پدر، كوثر قرآن، سرور بانوان جهان، ريحانه بهشتى، يادگار خديجه، همسر على و مادر حسنين بود. وقتى به پيامبر گفته شد: شما فاطمه را در آغوش مى‏گيرى بسيار مى‏بوسى و اين همه عطوفت و مهربانى برايش ابراز مى‏دارى در حالى كه به ساير دخترانت اين همه اظهار محبت نمى‏كنى؟ رسول خدا(ص) فرمود: نطفه فاطمه از غذاهاى بهشتى است من بوى بهشت از وجود او استشمام مى‏كنم.(7)
وقتى عايشه در مورد علاقه زياد پيامبر(ص) به دخترش فاطمه(س) اعتراض كرد، حضرت خاتم الانبياء(ص) فرمود: اى عايشه! هنگامى كه در شب معراج مرا به آسمانها بردند، داخل بهشت شدم جبرئيل مرا به نزد درخت طوبى برد و از ميوه‏هاى آن درخت خوردم و خداوند متعال از همان ميوه‏هاى درخت طوبى وجود فاطمه را خلق كرد هر وقت او را مى‏بوسم و مى‏بويم بوى دلپذير درخت طوبى و عطرهاى بهشتى به مشامم مى‏رسد.(8)
رسول خدا(ص) همواره به حضرت زهرا(س) مى‏فرمود: «يا فاطمة انّ اللّه تبارك و تعالى ليغضب لغضبك و يرضى لرضاك؛(9) فاطمه جان! به راستى كه خداى تبارك و تعالى به خاطر خشم تو خشم مى‏گيرد و به خاطر خشنودى تو خشنود مى‏شود.» سرور زنان عالم‏
خورشيد اسلام از روزى كه از جزيرةالعرب طلوع كرده و آسمان انسانيت را روشنائى بخشيد بر احياى حقوق انسانها تأكيد كرده و از منظر معنوى فرقى ميان زن و مرد قرار نداد و با نداى وحيانى فرمود كه:«من عمل صالحاً من ذكرٍ او انثى و هو مؤمنٌ فلنحييّنه حياةً طيّبةً و لنجزينّهم اجرهم باحسن ماكانوا يعملون؛(10) هر كس از مرد يا زن عمل صالحى انجام دهد قطعاً او را با زندگى پاكيزه‏اى حيات حقيقى مى‏بخشيم و مسلماً به آنان بهتر از آنچه انجام مى‏دادند پاداش خواهيم داد.
آئين متعالى اسلام از حقوق از دست رفته بانوان چنان دفاع كرد كه يك زن را از ذلت بردگى مردان و حقارت و پستى، كه به عنوان كالا به او نگريسته مى‏شد به عاليترين مقام انسانى رسانيد.
وجود حضرت زهرا(س) مصداق عينى اين حقيقت است كه اسلام او را برترين بانوى عالم و سرور زنان بهشتى معرفى مى‏كند در اين مورد به چند سخن از رسول خدا(ص) بسنده مى‏كنيم:
1- يكى از همسران رسول خدا(ص) گفته است: روزى پيامبر اكرم(ص) نشسته بود كه فاطمه(س) به سوى آن حضرت آمد و سوگند به خدائى كه معبودى جز او نيست او مانند رسول خدا راه مى‏رفت چون حضرت او را ديد دوبار فرمود: دخترم خوش آمدى، دخترم خوش آمدى! سپس فرمود:
«اما ترضين ان تأتى يوم القيامة سيّدة نساء المؤمنين؛(11) آيا راضى؛ نيستى كه در روز قيامت سرور بانوان اهل ايمان باشى.»
2- سعيد بن جبير از ابن عباس نقل مى‏كند كه روزى رسول خدا(ص) در مورد اهل بيت خود سخنانى بيان كرد تا اينكه به فاطمه رسيد و در ستايش از دخت ارجمند خويش فرمود: دخترم فاطمه، سرور بانوان عالم از اولين تا آخرين است او پاره تن من، روشنائى چشمانم، ميوه دلم، روح و جانم است كه تمام وجودم را فرا گرفته، فاطمه انسانى فرشته خو است هرگاه در محراب عبادتش در پيشگاه الهى به نماز مى‏ايستد نور او براى ملائكه آسمان مى‏درخشد همچنانكه ستارگان آسمان بر اهل زمين نور افشانى مى‏كنند در آنحال خداى بزرگ به فرشتگانش مى‏فرمايد: اى فرشتگان من به بنده‏ام فاطمه بنگريد كه چگونه در پيشگاهم به راز و نياز ايستاده است خوف و شوق من به تمام وجودش لرزه انداخته و با قلب و دل به عبادت من روى آورده است شما گواه باشيد به خاطر او تمام پيروانش را از آتش جهنم امان دادم.(12)
3- زمانى كه فاطمه بر آن حضرت وارد مى‏شد آن حضرت به او خوشامد مى‏گفت دست‏هاى او را مى‏بوسيد و در جاى خود او را مى‏نشاند. وقتى هم كه پيامبر به خانه فاطمه مى‏رفت او نيز به استقبال پدر مى‏شتافت و خوشامد مى‏گفت و دست‏هاى پدر ارجمندش را مى‏بوسيد.(13)
4- ابوثعلبه خشنى مى‏گويد: پيامبر اكرم(ص) هرگاه از سفر بر مى‏گشت اول نزد فاطمه(س) مى‏رفت، فاطمه نيز با مشاهده پدر مى‏ايستاد و به استقبالش مى‏شتافت پدر را در آغوش مى‏گرفت و ميان دو چشم پدر را مى‏بوسيد.(14) مقام فاطمه (س) در قيامت‏
پيامبر اكرم(ص) از مقام معنوى و شكوه حضرت زهرا(س) در روز قيامت خبر داده و فرمود:
دخترم فاطمه در روز قيامت سوار بر يك شتر بهشتى به محشر مى‏آيد پوشش آن شتر از حرير و لجامش از لؤلؤ تازه است. روى آن قبه‏اى از نور است كه بيرونش از درون و درونش از بيرون ديده مى‏شود درون آن را عفو الهى و بيرونش را رحمت واسعه‏اش فرا گرفته بر روى آن تاجى از نور است كه هفتاد پايه دارد كه به درّ و ياقوت آراسته است و چون ستاره درخشان در آسمان روشنى مى‏دهد. در سمت راست فاطمه زهرا(س) هفتاد هزار فرشته و در سمت چپش هفتاد هزار فرشته در حال حركتند جبرئيل در حالى كه افسار مركب مجلل فاطمه(س) را در دست دارد با صداى رسا به اهل محشر اعلام مى‏كند كه:«غضّوا ابصاركم حتّى تجوز فاطمة بنت محمّدٍ؛ اى اهل محشر چشمان خود را فرو بنديد تا فاطمه دختر محمد (ص) بگذرد. تمام پيامبران، رسولان، صديقان و شهيدان كه در آنجا حضور دارند چشمان خود را فرو مى‏بندند تا فاطمه از ميان جمعيت عبور كرده و مقابل عرش خداوند توقف مى‏كند. به تنهائى از شترش پايين مى‏آيد و به درگاه خداوند عرضه مى‏دارد: بارالها! اى مولاى من، بين من و كسانى كه به من ستم كردند و فرزندانم را كشتند خودت داورى كن!
از سوى خداوند بزرگ ندا مى‏رسد: يا حبيبتى و ابنة حبيبى سلينى تعطيى و اشفعى تشفّعى فوعزّتى و جلالى لاجازنى ظلم ظالمٍ؛اى حبيبه من و دختر حبيب من! هر چه دوست دارى از من بخواه تا برايت عطا كنم براى هر كسى مى‏خواهى شفاعت كن كه پذيرفته خواهد شد به عزت و جلالم قسم كه ستم ستمگر را ناديده نخواهم گرفت.
در اين لحظه حضرت زهرا(س) به خداوند عرضه مى‏دارد: الهى و سيّدى ذرّيتى و شيعتى و شيعة ذرّيتى و محبّى و محبىّ ذرّيتى ؛ اى آقا و مولاى من! ذريّه، فرزندان و شيعيانم و پيروان فرزندانم و دوستدارانم و دوستداران ذريّه‏ام را نجات بده و به فريادشان برس.
از سوى خدا ندا مى‏رسد: اين ذرّية فاطمة و شيعتها و محبّوها و محبّو ذرّيتها؛ ذريّه و شيعيان و دوستداران فاطمه و دوستداران فرزندان فاطمه(س) كجايند؟
آنان همگى حاضر مى‏شوند و در حالى كه فاطمه زهرا(س) در پيشاپيش آنان در حركت است و فرشتگان رحمت گرداگرد آنان حلقه زده‏اند به سوى بهشت روانه مى‏شوند.(15)
اين نوشتار را با نقل سروده‏اى سرور آفرين از علّامه بزرگوار كمپانى به پايان مى‏بريم.
علّامه محقق آية اللّه شيخ محمد حسين كمپانى در مورد عظمت و جلال فاطمه(س) سروده زيبايى دارد كه بخشهايى از آن اشعار دل‏انگيز را به خوانندگان گرامى تقديم مى‏كنيم: آيينه حق نما
دختر فكر بكر من، غنچه لب چو واكند

از نمكين كلام خود حق نمك ادا كند
ناطقه مرا مگر روح قُدُس كند مدد

تا كه ثناى حضرت سيّده نساء كند
فيض نخست و خاتمه، نور جمال فاطمه‏

چشم دل ار نظاره در مبدأ و منتها كند
صورت شاهد ازل، معنى حسن لم يزل‏

وَهم چگونه وصفِ آيينه حق نما كند
مطلع نور ايزدى، مبدأ فيض سرمدى‏

جلوه او حكايت از، خاتم انبياء كند
ليله قدر اولياء، نور نهار اصفياء

صبح جمال او، طلوع از افق علا كند
بضعه سيد بشر، امّ ائمه غرر

كيست جز او كه همسرى باشه لافتى كند؟
وحى نبوتش نسب، جود وفتوتش حسب‏

قصه‏اى از مروتش سوره «هل اتى» كند
لوح قدر به دست او، كلك قضا به شصت او

تا كه مشيّت الهيّه چه اقتضا كند
در جبروت حكمران، در ملكوت قهرمان‏

در نشآت كن فكان، حكم به ما تشاء كند
عصمت او حجاب او، عفت او نقاب او

ستر قدم حديث از آن سرو از آن حيا كند
نفخه قدس بوى او، جذبه انس خوى او

منطق او خبر ز«لاينطق عن هوى» كند
قبله خلق روى او، كعبه عشق كوى او

چشم اميد سوى او، تا به كه اعتناء كند
متاب رو، از در او به هيچ سو مفتقرا

ز آنكه مس وجود را فضّه او طلا كند

فرا رسيدن اين دو عيد را به همه آزاد مردان و آزاد زنان و تمامى مبارزان راه خدا در سراسر جهان و به فرزند، شاگرد و خلف آن امام والا مقام، حضرت آيت اللّه العظمى خامنه‏اى مدظله العالى و تمام پيروان راه خمينى كبير تبريك و تهنيت عرض مى‏كنيم و اميدواريم خداوند پرتوى از نور ايمان و حرارت قلب خمينى عزيز را بر قلوب ما بتاباند تا سردى‏ها را مبدّل به گرمى نموده و حرارت على وار بخشد و پايدارى و استقامت در راه او را به ما عطا فرمايد. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. الفضائل، ص 8، بشارة المصطفى، ص 197. 2. شفاء الصدور، ص 225. 3. سوره روم، آيه 4 و 5. 4. معانى الاخبار، ص 396، بحارالانوار، ج 43، ص 4. با تلخيص. 5. الخرائج و الجرائح، ج 2، ص 525. 6. امالى شيخ صدوق، مجلس 87، ص 593. 7. علل الشرايع،ج 1، ص 183. 8. تفسير عياشى، ج 2، ص 212. 9. دلائل الامامه، ص 52. 10. سوره نحل، آيه 97. 11. امالى طوسى، ص 333. 12. ارشاد القلوب، ج 2، ص 295. 13. امالى طوسى، ص 400. 14. المناقب، ج 3، ص 332. 15. امالى صدوق، ص 17؛المناقب، ج 3، ص 327.

قسمت دوم‏ دوست خوب يا كيمياى ناب‏
از مهم‏ترين نيازهاى زندگى انسان و خواسته‏هاى معصومين(ع) داشتن دوست شايسته است. در دعاهاى ماه رمضان، ماه استجابت دعا، يكى از مهم‏ترين خواسته‏هاى انسان همين امر شمرده شده است. در دعاى روز هشتم مى‏خوانيم: خدايا! مرا موفق بدار به چند چيز، از جمله: «و صحبة الكرام؛ همراهى با انسانهاى بزرگوار!» و در دعاى روز سيزدهم درخواست مى‏كنيم: «و وفقنى للتّقى و صحبة الابرار؛ موفقم بدار براى تقوا و رفاقت نيكان!» و در دعاى روز شانزدهم زمزمه مى‏كنيم: «و وفقنى فيه لموافقة الابرار؛ در اين روز موفقم بدار به هماهنگى و دوستى با نيكان!»(1)
اما اگر رفيق شايسته يافت نشد، با همه نيازهايى كه انسان دارد، به تنهايى توصيه شده است. پيامبر اكرم(ص) فرمود: «الجليس الصّالح خيرٌ من الوحدة والوحدة خيرٌ من جليس السّوء؛(2) همنشينى صالح بهتر از تنهايى است، ولى تنهايى بهتر از همنشينى بد (و نامناسب) است.» سفيان ثورى از امام صادق(ع) پرسيد: چرا از مردم فاصله گرفته‏اى؟ حضرت فرمود: «يا سفيان فسد الزّمان و تغيّر الاخوان فرأيت الانفراد اسكن للفؤاد؛(3) اى سفيان!(ديدم) زمان فاسد شده و برادران (و دوستان) تغيير كرده‏اند. پس (اين گونه صلاح) ديدم كه تنهايى آرامش بيشترى دارد.»
امّا نكته‏اى كه بايد توجه شود، اين است كه دوست و يا دوستان شايسته به اين سادگيها نصيب انسان نمى‏شود.
قرآن مى‏فرمايد: «و قليلٌ ما هم؛(4) عدّه آنان كم است.»
و پيامبر اكرم(ص) مى‏فرمايد: «اقل ما يكون فى آخر الزّمان اخٌ يوثق به اودرهم حلالٍ(5) كمياب‏ترين چيزها در آخرالزمان دوست مورد اعتماد و درهم (پول) حلال است.»
امام هادى (ع) درباره دوستان نيك فرمود: «و اعلم ايّها السائل انّهم اعزّ من الكبريت الاحمر؛(6) بدان اى پرسشگر! كه اين گونه دوستان (خوب) از كبريت احمر (و كيميا) كمياب‏ترند.»
و على(ع) فرمود: «من طلب صديق صدقٍ و فيا طلب ما لايوجد؛(7) هر كس دنبال رفيق راستگو و با وفا باشد، به دنبال چيز ناياب مى‏گردد.»پيام اين روايات اين است كه دوستان صالح را بايد همانند اشياء ناياب جستجو كنيم. ويژگيهاى دوستان شايسته‏
مهم‏ترين بخش آيين دوست يابى، شناخت اوصاف دوستان نيك و شايسته است. در اين بخش، به مهم‏ترين اوصاف ياران نيك از ديدگاه قرآن و روايات اشاره مى‏كنيم:

الف: ديدگاه قرآن‏

1. اهل ايمان‏
قرآن مى‏فرمايد: «و انّ كثيراً من الخلطاء ليبغى بعضهم على بعض الّا الّذين آمنوا و عملوا الصّالحات و قليلٌ ماهم؛(8) بسيارى از دوستان به يكديگر ستم مى‏كنند، مگر آن‏هايى كه ايمان آورده‏اند و عمل صالح و شايسته دارند. اما عدّه آنان كم است.» 2. پروا پيشگان‏
در قرآن مى‏خوانيم: «الاخلّاء يومئذٍ بعضهم لبعضٍ عدوٌّ الّا المتّقين؛(9) دوستان در آن روز(قيامت) دشمن يكديگرند، مگر پرهيزكاران.» معلوم مى‏شود دوستى با متقين پايدار و ثمر بخش است. 3. اهل عبادت و بندگى‏
گروهى از سران مشرك قريش نزد پيامبر اكرم(ص) آمدند و گفتند: اى محمد(ص)! آيا به همراهى با اين گونه افراد(تازه مسلمانان فقير و…) خشنود نشده‏اى و توقع دارى ما از آن‏ها پيروى كنيم و در كنار آن‏ها قرار گيريم! اگر آنها را از خود دورسازى، شايد نزد تو آييم و از تو پيروى كنيم و به عنوان دوستانت در اطرافت باشيم. اينجا بود كه اين آيه نازل شد: «ولاتطرد الّذين يدعون ربّهم بالغداة و العشىّ يريدون وجهه؛(10) و كسانى را كه صبح و شام خدا را مى‏خوانند و جز ذات پاك او نظرى ندارند، از خود دور مكن!…اگر آنها را طرد كنى، از ستمگران خواهى بود.»
از آيه فوق استفاده مى‏شود كه دوستان اهل عبادت و اخلاص را به هيچ قيمتى نبايد از دست داد. 4. انياء و راستگويان‏
قرآن گاهى افرادى را به عنوان دوستان و رفقاى نمونه معرّفى مى‏كند از جمله مى‏فرمايد: «كسى كه خدا و پيامبر را اطاعت كند، همنشين كسانى خواهد بود كه خدا، نعمت خود را بر آن‏ها تمام كرده، از پيامبران و شهدا و صالحان «و حسن اولئك رفيقاً؛(11) و آن‏ها رفيقان خوبى هستند.»

ب: ديدگاه روايات‏

در روايات نشانه‏هاى فراوانى براى دوست و رفيق شايسته بيان شده كه به اهم آنها اشاره مى‏شود: 1. اهل دين و معرفت‏
امام سجاد(ع) فرمود: «جالسوا اهل الدّين و المعرفة؛(12) با دين داران و اهل معرفت (آنهايى كه به مسائل دينى، ولايت و امامت آشنايى دارند) همنشين شويد!» 2. راستگويان‏
على(ع) فرمود: «عليك باخوان الصدق فاكثر من اكتسابهم فانّهم عدّةٌ عند الرّخاء و جنّةٌ عند البلاء؛(13) بر شما باد به برادران (اهل) راستى پس بيشتر (چنين دوستانى را) بدست آوريد زيرا آنها در راحتى كمك كارند و سپر بلا است در گرفتارى.» 3. دوستان بزرگ منش‏
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «اسعد الناس من خالط كرام النّاس؛(14) خوشبخت‏ترين مردم كسى است كه با بزرگواران رفت و آمد دارد.» 4. دانشمندان و خردمندان‏
همان حضرت فرمود: «سائلوا العلماء و خالصوا الحكماء و جالسوا الفقراء؛(15)از دانشمندان سؤال كنيد و با حكماء رفت و آمد داشته باشيد و با فقراء همنشين شويد.»
و على(ع) فرمود: «اكثر الصّلاح و الصّواب فى صحبة اولى النّهى و الالباب؛(16) بيشترين مصلحت‏ها و درستى‏ها در همراهى با صاحبان عقل و خرد و انديشه است.»
لقمان(ع) نيز به فرزندش چنين فرمود: «يا بنىّ صاحب العلماء و اقرب منهم و جالسهم و زرهم فى بيوتهم فلعلّك تشبهم فتكون معهم؛(17) فرزندم! با دانشمندان دوستى كن و به آنها نزديك و همنشين باش و به زيارت آنها در خانه‏هايشان برو! باشد كه شبيه آنها شوى و با آنها(در دنيا و آخرت) باشى!» 5. انسانهاى كامل‏
حضرت على(ع) فرمود: «من دعاك الى الدّار الباقية و اعانك على العمل لهافهو الصّديق الشّفيق؛(18) كسى كه تو را به سوى خانه جاودانه بهشت بخواند و بر عمل براى آن يارى‏ات كند، پس همو دوست مهربان است.»
و از پيامبر اكرم(ص) نقل شده است كه حواريّون عيسى(ع) پرسيدند: «يا روح اللّه من نجالس، قال: من يذكّركم اللّه رؤيته و يزيد فى عملكم منطقه و يرغبكم فى الآخرة عمله؛(19) اى روح اللّه! با چه كسانى همنشين باشيم؟ فرمود: با كسى كه ديدن او شما را به ياد خدا اندازد و سخنانش بر علم شما بيفزايد و رفتارش شما را به كار نيك ترغيب و تشويق كند.» 6. هنگام خشم باطل نگويد
امام صادق(ع) فرمود: «لا تسمّ الرّجل صديقاً سمة معرفةٍ حتّى تختبره بثلاثٍ تغضبه فتنظر غضبه يخرجه من الحقّ الى الباطل و عند الدّينار و الدرهم و حتى تسافر معه؛(20) مرد را دوست با معرفت ننام، مگر آن كه او را در سه مورد آزمايش كنى: 1. هنگام خشم، پس بنگر غضب او را از حق به سوى باطل بيرون مى‏برد؟ 2. در نزد طلا و نقره (كه آيا خيانت نمى‏كند؟) 3. هنگام مسافرت با او(كه آيا اخلاق نيك دارد؟).» 7. بر هواى نفس خويش مسلّط باشد
امام سجّاد(ع) مى‏فرمايد: «هرگاه ديديد مردى را كه خوش برخورد است و هيأت و روشش خوب است و از خود زهد و عبادت نشان مى‏دهد و در حركات خود خيلى شكسته نفسى مى‏كند، پس مهلت دهيد(و عجله نكنيد) و شما را گول نزند، زيرا چه بسيارند افرادى كه از به دست آوردن دنيا عاجزند و به دنيا نرسيدن آن‏ها به خاطر ناتوانى جسمى يا عدم لياقت و كمبود شخصيت يا ترس آنهاست، (نه به خاطر ايمان و تقوا. آرى، چون ناتوان يابى شخصيت و يا ترسو هستند) دين را دامى براى رسيدن به دنيا قرار مى‏دهند و دائماً مردم را با ظاهر خود گول مى‏زنند و اگر مى‏توانستند به حرام برسند، خود را در آن مى‏انداختند.
و اگر ديديد كه از مال حرام هم دورى مى‏كند صبر كنيد (و عجله نكنيد و زود درباره او قضاوت ننماييد) زيرا خواسته‏هاى مردم مختلف است و چه بسيارند افرادى كه از مال حرام كناره مى‏گيرند، هرچند مال حرام زياد باشد( تحت تأثير قرار نمى‏گيرند) امّا خود را بر اعمال ناپسند وادار مى‏كنند و مرتكب حرام مى‏شوند.
همين كه ديديد او از تمام اعمال ناپسند هم دورى مى‏كند، بازهم عجله نكنيد و شما را گول نزند تا ببينيد انگيزه عقل او چيست، زيرا بسيارند افرادى كه از تمام اعمال بد دورى مى‏كنند، امّا عقل متين (و درايت عقلانى) ندارند.
پس از روى نادانى به جاى اصلاح، دست به افساد مى‏زند.
و اگر ديديد داراى عقل متينى هم هست، باز شما را گول نزند و صبر كنيد تا ببينيد آيا با هواى نفس خود عقل خود را مى‏كوبد يا با كمك عقل عليه هواى نفس گام برمى دارد و نسبت به رياست‏هاى باطل چقدر علاقه‏مند است، زيرا در ميان مردم كسانى هستند كه در دنيا و آخرت زيان كارند، چرا كه دنيا را رها مى‏كنند، نه براى خدا، بلكه براى رسيدن به رياست باطله (زيرا لذّت رياست نزد او به مراتب از لذّت مال و دنيا بيشتر است). و در پايان فرمود: «ولكن الرّجل كل الرّجل نعم الرّجل الّذى جعل هواه تبعاً لامر اللّه و قواه مبذولة فى رضى اللّه يرى الذّلّ مع الحق اقرب الى عزّ الابد مع العزّ فى الباطل و يعلم انّ قليل ما يحتمله من ضرّائها يؤدّيه الى دوام النّعم فى دارٍ لاتبيد ولاتنفد و انّ كثير ما يلحقه من سرّائها ان اتّبع هواه يؤدّيه الى عذاب لا انقطاع له ولايزول فذلكم الرّجل نعم الرّجل فبه فتمسّكوا و بسنته فاقتدوا و الى ربّكم به فتوسّلوا فانّه لاتردّ له دعوةٌ و لا تخيب له طلبةٌ؛(21) ولكن مرد واقعى و انسان خوب كسى است كه هواى خويش را پيرو فرمان خدا قرار مى‏دهد و قدرت خويش را بذل شده و در مسير رضايت و خشنودى الهى بذل مى‏كند از منظر او ذلت ظاهرى براى حق به عزت جاودانه نزديكتر است تا عزت ظاهرى براى باطل. نعمت‏ها در خانه ابدى مى‏شود كه پايان‏ناپذير است. (و مى‏داند) بر حقيقت كه بسيارى از آن خوشى‏هايى كه به او مى‏رسد هواى خود را پيروى كند منجر به عذاب دائمى زوال‏ناپذير مى‏شود. پس متوجه (و بيدار) باشيد اين مرد بهترين مرد است پس به او تمسّك جوييد و به روش‏هاى او اقتدا كنيد و به سوى پروردگار خويش چنين شخصى را وسيله قرار دهيد كه دعاى او رد خور و خواسته‏اش رد نمى‏شود.» 9. رياست خيلى تغييرش ندهد
امام صادق(ع) فرمود: «اذا كان لك صديقٌ فولّى ولايةً فاصبته على العشر ممّا كان عليه قبل ولايته فليس بصديق سوء؛ هرگاه دوستى داشتى كه به رياستى رسيد و يكدهم علاقه و وفادارى قبل از رياستش را نسبت به تو حفظ كرد دوست بدى نيست.» امان از رياست. 10. انسان صالح باشد
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «اربع من سعادة المرء الخلطاء الصّالحون و الولد البارّ و المرأة المؤاتية و ان تكون معيشته فى بلده؛(22) چهار چيز از سعادت مرد (و انسان) است: 1. دوستان صالح 2. فرزند نيكوكار 3. همسر موافق و هماهنگ 4. (كسب و) زندگى در محل و شهر خود.» 11. برادر دينى‏
على(ع) فرمود: «من فقد اخاً فى اللّه فكانّها فقد اشرف اعضائه؛(23) كسى كه برادر دينى خود را از دست دهد، گويا شريف‏ترين اعضاى خود را از دست داده.» 12. دوستى او برايت زينت باشد
امام صادق(ع) فرمود: «اصحب من تزيّن به ولاتصحب من يتزيّن بك؛(24) با كسى يار (و رفيق) باش كه براى تو (همراهى او) زينت باشد، نه با كسى كه به وسيله تو كسب زينت (و افتخار) مى‏كند.» 13. پشتكار داشته باشد
على (ع) فرمود: «والمودّة قرابة مستفادة ولاتأمننّ ملولاً؛(25) دوستى نوعى خويشاوندى اكتسابى است. با كسى كه پشتكار ندارد، دوست و آشنا نباش!»
در پايان اين بخش برخى دوستان نمونه را معرّفى مى‏كنيم:

بهترين دوستان‏

1. بسيار سازگار
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «خير الاصحاب من قلّ شقاقه و كثر وفاقه؛(26)بهترين رفيقت كسى است كه جدايى (و قهر او) كم باشد و سازگارى(و دوران آشتى او) زياد.» 2. كمك كار بر بندگى‏
على(ع) فرمود: «المعين على الطاعة خير الاصحاب؛(27) يارى كننده بر طاعت (خداوند) بهترين يار است.» 3. دوستان قديمى‏
على (ع) فرمود: «اختر لكلّ شى‏ءٍ جديده و من الاخوان اقدمهم؛(28) از هر چيزى تازه‏اش را برگزين، ولى از دوستان، قديمى‏تر آن‏ها را (كه امتحان خود را در طريق دوستى نشان داده) انتخاب كن!»
حق دوستى‏
نكته ديگرى كه بعد از انتخاب دوستان شايسته اهميت دارد، حفظ دوستان است. و يكى از راههاى حفظ ايشان، مراعات حق دوستى است. بنابراين، شايسته است تلاش كنيم حقوق دوستى را به خوبى ادا كنيم. حضرت على(ع) فرمود: «ولاتضيعنّ حقّ اخيك اتّكالاً على ما بينك و بينه؛(29) هيچ گاه با اعتماد به رفاقتى كه بين تو و دوستانت وجود دارد، حق آنها را ضايع مكن!»
حقوق دوستى و دوستان فراوان است كه به اهم آنهااشاره مى‏شود:
1. خيرخواه هم باشند: على(ع) فرمود: «و امحض اخاك النّصيحة حسنة كانت او قبيحة؛(30) همواره دوست خود را با پندهاى مخلصانه، اندرز ده چه خوب باشد و چه به ظاهر زشت (كه او را برنجاند).»
2. حامى هم باشند: على(ع) فرمود: «لايكون الصّديق صديقاً حتّى تحفظ اخاه فى ثلاثٍ فى نكبة و غيبته و وفاته؛(31) دوست نمى‏تواند دوست واقعى باشد، مگر آنكه رشته دوستى را در سه حالت حفظ كند دوستش را فراموش نكند: 1- در هنگام فقر و تنگدستى 2. در زمانى كه حضور ندارد(و در مسافرت است)، 3. و پس از مرگش (نسبت به اهل و عيال و يا انجام كار خير براى او).»
3. با خوشرويى برخورد كنند: على(ع) فرمود: «والبشاشة صبالة المودّة؛(32) خوشرويى وام دوستى (و مايه دوست‏يابى) است.»
4. در آشتى پيش قدم شوى: على(ع) فرمود: «احمل نفسك من اخيك عند صرمه على الصّلة؛(33)نفس خود را نسبت به برادرت به برقرارى پيوند(دوستى و تداوم آن) وادار كن!»
5. هديه‏اش را بهتر پاسخ دهى: آن حضرت فرمود: «…و اذا اسديت اليك يد فكافيها بما يربى عليها و الفضل مع ذلك للبادى؛(34)…و چون به تو احسان كردند، بيشتر از آن ببخش! ولى با اين حال، برترى از آن آغاز كننده است.» و فرمود: «برادرت را با احسانى كه در حق او مى‏كنى، سرزنش كن شرّ او را با بخشش بازگردان.»(35)
6. اجتناب از عيب گويى و اعتنا نكردن به سخن چين: على(ع) فرمود: «فكيف بالعائب الّذى عاب اخاه و عيّره ببلواة؛(36) چرا و چگونه آن عيب جو، عيب برادر خويش گويد؟ و او را به بلايى كه گرفتار است، سرزنش مى‏كند.»
و نيز فرمود: «من اطاع الواشى ضيّع الصّديق؛(37) هر كس سخن چين (و دروغ پرداز) را پيروى كند، دوستى را به نابودى كشانده است.»
7. پرهيز از حسادت: على(ع) فرمود: «حسد الصديق من سقم المودّة؛(38)حسادت نسبت به دوست، (از نشانه‏هاى) بيمارى (و غير واقعى بودن) دوستى است.» و در جاى ديگر فرمود: «فان رأى احدكم لاخيه غفيرة فى اهلٍ او مالٍ او نفسٍ فلا تكوننّ له فتنة؛(39)پس اگر يكى از شما براى برادر خود، برترى در مال و همسر و نيروى بدنى مشاهده كند، مبادا اين برترى موجب فتنه انگيزى (حسادت) او شود.»
8. اجتناب از بد رفتارى با دوست: اميرالمؤمنين على(ع) فرمود: «وليس جزاء من سرّك ان تسوءه؛(40) و پاداش (دوستى) كه تو را خوشحال كرده، اين نيست كه با او بد رفتارى كنى.»
9. پرهيز از بدگمانى: على (ع) فرمود: «لايغلبنّ عليك سوء الظّن فانّه لايدع بينك و بين صديقٍ صفحاً؛(41) چيره نشود بر تو بد گمانى (نسبت به دوستت) زيرا بدگمانى بين شما و دوستت گذشت را از بين مى‏برد.»
10. ممنوعيت فخر فروشى: حضرت امير(ع) فرمود: «اذا احتشم الرّجل اخاه فقد فارقه؛(42)هرگاه مرد نسبت به برادرش بزرگى (و فخر) كند، از او جدا شده (و دوستى را قطع كرده.»
11. پرهيز از مناقشه: آن حضرت فرمود: «من ناقش الاخوان قلّ صديقه؛(43) هر كس با برادران(دوستان) مناقشه كند، دوستان او كم شود.»
12. از شوخى نابجا و مباهات: على(ع) فرمود: «ان اردت ان يصفولك ودّ اخيك فلا تمازحنّه ولاتمارينّه ولاتباهينّه ولاتشارّنّه؛(44)اگر مى‏خواهى دوستى باصفا داشته باشى، با برادر و دوستت شوخى (نابجا) نكن، جدل نكن و مباهات(و فخرفروشى) و خصومت نكن!»
و امام هادى(ع) فرمود: «مراء و جدل (ناحق)،دوستى كهن را فاسد(و نابود) و عقده‏هاى عميق را باز مى‏كند و كمترين چيزى كه در آن هست، طلب چيره‏گى بر دوست است و چيره‏گى و غلبه خواهى، اساس و پايه عوامل قطع ارتباطها(ى دوستان) است.»(45)
به سه حديث جالب و جامع به عنوان جمع بندى اين بخش توجه شود: «يك. امام حسن(ع) به جناده فرمود: «چنانچه نفس، تو را وا دار كرد كه رفيقى براى خود انتخاب كنى، اينها را برگزين (و اين حقوق را مراعات كن): 1. دوستى او براى تو مايه زينت باشد. 2. اگر خدمتى به او كردى، تو را حفظ كند 3. اگر صله‏اى به او كردى، صله تو را حفظ كند 4. اگر دستى به سوى او دراز كردى، آن را محترم شمارد (و تو را رد نكند)؛ 5. اگر از او كمك خواستى (اعم از مالى و غير آن)، يارى و كمكت كند 6. اگر چيزى به او گفتى، تصديقت كند 7. اگر به تو شكستى وارد شود، آن را اصلاح (و جبران) كند 8. اگر خوبى از تو ديد، به زبان آورد(و آن را اظهار كند) 9. اگر از او حاجتى خواستى، روا كند 10. و اگر ساكت بمانى، او با پرسش از حال تو جويا شود.»(46)
دو. امام صادق(ع) فرمود:«لاتكون الصّداقة الّا بحدودها فمن كانت فيه هذه الحددو او شى‏ء منها فانسبه الى الصّداقة و من لم يكن فيه شى‏ء منها فلا تنسبه الى شى‏ءٍ من الصّداقة فادّلها ان تكون سريرته و علانيته لك واحدةً و الثّانى ان يرى زينك زينه و شينك شينه والثّالثة ان لا تغبّره عليك ولاية و لا مالٌ و الرّابعة ان لايمنعك شيئاً تناله مقدرته و الخامسة و هى تجمع هذه الخصال ان لايسلمك عند النّكبات؛(47) دوستى جز با حدود( و مراعات حقوقش) امكان‏پذير نيست. پس كسى كه اين حدود(و حقوق) يا بخشى از آن در او باشد، او را دوست بدان و كسى كه هيچ يك از اين شرائط در او نيست، چيزى از دوستى در او نيست:
نخستين شرط دوستى آن است كه باطن و ظاهرش براى تو يكى باشد؛دوم اين است كه زينت و آبروى تو را زينت و آبروى خود بداند و عيب و زشتى تو را عيب و زشتى خود ببيند، سوم اينكه مقام و مال، وضع او را نسبت به تو تغيير ندهد، چهارم اينكه آنچه را در قدرت دارد، از تو مضايقه نكند؛ و پنجم كه جامع همه اين صفات است، آن است كه تو را به هنگام نكبت‏ها (و پشت كردن روزگار) رها نكند.»
سه. امام سجاد(ع) فرمود: «امّا حقّ الصّاحب فان تصحبه بالتّفضّل و الانصاف و تكرمه كما يكرمك ولاتدعه يسبق الى مكرمةٍ فان سبق كافأته وتودّه كما يودّك و تزجره عمّا يهمّ به من معصيةٍ وكن عليه رحمةً ولاتكن عليه عذاباً؛(48) اما حق دوستت آن است كه با او با فضل و انصاف رفتار كنى و گرامى بدارى او را چنان كه تو را گرامى مى‏دارد و اجازه ندهى كه به گرامى داشتن (و كار نيكى نسبت به تو) پيشى بگيرد. پس اگر سبقت گرفت، جبران كنى و دوست بدارى چنان كه دوستت مى‏دارد و باز دارى آنجا كه قصد گناهى دارد. و بر او مهربان باش و مايه عذاب و رنجش او نباش!»

حدود دوستى‏

1. اطمينان نكردن بيش از حد به دوست‏
على(ع) فرمود: «ابذل لصديقك كلّ المودّة ولاتبذل له كلّ الطّمأنينة؛(49) براى دوستت تمام دوستى را بذل كن، ولى اطمينان كامل (و صددرصد نداشته باش و تمام آن) را بذل نكن.» 2. مدارا در دوستى‏
آن حضرت فرمود: «احبب حبيبك هوناً ما عسى ان يكون بغيضك يوماً ما و ابغض بغيضك هوناً ما عسى ان يكون حبيبك يوماً ما؛(50) در دوستى با دوستت مدارا كن (و بيش از اندازه اظهار محبت نكن!) شايد روزى دشمن تو گردد و در دشمنى با دشمن نيز مدارا كن! شايد روزى دوست تو گردد.»
و نيز فرمود: «اگر دوستى بيش از حد شد و از حد منطقى گذشت، خطر ساز است و باعث مى‏شود كه انسان عيبها را نبيند.»(51) 3. اول امتحان بعد اطمينان‏
«لاتثق بايك قبل الخبرة؛ به برادر(و دوستت) پيش از آزمودن اعتماد نكن.» 4. دوستى به اندازه پاكى‏
انسان گاهى ممكن است دوستان متعددى داشته باشد. اظهار محبت و دوستى به هر يك به اندازه پاكى و پايبندى آنها به مسائل دينى و شرعى بايد باشد. على (ع) در اين خصوص فرمود: «احبب الاخوان على قدر التّقوى؛(52) برادران (و دوستان) را به اندازه تقوا (و تعهد هر كدام) دوست بدار!» در مقابل دوستان ناباب‏
آخرين مطلب اين است كه انسان گاهى خواهى نخواهى به دوستان غير مناسب و رفقاى ناباب سر و كار پيدا مى‏كند. چگونه رفتار كند و چه كارهايى انجام دهد كه از زيانهاى اين نوع دوستى در امان باشد؟ چند امر قابل توصيه است:
1. هيچ سخنى را بدون تأمل و سنجش نپذيريم، چنان كه قرآن كريم مى‏فرمايد: «ولاتقف ماليس لك به علمٌ؛(53) (هرگز بدون تأمّل از كسى پيروى نكن) و امرى را كه آگاهى ندارى، دنبال نكن!»
2. روح خويش را تقويت كنيم؛ زيرا تا دشمن عامل نفوذى نداشته باشد، نمى‏تواند در كشورى راه پيدا كند. در كشور جان هم آن گاه رفيق بد و يا شيطان مى‏تواند نفوذ كند كه عامل نفوذى (ستون پنجم) داشته باشد و آن هواهاى درون آدمى است. اگر هواها تحت كنترل قرار گيرند، هيچ كسى نمى‏تواند به انسان آسيب و زيان برساند. قرآن كريم مى‏فرمايد: «يا ايّها الّذين آمنوا عليكم انفسكم لاينصركم من ضلّ اذا اهديتم؛(54) اى مؤمنان! بر شما باد به خود (سازى)تان! آنگاه كه هدايت يافتيد شما را گمراهان زيان نرسانند.» پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمى، اعمال روزهاى ماه مبارك رمضان. 2. بحارالانوار، ج 74، ص 189. 3. همان، ج 47، ص 116. 4. سوره ص، آيه 24. 5. تحف العقول، ص 38. 6. وسائل الشيعه، ج 8، ص 404 و 405، ح 1. 7. غررالحكم، ح 9727. 8. سوره ص، آيه 24. 9. سوره زخرف، آيه 67. 10. سوره انعام، آيه 52. 11. سوره نساء، آيه 69. 12. بحارالانوار، ج 74، ص 196. 13. همان، ص 187. 14. امالى صدوق، ص 14، منتخب الميزان، ص 29. 15. بحارالانوار، ج 71، ص 188. 16. غررالحكم، ح 9768، منتخب الميزان، ص 290. 17. بحارالانوار، ج 71، ص 188. 18. غررالحكم، ص 424، ح 9737. 19. بحارالانوار، ج 74،ص 149. 20. امالى طوسى، ص 646. 21. بحارالانوار، دارالكتب الاسلامية، ج 74، ص 184؛ وسائل الشيعه، ج 8، ص 317. چاپ بيروت ج 2، ص 84. 22. وسائل الشيعه، ج 3، ص 206. 23. غررالحكم، ص 723. 24. منتخب ميزان الحكمه، ص 290. 25. نهج البلاغه، محمد دشتى، حكمت 211. 26. منتخب ميزان الحكمه، ص 291. 27. غررالحكم، ص 416، ح 9508. 28. همان، ح 9514. 29. نهج البلاغه، نامه 31. 30. همان. 31. همان، حكمت 134. 32. همان، حكمت 6. 33. همان، نامه 31. 34. همان، حكمت 62. 35. همان، حكمت 158. 36. همان، خطبه 140. 37. همان، حكمت 239. 38. همان، حكمت 218. 39. همان، خطبه 23. 40. همان، نامه 31. 41. بحارالانوار، ج 74، ص 207. 42. همان، ج 71، ص 165. 43. غررالحكم، ص 419، ح 9607. 44. بحارالانوار، ج 75، ص 291. 45. منتخب ميزان الحكمة، ص 291، ح 3508. 46. كنزالعرفان، ج 2، ص 26. 47. اصول كافى، ج‏2، ص 467؛ منتخب ميزان الحكمة، ص‏291. 48. بحارالانوار، ج 74، ص 7، ح 1؛ منتخب ميزان الحكمة، ص‏291. 49. بحارالانوار، ج 71، ص 166، ح 29. 50. نهج البلاغه، حكمت 268. 51. همان، خطبه 109. 52. غررالحكم، ص 416، ح 9498. 53. بحارالانوار، ج 74، ص 187، ح 7. 54. سوره اسراء، آيه 36. 55. سوره مائده، آيه 105.

مقدمه
هشدار و هدايت، انذار و بشارت، تنبيه و تشويق، دو اصل مهم تربيتى و اجتماعى بشمار مى‏روند، كه بسيارى از انگيزه‏هاى تربيتى و حركت‏هاى اجتماعى به وسيله اين دو شكل مى‏گيرد.
از آن جا كه انسان مجموعه‏اى از بيم و اميد و تركيبى از جلب منفعت و دفع ضرر است، بايد در تربيت و اداره او نيز اين دو اصل در نظر باشد تا تعادل وجودى پيدا كند.
پيامبران و اولياى الهى در سيره تربيتى و اجتماعى خود اين دو اصل را به كار گرفتند و بر اساس اين دو، مكتب و سيره دينى و ارزشى خود را استوار ساختند.
در قرآن كريم واژه‏هاى «تبشير» و «انذار» فراوان به كار گرفته شده و از آن استفاده مى‏شود كه: هر يك از آن دو شرط لازم هستند ولى شرط كافى نيستند، هنگامى كه اين دو با هم در حركتهاى فردى و اجتماعى نقش آفرينى كنند نتيجه مطلوب و دست يافتنى خواهند داشت.
«تبشير» مژده دادن، نويد دادن و به سمت جلو پيش بردن است. «انذار» اعلام خطر كردن، هشدار دادن و موانع را گوشزد نمودن است. تبشير، جنبه «قائد» را دارد يعنى جلوكش، كسى كه مهار شتر يا اسب را گرفته و به پيش مى‏راند و مى‏كشد، (انذار) جايگاه «سائق» را دارد يعنى به آن كه حيوان را از پشت سر مى‏راند و به سمت و سوى جلو مى‏كشاند «سائق» گويند. اين دو اگر با هم عمل كنند، نتيجه كارشان يكى است و آن حركت به جلو، از اين رو براى هدايت بشر هر دو ضرورى مى‏باشند.
در اين سلسله از نوشتارها به نكات انذارى و هشدارى مى‏پردازيم چون بر اين باوريم كه شناخت درد نيمى از درمان است و آدمى اگر موانع راه را بشناسد و آنها را كنار بنهد زودتر و سالم‏تر به مقصد مى‏رسد.
البته در بررسى هشدارها به هدايت‏ها نيز پرداخته خواهد شد و روشن است تا ديو بيرون نرود فرشته رخ نمى‏نمايد. هشدار در فرهنگ دينى
در فرهنگ دينى واژه‏ها و تعبيرهاى گوناگونى به كار رفته است كه از مجموع آنها مى‏توان «هشدار» را استنباط كرد، از جمله واژه‏هاى :انذار، ويل، اَلا، و ايّاك يا ايّاكم.
انذار را اين گونه معنى كرده‏اند: «اخبار فيه تخويف و تحذير»(1) خبر دادن و گزارشى كه در آن ترساندن و برحذر داشتن باشد. به طلايه دار لشكر كه خطر دشمن را به اطلاع لشكريان مى‏رساند «نذير» گويند، كنيه خروس «ابوالمنذر» است، زيرا كه خروس به خوابيده‏ها هشدار مى‏دهد «ويل» نيز معمولاً در جايى به كار مى‏رود كه امر نامطلوبى است و گوينده مى‏خواهد مخاطب را از آن باز دارد تا مرتكب آن شود «اَلا» نيز هشدار باش و بيدار باش است به كسانى كه حركتى را آغاز كردند و يا مكتبى را پذيرفته‏اند تا به خطرها و موانع راه آشنا بشوند و خود را از آن دور نگه دارند.
از جمله تعبيرها و واژه هايى كه بار هشدارى دارد. تعبير «اياك» و يا «اياكم» است كه در بسيارى از روايات به اين وسيله پيشوايان معصوم اعلام خطر كرده و پيروان خويش را از انجام آن عمل اجتماعى و يا رفتار اخلاقى نهى نموده‏اند.
در اين نوشتار به هشدارهايى خواهيم پرداخت كه: اولاً با اين واژه و تعبير در روايات آمده باشد و ثانياً به مواردى اشاره خواهيم كرد كه جنبه اجتماعى داشته باشند. در پايان اين مقدمه ذكر اين نكته خالى از فايده نخواهد بود كه: در برخى از روايات با به كارگيرى واژه «اياك يا اياكم» اخطار و اعلام خطر شده است و در برابر با تعبير «عليكم» راه درست و سالم ترسيم گرديده است، از اين رو بايد گفت «اياكم» هشدارهاى اجتماعى را گوشزد مى‏كند، «عليكم» راههاى هدايت را نشان مى‏دهد، به ديگر سخن «اياكم» انذار است و «عليكم» تبشير و بشارت. هشدار و هدايت
امام صادق (ع) فرمود:
«ايّاكم و مجالسة الملوك و ابناء الدّنيا، ففى ذلك ذهاب دينكم، و يعقّبكم نفاقاً و ذالك داء دوىّ لا شفاء له. و يورث قساوة القلب و يسلبكم الخشوع. و عليكم بالأشكال من النّاس و الاوساط من النّاس فعندهم تجدون معادن الجواهر».(2)
از هم نشينى با شاهان و دنيا زدگان دورى گزينيد زيرا در اين مجالست، دين شما از دست مى‏رود، نفاق و دورويى (كه دردى بى درمان است) دامنگير شما مى‏شود، سنگدلى و سلب خشوع شما را مى‏گيرد. بر شما باد كه با همنوعان مانند خودتان رفت و آمد كنيد زيرا معدنهاى گرانبها در ميان اين گونه مردم است.
همانگونه كه روشن است اين بيان نورانى شامل «هشدار» و «هدايت» است، امام صادق(ع) با تعبير «اياكم» اعلام خطر فرموده و با تعبير «عليكم» راه درست را نموده است و اين خود آموزش روشن تربيتى آن بزرگوار و همه امامان نيز هست كه اگر از چيزى و يا كارى نهى مى‏كنند، راه برون رفت را نيز نشان مى‏دهند.
گر ببندد راه يك پستان بر او

مى‏گشايد راه صد بستان بر او
اين سيره و روش تربيتى را امامان از قرآن مجيد آموخته‏اند كه در قرآن هر جا از كار و روش ناهنجار و ناشايستى نهى شده است، راه درست و سالم نيز پيشنهاد و ارائه گرديده است.
در مثل، در داستان حضرت لوط و مردم بى ادب و بى فرهنگ زمان او كه به گناه زشت و غير انسانى هم جنس بازى گرفتار شده بودند و اين رخداد اجتماعى به حالت يك بحران و فاجعه اجتماعى در آمده بود، آن حضرت به آنان فرمود:
«قال يا قوم هؤلاء بناتى هنّ اطهر لكم»(3)
گفت اى قوم من! اينها دختران منند(كه مى‏توانيد با آنان ازدواج كنيد) آنها براى شما پاكترند.
لوط آن پيامبر الهى به قوم سركش و لجام گسيخته و فرو رفته در شهوت جنسى، پيشنهاد خردمندانه مى‏دهد، در كنار نهى از منكر، ارائه معروف مى‏كند، هم هشدار مى‏دهد و هم هدايت مى‏كند روشن است اگر در جامعه‏اى معروفها رواج يابند و فضاى معروف گسترى بر جامعه حاكم شود به خودى خود منكرها زمينه ظهور كمترى پيدا مى‏كنند. از امام مجتبى(ع) پرسيدند: «ما السداد؟ قال: دفع المنكر بالمعروف»(4) سداد و صلاح جامعه چيست؟ فرمود: جلوگيرى از منكر به وسيله معروف.
نمونه ديگر در قرآن داستان احداث مسجد «ضرار» و مسجد «قبا» است. قرآن اگر دستور به تخريب مسجد ضرار به عنوان زايشگاه فساد و مركز توطئه و نفاق، مى‏دهد، در كنار آن از مسجد قبا به عنوان پايگاه معنوى و معروف گستر سخن مى‏گويد:
«لمسجد اسّس على التقوى من اول يوم احق ان تقوم فيه»(5) همانا مسجدى كه از روز نخست بر اساس تقوا بنا نهاده شده سزاوارتر است كه در آن نماز برپا دارى.
نتيجه سخن آن كه: روش تربيتى قرآن و اهل بيت آن است كه پيروان خود را از انجام منكر پرهيز مى‏دهند و به انجام معروف تشويق مى‏كنند. اگر نهى و ترمز در كلام آنها فراوان است امر و تشويق و رهنمون نيز در در لابلاى سخنان و سيره آنها كاملاً مشهود و ملموس است.
اين نكته تربيتى و اجتماعى را مى‏توان از مجموع حديث نورانى فوق كه از مكتب امام صادق(ع) به ما رسيده است استفاده كرد پس از ياد آورى اين برداشت مى‏پردازيم به شرح و توضيح محورهايى كه در اين بيان نورانى عنوان شده است:
امام صادق(ع) فرمود: از دو گروه گريزان باش و با آنان مجالست نكن.
الف: زورمداران
ب: زرسالاران
آنهايى كه به زور و قدرت سياسى و نظامى خود مى‏بالند و سلطه گرى و ستم و زورگويى و تزوير تار و پود زندگى آنان را فرا گرفته يعنى پادشاهان و رهبران ستمكار، مانند باتلاقى هستند كه هر كس به آنان نزديك شود به تدريج در لجن گناه آنان فرو مى‏رود و اندك اندك راههاى فلاح و نجات را به روى خود مى‏بندد.
و نيز كسانى كه بنده پول و ثروتند و از دنيا جز خور و خواب و شهوت چيز ديگرى نمى‏دانند و به معناى واقعى دنيا زده و دنيا محورند، با آنان نيز رفت و آمد و معاشرت و مجالست زيانبار است .
امام صادق(ع) فرموده با اين دو دسته معاشرت نكن كه اگر با آنان نزديك شدى پى آمدهاى ناگوارى دامن گيرت خواهد شد: * دين زدايى‏
معلوم است در جامعه‏اى كه ارزشهاى مادى حاكم است و زرق و برق دنيا و قدرت و ثروت حرف اول را مى‏زند، در چنين فضايى انسان دين دار احساس غريبى و تنهايى مى‏كند، اگر قدرت و توان بر خورد با نظام حاكم را دارد بايد انجام وظيفه كند و اگر توان آن را ندارد دست كم بايد خود را از معركه دور نگهدارد تا آلوده نشود. و دين و اعتقاداتش سست نگردد.
امام صادق(ع) يكى از پى آمدهاى ناگوار مجالست با شاهان و فرزندان دنيا را دين زدايى و از بين رفتن باورها و اعتقادات راستين برشمرده است. * نفاق زايى‏
پى آمد ديگر آن است، انسانى كه با اصحاب زر و زور نشست و برخاست دارد يا بايد موضع شفاف بگيرد و در برابر غارتگرى و خيانتهاى آنان راست قامت به ايستد و يا بايد كار آنان را توجيه كرده و با آنها سازش نمايد و به ظاهر مشى و مرام آنها را بپذيرد گرچه در باطن به آن ايمان نداشته باشد و اين روش ناخود آگاه او را در دام نفاق گرفتار مى‏سازد، از اين رو امام(ع) پديده نفاق را يكى از آثار همنشينى با طاغوتهاى سياسى و اقتصادى برشمرده و از آن پرهيز داده است. * قساوت و سنگدلى‏
سومين پى آمد همكارى و همراهى با رهبران ستمكار و ثروتمندان گنهكار آن است كه آدمى به تدريج از فضاى ياد و ذكر خدا دور مى‏شود و همه چيز را با عينك پول و ثروت و قدرت مى‏بيند و در نتيجه خانه دل و جانش در حجاب قرار مى‏گيرد و زمينه سنگدلى و تاريكى روح و روان در او ايجاد مى‏شود.
در روايت ديگرى از پيامبر اعظم(ص) نقل شده است كه فرمودند: «از همنشينى با مردگان دورى گزينيد» پرسيده شد مقصود از مردگان كيانند؟ فرمود: «كلّ غنّى مترفٍ»(6) هر ثروتمند عياش و اسرافكار.
بنابراين دلمردگى، سنگدلى يكى از پى آمدهاى ناگوار مراوده و دوستى با زورمندان و زرسالاران دنيازده است. * خشوع را مى‏گيرد
چهارمين اثر مجالست با آن دو دسته‏اى كه گفته شد آن است كه حالت زيباى خشوع از آدم گرفته مى‏شود. خشوع حالتى است درونى كه به وسيله ارتباط و اتصال انسان با خدا حاصل مى‏شود و اين حالت درونى در رفتار و كردار اجتماعى انسان نيز اثر مى‏كند و متجلى مى‏شود. انسان خاشع در برابر قدرت خداوند ادب و فروتنى دارد، خود را قطره‏اى از درياى بيكران عالم هستى مى‏بيند. خود را مانند كاهى در برابر كوه و ذره‏اى در برابر قدرت خداوند متعال مى‏شمارد. هنگامى كه با صاحبان ظاهرى قدرت و ثروت نشست و برخاست داشته باشد به تدريج در حوزه جاذبه قدرت و ثروت آنان قرار مى‏گيرد و آن حالت تسليم مطلق در برابر پروردگار در وى تضعيف مى‏شود، از اين رو امام صادق(ع) نسبت به اين موضوع هشدار داده است. * گوهرهاى گرانبها
در پايان اين حديث شريف امام صادق (ع) توصيه مى‏كنند كه سعى كنيد در زندگى با كسانى طرح دوستى و رفاقت بيفكنيد و با كسانى رفت و آمد داشته باشيد كه از لحاظ پايگاه اجتماعى همسان و نزديك به شما باشند زيرا در بين اين گونه افراد گنجينه‏ها و معدنهاى گرانبهايى وجود دارد كه مى‏توان آنها را كشف كرد.
در كوچه و بازار و در بين انسانهاى بى نام و نشان و بى ادعا روحيه‏هاى بزرگ و همتهاى والا مى‏توان ديد كه بر اثر نيّت و عملكرد خدا پسندانه و خالصانه ارج و قيمت بالايى پيدا كرده‏اند و از آن جا كه محب پروردگار هستند «محبوب» او هم شده‏اند.
بايد چراغ در دست گرفت و دور شهر گشت و با اين گونه كسان كه كميابند و گمنامند طرح دوستى و مجالست افكند تا در پرتو وجودى آنان به سوى خدا و قرب الهى راهى را جستجو نمود. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. رياض السالكين، سيد على خان مدنى، ج‏7، ص‏117. 2. ميزان الحكمه، ج 2، ص 63. 3. سوره هود، آيه 78. 4. بحار الانوار. 5. سوره توبه، آيه 108. 6. ميزان الحكمة، ج 2، ص 63.

آغازين سخن
بررسى سيره معصومين (ع) در راستاى حفظ ارزش‏هاى اصيل اسلامى از مواردى است كه علاوه بر هدايت و نجات انسان‏ها، نقش قابل تأمّلى را در حفظ آرمان‏هاى جامعه مسلمين ايفا مى‏كند.
از اين رو آن بزرگواران در طول حيات خويش حضور در صحنه را مسؤوليتى مهم از جانب خداى سبحان مى‏دانستند.
با غروب غمبار خورشيد فروزان رسالت در 28 صفر سال دهم هجرى، سياهى غصب حق و غبار غربت انديشه‏هاى خردورزان را آزار مى‏داد به گونه‏اى كه كم‏تر كسى ياراى حضور در صحنه اعتقادى و دفاع در عرصه سياسى را در خود مى‏ديد، امّا در اين ميان بانوى بزرگ اسلام حضرت فاطمه زهرا(س) برتر از هزاران مرد قدرتمند، بيرق باورهاى تابناك آسمانى و علم پيكار با سران ظلم و غصب و غارت را بر دوش گذاشت تا هدايت نبوى و سعادت علوى را پاس بدارد و به گوش آيندگان برساند. زهراى اطهر(س) در برابر جرياناتى كه بعد از رحلت رسول مكرّم اسلام به وجود آمد، ساكت ننشست و دست به مبارزه سياسى زد و با سخنرانى‏هاى افشاگرانه به بيان ماهيّت غاصبان خلافت و مصيبت‏هاى وارده توسط آن‏ها پرداخت.
گرچه دوران حيات ريحانه محمدى پس از ارتحال پيامبر اكرم(ص) بسيار كوتاه بود، امّا خط مشى سياسى آن حضرت در طول حيات نشان مى‏دهد كه موضع‏گيرى اش معقول‏ترين و پسنديده‏ترين روش ممكن بود و هرگونه حركت و موضع‏گيرى ديگرى غير از آن ممكن بود ضربات جبران ناپذيرى بر پيكر اسلام وارد سازد.
در اين نوشتار به خطوط برجسته حركت و موضع‏گيرى سياسى صدّيقه كبرى(س) به عنوان شاخصه‏هاى آموزنده اشاره مى‏شود. اميد است كه مورد توجه و عنايت پويندگان راه رسالت و ولايت قرار گيرد. دفاع از حريم رسالت‏
در اوايل بعثت، حفظ جان پيامبر(ص) و دفاع و حمايت از آن حضرت از مهم‏ترين وظايف كسانى بود كه على رغم مشكلات و تنگناهاى موجود در جامعه نوپاى اسلام، به حقّانيت پيامبر(ص) و آيين او ايمان آورده بودند. تعداد انگشت شمارى نيز با استفاده از موقعيت اجتماعى، سياسى و ديگر توانايى‏هاى خود، بيش‏تر به اين امر مى‏پرداختند كه از جمله آن‏ها حضرت زهرا(س) بود.
رسول خدا(ص) از هنگامى كه به رسالت مبعوث شدند، تا زمانى كه به مدينه هجرت كردند در مكه مورد آزار و اذيت فراوان قرار گرفتند.
بزرگان قريش و حتى عموهاى پيامبر اكرم (ص) علاوه بر تشويق و تحريك مردم و كودكان جهت آزار و اذيت به پيامبر(ص)، خود نيز به طور مستقيم از هيچ تلاشى در اين زمينه دريغ نداشتند.
گاهى بر سر آن حضرت خاك مى‏ريختند و زمانى سنگ بارانش مى‏كردند. در اين دوران مردانى مانند حمزه سيدالشهدا به دفاع از پيامبر(ص) برمى خاستند، امّا تاريخ اسلام نام بانويى بزرگوار را كه در آن وقت 5تا8 سال بيش‏تر نداشت – در كنار مدافعان پيامبر(ص) ضبط و ثبت كرده است.
او علاوه بر اين كه بعد از رحلت مادر بزرگوارش حضرت خديجه(س) پرستارى پدر را بر عهده داشت، بيرون از منزل نيز هميشه مراقب پدر بود.
نقل مى‏شود كه مشركان قريش در حجر اسماعيل گرد آمده بودند و مى‏گفتند: چون محمد(ص) عبور كند، هر يك از ما به او ضربه‏اى خواهيم زد و چون فاطمه(س) اين را شنيد، پيش مادر رفت و سپس اين مطلب را به اطلاع پيامبر(ص) رساند.(1)
آن بانوى بزرگوار در مواردى علاوه بر اطلاع و پيش‏گيرى از اقدام آنان، خود مستقيماً به صحنه مى‏رفت و به حمايت و دفاع از پيامبر عزيز مى‏پرداخت.
«عبداللّه بن مسعود» مى‏گويد: با رسول خدا(ص) در كنار كعبه بوديم، حضرت در سايه خانه خدا مشغول نماز بود، گروهى از قريش از جمله ابوجهل در گوشه‏اى از مكّه چند شتر نحر كرده بودند، شكنبه آن‏ها را آوردند و بر پشت پيامبر گذاشتند، فاطمه(س) آمد و آن‏ها را از پشت پدرش برداشت.(2) دفاع از حريم ولايت
زهراى مرضيّه (س) در اثبات حق و مقابله با انحراف در رهبرى امت اسلامى از هيچ كوششى فروگذار نكرد و اين امر را تكليف خود مى‏دانست. گاهى شب‏ها همراه على(ع) به در خانه مهاجرين و انصار مى‏رفت و حمايت از ولايت و وصيّت رسول خدا(ص) را در يادها زنده مى‏كرد و آنان را به دفاع از حق همسرش در مسأله خلافت و حق خودش فرا مى‏خواند؛اگر چه چيزى جز كلام سرد و بى مهرى نمى‏شنيد!
فاطمه(س) عنايت ويژه‏اى به مسأله دفاع از امامت و ولايت امام على(ع) داشت و به عنوان يك وظيفه اجتماعى در قالب‏هاى مختلف روى آن اهتمام و جديّت مى‏ورزيد.
در قضيّه «فدك» آن چيزى كه جوهر اصلى كارها و پى‏گيرى‏هاى دخت گرامى پيامبر بود، همان دفاع از حق ولايت حضرت امير مؤمنان على(ع) بود.
صدّيقه طاهره(س) حركت و هدايت انسان‏ها را بدون امام، سكون و ساكت مى‏دانست و زمامدارى زيان آلود و باطل نااهلان را باعث دور ماندن مردم از مسير «صراط مستقيم» مى‏دانست. بدين جهت دفاع از مقام امامت را سرلوحه مسؤوليت‏هاى خويش قرار داده بود و با تمام توان به ارائه رهنمودهاى شايسته و مبارزه با زرمداران و زور محوران مى‏پرداخت. او كتاب فضائل على(ع) را در پنج محور بنيادين گشود تا فردا و فرداها همگان با مطالعه گفتار گران بار وى پى به حقايق هستى برند و راه را از بى راه‏ها تشخيص دهند.
در فصل نخست، على(ع) را در برابر خداوند عبدى مخلص معرفى مى‏كرد كه بسيارى از شب‏ها از شوق عبادت و ترس فراوان بر روى خاك نخلستان مدهوش مى‏شد.(3)
در فصل دوم، او را نسبت به رسول خدا مى‏سنجيد و مى‏فرمود: على (ع) بهترين جانشين پيامبر(ص) و دوست بى نظير رسول خداست.
در فصل سوم، سخن از امامت و ولايت اميرمؤمنان(ع) نسبت به امت اسلامى به ميان مى‏آورد و او را امامى ربّانى و الهى معرفى مى‏كند كه فقط و فقط او لياقت رهبرى امت اسلام را خواهد داشت ؛ بنابراين على(ع) را نخستين مسلمان و دين باور مى‏دانست، از اين رو وظيفه‏اى سنگين و خطير براى خويش نسبت به امام(ع) برمى‏شمرد و آن توصيف صفات و بركات بى پايان همسرش تا واپسين لحظات زندگى بود.(4)
در فصل چهارم، هدايت و رهبرى مولاى متقيان (ع) را چنان تأثير گذار مى‏ديد كه براى تحقق امامت و خلافت آن بزرگوار خود را آماده فداكارى نمود.(5)
در فصل پنجم، مقام بلند شيعيان على(ع) را بيان مى‏كند و با بصيرت و اعتقاد قلبى، سخن پدر را بازگو مى‏نمايد و على (ع) وشيعيان او را اهل بهشت مى‏داند.
آرى! زهراى مرضيه(س) مقام و موقعيت امام على(ع) را خوب شناخته بود و از توانايى‏هاى ذاتى و خدادادى و شايستگى‏هاى ايشان نيز مطلع بود. ديدگاه‏هاى پيامبر اكرم(ص) را نسبت به امام(ع) مرتب شنيده بود و بدان ايمان و اعتقادى راسخ داشت و صلاح و مصلحت جامعه نوپاى اسلام را در رهبرى و امامت حضرت على(ع) مى‏دانست و جايگزين ديگرى را با وجود ايشان براى اين مقام و منصب جايز نمى‏ديد. از اين رو براى اثبات و تحقق آن از هيچ تلاشى دريغ نكرد و تا آخرين لحظه دست از حمايت و دفاع از امام (ع) و مقام امامت برنداشت.
جناح پيروز سقيفه پس از بيعت گرفتن از برخى اصحاب به سرعت سراغ على (ع) آمدند تا در اسرع وقت از آن بزرگوار بيعت بگيرند و سند مشروعيت حكومت خود را به امضا برسانند.
آن‏ها مى‏دانستند كه على(ع) به خاطر حفظ اسلام و پيش‏گيرى از تفرقه و اختلاف به جنگ متوسل نخواهد شد و بيعت او باب مخالفت ساير بنى هاشم و حاميان اهل بيت (ع) را مسدود خواهد كرد و در نتيجه پايه خلافتشان مستحكم خواهد شد.
از اين رو آن بزرگوار را تحت فشار سختى قرار دادند و زشت‏ترين برخوردها را در نخستين روزهاى رحلت پيامبر(ص) با آن حضرت (ع) كردند و تا سرحد كشتنش پيش رفتند.(6)
آنان درصدد بودند به هر طريق ممكن ولو به قيمت كشتن، مولاى متّقيان را به پذيرش حاكميت خود وادار كنند، امّا با مقاومت شديد حضرت زهرا(س) مواجه شدند؛مبارزه حضرت فاطمه(س) كار خلفا را بسيار دشوار ساخت، زيرا آنان مى‏دانستند اگر نسبت به دختر پيامبر(ص) جسارت كنند، پايه حكومتشان سست خواهد شد. طبق نقل مسعودى تا صديقه طاهره(س) در قيد حيات بودند، آن‏ها نتوانستند از على(ع) بيعت بگيرند، بنى هاشم نيز پس از شهادت زهراى اطهر(س) بيعت كردند.(7)
روايات و اسناد تاريخى مربوط به مقاومت‏هاى حضرت زهرا(س) فراوان است. كوثر آفرينش با حضور فعّال خود در خط مقدم مبارزه همچون سپر محكمى از جان على(ع) و حاميانش محافظت كرد و فضاى مناسبى را براى بنى هاشم فراهم نمود تا بيعت را به تأخير بيندازند. البته شيوه حضرت فاطمه(س) براى اعلان عدم مشروعيّت كارهاى آنان تنها در مبارزه علنى روزهاى نخست رحلت پيامبر(ص) خلاصه نمى‏شد.
آن حضرت (س) تا آخرين روز رحلتش همواره با قطع رابطه و ابراز ناراحتى و اندوه، افكار عمومى را متوجه مسأله سقيفه و غصب خلافت مى‏كرد و نمى‏گذاشت اين مهم به فراموشى سپرده شود. زنان مهاجرين و انصار براى عذر خواهى به عيادت آن بزرگوار آمدند، ولى حضرت فاطمه(س) نه تنها از آنان تشكر نكرد، بلكه در جواب احوال پرسى آنان فرمود: «آگاه باشيد اين حكومتى كه پديد آوردند، تازه آبستن شده است، پس صبر كنيد تا ببينيد چه نتيجه‏اى به بار آورد. آن گاه از آن به جاى شير خون تازه و سم كشنده بدوشيد! اين جاست كه كسانى كه به راه باطل رفته‏اند، زيان كار مى‏شوند و آيندگان عاقبت آن چه را كه گذشتگان تأسيس كردند، خواهند ديد.
از بابت دنياى خود خوش باشيد و قلباً براى فتنه هايى كه خواهد آمد، مطمئن باشيد و بشارت باد بر شما به شمشيرهاى برنده‏اى كه به دنبال آن مى‏آيد و قدرت متجاوزى كه ظلم و تعدّى را روا مى‏دارد و جمعيت شما را درو مى‏كند(همه را قتل عام مى‏كند) پس حسرت و اندوه با شما باد! و به كدامين سوى رويد؟…»(8)
در آخرين روزهاى زندگى حضرت وقتى آن دو تقاضاى ملاقات كردند، ابتدا حضرت فاطمه(س) نپذيرفت و زمانى كه اميرمؤمنان از آن حضرت تقاضا كرد به احترام شوهر بزرگوارش پذيرفت، ولى چنان برخورد سردى با آن‏ها كرد كه گزارش آن ديدار به يك سند تاريخى گويا براى اثبات خشم زهراى اطهر(س) نسبت به آنان تبديل گرديد. اعتراض به سكوت مردم‏
دخت گرامى رسول خدا(ص) مى‏ديد كه با خروج رهبرى از محور خود چه بسا ممكن است امور مهم ديگر نيز دچار اين آفت شود و هرگونه ساكت ماندن نوعى مهر تأييد بركارهاى ناروا باشد و چه بسا حتى براى هميشه كارى قانونى جلوه داده شود و نشانى بر حقانيت مدّعيان خلافت تلقى گردد. بدين جهت آن حضرت در مواردى مخالفت خود را با اعتراض و انتقاد و شكوه به اثبات رساند.
فرازهايى از خطبه بانوى نمونه اسلام در مسجد مدينه گواهى گويا و شاهد زنده بر اين مطلب است. زهراى اطهر(س) با دلى پرخون از حوادث ناگوار پيش آمده، با زبان شكوه و اعتراض خطاب به انصار فرمودند: «يا معشر النّقيبة و اعضاد الملّة و حصنة الاسلام! ما هذه الغميزةُ فى حقّى و السّنة عن ظلامتى؟؛(9) اى انجمن بزرگان! اى بازوان ملّت! اى حافظان اسلام! اين غفلت و سستى در مورد حق من چيست؟ و چرا در برابر دادخواهى من سهل انگارى مى‏كنيد؟» افشاى فتنه‏ها
زهراى مرضيه (س) حكومت على(ع) را همان حكومت پيامبر(ص) و استمرار نبوت و رسالت مى‏دانست. خانه اميرالمؤمنين(ع) را مهبط وحى و شخصيت آن حضرت را شخصيتى دانا به امور دنيا و آخرت معرفى مى‏نمود و كنار زدن آن بزرگوار را خسارتى بزرگ و روشن مى‏شمرد.(10) از اقدام‏هاى روشنگرانه آن حضرت(س) افشاى ماهيت سياست ستيز با على(ع) بود. صديقه طاهره(س) معتقد بود كسانى كه على (ع) را از صحنه بيرون كرده‏اند، از شدّت عمل او در برابر مخالفان دين و قاطعيتش در مقابل دشمنان اسلام و افزون طلبان بيم دارند؛ آنان مى‏دانند على(ع) در اجراى عدالت ذره‏اى كوتاهى نخواهد كرد و در راه تحقق احكام الهى از مرگ نمى‏هراسد، از اين رو او را كنار زدند تا به آسانى به اهداف شخصى و خواسته‏هاى نفسانى اشان دست يابند، شايد آن روزها بسيارى از اصحاب و تابعين و كسانى كه تازه مسلمان شده بودند نمى‏توانستند باور كنند دست هايى كه على(ع) را كنار زده‏اند از سر هواپرستى چنين ظلمى را مرتكب شده باشند، چون آن‏ها نيز ظاهراً سال‏ها در ركاب نبى اكرم(ص) شمشير زده و به اسلام گرويده بودند، به علاوه برخى از آنها جزء دانشمندان جامعه به حساب مى‏آمده‏اند، لذا كسى جرأت نمى‏كرد به آنان گمان بد برده و آنها را به بى دينى و خيانت متهم نمايد. بنابراين مردم دو گروه بودند: يك گروه از ريشه دشمنى و مخالفت با على(ع) خبر نداشتند و گروه ديگر شجاعت و شهامت بيان حقايق را نداشتند، ولى حضرت زهرا(س) با كمال شجاعت ماهيت كينه توزانه آنان را افشا كرد و ريشه‏هاى فاسد دشمنى با مولاى متقيان على(ع) را برملا ساخت.(11) دوست شناسى
آشنايى با عيار محبت و دوستى از سوى حضرت فاطمه(س) زمينه ساز نوسازى باورها و پاك سازى دل و ديده‏هاى مى‏گردد.
در سيره آن حضرت سه ويژگى بنيادين در «محبوبيّت» مى‏يابيم: نخست ارتباط خالصانه با آفريدگار، سپس نگرش عاشقانه به رسول خدا و سرانجام رسيدگى به خلق خدا.
به ديگر سخن «خوديّت» و «منيّت» و خودخواهى‏هاى انحصار گرانه از رواق انديشه و عشق دختر گرامى پيامبر(ص) دور بوده و آن حضرت راهى روشن از نور صفا و صداقت و اخلاص پيش روى خويش قرار داده بود.
معيارهاى راستينى كه در دوستى‏هاى انسيّه حورا(س) به چشم مى‏خورد، موجب گرديد كه روزى از برخى دوستى‏ها بى زارى جويد و با صراحت و شفّافيّت تمام لب به سخن گشوده و فرمود:
«انّى لا احبُّ الدّنيا؛(12) من دنياى دنياپرستان را دوست ندارم.»
بانويى كه زندگى امروز را فنا و زندگى فردا را بقا مى‏ديد، به خوبى از پايدارى و پويايى جلوه‏هاى مختلف آگاهى داشت و اين نگرش خويش را براى همگان بيان فرمود تا درس‏آموزان و عبرت پذيران بهره‏اى نصيب خود سازند.
ويژگى‏هاى شايسته زهراى بتول(س) در گفتار و رفتار موجب گرديد كه رسول اكرم(ص) به عنوان برترين انسان هستى معيار دوستى با خويش رااين گونه بيان فرمايد: «من احبّ فاطمة ابنتى فقد احبّنى ؛(13) هر كس فاطمه (س)، دختر مرا دوست داشته باشد، مرا دوست داشته است.» و در صحنه‏هاى مختلف، دست، سينه،و سر دختر دلبند خود را مى‏بوسيد تا پيروان رسالت و امامت لحظه‏اى از پيروى فاطمه (س) كوتاهى نكنند و به خوبى آگاه باشند كه اعمال، احساس و انديشه زهراى عزيز مورد قبول پيامبر(ص) خواهد بود. ارزش دوستى اهل بيت(ع) صحيفه‏اى ديگر از كتاب بينش فاطمى است كه به گونه‏اى گويا و پويا براى امروز و هر روز ما به ويژه نسل جديد بيان شده است. دشمن شناسى‏
شناخت دشمن و آگاهى از معيارهاى دشمنى، انديشه‏اى روشن در فراز و فرودهاى زندگى فردى و اجتماعى به انسان مى‏بخشد.
صديقه كبرى(ص) با سخن آسمانى خود نخستين معيار دشمن‏شناسى را دشمنى و مخالفت با اهل بيت رسول خدا(ص) معرفى مى‏كند و با صراحت بسيار مى‏فرمايد: «هر كس با ما دشمنى كند، با خدا ستيز نموده است و آن كسى كه با ما مخالفت كند، با پروردگار رو در رو شده است و مخالف ما عذاب دردناك و مجازات شديد الهى در دنيا و آخرت بر او واجب مى‏گردد.»(14)
هرگاه در آيينه سخن و سيره آن حضرت بنگريم به خوبى در مى‏يابيم كه ستايش دوستان و نكوهش دشمنان خط پايانى نخواهد داشت. زهراى عزيز با ارائه تدبيرى خردمندانه، عرصه ستم ستيزى و ميدان مبارزه با دشمن را فراتر از زمان و مكان گسترش داده بود تا نماى افراد از ارزش دوستى‏هاى الهى و زشتى دشمنى‏هاى شيطانى تا روز رستاخيز آگاهى يابند؛ از اين رو در وصيتش به امير مؤمنان(ع) فرمود: «اوصيك ان لايشهد احدٌ جنازتى من هؤلاء الذّين ظلمونى و اخذوا حقّى فانّهم عدوّى و عدوّ رسول اللّه و لا تترك ان يصلّى علىّ احد منهم و لا من اتباعهم و ادفنّى فى اللّيل اذا هدئت العيون و نامت الابصار؛(15) تو را وصيت مى‏كنم هيچ يك از آنان كه به من ظلم كردند و حق مرا غصب نمودند، نبايد در تشييع جنازه من شركت كنند، زيرا آن‏ها دشمن من و دشمن رسول خدا (ص) هستند و اجازه مده فردى از آنها و پيروانشان بر من نماز بخوانند و مرا شب دفن كن، آن هنگام كه چشم‏ها آرام گرفته و ديده‏ها به خواب فرو رفته باشند.»
اين وصيت ضربه سهمگينى بر پيكر دشمنان ولايت وارد ساخت؛ ضربه‏اى كه تا قيام قيامت استمرار خواهد داشت و سندى زنده و ماندگار بر محكوميت حكومت خلفا و غير عادلانه بودن آن از منظر زهراى مرضيه(س) به شمار مى‏آيد. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. دلايل النبوة، ابوبكر احمد بن حسين بيهقى، ج 2، ص‏43. 2. بحارالانوار، مجلسى، ج‏18، ص‏57. 3. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شيخ صدوق، ص 116. 4. مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 330. 5. مناقب خوارزمى، ص‏67. 6. الامامة و السياسة، ابن قتيبه دينورى، ج 1، ص 31. 7. مروج الذهب، على بن حسين مسعودى، ج 2، ص 308. 8. بحار الانوار، ج 43، ص‏160. 9. احتجاج طبرسى، ج 1، ص‏269. 10. مأخذ قبل، ص‏160. 11. ماهنامه مبلغان، شماره 31، ص 35-34. 12. الغدير، علامه امينى، ج 2، ص 318. 13. بحارالانوار، ج 28، ص‏303. 14. مستدرك الوسايل، ميرزا حسين نورى، ج 7، ص 291. 15. فرهنگ سخنان فاطمه (س) محمد دشتى، ص‏330.

چندى پيش عبداللّه دوم پادشاه اردن در گفتگويى با روزنامه صهيونيستى هارتص بخش ديگرى از روابط محرمانه سياسى – امنيتى و استراتژيك كشورش را با رژيم صهيونيستى برملا كرد.
عبداللّه دوم در اين گفتگو مدعى شد مى‏توان حق بازگشت آوارگان فلسطينى را برچيد و حق دريافت خسارت را براى اين آوارگان اخراج شده از خانه و كاشانه‏هايشان جايگزين آن كرد.
وى تأكيد كرد، اردن و اسرائيل در مقابله با حماس، حزب اللّه و ايران در يك سنگر واحد قرار دارند.
البته بيان چنين سخنانى از سوى پادشاه اردن چندان هم تعجب آور نيست.
محمد حسين هيكل انديشمند و روزنامه نگار معروف مصرى در يكى از كتاب‏هاى خود در مورد نحوه شكل‏گيرى اردن مى‏نويسد:اين كشور بنا به دستور وينستون چرچيل وزير مستعمره‏هاى انگليس بعد از جنگ جهانى اول و در چارچوب توافقنامه انگليسى – فرانسوى “سايكس – پيكو” در شرق رود اردن تشكيل شد تا اهداف مورد نظر انگليس محقق شود و در اين چارچوب شاهزاده عبداللّه اول به عنوان پادشاه اين كشور برگزيده شد.
در راستاى همين اهداف بود كه انگليسى‏ها “جون باگوت گلوپ” انگليسى را به عنوان فرمانده ارتش اردن منصوب كردند و عبداللّه دوم هم نام او را “گلوپ پاشا” گذاشت. نام ارتش تحت امر گلوپ پاشا هم “لشكر عربى” بود تا حقيقت اين ارتش و نقشى كه بايد در منطقه ايفا كند پشت اين نام پنهان شود.
در اين مجال مايه دنبال ذكر سلسله‏وار مواضع و نقشى كه اردن در حمايت از رژيم غاصب صهيونيستى داشته نيستيم نقش هايى كه از مسايل امنيتى و نظامى آغاز و اردن را تبديل به ديوار حايلى براى حمايت از صهيونيستها در برهه‏هاى زمانى مختلف كرد.
اما نقش اين كشور در سركوب سازمان‏هاى مبارز فلسطينى هرگز فراموش نمى‏شود.
محمد حسين هيكل با توجه به اطلاعات وسيع از مسايل پشت پرده از نقش شاه اردن در گرفتارى، مصر در جنگ 1967 سخن مى‏گويد و از نسل كشى‏هاى اعمال شده عليه مبارزان فلسطينى در سپتامبر سياه سال 1970 سخن مى‏گويد.
ساختار سياسى اردن همواره سعى دارد تا راهبرد اردنى را براى حل و فصل مسئله فلسطين به كار گيرد و يا تحميل فدراتوير يا كنفدارتيو بر كرانه باخترى زمينه نفوذ امنيتى وادارى اردن را بر سرنوشت اين منطقه فراهم ساخته، مانع از شكل‏گيرى ساختار فلسطينى مستقل شود.
اين مسئله به وضوح از توافق اردن با رژيم صهيونيستى در كنفرانس مادريد در سال 1992 هويدار است در اين چارچوب با توجه به مخالفت صهيونيستها با مشاركت هيئت مستقل فلسطينى، هيئت فلسطينى به عنوان بخشى از هيئت اردنى در اين كنفرانس حضور يافت.
پس از امضاى توافقنامه اسلو و به رسميت شناختن رژيم صهيونيستى توسط سازمان آزاديبخش فلسطين، اردنى‏ها كه طرح خود را ناكام يافته بودند اقدام به قطع ارتباط اقتصادى، مالى و خدماتى با كرانه باخترى كردند و چندى بعد هم رهبران حماس را زا خاك اين كشور اخراج نمودند. اردنى‏ها در چارچوب قرار داد وادى عربى بخش‏هايى از خاك خود را براى مدت 99 ساله به رژيم صهيونيستى اجاره دادند و همواره روابط امان با آمريكا و انگليس و رژيم صهيونيستى بر خلاف منافع محيط عربى و اسلامى بوده و هست. شاه حسين يكى از مهمترين حاميان رژيم صدام حسين در جنگ عليه جمهورى اسلامى ايران بود، پسرش عبداللّه هم از آمريكايى‏ها در حمله عليه بغداد در سال 2003 حمايت كرد و اردن يكى از مهمترين مهره‏هاى محاصره آمريكايى – صهيونيستى عليه ملت فلسطين و بايكوت دولت منتخل حماس بود. در بعد امنيتى هم روابط امنيتى اردن با رژيم صهيونيستى و تبادل اطلاعات در مورد مجاهدين و مبارزين فلسطين به طور مستمر ادامه دارد، به نحوى كه مى‏توان گفت شبكه‏اى گسترده از روابط امنيتى و اطلاعاتى بين دو طرف موجود مى‏باشد. در اين ميان همكارى امنيتى اردن با سازمان‏هاى امنيتى آمريكايى از جمله سيا و اف بى آى هم بسيار قابل توجه است و اين سازمان‏ها پايگاه‏هايى را در چارچوب آنچه كه به جنگ عليه تروريسم شهرت يافته در اردن دارند. مسئله تأسف بار اين است كه اكثر رهبران عرب امروز ديگر رژيم صهيونيستى را براى خود يك دشمن نمى‏بينند.
شيمون پرز معاون نخست وزير رژيم صهيونيستى پس از نشست اخير وزراى امور خارجه كشورهاى عربى كه در آن خواستار به كارگيرى ابتكار عمل عربى شده بود گفت: «رهبران عرب امروز درك بهترى از خطرات تهديد كننده خويش پيدا كرده‏اند و در اين چارچوب اسرائيل ديگر در رأس هرم خطرات تهديد كننده آنها نيست.»
از آن تأسف بارتر اينكه اردن امروز در حالى كه از سوى كشورهاى عربى مأمور پيگيرى اجراى ابتكار عمل عربى و فراهم كردن زمينه برقرارى روابط عربى – صهيونيستى شده است كه خود از مدتى پيش پرچمدار معرفى ايران و برنامه‏هاى صلح‏آميز هسته‏اى اين كشور به عنوان خطر اصلى تهديد كننده عرب‏ها مى‏باشد. از نظر اردنى‏ها رژيم صهيونيستى اكنون به هم پيمانى براى عرب‏ها تبديل شده است و امپراطورى هسته‏اى رژيم صهيونيستى كه هم اكنون نيز سرزمين‏هاى عربى را در اشغال خود دارد ديگر دشمن محسوب نمى‏شود.
سخن آخر اينكه رژيم صهيونيستى و رهبر آن اولمرت كه طعم تلخ شكست را از مقاومت فلسطينى و لبنانى چشيده است، امروز يك چشم خود را به تلاش‏هاى صورت گرفته براى شكست مقاومت در منطقه عربى و اسلامى دوخته و چشم ديگرش معطوف توافقنامه مكه و گام‏هاى برداشته شده رهبران عرب براى سازش كه خود يك رؤياى ديرپاى صهيونيستى است، معطوف كرده است.

پاورقي ها:

از تهمت‏هاى بزرگ و نابخشودنى كه در طول تاريخ مخصوصاً سالهاى اخير از جانب غربيان و وابستگان و تاريك فكران داخلى آنها نسبت به پيامبر اكرم (ص) روا داشته شده است اين امر است كه پيامبر خاتم، پيامبر رحمت و رأفت را، پيامبر خشونت و خونريزى و قساوت معرّفى نموده‏اند.
اهانت روزنامه‏هاى دانمارك و هلند و… و همراهى برخى دستياران داخلى در سال گذشته كه سال پيامبر اكرم(ص) بود جزو همين پروژه تخريب است كه تلاش دارند چهره انبياء و امامان معصوم(ع) را به گونه‏اى خشونت طلب معرّفى كنند كه بشريت رغبت نكند به اسلام و قرآن، تمايل به مسلمان شدن از خود نشان ندهد.
البته اين پروژه در فازهاى مختلفى اجرا مى‏شود گاه با معرفى طالبان خشونت طلب و متحجّر و جانى كه دست پرورده خود غربيان است، به عنوان مسلمانان راستين، و گاه با تروريست دانستن تمامى مسلمانان، و گاه در داخل كشور با متّهم نمودن برخى چهره‏هاى علمى و معنوى و جريان‏هاى فكرى و مذهبى سالم به عنوان خشونت طلب و همين طور زير سؤال بردن برخى از احكام حدود و قصاص در اسلام و… هم فازهايى از همان پروژه اصلى است.
ولى هر انسان خردورز و با انصاف اگر كوچكترين دقتى داشته، نسبت به رفتار پيامبر اكرم(ص) مخصوصاً در دوران 23 ساله رسالت، و نگاهى گذرا داشته باشد به قرآن و كلمات پيام آور آن، به راحتى در مى‏يابد كه قرآن با لفظ و نام خداى «رحمان» و «رحيم» آغاز شده و در بين 114 سوره آن، 113 سوره آن با همين عنوان شروع شده است، و قرآن را به عنوان رحمت، و پيغمبر خاتم را به عنوان «رحمةٌ للعالمين»(1) معرفى مى‏كند. كاركرد 23 ساله پيامبر(ص) كه غالباً قربانى خشونت‏هاى دشمن خود بوده و آنچه از او ديده شده يا جنگهاى دفاعى است و يا صلح و آشتى بوده است و يا گذشت و لطف و مهربانى كه اوج آن را در جريان فتح مكه مى‏بينيم كه حضرت در اوج قدرت و پيروزى و تسلّط، بالاترين عفو و گذشت و لطف را در حق سرسخت‏ترين دشمنان خويش نشان مى‏دهد.
آنچه پيش رو داريد نگاهى است گذرا به برخى آيات و روايات و برخى كاركردهاى آن حضرت كه نشان دهنده نهايت رحمت و رأفت اوست. با توجه به اين نكته كه در سال وحدت ملى و انسجام اسلامى وجود مبارك پيامبر اكرم(ص) به عنوان الگوى رأفت و رحمت مى‏تواند بزرگترين و برترين محور براى وحدت ملى و جهانى باشد. الف: قرآن و پيامبر رحمت.
قرآن كه كتابى است از طرف خداوندى كه رحمت و سيع و بى پايانى دارد، خود نيز رحمت است و براى مردم، آيات فراوانى در اين كتاب الهى وجود دارد كه نشان مى‏دهد قرآن رحمت و لطفى است در حق بشريت يك جاى مى‏فرمايد: «بصائر للناس و هدىً و رحمةً ؛(2)كتاب مايه بصيرت و عامل هدايت و رحمت» در جاى ديگرى مى‏فرمايد: «و آية لهدىً و رحمةً للمؤمنين؛(3) براستى قرآن مايه هدايت و رحمت براى مؤمنان است» اين كتاب رحمت در جاى جاى متن خود از رحمت و رأفت و مهربانى و دلسوزى و نرمى پيامبر خاتم سخن به ميان آورده است كه به نمونه‏هايى اشاره مى‏شود: 1- رحمت براى جهانيان
«و ما ارسلناك الّا رحمةً للعالمين؛(4) ما تو را جز رحمتى براى جهانيان نفرستاديم.»
عموم مردم دنيا از مؤمن و كافر از وجود با بركت او بهره بردند، و او رحمتى است براى تمام بشريت چرا كه نشر آئينى را برعهده گرفته است كه سبب نجات همگان است حال اگر گروهى از آن استفاده بردند، و گروهى استفاده نكردند اين مربوط به خودشان است و تأثيرى در عمومى بودن رحمت وجود او نمى‏كند، خود آن حضرت فرمود: «ايّها النّاس انّما انا رحمةٌ مهداةٌ؛(5) مردم! من فقط رحمت هدايت يافته‏ام.»
وجود مبارك پيامبر اكرم(ص) نه تنها براى زمينيان رحمت است بلكه براى آسمانيان نيز رحمت است حديث زيبا و جالبى اين مسئله را تأييد مى‏كند. حديث اين است هنگامى كه آيه فوق نازل شد پيامبر رحمت از جبرئيل پرسيد: «هل اصابك من هذه الرّحمة شى‏ءٌ؛ آيا چيزى از اين رحمت عائد تو (هم) شد»؟ جبرئيل در پاسخ گفت: «نعم انّى كنت اخشى عاقبة امرى فآمنت بك، لما اثنى اللّه علىّ بقوله عند ذى العرش مكين؛(6) من از پايان كار خويش بيمناك بودم، اما بخاطر (آيه‏اى كه در قرآن نازل شده است بر) تو از وضع خود مطمئن شدم آنجا كه خداوند مرا با اين جمله مدح كرده است كه صاحب قدرت (يعنى جبرئيل) در نزد خالق عرش بلند مقام و بلند مرتبه است.»
در اين باره غربيان نيز اعتراف دارند كه تمدن و پيشرفت‏هاى علمى آنان مديون و مرهون وجود اسلام و شخص پيامبر اكرم است به نمونه‏هايى در اين زمينه توجه شود.
1- «ژول لابوم» انديشمند و نويسنده فرانسوى مى‏گويد: «دانش و علم براى جهانيان از سوى مسلمانان به دست آمد و مسلمين علوم را از قرآنى كه درياى دانش است گرفتند و نهرها از آن براى بشريت در جهان جارى ساختند.»(7)
2- «دينورت» مى‏نويسد: «واجب است اعتراف كنيم علوم طبيعى و فلكى و رياضيات كه در اروپا رواج گرفت، عموماً از بركت تعليمات قرآنى است و ما مديون مسلمانانيم بلكه اروپا از اين جهت شهرى از اسلام است.»(8) 2- نرمى و ملايمت رمز موفقيت پيامبر(ص)
براى پيشرفت اسلام و موفقيت پيامبر اكرم(ص) در بين اعراب خشن و عقب مانده دوران جاهليّت عوامل متعددى نقش داشته است، از جمله مى‏توان از عوامل ذيل نام برد.
يك: قرآن به عنوان معجزه ماندگار الهى و وجود زيبايى‏ها، جاذبه‏ها، و شورانگيزى‏هاى غيرقابل توصيف آن و همين طور ژرفا و عمق غير قابل وصف آن است.
دو: تاريخ روشن توأم با صداقت و پاكى و امين بودن آن حضرت، به گونه‏اى كه همان مشركان لجوج او را «امين» خواندند، و حتّى بعد از بعثت نيز امانات خود را به او تحويل مى‏دادند.
سه: شخصيت ويژه و نوع رهبرى رسول اكرم(ص).
چهار: خلق و خوى و ملايمت و نرمى در رفتار پيامبر اكرم(ص).(9)
قرآن از بين عوامل فوق بيشترين تكيه را بر خلق و خوى پيامبر اكرم (ص) و ملايمت و نرمى او نموده است. يكجا مى‏فرمايد: «و انّك لعلى خلقٍ عظيم؛(10) براستى تو داراى اخلاق عظيم و برجسته‏اى هستى.»
در جاى ديگر با صراحت رمز و راز موفقيّت او را در ملايمت و نرمى، مهربانى و شفقت او مى‏داند و لذا فرمود: «فبما رحمةٍ من اللّه لنت لهم و لو كنت فظّاً غليظ القلب لا نفضّوا من حولك فاعف عنهم و استغفر لهم و شاورهم فى الامر؛(11)اى پيامبر! بخاطر رحمت الهى نسبت به آنها نرم (و مهربان) شدى و اگر خشن و سنگدل (و داراى خشونت) بودى از اطراف تو پراكنده مى‏شدند، پس آنها را ببخش و براى آنها آمرزش بطلب، و در كارها، با آنان مشورت كن…»
با آن همه نرمى و ملايمت حضرت باز قرآن به پيامبرش دستور مى‏دهد: بيشتر نرمى و ملايمت نشان بده، آنها را ببخش براى آنها طلب آمرزش نما، و به آنها آن قدر احترام قائل باش و به آنها آن قدر شخصيّت بده و در كارها به آنها مشورت نما. دو نمونه از ملايمت آن حضرت‏
يك: بارها حضرت توسط دشمنان خشونت طلب سنگباران و مورد اهانت قرار گرفته بود، گاه مجبور مى‏شد مكه را ترك نموده به كوههاى اطراف پناهنده شود، خديجه همسر مهربانش به دنبالش راه مى‏افتاد تا او را پيدا مى‏كرد، و در آن لحظه كه زخمهاى پاى او را پانسمان مى‏كرد اين جمله را از او مى‏شنيد: «الّلهمّ اغفر لقومى فانّهم لايعلمون؛(12) خدايا قومم را (بخاطر اهانت و سنگباران من) ببخش زيرا آنها (از مقام ربوبيّت و رسالت) آگاهى ندارند.»
راستى اين مرد را هيچ وجدان بيدار و خرد با انصاف خشونت طلب معرفى مى‏كند؟ او كه از رفتار ملايم خويش نسيم سحر را خجل مى‏سازد، و هر دشمن سنگدل خويش را در مقابل مهربانى و رأفت خود نرم مى‏سازد.
دو: مردى يهودى در مدينه مركز قدرت و حكومت پيامبر اكرم(ص) روزى سر راه پيامبر اسلام را گرفت و مدعى شد كه از پيامبر طلبكار است و اصرار كرد، بايد در همين كوچه و محل، طلب او را بپردازد. پيغمبر اكرم فرمود: اولا شما از من طلبكار نيستى، و ثانياً: اجازه بدهيد كه بروم منزل، چون پول همراه ندارم. يهودى گفت: يك قدم نمى‏گذارم برداريد، هر چه پيامبر بيشتر با او نرمش نشان دادند، او بيشتر خشونت نشان داد، تا آنجا كه عبا و رداى پيامبر اكرم را گرفت و بدور گردن حضرت پيچيد و كشيد، به گونه‏اى كه اثر قرمزى آن بر گردن مبارك حضرت مشهود بود، از آن طرف مسلمانان منتظر بودند كه نماز جماعت اول وقت را با آن حضرت برگزار نمايند، هر چه منتظر ماندند ديدند حضرت نيامد، عده‏اى بيرون مسجد آمدند با تعجب ديدند مرد يهودى او را نگهداشته مسلمانان خواستند با اجبار و يا با ضرب و شتم حضرت را از دست او رها نمايند، پيامبر اكرم(ص) فرمود: نه شما به اين مرد كارى نداشته باشيد من بهتر مى‏دانم با او چه گونه رفتار كنم حضرت آن قدر ملايمت و نرمى نشان داد كه يهودى در همان جا گفت: «اشهد ان لا اله الّا اللّه و اشهد انّك رسول اللّه»(13) شما با اين همه قدرتى كه (در مدينه) داريد، اين همه تحمل و نرمى نشان مى‏دهيد، اين تحمّل، تحمّل يك انسان عادى و معمولى نيست بلكه نشان از آن دارد كه شما مبعوث شده از طرف خداوند هستيد.» 3- دعوت از طريق برهان و استدلال
در طول تاريخ كسانى كه اهل خشونت و زور و قلدرى بوده‏اند هرگز اهل خرد و منطق و استدلال نبوده‏اند، بلكه هر كس خواست با منطق و برهان با آنها برخورد كند در جا خفه و نابود شد، ولى بر عكس پيامبران الهى عموماً و پيامبر خاتم خصوصاً هرگز دعوت خويش را با زور و اجبار بر مردم نقبولاند، كه دين اجبار و اكراه بردار نيست، بلكه از طريق برهان و استدلال، منطق و جدال حسن، دعوت خويش را و مكتب الهى خود را معرفى نمودند، و وجدانهاى بيدار و فطرت پاك نيز از قبول آن ابا نكردند، قرآن به اعلا صوت، به بلنداى ابديت اعلام فرمود كه اى پيامبر مردم را با منطق و استدلال به سوى خدا و حق و حقيقت دعوت كن، آنجا كه فرمود:
«ادع الى سبيل ربك بالحكمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالّتى هى احسن؛(14) با حكمت و اندرز نيكو، به راه پروردگارت دعوت نما، و با آنها به روشى كه نيكوتر است استدلال كن».
استاد شهيد مطهرى در ذيل اين آيه مى‏گويد: اين مسئله زياد مطرح مى‏شود كه آيا اسلام دعوتش با زور و اجبار بوده است و يا (منطق) و اختيار؟و اين يك چيزى است كه كشيشهاى مسيحى (بلكه تمام غربيان) فوق العاده روى آن تبليغ كردند بطورى كه اسلام را گذاشته‏اند «اسلام دين شمشير» اسلام دينى است (خشونت طلب) كه منحصراً از شمشير استفاده مى‏كند… و حتى در بعضى از كتابهايشان، به پيامبر اكرم(ص) اهانت مى‏كنند و كاريكاتورهايى مى‏كشند بصورت مردى كه در يك دستش قرآن را گرفته، و در دست ديگرش شمشير و بالاى سر افراد ايستاده (و امروز به جاى شمشير بمب هسته‏اى همراه با قرآن نشان مى‏دهند) به اين معنا كه يا به اين قرآن ايمان بياوريد و يا آنكه گردن شما را با اين شمشير مى‏زنيم (و يا توسط بمب هسته‏اى نابودتان مى‏كنيم) و متأسفانه گاهى خود مسلمانان هم حرفهايى مى‏زنند كه نه با تاريخ منطبق است و نه با قرآن، بلكه با حرفهاى دشمنان منطبق است يعنى حرفى را كه يك جنبه‏اش درست است، طور ديگرى تعبير مى‏كنند و بهانه بدست دشمن مى‏دهند. مثلاً مى‏گويند: اسلام با دو چيز پيش رفت با مال خديجه و شمشير على(ع) يعنى با زر و زور آگر دينى با زر و زور پيش برود، آن دين، چه دينى مى‏تواند باشد؟!
(ولى) قرآن حتى در يك جا هم ندارد كه دين اسلام با زر و زور به پيش رفته است…»(15) 4- بشارت دهنده و چراغ روشن‏
«يا ايّها النّبىّ انا ارسلناك شاهداً و مبشّراً و نذيراً و داعياً الى اللّه باذنه و سراجاً منيراً و بشّر المؤمنين بانّ لهم من اللّه فضلاً كبيراً؛(16) اى پيامبر! ما تو را گواه فرستاديم و بشارت دهنده و انذار كننده و تو را دعوت كننده به سوى خدا به فرمان او قرار داديم. و چراغى روشنى بخش و مؤمنان را بشارت ده كه براى آنان از سوى خداوند فضل بزرگى است»
خداوند در آيه به صراحت اعلام مى‏كند كه پيغمبر آمده كه بشارت دهنده باشد و انذار كننده نسبت به گناهان و با منطق و استدلال به سوى خداوند و حق و حقيقت دعوت مى‏كند هر كس پذيرفت بشارت دو چندان و فضل بزرگ را دريافت خواهد كرد و آن كس كه بى راهه رفت خود ضرر كرده است و هرگز دستور به خشونت نداده است. ب: مرورى به تاريخ زندگى آن حضرت‏
مرورى گذرا بر تاريخ 23 ساله رسالت آن حضرت بخوبى نشان مى‏دهد كه جز رحمت و رأفت و عفو و گذشت و در موارد لازم دفاع از خود در زندگى آن حضرت مشاهده نشده است و حتى دشمنان سرسخت او به اين امر اعتراف و اذعان داشته‏اند. 1- آغاز وحى با خواندن و آغاز دعوت با توحيد.
اولين آياتى كه بر آن حضرت نازل شد سخن از قلم و فرهنگسازى و دعوت مى‏گويد: مى‏فرمايد: «بخوان به نام پروردگارت كه جهان را آفريد كسى كه انسان رااز خون بسته خلق كرد، بخوان و پروردگار تو گرامى است آنكه قلم را تعليم داد و به آدمى آنچه را كه نمى‏دانست آموخت»(17) انسان خشونت طلب هرگز سخن از قلم و آگاهى و تعليم به زبان نمى‏آورد. و اولين دعوت او به صورت علنى اين بود كه «قولوا لا اله الا اللّه تفلحوا؛ بگوييد معبودى جز خدا نيست رستگار مى‏شويد. 2- سيزده سال قربانى خشونت
پيامبر اكرم سيزده سال در مكه سپرى كرد، سه سال آن را به صورت غير علنى و سرّى مردم را به خدا دعوت و ده سال را علنى و آشكارا، در اين دوران حضرت و يارانش بدترين و زشت‏ترين خشونتها را تحمّل كردند و هيچ كس پيدا نمى‏شود در اين دوران كه بگويد او و يارانش نه تنها خشونت طلب و خشونت خواه نبودند بلكه بدترين جسارت‏ها و شكنجه‏ها را از خشونت طلبان ديدند و تحمل نمودند، و آن روزى هم كه بر اين خشونتگران دست يافتند، ماندنى‏ترين عفو و گذشت را در حق آنها روا داشتند. آرى نسبت به خود آن حضرت انواع و اقسام تهمت‏ها را مورد استفاده قرار دادند و از آزار و اذيت جسمانى او لحظه‏اى كوتاهى نكردند گاه او را سنگباران نمودند و گاه با خاك روبه و سيرابى حيوانات او را آزار دادند، و زمانى خار بر سر راه او كاشتند و دوره‏اى نيز او را در شعب ابى طالب با بدترين و فجيع‏ترين وضع در مدّت سه سال در محاصره اقتصادى قرار دادند.
سران خشونت و مهره‏هاى اصلى دشمنان آن حضرت اين افراد بودند، ابولهب عمو و همسايه آن حضرت كه مرتب او را تكذيب و اذيت مى‏كرد، اسود بن يغوث كه از مسخره چيان مسلمانان و آن حضرت بود، «وليدبن مغيره» «اميّه» «ابىّ» فرزندان خلف، ابوالحكم بن هشام كه بر اثر عناد زيادش او را ابوجهل خواندند، و او در جنگ بدر كشته شد. «عاص بن وائل» كه رسول خدا را «ابتر» مى‏خواند و عقبة كه لحظه‏اى دست از آزار مسلمانان و پيامبر نكشيد.(18)
اما نسبت به مسلمانان بدترين و زشترين خشونت‏ها روا داشته شد، بلال را «اميّة بن خلف» بر روى ريگهاى داغ مى‏خواباند و سنگ بزرگى را روى سينه او قرار مى‏داد و از او جز صداى «احد احد؛ خدا يكى است» شنيده نشد به قدرى بلال را شكنجه كردند كه ورقة بن نوفل بر وضع او رقت كرد و گريست و به اميّه گفت: اگر او را با اين وضع بكشيد من قبر او را زيارتگاه خواهم ساخت.(19) ياسر و سميّه‏آن قدر شكنجه و آزار ديدند كه در راه توحيد به شهادت رسيدند، ياسر بر اثر شكنجه در گرماى سوزان و سميه نيز با نيزه بى رحم ابوجهل از پا درآمد.(20) عبدالله بن مسعود وقتى آياتى از اول سوره الرحمان را در مسجد الحرام تلاوت نمود، سران خشونت و كافران قريش به قدرى او را زدند كه خون از سرو صورت او جارى شد(21) و در نتيجه اگر انسان كمترين انصاف و محدودترين اطلاعات از تاريخ صدر اسلام و دوران بعثت پيامبراكرم(ص) داشته باشد اعتراف خواهد كرد كه پيامبر اكرم و مسلمانان نه تنها خشونت طلب نبودند بلكه قربانى خشونت شدند، و بدترين و بيشترين ضربه‏ها را از ناحيه خشونت طلبان و كافران تحمل نمودند. 3 – هجرت براى فرار از خشونت
وضع رقّت بار مسلمانان و شكنجه‏هايى كه از ناحيه رؤساى خشونت، به آنها مى‏رسيد پيامبر را بر آن داشت كه به مسلمانان اجازه هجرت دهد و به عنوان راهنمايى فرمود: «هر گاه به خاك حبشه سفر كنيد، بسيار براى شما سودمند خواهد بود، زيرا بر اثر وجود يك زمامدار نيرومند و دادگر در آنجا به كسى ستم نمى‏شود و آنجا خاك درستى و پاكى است و شماها مى‏توانيد در آن خاك بسر ببريد، تا خدا فرجى براى شما پيش آيد.»(22)
كلام نافذ پيامبر باعث شد عدّه‏اى به سركردگى جعفر بن ابى طالب به حبشه هجرت كنند، رؤساى خشونت گر «دارالندوه» گروهى را به دنبال آنها فرستادند كه آنها را به مكه بازگردانند، ولى مأموران موقعى كه شنيدند كه كشتى مهاجران سواحل جده را ترك گفته بود. با اين حال آنهارا رها نكردند، بلكه گروهى را به سركردگى «عمروعاص» به حبشه فرستادند كه با تحريك شاه حبشه آنها را از آنجا بيرون رانند.
ولى سخنان سراپا روشنگر جعفر كه گذشته خشونت‏آميز كفار و پيام سراپا رحمت و رأفت اسلام و پيام آور آن را به تصوير مى‏كشيد نقشه سران خشونت را به هم ريخت.
«ما گروهى بوديم نادان و بت پرست از مردار اجتناب نمى‏كرديم، پيوسته به گرد كارهاى زشت بوديم. همسايه پيش ما احترام نداشت، ضعيف و افتاده محكوم زورمندان بوديم، با خويشاوندان خود به ستيزه و جنگ بر مى‏خاستيم، روزگارى به اين منوال بوديم، تا اين كه يك نفر از ميان ما كه سابقه درخشانى در پاكى و درستكارى داشت، برخاست و به فرمان خدا ما را به توحيد و يكتاپرستى دعوت نمود، و ستايش بتان را نكوهيده شمرد، و دستور داد در رد امانت بكوشيم و از ناپاكيها اجتناب ورزيم و با خويشاوندان و همسايگان خوش رفتار مى‏نماييم و از خونريزى و آميزشهاى نامشروع و شهادت دروغ، خيانت در اموال يتيمان و نسبت دادن زنان به كارهاى زشت دور باشيم… ولى قريش در برابر ما قيام كردند، و روز و شب ما را شكنجه دادند، تا ما از آيين خود دست برداريم، گرد خيانت و زشتيها برويم، ما مدتها در برابر آنها مقاومت نموديم تا آن كه تاب و توانائى ما تمام شد.»(23)
كوچكترين دقت در سخنان جعفر نشان مى‏دهد كه دين اسلام دين رأفت و رحمت و صلح و دوستى است و آن كسانى كه در مقابل مسلمانان قرار داشتند سراپا خشونت و وحشيگرى و قلدرى بودند.
خشونت سران قريش تا آنجا اوج گرفت كه تصميم گرفتند پيامبر را به قتل برسانند اما پيك وحى پيامبر اكرم(ص) را از نقشه شوم مشركان خبر دار نمود كه «هنگامى كه كافران بر ضد تو فكرى مى‏كنند، تا تو را زندانى كنند يا بكشند و يا تبعيد نمايند آنان با خدا از در حيله وارد مى‏شوند، و خداوند حيله آنها را به خود آنها بر مى‏گرداند.»(24)
لذا مجبور شد پيامبر اكرم در ماه ربيع الاول سال سيزدهم دست به هجرت بزند و به سوى مدينه حركت كند. على(ع) پس از مهاجرت رسول گرامى در نقطه بلندى از مكه ايستاد و فرمود: «هر كس پيش محمد امانت و سپرده‏اى دارد بيايد از ما بگيرد كسانى كه پيش پيامبر امانت داشتند با دادن نشانه و علامت امانتهاى خود را پس گرفتند.»(25)
راستى چنين فردى كه از ترس دشمنانش مجبور به هجرت شده است و به امانات همان دشمنان خيانت روا نمى‏دارد، و جان وصىّ خويش على(ع) را در معرض خطر قرار مى‏دهد براى ردّ امانات، مى‏توان به او گفت خشونت طلب؟ آيا جز صداقت و انسانيّت چيز ديگرى مى‏توان به او نسبت داد؟ 4- نخستين اقدامات در مدينه و نشانه‏هاى رأفت
انسان رئوف و مهربان و يا خشن رقى القلب هر جا وارد شود از اولين اقداماتى كه انجام مى‏دهد بخوبى قابل تشخيص و شناخت است، و اين قاعده را بخوبى مى‏توان در رفتار پيغمبر اكرم(ص) مشاهده نمود، حضرت اولين اقدامى كه در مدينه انجام داد ساخت مسجد مدينه بود به عنوان مركز عبادت، و فراگيرى مسائل اسلامى، چرا كه مسجد تنها مركز پرستش نبود بلكه تمام معارف و احكام اسلامى، اعم از آموزشى و پرورشى در آنجا گفته مى‏شد، همه گونه تعليمات دينى علمى، حتى امور مربوط به خواندن و نوشتن در آنجا انجام مى‏گرفت تا آغاز قرن چهارم اسلامى غالباً مساجد، در غير اوقات نماز حكم مدارس را داشت.(26)
اين اقدام حضرت بخوبى نشان از رأفت و دلسوزى او دارد كه در پى هدايت تعليم و تربيت مردم است نه در پى چپاول و خونريزى و خشونت در حق آنان.
دومين اقدام حضرت اين بود كه پيمان برادرى بين مسلمانان به وجود آورد، با توجه به اين كه دو قبيله «اوس» و «خزرج» سالها با هم درگير بودند پيامبر اكرم (ص) با ورود در مدينه مأمور گشت كه مهاجرين و انصار را با يكديگر برادر گرداند، لذا در يك جمع عمومى اعلام فرمود: كه دو تا دو تا با يكديگر برادر دينى شويد.(27) 5- جنگهاى دفاعى و يا تحميلى
اگر كسى جنگهاى پيامبر اكرم(ص) را نشانه خشونت‏طلبى او بداند بايد گفت خيلى دور از انصاف و تاريخ قضاوت كرده است چرا كه اكثر جنگهاى آن حضرت دفاعى و تحميلى بوده است. لذا در اولين جنگ مسلمين قرآن اين مسئله را متذكر مى‏شود كه «اذن للّذين يقاتلون بانّهم ظلموا و انّ اللّه على نصرهم لقدير؛(28) به افرادى كه مورد هجوم واقع شده‏اند اجازه دفاع داده شد زيرا آنان مظلوم و ستمديده‏اند و خداوند به كمك و يارى آنان قادر و توانا است» در برخى از اين جنگ‏ها مانند خندق و احزاب مشركين تصميم داشتند اسلام و مسلمين را از ريشه بركنند منتهى دفاع مسلمانان مانع از اين عمل شد، يقيناً هر انسانى و حتى هر حيوانى دفاع از خويش را روا مى‏دارد و آن را قابل تمجيد و تأييد مى‏داند. 6- رأفت و گذشت در اوج قدرت
پيامبر اكرم (ص) در روز دهم ماه رمضان سال هشتم هجرت با ده هزار نفر از مدينه به سوى مكه حركت كرد و با نقشه خردمندانه مكه را به محاصره در آورد و بدون خونريزى دشمن را وادار به تسليم نمود. از عواملى كه به تحقق اين هدف كمك شايانى نمود، علاوه بر مسئله «استتار» و «اصل غافلگيرى» اين بود كه عباس عموى پيامبر بعنوان خيرخواهى براى قريش به سوى مكه رفت و ابوسفيان را به اردوگاه اسلام آورد و سران قريش بدون ابوسفيان نمى‏توانستند تصميم قاطعى بگيرند. هنگامى كه او در برابر عظمت بى سابقه اسلام سر تسليم فرود آورد و ابراز ايمان نمود پيامبر از وجود او براى ارعاب مشركان حداكثر استفاده را برد، چرا كه ابوسفيان بعد از مشاهده نيروى ده هزار نفرى مسلمانان به مكه برگشت و با رنگ پريده و بدن لرزان گفت: واحدهايى از ارتش اسلام كه هيچ كس را تاب مقاومت آنان نيست شهر را محاصره كرده‏اند و چند لحظه ديگر وارد شهر مى‏گردند پيشواى آنان محمد به من قول داده كه هر كس به مسجد و محيط كعبه پناه ببرد، و يا اسلحه به زمين گذارد، در خانه خود را به عنوان بى طرفى ببندد و يا وارد خانه من و يا خانه «حكيم حزّام» گردد، جان ومال او محترم و از خطر مصون است.
پيامبر به اين نيز اكتفا نكرد، پس از ورود به مكه علاوه بر پناهگاههاى سه گانه پرچمى به دست «عبدالله ختمى» داد و فرمود كه فرياد كند: هر كس زير پرچم او گرد آيد در امان است.(29)
سرانجام پيامبر اكرم وارد مسجد الحرام شد و دستور داد درب كعبه را باز كردند، و در حالى كه دستهاى خود را بر چهار چوبه‏هاى درب گذارده بود رو به مردم كرده چنين گفت: سپاس خدايى را كه به وعده خود عمل نمود و بنده خود را كمك كرد و دشمنان را به تنهايى سركوب ساخت. امروز بر شما ملامتى نيست
سكوت تا كى بر محوطه مسجد و بيرون آن، حكفرما بود، نفسها در سينه‏ها حبس و افكار و تصوّرات مختلفى بر مغز و عقل مردم حكومت مى‏كرد، مردم مكّه در اين لحظات به ياد آن همه ظلم و ستم و بيدادگريهاى خود افتاده فكرهاى مختلفى مى‏كردند.
اكنون گروهى كه چندين بار با پيامبر به نبرد خونين برخاسته، و جوانان و ياران او را به خاك و خون كشيده‏اند و سرانجام هم تصميم گرفته بودند كه شبانه به خانه بى پناه او بريزند، او را ريزه ريزه كنند، در چنگال قدرت پيامبر گرفتار شده، و پيامبر مى‏تواند از آنان همه نوع انتقام بگيرد.
اين مردم با تذكّر جرائم بزرگ خود، به يكديگر مى‏گفتند: لابد همه ما را از دم تيغ خواهد گذراند، يا گروهى را كشته و گروهى را بازداشت خواهد نمود و زنان و اطفال ما را به اسارت خواهد كشيد.
آنان گرفتار افكار مختلف شيطانى بودند كه ناگهان پيامبر با جمله‏هاى زير سكوت آنها را شكست و چنين گفت: ماذا تقولون؟! و ماذا تظنّون؟! چه مى‏گوييد و درباره من چگونه فكر مى‏كنيد؟ مردم بهت‏زده و حيران و بيمناك، همگى با صداى لرزان و شكسته با توجّه به سابقه رأفت و گذشت پيامبر اكرم(ص) گفتند: ما جز خوبى و نيكى چيزى درباره تو نمى‏انديشيم، ترا برادر بزرگوار خويش، و فرزند برادر بزرگوار خود مى‏دانيم، پيامبر كه بالطبع رئوف و مهربان و با گذشت بود وقتى با جمله‏هاى عاطفى آنان روبرو گرديد چنين گفت: به شما مى‏گويم: «لاتثريب عليكم اليوم يغفر اللّه لكم و هو ارحم الراحمين؛امروز بر شما ملامتى نيست، خدا گناهان شما را مى‏آمرزد او مهربانترين مهربانان است.»(30) راستى اين عمل جز از يك انسان رئوف و مهربان سر مى‏زند؟ و آيا در رفتار او بويى از خشونت مشاهده مى‏شود؟ اعلام عفو عمومى
يكى از افسران اسلام(31) هنگام ورود به مكّه اين شعار را سر داد.
اليوم يوم الملحمة اليوم مستحلّ الحرمه؛ امروز روز نبرد است، امروز جان و مال شما حلال شمرده مى‏شود؟ پيامبر اكرم(ص) از اين شعار فوق العاده ناراحت شد و براى تنبيه وى، دستور داد كه پرچم از دست وى گرفته شود، و از مقام فرماندهى عزل گردد و پرچم را به فرزند او داد، و دستور داد اين شعار را سر دهند اليوم يوم المرحمة؛ امروز روز رحمت (رأفت، گذشت، مهربانى) است. و آنگاه عفو عمومى را به شرح زير آغاز كرد و گفت: شما مردم هموطنان بسيار مناسبى بوديد، رسالت مرا تكذيب كرديد و مرا از خانه‏ام بيرون ساختيد، و در دورترين نقطه كه من به آنجا پناهنده شده بودم با من به نبرد برخاستيد ولى من با اين جرائم همه شماها را بخشيده، و بند بندگى و بردگى را از پاى شما باز مى‏كنم و اعلام مى‏نمايم كه: «اذهبوا فانتم الطلقاء؛ برويد دنبال زندگى خود، همه شما آزاديد.»(32)
راستى اين عفو عمومى و گذشت و مهربانى در اوج قدرت كه مى‏توانست تمام دشمنان خويش را از دم شمشير بگذراند و يا به بردگى كشد، جز از يك انسان رئوف، مهربان، و دلسوز و «رحمة للعالمين» صادر مى‏شود؟ راستى اگر آن حضرت ذرّه‏اى اهل خشونت بود لااقل براى تشفّى قلبش و انتقام از دشمنان خويش عدّه‏اى از دانه درشت‏هاى مشركين را به قتل مى‏رساند.
بسيارند كسانى كه تا قدرت ندارند اهل لطف و مهربانى هستند وقتى به قدرت دستيافتند بدترين خشونت‏ها و جنايت‏ها را به كار مى‏برند.
امّا رسول رحمت و رأفت در اوج قدرت مرتبه اعلاى از رحمت و گذشت و عطوفت و مهربانى را به نمايش گذاشت اين رأفت و رحمت مى‏تواند درس بزرگى براى بشريت و مخصوصاً مسلمانان باشد كه مى‏توانند با گذشت و رحمت بهترين زندگى را در كنار هم داشته باشند، و مسلمانان با محور قرار دادن آن وجود نازنين قوى‏ترين اتحاد و انسجام را به وجود آورند. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. سوره انبياء، آيه 107. 2. سوره قصص، آيه 43. 3. سوره نمل، آيه 77. 4. سوره انبياء، آيه 108. 5. ميزان الحكمه، محمدى رى شهرى، دارالحديث، بيروت، 1419 ج 7، ص 3201، و الطبقات الكبرى، ج 1، ص‏192. 6. مجمع البيان، ذيل آيه ى 108 انبياء، به نقل از تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازى، تهران، دارالكتب الاسلاميه، ج 13، ص‏527. 7. تفسير نمونه، چاپ چهل و هفتم، ج 1، ص‏175. 8. همان، ص‏176. 9. مرتضى مطهرى، سيره نبوى، دفتر انتشارات اسلامى، ص 138. 10. سوره قلم، آيه 4. 11. سوره آل عمران، آيه 159. 12. ميزان الحكمه، همان، ج 7، ص‏3228، روايت 19975. 13. سيره نبوى، همان، ص 139. 14. سوره نحل، آيه 125. 15. سيره نبوى، همان، ص‏131. 16. سوره احزاب، آيه 45. 17. سوره علق، آيه 5. 18. تاريخ كامل ابى اثير، ج 2، ص 47-51، و رك فرازهايى از تاريخ اسلام، ص 123. 19. سيره ابن هشام، ج 1، ص 318. 20. كامل ابن اثير، ج 2، ص 45 . 21. سيره ابن هشام، ج 1، ص 314. 22. تاريخ طبرى، ج 2، ص 70. 23. تاريخ كامل، ج 2، ص 54-55، تاريخ طبرى، ج 2، ص 73، فرازهايى از تاريخ اسلام، ص‏133. 24. سوره انفال، آيه 30. 25. تاريخ كامل، ج 2، ص 75، و فرازهايى از تاريخ پيامبر اسلام، ص‏204. 26. فرازهايى از تاريخ پيامبر اسلام، همان، ص‏210. 27. همان، ص 114و سيره ابن هشام، ج 2، ص 123-126. 28. سوره حج،آيه 39. 29. امتاع الاسباع، ج 1، ص 379. 30. مغازى واقدى، ج 2، ص 835 به نقل از فرازهايى از تاريخ پيامبر اسلام، ص 448 و درك بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، ج 21،ص 107 و 132. 31. سعد بن عباده، رئيس خزرج. 32. فرازهايى از تاريخ اسلام، همان، ص 449.

ارزش عزّت نفس‏
پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«ألا تبايعونى؟ تبايعونى على أن لاتسألوا النّاس شيئاً.»
(بحارالانوار، ج 96، ص 158)
آيا با من بيعت نمى‏كنيد؟ با من چنين بيعت كنيد كه هيچ چيز را از مردم تقاضا نكنيد.

امام حسن مجتبى عليه السلام:
«اذا أَرَدتَ عِزّاً بلاعشيرةٍ، و هَيبةً بلاسلطانٍ، فاخرُج مِن ذُلِّ معصية اللّه الى عزِّ طاعة اللّه».
(بحارالانوار، ج 44، ص 139.)
اگر خواستار عزّت بدون داشتن قوم و خويش، و طالب شكوه بدون سلطنتى، از ذلّت نافرمانى خدا به سوى عزّت اطاعت او حركت كن!

امام حسين عليه السلام:
«مَوتٌ فِى عِزّةٍ خيرٌ من حياةٍ فى ذُلِّ.»
(بحارالانوار، ج 44، ص 192)
مرگ با عزّت بهتر از زندگى با ذلّت است.

امام سجاد عليه السلام:
«ما أُحِبُّ أنَّ لِى بِذُلِّ نَفسِى حُمُرُ النَّعَمِ»
(مستدرك الوسائل، ج 2، ص 464)
دوست ندارم داراى شتران سرخ مو(و ثروت كلان) باشم، ولى در برابر تحصيل آن، لحظه‏اى تن به ذلّت دهم.
امام باقر عليه السلام:
«طَلَبُ الحَوائجِ اِلَى النّاسِ اِستِلابٌ لِلعِزِّ…وَاليأس عَمّا فِى أَيدِى النّاسِ عِزُّ المُؤمِنِ فِى دِينِه»
(بحارالانوار، ج 75، ص 112)
حاجت خواستن از مردم، موجب سلب عزّت خواهد شد، و قطع اميد از آنچه در دست مردم است، مايه عزّت مؤمن در دينش مى‏باشد.

امام صادق عليه السلام:
«شِيعَتُنا مَن لايَسأَلُ النّاسَ شَيئاً وَ لَو ماتَ جُوعاً».
(بحارالانوار، ج 96، ص 158)
شيعه ما از مردم چيزى را تقاضا نمى‏كند گرچه از گرسنگى بميرد.

امام صادق عليه السلام:
«مَن سَألَ مَن غَيرِ فَقرٍ فَاِنَّما يَأكُلُ الخَمر».
(بحارالانوار، ج 96، ص 158)
كسى كه فقير نيست ولى تقاضاى كمك مالى كند، همانا شراب مى‏خورد (يعنى گناهش همانند شراب خوارى سنگين است).

امام صادق عليه السلام:
«عزّ المؤمن استغناؤه عن النّاس.»
عزّت مؤمن، بى‏نيازى او از مردم است.

امام صادق عليه السلام:
«اِنَّ اللّه تَبارَكَ وَ تَعالى فَوَّضَ اِلَى المُؤمِنِ اُمُورَهُ كُلَّها وَ لَم يُفَوِّض اِلَيهِ أَن يَذِلَّ نَفسَهُ».
(فروع كافى، ج 5، ص 63)
همانا خداوند متعال همه كارهاى مؤمن را به خود مؤمن واگذار نموده، جز اين كه به او اجازه نداده است خود را ذليل كند.

امام صادق عليه السلام:
«لايَنبَغِى لِلمُؤمِنِ أَن يَذِلَّ نَفسَهُ قِيلَ لَهُ وَكَيفَ يَذِلّ نَفسَهُ؟ قالَ يَتَعَرَّضُ لِما لايُطيقُ.» (فروع كافى، ج 5، ص 63)
سزاوار نيست مؤمن خود را ذليل كند، سؤال شد: چگونه خودش را ذليل مى‏كند؟ فرمود: خود را در معرض كارى كه از او ساخته نيست، قرار دهد.

امام صادق عليه السلام:
«مَن سَألَ النّاسَ وَ عِندَهُ قُوتُ ثَلاثَةِ أَيّامٍ لَقى اللّه تَعالى يَومَ يَلقاهُ وَ لَيسَ فِى وَجَهِهِ لَحمٌ.»
(ثواب الاعمال (ترجمه شده) ص 630)
كسى كه غذاى سه روز را دارد و از مردم تقاضاى كمك كند، روز قيامت با خداوند ملاقات كند در حالى كه در صورتش گوشت نيست.

پاورقي ها:

بد مكن كه بد افتى‏
«استكباراً فى الارض و مكر السىّ‏ء و لا يحيق المكر السىّ‏ء الّا بأهله.. فهل ينظرون إلّا سنّت الاولين فلن تجد لسنّت الله تبديلاً و لن تجد لسنّت الله تحويلاً». (سوره فاطر، آيه 43)
همانا آن مستكبران درزمين گردنكشى كردند و نيرنگ بد نمودند و همانا نيرنگ بد جز به صاحبش بر نمى‏گردد. اهل مكر و نيرنگ جز شيوه پيشينيان انتظارى نمى‏كشند، پس هرگز در روش و سنت الهى تغييرى نمى‏بينى و هرگز براى روش خدا تبديلى نخواهى يافت.

از آيه شريفه استفاده مى‏شود كه دو گونه مكر وجود دارد يكى مكر نيكو و ديگرى كه در آيه از آن ياد شده، مكر و نيرنگ بد است. راغب در مفرداتش گويد: «المكر صرف الغير عما يقصده بحيلة، و ذلك ضربان: مكر محمود و ذلك أن يتحرى بذلك فعل جميل و على ذلك قال تعالى: «و الله خير الماكرين» و مذموم و هو أن يتحرى به فعل قبيح قال تعالى: «لا يحيق المكر السىّ‏ء إلّا بأهله». مكر به معناى حيله اى است كه ديگرى را از كارى كه دارد باز دارد. و اين بر دو گونه است يكى مكر نيكو كه در پى كار خيرى باشيم مانند سخن خداى متعال كه مى‏فرمايد: و همانا خداوند بهترين ماكران و حيله كنندگان است . و ديگرى نكوهيده كه در پى كار بدى باشيم مانند سخن خداى متعال كه مى‏فرمايد: “و همانا مكر بد جز با صاحبش به ديگرى احاطه نكند.”
و اينكه خداوند مى‏فرمايد: “لا يحيق” يعنى اصابت نمى‏كند و نازل نمى‏شود و مستقر نمى‏شود جز در آن. البته ممكن است از نظر دنيوى طرف مقابل، رنج و زيان و ضرر بسيار ببيند و زجر بسيار بكشد ولى به هر حال چه در دنيا و چه در روز جزا مكركننده نتيجه نيرنگ بدش را خواهد ديد. چه بسا در همين دنيا دير يا زود به جزاى مكر خويش برسد و اگر نرسيد بى گمان در روز رستاخيز نتيجه دردناكى در انتظارش است چرا كه خداوند عادل است و مقتضاى عدالت همين است كه نيرنگ بد، نتيجه بدى براى صاحبش داشته باشد همانگونه كه آيه شريفه نيز توضيح مى‏دهد و سپس بر اين امر مهم تأكيد مى‏كند كه اين سنت الهى است و همچنان كه پيشينيان به آن گرفتار شدند ديگران نيز به همين سنت الهى آزمايش مى‏شوند و اين سنت خدا است كه هرگز تبديل نمى‏شود و هيچ تغييرى در آن پيدا نمى‏شود.
در امثال عرب آمده است كه “من حفر حفرة وقع فيها” اگر كسى براى ديگرى گودى بكند خود در آن افتد يعنى اگر نيرنگى براى آزار رساندن به كسى كند خود به همان نيرنگ گرفتار آيد. و ايرانيان نيز گويند:
بد مكن كه بد افتى‏
چَهْ مَكَنْ كه خود افتى‏
در اين جهان خود شاهد بسيارى از موارد نيرنگ بد بوديم كه دچار صاحبانش شد. صدام حسين كه لعنت خدا بر او باد به توسط آمريكاى جنايتكار جنگى تمام عيار در ايران اسلامى نوپا برافروخت كه قصدش نابودى ايران اسلامى بود و همه شاهد بوديم كه خود صدام به دست اربابانش چنان به ذلت و خوارى افتاد كه در جستجوى او به هر سوراخ موشى نزديك مى‏شدند تا اينكه او را با آن وضع آشفته و موهاى سر و ريش ژوليده در يكى از سوراخهاى زيرزمينى جستند و پس از مدتى زجر و بدبختى به سزاى اعمال بد خويش در دنيا رسيد و با خوارى و ذلت به جهنم واصل شد تا آنكه در روز رستاخيز جزاى آن همه جنايت را ببيند.
و خود نيز شاهد بوديم كه كويت آن همه به صدام كمك كرد و در جنگ تحميلى بالاترين نقش خدمت و اخلاص را در كمك بلا عوض به صدام و صداميان نمود و چيزى از خفتن جنگ تحميلى نگذشته بود كه خود صدام به سراغ آن رفت و آن را اشغال كرد و آرزوهاى حاكمان كويت را بر باد برد. و اين نتيجه فورى و حتمى كمك كردن به گرگ است كه بى رحمانه دوست و دشمنش را طعمه خود قرار مى‏دهد. و چه گويم كه از اين نمونه‏ها بسيار است و بر آن ترسم كه نيرنگ كنندگان خانگى نيز به جزاى نيرنگ خود دير يا زود گرفتار آيند و وقتى به خود آيند كه كار از كار گذشته باشد.
بگذريم.. زهرى گويد: از رسول خدا روايت شده كه فرمود: “مكر مكنيد و نيرنگ كنندگان را يارى نكنيد كه خداى تعالى گويد: “و لا يحيق المكر السىّ‏ء الا بأهله” و ستم مكنيد و ستمكاران را كمك ننمائيد كه خداوند گويد: “إنما بغيكم على أنفسكم”.
فهل ينظرون: ينظرون يعنى ينتظرون. پس آيا انتظار نمى‏كشند و اين استفهام به معنى نفى است يعنى مكاران و نيرنگ كشان انتظار نمى‏برند و چشم نمى‏دوزند مگر به سنت الهى در باره گذشتگان وپيشينيان كه همان تعذيب آنان بود به خاطر تكذيب و مكرشان نسبت به پيامبران و رسولان خدا ز و همانا اين سنت و قانون خدا تبديل شدنى و تغيير شدنى نخواهد بود يعنى هيچ كس عذاب و كيفر خدا را نمى‏تواند مبدل به ثواب و مزد كند. و چه مزدى!! مگر كيفر نيرنگ بد جز عذاب دردناك است؟! در اين آيه دو واژه تبديل و تحويل آمده است. آيا هر دو به يك معنى هستند و تنها براى تأكيد ذكر شده اند يا اينكه هر يك معناى جداگانه اى دارد؟ تبديل يعنى چيزى را به كلى عوض كنند و تغيير كامل دهند يعنى آن را پس زنند و چيز ديگرى را جايگزينش كنند ولى تحويل معنايش اين است كه آن شى‏ء را به نحوى تغيير دهند و دگرگون سازند. بنا بر اين سنتها و قوانين الهى نه تنها تبديل نمى‏شوند بلكه تحويل و تحويل و دگرگونى نيز در آنها پيدا نمى‏شود كه خود فرمود: “حلال محمد حلال الى يوم القيامة و حرام محمد حرام الى يوم القيامة” و نه تنها حلال و حرام و احكامش بلكه قوانينى را كه تشريع كرده است و يا تكوينا ايجاد نموده هرگز تغييرپذير نيست.

پاورقي ها:

«امروز و در آتيه نيز آنچه براى ملت ايران و مسلمانان جهان بايد مطرح باشد و اهميت آنرا در نظر گيرند، خنثى كردن تبليغات تفرقه افكن خانه بر انداز است. توصيه اينجانب به مسلمين و خصوص ايرانيان به ويژه در عصر حاضر آن است كه در مقابل اين توطئه‏ها عكس العمل نشان داده و به انسجام و وحدت خود به هر راه ممكن افزايش دهند و كفار و منافقان را مأيوس نمايند.»(1)
روند انقلاب اسلامى با آگاهى دقيق در ميان ملتهاى مسلمان به ويژه در كشورهاى اسلامى در حال طى كردن و يافتن جايگاه حقيقى خود است و با بر هم زدن معادلات سياسى، فرهنگى و… جهان بر سكوى رهبرى و الگو دهى در سطح بين المللى قدرت و عظمت خود را به نمايش گذارده است. بنابراين شايسته و به جاست كه هر سال در سالگرد وفات معمار كبير انقلاب، گوشه هايى از توصيه‏هاى حكيمانه آن رهبر فرزانه براى همگان يادآورى شود. تا اينكه با الهام گرفتن از دور انديشى و توصيه‏هاى ناب آن امام بزرگوار ياد و نام و حضور معنويش در ميان امت انقلابى و دوستداران حقيقت زنده بماند و چراغ راه آيندگان گردد.
بنابر تعريف و ارزيابى شخصيتهاى برجسته ايرانى و خارجى امام امت بواسطه آثار و عملكرد بى نظيرش هميشه زنده تاريخ است. و از مردان تاريخ ساز جهان بشمار مى‏رود.
در همين راستا مقام معظم رهبرى مدظله العالى فرمودند:
واقعاً امام انسان عجيبى بود. اصلاً پيدايش و وجود اين انسان با آن ابعاد، هيچ قابل تحليل نيست، جز اين كه بگوييم تفضّل الهى بود. خداى متعال، براى اين كه چرخش در تاريخ و در حركت قافله عظيم بشرى به وجود بياورد، دستى بايد از غيب ظاهر مى‏شد ؛ اين دست را ظاهر كرد. اگر كسى در ابعاد و شخصيّت و وجود امام (ره) درست دقت كند، حقيقتاً جز اين، هيچ توجيهى ندارد.(2) ملت ايران بايد بدانند كه حفظ انقلاب و برپانگهداشتن پرچم عزت و شرف و ادامه راه پرافتخارى كه مجاهدات اين ملت شريف در برابر ملت‏هاى جهان، مخصوصاً مسلمانان گشود و به عنوان تنها راه غلبه بر فشار و ظلم قلدران شناخته شد، و تنها باطل السحر توطئه‏هاى دشمنان بر عليه انقلاب و جمهورى اسلامى، همانا حراست از اصول بنيانى انقلاب و پاسدارى از ارزشهاى انقلاب است. اين، آن نقطه روشنى است كه شعار ضديت با سلطه جهانى استكبار را عالمگير ساخته و اركان نظام سلطه جهانى را متزلزل كرده است و همين است كه از اين پس نيز ملت ايران را بر همه توطئه‏هاى دشمنان فايق خواهد ساخت. و اين همان وصيت جاودانى است كه امام راحل عظيم القدر (اعلى اللّه كلمته) در بيانيه‏ها و اخيراً در وصيتنامه خود، همه ما را بدان توصيه فرموده است.(3) و حضرت آية اللّه العظمى مكارم شيرازى دام عزه شخصيت برجسته امام عزيز را اينگونه ارزيابى مى‏فرمايد: «چگونه مى‏توان باور كرد مردى كه مايه اين همه شور و حركت و صاحب آن همه قدرت و عظمت بود اكنون در ميان ما نيست (اما) هركجا قدم مى‏گذاريم، به هر ارگانى مراجعه مى‏كنيم، در هر اجتماعى وارد مى‏شويم و به هر نماز جمعه‏اى سر مى‏زنيم، حضور او را لمس مى‏كنيم. چگونه مى‏توان كسى را كه آثار وجودى‏اش صحنه‏هاى اجتماعى را پر كرده و در هر جا گام مى‏نهيم با آثار تازه‏اى از او روبه رو مى‏شويم و كران تا كران عالم هنوز از او سخن مى‏گويند در صف مردگان دانست»(4) بنابر يك تعريف و تعبير ديگر از يكى از خواهران طلبه خارجى جاذبه‏هاى معنوى امام بود كه مردم را شيفته خود مى‏كرد و سبب ماندگارى نام و ياد ايشان شده است: «ترا چون شمع روشنى ديديم كه راه مسافرين شب تاريك را روشنى مى‏بخشيد و تو را دريايى ديديم پاك و زلال پس در اعماق وجودت فرو رفتيم…ترا مردى استوار و ثابت قدم يافتيم چون كوه كه طوفانها لرزشى بر اندام او وارد نمى‏كرد…»(5)
آنچه در نوشتار حاضر در پيش روى شما قرار دارد نگاه عالمانه به توصيه‏هاى حكيمانه و پدرانه رهبر كبير انقلاب اسلامى است كه در قالب وصيتنامه الهى توشه راه آينده انقلاب اسلامى است. همانگونه كه انبياء الهى جهت پايدارى و ثبات جامعه دين و هدايت نسل آينده امت خود دستورات لازم را از جانب خداوند حكيم در ميان امت به يادگار مى‏گذارند، امام راحل نيز با پيروى از مكتب انبياء و ائمه طاهرين عليهم السلام با دورانديشى ويژه خويش توصيه‏هاى خردمندانه و ارزشمندى را جهت استحكام پايه‏هاى انقلاب اسلامى و تداوم راه انقلاب و رهنمود افراد و گروه‏هاى مخالف نظام، به يادگار گذاشته‏اند. سخن به حق گفته‏ايم اگر ادعا كنيم كه آنچه سبب ماندگارى نام امام راحل شده است پيوند ايشان با انوار الهى بود و سخنانشان برگرفته از حقايق مسلم آسمانى بود. آنجا كه قرآن كريم مى‏فرمايد: «يا ايّها الّذين آمنوا اتّقوا اللّه و قولوا قولاً سديداً، يصلح لكم اعمالكم و يغفرلكم ذنوبكم و من يطع اللّه و رسوله فقد فاز فوزاً عظيماً»(6) هان اى كسانى كه ايمان آورديد از خدا پروا گيريد و سخنى استوار بگوييد تا كارهايتان را برايتان به اصلاح آرد و از گناهانتان درگذرد ما و هركه از خدا و پيامبرش فرمان برد به يقين كامياب گردد كاميابى بزرگ.
«سهل بن سعد ساعدى» مى‏گويد: هرگز نشد كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلّم) يكبار بر اين منبر بنشيند و آيه «يا ايّها الذين آمنوا اتقوا اللّه…. را تلاوت نفرمايد.»(7) همان گونه كه ذكر شد از آنجا كه سخنان حكيمانه امام امت برگرفته از قرآن و عترت بود موجب ماندگارى و اثر بخش گرديد خود آن بزرگوار در ابتداء وصيتنامه تاريخى خود ابتدا سخن از وديعه الهى سخن به ميان آورده و امت انقلابى ايران را به پيوند محكم و دائمى و تمسّك به قرآن و عترت توصيه كرده‏اند و آنرا از افتخارات مسلمانان شمردند: «ما مفتخريم و ملت عزيز سرتا پا متعهد به اسلام و قرآن مفتخر است كه پيرو مذهبى است كه مى‏خواهد حقايق قرآنى كه سراسر آن از وحدت بين مسلمين بلكه بشريت دم مى‏زند.از مقبره‏ها و گورستانها نجات داده و به عنوان بزرگترين نسخه نجات دهنده بشر از جميع قيود كه بر پاى و دست و قلب او پيچيده است و او را به سوى فنا ونيستى و بردگى و بندگى طاغوتيان مى‏كشاند، نجات دهد. ما مفتخريم كه پيرو مذهبى هستيم كه رسولخدا(ص) مؤسس آن به امر خداوند تعالى بوده و اميرالمؤمنين على بن ابى طالب اين بنده رها شده از تمام قيود، مأمور رها كردن بشر از تمام اغلال و بردگى‏هاست.»(8) امام راحل همان گونه كه قرآن كريم را مايه نجات مسلمانان مى‏دانند خودشان با تمسّك به قرآن كريم حركت پيامبر گونه خود را از سال 1342 آغاز كرده و به يارى خداوند در سال 1357 به سرانجام رساندند و در اين حركت مهم منتظر همراهى و يا تشويق ديگران نماندند كه اين حركت نيز برگرفته از قرآن كريم بود آنجا كه مى‏فرمايد: «قل انّما اعظم بواحدةٍ ان تقوموا للّه مثنى و فرادى ثم تتفكّروا ما بصاحبكم من جنّةٍ ان هو الّا نذير لكم بين يدى عذابٍ شديدٍ»(9) اى رسول ما، بگو به امت كه من به يك سخن شما را پند مى‏دهم (كه اگر بشنويد البته هدايت يابيد) و آن سخن اين است كه شما خالص براى خدا دو نفر دو نفر باهم يا هر يك تنها در امر دينتان قيام كنيد و درباره من عقل و فكرت به كار بنديد تا به خوبى دريابيد كه صاحب شما امت رسول خدا را جنون نيست (و صاحب عقل كامل است و اين نسبت از جهل و غرض است) او رسول خداست و از عذاب سخت روز قيامت كه شما را در پيش است مى‏ترساند.» هر آنچه امام امت در طول عمر با بركتشان انجام دادند همه طبق دستورات قرآنى و براى خدا بود. و همين سبب ماندگار نام، ياد و انديشه‏هاى ناب ايشان
گرديد و اگر ايشان قدرتهاى استعمارى غرب و شرق را خوار و حقير كردند و به آمريكا لقب شيطان دادند، آن نيز از قدرت كلام الهى بود. كه مى‏فرمايد: «ولاتهنوا ولاتحزنوا و انتم الاعلون ان كنتم مؤمنين»(10) شما مسلمانان نه هرگز در كار دين سستى كنيد و نه از فوت غنيمت و متاع دنيا اندوهناك باشيد زيرا شما فاتح فيروزمندترين مردم و بلند مرتبه‏ترين ملل دنيا هستيد اگر در ايمان ثابت و استوار باشيد.» امام خمينى(ره) ثابت كردند كه اگر طبق دستور قرآن عمل شود پيروزى قطعى است. جاى تأسف است كه عدّه‏اى به هر دليل نمى‏خواهند حقيقت را بپذيرند. به ويژه در عصر حاضر كه فلسفه بسيارى از آيات و روايات براى مردم روشن گرديده است چگونه عدّه‏اى با غرض ورزى يا از روى جهالت (مدرن) مى‏خواهند شواهد شفاف و مستدل قرآنى را ناديده بگيرند. و در صدد اشكال تراشى و اظهار سخنان بى پايه و بى منطق گردند؟
آيا مى‏توان به اينگونه افراد نام انسان دانشمند، فهيم، فرهيخته، متمدن نهاد؟!
اين گروه به اصطلاح روشنفكر چگونه ادعاى روشنفكرى و… دارند در حاليكه فكرشان بقدرى تاريك و بى فروغ است كه حتى فرداى خود را نمى‏توانند مشاهده كنند و با سوء استفاده از رأفت اسلامى و آزادى قلم و بيان به دشمنى با هم وطنان خود برمى‏خيزند و جاده صاف كن اجانب مى‏گردند. و به‏سان يهوديان و كفار صدر اسلام در صدد ضربه زدن به اسلام عالم گير هستند حال آنكه اسلام عزيز با تمام قدرت و عظمت در حال در نورديدن مرزهاى جغرافى و عقيدتى و پيش تازى به سوى افق‏هاى دور دست مى‏باشد و مسلمان شدن گروه كثيرى در كشورهاى غربى شاهد اين ادعاست. امام امت اين گروه را اينگونه مورد خطاب قرار داده‏اند: «گاهى ناشيانه و با صراحت به اينكه احكام اسلام كه هزار و چهارصد سال قبل وضع شده است نمى‏تواند در عصر حاضر كشورها را اداره كند يا آنكه اسلام يك دين ارتجاعى است و با هر نوآورى و مظاهر تمدن مخالف است…»(11) (را عنوان كرده و به اسلام مى‏تازند) اين گونه افراد چشمان بصيرتشان به روى حقايق بسته شده و اگر نه خورشيد نورانى و طلوع فجر را جز كوردلان همگان مشاهده مى‏نمايند و از حرارت و نورانيت آن بهره‏مند مى‏گردند. اينكه ملت مسلمان ايران در سايه پيروى از دستورات الهى در برابر طاغوت مسلح به انواع سلاح‏ها و پشتيانى ابرقدرتها، توانستند حاكميت دين را در ايران مستقر نمايند. كار صاحبان بصيرت بود. امام امت در فرازى از وصيتنامه‏شان چنين مى‏فرمايند: «اگر نبود دست تواناى خداوند (واعتصموا بحبل اللّه جميعاً و لا تفرّقوا…)(12) همگى به رشته دين خدا چنگ زده و به راه‏هاى متفرق نرويد… (كه مردم به ريسمان الهى چنگ زدند تا توانستند متحد و منسجم بر عليه طاغوت قيام كنند) امكان نداشت يك جمعيت سى و شش ميليون با آن تبليغات ضد اسلامى و ضد روحانى خصوص در اين صد سال اخير و با آن تفرقه افكنى‏هاى بى حساب قلم داران و… همه و همه براى كشيدن نسل جوان فعال به فساد و بى تفاوتى بدست شاه فاسد و پدر بى فرهنگش(بود ملت بتوانند بر آنها پيروز گردند) بنابراين شك نبايد كرد كه انقلاب اسلامى ايران از همه انقلابها جداست… .»
اسلام و حكومت اسلامى پديده الهى است كه با بكار بستن آن سعادت فرزندان خود را در دنيا و آخرت به بالاترين وجه تأمين مى‏كند و قدرت آن را دارد كه قلم سرخ بر ستمگرى‏ها و چپاولگريها و فساد و تجاوزها بكشد و انسانها را به كمال مطلوب خود برساند.»(13) طبق آينده نگرى امام راحل زمزمه‏هايى كه امروز در حال نواخته شدن است و قلم‏هاى ناتوان از قبول حقيقت و چهره‏هاى عنود خجالت زده كه دست به دست هم داده و در صدد تضعيف قرآن و عترت برآمده‏اند، كارى از پيش نخواهند برد. چرا كه خداوند پشتوانه اين ملت و اين انقلاب اسلامى است و قرآن كريم مويّد آن: «كنتم خير امّةٍ اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنكر…»(14) شما مسلمانان، نيكوترين امتى هستيد كه بر آن قيام كردند كه (براى اصلاح بشر) مردم را به نيكوكارى وادار كنند و از بدكارى باز دارند و ايمان بخدا آورند….
«لن يضّروكم الّا اذى و ان يقاتلوكم الادبار ثمّ لاينصرون»(15) هرگز (جهودان دشمنان اسلام) آسيب و زيان سخت به شما نتوانند رسانيد مگر آنكه از نكوهش و ياوه سرايى شما را اندكى بيازارند و اگر به كارزار شما آيند، از جنگ خواهند گريخت و از اين پس هيچ وقت منصور نخواهند بود.
عترت در انديشه امام امت‏

يكى ديگر از افتخارات و پشوانه‏هاى انقلاب اسلامى از ديدگاه امام امت و باورهاى مردم ايمان به وجود مقدس ائمه اطهار عليهم السلام مى‏باشد. در اين راستا مى‏فرمايند: «ما مفتخريم كه باقرالعلوم بالاترين شخصيت تاريخ است. و كسى جز خداى متعال و رسول(ص) و ائمه معصومين(ع) مقام او را درك نكرده و نتواند درك كرد، از ماست و ما مفتخريم كه مذهب ما جعفرى است كه فقه ما كه دريايى بى پايان است يكى از آثار اوست. ما مفتخريم كه ائمه معصومين ما صلوت اللّه و سلامه عليهم در راه تعالى دين اسلام و در راه پياده كردن قرآن كريم كه تشكيل حكومت عدل يكى از ابعاد آن است، در حبس و تبعيد بسر برده و عاقبت در راه براندازى حكومتهاى جائرانه و طاغوتيان زمان خود شهيد شدند و ما مفتخريم كه مى‏خواهيم مقاصد قرآن و سنت را پياده كنيم. و اقشار مختلفه ملت ما در اين راه بزرگ سرنوشت ساز، سر از پا نشناخته جان، مال و عزيزان خود را نثار راه خدا مى‏كنند.»(16) در عصرى كه پيشرفت علم و تمدن بطور چشمگير خود را مديون اديان الهى و به ويژه دين مبين اسلام مى‏داند «جابربن حيان» را پدر علم شيمى مى‏خواند كه وى يكى از شاگردان با لياقت مكتب «جعفر بن محمد» عليه السلام است. گروهى گمنام با جدا كردن راه خود از مكتب جعفرى به كوته فكرى خود صحه گذارده و خود را رسوا كرده‏اند. «نيكسون» رئيس جمهور اسبق آمريكا معتقد است: اروپا پاى خود را بر دوش اسلام گذاشته و خود را بالا كشيده است. امام بزرگوار در توصيه ماندگار خودشان خطاب به افراد بهانه جو…فرمودند: «اين جانب به جوانان چه دختران و چه پسرانى كه مورد بهره بردارى منافقان و منحرفان فرصت طلب و سودجو واقع شده‏اند، وصيت مى‏نمايم كه بى طرفانه و با فكر آزاد به قضاوت بنشينند و به تبليغات آنانكه مى‏خواهند جمهورى اسلامى ساقط شود و كيفيت عمل آنان و رفتارشان با توده‏هاى محروم و گروه‏ها و دولتى‏ها كه از آنان پشتيبانى كرده و مى‏كنند، و اخلاق و رفتارشان در بين خود و هوادارانشان و تغيير موضع هايشان در پيش آمدهاى مختلف را با دقت و بدون هواى نفس بررسى كنيد، و مطالعه كنيد، حالات آنانكه در جمهورى اسلامى بدست منافقان و… منحرفان شهيد شدند ارزيابى كنيد بين آنان و دشمنانشان، نوارهاى اين شهيدان تا حدى در دست، و نوارهاى مخالفان (هم) شايد در دست شما باشد ببينيد كدام دسته طرفدار محرومان و مظلومان جامعه هستند.»(17)
ايشان در فراز ديگر وصيتنامه با صراحت به جوانان مى‏فرمايند: «به مجرد آنكه فرد يا افرادى را ديدند كه با گفتار و رفتار خود درصدد است بذر نفاق بين آنان افكند او را ارشاد و نصيحت كنند و اگر تأثير نكرد از او روگردان شوند و او رابه انزوا بكشانند و نگذارند توطئه ريشه دواند كه سرچشمه را به آسانى مى‏توان گرفت و مخصوصاً در اساتيد كسى پيدا شد كه مى‏خواهد انحراف ايجاد كند او را ارشاد و اگر نشد از خود و كلاس خود طرد كنند.»
لازم بذكر است افرادى كه به مقام الهى ائمه طاهرين (ع) جسارت مى‏كنند به جاى اطاعت چشم و گوش بسته از ديگران، قدرى پيرامون گفته‏ها و خواسته‏هايشان تأمّل نموده و پاى مباحث و مناظره‏هاى علمى مستدل كارشناسان بنشينند. در اين صورت اگر اهل عناد نباشند حتماً در افكار و رفتار خود تجديد نظر خواهند كرد.
اينگونه افراد اگر اهل علم و آگاهى بوده باشند مى‏بايست از تاريخ هم آگاهى لازم را داشته باشند كه در اين صورت خواهند ديد مخالفان اديان و ائمه معصومين در گذشته افراد بسيار قدرتمندتر از آنها بوده اما نتوانسته‏اند كارى از پيش ببرند و خود به دست تاريخ به فراموشى سپرده شده‏اند. اما انوار الهى همچنان در حال درخشش و گسترش است.
امروز چهره الهى و نورانى ائمه طاهرين از مرزهاى اسلامى فراتر رفته و در ميان ملل و اقوام مختلف جايگاه خود را به نمايش گذارده‏اند و نمونه بارزش رهبر هند «گاندى» است كه به ملت خود توصيه كرده است كه در زندگى خودشان از على (ع) غافل نباشند و آزادگى امام حسين(ع) را سرلوحه راه خود قرار بدهند. به بركت اسلام و قرآن و رهبرى ولايت مدارش، كشور ايران در عرصه بين الملل يكى از وزنه‏هاى سياست گذارى و الگو دهى است بنابراين كسانى كه با نظام جمهورى اسلامى مخالفت مى‏نمايند فرصت سوزى كرده و بر عليه خود دست به كار شده‏اند.
امام راحل و دغدغه امنيت اجتماعى‏

از ديگر آرزوها و دغدغه‏هاى امام راحل آسايش و امنيت اجتماعى ملت مسلمان به ويژه مردم مسلمان ايران مى‏باشد. و اين آرزو در سايه اجراى فريضه مهم امر به معروف و نهى از منكر برآورده شدنى است. ايشان به دستور قرآن كريم به تنهايى امر به معروف را آغاز كرده و از سال 1342 در پى تحقق آن رنجها و مصائب را بر خود هموار كردند. در اين راستا از تنهايى خود و قدرت طاغوت نهراسيدند و به يارى خداوند بزرگ با حمايت ملت مسلمان سرانجام ثمره شيرين تلاش خود را چشيدند بنابراين براى زمان بعد از حيات خودشان نيز به مردم مسلمان توصيه كردند كه براى احقاق حق و عدالت بكوشند: «و اما حكومت حق براى نفع مستضعفان و جلوگيرى از ظلم و جور و اقامه عدالت اجتماعى همان است كه سليمان بن داود و پيامبر عظيم الشأن و اوصياء بزرگوارش براى آن كوشش مى‏كردند. از بزرگترين واجبات و اقامه آن از والاترين عبادات است.»
با توجه به هشيارى و دقت نظر امام عزيز در مورد اجراى فريضه امر به معروف و نهى از منكر كه به طور طبيعى باب ميل عدّه‏اى نخواهد بود بنابراين با توسّل به بهانه‏هاى گوناگون از جمله مطرح كردن نظريه‏هاى روان شناسان غرب و شرق به قصد سنگ اندازى مانع بر سر راه اجراى امر به معروف و نهى از منكر قرار خواهند داد. لذا امام عزيز پيشاپيش فرموده‏اند: «تقاضا اين است كه قبل از آشنايى به مسائل با اشكال تراشى و انتقاد كوبنده و فحاشى برنخيزيد…شما اشكال تراشان بفكر بنشينيد كه آيا بهتر نيست به جاى سركوب به اصلاح و كمك بكوشيد… اين جانب هيچ گاه نگفته و نمى‏گويم كه امروز در اين جمهورى به اسلام بزرگ با همه ابعادش عمل مى‏شود و اشخاص از روى جهالت و عقده و بى انضباطى بر خلاف مقررات اسلام، عمل نمى‏كند لكن عرض مى‏كنم كه قوه مقننه و قضائيه و اجرائيه (پليس متعهد حافظ امنيت) با زحمات جان فرسا كوشش در اسلامى كردن اين كشور مى‏كنند و ملت ده‏ها ميليونى نيز طرفدار و مددكار آنان هستند و اگر اين اقليت اشكال تراش و كارشكن به كمك بشتابند تحقق اين آمال آسانتر و سريع‏تر خواهد بود و اگر خداى نخواسته اينان به خود نيايند، چون توده ميليونى بيدار شده و متوجه به مسائل است. آمال انسانى اسلامى بخواست خداوند متعال جامه عمل بطور چشم گير خواهد پوشيد و كجروان و اشكال تراشان در مقابل اين سيل خروشان نخواهند توانست مقاومت كنند. از آنجا كه تاريخ استعمار نشان داده است تا كنون هيچ‏گاه دول زور مدار خواهان سعادت و آرامش ملتها نبوده‏اند و گامى در جهت گشودن گره از مشكلات ملتها برنيامده و به آنها رحم نكرده‏اند و حتى با دوستان خود باخته خود نيز صادق نبوده‏اند و هرگاه براى عدّه‏اى از مخالفان رژيم‏ها كارى انجام داده‏اند به يقين در جهت منافع امپرياليستى خود بوده است به همين جهت امام امت همواره مردم به ويژه جوانان را از خوش خدمتى‏هاى اجانب برحذر مى‏داشتند و اين هشدار را در قالب وصيتنامه براى مردم به يادگار گذاشته‏اند: «از جوانان، دختران و پسران مى‏خواهم كه استقلال و آزادى و ارزشهاى انسانى را ولو با تحمّل زحمت و رنج، فداى تجملات و عشرتها و بى بند و باريها و حضور در مراكز فحشاء كه از طرف غرب و عمال بى وطن به شما عرضه مى‏شود، نكنند. كه آنان آنچه تجربه نشان داده جز تباهى شما و اغفالتان از سرنوشت كشورتان و چاپيدن ذخاير شما و به بند استعمار
و ننگ وابستگى كشيدنتان و مصرفى نمودن ملت و كشورتان به چيز ديگر فكر نمى‏كنند و مى‏خواهند با اين وسايل (اسباب و ابزارهاى تجملى و سرگرم كننده) و امثال آنها شما را عقب مانده و به اصطلاح آنان نيمه وحشى نگهدارند. از توطئه‏هاى بزرگ آنان چنانچه اشاره شد و كراراً تذكر داده‏ام بدست گرفتن مراكز تعليم و تربيت خصوصاً دانشگاه هاست كه مقدرات كشورها در دست محصولات آنهاست.»(18) در سالهاى اخير شاهد نمايش فيلم و نوشته‏هاى توهين‏آميز به مقدسات در اين مراكز علمى هستيم و سازمان دهنده گان آنها به ظاهر افراد دانشجو و به نوعى روشنفكر هستند. بنابر فرموده امام راحل روش آنان (دشمنان اسلام و ايران) با روحانيون و مدارس علوم اسلامى فرق دارد..اما در دانشگاه نقشه آن است كه جوانان را از فرهنگ و ادب و ارزشهاى خود منحرف كنند و به سوى شرق يا غرب بكشانند و دولتمردان را از بين اينان انتخاب و بر سرنوشت كشورها حكومت دهند تا به دست آنها هرچه مى‏خواهند انجام دهند.»
اين پيش گويى رهبر كبير انقلاب در سالهاى اخير به صورت كم رنگ خود را نمايان ساخت و موجب تنش‏هاى روانى در سطح جامعه گرديد و روند اصلاح و امنيت را به ميدان مسابقه سياسى، فرهنگى و…تبديل نمود و چنان به مخالفان و خودباختگان جرأت بخشيد كه از اظهار نظرهاى خائنانه ابا نكردند تا آنجا پيش رفتند كه تحت عنوان كارشناس بر خلاف نظر اسلام از نظريه‏هاى «پوپرى» حمايت كردند و با ايراد سنخنرانيها و نوشته‏ها جامعه را به سوى چالش و بحران فرهنگى پيش بردند. در حاليكه در سايه نظام جمهورى اسلامى ادامه تحصيل و اشتغال داشتند سنگ بيگانگان را به سينه زدند. در پايان با يك فراز ديگر از سخنان حكيمانه امام بزرگوار به روان پاكشان درود مى‏فرستيم: «نصيحت من مشفقانه به شما نوجوانان و جوانان داخل و خارج آن است كه از اشتباه بر گرديد و با محرومين جامعه كه با جان و دل به جمهورى اسلامى خدمت مى‏كنند متحد شويد و براى ايران مستقل و آزاد فعاليت نمائيد تا كشورتان و ملت از شر مخالفين نجات پيدا كند و همه با هم به زندگى شرافتمندانه ادامه دهيد تا چه وقت و براى چه گوش به فرمان اشخاص هستيد كه جز به نفع شخص خود فكر نمى‏كنند و در آغوش و پناه ابرقدرتها با ملت خود در ستيز هستند و شما را فداى مقاصد شوم و قدرت‏طلبى خويش مى‏نمايند؟و…مى‏دانيد كه شما قدرتى در مقابل سيل خروشان ملت نداريد و كارهايتان جز به ضرر خودتان و تباهى عمرتان نتيجه‏اى ندارد. من تكليف خود را كه هدايت است ادا كردم و اميد است به اين نصيحت كه پس از مرگ من به شما مى‏رسد و شائبه قدرت‏طلبى در آن نيست گوش فرا دهيد و خود را از عذاب اليم الهى نجات دهيد.»(19)
«پس علاج واقعه را قبل از وقوع بايد كرد و الّا كار از دست همه خارج خواهد شد و اين حقيقتى است كه بعد از مشروطه لمس نموده‏ايد.»(20) پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: –
1. ابوالحسن شيرازى، حبيب اللّه، انقلاب اسلامى و ريشه‏هاى آن. 2. مجموعه رهنمودهاى مقام معظم رهبرى، (1/3/1369) 3. مجموعه رهنمودهاى مقام معظم رهبرى، ج 4، ص 251، دهم خرداد 1369. 4. مركز جهانى علوم اسلامى، معاونت فرهنگى تربيتى (خواهران) وصف خورشيد، ص 35 (از مقاله نگارنده) پدر مهربان و سخنان گهربار. 5. نامه جامعه سال اول شماره 9 خرداد 1384 ماه نامه فرهنگى اجتماعى (جامعه الزهرا) ص 66. 6. سوره احزاب، آيه 71 – 70. 7. جلال الدين فارسى، فلسفه انقلاب اسلامى، ص 310. 8. وصيتنامه، سابق، 75. 9. سوره سبا، آيه 46. 10. سوره آل عمران، آيه 138. 11. ريشه‏هاى انقلاب سابق. 12. سوره آل عمران، آيه 103. 13. وصيتنامه، ريشه‏هاى انقلاب سابق. 14. سوره آل عمران، آيه 110. 15. همان، آيه 111. 16. وصيتنامه سابق. 17. همان. 18. همان. 19. همان. 20. همان.

قسمت دوم‏
زمينه‏ها

حماسه جاويد 15 خرداد 1342 در بردارنده ارزش‏هاى شكوهمندى چون رشادت، مقاومت، بالندگى، شهادت، قيام، سربلندى و ستيز با كفر، الحاد و نفاق مى‏باشد و به پشتوانه اين فرهنگ مولّد و پوياست كه امّت مسلمان ايران موفق گرديد به رهبرى امام خمينى تومار تباهى و استبداد را در هم پيچد و پس از شبى تيره و دهشتناك، صبح صادق را نويد دهد.
امّا به راستى قيام مزبور در چه بسترى قرار گرفت كه چنين بركات و آثارى را بر جاى نهاد در پاسخ به اين سؤال بايد گفت: شب پرستان كور دل و خفاشان گريزان از نور و معنويت مى‏خواستند با انواع حيله‏ها، سيل تهمت‏ها و مخدوش ساختن سنت‏هاى اصيل مذهبى مردم را از اسلام ناب محمدى و فرهنگ عترت نبى اكرم(ص) جدا سازند.
دشمنان كينه توز و حيله گر با ملاحظه خيزش‏هاى پر خروش امّت مسلمان به رهبرى علما همچون قيام تنباكو(واقعه رژى)، مبارزات شيخ فضل اللّه نورى در دفاع از موازين شرعى، مبارزات شهيد آيت اللّه سيد حسن مدرس، قيام حاج آقا حسين قمى، مقاومت مردم به رهبرى آيت اللّه كاشانى در برابر توطئه‏هاى استعمارى به اين واقعيت رسيدند كه تا مردم ايران به ديانت و صيانت از مقدّسات پاى بند باشند و جويبارهاى باطراوت ايمان از قلّه توحيد و يكتاپرستى جارى باشد، اين حماسه‏ها به رهبرى عالمان فرزانه باشدت تمام‏تر استمرار خواهد داشت.
رضاخان براى مقابله با اين شعله مقدّس هرگونه جلسه مذهبى و حتى سوگوارى‏ها را ممنوع اعلام كرد و پوشيدن عبا و عمامه و هرگونه لباسى را كه نمادى از ديانت در آن قابل مشاهده باشد جُرم قانونى تلقى نمود و كيفر افرادى را كه از اين قانون تخلّف مى‏ورزند، زندان قرار داد. او تحت عنوان ترقى خواهى و مخالفت با كهنه پرستى و ارتجاع كوشيد بين مردم و معنويت فاصله ايجاد كند و با استمرار اين شيوه شوم آنان را از محتوايى اسلامى كه رشد دهنده و تحول آفرين است، تهى سازد. اين جرثومه فساد و عامل استعمار براى تداوم سلطه پليد خود، دو محور اصلى يعنى «شعائر و سنت‏هاى دينى» و «حوزه و روحانيت» را مورد يورشى وحشيانه قرار داد. از سوى ديگر براى مقابله با بافت اسلامى جامعه و جلوگيرى از پويايى تفكر شيعى در ميان اقشار مردم در دو جهت نقشه‏هاى خطرناك خود را پى گرفت.
نخست مراكز فرهنگى جديدى تأسيس كرد تا اين كانون‏ها را روياروى حوزه‏هاى علميه و مراكز و محافل دينى قرار دهد و در مرحله بعد زمينه‏هاى به ميدان آمدن روشنفكران غرب زده و خودباخته را پديد آورد تا بتواند به هدف ابتر خود برسد.
اهم اين برنامه‏ها عبارتند از: انحلال عدليه و افتتاح دادگسترى جديد، جايگزينى قضات جديد به جاى روحانيان، برگزارى كنگره‏هايى در جهت احياى باستان گرايى، تأسيس مدارس دخترانه و مختلط و تقويت مدارس خصوصى و بيگانه، بوجود آوردن مؤسسه وعظ و خطابه، دگرگونى درساختار اوقاف، تخريب مدارس علمى و مساجد به بهانه نوسازى، سخت‏گيرى در مورد مسافرت به اماكن مقدّسه در عتبات عراق، حذف اوقات شرعى، لغو استفاده از تقويم قمرى، حمايت از دگرانديشان مذهبى و جريان‏ها و فرقه‏هاى انحرافى، به راه انداختن كارناوال‏هاى شادى و ايجاد محدوديت براى جلسات مذهبى، نماز جماعت و مانند آن و رواج منكرات.
اصلاحات قضايى رضاخان در راستاى تزجدايى دين از دولت به اجرا درآمد و طى آن قوانين عرفى با جلب رضايت كشورهاى اروپايى جايگزين مقررات شرعى گشت سياست ناسيوناليستى و باستان گرايى رژيم پهلوى در توجه به آثار باستانى قبل از اسلام همچون تخت جمشيد، پاسارگاد، تخت رستم، معبد آناهيتا و تقليد از سبك‏هاى معمارى اين ايام، حمايت از اقليت زرتشتى، اهتمام در برپايى موزه ايران باستان و شركت در همايش‏هاى هنر و باستان‏شناسى ايران جستجو كرد. هدف اصلى را تأسيس فرهنگستان زدودن واژه‏هاى عربى و جايگزين كردن فارسى سره بود كه به دليل افراط در آن مخالفينى پيدا كرد. سفر رضاخان به تركيه نقطه عطف مهمى در اجراى برنامه‏هاى ضد مذهبى بود و پس از آن موضوع استعمال كلاه بين المللى و كشف حجاب با شدت بيشترى طراحى و تعقيب شد.(1)
طى جلسات مجلس پنجم، نام‏هاى عربى و تركى سال به نام‏هاى باستانى ايران تبديل شد. در سه شنبه 11 فروردين 1304 مطابق ششم رمضان 1343 با گذرانيدن قانونى دولت را مكلف كرد كه از نوروز همين سال به جاى ماههاى رايج از تقويم ايرانى استفاده كند و تأكيد گرديد در تمامى اسناد رسمى و نوشته‏ها تاريخ شمسى قيد و از ذكر تاريخ قمرى خوددارى شود.(2)
در سال دوم نخست وزيرى فروغى به دستور رضا شاه يك سرى اقدامات فرهنگى و آموزشى صورت گرفت كه اهمّ آن تصويب قانون اجازه تأسيس دانش سراهاى عالى و مقدماتى به منظور تربيت دبير و آموزگار بود.(3) اين اقدامات اگرچه با هدف مبارزه با خرافات و كهنه گرايى و ايجاد يك ملت نوين؟! صورت مى‏گرفت ولى نظام جديد با شتاب شديد به مردم تحميل مى‏گرديد تا از ارزش‏هاى اصيل فاصله گيرند يك قرن قبل سيد جمال الدين اسدآبادى نوشت: هر مسلمانى بايد بداند كه انگلستان قصد دارد دين اسلام را براندازد و مسلمانان را در هر جاى كره زمين نابود سازد. اگرچه اين كار شدنى نيست.(4) اين تجربه سياسى، آگاهانه در ميان علما و امّت مسلمان هيچ گاه به دست فراموشى سپرده نشد، بلكه همواره آن را نسل به نسل به يكديگر انتقال دادند، از اين جهت موضع‏گيرى آگاهانه خويش را در برابر استبداد رضاخان و نقشه‏هاى ابرقدرت‏ها به خوبى بروز دادند.
با اين وجود در دوران حكومت منحوس پهلوى، مسلمانان ايران در ميان اشك و خون روزگار گذرانيدند، مقدسات اسلام همواره هتك گرديد، حرمت اسلام فراموش شد، علماى اسلامى زندانى، تبعيد و يا شهيد گرديدند. وعاظ و طلّاب به زندان‏ها و شكنجه‏گاهها فرستاده شدند، مجالس سوگوارى براى خامس آل عبا ممنوع گشت، چادر از سر زن مسلمان برداشتند و با شدت هرچه تمام‏تر و اختناقى وحشتناك ستيز عليه جلوه‏ها و نمادهاى مذهبى پى‏گرفته شد زيرا استكبار و كارگزاران استعمار به درستى متوجه شده بودند يكى از مهم‏ترين پايگاههاى اجتماعى كه مايه قوام و اتحاد ملت مى‏شود، مذهب است و ايمان و تمايلات دينى منشأ تحولات مهمى بوده و با اقتدارى معنوى سدّ استوارى در برابر زر و زور و تزوير مى‏باشد.
تبانى استبداد با استكبار

كودتاى 28 مرداد 1332 ش در زمان رياست جمهورى آيزنهاور و با نقشه كيم روزولت با حمايت آمريكا در ايران روى داد كه به كمك آن محمدرضا پهلوى موفق گرديد تا حدودى موقعيت خود را تثبيت نمايد و به طور موقت قدرت سياسى مجدداً به شاه برگشت. كروميت روزولت مشهور به كيم عضو سيا و كارشناس امور خاورميانه ايالات متحده آمريكا در گفتگويى اظهار داشته بود كه كودتاى ايران نخستين عمليات مخفى عليه يك دولت خارجى بود كه توسط سازمان مركزى جاسوسى آمريكا (سيا = CIA) تنظيم شده بود.(5)
در پى اين نيرنگ ننگين و كم رنگ دولت هايى كه پس از كودتا روى كار آمدند، براى از بين بردن هويت فرهنگى و خدشه دار نمودن استقلال ايران و سركوب نمودن حركت‏هاى مذهبى به اقدامات و عمليات ذيل روى آوردند:
1- انتخابات فرمايشى مجلس، در سايه حكومت نظامى كه بر اساس آن حاميان آمريكا و انگليس روى كار آمدند.
2- تصويب قراردادهايى با كنسرسيوم و واگذارى نفت جنوب به انحصارهاى، آمريكايى، انگليسى، هلندى و فرانسوى كه بيشترين سهم آن به بريتانياى كبير تعلّق داشت. بدين ترتيب قانون ملى شدن صنعت نفت اگرچه به طور رسمى لغو نگرديد اما در عمل پايمال شد.
3- شاه كه دريافته بود مردم مسلمان ايران او را فردى وابسته به بيگانگان مى‏دانند و براى حكومتش اعتبارى قائل نمى‏باشند پس از اين توطئه ضمن تكيه افزون‏تر بر اجانب، خصوص، آمريكا، براى تداوم سلطه‏طلبى خود، به سياست سركوب مخالفان روى آورد و در اولين گام درسال 1335 ش سازمان اطلاعات و امنيت كشور (ساواك) را بوجود آورد. اعضاى اين تشكيلات مخوف در آمريكا و اسرائيل آموزش مى‏ديدند و اين سازمان مهم‏ترين ابزار براى شناسايى، دستگيرى و به شهادت رسانيدن مخالفان مسلمان به شمار مى‏رفت.
4- دريافت وام‏هاى اسارت آور از كشورهاى اروپايى و ايالات متحده آمريكا.
5 – گشودن دروازه‏هاى كشور بر روى انبوهى از كالاهاى مصرفى و كاذب خارجى و ايجاد زمينه براى نابودى توليدات داخلى و تبليغ در راستاى تغيير دادن فرهنگ مصرفى مردم.
6- شركت در پيمان استعمارى و تجاوزكارانه بغداد(سنتو) در سال 1334 ش.
7- تصويب قانون جلب و حمايت سرمايه‏هاى خارجى در سال 1334 ش.
8 – امضاى قرارداد دو جانبه نظامى با آمريكا در سال 1337ش.
9- پيش گرفتن سياست حمايت از ابرقدرت‏هاى جهان به رهبرى امپرياليسم آمريكا و توطئه عليه نهضت‏هاى آزادى بخش و جنبش‏هاى اسلامى.
10- سركوب نمودن حركت‏هاى خودجوش دانشجويى، كارگرى و ساير خيزش‏هاى مردمى.
11- ايجاد محدوديت شديد در آزادى‏هاى سياسى، اجتماعى و فرهنگى.
با وجود اختناقى هراسناك مردم مسلمان ايران در سال‏هاى پس از كودتا، در مقابل غارت منابع حياتى كشور، حاكميت بيگانگان و تهديد هويت اسلامى و مخدوش گشتن باورهاى شيعى حتى براى لحظه‏اى از مبارزه و مقاومت دست برنداشتند.
طرح سفارشى اصلاحات ارضى‏

اختناق و سركوب‏هاى خونين پس از كودتا، فساد هيأت حاكمه، رشد مبارزات مردمى به رهبرى علما، فقر و محروميت‏هاى اقتصادى – اجتماعى، دولت آمريكا را به موقعيت انفجارى جامعه آمريكا آگاه ساخت به همين دليل پس از انتخاب كندى، از حزب دموكرات، به رياست جمهورى، آمريكا براى حفظ حاكميتش در ايران و تبديل اين كشور به بازار فروش محصولات و جذب هرچه افزون‏تر كالا و سرمايه و بدست آوردن نقش ابرقدرتى مسلط در منطقه «طرح اصلاحات ارضى» و ساير موارد انقلاب سفيد را جهت بيرون راندن رقيبان و مقابله با موج انقلابى در ايران، تجويز نمود. در راستاى عملى ساختن اين برنامه، شريف امامى از نخست وزيرى بر كنار و دكتر على امينى با حمايت سفير آمريكا(جوليوس هملس) توسط رئيس جمهور آمريكا به عنوان نخست وزير به محمد رضا شاه در 15 ارديبهشت 1340 تحميل گرديد.
امينى كابينه خود را معرفى كرد و مجلس سنا و شوراى ملى را كه جناح انگليسى و مالكان در آن داراى قدرت بودند، منحل نمود و قانون اصلاحات ارضى را در سه شنبه 19 دى ماه 1340 به تصويب رسانيد. محمد رضا پهلوى كه توسط دكتر امينى از صحنه‏هاى سياسى موقتاً كنار نهاده شده بود براى حفظ قدرت خود در فروردين 1341 به آمريكا رفت و در كاخ سفيد واشنگتن در حضور ارباب خويش متعهد گرديد رأساً اقدام به پياده نمودن برنامه‏هاى جديد آمريكا نمايد و بدين گونه در تيرماه 1341 پس از بازگشت از آمريكا تحت عنوان اختلاف بر سر بودجه نظامى، امينى را بر كنار نمود و مهره مورد اعتماد خود يعنى اميراسداللّه علم را به جاى وى نشانيد.(6)
در واقع نخستين مرحله از طرح اصلاحات آمريكايى، همين اصلاحات ارضى بود كه با تبليغات فراوان به اجرا درآمد، در اين طرح كارگزاران استبداد و مجلس فرمايشى هيچ اعتنايى به نظر علما نكردند. فقها و مراجع تقليد تقسيم اراضى را طى اعلاميه هايى خلاف شرع تلقى كردند، آيت اللّه احمد خوانسارى عليه اين نقشه اقدام كردو پيشاپيش جمعيت به عنوان اعتراض در بازار تهران راه افتاد ولى شرايط آشفته و اختناق سياسى سبب شد ايشان و ديگر علما نتوانند به تلاش‏هاى خود براى خنثى نمودن اين طرح اصلاحات ارضى ادامه دهند. البته هدف دشمنان اين بود كه اگر مراجع عظام با چنين اصلاحاتى مخالفت كردند آنان را ضد كشاورزان، و حامى زمين داران و افراد فئودال معرفى كنند و با تبليغاتى كاذب حيثيت اجتماعى آنان را زير سؤال ببرند. منظور آمريكايى‏ها و دولت وقت از اصلاحات ارضى آن بود كه اگر همه كشاورزان صاحب زمين شوند، با دولت سازش مى‏كنند و از ميزان مخالفان كاسته مى‏شود اگرچه اصلاحات ارضى با هدف حق استفاده و بهره‏بردارى از زمين به نفع دهقانان كوچك و كارگران زراعى در چندين مرحله صورت گرفت امّا به دليل عدم حمايت از كشاورزان، تقسيم نادرست زمين و توجه به بخش صنعت مونتاژ به خارج وابسته، اين اقدام نه تنها موجب بهبود وضع روستائيان نشد بلكه به ضعف و انهدام كشاورزى در ايران انجاميد.(7)
شهرها از كشاورزها انباشته شد و علاوه بر دگرگون ساختن الگوى مالكيت باعث تغيير مهم در جمعيت كشور شد زيرا در اوايل دهه 1340، 30% مردم ايران در شهرها زندگى مى‏كردند در حالى كه در سال 1354 ش اين رقم به 45% رسيد و از اواسط دهه 1350، ايران گندم و ديگر فرآورده‏هاى زراعى را وارد مى‏نمود.(8) امام خمينى كه حيله دشمن را به درستى دريافته بود و از طرفى هنوز ابعاد و نتايج اين نقشه روشن نبود به انتظار توطئه‏هاى ديگر نشست، چون با بصيرت ژرفى كه داشت مى‏دانست چنين رشته‏اى سر دراز دارد.(9) ناگفته نماند رژيم، تقسيم اراضى را زمانى آغاز كرد كه آيت اللّه بروجردى رحلت نموده بود و اگرچه جاى اين زعيم عاليقدر خالى گشت ولى علما و مراجع ساكت نشدند و با اعلاميه‏هايى مخالفت خود را اعلام كردند، آيت اللّه خويى از نجف اعلاميه شديداللحنى صادر كرد و در ايران برخى علما به دليل اعتراض به اين طرح دستگير و روانه زندان شدند، آيت اللّه سيد عزالدين زنجايى از جمله آنان بود.(10)
غوغاى يك غائله‏

با وجود فشارهاى سياسى، به دليل وجود مانع بزرگى كه همان نفوذ و اقتدار روحانيت بود رژيم پهلوى عملاً نتوانست در طرح اسلام زدايى به مقاصد خود دست يابد، در همين ايام شاه مى‏خواست مقام مرجعيت را در سر حد امكان، حامى خود نشان دهد يا حداقل مركزيت روحانيت را به خارج از ايران انتقال دهد تا از اعتراضات و خيزش‏هاى عمومى به رهبرى زعماى دينى، مصون گردد در واقع با اين طرفند درصدد بود مذهب و باورهاى دينى و گرايش‏هاى اعتقادى را از عرصه‏هاى سياسى و اجتماعى جدا كند و براى اين رژيم منفور و اربابانش اين عقيده قابل تحمّل نبود كه مذهب به عبادت و اعمال فردى منحصر نمى‏گردد و كسى كه براى اصلاح اجتماع نكوشد و با ستم و تجاوز سازش كند و در برابر خلاف‏ها و منكرات سكوت كند از ديانت بوئى نبرده است. در واقع تشكيلات عنكبوتى پهلوى از مسلمانى كه با مسايل اجتماعى، حكومتى و سياسى كارى ندارد، هراسى نداشت و بيمش از آن بود كه مردمانى معتقد با هدايت و رهبرى روحانيت و مراجع با چشمان تيزبين خود همچون ناظرانى دقيق، خلاف‏ها و ناراستى‏ها را تشخيص دهند و ريشه‏هاى فساد و تباهى را كه استبداد داخلى و استكبار در گسترش آن مى‏كوشيد هدف مبارزات خويش سازند و تومار ظلم و تيرگى را درهم پيچند. از اين جهت با ارتحال آيت اللّه بروجردى، شاه تلگراف تسليتى به آيت اللّه حكيم كه در عراق به سر مى‏برد مخابره نمود و خواست ادعا كند مرجع جديد اوست و كانون روحانيت را از قم به نجف انتقال دهد، كه در اين راه توفيقى بدست نياورد.(11)
با رحلت آيت اللّه بروجردى و آيت اللّه كاشانى كه سابقه طولانى در مبارزه با فساد و جور داشتند، شاه و اسداللّه علم(نخست وزير وقت) كه فرصت مناسبى را براى اجراى مقاصد پليد خود بدست آورده بودند قانون انجمن‏هاى ايالتى و ولايتى را در 14 مهر 1341 تصويب كردند. در لايحه مزبور مظاهر مذهبى از متن آن كنار گذاشته مى‏شد و مقدمات قانونى جهت تغييرات مورد نظر فراهم مى‏گرديد.
در 16 مهر 1341 دولت اعلام كرد اين لايحه در هيأت دولت به تصويب رسيد و متن آن در جرايد عصر تهران با تيترهاى درشت چاپ گرديد.(12)
درمتن تصويب نامه قيد اسلام از شرايط انتخاب كنندگان و انتخاب شوندگان و نيز براى تصدى بسيارى از سمت‏هاى مهم كشورى همچون قضاوت صراحتاً حذف گرديده بود و نيز در مراسم سوگند به جاى قرآن مجيد به كتاب آسمانى قيد شده بود. در يكى از بندهاى اين لايحه، به زنان هم حق رأى داده بودند و تساوى كامل حقوق زنان و مردان ذكر شده بود. البته در ايران آن زمان، زنان از ابتدايى‏ترين حقوق انسانى همچون مردان محروم بودند و شاه كه در خدمت استكبار بود، اعطاى حق رأى به زنان را به ظاهر توجه به حقوق آنان و اجراى دموكراسى مطرح كرد ولى در باطن هدفى جز فريب، اغفال و به فساد كشانيدن اين قشر از جامعه نداشت و با فرستادن چند زن به انجمن‏هاى ايالتى و ولايتى مشكلات بانوان حل نمى‏گرديد بلكه آنان گرفتارى‏هاى ريشه دارى داشتند. مخالفت با تصويب نامه از سوى جامعه روحانيت و مراجع عظام و علماى بزرگ اعتراض به آزادى زنان نبود بلكه آنان در وراى اين پوشش فريبنده باتلاق فساد مرداب رذالت را مشاهده مى‏كردند و اصولاً رژيم براى توسعه منكرات و مخدوش كردن ارزش‏هاى اخلاقى و انسانى چنين حركتى را پيش گرفت. به همين جهت امام خمينى در همان تاريخ اعلام داشت ما با ترقى زنها مخالف نمى‏باشيم ما با فحشاء مخالفيم، با كارهاى غلط مخالفيم، مگر مردها در اين كشور آزادند كه زن‏ها از چنين حقى برخوردار باشند. آرى رعايت حقوق زنان حرف حقى بود ولى رژيم هدف باطلى را پى‏گيرى مى‏كرد.(13)
همان گونه كه امام پيش بينى كرده بود رژيم در اين مصوبه، دومين نمايش ضد ديانت را به اجرا نهاد و اين قانون آزمايشى از جانب دولت اسد اللّه علم براى مقابله با روحانيون بود و رژيم تصوّر مى‏كرد رهبرى مذهبى در وضع كنونى تمركز و قدرت اقدامى هماهنگ و يكپارچه را ندارد و كار روحانيت در ايران پايان يافته است و با تدوين قوانينى، هميشه خود را از گرفتارى‏هايى كه مذهب و مجامع دينى و علما و مراجع در شكل‏هاى مختلف براى آنان ايجاد مى‏كردند، خلاص شده‏اند، همچنين به زعم باطل آنان افراد تحصيل كرده و دانشگاهى از مذهب و تديّن فاصله گرفته‏اند و مى‏توان ايران را از حيطه يك كشور اسلامى خارج نمود.(14)
اهداف توطئه‏

هدف از تصويب لايحه انجمن‏هاى ايالتى و ولايتى را مى‏توان در موارد ذيل خلاصه نمود:
1- زورآزمايى با هواخواهان مذهب و مدافعان ديانت تا آن‏ها را براى هميشه كنار گذارند و ديگر مجبور نباشند از مراجع دينى كسب تكليف نمايند و در انجام كارهاى خلاف و ضد استقلال و هويت فرهنگى كشور آزاد باشند.
2- واداشتن جامعه روحانيت به واكنش جهت شناخت روحيه و افكار آنان و ارزيابى ميزان هوشيارى سياسى علماء و پيش بينى مخالفت‏هاى لازم از سوى نيروهاى مذهبى .
3- آماده نمودن زمينه جهت تجاوز به اساس باورهاى دينى ملهم از قرآن و سنت و الغاى مذهب و برچيدن بساط گرايش‏هاى دينى در كشور كه ساليان متمادى شاه آرزوى اين نقشه خائنانه را در ذهن بيمار خويش پرورش مى‏داد.
4- با حذف مذهب رسمى و سوگند به قرآن، به گروههاى صاحب نفوذ غير معتقد به قرآن و اسلام كه عملاً در مسايل سياسى، اجتماعى و اقتصادى كشور صاحب نفوذ بودند، فرصت دهد موجوديت خويش را اعلام دارند و پست‏هاى حساس را عهده دار گردند.
5 – با مطرح نمودن آزادى زنان و تساوى حقوق اين قشر با مردان، دليل عقب افتادگى و محروميت‏هاى همه جانبه آنان را در گذشته به دوش اسلام و قانون اساسى بگذارد و خود را مدافع حقوق بانوان اعلام كند.
6- موانع ارتباط با غرب و استحاله و زوال فرهنگ بومى از ميان برداشته شود.
7- مقدمه چينى براى حمايت از رژيم اشغالگر قدس و پيوستن به مدافعان غاصبان صهيونيستى.
8 – نيرنگ دستبرد به قانون اساسى و تغيير و تبديل برخى مواد قانونى كه مانع اغراض دربار و هيأت حاكمه مى‏باشد.
9- شاه با تصويب نامه مذكور پايگاه فرمانروايى خود را در ميان خانواده‏ها بكار مى‏گرفت و انتظارات آمريكا را با ديده تمكين پاسخ مى‏گفت.
10- ايجاد محكى در توان و كيفيت بالقوه و باالفعل براى اقدامات آينده.
11- ايجاد شكاف بين اقشار گوناگون جامعه، بدين گونه كه علما و افراد متشرع را مخالف ترقى خواهى و توسعه جلوه مى‏داد و در دستگاههاى دولتى تعارض ميان جناح نو انديش به سردمدارى شاه با مخالفين كه به زعامت روحانيت از سنت‏هاى اصيل حمايت مى‏كردند تبليغ مى‏شود.(15)
خروش مقدّس‏

با اعلام اين تصويب نامه خائنانه، فرصت بسيار مناسبى براى امام خمينى پيش آمد تا رسالت تاريخى و وظيفه اسلامى خويش را آغاز كند و از اين مصوبه شوم به عنوان انگيزه‏اى براى بيدارى و به حركت درآوردن امّت مسلمان و سامان دهى توان آنان براى مقابله با استبداد و ستم بهره بردارى نمايد.
از اين روى امام بى درنگ علماى طراز اول قم را به نشست و گفتگو پيرامون اين توطئه دعوت كرد و ساعتى بعد اولين جلسه علماى قم در منزل مرحوم آيت اللّه شيخ عبدالكريم حائرى تشكيل شد البته ميزبان جلسه آيت اللّه مرتضى حائرى فرزند ايشان بود. در اين جلسه امام خمينى محورهاى ذيل را مطرح كرد:
1- ترسيم دورنماى سياه و وحشت بار آينده.
2- نقشه‏هاى خانمان سوز و ويران كننده رژيم شاه و مأموريت او در پاسدارى از منافع استكبار جهانى كه با نابودى اسلام و ملّت مسلمان همراه مى‏باشد.
3- توطئه‏ها و دسيسه‏هاى خطرناكى كه پشت پرده عليه اسلام و مبانى قرآن در دست اجرا بود و اين تصويب نامه نمونه بارز و بازگو كننده آن است.
4- امام مسؤوليت خطير علما و زعماى روحانى را در اين عصر تاريك در قبال نقشه‏هاى خطرناك عوامل و ايادى استكبار بر ضد اسلام و استقلال كشورهاى اسلامى يادآورى نمود و هشدار داد اگر در برابر اين نقشه‏ها مسامحه كنيم محكوم به فنا شده، اسلام و مناطق اسلامى در معرض زوال قرار مى‏گيرد و در برابر قرآن و رسول اكرم(ص) مسؤول خواهيم بود.
به دنبال بيانات بيدار كننده امام خمينى و سخنان ديگر مراجع حاضر در جلسه و تبادل نظر در خصوص مفاد تصويب نامه، تصميم‏هاى ذيل اتخاذ گرديد:
الف: طى تلگرافى به شاه، مخالفت علماى اسلام با محتواى اين لايحه اعلام و لغو فورى آن درخواست شود، كه اين برنامه به اجرا درآمد و علماى قم در 17 مهر 1341 درتلگراف هايى كه به شاه مخابره كردند مخالفت خود را با مصوبه مذكور اعلام نمودند.
ب: طى نامه و پيغام به علماى مركز و شهرستان‏ها در مورد مفاد اين تصويب نامه اعلام خطر گردد و از آنها براى مقابله و مبارزه دعوت به عمل آيد.
ج: با تشكيل جلسات هفتگى وحدت و اتفاق نظر علماى قم در راستاى مبارزه با تصويب نامه حفظ شود، لحن تلگرافهاى علما به شاه ملايم و خيرخواهانه بود، در عين حال در مقابل جريان‏هاى ضد اسلامى كه توسط محمد رضا شاه و آمريكا سازماندهى مى‏گرديد مى‏ايستند.(16)
امام خمينى در تلگراف 28 مهر 1341 (20 جمادى الاول 1382) به نخست وزير وقت چنين هشدار داد: «دولت اقداماتى را در نظر دارد كه مخالف شرع مقدّس و مباين صريح قانون اساسى است…تبديل قسم به قرآن مجيد را به كتاب آسمانى… خطرهاى بزرگى براى اسلام و استقلال مملكت دارد…انتظار مى‏رود به تبعيت از قوانين محكم اسلام و قوانين مملكتى، اصلاح اين امر را به اسرع وقت نمائيد و مراقبت كنيد كه نظاير آن تكرار نشود… در خاتمه يادآور مى‏شود كه علماى اعلام ايران و اعتاب مقدسه و ساير مسلمين، در امور مخالفه با شرع مطاع، ساكت نخواهد ماند و به حول و قوه خداوند تعالى امور مخالفه با اسلام رسميت نخواهد پيدا كرد».(17)
امام ضمن مجلس درس در مسجد اعظم در 14 آبان 1341 تأكيد نمود: «تمام ملت ايران و عشاير و حتى ساير ملّت‏هاى كشورهاى مسلمان پشتيبان ما هستند. ما باز هم اميدواريم دولت به اشتباه خود پى ببرد و جواب مساعد بدهد و تصوّر نكند با فوت مرحوم آيت اللّه بروجردى مى‏شود، به دين لطمه زد»(18) همچنين ايشان از مردم خواست تا رفع اين غائله پايدارى كنند: «شما بيش از پيش در كار خودتان مستقيم باشيد و پايدارى نمائيد، ماهم ثابت هستيم، خطرى كه متوجه دين شده است قابل اغماض نيست و لذا به تمام معنا بايستى مسلمان‏ها جديت نمايند تا اين غائله رفع شود.»(19)
واكنش علما و پيروان آنان براى رژيم استبدادى غير قابل انتظار بود، تلگراف امام به شاه و تأكيد بر اين نكته كه نخست وزير وقت مى‏خواهد دين اسلام را از رسميت بيندازد، مخالف صريح قرآن عمل و به دستورات الهى گردن ننهاده و قانون اساسى را زير پا گذاشته است، نيز دولت را در موجى از هراس فرو برد و با گسترش اعتراض‏ها و انتقادهاى شديداللحن، هيأت حاكمه به فكر چاره انديشى افتاد، به دنبال آن هشدارهاى مراجع دينى با راه‏پيمايى و بستن بازار و ايراد سخنرانى در مساجد تداوم يافت و عدّه‏اى از مردم به عنوان اعتراض در منازل علماء تحصن كردند. بدين ترتيب مخالفت‏ها گسترده‏تر شد و اين موضوع به مساجد و محافل عمومى كشيده شد، در دانشگاهها نيز امواج اعتراض‏آميز شكل گرفت، سيل نامه و تلگراف از جانب طبقات مردم بر حمايت از خواسته‏هاى مراجع و اعتراض به لايحه انجمن‏هاى ايالتى و ولايتى به سوى دربار و نخست وزير رسيد و خطباى مذهبى در مجامع عمومى اين موضوع را مورد بحث و تفسير قرار مى‏دادند. در اين ميان دولت با سانسور و اختناق شديد نشريات را تحت كنترل داشت، كوچك‏ترين خبرى از آن چه در محافل مذهبى و عمومى مى‏گذشت در مطبوعات منعكس نمى‏گرديد و دولت علم مى‏كوشيد اين امواج شديد را ناچيز جلوه دهد و با مسامحه و تعلل مبارزين را خسته و منصرف سازد و موضوع را به بوته فراموشى بسپارد.
ناتوانى در اجراى يك نقشه‏

سرانجام رژيم مستبد متوجه شد تهديد و ارعاب علماء و روحانيان را از مقاومت و مخالفت باز نمى‏دارد امّا متوجه اين واقعيت گرديد كه كانون اصلى اين مخالفت كجاست، دولت علم دانست امام خمينى آتش خشم مقدّس جامعه اسلامى را برافروخته و نظرات او در ميان مردم و طلاب نفوذ فراوانى دارد امّا صلاح را بر اين نديد كه با واكنشى مسلحانه اين خروش را خاموش كند و از راه منافقانه‏اى تصميم گرفت صفوف روحانيت را از هم جدا كند و به تصوّر باطل خود، معترض اصلى را از بقيه جدا كند و ديگران را با تعريف و تمجيد راضى نمايد بدين جهت اسداللّه علم پس از حدود 45 روز كه پاسخى به تلگراف‏ها نمى‏داد ناگهان تلگرافى را خطاب به سه نفر از مراجع يعنى گلپايگانى، مرعشى نجفى و شريعتمدارى مخابره كرد و در آن به سه نكته اشاره كرد:
1- نظر دولت در مورد شرط اسلامى بودن انتخاب كنندگان و انتخاب شوندگان همان نظريه علماى اعلام است.
2- سوگند هم با قرآن مجيد است.
3- درمورد شركت بانوان هم دولت نظر آقايان علما را به مجلسين تسليم و منتظر تصميم مجلس خواهد بود.(20)
با وصول اين تلگراف، علماى قم به اتفاق امام خمينى تشكيل جلسه دادند و پيشنهاد اين كه موضوع را پايان يافته تلقى نمايند رد شد و نقشه دولت عَلَم را يك فريب تلقى كردند چرا كه لايحه مزبور را هيأت وزيران به تصويب رسانيده و در جرايد رسمى اعلام گرديده است و با اين وصف نمى‏تواند بر مبناى يك تلگراف خصوصى لغو گردد. از سوى ديگر حلّ نهايى و لغو آن به مجلس سنا و ملى موكول شده بود كه آينده‏اى نامعلوم داشت. امام دسيسه‏هاى دولت مركزى را افشا كرد و علما را از نيرنگ رژيم برحذر داشت و سرانجام همه را وادار به استمرار مبارزه كرد.
علماى قم طى تلگرافى خطاب به نخست وزير عدم كفايت تلگراف او را براى تأمين نظر روحانيان صريحاً اعلام داشتند و لغو رسمى تصويب نامه را خواستار شدند.
امام در نهم آذر 1341 طى سخنانى در جمع عدّه‏اى از اهالى تهران، در شهر قم، خاطرنشان ساخت دولت در مقام خدعه است و صرفاً مى‏خواسته علما را قانع نمايد كه آن مجلس مهم دينى كه بنا بود در مسجد سيد عزيزاللّه تهران تشكيل شود تعطيل نمايد و افزود:
«دولت با ما حيله مى‏كند، دولت بايد بداند كه علماى اسلام اهل اطلاع هستند و انسان بصير و با ديانت نمى‏تواند قرآن و ديانت را در خطر ببيند و ساكت باشد…در مقام حفظ قرآن و كشور خود هستيم و در اين راه از هيچ اقدامى لازم مضايقه نخواهيم كرد…نمى‏نشينيم كه به دست دستگاه پوسيده چند نفرى، حيثيت روحانيت و اسلام از بين برود… اجانب و دشمنان دين و مملكت كه مصالح خود را در محو قرآن و ديانت مى‏بينند تا به حال تصوّر مى‏كردند كه در انجام مقاصد پليد خود آزادند و قدرتى در مقابل آنان وجود ندارد ولى اين نهضت كه به وجود آمد، فهميدند علماى اسلام و مسلمين زنده و بيدارند و با كمال توانايى جلو تجاوزات آنها را خواهند گرفت.»(21)
سرانجام دولت احساس كرد ظاهراً اين موج مخالفت رو به افزايش است و احتمال دارد ميزان خواسته‏ها به تدريج بالا رود و امكان اين كه روند مذكور به انقلابى تبديل شود كه بساط نظام سياسى را مورد تهديد قرار دهد، وجود دارد، لذا در 7 آذر 1341 هيأت دولت تشكيل جلسه داد و تصويب كرد تصويب نامه مورخ 14 مهر 1341 قابل اجرا نخواهد بود و در همان شب لغو تصويب نامه را طى تلگرافى به سه تن از علماى قم مخابره كرد و موضوع را اعلام داشت و اين بار نيز با تلگراف نزدن به امام خمينى كينه خود را ابراز نمود. بدين گونه بعد از 57 روز مقاومت و مخالفت شديد امام و ساير مراجع عظام و امّت مسلمان ايران، اين غائله پايان پذيرفت و جامعه دينى به رهبرى علما در دفاع از مقدسات پيروز گرديد و تصويب نامه مذكور كاملاً لغو شد.(22)
امام خمينى در 11 آذر 1341، از احساسات پاك و عواطف عموم مسلمانان در جهت مبارزه با اين غائله تشكر نمود.(23) و طى سخنانى در مسجد اعظم قم در همين روز متذكر گشت: خاتمه مطلب را تقدير مى‏كنيم كه بحمداللّه بدون يك جنگ و نزاع و بدون ريختن يك قطره خون، چنين مطلبى كه به حمد اللّه با قيام بزرگ ملّتى توأم بود كه تمام عشاير حركت كنند، يك سيلى كسى نخورد.»(24) ادامه دارد پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: –
1. علما و رژيم رضا شاه، حميد بصيرت منش، ص 107 – 106. 2. تحولات سياسى و اجتماعى ايران در دوران پهلوى، دكتر عليرضا امينى، ص 27. 3. رضا شاه و قشون متحدالشكل، باقر عاقلى، (تهران، نامك، 1377) ص 54. 4. العروة الوثقى، سيد جمال الدين اسدآبادى، ص 357. 5. تاريخ سياسى معاصر ايران، دكتر سيد جلال الدين مدنى، ج 1، ص 286. 6. تحليلى از انقلاب اسلامى ايران، حاتم قادرى، ص 11 – 10، قيام خونين پانزده خرداد به روايت اسناد، دهنوى، ص 12 – 11 و نيز مأخذ قبل، ص 354 – 353. 7. جغرافياى عمومى و ناحيه‏اى، دكتر ناهيد فلاحيان و ديگران، ص 118. 8. ابوالهول ايرانى و معماى انقلاب، عباس ميلانى، ص 189؛تحولات سياسى…، ص 254. 9. صبح صادق، مجله مبلغان، شماره 42، ربيع الثانى 1422 ه.ق. 10. مصاحبه با آيت اللّه سيد عزالدين زنجانى، جام جم، دوازده خرداد 1382، شماره 877، ص 13. 11. نقش روحانيت مبارز در جنبش تاريخى 15 خرداد 1342، ص 26. 12. روزنامه كيهان و اطلاعات، 16 مهر 1341. 13. تاريخ سياسى معاصر ايران، سيد جلال الدين مدنى، ج 1، ص 623؛ بيست و پنج سال حاكميت آمريكا بر ايران، جواد منصورى، ص 80. 14. تحوّلات سياسى و اجتماعى ايران در دوران پهلوى، ص 260. 15. بررسى و تحليلى از نهضت امام خمينى، ج 1، ص 143 – 142. 16. تحولات سياسى و اجتماعى…، ص 262؛ 25 سال حاكميت آمريكا در ايران، ص 81. 17. صحيفه امام، ج 1، ص 81 – 80. 18. همان، ص 87. 19. همان، ص 93. 20. بررسى و تحليلى از نهضت امام خمينى، سيد حميد روحانى، ج 1، ص 174. 21. صحيفه امام، ج 1، ص 106 – 103. 22. نهضت روحانيون ايران، على دوانى، ج 3، ص 143 – 37، زندگينامه سياسى امام خمينى، محمد رجبى، ص 178 ؛ تحولات سياسى و اجتماعى…، ص 265 – 264. 23. صحيفه امام، ص 112. 24. همان، ص 116.

##تهيه و تدوين: حجةالاسلام والمسلمين محمدرضا مصطفى پور ##

مسئله راز خلقت و هدف آفرينش جهان و انسان از جمله مسائلى است كه همواره براى انسان مطرح بوده و براى دريافت پاسخ آن به مطالعه و تكاپو مى‏پردازد. طرح اين سؤال و پاسخ آن مى‏تواند در چگونه زيستن انسان نقش فوق العاده‏اى داشته و در معنا بخشى زندگى انسان مؤثر باشد، و آدمى را از پوچى گرايى برهاند. انسانى كه از پوچى زندگى رهايى يابد و زندگى او از معنا برخوردار باشد از آرامش بهره‏مند بوده و از اضطراب و نگرانى مصون و محفوظ خواهد بود.
بنابراين اين مقاله در صدد طرح اين مسئله و پاسخ آن و در ادامه به چگونگى تأثير آن در زندگى مى‏پردازد.
روش‏شناسى شناخت راز خلقت‏

موجودات نظام هستى به دليل اين كه از جهات گوناگونى برخوردار هستند، از نگاه‏هاى متعدد قابل مطالعه و تحقيق و بررسى خواهند بود از باب مثال موجودات هم به لحاظ مادى و صورى داراى نظام درونى هستند و هم به لحاظ مبدأ فاعلى و غايى داراى نظام بيرونى هستند، از اين رو برخى به مطالعه درونى نظام موجودات توجه مى‏كنند و آن را مورد بررسى قرار داده و تبيين مى‏كنند و برخى به نظام بيرونى آن‏ها مى‏پردازند.
كسانى كه به تبيين علل مادى و چگونگى تحول پديده‏ها و رشد و تكثير آن‏ها مى‏پردازند عمل مادى پديده‏ها را موضوع مطالعه قرار مى‏دهند. علوم تجربى محور مطالعه آن علل مادى موجودات مادى و تحولات و تبيين آن هاست. از باب مثال اگر كسى درباره كيفيت پيدايش و پرورش و رشد گياهان يا معادن يا حيوانات و جانوران مطالعه مى‏كند نظام داخلى آن‏ها و علل مادى آن را بررسى مى‏كند. اما كسانى كه علل فاعلى و غايى موجودات را بررسى و تحقيق مى‏كند نظام بيرونى اشياء را بررسى و تحليل كرده است.
بر اين اساس است كه مطالعه و بررسى سره عالم و راز خلقت آن يعنى خداشناسى و فرجام‏شناسى در علوم تجربى مورد بررسى قرار نمى‏گيرد، زيرا نه خدا و نه غايت خلقت مادى نيستند تا در آن علوم مورد توجه قرار گيرد، بلكه علوم فلسفى و الهيات متكفّل مطالعه مبدأ فاعلى يعنى خداى سبحان و مبدأ غايى عالم يعنى هدف آفرينش و راز خلقت است از اين رو بايد در علوم الهى و فلسفى به تبيين و بررسى آنها بپردازد و به عبارت ديگر: رسالت هر علم را بايد به دست آورد و از راه كشف رسالت آن علم به انتظار از آن علم پرداخت، يعنى انتظارى كه از علم كلام و فلسفه و الهيات داريم به رسالت آن علم مربوط مى‏شود و انتظارى كه از علوم تجربى داريم به رسالت آن علم ارتباط دارد.
بنابراين كسانى كه مى‏گويند: در دوران گذشته انديشمندان به لحاظ اين كه به تبيين يك چيز يا يك امر با توسل به غايت آن اقدام مى‏كردند نه به تبيين چگونگى آن در حالى كه در جهان جديد به تبيين توصيفى پديده‏ها و چگونگى نشو و ارتقاء آن مى‏پردازند و به همين دليل است كه در جهان علوم پيشرفت كرده است چرا كه تبيين هدف و علت غايى را كنار گذاشت و روش و مفهومى به كلى متفاوت در تبيين و تفسير طبيعت به روى خود باز كرده است يعنى چگونگى پيدايش پديدارها و تحولات و نشو و ارتقاء آن را بررسى و تبيين مى‏كند و در نتيجه روشى كه در گذشته براى تبيين علوم استفاده مى‏شد روش قياسى بوده است در حالى كه در جهات جديد از روش استقراء استفاده مى‏كند، بايد گفت اين اشكال از توجه نكردن به رسالت هر علم و معرفت و انتظار نابجا داشتن از آن علم و معرفت است.(1)
توضيح آن كه اگر فيلسوفان و الهى دانان در تبيين يك حقيقت به غايت و هدف آن توجه مى‏كنند نه به روند جزء به جزء و لحظه به لحظه آن و عالمان علوم تجربى تبيين جزء به جزء و توصيف و پيشى بينى و مهار يك پديده و پديدار مى‏پردازند در واقع انتظارى كه از فلسفه و علم الهى مى‏رود تبيين مبدأ و غايت جهان و پديده‏هاى درون آن است و انتظارى كه از علوم تجربى مى‏رود، تبيين پديده‏ها و رابطه آن‏ها و چگونگى تحول در آن هاست.
از اين رو بايد در پرتو رسالت هر علم به تأمين انتظار از آن پرداخت و براى اين كه انتظار برآورده شود به طور طبيعى بايد روش هر علم و معرفت را كه هماهنگ با آن رسالت است به كار گرفت در علوم فلسفى و الهى از روش استدلال و تعقل و با شكل قياس استفاده مى‏شود و در علوم تجربى از روش مشاهده و آزمون و به بهره بردارى از استقراء مى‏گردد.
جهان بينى و راز خلقت‏

آدميان به لحاظ برخوردارى از جهان بينى و چگونگى نگرش به جهان به دو دسته تقسيم مى‏شوند برخى جهان بينى آن‏ها الهى است و بر اين اساس اعتقاد دارند، جهان و انسان را خداى سبحان آفريده است و چون خدا حكيم است آن‏ها را براى هدف و مقصدى آفريده است از اين رو همه موجودات و مخلوقات به سوى هدف و مقصد در حركتند و به ديگر سخن: انسان الهى هم براى جهان و انسان مبدئى قائل است كه آن را آفريده است و هم معاد و هدفى قائل است كه اين موجودات تلاش مى‏كنند تا به آن هدف برسند. از اين رو اگر كسى به خدا معتقد باشد ولى به معاد باور نداشته باشد نمى‏تواند از هدفدارى عالم و آدم سخن بگويد گرچه اگر انسان خدا را درست بشناسد نمى‏تواند معقتد به معاد نباشد يعنى اگر خدا را به عنوان كمال مطلق و داراى اسماء حسنى و صفات عليا بشناسد و او را هادى و حكيم بداند نمى‏تواند براى نظام هستى هدفى قائل نباشد.
قرآن كريم مى‏گويد: كسانى كه به هدفدارى عالم باور ندارند، جهان خلقت را باطل مى‏دانند و حال آن كه خداى سبحان كار باطل نمى‏كند «ما خلقنا السماء و الارض و ما بينهما باطلا ذلك ظن الذين كفروا فويل للذين كفروا من النار»(2) ما آسمان و زمين و آنچه در ميان آن دوست باطل و ياوه و بيهوده نيافريده‏ايم. اين گمان كافران است واى بر كافران از آتش دوزخ.
بر اساس اين آيه كسانى كه جهان بينى آن‏ها الحادى است به پوچى عالم اعتقاد داشته و خلقت را بيهوده مى‏دانند.
انسان مادى به لحاظ اين كه حيات انسان را در محور طبيعت محدود مى‏كند، مدعى است كه انسان با مرگ نابود مى‏شود و جهان نيز به تدريج به سوى نابودى و عدم پيش مى‏رود از اين رو جهان و انسان هدفى ندارد. اما انسان الهى چون براى جهان و انسان زوال و نابودى قائل نيست و بر اين باور است كه هيچ موجودى موجود نمى‏شود بلكه موجودات در مسير كمال در تلاش و كوشش است و انسان نيز در ميان اين موجودات نابود نمى‏شود بلكه با مرگ حيات جديدى را آغاز مى‏كند و حيات جديد در عالم ديگرى تحقق پيدا مى‏كند كه از آن به دارالقرار و عالم ثبات ياد مى‏شود از اين رو جهان و انسان براى هدف و غايتى خلق شده‏اند: و به عبارت ديگر: بر اساس جهان بينى مادى از آن جهت كه زندگى آدميان محدود به زندگى زيستى است و مانند ديگر حيوانات زندگى مى‏كند در اين صورت تلاش براى درك راز خلقت براى او مطرح نيست اما اگر جهان بينى الهى باشد و براى انسان علاوه بر حيات زيستى به حيات معنوى نيز قائل باشد در اين صورت تلاش مى‏كند تا راز خلقت خود را بداند و با دانستن آن خود را با آن راز هماهنگ سازد.
گرايش به جاودانگى فطرى انسان‏

در درون هر انسانى علاقه به حيات ابدى تعبيه شده است و هيچ انسانى پيدا نمى‏شود كه مشتاق حيات جاويد و خواهان زندگى هميشگى نباشد در حقيقت هر انسانى در درون خود عطش جاويد ماندن را دارد.
كسى كه جهان بينى او مادى است به لحاظ اين كه از سويى به معاد و جهان ابد اعتقاد ندارد و از سوى ديگر در نهان و درون خود عطش حيات ابد را احساس مى‏كند، تلاش مى‏نمايد تانميرد. گاهى اين خيال را با افسانه آب زندگانى تأمين مى‏كند و گاه تلاش مى‏كند تا جلوى مرگ را بگيرد. بر اين اساس است كه انسان از روزى كه بيمارى را يافت به فكر درمان آن برآمد به اين سمت حركت كرد تا جلوى مرگ را بگيرد. اما افسانه آب زندگى چنانچه از نام آن پيداست، افسانه‏اى بيش نيست. زيرا هم تفكر عقلانى آن را محال مى‏داند و هم راه علوم تجربى به آن بسته است و هم وحى آسمانى آن را محال مى‏شمارد و اگر در ادبيات از آب زندگانى ياد مى‏شود. كنايه از معرفت كامل به معارف الهى است منطق قرآن كريم آن است كه «كل نفس ذائقة الموت»(3) هر كسى بايد بميرد و اين مرگ از قضاء الهى است يعنى مرگ براى انسان به حكم قضاء الهى ضرورى است. گرچه به حكم قدر الهى ممكن است در سنين و شرائط مختلف انسان‏ها بميرند يكى در سنين كهولت و پيرى از دنيا برود و يكى در سنين ميان سالى و يكى در سنين جوانى و نوجوانى و يكى در سنين كودكى. اما هرچه باشد اصل مرگ ضرورى است اما تفاوت در چگونگى يا در كوتاهى و درازى عمر است. يكى ممكن است در ميدان نبرد حق و باطل به شهادت برسد و ديگرى در بستر بيمارى از دنيا برود و سومى با يك مرگ ناگهانى از عالم دنيا به عالم ابد رحلت كند.
همچنين ممكن است انسان هايى با رعايت اصول بهداشت يا با دعا و اعطاء صدقه و انجام صله رحم با عمر طولانى زندگى كند و ديگرى بدون رعايت آن‏ها زودتر بميرد اما سرانجام همه انسان‏ها بايد طعم مرگ را بچشند.
اما انسانى كه جهان بينى او الهى است به لحاظ اين كه مى‏داند حيات ابد در عالم دنيا و طبيعت تأمين نمى‏شود اعتقاد دارد كه جهان ديگرى وجود دارد كه معاد انسان به آن است و آدمى در آن به زندگى ابدى خود ادامه مى‏دهد از اين رو از آخرت به عنوان دارحيات نام برده مى‏شود: «وانّ الدار الآخرة لهى الحيوان»(4).
راز نفى جاودانگى در دنيا

اين كه بر اساس جهان بينى الهى دنيا سراى جاويد آدمى نيست فروان است.
1- عالم ماده و طبيعت، عالم حركت است. جهان طبيعت با همه پديده‏هاى آسمانى و زمينى و موجودات حيوانى و انسانى از انسجام و هماهنگى ويژه برخوردار و تشكيل دهنده موجود واحد حقيقى است و اين وحد حقيقى به سوى هدفى والا در حركت است و هيچ‏گونه سكون و آرامشى در آن به چشم نمى‏خورد و چون حركت عبارت است از خارج شدن از قوه به فعل و بيرون آمدن از آمادگى و رسيدن به كمال بر اين اساس حركت هدفمند است و چون همه جهان درحركت است و حركت داراى هدف. پس مجموعه جهان به هدف مى‏رسد و با رسيدن به هدف آرام مى‏گيرد. قرآن مجيد جايى كه به عنوان محل آرامش جهان و قرارگاه دنيا و هدف آن معرفى كرده جهان آخرت است «و انّ الآخرة هى دارالقرار».(5)
2- دنيا ابزار آزمون‏

يكى از دلايلى كه براى نفى جاودانگى در دنيا مطرح مى‏شود آن است كه دار دنيا، دارآزمون و ابتلاء است و به عبارتى: زندگى دنيوى همراه با امتحان است و ممكن است انسان دائماً در حال امتحان دادن باشد زيرا امتحان وسيله‏اى براى دريافت نتيجه است، جهان آزمون با ابديت منافات دارد از اين جهت جهان ديگرى وجودش ضرورت دارد كه مقصود و نتيجه آزمون تحقق پيدا كند و آدمى به آن نتيجه دست يابد.
به طور خلاصه مى‏توان گفت: محبت و عشق به هستى دائم و زندگى جاويد امرى وجودى است اين امر وجودى رابطه ميان محب و محبوب (هستى جاويد) است و بدون وجود خارجى محبوب چنين عشق و محبتى در نهاد انسان قرار نمى‏گيرد و به عبارت ديگر: وجود چنين عطش و عشقى در انسان دليل بر آن است كه متعلق آن محبت و عطش و عشق يعنى جهان جاويد وجود دارد كه آدميان با ورود به آن عطش جاودانگى خود را تأمين مى‏كنند. و با آن يافتن اين حقيقت كه جهان جاويد وجود دارد مى‏يابد كه آب زندگانى در آن جاست.
با توجه به مطالب گذشته روشن مى‏شود كه اگر انسانى حقيقت جهان جاويد را يافت به طور طبيعى دنبال امورى كه مى‏پندارد جاودانگى او را تأمين مى‏كند نمى‏رود چنان كه قرآن مى‏گويد: عده‏اى مى‏پندارند مال آنها را جاودانه مى‏كند از اين رو به زر اندوزى مى‏پردازد «يحسب انّ ماله اخلده»(6) يعنى انسان زر اندوز و مال پرست گمان مى‏كند اموالش سبب جاودانگى اوست. در حالى كه اين پندار غلطى است زيرا قارون اموال فراوانى در اختيار داشت كه كليد گنج هايش را چندين مردان زورمند به زحمت بر مى‏داشت ولى به هنگام عذاب الهى نتوانستند مرگ او را ساعتى به تأخير اندازند و خداوند او و گنج‏هايش را در يك لحظه به زمين فرو برد. «فخسفنا به وبداره الارض»(7) ما او و خانه‏اش را در زمين فرو برديم.
حيات دائمى رفيق دائمى مى‏طلبد

با توجه به جاودانگى انسان و اين حيات جاودانه در دارآخرت تحقق پيدا مى‏كند حيات اخروى حيات تازه و جاويد است و چون با مرگ به آغاز حيات تازه راه پيدا مى‏كند. حيات تازه قوانين و مقررات تازه مى‏طلبد و آن قوانين و مقررات در صورتى كه اجرا شود رفيق ابدى انسان است و هرگز از او جدا نمى‏شود از اين رو پيامبراكرم در جواب قيس يكى از كسانى كه از او تقاضاى موعظه كرده بود فرمود: «و انه لابدّ لك يا قيس من قرين يدفن معك و هو حىّ و تدفن معه و انت ميّت فان كان كريما اكرمك و ان كان لئيماً اسلمك ثم لايحشر الّامعك ولاتحشر الّا معه و لاتسئل الّا عنه فلا يجعله الّا صالحاً فانه ان صلح آنست به و ان فسد لاتستوحش الّا منه و هو فعلك»(8) اى قيس ناگزير، همنشينى دارى كه پس از مرگ همراه تو دفن مى‏شود در حالى كه او زنده است و با او دفن مى‏شوى در حالى كه تو مرده‏اى. اگر او نيك و گرامى باشد، تو را گرامى مى‏دارد و هرگاه او پست باشد تو را تسليم حوادث مى‏كند، سپس او با كسى جز تو محشور نمى‏شود و تو هم جز او با كسى محشور نمى‏شوى و به صحنه رستاخيز نمى‏آيى. از تو درباره غير آن سؤال نمى‏شود. بنابراين سعى كن آن را به صورت شايسته انجام دهى زيرا اگر آن شايسته باشد با او انس مى‏گيرى و گرنه از هيچ كسى جز او وحشت ندارى و آن عمل توست.
از اين روايت استفاده مى‏شود اعمال انسان رفيق همراه انسان است و هرگز از او جدا نمى‏شود از اين رو بايد سعى كرد رفيقى كه انسان انتخاب مى‏كند اولاً رفيقى دائمى و ابدى باشد و ثانياً رفيق صالح و شايسته باشد اما رفيق نيمراه مثل مال و انس به آن يا رفيق بد مانند اعمال ناصالح شايستگى آن را ندارد كه آدمى آن‏ها را به عنوان رفيق انتخاب نمايد زيرا اوّلى از او جدا مى‏شود و دومى رفيقى است كه پيوسته باعث رنج و عذاب اوست.
راه كشف راز خلقت و آگاهى از آن‏

آدمى چه كند تا راز خلقت را بيابد و به آن آگاهى پيدا كند؟ مى‏توان گفت براى پى بردن به راز خلقت دو ركن اساسى وجود دارد:1- از راه مطالعه نظام آفرينش و دريافت اين حقيقت كه هدف در درون موجودات نظام هستى تعبيه شده است و چون نظام هستى داراى هدف است پس انسان نيز مقصدى دارد و چون مقصدى دارد بايد براى حركتش نظم و انسجام پيش بينى كند تا او را به آن مقصد برساند.
2- عمل صالح: انسان علاوه بر مطالعه جهان و دريافت جهان بينى و بينشى نسبت به مجموعه هستى و هدفدارى آن، بايد از عمل صالح و وارسته‏اى برخوردار باشد كه او را به درون اشياء آشنا كند و در واقع انسان با عمل صالح به درون خودش مأنوس مى‏شود امام باقر(ع) فرمود: «من قال لااله الّا اللّه فلن تلج ملكوت السماء حتى يتمّ قوله بعمل صالح»(9) اگر كسى به خدا معتقد بود و وحدانيت خدا را باور داشت و گفت «لااله الّا اللّه» زمانى به باطن عالم راه پيدا مى‏كند كه اين گفتار را با عمل صالح آن را تتميم كند. در واقع عمل صالح انسان را به درون رهبرى مى‏كند.
وحى و راز خلقت‏

وقتى انسان موجود ابدى است و براى هميشه بايد بماند بايد بداند كه راز خلقت او چيست؟ يكى از بهترين راه‏ها براى آگاه نمودن مردم به راز آفرينش آن‏ها رهبرى انبياء است، انبياء الهى گذشته از آن كه انسان‏ها را به مبدأ آشنا مى‏كنند به راز آفرينش نيز آشنا مى‏كنند. انسانى كه در سايه تعليمات انبياء قرار گرفت مى‏فهمد كه يك موجود دائمى بايد براى هدفى خلق شده باشد كه آن هدف در عالم قيامت تحقق پيدا مى‏كند اما در دنيا بايد زمينه آن را فراهم كند از اين رو در قرآن كريم وقتى از هدف خلقت سخن مى‏گويد، گاه هدف را عبادت خدا مى‏داند و مى‏فرمايد: «ما خلقت الجن و الانس الّا ليعبدون»(10) من جن و انس را نيافريدم جز اين كه مرا عبادت كنند و گاه آزمايش مى‏داند و مى‏فرمايد: «الذى خلق الموت و الحيوة ليبلوكم ايّكم احسن عملا»(11) او كسى است كه مرگ و زندگى را آفريد تا شما را آزمايش كند. در اين آيه هدف آفرينش از نظر حسن عمل به عنوان هدف معرفى شده است و گاه از معرفت خدا سخن مى‏گويد و مى‏فرمايد: «اللّه الذى خلق سبع سموات و من الارض مثلهن يتنزل الامر بينهن هى لتعلموا انّ اللّه على كل شى‏ء قدير و انّ اللّه قد احاط بكلّ شى‏ء علماً»(12) خداوند كسى است كه هفت آسمان را آفريد و از زمين نيز مانند آن خلق كرده است، فرمان او در ميان آن‏ها نازل مى‏شود تا بدانيد خداوند بر هر چيز توانا است و علم او به همه موجودات احاطه دارد.
در اين آيه علم و آگاهى به قدرت و علم خداوند به عنوان هدف آفرينش ذكر شده است.
گرچه در اين آيات از اهداف متعدد سخن مى‏گويد، اما بايد دانست برخى به هدف مقدماتى و برخى به هدف متوسط و برخى به هدف نهايى مى‏پردازد هدف نهايى و اصلى همانا عبوديت است و مسئله علم و دانش و امتحان و آزمايش اهدافى هستند كه در مسير عبوديت قرار مى‏گيرند و حقيقت عبوديت نيز كه نهايت اوج تكامل يك انسان و قرب او به خداست. همان نهايت تسليم در برابر ذات پاك الهى و اطاعت بى قيد و شرط او فرمان بردارى در تمام زمينه‏هاست و به عبارت ديگر: عبوديت كامل آن است كه انسان جز به معبود واقعى يعنى كمال مطلق نينديشد. جز در راه او گام برندارد و هرچه غير اوست حتى خويشتن را فراموش كند و بنده راستين خدا باشد. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: –
1. علم و دين، باربور، ترجمه بهاءالدين خرمشاهى، ص 19 – 21. 2. سوره ص، آيه 27. 3. سوره آل عمران، آيه 185. 4. سوره عنكبوت، آيه 64. 5. سوره غافر، آيه 39. 6. سوره همزه، آيه 4. 7. سوره قصص، آيه 81. 8. بحارالانوار، ج 7، ص 228. 9. همان، ج 75،ص 152. 10. سوره ذاريات، آيه 56. 11. سوره ملك، آيه 2. 12. سوره طلاق، آيه 12.

آفت اقتصاد و معيشت‏

جهان هستى برپايه عدل استوار است، آسمانها و زمين را ميزان و ترازى است كه اگر نظم و قاعده آن برهم خورد نظام هستى در هم خواهد ريخت. قرآن كريم با اشاره به اين مطلب مى‏فرمايد: «والسماء رفعها و وضع الميزان» خداوند آسمان را برافراشت و ميزان نهاد.
تفسير اين آيه كريمه كه اشاره به يك راز بزرگ كيهانى دارد موضوع اصلى اين مقال نيست. در برخى روايات آمده است: «بالعدل قامت السماوات و الارض» آسمان و زمين بر پايه عدل استوار است. بدين ترتيب عدل و ميزان نه فقط در حيات فردى و اجتماعى انسان مطرح است بلكه در گستره خلقت از ذره تا كهكشان جارى، ملكول‏ها و اتمها نيز از اين قاعده مستثنى نيستند اگر ملكول‏ها و اتمها نظم خود را از دست بدهند موجود وابسته به آنها نيز سامانه خود را از دست مى‏دهد و ماهيت آن موجود تغيير مى‏كند. به انسان و حيات فردى و اجتماعى او مى‏نگريم. انسان نيز مشمول همين قانون است و بلكه نظم و قانون در وجود او ابعاد پيچيده‏ترى دارد. هم از بُعد فيزيكى و مادى و هم از بعد معنوى و روانى. همانگونه كه جسم انسان در سايه قاعده قانون و نظم و عدل ادامه حيات مى‏دهد اگر هر يك از ارگانيزم بدن مثل گردش خون، ضربان قلب و ساير عوامل حياتى دستخوش بى نظمى يا به عبارت ديگر بى عدالتى شود بدن از حال عادى خارج شده و دچار فشار خون يا افت فشار مى‏گردد كه هر كدام از اينها نوعى نابسامانى در بدن است و اگر از حد و مرز بگذرد موجب مرگ خواهد بود. در بعد روحى و معنوى نيز مطلب به همين قرار است اگر مغز آدمى دستخوش بى نظمى شود و تعادل آن مختل گردد به كج فهمى و جنون و نابسامانى روانى مى‏انجامد كه اين همان خروج از عدل است. اوصاف و افعال و غرائز و فعل و انفعالات ديگر درونى انسان نيز مشمول همين قاعده است. لذا علماى اخلاق عدل را به عنوان يك عامل تنظيم كننده و حاكم بر تفكر و تعقل و شهوت و غضب دانسته و اصول چهارگانه اخلاق، حكمت، عفت، شجاعت، عدالت از اينجا نشأت مى‏گيرد كه شرح هر يك از اينها را بايد در كتب اخلاق مخصوص فلسفه اخلاق جستجو كرد.
آنچه در اين مقال موضوع سخن است عدل در معيشت و حاكميت نظم است كه از آن به اقتصاد تعبير مى‏شود. جالب اين است كه اقتصاد از ماده قصد است و قصد يعنى ميانه روى و پرهيز از افراط و تفريط. از اين رو در منابع اسلامى قصد و اقتصاد به معنى مديريت صحيح معيشت يعنى درست بدست آوردن و درست خرج كردن آمده است و به معنى فراگيرتر ميانه روى در همه امور كه همان راه عدل و اعتدال كه سيره برگزيدگان خدا است. امير مؤمنان(ع) در وصف پيامبر اكرم مى‏فرمايد: «سيرته القصد و سنّته الرشد»(نهج البلاغه، خطبه 94) سيره پيغمبر ميانه روى بود و سنّت او هدايتگرى و نيز در وصف آنحضرت مى‏فرمايد: «و هدى الى الرشد و امر بالقصد»(همان، خطبه 195) به سوى كمال هدايت كرد و به ميانه روى و اعتدال فرمان داد. در مقابل آن راه گمراهان را روى برگردانى از عدل و راه ميانه و صراط مستقيم دانسته و در نامه‏اى به معاويه مى‏نويسد: «و عدلت بهم عن القصد»(نامه 32) و مردم را از راه راست منحرف كرده و به گمراهى كشاندى.
موارد متعددى از اين قبيل در سخن امام على و ديگر ائمّه زياد است بطور خلاصه واژه قصد و اقتصاد با مفهوم كلىّ همان ميانه روى كه در همه امور توصيه شده. در باب معيشت و مال و خرج و دخل نيز اقتصاد واژه‏اى است كه در روايات به كار آمده از جمله على عليه السلام مى‏فرمايد: «ما عال من اقتصد»(كلمات قصار، 140) كسى كه اعتدال و ميانه‏روى پيشه كند تهيدست و نيازمند نخواهد شد.
در روايت از عدل در معيشت به تعبير «تقدير المعيشة» تعبير شده كه به معناى اندازه‏گيرى و حفظ حدود يعنى اعتدال در خرج و دخل است كه يكى از اصول اوليّه در تنظيم زندگى است. اگر انسانها به قدر درآمد خود خرج كنند چه در زندگى فردى يا خانوادگى يا اجتماعى، وضع دولت و بيت المال دستخوش بى نظمى و نابسامانى نخواهد شد. بخش عمده مشكل معيشت بد خرج كردن است و گرنه خداوند براى معيشت انسان همه چيز در زمين قرار داده و از آسمان نيز فرو مى‏فرستد كه اگر به درستى استخراج و استحصال شود و بدرستى توزيع گردد و بنحواحسن مديريت شود از فقر و بيچارگى در جهان اثرى نخواهد ماند .
مشكل بشر همواره اين بوده كه عدّه‏اى زياده طلب به ناحق روزى انسان‏ها را به تاراج برده و با حرص و ولع به جانب خود كشيده‏اند و فقر و رنج و بيمارى را بر ديگران تحميل كرده‏اند.
اميرالمؤمنين(ع) كه خود تراز عدل و داد است اين مطلب را به صراحت بيان نموده است. «ان اللّه سبحانه فرض فى اموال الاغنياء اقوات الفقراء فما جاع فقير الابما متع به غنى و اللّه تعالى سائلهم عن ذالك»(همان، قصار 328).
خداوند سبحان در ثروت اغنياء روزى فقيران را قرار داده است پس فقيرى گرسنه نمى‏ماند مگر اينكه توانگرى روزى او را برده است و خداوند متعال از آنها بازخواست آن را خواهد كرد. عدالت اجتماعى اينست كه همه انسان‏ها از ثروت اين دنيا برخوردار شوند، از زمين و آب كه سرچشمه همه خيرات است تا انفال و منابع ارضى و محصولات آن كه اگر حق هر كس داده شود و زياده طلبان در پى تضييع حق ديگران نباشند و مالداران سهم مقرر و مشروع نيازمندان را بدهند، واژه فقر از قاموس زندگى بشر برچيده خواهد شد. و در همين راستا و به منظور درك مشكل نيازمندان، خداوند حاكمان را موظف نموده از ولخرجى و زياده روى و تجمل و رفاه بپرهيزند تا همه مشكل طبقات ضعيف جامعه را درك كنند و هم جامعه فقير با ديدن ساده زيستى حاكمان دستخوش رنج و حسرت وبى اعتبارى نگردند.
اميرالمؤمنين(ع) كه شيوه حكومتش براى همه حاكمان مسلمان سند و سرمشق است در اين‏باره مى‏فرمايد: «ان اللّه فرض على ائمة العدل ان يقدروا انفسهم بضعفة الناس كيلا يتبيّغ بالفقير فقره.» (همان قصار 209) خداوند بر رهبران عدالت واجب نموده كه خود را با ضعفاى مردم همسان سازند براى آنكه فقر و تهى دستى بر فقيران دشوار نيايد و سر به عصيان برندارند. اين را اميرالمؤمنين(ع) در پاسخ به كسى گفت كه زندگى ساده و فقيرانه از آن حضرت را ديد و آن را ملاك قرار داد كه من نيز مى‏خواهم چنين باشم و حضرت يادآور شدند كه اين براى همگان ميسور و حتى لازم نيست و همينكه ديگران از اسراف كارى و حرامخورى بپرهيزند مى‏توانند از رفاه در معيشت برخوردار باشند. پيام سخن امام اين است كه زمامداران اسلام مانند طبقات پائين جامعه بايد زندگى كنند، مشكل آنها را درك كنند و براى نيازمندان عقده آفرين نباشند. بارى سخن از اين مقوله را به فرصتى ديگر محول مى‏كنيم و بالأخره آنچه در اين مقال مد نظر است. بحث از رعايت اعتدال و پرهيز از اسراف و تبذير يا تقطير است. تقطير يعنى كم خرج كردن كه بخل و خساست است، اسراف و تبذير يعنى هدر دادن مال چه مال شخصى و چه اموال عمومى كه هر دو مذموم است با اين تفاوت كه اموال عمومى دولتى مظلمه و پاسخگويى دارد و تبعات آن سنگين‏تر از هدر دادن مال شخص است. هر چند اسراف همه جا ناپسند است و قرآن كريم از آن نهى فرموده: «كلوا واشربوا و لاتسرفوا» و تبذير و هدر دادن مال را عمل شيطانى دانسته است: «انّ المبذرين كانوا اخوان الشياطين»(سوره اسرا، آيه 26).
ايران اسرافكارترين‏

مى‏توان گفت: اسراف زياده روى در خوردن و آشاميدن و مصارف ديگر زندگى است. و تبذير هدر دادن مال و بى مورد خرج كردن كه ايندو در اموال شخصى و عمومى مصداق دارد.تبذير در اموال شخصى مانند دور ريختن مال با مصارف نامناسب مانند سيگار و مشابه آن و دور ريختن نان و هدر دادن آب، مواد سوختى چون بنزين و… كه متأسفانه امروز بصورت يك فرهنگ درآمده است. در اموال دولتى چون هدر دادن بيت المال و بيهوده خرج كردن سرمايه‏هاى ملى از بودجه دولتى رائج شده است.
ايران اسرافكارترين كشورها

گفته مى‏شود ايران اسرافكارترين كشورهاى دنيا و يا يكى از اسرافكارترين آنهاست.
مثلاً: در مصرف آب و هدر دادن آن تا آنجا كه آب آشاميدنى كه براى وزارت نيرو به قيمت گزاف فراهم مى‏شود به ارزانترين وجه هدر داده مى‏شود در كار بنائى و ساخت و ساز تا شستشوى اتومبيل و حيات منزل و پياده روهاى خيابان‏ها كه جا دارد براى موارد پر مصرف قيمت آب به صورت پلكانى بيش از اين افزايش يابد.
در مصرف برق كه معمولاً در خانه‏ها و ادارات و خيابانها يله و رها است و برخى مغازه‏هاى لوستر فروشى صدها لامپ روشن مى‏گذارند با اين حال ما از كمبود برق و وارد كردن آن از خارج صحبت مى‏كنيم و زيان دهى وزارت نيرو، كه بايد تمهيدى انديشيده شود مصرف برق مهار شود و نرخ آن براى موارد پرمصرف به صورت پلكانى افزايش يابد و ادارات نيز به طور جد پيگير مصرف معقول برق در ساختمان‏هاى دولتى باشند و مديران مسؤول نظارت كنند و از لامپ‏هاى كم مصرف استفاده كنند متأسفانه در مصارف ادارى ما هيچگاه دغدغه مصرف وجود نداشته! اينجانب در كشور چين ديدم ادارات از كمترين مصرف و استفاده از لامپ استفاده مى‏كنند و ايام نوروز كه هوا هنوز سرد بود شوفاژ ادارات و مؤسسات دولتى را خاموش كرده‏اند، آن وقت در كشورما شوفاژها كار مى‏كنند و پنجره باز گذاشته مى‏شود! در يك گزارش آمده كه مصرف برق در كشور ما سه برابر استاندارد جهانى است.
در مصرف نان و مواد غذائى گران قيمت در رستوران‏ها و هتل‏ها و ميهمانيها و خانه‏ها آنقدر اسراف و تبذير ديده مى‏شود و نعمت خداوند دور ريخته مى‏شود كه مايه تعجب است. نان به قيمت تقريباً رايگان داده مى‏شود و صدها ميلياردها در هر سال نان خشك و كپك زده دور ريز و به گاودارى‏ها سرازير مى‏گردد. كه جا دارد قيمت نان تعديل شود به گونه‏اى كه مردم قدر نان را بدانند و از اسراف و تبذير خوددارى كنند.
در موارد ديگر مانند تلفن ثابت و سيّار نيز وضع به همين گونه است گفته مى‏شود ايرانيان پانزده برابر فرانسوى‏ها از تلفن همراه استفاده مى‏كنند هر كودكى يك تلفن همراه در خيابان بدست دارد و به حرف زدن مشغول است و هزينه پرداخت پول آن پدر خانواده را به عصبانيت كشانده است… و چنين است تلفن منزل‏ها و صحبت‏هاى دور و دراز بعضى افراد و فرزندان خانواده كه داستان شنيدنى دارد.
جاى آن دارد كه رسانه‏ها آموزش دهند و فرهنگ سازى كنند و مردم يك قدرى به خود آيند و از مصرف بى‏رويه پرهيز كنند آنگاه بر سر وجه پرداختى در خانه‏ها جنگ و نزاع به راه نيفتد و از كمبودها سخن گفته نشود… و چنين است مصرف بنزين كه از خارج به قيمت 580 تومان وارد مى‏شود و به قيمت ارزان داده مى‏شود و مشكل مهم ترافيك .
از اين موارد كه بگذريم به مصرف سيگار مى‏رسيم كه با همه تبليغات و مرگ و ميرهاى ناشى از سرطان سينه و غيره ناشى از سيگار اين ماده سمّى همچنان در رگها و ريه‏هاى انسان‏ها بويژه جوانان و بعضاً زنان جريان دارد و اينها حتى به خود رحم نمى‏كنند و از دود و دخان فاصله بگيرند! گزارش‏ها نشان مى‏دهد كه هر روز بيش از سه ميليارد تومان پول را اينان بابت دود سيگار هوا مى‏كنند، اين رقم سالانه به ارقام نجومى مى‏رسد از سيگارهاى داخلى و خارجى و بيشتر آمريكايى كه از كشور خود به خارج صادر مى‏كنند و براى جهان سومى‏ها مى‏فروشند و ما ورود آن را مجاز كرده‏ايم، آنگاه روى پاكت سيگار مى‏نويسيم، سرطان زا است!! اين تناقضات چه توجيهى دارد؟!
به هر حال روى موضوع الگوى مصرف اصلاً كار نشده و از يك طرف از كسر بودجه مشكل كمى حقوق حرف مى‏زنيم اما براى مصرف، فرهنگ سازى نمى‏كنيم!! رسانه‏هاى ما به جاى همه چيز همه‏اش فيلم و سريال داخلى و خارجى پخش مى‏كنند اما براى مردم از اين رسانه ملى درس زندگى نمى‏دهند. در اين باره سخن بسيار است كه به مناسبتى ديگر موكول مى‏كنيم. اين جمله قرآنى را بار ديگر مرور كنيم: «اسرافكاران برادران شيطان‏اند» و مراقب باشيم ما از ياران شيطان نباشيم و نعمت‏هاى خدا دادى را ضايع نكنيم و از اسراف و تبذير كه عملى حرام است به حكم شرع و به حكم عقل بپرهيزيم و رسانه‏هاى ما بويژه صدا و سيما به رسالت خود در اين زمينه بينديشند كه اين بخشى از وظيفه آنهاست. خداوند گوش شنوا دهد.

پاورقي ها:

براى تحقيق و بازشناسى ابعاد وجودى شخصيت‏ها و قهرمانان تاريخى راه‏ها و شيوه‏هاى متعددى وجود دارد مانند شناخت آنان از طريق آثار و گفتار.
ولى در حوزه انديشه اسلام شناخت جايگاه شخصيت‏ها و قهرمانان همانند فاطمه‏ى زهرا(س) تنها با بهره‏گيرى از كلام خدا و گفتار معصومين(عليهم السلام) امكان‏پذير است از اين‏رو بر آن شديم ابعاد وجودى شخصيت بانوى برتر جهان را از طريق آيات و روايات اسلامى مورد بحث و تحقيق قرار دهيم البته بيان ابعاد فضائل آن حضرت (س) نياز به فرصت ديگر دارد و در اين مقال نمى‏گنجد و اين نوشتار مى‏تواند به‏طور اجمال به برخى از درياى فضائل آن حضرت اشاره داشته باشد و اين مقال در محورهاى زير سامان يافته.
اسامى فاطمه‏

در منابع روائى و حديثى اسامى و القاب فراوانى براى دختر پيامبر(ص) ديده مى‏شود كه از معانى بسيار بلندى برخوردار است از جمله آن نام فاطمه است كه براى وى انتخاب شده‏ يونس برقى از امام صادق نقل مى‏كند كه امام كاظم(ع) فرمود پرمعناترين اسم‏هاى فاطمه نُه تا است كه آنها نزد خدا مى‏باشد. عبارتند از «فاطمه – صديقه – مباركه – طاهره، محدثه، زهرا، زكيه، راضيه، مرضيه.»(1)
و نيز در كتب حديثى ديگر گزارش شده كه خداوند يكى از اسمهاى خود را براى فاطمه نام‏گذارى كرده است كه آن نام «فاطر» است چون فاطمه از فاطر گرفته شده و فاطر يعنى خالق و آفريننده همه اينها گوياى اين است كه فاطمه(س) يك حقيقت است.
القاب‏

بايد گفت در كتب حديثى القاب و صفات بسيار براى فاطمه(س) گزارش شده كه حدود شصت لقب و صفت را صاحب كتاب‏الجنة العالمه گردآورى كرده و به نظم كشيده كه بعداً به ذكر آن خواهيم پرداخت كه از جمله القاب پرارزش (زهراء) است جابربن عبداللَّه مى‏گويد از امام پرسيدم كه معناى زهرا چيست؟ فرمود زهرا همان نورى است كه خدا در صلب و نهاد پيغمبرش قرار داد كه از او بواسطه دخترش فاطمه يازده امام و رهبر بوجود آمدند تا مجرى دستورات خدا در زمين باشند.
حال مى‏پردازيم به القاب ذكر شده آن حضرت در كتاب الجنةالعالمه و كتاب عوالم العلوم محدث اصفهانى.
القاب بنت مصطفى كثيره‏

نظمت منها نبذة يسيره‏
نفسى فداها و فدا ابيها

و بعلها الولى مع بنيها
سيّدةٌ انسية حوراء

نوريةٌ حانيةٌ عذراء
كريمةٌ رحيمةٌ شهيده‏

عفيفةٌ قانعةٌ رشيده‏
شريفةٌ حبيبةُ محترمه‏

صابرةٌ سليمةٌ مكرمه‏
صفيةٌ عالمة عليمه‏

معصومهٌ مغصوبةٌ مظلومه‏
ميمونةٌ منصورةٌ محتشمه‏

جميلةٌ جليلةٌ معظمه‏
حاملة البلوى‏ بغير شكوى‏

حليفة العبادة والتقوى‏
حبيبةُاللَّه و بنتُ القصوه‏

ركن الهدى‏ و آية النبوّه‏
شفيعة العصاة امّ‏الخيره‏

تفاحة الجنه والمطهّره‏

سيدةُ النساء بنتُ المصطفى‏

صفوة ربها و موطن الهدى‏.
غرّةعين‏المصطفى و بضعه‏

مهجة قبله كذا بقيه‏
حليمة فهيمة عقيله‏

محزونة مكروبة عليله‏
عابدةُ زاهدة قوامه‏

باكيةٌ صابرة صوامه‏
عطوفةُ رؤوفةٌ حنانه‏

البرّة الشفيعة الابابه‏
والدة السبطين دوحةالنبى‏

نور سماواتى و زوجة الوصى‏
تمام غرةٍ غرائى‏

روح ابيه ذرة بيضاء
واسطةقلادة الوجود

درة بحر الشرف والجود
امينة اللَّه و سراللهى‏

امينة الوحى و عين‏اللَّه‏
درة بحرالعلم والكمالِ‏

جوهرة الغرة والجلالى‏
قطب رحى المفاخر السنيّة

مجموعة المآثر العليه‏
مشكاة نوراللَّه والزجاجه‏

كعبة الآمال لاهل الحاجه‏
ليلة قدر ليلة مباركه‏

ابنة من صلت به الملائكه‏
قرار قلب امها المعظمه‏

عاليه المحل سرّالعظمه‏
مكسورة الضلع رفيض الصدرى‏

مغصوبةُ الحق خفى و جلّى‏
اينها بخشى از القاب و اوصاف آن حضرت بود كه ذكر شد.
معناى فاطمه‏

امام صادق(ع) به راوى «يونس برقى» مى‏فرمايد آيا مى‏دانى معناى فاطمه چيست؟ راوى گفت خير حضرت فرمود: «الفاطمة فُطِمَت من‏الشّر» يعنى فاطمه انسان كامل است كه هيچگونه پليدى همراه او نيست از اين رو او را فاطمه نهادند و سپس اضافه كرد اگر على نبود هم كفوى در اين جهان براى حضرتش يافت نمى‏شد.(2)
در حديث ديگرى معناى فاطمه تعريف شده كه رسول خدا فرمود «انّما سماها فاطمة لان‏اللَّه فَطَمها و مُحبيّها من النّار»(3) همانا خداوند فاطمه را فاطمه نهاده است چون وجود شريفش و دوستارانش را از دوزخ محفوظ داشته است.
در حديث ديگر گزارش شده كه امام باقر(ع) فرمود هنگامى كه فاطمه به دنيا آمد فرشته‏اى از عالم بالا فرود آمد. و از زبان جدّم محمّد(ص) به سخن درآمد و فرمود: اسم اين مولود فاطمه است. سپس فرمود: «انّى فَطَمْتُكِ بالعِلم و فَطمْتُكِ عن الطَّمتْ.(4) يعنى من تو را دريايى از علم و آگاهى مى‏بينم و نيز فاطمه هرگز از عهد و پيمانى كه با خدا بسته بر نخواهد گشت و عهدشكن نخواهد بود و مرحوم محدث كبير اصفهانى در معناى فطمتك بالعلم گفته است يعنى تو را از علم و دانش عالم غيب سيراب كرد تا اينكه از تعليم و يادگيرى بى‏نياز شدى و روى اين جهت او را عليمه نيز گفته‏اند.
«و قَطَعتُكِ عن الجَهل» يعنى تو را از دنياى جهالت و نادانى دور گردانيد.(5)
خير كثير

بيشتر دانشمندان علوم قرآن كلمه كوثر در آيه «انّا اعطيناك الكوثر»(6) را به خير كثير در دنيا و آخرت كثرت و زيادى پيروان پيامبر و نهر كوثر در بهشت و شفيع تفسير كرده‏اند.
از دلائلى كه مى‏توان اين تفسير را پذيرفت و تطبيق بر حضرت فاطمه داد شأن نزول و معانى بلند سوره كوثر است.
«انّا اعطيناك الكوثر فصلِ‏ّ لِربّك وانحر انّ شانئك هوالأبتر» اى پيامبر ما به تو كوثر عطا كرديم پس تو به شكرانه آن براى خدا نماز بگذار و نيز شتر قربانى كن زيرا دشمن مى‏گويد كه تو ابتر و فاقد نسل هستى.
گفته‏اند پيامبر فرزندى به‏نام قاسم داشت كه به سن رشد رسيده بود و در سن نوجوانى درگذشت عده‏اى از اعراب جاهلى و مشركان از جمله عاص بن وائل پيامبر(ص) را شديداً سرزنش مى‏كردند در اين زمان اولين دختر پيامبر بنام فاطمه متولد شد امّا چون اعراب جاهلى دختر را جزء فرزندان خود به حساب نمى‏آوردند پيامبر را ابتر و بلاعقب و بدون فرزند مى‏ناميدند در پاسخ به اين ياوه‏گوييها سوره كوثر نازل شد و طبق گفته بعضى(7) سوره مزبور در ميانه منى نازل شده است‏
آيه ديگرى در قرآن هست كه دال بر مقام و منزلت حضرت زهرا(س) دارد زمانى بود كه دنياى مسيحيت طرح رويارويى و شكست دادن پيامبر اسلام(ص) را پايه‏ريزى كردند و در مقام انكار رسالتش برآمدند رسول خدا براى مقابله رويارويى با آنان و اثبات ادعاى نبوت خود طرح مباهله را پيشنهاد كرد تا هر كدام ناحق و دروغگو هستند رسوا شوند و در نهايت نابود گردند يكى از افرادى كه رسول خدا به جمع مباهله دعوت كرد حضرت فاطمه بود و اين مسئله نزد شيعه و سنى به حد تواتر رسيده است و اين خبر از طريق جابربن عبدالله انصارى رسيده است.(8) «فَمَن حاجّك من بعدِ ما جاءَك مِن العلم فقل تعالوا ندعُ ابناءَنا و ابنائكم و نساءَنا و نساءَكم و اَنْفُسَنا و اَنْفُسَكُم ثُمَّ نَبتَهِلْ فَنَجْعل لعنة اللَّه على الكاذبين(9) هر كس با توبه مجادله برخيزد پس از آنكه دانش (وحى) به تو برسد بگو بياييد ما و شما با فرزندان (حسن و حسين) و زنان «حضرت فاطمه» و خودمان با هم به مباهله برخيزيم تا دروغگويان را به لعنت خدا گرفتار سازيم».
عصمت فاطمه‏

از جمله آياتى كه به صراحت درباره فرزندان پيامبر و جانشينان پيامبر و حضرت فاطمه به طور صريح و روشن دلالت بر عصمت و پاكى و پيراستگى از گناه آنان مى‏كند اين آيه است كه معروف به آيه‏ى تطهير است و در خانه امّ‏سلمه نازل شده است هنگام نزول آيه فاطمه حسن و حسين نزد پيامبر(ص) حضور داشتند پيامبر عباى خويش بر آنان افكند و بدين ترتيب آنان را از بقيه اهل خانه جدا كرد و دست خود را به سوى آسمان بلند كرد و فرمود خدايا اينان فرزندان و اهل‏بيت من هستند پس بر محمّد و آل او درود فرست.(10) «اِنّما يريدُاللَّه لِيُذهب عنكم الرجس اهل البيت و يُطَهِّرَكم تطهيرا؛(11) خداوند چنين مى‏خواهد كه رجس و پليدى را از شما خاندان نبوّت ببرد و شما را پاك و منزّه گرداند».
و نيز در احاديث به مسئله فوق اشاره شده از جمله اين حديث است كه امام صادق فرمود: «الفاطمة فُطِمَت من الشّر»(12) فاطمه از هرگونه بدى به دور است. به‏طور كلى از معناى فاطمه نيز بخوبى استفاده مى‏شود كه وى با هيچ‏گونه پليدى همراه نيست و از هر پليدى و گناهى به دور است.
ايثار فاطمه‏

«و يُطعمون الطعام على حُبّهِ مسكينا و يتيماً و اسيرا انما نُطعِمكم لوجه اللَّه لا نُريدُ منكم جَزاءَ ولا شكورا(13) بر دوستى خدا به فقير و طفل يتيم و اسير طعام مى‏دهند «گويند» ما فقط براى خشنودى خدا به شما طعام مى‏دهيم و از شما پاداشى نمى‏طلبيم».
ابن عباس مى‏گويد حسن و حسين(عليهم السلام) مريض شده بودند پيامبر به همراه گروهى از آنان عيادت نمود و به امام على(ع) فرمود چه خوب است براى شفاى فرزندانت نذرى كنى آنگاه امام على و فاطمه(س) و كنيز آنها فضه نذر كردند كه در صورت بهبودى آنان سه روز روزه بگيرند پس از بهبودى امام حسن و امام حسين حضرت فاطمه روزه گرفتند و براى افطار نان جويى كه آماده كرده بودند سر سفره آوردند در اين هنگام مسكينى آمد طلب غذا كرد كه آن حضرت غذا را به او بخشيد روز دوّم و سوّم نيز يتيم و اسيرى در وقت افطار آمدند و غذاى خود را به آنان دادند و با آب افطار كردند تا روز چهارم امام على(ع) و دو فرزندش محضر رسول خدا رسيدند در حالى‏كه از ضعف به خود مى‏لرزيدند پيامبر همراه آنان به خانه فاطمه(س) آمد وقتى فاطمه را با آن حال در شدت ضعف و در حال نماز ديد افسرده خاطر شد در اين هنگام جبرئيل فرود آمد در حاليكه هديه بهشتى براى اهلبيت آن حضرت(ص) آورده بود به پيامبر فرمود اين هديه را بگير خداى تعالى به داشتن چنين اهل بيتى به تو تهنيت گفته پس سوره هل اتى را بر پيامبر نازل كرد. مرحوم فيلسوف گرانقدر آيةاللَّه‏العظمى كمپانى چه زيبا سروده است‏
وحى و نبوتش نسب جود وفتوتش حسب‏

قصه‏اى از مروّتش سوره هل اتى كند
نمونه ديگرى از ايثار فاطمه‏

جابربن عبداللَّه انصارى مى‏گويد: روزى رسول خدا(ص) نماز عصر را با ما خواند و پس از فراغ از نماز در محراب نشست و مردم اطراف او گرد آمدند به ناگاه پيرمردى از مهاجران عرب نزد رسول خدا آمد در حالى لباس‏هاى كهنه و مندرس پوشيده بود و در نهايت ضعف و پيرى نمى‏توانست خود را نگاه دارد رسول خدا متوجه او شد. و از احوال او پرسيد پيرمرد گفت اى پيامبر خدا من گرسنه‏ام، غذايم دهيد، برهنه‏ام مرا بپوشانيد و نادارم بى‏نيازم كنيد حضرت فرمود الآن چيزى ندارم ولى مى‏توانم شما را راهنماى خوبى باشم چون راهنماى به خوبى مانند انجام دهنده آن است به منزل كسى برو كه خدا و رسول را دوست مى‏دارد و خدا و رسول هم او را دوست مى‏دارند و رضاى خدا را بر جان خود مقدّم مى‏دارد. به سوى خانه فاطمه برو حضرت به بلال فرمود برخيز و اين مرد را به منزل فاطمه ببر پيرمرد و بلال به راه افتادند و چون به در خانه فاطمه رسيدند با صداى بلند سلام كردند پس فاطمه فرمود سلام بر تو كيستى؟ گفت: پير مردى از عرب، آمده‏ام به سوى پدرت اى دختر محمّد من برهنه و گرسنه‏ام با من از مال خود كمك كن تا خدا تو را رحمت كند اين در حالى بود كه فاطمه و على و رسول خدا(ص) سه روز بود كه غذا نخورده بودند و پيامبر اين را مى‏دانست فاطمه پوست قوچى را كه دباغى شده بود و حسن و حسين بر روى آن مى‏خوابيدند به پيرمرد داد و فرمود اين را بگير (اى كوبنده در) اميد مى‏رود كه خداوند بهتر از اين به تو عطا كند مرد عرب گفت اى دختر محمّد من از فقر و گرسنگى به تو شكايت مى‏كنم و شما پوست قوچ به من مى‏دهيد؟ چون فاطمه اين سخن را شنيد گردنبندى كه فاطمه دخترِ عمويش حمزه به او هديه داده بود از گردن خود باز كرد و به اعرابى داد و فرمود اين را بگير و بفروش! اميد است خداوند بهتر از اين به تو عوض دهد. مرد عرب گردنبند را گرفت و به نزد رسول خدا آمد و هنوز حضرت با اصحاب خود نشسته بودند مرد گفت اى رسول خدا فاطمه اين گردنبند را به من داد و گفت بفروش اميد مى‏رود كه خداوند براى تو چاره بسازد رسول خدا بگريست و گفت چگونه خداوند براى تو چاره نمى‏سازد و حال آنكه فاطمه دختر محمّد به تو داده كه بهترين دختران فرزندان آدم است! در اين هنگام عمار بن ياسر برخاست و گفت اى رسول خدا آيا اجازه مى‏دهى كه من اين گردنبند را خريدارى كنم؟ حضرت فرمود. خريدارى كن اى عمّار اگر جن و انس در اين گردنبند شريك شوند خداوند آنها را به آتش جهنم عذاب نكند. عمار گفت گردنبند را چند مى‏فروشى اى عرب؟ گفت آن قدر كه از نان و گوشت سير شوم و يك بُرد يمانى تهيه كنم كه با آن خود را بپوشانم و در آن نماز بخوانم و يك دينار كه مرا به خانواده‏ام برساند عمّار آنچه آن مرد عرب گفت به او داد علاوه شتر خود را هم داد سپس اعرابى نزد پيامبر برگشت حضرت به او فرمود آيا سير و پوشيده شدى؟ مرد عرب گفت آرى بى‏نياز شدم پدر و مادرم فداى تو باد حضرت فرمود: پس فاطمه را به دعاى خود نسبت به آنچه در حق تو كرد پاداش ده، اعرابى، گفت خداوندا، تويى پروردگار ما، و تويى روزى دهنده ما در همه حال! خداوندا، به فاطمه عطا كن آنچه نديده چشمى و گوشى نشنيده باشد.
و رسول خدا به دعاى او آمين گفت و روبه اصحاب خود كرد و فرمود خداوند به فاطمه عطا كرده است در دنيا آنچه اعرابى براى او تقاضا كرد. چون من پدر او هستم و هيچ كس از جهانيان مثل من نيست و على شوهر اوست و اگر على نمى‏بود، همتايى براى فاطمه نبود. خداوند به او حسن و حسين را عطا كرده و به هيچ يك از آدميان چنين فرزندانى نداده است و ايشان بهترين فرزند زادگان پيغمبرانند و دو آقاى جوانان اهل بهشت هستند در آن حال عمّار آن گردنبند را به مشك خوشبو كرد و در برديمانى پيچيد و به غلامش بنام سهم داد و گفت اين را خدمت پيغمبر ببر و تو را هم به او بخشيدم غلام خدمت پيغمبر آورد و آنچه عمار گفته بود به پيغمبر عرض كرد. حضرت فرمود به نزد فاطمه برو و گردنبند را به او بده و تو هم غلام و خدمت‏كار او باش غلام گردنبند را آورد و پيغام حضرت را رسانيد فاطمه(س) گردنبند را گرفت و غلام را هم آزاد كرد غلام خنديد و فاطمه فرمود اين خنده براى چيست؟ عرض كرد بزرگى بركت اين گردنبند مرا به خنده وا داشت. گرسنه‏اى را سير كرد و برهنه‏اى را پوشاند و فقيرى را بى‏نياز و بنده‏اى را آزاد كرد و در نهايت به صاحبش برگشت.(14)
جايگاه فاطمه(س) از منظر آيات‏

امّا جايگاه و منزلت دختر پيامبر چيزى نيست كه بر دانشمندى پنهان باشد. زيرا از آيات و روايات وارد شده استفاده مى‏شود كه دختر پيامبر مقامى عظيم در نزد خدا و پيامبر دارد امّا آيات: «قل لا اسئلكم عليه اجراً الآ المودّة فى القربى‏(15)؛ اى پيامبر به امت خود بگو من اجر و مزدى از شما نمى‏خواهم مگر در قبال آن دوستى و محبت به فرزندانم.»
يكى ديگر از آيات اين آيه است: «فتلقى آدم من رَبّهِ كلمات فتاب عليه انّه هوالتوّاب الرحيم»(16) پس آدم از پروردگار خويش كلماتى را فرا گرفت و خداوند بوسيله آن كلمات توبه او را پذيرفت كه خداوند توبه‏پذير و مهربان است» از پيامبر سؤال شد: درباره كلماتى كه خداوند به آدم تعليم داد و آدم بوسيله آن كلمات توبه كرد؟ حضرت فرمود خداوند اين كلمات را به آدم آموخت (بحق محمّد و على و فاطمه والحسن والحسين الا تبت علىَّ) به حق محمّد و على و فاطمه و حسن و حسين توبه ما را قبول فرما» پس خداوند توبه او را پذيرفت در اينجا عظمت زهراى مرضيه مشخص مى‏شود. كه حضرت آدم براى پذيرفته شدن توبه خود نام فاطمه و فرزندانش را بر زبان جارى ساخت آيه ديگر آيه 19 و 20 از سوره الرحمن است كه امام صادق در تفسير اين آيات مى‏فرمايد «مَرَج البحرين يلتقيان بينهما برزخٌ لايَبقيان» دو دريايى در دو جهان هستند كه هرگز سركشى نمى‏كنند آن‏دو على و فاطمه(س) مى‏باشند و بيان آن دو دريا «اى رسول» برزخ و فاصله‏ايست كه تجاوز به حدود يكديگر نمى‏كنند كه شايد آن مقررات كه مرد به وظايف خود و زن به وظايف خود مى‏باشد.(17)
روايات‏

امّا جايگاه فاطمه(س) در روايات و منزلت آن حضرت از زبان پيامبر(ص) و امامان معصوم گزارش شده است در حديث است كه پيامبر(ص) به امام على(ع) به حسن و حسين و فاطمه(س) نگاه كرد و فرمود «اَنا حربٌ لِمَنْ حارَبَكم و سلم لمن سالمكم»(18) يعنى من با هر كسى كه با شما در جنگ باشد در جنگم و هر كسى كه با شما از در صلح و آشتى درآيد من نيز با او از در صلح و صفا خواهم بود.(19)
2 – در حديث ديگرى است كه ذهبى روايت كرده كه رسول خدا فرمود: (اوّل شخص يَدخُل الجنّةَ فاطمه بنتُ محمد) اول كسى كه وارد بهشت مى‏شود فاطمه دختر محمّد(ص) است.(20)
3 – بخارى محدث معروف و بزرگ اهل‏سنت است در كتاب خود از رسول خدا

روايت مى‏كند كه فرمود: «فاطمةُ بضعةُ منى فَمَنْ اَبْغَضَها ابغَضَنى» فاطمه پاره تن من است هر كسى او را به خشم آورد مرا به خشم آورده است.
4 – احمدبن حنبل نيز از محدثان معروف اهل‏سنت در كتاب خود حديث مزبور را با عبارتى ديگر از رسول خدا نقل كرده: انما فاطمة بضعةُ منّى يُؤذينى ما آذاها و يُنصِبُنى ما اَنْصَبَها حضرت فرمود «فاطمه پاره تن من است آنچه او را بيازارد مرا آزرده است و آنچه او را ناخشنود مى‏كند مرا ناخشنود كرده است.»(21)
5 – و نيز جوينى خراسانى در كتاب خود حديثى نقل كرد. كه رسول خدا(ص) فرمود: «اذا كان يوم‏القيامه نادى‏ مناد من تحت الحُجُب يا اهل الجمع غَضّوا ابصارَكم و نكّسوا رؤوسُكم فهذه فاطمة بنتُ محمّد(ص) تريدُ اَن تمر على الصراط فتمرّوا معها سبعون الف جاريه من الحور العين كالبرق اللاّمع؛(22) روز قيامت منادى از پس پرده ندا مى‏كند كه‏اى اهل محشر چشمانتان را ببنديد و سرها را بزير افكنيد كه فاطمه(س)دختر رسول خدا(ص) از صراط بگذرد با هفتاد هزار فرشته آنهم مثل آفتابى روشن. در كتب حديثى از امام باقر(ع)به نحو تواتر گزارش شده كه حضرت مى‏فرمايد: براى مادرم فاطمه(س) جلو درب جهنم ايستگاهى است كه آن حضرت هنگام ورود افراد به آن‏جا مى‏ايستد روى پيشانى هر فردى كلمه مؤمن يا كافر نوشته آن حضرت از بين آنان دوستاران خود را جدا نموده و سپس اين جملات را مى‏فرمايد «الهى و سيدى سَمَّيتَنى فاطمه و فُطِمَت بى من تولّانى و تولّا ذريّتى من النار و وَعدك الحق و أنْتَ لا تخلفُ الميعاد، اى خداى من نام مرا فاطمه نهادى و از عذاب جهنم بريدى و وعده كردى كه من و دوستانم را از جهنم برهانى زيرا كه وعده تو حق است و خلاف نيست خداوند در پاسخ مى‏فرمايد: «صَدَقْت يا فاطمه انّى سَمّيتكِ فاطمه و فطمت بك من احبك و تولّاكِ و احبّ ذريّتكِ و تولّاهم من النار وَعدِىَ الحق و انا لا اُخْلِف الميعاد».(23) خدا فرمود آنچه كه گفتى درست است وعده‏ى من حق و تخلف‏ناپذير است به شما اجازه مى‏دهم كه دوستاران خود را شفاعت كنى. در پايان به اشعارى از آيةاللَّه محمدحسين اصفهانى كه در مقام فاطمه(س) سروده است اكتفا مى‏كنيم.
دليل نطق من ز يك نغمه‏ى عاشقانه‏اى‏

گلشن دهر را پر از زمزمه و نوا كند
بضعه سيد بشر ام ائمه غرر

كيست جز او كه همسرى باشه لافتى كند
وحى و نبوتش نسب جود و فتوتش حسب‏

قصه‏اى از مروّتش سوره «هل اتى» كند
در جبروت حكمران در ملكوت قهرمان‏

در نَشَأت كن فكن حكم بما تشاء كند
عصمت او حجاب او عفت او نقاب او

سرقدم حديث از آن سرو از آن حيا كند
نغمه قدس بوى او جذبه اُنس خوى او

منطق او خبر ز لاينطق عن هوى‏ كند
مفتقرا متاب رو از در او بهيچ سو

زانكه مس وجود را فضّه او طلا كند پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: –
1) شيخ صدوق، امالى، ج 18، ص 274 . خصال، ج 3، ص 414 . علل الشرايع، ج 1، ج 3، ص 178.
2) شيخ صدوق، امالى، ج 18، ص 474 . علل‏الشرايع، ج 1، ح 3، ص 178 . الخصال، ج 3، ص 414.
3) فرائدُ السّمطين، ج 2، ص 48.
4) علل الشرايع ج 4، ص 179 . بحارالانوار، ج 43، ح 9، ص 13.
5) محدث كبير اصفهانى، عوالم العلوم، ج 11، ص 76 .
6) سوره كوثر (108) آيه 1 .
7) مرأة الحرمين، ج 1، ص 325.
8) شواهد التنزيل، ج 1، ص 123 و 126 . فرائدُ السمطين جوينى، ج 2، ص 24 .
9) سوره آل‏عمران (3)، آيه 61.
10) عوالم العلوم، ج 11، ص 78 . فرائد والسمطين خراسانى ج 2، ص 23 .
11) سوره احزاب (33)، آيه 33.
12) شيخ صدوق، امالى، حديث 11، ص 474. علل الشرايع، ج 1، ح 3، ص 171 . خصال ج 3، ح 3، ص 414.
13) سوره دهر، آيه 8 – 1 .
14) بحارالانوار، ج 43، ح 50، ص 75.
15) سوره شورى‏ (42)، آيه 23.
16) همان.
17) كتاب عوالم العلوم، محدث اصفهانى ص 38 . بحارالانوار، ج 43 ص 31.
18) فرائدُ السمطين، ج 2، ص 38.
19) همان.
20) كنزالعمال، ج 2، ص 24.
21) احمد حنبل، مسند امام، ج 4، ص 5.
22) بحارالانوار باب الفضائل، حديث 23 . فرائد السمطين خراسانى، ج 2، ص 49.
23) علل الشرايع، ج 1، ص 179 . بحارالانوار، ج 43، ح 11، ص 14.

چكيده

اين مقاله به اهميت بهداشت جسم و جان در سيره و سخن پيامبر اعظم (ص) پرداخته و در ادامه مطالبى چون تاريخچه و جايگاه و ابعاد بهداشت و ذكر مصاديقى در اين خصوص و راههاى وصول به آن و در نهايت آثار و ثمرات دنيوى و اخروى آن را بيان نموده است.
مقدمه

سلامت جسم و جان براى هر انسانى از جمله آرزوهاى هميشگى اوست اگر چه برخى به لحاظ محروميتهاى موجود، آن را دور از دسترس و بلكه ناممكن مى‏پندارند اما بسيارى هم هستند كه دست يافتن به اين امر مهم را براى خود و جامعه امرى ممكن و كاملاً شدنى مى‏دانند. اصولاً اين موضوع از ريشه‏هاى اصلى و اساسى يك جامعه مترقى است. جامعه‏اى متكامل شمرده مى‏شود كه تمامى اهرم‏هاى كمالش بر مبناى سلامت جسم و روان افرادش پايه ريزى شده باشد و از اين روست كه امروزه خوشبختانه سازمانهاى داخلى و حتى بين المللى نيز جهت عينيت بخشيدن به اين امر مهم به پا خاسته‏اند. زيرا مى‏دانند كه ناديده گرفتن اين مسئله مهم در طول تاريخ حيات بشر، چه خسارتهاى جبران ناپذيرى را ببار آورده است و لذا بسيار مناسب است كه در تبيين اين موضوع مهم از الگوهاى دينى و متون مذهبى كمك گرفته شود و به جاست كه آداب زندگى پيامبر بزرگوار در بعد نظافت و بهداشت بار ديگر بازخوانى گردد تا بشريت امروز كه بيش از هر زمانى ديگر تشنه دستاوردهاى انبياست از آب زلال وحى سيراب گردد.
بهداشت جسم و جان در كلام پيامبر اعظم(ص)

بهداشت: عبارت است از ايجاد كامل تندرستى بدنى، روانى، اجتماعى و فقدان هر نوع ناتوانى جسمانى و به عبارت ديگر، داشتن علوم و هنر پيشگيرى از بيماريها و طولانى كردن عمر و بالا بردن سطح سلامت و توانائى بشر. البته بايد توجه داشت كه صرف نداشتن بيمارى جسمى به معنى سالم بودن نيست بلكه در نگاه سازمان جهانى بهداشت، سلامت عبارت است از تأمين رفاه كامل جسمى روانى و اجتماعى، پس هر كه بيمارى جسمى ندارد دليل سلامت او نيست بلكه شخص سالم كسى است كه از سلامت روح نيز برخوردار باشد.(1)
تاريخچه بهداشت:

آنچه كه نقل شده است سابقه تاريخى آن بر مى‏گردد به 3900 سال قبل از ميلاد مسيح، در آن زمان بيمارى صرفاً يك بلاى آسمانى به شمار مى‏آمد و كسى در حال بيماران دخالت نمى‏كرد و بيمار مى‏بايست خودش خوب شود و يا بميرد. در آن زمان مردى بنام اسقلبيوس (اسكولاب) در يونان زندگى مى‏كرد او اولين كسى بود كه به فكر افتاد تا چاره‏اى براى بيماران پيدا كند و نام خود را طبيب گذاشت. روزى به خانه آمد دخترش بنام «هيژى» بوى گفت: خوب است شما به جاى صرف وقت براى پيداكردن داروى بيماران كارى كنى كه از بيمارى پيشگيرى شود. اين باعث شد كه به فكر پيشگيرى بيفتد و لذا شروع كرد به مردم دستورات پزشكى و پيشگيرى دادن و بالأخره در سال 1948 بعد از ميلاد مسيح(ع) اساسنامه سازمان جهانى بهداشت به تصويب رسيد.(2)
جايگاه بهداشت در اسلام:
الف)آيات

قرآن كريم انسانهاى طيّب و پاكيزه را در رديف توبه كنندگان معرفى مى‏كند. آنجا كه فرموده است «انّ اللّه يحب التوّابين و يحبّ المتطهرين»(3) يعنى خداوند انسانهاى پاكيزه و با طهارت را دوست دارد. در آيه ديگر همسران مؤمنين را در بهشت جفتهاى پاكيزه مى‏داند(4) و در سوره مائده غذاهاى حلال را طعام پاكيزه معرفى مى‏كند اينكه با عبارت «قل لا يستوى الخبيث و لا الطّيب»(5)، (هرگز پاك و ناپاك برابر نيست)، و با بكارگيرى كلمه طيب بيش از 35 بار در قالب مشتقات خود در ستايش پاكان و كلمه خبيث بمراتب كمتر در مزمت ناپاكان، همه اينها بيانگر اهتمام فوق العاده قرآن كريم است به طهارت و پاكيزگى.
ب) روايات

موضوع طهارت و پاكيزگى آنقدر مهم است كه در اكثر كتابهاى فقهيه و رساله‏هاى عمليّه، باب طهارت در آغاز كتاب آمده است و اين بيانگر ويژگى اوست كه بدون رعايت اين مسئله، بسيارى از اعمال انسان نا تمام خواهد بود. پيامبر اعظم(ص) اهميت اين موضوع را با عبارتهاى متفاوت بيان فرموده است. در جايى فرموده است «يا انس اكثر من الطّهور يزد اللّه فى عمرك»(6) يعنى، خود را زياد شستشو كن تا خداوند عمرت را زياد كند و در جايى ديگر از حضرت نقل شده است، «انّ الاسلام نظيفٌ فتنظّفوا فانّه لا يدخل الجنة الّا نظيف»(7) يعنى اسلام پاكيزه است شما هم پاكيزه باشيد و همانا جز پاكيزگان وارد بهشت نخواهند شد، و در بيان ديگر فرموده است «هر چه مى‏توانيد پاكيزه باشيد زيرا كه خداوند، اسلام را بر پاكيزگى نهاده است و هرگز جز پاكان به بهشت راه نخواهند يافت»(8) يعنى طهارت و پاكيزگى ميدان وسيعى دارد و هر چه انسان در اين مورد دقت و تلاش نمايد باز مرحله بالاترى دارد و بالأخره اينكه حضرت فرموده است «خدا طيّب است و پاكيزگى را دوست دارد، بزرگوار است و بزرگوارى را دوست دارد، بخشنده است، بخشندگى را دوست دارد، پس جلو خانه‏هاى خود را پاكيزه سازيد و خود را شبيه يهودان نكنيد»(9) و همچنين فرموده است «خداوند متعال كثافت و ژوليدگى را دشمن دارد از او متنفر است».(10)
ابعاد نظافت و بهداشت
الف) طهارت ظاهر

تمامى اصول و اسلوبى كه در راستاى سلامت بدن انسان و جسم او به كار مى‏رود بهداشت ظاهرى مى‏گويند. و پيامبر اعظم(ص) در اين مورد نيز بهترين الگو و اسوه انسانها است. و اينك به بخشى از مصاديق آن كه در كلام پيامبر اكرم(ص) آمده است به اختصار اشاره مى‏گردد.
پيامبر و بهداشت دهان‏

امروزه ثابت شده است كه رعايت بهداشت دهان و دندان يكى از فاكتورهاى مهم سلامت انسان است و بسيارى از آلودگيها و ميكربها از اين طريق وارد بدن مى‏شوند و لذا پيامبر اعظم(ص) نيز نسبت به اين مسئله اهميت فوق العاده نشان داده است. حضرت در بيانى فرموده است: «دندانها را تميز كنيد زيرا مايه نظافت است و نظافت مايه ايمان و ايمان همراه صاحبش در بهشت است»(11) و در سخن ديگرش آمده است: «مرا آنقدر به مسواك فرمان دادند تا آن كه بر دندانهاى خود بيمناك شدم»(12) و در جاى ديگرى فرموده است «انّ افواهكم طرقٌ للقرآن فطيّبوه بالسواك» يعنى «دهانهاى شما معبر قرآن است آنرا با مسواك پاك كنيد»(13) بالأخره در اين باره پيامبر اكرم(ص) بيانات بسيارى دارد از جمله اينكه (مسواك زدن نصف ايمان است، مسواك زدن فصاحت مرد را زياد مى‏كند، و يا موجب پاكى دهان و رضايت پروردگار و روشنى چشم است و يا لثه‏ها را محكم مى‏كند و بوى دهان را ببرد و معده را به صلاح آورد و درجات بهشت را بيفزايد و خداوند را خشنود و شيطان را به خشم آورد)(14) و يا دو ركعت نماز با مسواك بهتر است از هفتاد ركعت بدون مسواك و باز فرمود: «هر وقت جبرئيل نزد من آمد مرا به مسواك زدن فرمان داد».(15)
پيامبر اعظم(ص) و بهداشت سر و صورت

اين مورد نيز از موارد تأكيد شده اسلام است و از باب بهداشت و درمان به آن تصريح دارند. پيامبر اعظم(ص) در بيانى مى‏فرمايد: «محاسن خود را شانه بزنيد و ناخن‏هاى خود را كوتاه كنيد زيرا كه شيطان ميان گوشت و ناخن جاريست»(16) در كتاب چهارده معصوم در سيره عملى پيامبر(ص) آمده است: «حضرت تميزترين اعراب بود. در مسواك زدن وسواس عجيبى داشت، هميشه سر و رويش پاكيزه بود، موهايش را شانه مى‏زد و همواره بوى خوش از او به مشام مى‏رسيد»(17) اميرالمؤمنين(ع) مى‏فرمايد: «پيامبر (ص) موهاى خود را شانه مى‏زد و اكثر اوقات آن را با آب صاف مى‏كرد و مى‏فرمود آب براى خوشبو كردن مؤمن كافيست»(18) و در روايت ديگر از پيامبر اكرم (ص) رسيده است كه «ازاله موهاى زير بغل باعث از بين رفتن بوى بد مى‏شود و يا عطر زدن و با تيغ موى سر را تراشيدن و ازاله موهاى بدن از اخلاق انبياء است»(19) و نقل شده است كه حضرت هزينه‏اى كه جهت معطر كردن خود صرف مى‏كرد بيشتر بود از هزينه‏اى كه براى غذا پرداخت مى‏نمود. و باز مرحوم علامه مى‏گويد: حضرت شانه مى‏زد و سر خود را با انواع شانه‏ها مرتب مى‏كرد و قبل از خارج شدن از منزل جهت نماز، ناخن‏هاى خود را مى‏گرفت و سبيلش را كوتاه مى‏كرد و مضمضه كردن آب در دهان و استنشاق و ازاله موهاى زائد بدن را از سنّت انبياء مى‏دانست».(20)
پيامبر اعظم(ص) و بهداشت لباس‏

طهارت و پاكيزگى لباس آدمى آنقدر مهم است كه قرآن كريم در اين خصوص به پيامبر اكرم(ص) دستور مى‏دهد كه «لباست را پاكيزه كن»(21) در روايت آمده است كه پيامبر(ص) از ژوليدگى و پريشانى تنفّر داشت و حضرت از لباسهايش مراقبت مى‏كرد و آن را وصله مى‏نمود و كفش خود را پينه مى‏زد و بيشتر كارى كه در خانه انجام مى‏داد خياطى(22) بود، حضرت مى‏فرمايد: «لباس خود را تمييز كنيد و موهاى خود را كم نمائيد و آراسته و پاكيزه باشيد زيرا يهودان چنين نكردند و زنانشان زنا كار شدند»(23) و در نقل ديگر آمده است كه مى‏فرمايد: «البس جديداً و عش حميداً» يعنى «لباس نو بپوش و بانام نيك زندگى كن».(24) و باز فرموده است «لباس خود را نيك كنيد و لوازم خود را اصلاح نمائيد»(25) مرحوم علامه طباطبائى مى‏گويد: «اكثر لباسهاى پيامبر سفيد بود و خود حضرت مى‏فرمود:«به زنده هايتان لباس سفيد بپوشانيد و با آن مردگانتان را دفن كنيد»(26) امام صادق(ع) مى‏فرمايد: «پيامبر(ص) از پوشيدن چيزى كه سياه بود كراهت داشت»(27) از مجموع اين احاديث چنين بر مى‏آيد كه لباس سفيد شايسته اندام يك مسلمانان است هم به لحاظ روشنى آن و هم اينكه لباس سفيد، زودتر و بهتر آلودگيها را نشان مى‏دهد و انسان نسبت به طهارت آن سريعتر اقدام مى‏نمايد.
ب) طهارت باطن

عمده و اساس پرهيز از هر نوع آلودگى همان طهارت باطن است و شايد دليل اصلى پاكيزگى ظاهرى نيز همين باشد. چرا كه بدون دست يافتن به طهارت ظاهرى رسيدن به طهارت معنوى غير ممكن مى‏باشد و انبياء الهى در اوج اين كمال بودند و مأموريت اصلى آنها نيز هدايت بشر به همين سمت و سو است. قرآن كريم درباره اهل بيت (ع) مى‏فرمايد: «جز اين نيست كه خدا مى‏خواهد آلودگى را از شما اهل بيت دور كند و پاك و پاكيزتان گرداند»(28) در سخن پيامبر اعظم(ص) طهارت نخستين چيزى است كه مورد حسابرسى قرار مى‏گيرد، و يا هيچ نمازى بدون طهارت قبول نخواهد شد و يا طهارت بخشى از ايمان است»(29) و اصولاً ضرورت ايمان و تقوى نيز براى پرهيز از آلودگى جان آدمى معرفى شده است، آنجا كه على (ع) مى‏فرمايد: «خداوند ايمان را براى پاك شدن از شرك واجب فرموده است و باز فرموده:(كه تقواى الهى داروى بيمارى دلهاى شماست و پاك كننده آلودگى جانهايتان). چه اين كه حضرت در مقام ديگر فرموده است «حال كه از پاكيزه بودن چاره‏اى نداريد پس خود را از پليدى عيوب و گناهان پاك كنيد.»(30) قرآن و عترت راه وصول به طهارت روح و جان را مشخص كردند و اينك به برخى از آنها اشاره مى‏گردد.
الف) اجتناب از پرخورى

اين مورد نه تنها در طهارت جسم بلكه در سلامت جان نيز بسيار اهميت دارد. در كلام بزرگان چنين آمده است كه «ابغض الاشياء بطنٌ مملو»(31) يعنى مبغوض‏ترين چيزها شكم پر است، در سخن ديگرى آمده است «لا تميتوا القلب بكثرة الطعام فانّ القلوب تموت كالزّرع اذا كثر الماء» يعنى «با زياد خوردن قلب را نميرانيد چرا كه قلب مانند زراعت است. همانطور كه اگر به زراعت آب زياد داده شود از بين مى‏رود قلب انسان نيز از پرخورى صدمه مى‏بيند»(32)
در جريانى معروف آمده است كه طبيبى وارد مدينه شد تا بيماران آن شهر را مداوا نمايد هر چه صبر كرد كسى به او مراجعه نكرد. وقتى علّت آن را پرسيد، به وى گفته شد، دين ما آموخته است كه وقتى اشتهاء به غذا ندارى از خوردن آن پرهيز كن و هرگاه هم كه با ميل و رغبت مشغول غذا خوردن هستى، كمى قبل از سير شدن از غذا دست بكش، و همين امر موجب شد كه كمتر كسى مريض شود، لذا به طبيب هم نيازى ندارند. آرى با قطع نظر از صحت و سقم تاريخى اين داستان، اين مسئله ثابت شده است كه علت اصلى بسيارى از بيماريهاى جسمى و روحى پرخورى و زياده روى در آن است. و پيامبر اعظم(ص) نيز مؤمن را از پرخورى برى‏ء دانسته است. آنجا كه مى‏فرمايد: «كافر هفت شكم دارد و مؤمن يك شكم و يا مؤمن به اندازه شكمش مى‏آشامد و اسراف نمى‏كند ولى كافر حريص است و هرچه مى‏آشامد سير نمى‏شود»(33) در همين راستا على(ع) به فرزندش امام حسن(ع) مى‏فرمايد: «فرزندم آيا چهار نكته به تو نياموزم كه با رعايت آنها از طبّ بى نياز شوى؟» عرض كرد: «چرا، اى اميرمؤمنان» حضرت فرمود: «تا گرسنه نشدى غذا نخور و هنوز اشتها دارى از غذا دست بكش و غذا را خوب بجو و قبل از خوابيدن قضاى حاجت كن. اگر اين نكات را رعايت كنى از مراجعه به طبيب بى نياز مى‏شوى»(34) اصولاً روزه كه در شرع اسلام به عنوان يكى از واجبات رسمى و فروع دين تشريع شده داراى ثمرات بسيارى است كه يكى از آنها طهارت جسم و جان است، تا آنجا كه درباره‏اش فرمودند «صوموا تصحّوا» يعنى روزه بگيريد تا سالم بمانيد.(35) و باز در حديث ديگرى آمده است كه «بر شما باد روزه گرفتن كه آن رگهاى شهوت را مى‏بُرد و سرمستى را مى‏بَرد»(36) تا آنجا كه در كلام پيامبر اعظم(ص) آمده است كه «برترين جهاد روزه گرفتن است»(37)
آفتهاى پرخورى

گرچه برخى از مضرات پرخورى از احاديث گذشته نمايان شد اما در اينجا به بخش ديگرى از آنها اشاره مى‏گردد. در بيانات پيامبر اعظم(ص) آمده است كه: «از پرخورى بپرهيزيد كه دل را سخت مى‏كند و اعضاى بدن را در طاعت خدا تنبل مى‏سازد و همتها را از شنيدن پند و اندرز كر مى‏نمايد»(38) و در همين راستا على(ع) فرموده است «هر كس خوراكش زياد باشد سلامتى‏اش كم مى‏شود و بار زندگى بردوش او سنگين گردد»(39) و در جاى ديگر فرموده است: «سيرى، پارسائى را نابود مى‏كند، سيرى چه ياور خوبى براى گناهان است، تيزهوشى و پرخورى با هم جمع نمى‏شوند، هرگاه شكم از طعام مباح انباشته شود دل از ديدن خير و صلاح كور شود»(40) و باز فرموده است: «گرسنگى كشيدن چه ياور خوبى است در به بند كشيدن نفس و در هم شكستن عادتهاى آن»(41) و حضرت رضا(ع) فرموده است «هر كه مى‏خواهد تندرست و داراى بدنى لاغر و چابك باشد از شام شبش كم كند»(42)
ب) اجتناب از بيكارى و پرخوابى

يكى ديگر از عواملى كه در سلامت جسم و جان مؤثر است كار كردن و پرهيز از پرخورى است. پيامبر اعظم(ص) فرموده است «روز قيامت سخت‏ترين حسابرسى را كسى دارد كه كارهايش را ديگران انجام دهند و خودش بيكار بگردد. گو اينكه كار كردن موجب رنج و زحمت است اما بيكارى موجب فساد و تباهى»(43) و در بيان ديگرش فرموده است «خداوند از شخص تندرست و بيكار كه نه در كار دنياست و نه در كار آخرت نفرت دارد»(44) و در همين راستا از حضرت نقل شده است كه مى‏فرمايند: «از پرخورى بپرهيزيد كه صاحب خود را در قيامت تهيدست مى‏گذارد»(45) اميرالمؤمنين(ع) مى‏فرمايد: «چه بسيار خوابهاى شبانه كه تصميمات روز را بر هم زده است» امام باقر(ع) مى‏فرمايد «كه موسى(ع) به خداوند عرض كرد: كدام بنده‏ات نزد تو منفورتر است؟ فرمود: مردار شب و بيكاره روز»(46) و در بيان حضرت صادق(ع) است كه «پرخوابى باعث از دست رفتن دين و دنياست»(47) و بالأخره اينكه امام هفتم(ع) در چند بيان جداگانه فرمودند: «چشمانت را به پرخوابى عادت نده زيرا كه چشمها، نا سپاس‏ترين عضو بدن هستند و يا خداوند از بنده پرخواب بيكار نفرت دارد».(48)
آفتهاى بيكارى و پرخوابى

از مجموع روايات گذشته چنين بر مى‏آيد كه برخى از مضرّات بيكارى و پرخوابى عبارتند از مورد تنفر خداوند قرار گرفتن، فساد و تباهى دامن گير شدن، تهيدستى در قيامت، بر هم زدن تصميمات روز، از دست دادن دين و دنيا، نا سپاس شدن در برابر پروردگار و ده‏ها زيان‏هاى جسمى و روحى ديگر كه در زبان روايات اهل بيت(ع) بيان شده است.
ج) مراقبت كردن از پاكى دل

شايد بتوان گفت كه بهداشت باطنى چيزى غير از پاكى دل نباشد. مراقبت از آلودگى‏هاى دل و صفا دادن به آن همان طهارت جان و روح آدمى است. پيامبر اعظم(ص) مى‏فرمايد: «خداوند تبارك و تعالى به چهره‏ها و دارايى‏هاى شما نمى‏نگرد بلكه به دل‏ها و كرده‏هاى شما مى‏نگرد»(49) و در جاى ديگر فرموده است: «اگر شيطان‏ها بر گرد دلهاى آدميان نمى‏گشتند، هر آينه انسانها ملكوت را مى‏ديدند»(50) و از حضرت مسيح(ع) نقل شده است كه، «اگر شهوت‏ها دلها را از هم ندرند و طمع، آلوده‏شان نسازد و نعمت برخوردارى آنها را سخت نگرداند، بزودى ظرفهاى حكمت خواهند شد» و امام مجتبى(ع) فرموده است: «سالمترين دلها دلى است كه از شبهات پاك باشد» و امام باقر(ع) فرموده است: «هيچ دانشى چون سلامت جويى نيست و هيچ سلامتى چون سلامت دل نيست».(51)
اصولاً گناه سبب پريشانى دلها مى‏شود و از اسلوبشان باز مى‏دارد و آرامش دلها و آسايش آنها را از هم مى‏پاشد و بدين خاطر است كه على(ع) مى‏فرمايد: «هيچ دردى براى دلها، دردناك‏تر از گناهان نيست»(52) و در بيان ديگر بهداشت باطن و پرهيز از دردهاى روحى را حتى مقدمه بهداشت جسم شمرده است، آنجا كه على(ع) فرموده است: «همانا پرواى از خدا، داروى درد قلوب شماست و بينا كننده دلهايتان و شفا بخش بيمارى جسمهايتان و اصلاح كننده تباهى سينه هايتان و پاك كننده آلودگى جانهايتان و زداينده ى نابينايى ديدگانتان»(53) و بالأخره در بيان ديگر، گناهان را اساس ويرانى دلها شمرده است. زيرا كه فرموده است: «هيچ دردى براى دلها دردناكتر از گناهان نيست».(54)
عوامل نشاط دل و بهداشت باطن‏

پيامبر اكرم(ص) در حديثى ياد مرگ و تلاوت قرآن را و در حديث ديگر خداو تلاوت قرآن را و در روايت ديگر موعظه و حكمت را موجب نشاط باطن مى‏داند.(55) چه اين كه در همين راستا امام صادق(ع) استغفار را سبب حيات دل و طهارت باطن مى‏دانند. همچنين پيامبر اكرم(ص) مى‏فرمايد: «اگر مى‏خواهى دلت نرم شود مستمند را اطعام كن و بر سر يتيم دست نوازش بكش»(56) و يا اينكه فرموده است «دلهاى خود را به رقّت عادت دهيد و زياد بينديشيد و از خوف خدا بسيار بگرييد».(57)
د) مداومت بر وضوء و طهارت جسم و جان‏

قرآن كريم مى‏فرمايد «اى كسانى كه ايمان آورديد هرگاه براى نماز برخاستيد صورتها و دستهايتان را تا آرنج بشوييد و سرهايتان و پاهايتان را تا برآمدگى روى پا مسح كنيد… خدا نمى‏خواهد شما در رنج بيفتيد بلكه مى‏خواهد كه شما را پاكيزه سازد و نعمتش را بر شما تمام كند، باشد كه سپاس، گزاريد».(58) آيه شريفه به صراحت بيان مى‏كند كه وضوء موجب پاكيزگى مى‏شود و اين شامل طهارت باطن مى‏گردد. اهميت وضو به قدرى است كه پيامبر اكرم(ص) اجر و مزد معنوى آن را على الخصوص در سرماى شديد زمستان چنين فرموده است: «هر كس در سرماى شديد وضو را به طور كامل بگيرد، دو سهم اجر دارد.»(59) و در بيان ديگرى فرموده است «هر گاه بنده وضو گيرد گناهانش همچون برگهاى اين درخت فرو مى‏ريزد»(60) و بالأخره اينكه، نماز كه ستون و عمود دين است جز با طهارت ظاهرى و معنوى انجام نمى‏پذيرد و كليد آنرا وضو دانسته‏اند، اهميت طهارت ظاهرى و باطن وضو نه تنها به اينجا ختم نمى‏شود بلكه در بيان ديگر آمده است وضو روى وضو موجب مى‏شود كه ده ثواب ديگر بر او نوشته شود، و در سخن ديگر، خداوند توبه او را بى آنكه استغفار كند تجديد گرداند، و در كلام آخر، موجب روشنائى روى روشنائى يعنى نورٌ على نور، دانسته‏اند، حقيقتاً غير از اسلام كدام آئين ديگرى وجود دارد كه نسبت به طهارت ظاهر و باطن اينهمه سفارش كرده باشد و پيروانش را با وعده‏هاى عالى نسبت به آن ترغيب نموده باشد تا آنجا كه پيامبر اكرم(ص) مى‏فرمايد: «در روز قيامت خداوند امّت مرا، بر اثر وضو با چهره‏هاى زيبا و دست و پاى سپيد محشور مى‏كند،(61) و يا اينكه، كسى كه با طهارت بخوابد همانند روزه دار شب زنده دار است و يا اينكه فرموده است «زياد وضو بگير تا خداوند عمر تو را زياد كند. اگر توانستى شب و روز با طهارت باشى اين كار را بكن زيرا اگر در حال طهارت بميرى شهيد خواهى بود».(62) خلاصه اينكه حضرت رضا(ع) درباره حكمت وضو فرموده است: «براى اين كه بنده در حال مناجات با (خداوند) جبّار پاك باشد، فرمان او را اطاعت كرده از آلودگيها و نجاست پاكيزه گردد به اضافه اينكه وضو سبب از بين رفتن كسالت و زدودن خواب آلودگى و پاك ساختن دل براى ايستادن در حضور خداوند جبّار مى‏شود».(63)
ه) ازدواج و بهداشت ظاهرى و باطنى‏

در متون دينى و غير آن ثابت شده است كه ازدواج سهم به سزائى را در سلامت فرد و جامعه دارد و قرآن كريم در مقام تشويق به آن مى‏فرمايد: «آنهائى كه بى همسرند و غلامان و كنيزان درستكارتان را همسر دهيد. اگر تنگدست باشند خدا آنان را از فضل خويش توانگر كند و خدا گشايشگر و داناست»،(64) و در آيه ديگر فرموده است «و از نشانه‏هاى او اين است كه براى شما از خودتان همسرانى آفريد، تا بدان‏ها آرام گيريد و ميانتان دوستى و رحمت نهاد. آرى در اين (نعمت) براى مردمى كه مى‏انديشند بى گمان نشانه هايى است».(65)
ازدواج و انتخاب شريك زندگى، از جهات گوناگون در سلامت جسم و روان انسان نافع است كه يكى از آنها پاسخ صحيح و مثبت دادن به غريزه جنسى است و ديگر اينكه نجات انسان است از انزوا و تنهائى، كه در صورت عدم ازدواج، انسان گرفتار آن مى‏گردد و در نتيجه تبعات زيان آورش را مى‏بيند. پيامبر اعظم(ص) در بيانى فرموده است «هر كه دوست دارد كه پاك و پاكيزه خدا را ديدار كند با داشتن همسر به ديدارش رود»(66) و در بيانى ديگر فرموده است «در اسلام هيچ بنايى ساخته نشد كه نزد خداوند محبوبتر و ارجمندتر از ازدواج باشد»(67) و در تشويق و ترغيب اين امر در سخنان ديگر پيامبر اعظم(ص) چنين آمده است «همسردار خفته نزد خدا فضيلت دارد بر بى همسر روزه گير شب زنده دار»،(68) اهل و عيال اختيار كنيد، زيرا كه اين كار روزى شما را بيشتر مى‏كند و يا بى همسران خود را همسر دهيد زيرا با اين كار خداوند اخلاق آنان را نيكو مى‏گرداند و روزيهايشان را زياد مى‏كند و بر جوانمرديهاى آنان مى‏افزايد»(69) از سوى ديگر افرادى كه در انتخاب همسر كوتاهى مى‏كنند مورد مذمّت قرار گرفته‏اند. امام صادق(ع) مى‏فرمايد: «بدترين مردگان شما بى همسرانند»(70) و يا بدترين افراد شما بى همسران شمايند، دو ركعت نماز فرد همسردار بهتر است از هفتاد ركعت نماز فرد بى همسر»(71) مسئله ازدواج در اسلام به لحاظ منافع فردى و اجتماعى و بهداشتى كه دارد آنقدر مورد اهتمام دين واقع شده كه روايات بسيارى در ستايش افرادى است كه نسبت به ازدواج جوانان اقدام مى‏كنند و يا تشويق به تسريع در ازدواج دختران، و يا نكوهش مهريه سنگين و يا خدمت به زن و شوهر مطرح كردن حقوق هر يك از آنها و دهها مورد ديگر در اين راستا كه از طريق پيامبر اكرم(ص) و اهل بيت(ع) او صادر شده است.
و) رعايت آداب سفره و سلامت جسم و جان

اين موضوع نيز در بهداشت آدمى نقش فراوانى دارد و اسلام در اين راستا توصيه‏هاى اكيدى كرده است، امام مجتبى(ع) در برخى از آداب سفره فرموده است «بايد لقمه‏ها را كوچك برداشته و غذا را خوب جويده و در هنگام خوردن به صورت مردم نظر نكند»(72) و حضرت صادق(ع) فرموده است «هر كس قبل و بعد از غذا دستهايش را بشويد در اول و آخر آن غذا، به آن بركت داده شود وتا زنده است در رفاه بسر برد و از بيمارى جسمى در امان ماند»(73) و در بيان ديگر فرموده است كه پيامبر(ص) از فوت كردن در غذا يا آشاميدنى نهى فرموده است و در سخن ديگر فرموده است «ظرفهاى خود را بدون در پوش نگذاريد، زيرا هر گاه روى ظرفها پوشيده نباشد شيطان در آنها آب دهان مى‏اندازد و هر چه بخواهد از آنها بر مى‏دارد»(74) از امام كاظم(ع) از آدم فرومايه سؤال شد، فرمود «كسى كه در كوچه و بازار مى‏خورد»(75) و باز چنين روايت شده است كه «نشستن بر سر سفره را طولانى كنيد كه اين اوقات از عمر شما به حساب نمى‏آيد» و از على(ع) روايت رسيده است كه «غذاى داغ را سرد كنيد زيرا وقتى غذاى داغ در برابر پيامبر(ص) نهاده شد فرمود: «بگذاريد تا سرد شود. خداوند به ما آتش نمى‏خوراند و بركت در غذاى سرد است.»(76)
آثار پاكيزگى
الف) دنيوى

از برخى روايات گذشته چنين استفاده مى‏شود كه مراعات كردن اصول بهداشت ثمراتى را در پى دارد كه بعضى از آنها عبارتند از طولانى شدند عمر، بالا رفتن سطح سلامت و توانائى بشر، تأمين رفاه جسمى و روانى، جلب رضايت و محبوبيت خداوند، دورى از شباهت داشتن به يهودان، تكميل شدن ايمان، عمل به اقتضاى فطرت، افزون شدن فصاحت انسان، و به خشم آوردن شيطان، نام نيك پيدا كردن، محو شدن بوى بد در انسان، احياى قلب، بى‏نيازى از طبيب، بركت در رزق و جلوگيرى از تهيدستى، نجات از اضطراب و پريشانى، اتمام نعمت از ناحيه پروردگار، از بين رفتن كسالت و تنبلى، مصونيت از وسواس شيطانى، و بالأخره اينكه اقتدا به سيره و سنّت پيامبران و دهها مورد ديگر از آثار بسيار نيك مراعات اصول بهداشت جسم و جان شمرده شده است.
ب) اخروى

اصولاً همه اعمال انسان در دنيا بازتاب آخرتى دارد چرا كه دنيا در كلام دين مزرعه و مقدمه آخرت معرفى شده است و مسئله مورد بحث ما نيز از اين قاعده مستثنى نيست، اهميت دادن به مسئله بهداشت ظاهر و باطن همانطور كه داراى ثمرات دنيوى است، ثمرات اخروى را نيز در بر دارد كه به برخى از آنها كه رواياتشان ملاحظه شد اشاره مى‏گردد.
برخى از ثمرات اخروى آن عبارتند از، دخول در بهشت، هفتاد برابر شدن ثواب نماز، پذيرفته شدن نماز، سپرى در برابر آتش، آسان شدن حساب و كتاب، حفظ دين، سلامت دل، فرو ريختن گناهان، دسترسى به اجر شهيد و شهادت، ديدار خداوند با جسم و جان پاكيزه، در زمره نيكان قرار گرفتن و دهها مورد ديگر كه از ثمرات اخروى مراعات بهداشت جسم و جان شمرده شده است. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: –
1. كتاب بهداشت حوزه‏ها، انتشارات وزارت بهدارى، ص 25. 2. همان مدرك، ص 27. 3. سوره مباركه بقره، آيه 22. 4. سوره مباركه نساء، آيه 57. 5. سوره مباركه مائده، آيه 99. 6. كتاب مكارم الاخلاق. 7. سيرى ديگر در نهج الفصاحه، مؤلف: مرتضى تنكابنى، ص‏112. 8. مدرك قبلى، ص 113. 9. همان مدرك ص‏113. 10. همان مدرك، ص‏360. 11. سنن النبى (ص)، مؤلف: علامه طباطبائى، ص 274. 12. سيرى ديگر در نهج الفصاحه، ص 599. 13. همان مدرك، ص‏599. 14. همان مدرك، ص 600. 15. همان حديث 22. 16. سنن النبى، مولف علامه طباطبائى، ص‏113. 17. سيرى ديگر در نهج الفصاحه، ص 72. 18. سنن النبى مؤلف علامه طباطبائى، ص 144. 19. همان مدرك، ص 145. 20. سنن النبى (ص)، ص‏160-150. 21. سوره مباركه مدثر، آيه 4. 22. سنن النبى(ص)، ص 117. 23. همان مدرك ص 113، سيرى ديگر در نهج الفصاحه، ص‏564. 24. سيرى ديگر در نهج الفصاحه، ص‏564. 25. همان مدرك، ص‏565. 26. سنن النبى (ص)، ص‏174. 27. همان مدرك، ص‏182. 28. سوره مباركه احزاب،آيه 33 . 29. منتخب الميزان الحكمه جلد 2، ص‏625. 30. همان مدرك، ص 625. 31. همان. 32. مكارم الاخلاق طبرسى – حلية المتقين مجلسى – وافى كتاب المطاعم. 33. زندگى نامه چهارده معصوم – مولف آزاد مهر، ص‏58. 34. منتخب ميزان الحكمه جلد 2، ص 619. 35. همان مدرك، ص‏607. 36. همان مدرك، ص 607. 37. همان مدرك، ص 609. 38. همان مدرك، ص 39، حديث 251. 39. همان مدرك، ص 39، حديث 252. 40. همان مدرك، ص 39، حديث 257، 258. 41. همان مدرك، ص 39، حديث 261. 42. همان مدرك، ص 40، حديث 264. 43. همان مدرك، ص 108. 44. همان مدرك، ص‏108. 45. همان مدرك، ص‏1025. 46. همان مدرك، ص 1025. 47. همان مدرك، ص‏1025. 48. همان مدرك، ص 1025. 49. منتخب ميزان الحكمه جلد 2، ص 849. 50. همان مدرك، جلد 2، ص 849. 51. همان مدرك، جلد 2، ص‏849. 52. همان مدرك، ج‏2، ص‏853. 53. همان. 54. منتخب ميزان الحكمه، ج 2، ص‏855. 55. همان. 56. همان. 57. همان. 58. سوره مباركه مائده، آيه 6. 59. منتخب ميزان الحكمه، ج‏2، ص‏1061. 60. همان. 61. همان. 62. همان. 63. همان. 64. سوره نور، آيه 32. 65. سوره روم، آيه 21. 66. منتخب ميزان الحكمه، ص 457. 67. همان. 68. همان. 69. همان. 70. همان. 71. همان. 72. منتخب ميزان الحكمه، ج‏1، ص‏41. 73. همان، ص‏41. 74. همان. 75. همان. 76. همان.

از منظر قرآن و روايات و همچنين مطالعه ابعاد وجودى انسان در مى‏يابيم كه وى موجودى اجتماعى است و براى رشد و تكامل به ارتباط با ديگران نياز دارد. انسان به تنهايى نمى‏تواند، تمام نيازمنديهاى خود را جبران نمايد. او نمى‏تواند بدون پدر و مادر، هم كلاسها، دوستان و آشنايان، زندگى مطلوب و ايده آلى داشته باشد.
على (ع) مى‏فرمايد: «الغريب من لم يكن له حبيب؛ غريب (و تنها) كسى است كه دوست (و همدمى) نداشته باشد.»(1)
نتيجه تنهايى، عقب ماندگى و تباهى است. اسلام و قرآن ستايشگر دستهايى است كه گرماى محبت در آنها احساس مى‏شود و چهره هايى كه به لبخندهاى دوستى آراسته‏اند. على(ع) فرمود: «اعجز النّاس من عجز عن اكتساب الأخوان و اعجز منه من ضيّع من ظفر به منهم؛ ناتوان‏ترين مردم كسى است كه در دوست‏يابى ناتوان، و از او ناتوان‏تر كسى است كه دوستانى را كه بدست آورده (و بر آنها دست يافته) از دست بدهد.»
آن حضرت فرمود: «من لاصديق له لاذخرله؛(2) آن كس كه دوست ندارد، (براى آينده) اندوخته‏اى ندارد».
در حديث ديگرى مى‏خوانيم: «اتّخذ الف صديقٍ الفٌ قليل ولاتتّخذ عدواً و الواحد كثيرٌ؛(3) هزار دوست بگير، و هزار كم است، ولى يك دشمن نگير، كه يكى هم زياد است.»
نقش دوستان‏

تأثير رفيق، چون با انتخاب و علاقه خود انسان صورت مى‏پذيرد، در ساختار وجودى انسان و در روش و منش او از پدر و مادر و معلم و…بيشتر است. در تأييد اين امر تعبيراتى در منابع دينى ما آمده كه به برخى از آنها اشاره مى‏شود:
1. پيامبر اكرم (ص) فرمود: «المرء على دين خليله و قرينه؛(4) انسان بر دين دوست و رفيق خود است».
2. على (ع) فرمود: «سمّى الرّفيق رفيقاً لانّه يرفقك على صلاح دينك فمن اعانك على صلاح دينك فهو الرّفيق الشّفيق؛(5) رفيق را از اين رو رفيق ناميدند كه با تو در آنچه صلاح دينت در آن است موافقت و همراهى مى‏كند. آن كس كه تو را در دينت يارى رساند، رفيق شفيق است».
به همين علت يكى از علل موفقيت انسانهاى موفق و هدايت يافته، دوستان خوب و مناسب بوده است همان طور كه انحرافات، اعتيادها، و ناهنجاريهاى اجتماعى، غالباً در اثر رفاقتهاى ناباب و دوستان منحرف تحقق يافته است. به خاطر نقش كليدى دوست در ساختار وجودى انسان است كه فاطمه زهرا (س) براى تربيت كودكان خويش، از كودكى به اين امر توجه نموده و خطاب به كودكش امام حسن(ع) مى‏فرمايد:
اشبه أباك يا حسن‏

واخلع عن الحقّ الرّسن‏
واعبد الهاً ذاالمنن‏

ولا توال ذا الاحن‏
اى حسن! مانند پدرت على باش و ريسمان را از گردن حق بردار! خداى احسان كننده را پرستش كن و با افراد دشمن و كينه توز دوستى مكن!.(6)
اين جملات نشان مى‏دهد كه از كودكى بايد به كودك تلقين شود كه از دوستان نامناسب پرهيز كند آرى:
صحبت صالح تو را صالح كند

صحبت طالح تو را طالح كند
مى‏رود از سينه‏ها در سينه‏ها

از ره پنهان صلاح وكينه‏ها
نشانه شخصيّت‏

انسان موجودى است كه مى‏تواند شخصيت واقعى خود را پشت پرده‏هاى مختلف پنهان كند، لذا گاهى شناخت افراد مشكل خواهد بود. يكى از بهترين معيارهاى واقعى افراد، دوستان و رفقاى اويند، چون انسان به كسانى روى مى‏آورد كه از نظر باطنى و «شاكله درونى» با آنان همسان باشد:
كبوتر با كبوتر باز با باز

كند هم جنس با هم جنس پرواز
يا به فرموده امير مؤمنان على(ع): «كلّ امرء يميل الى مثله؛(7) هر شخصى به سوى همانند خود تمايل پيدا مى‏كند.»
در منابع اسلامى سخنان زيبا و نغزى در اين رابطه آمده كه به برخى از آنها اشاره مى‏شود:
1. سلمان محمدى از قول پيامبر اكرم(ص) مى‏گويد: «لاتحكموا على رجل بشى‏ء حتى تنظروا الى من يصاحب، فانّما يعرف الرّجل باشكاله و اقرانه و ينسب الى اصحابه و اخوانه؛(8) درباره كسى قضاوت نكنيد تا به دوستانش نظر بيفكنيد، چرا كه انسان بوسيله ياران و دوستانش شناخته مى‏شود و به ياران و برادرانش منسوب مى‏گردد.»
تو اول بگو با كيان زيستى‏

پس آنگه بگويم كه تو كيستى‏
2. پيامبر اكرم(ص) فرمود: «ايّاك و قرين السّوء فانّك به تعرف؛ از همنشينى بد دورى كن، زيرا تو بوسيله او شناخته مى‏شوى».
3. على(ع) فرمود: «من اشتبه عليكم امره ولم تعرفوا دينه فانظروا الى خلطائه فان كانوا اهل دين اللّه فهو على دين اللّه و ان كانوا على غير دين اللّه فلا حظّ له من دين اللّه؛(9) (وضع)هر كسى بر شما مشتبه شد و دين او را نشناختيد، به دوستانش نظر كنيد، اگر اهل دين خدا بودند، او (نيز) پيرو آيين خداست و اگر بر آيين خدا نبودند او (نيز) بهره‏اى از دين خدا ندارد.»
4. و چه زيبا فرمود على(ع): «كلّ جنسٍ يميل الى مثله؛(10) هر جنسى (و هر كسى) به دنبال مثل خود ميل مى‏كند.»
ناريان مر ناريان را جاذبند

نوريان مر نوريان را طالبند
5. نيز على(ع) مى‏فرمايد: «خليل المرء دليل عقله و كلامه برهان فضله؛(11) دوست هر كس نشان (اندازه) خرد اوست و سخنش نشانه فضل (دانش) او.»
6. و فرمود: «الاصدقاء نفسٌ واحدةٌ فى جسوم متفرّقةٍ؛(12) دوستان روح واحدى در جسمهاى پراكنده‏اند.»
خطرات دوستان ناباب‏

هيچ عاقلى به ضرر و زيان خود و خانواده خويش قدم بر نمى‏دارد. حال چرا عده‏اى به ظاهر عاقل حاضر مى‏شوند تن به دوستى رفقاى ناباب بدهند كه به زيان خود و خانواده آنها تمام مى‏شود. در پاسخ بايد گفت:زمينه دوستى با دوستان ناباب به سبب عواملى بروز خواهد يافت كه برخى از آنها عبارتند از:
1. ناهماهنگى و فقدان محبت و عاطفه در كانون خانواده كه باعث كشانده شدن فرزندان به سوى دوستان ناباب مى‏شود.
2. محبتهاى كاذبى كه هماهنگ با خواسته‏هاى جوانان باشد. على (ع) فرمود: «قلوب الرّجال و حشية فمن تألّفها اقبلت عليه؛(13) دلهاى مردم هراسان است، هر كس با آنان مأنوس شود به سوى او رو مى‏آورند.»
3. ناآگاهى والدين و خود جوانان از خطرات دوستان ناباب.
نتيجه رفاقتهاى نامناسب در قرآن

در اين بخش خطرات و زيانهاى دوستى، با رفيقان نامناسب را از ديدگاه قرآن مورد بررسى قرار مى‏دهيم.
1. حسرت ابدى

«عقبه» و «ابى» با هم رفيق بودند. عقبه به حج مشرف شد و پس از بازگشت با دعوت پيامبر(ص) براى وليمه حج خويش، اسلام اختيار كرد، ولى رفيقش ابى او را ملامت و تحريك نمود تا از اسلام برگردد. او نيز سخن رفيقش را پذيرفت و با اهانت به پيامبر اكرم(ص) از دين اسلام برگشت و «مرتد شد» و سرانجام در جنگ بدر كشته شد.(14)
قرآن از زبان «عقبه» در روز قيامت چنين مى‏گويد:
«و يوم يعضّ الظالم على يديه يقول ياليتنى اتخذت مع الرّسول سبيلاً يا ويلتى ليتنى لم اتخذ فلاناً خليلاً* لقد اضلّنى عن الذّكر بعد اذ جاءنى…؛(15) و (به خاطر آور) روزى را كه ستمكار دست خويش را به دندان مى‏گزد و مى‏گويد: «اى كاش با رسول خدا راهى برگزيده بودم. واى بر من!كاش فلانى را دوست انتخاب نكرده بودم! او مرا از ياد حق گمراه ساخت، پس از آنكه بسويم آمد.»
2. خطرناك‏ترين‏ها

همان طور كه رفيق خوب و متدين در شكل‏گيرى شخصيت صحيح و منطقى انسان نقش به سزايى دارد، دوست نامناسب نيز در تخريب شخصيت اخلاقى انسان بسيار مؤثّر و خطر ساز است.
اين خطر عظيم را از مقايسه دو سوره «فلق» و «الناس» به خوبى مى‏توان يافت. در سوره فلق از چهار خطر بسيار بزرگ و مهلك به پناهگاهى عظيم، يعنى «رب فلق» پناه مى‏بريم: «بگو پناه مى‏برم به پروردگار سپيده صبح، از شرّ تمام آنچه آفريده و از شر هر موجود شر در هنگامى كه شبانه وارد شود، و از شر آنها كه با افسون (و سحر) در گره‏ها مى‏دمند (هر تصميمى را سست مى‏كنند) واز شر حسود هنگامى كه حسد مى‏ورزد».(16)
ولى در سوره «ناس» از خطر رفيق بد و ناباب به پناهگاه بسيار محكمى پناه مى‏بريم كه در واقع از سه رويه مستحكم برخوردار است.
«بگو پناه مى‏برم به 1. پروردگار مردم 2. به مالك و حاكم مردم 3. به معبود مردم، از شر و وسوسه گر پنهان كار كه در درون سينه انسانها وسوسه مى‏كند، خواه از پريان باشد يا از انسان.»(17)
مقايسه اين دو سوره كه در اولى از چهار خطر عظيم به يك پناهگاه به نام «ربّ فلق» پناه مى‏بريم و امّا در دومى از بيم خطر يعنى وسوسه گران پنهان كار از آدمى باشد يا جنيان، به يك پناهگاهى بسيار مستحكم‏كه در واقع از سه لايه و مانع برخوردار است پناه مى‏بريم نشان مى‏دهد كه رفيق بد از خطر مار و عقرب و دزدانى كه شبانه مى‏آيند، و هر خطر ديگرى چون: سحر و حسادت و چشم زخم و… و خلاصه از هر خطرى كه قابل تصور است خطرناك‏تر، وحشتناك‏تر و شكننده‏تر است.(18)
3.زيبا ديدن زشتيها

«و قيّضنا لهم قرناء فزيّنوا لهم ما بين ايديهم و ما خلفهم…؛(19) ما براى آنها (گمراهان) همنشينانى قرار داديم كه (زشتى‏ها را) از پيش رو و پشت سر آنها در نظرشان زيبا جلوه دادند.»
4. دخول در آتش جهنم‏

از اهل جهنم پرسيده مى‏شود: چرا وارد دوزخ شديد؟ آنان مى‏گويند: يكى از علتها اين بود كه: «…و كنّا نخوض مع الخائضين؛(20) و پيوسته با اهل باطل همنشين بوديم.»
تا توانى مى‏گريز از يار بد

يار بد، بدتر بود از مار بد
مار بد تنها تو را بر جان زند

يار بد بر جان و هم ايمان زند
رفاقتهاى نامناسب در روايات‏

عامل اكثر فسادهاى اجتماعى، مفاسد جنسى، سرقتها و اعتيادها، رفاقتهاى نامناسب و نارواست. به همين علت معصومان ما را سخت از رفاقت با انسانهاى ناشايست بر حذر داشته‏اند:
1. پاره آتش

پيامبر اكرم(ص) فرمود: «ايّاك و صاحب السّوء فانّه قطعةٌ من النّار لاينفعك ودّه ولايفى لك بعهده؛(21) از دوست بد دورى كن، زيرا او همانند پاره آتش است(كه ايمان سوز است) دوستى او به تو نفعى نمى‏رساند و به پيمانش نسبت به تو وفا نمى‏كند.»
2. همرنگ سازى

على(ع) فرمود: «لاتواخينّ الفاجر فانّه يزيّن لك فعله و يودّ لوأنّك مثله؛حتماً با فاجز، دوستى نكن، زيرا او كار (خلاف) خود را براى تو زيبا جلوه مى‏دهد و دوست دارد تو همرنگ او باشى.»
با بدان كم نشين كه درمانى‏

خوى‏پذير است نفس انسانى‏
3. محو دين‏

على(ع) فرمود: خلطة أبناء الدّنيا تشين الدّين و تضعف اليقين؛(22) (دوستى و) رفت و آمد با فرزندان دنيا، دين را معيوب مى‏سازد و يقين را ناتوان مى‏كند.»
4. شمشير برهنه‏

امام جواد(ع) فرمود: «ايّاك و مصاحبة الشّرير، فانّه كالسيف المسلول يحسن منظره و يقبح اثره؛ از همنشينى با انسان شر بپرهيز كه همچون شمشير برهنه است، ظاهرش زيبا و اثرش بسيار زشت است.»
اى فغان از يار ناجنس اى فغان‏

همنشين نيك جوييد اى مهان‏
مهر پاكان در ميان جانشان‏

دل مده الا به مهر دلخوشان‏
دست زن در ذيل صاحب دولتى‏

تاز افضالش بيابى رفعتى‏
رفاقت يك شبه‏

روزى ابوسعيد ابوالخير از راهى مى‏گذشت. كناسان مشغول پاك كردن مبرز(مستراح) بودند و نجاسات را با خيك بيرون مى‏بردند. صوفيان (و شاگردان او) چون به آنجا رسيدند، به شدت از بوى تعفن آن گريختند. شيخ به آنان گفت: اين نجاسات با زبان حال با من سخن چنين مى‏گويند: «ما آن طعامهاى خوش بوى لذيذيم كه شما زر و سيم بر ما مى‏فشانديد و جانها از بهر ما نثار مى‏كرديد و سختى‏هاى فراوان را در راه بدست آوردن ما تحمل مى‏كرديد، اما همين كه به يك شب با درون شما صحبت (و رفاقت) داشتيم، به رنگ باطن شما درآمديم!
چرا از ما مى‏گريزيد و بينى فرا مى‏گيريد؟ ما رنگ و بوى درون شماييم!
چون شيخ اين سخن را گفت، فرياد از جمع برآمد و بسيار بگريستند!»
علتهاى تأثيرپذيرى‏

در منابع اسلامى درباره پرهيز از دوستان و همنشينان بد و خطرناك به اعلام خطرهاى كلى بسنده نشده، بلكه در روايات فراوانى به اوصاف و ويژگى‏هاى ريز آن نيز اشاره شده است. قبل از بيان اين اوصاف پرسش اين سؤال ضرورى است كه چرا همراهى دوستان بد بر زندگى انسان تأثير بدى دارد و به عكس رفاقت با دوستان خوب تأثير خوب و نيك؟
1. روان كاوان مى‏گويند: افراد، آگاهانه يا ناآگاهانه آنچه را در دوستان و نزديكان خود مى‏بينند، حكايت مى‏كنند. افراد شاد ناآگاهانه شادى را به اطرافيان خود تزريق مى‏كنند، افراد مأيوس دوستان خود را مأيوس و افراد بدبين، همنشينان خود را بدبين بار مى‏آورند و «افسرده دلى افسرده كند انجمنى را».
2. مشاهده مداوم بدى و زشتى، از قبح آن مى‏كاهد و كم كم به صورت امرى عادى در مى‏آيد. بايد دانست كه يكى از عوامل مؤثر در ترك گناه و زشتيها،احساس قبح آن است.
3. تأثير تلقين در انسانها غير قابل انكار است و دوستان بد، همنشينان خود را معمولاً زير بمباران تلقينات مى‏گيرند. همين امر سبب مى‏شود كه گاه بدترين اعمال در نظر آنان زيبا جلوه كند و حس تشخيص را به كلى دگرگون سازد.

4. معاشرت با بدان، حس بدبينى را در انسان، تشديد مى‏كند و سبب مى‏شود كه انسان نسبت به همه كس بدبين باشد و اين بدبينى يكى از عوامل سقوط در پرتگاه گناه و فساد است.(23)
با بدان كم نشين كه صحبت بد

گرچه پاكى تو را پليد كند
آفتاب ار چه روشن است آن را

پاره ابر ناپديد كند
اوصاف دوستان ناشايست‏
1. مجرمان‏

قرآن كريم از زبان اهل آتش و خطاكاران در روز قيامت چنين نقل سخن مى‏كند: «و ما اضلّنا الّا المجرمون؛(24) ما را جز تبهكاران گمراه نكردند.»
2. بخيل، دروغگو…
على(ع) فرمود: «ايّاك و مصادقة الاحمق فانّه يريد ان ينفعك فيضّرك ايّاك و مصادقة البخيل فانّه يقعد عنك احوج ما تكون اليه، ايّاك و مصادقة الفاجر فانّه يبيعك بالتافه و ايّاك و مصادقة الكذّاب فانّه كالسّراب يقرّب عليك البعيد و يبعّد عليك القريب؛(25) از دوستى با احمق بپرهيز، چرا كه وقتى بخواهد به تو نفعى برساند، ضرر خواهد رساند. از دوستى با بخيل بپرهيز، زيرا چيزهايى را كه شديداً به آن نياز دارى از تو باز مى‏دارد. بر حذر باش از دوستى با گناهكار، چرا كه تو را به چيز كم مى‏فروشد. و از دوستى با دروغگو بپرهيز، زيرا دروغگو چون سراب است، دور را در نظر تو نزديك و نزديك را براى تو دور جلوه مى‏دهد.»
3. اشرار

على(ع) مى‏فرمايد: «مجالسة الاشرار يوجب سوء الظّن بالاخيار؛(26) همنشينى با اشرار باعث بدگمانى به خوبان مى‏شود و نيز فرمود: «من صحب الاشرار لم يسلم؛(27)كسى كه با اشرار (و فاسدان) رفاقت كند،(از شرارت آنان) سالم نمى‏ماند.»
4. بدكاران‏

امير مؤمنان(ع) مى‏فرمايد: «احذر مصاحبة الفساق و الفجّار و المجاهرين بمعاصى اللّه؛(28) بپرهيز از رفاقت با فاسقان، وبدكاران، و كسانى كه علنى و آشكارا خدا را معصيت مى‏نمايند.»
5. جاهل‏

على(ع) مى‏فرمود: «صديق الجاهل متعوب منكوب؛(29) دوست انسان نادان سختى داده شده و رنج رسيده است.» و امام هشتم فرمود: «صديق الجاهل فى تعبٍ؛ دوست انسان نادان در رنج است.»
6. انسانهاى بى‏حيا

على(ع) فرمود: «ايّاك و مقاربة من رهبته على دينك عرضك؛(30) از نزديك شدن به كسى كه از او بر دين و آبروى خود بيمناكى بر حذر باش.»
7. اهل هوا

و فرمود: «مجالسة اهل الهوى منساةٌ للايمان و محضرة للشّيطان؛(31) هم نشينى با اهل هوا و هوس، سبب فراموشى ايمان و حضور شيطان است.»
8. منافقان‏

على(ع) به كميل فرمود: «واهجر الفاسقين و جانب المنافقين و لاتصاحب الخائنين؛(32) از فاسقان دورى كن، و از منافقان فاصله بگير، و با خيانت پيشه گان دوستى نكن.»
9. ظالمان‏

على(ع) فرمود: «ايّاك و تطرق ابواب الظّالمين و الاختلاط بهم؛(33) از كوبيدن درب خانه ستم پيشگان، و رفت و آمد با آنان بر حذر باش.»
10. اغفال‏گران‏

على(ع) فرمود: «ايّاك و صحبة من الهاك و اغراك فانّه يخذلك و يوبقك؛(34) بر حذر باش از همراهى كسى كه تو را اغفال مى‏كند و فريبت مى‏دهد، زيرا چنين شخصى تو را خوار و هلاك مى‏كند.»
11. وسوسه گران‏

امام صادق(ع) فرمود: «من جالس اهل الرّيب فهو مريب؛(35) هر كس با اهل شك همنشين شود، پس او نيز مردد مى‏شود.»
12. بدعت گزاران‏

در روايت مى‏خوانيم: «لاتصحبوا اهل البدع ولاتجالسوهم فتصيروا عند النّاس كواحدٍ منهم؛(36) اهل بدعت را همراهى نكنيد، و با آنان همنشين نشويد، چرا كه شما نيز در نزد مردم جزء آنان بحساب مى‏آييد.»
13. معصيت كاران‏

امام صادق(ع) فرمود: «لاينبغى للمؤمن ان يجلس مجلساً يعصى اللّه فيه ولايقدر على تغييره؛(37) سزاوار نيست براى مؤمن كه در مجلسى كه خداوند در آن معصيت مى‏شود و قدرت بر تغيير آن ندارد بنشيند.»
در روايت ديگرى مى‏خوانيم: «ايّاك و مواطن التّهمة و المجلس المظنون به السّوء فانّ قرين السّوء جليسه؛(38) بر تو باد دورى جستن از جايگاههاى تهمت و مجلسى كه به آن گمان بد مى‏رود، زيرا همراه بد، همنشين خود را تغيير مى‏دهد (و هم رنگ خود مى‏سازد).»
14. مرفّهين بى درد

پيامبر گرامى اسلام (ص) فرمود: «اربع يمتن القلب الذّنب على الذّنب و مجالسة الموتى و قيل له يا رسول اللّه و ماالموتى؟ قال كلّ غنىٍّ مترفٍ؛(39) چهار چيز قلب انسان را مى‏ميراند، تكرار گناه… همنشينى با مردگان، از پيامبر سؤال شد: اى رسول خدا! مردگان كيانند؟ فرمود: ثروتمندانى كه مست ثروتند.»
15. بد عقيده‏

سليمان بن جعفر جعفرى مى‏گويد: خدمت امام هفتم(ع) رسيدم! حضرت فرمود: چه شده كه تو را نزد عبدالرحمان بن يعقوب مى‏بينم؟ عرض كردم: او دايى من است. فرمود: «او اعتقاد نادرستى درباره خدا دارد: «فامّا جلست معه و تركتنا و امّا جلست معنا و تركته؛(40) پس يا با او بنشين و ما را رها كن و يا با ما بنشين و او را ترك كن.»
همچنين عنوان بصرى يكى از شيعيان امام صادق(ع) نزد حضرت مشرف شد، ولى چون با مالك بن انس از عالمان اهل سنت رفت و آمد داشت، حضرت به او اعتنا نكرد، عنوان بصرى مى‏گويد: من مالك را رها نمودم و در نزد قبر پيامبراكرم(ص) دعا و تضرّع نمودم تا قلب امام صادق(ع) بر من مهربان شود و سپس خدمت حضرت رفتم. امام با گرمى از من استقبال كرد و آنگاه سخنان گرانبهايى درباره حقيقت علم برايم بيان نمود.
اين فرمايشات با عنوان «حديث عنوان بصرى» معروف است و توشه گرانبهايى است براى سالكان و عارفان كوى دوست.(41)
زيد بن محمد، معروف به «زيدالنار» برادر حضرت رضا(ع) ادّعاى امامت كرد و حضرت رضا(ع) قسم ياد كرد تا زمانى كه زنده است با او سخن نگويد. روزى زيد بر حضرت سلام كرد، حضرت جواب سلام او را نداد. عرض كرد: من پسر پدرت هستم، جواب سلام مرا نمى‏دهى؟ امام هشتم فرمود: «انت أخى ما أطعت اللّه فاذا عصيت اللّه لا أخاء بينى و بينك؛(42)تو برادر من هستى تا زمانى كه خدا را اطاعت كنى، پس هنگامى كه خدا را نافرمانى كردى، بين من و تو برادرى نيست.»
16. بد زبان‏

امام صادق(ع) دوستى داشت كه همواره در محضر آن حضرت بود. روزى دوستش به غلامش گفت: اى زنا زاده كجا بودى! حضرت دستش را بر پيشانى خود زد و فرمود: سبحان اللّه! آيا نسبت ناروا به مادرش دادى؟ من تو را با تقوا مى‏دانستم، ولى اكنون مى‏بينم كه تقوا ندارى! او عرض كرد: «فدايت شوم! مادر اين غلام از اهالى سِند (سرزمين هند) و بت پرست است (بنابراين ناسزا به او اشكال ندارد). حضرت فرمود: آيا نمى‏دانى كه هر امّتى بين خود قانون ازدواج دارند؟ آنگاه فرمود: از من دور شو! پس از اين حادثه هرگز امام صادق(ع) با او ديده نشد تا اين كه مرگ بين او و آن حضرت جدايى افكند.»(43)
17. سخن چين‏

امام صادق(ع) فرمود: «احذر من النّاس ثلاثة: الخائن و الظّلوم و النّمّام لانّ من خان لك و من ظلم لك سيظلمك و من نمّ اليك سينمّ عليك؛(44) از سه گروه از مردم دورى كن، خائن، ستمگر و سخن چين؛ زيرا كسى كه به نفع تو خيانت كند و به سود تو ستم روا دارد، به زودى در حق تو (نيز) ستم مى‏كند و فردى كه به سود تو سخن چينى نمايد، به زودى عليه تو سخن چينى خواهد كرد.»
18. خلاف كار

على(ع) مى‏فرمايد: «واحذر مصاحبة من يفيل رأيه و ينكر عمله فانّ الصّاحب معتبر بصاحبه؛(45) از دوستى با بى خرد و خلافكار بپرهيز، زيرا همراه (شخصى) با رفيق خود سنجيده (و شناخته) مى‏شود.»
19. دنيا پرستان‏

على(ع) فرمود: «خلطة أبناء الدنيا تشين الدّين و تضعف اليقين؛(46) با دنياپرستان در آميختن دين را معيوب مى‏سازد و يقين را تضعيف مى‏كند.»
20. غافلان اهل باطل‏

در دعاى ابوحمزه ثمالى مى‏خوانيم «او لعلّك رأيتنى فى الغافلين فمن رحمتك ايستنى…أو لعلّك رأيتنى الف مجالس البطّالين فبينى و بينهم خلّيتنى؛(47) شايد مرا در ميان اهل غفلت يافتى و بدين جرم مرا از رحمتت مأيوس كردى… و يا شايد ديدى در مجالس اهل باطل الفت گرفته‏ام پس مرا در ميان آنها واگذاشتى.»
21. بى انصاف‏

پيامبر اكرم(ص) فرمود: «لاخير لك فى صحبة من لايرى لك مثل الّذى يرى لنفسه؛(48) خيرى براى تو در همراهى كسى كه آنچه براى خود روا مى‏دارد، براى تو روا نمى‏دارد، نيست.»
22. كسى كه يارى و هدايت نكند

على(ع) فرمود: «من لم يصحبك معيناً على نفسك فصحبته و بال عليك ان علمت؛كسى كه در دوستى‏اش با تو براى هدايتت تلاش نكند، اگر بدانى، اين رفاقت وزر و بال براى تو است.»
23. دشمن دوست‏

على(ع) فرمود: «لاتتخذنّ عدوّ صديقك صديقاً؛(49) هرگز دشمن دوست خود را به دوستى انتخاب مكن.» پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: –
1. نهج البلاغه، نامه 31. 2. منتخب ميزان الحكمه، محمد محمدى رى شهرى، سيد حميد حسينى(قم، دارالحديث، 1422 ق، ص 290. 3. وسائل الشيعه، شيخ حر عاملى،(بيروت داراحياء التراث العربى) ج 8، ص 407، روايت 2 و 3. 4. اصول كافى، محمد بن يعقوب كلينى، ترجمه مصطفوى، كتاب فروشى اسلاميه، ج 4، ص 82. 5. غررالحكم، عبدالواحد آمدى، شرح خوانسارى (چاپ دانشگاه تهران) ج 3، ص 79، حديث 3878. 6. فرهنگ سخنان حضرت فاطمه زهرا، محمد دشتى، قم انتشارات مشهور، چاپ اول 1380، ص 135 – 136. 7. غررالحكم، عبدالواحد آمدى(دانشگاه تهران)، ج 2، ص 545، ش 38. 8. سفينة البحار، شيخ عباس قمى، مكتبة السنايى، ج 2، ص 27 و تفسير نمونه، ج 15، ص 73. 9. بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، تهران، دارالكتب الاسلامية، ج 74، ص 197 و تفسير نمونه، ج 15، ص 73. 10. غررالحكم، ج 1، ص 545، ش 37. 11. همان، ص 399، ش 51. 12. منتخب ميزان الحكمة، محمدى رى شهرى، سيد حميد حسينى، قم، دارالحديث، 1422 ق، ص 290. 13. بحارالانوار،(چاپ بيروت)، ج 6، ص 175. 14. نهج البلاغه، ص 634، حكمت 50. 15. تفسير نمونه، ج 15، ص 69. 16. سوره فرقان، آيه 27 – 29. 17. سوره فلق، آيه 1 – 5. 18. سوره ناس، آيه 1- 6. 19. اقتباس از سخنان آيت اللّه حسين مظاهرى. 20. سوره فصلت، آيه 25. 21. سوره مدثر، آيه 42 – 45. 22. كنزالعمال، على متقى هندى، بيروت مؤسسة الرساله، ج 9، ص 45، ش 24855. 23. غررالحكم، ص 397، ش 35. 24. پيام قرآن، ناصر مكارم شيرازى و همكاران مدرسه على بن ابى طالب، ج 1، ص 163. 25. سوره شعراء، آيه 99. 26. نهج البلاغه، ص 632، حكمت 38 و اصول كافى، مترجم (همان) ح 4، ص 85. 27. بحارالانوار، ج 74، ص 198. 28. غررالحكم، ص 587، ش 644. 29. منتخب الميزان (همان)، ص 290، حديث 3496. 30. همان، روايت 3498. 31. دانشنامه امام على، على اكبر رشاد، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى، ج 4، ص 446. 32. همان، نهج البلاغه، خطبه 86. 33. نهج البلاغه، فيض الاسلام، ص 1145. 34. مستدرك الوسائل (همان)، ج 2، ص 67. 35. غررالحكم، ص 152. 36. بحارالانوار، ج 74، ص 197. 37. اصول كافى، دارالكتب الاسلامية، ج‏4، ص‏83. 38. همان، ج‏4، ص‏82. 39. وسائل الشيعه، ج 2، ص 270. 40. اصول كافى مترجم، ج‏2، ص 274 41. بحارالانوار، داراحياء التراث، ج 1، ص 226. 42. همان، ج 49، ص 221. 43. وسائل الشيعه، ج‏11، ص 331. 44. على بن شعبه، تحف العقول، ص 316. 45. نهج البلاغه، محمد دشتى، نامه 69، ص 610. 46. غررالحكم، ص 397، ش 35. 47. مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمى، دعاى ابوحمزه ثمالى. 48. منتخب ميزان الحكمة، ص 290، روايت 3494. 49. نهج البلاغه، محمد دشتى، نامه 31، ص 534.

اخبار جهان اسلام‏

المنار فاش كرد: نيروهاى جنبلاط و جعجع در اسرائيل آموزش مى‏بينند. (16/1/86)
پاسخ سيد حسن نصراللّه به توطئه عوامل آمريكا در لبنان: حزب اللّه شكست‏ناپذير است.
درگيرى‏هاى مذهبى در پاكستان 70 كشته و 83 مجروح بر جا گذاشت. (20/1/86)
در سالگرد حمله اشغالگران، 2 ميليون عراقى فرياد «مرگ بر آمريكا» سر دادند. (21/1/86)
سه روز عزاى عمومى در عراق به علت انفجار پارلمان اين كشور اعلام شد. (25/1/86)
به رغم تلاش غرب براى تفرقه افكنى ميان شيعه و سنى ديدار علماى اهل سنت با آيت اللّه سيستانى صورت گرفت. (30/1/86)
دانشجويان لبنانى: سفير آمريكا: دهان گشادت را ببند.
اشغالگران به خانه‏هاى مردم در بغداد و موصل يورش بردند. (1/2/86)
دموكراسى و حقوق بشر به روايت اشغالگران در عراق برقرار است. تفنگداران آمريكايى حتى نيمه‏هاى شب به داخل منازل مردم يورش مى‏برند و كودكان را هم مورد بازرسى قرار مى‏دهند.
12 تفنگدار آمريكايى و انگليسى در عراق به هلاكت رسيده و 32 تن زخمى شدند. (5/2/86)
رژيم صهيونيستى ساختمان شوراى عالى اسلامى قدس را ويران كرد. (6/2/86)
جان بولتون از پشت صحنه جنگ لبنان و همكارى برخى كشورهاى عربى با اسرائيل براى نابودى حزب اللّه پرده برداشت. (9/2/86)
مردم تركيه عليه توطئه جديد لائيك‏ها به خيابان‏ها ريختند. (10/2/86)
با ابطال انتخابات رياست جمهورى، لائيك‏هاى تركيه راه پيروزى اسلامگرايان را سد كردند. (12/2/86)
سيد حسن نصراللّه: گزارش وينوگراد پيروزى حزب اللّه و شكست اسرائيل را در تاريخ ثبت كرد.
در واكنش به اهانت به مرجعيت شيعه، تظاهرات مردم نجف عليه شبكه الجزيره صورت گرفت.
چهار كارمند سفارت آمريكا و سه نظامى اين كشور در عراق به هلاكت رسيدند. (15/2/86)
اخبار داخلى

با تعهد كتبى انگليس و در آستانه ميلاد پيامبر رحمت(ص)، ايران تفنگداران متجاوز را عفو كرد.
نحوه واگذارى شركت مخابرات به بخش خصوصى تعيين شد. (16/1/86)
اتفاق نظر محافل خبرى، سياسى جهان، ايران بازى را برد و انگليس عمليات بازرسى دريايى را متوقف كرد.
رهبر انقلاب: جبهه استكبار مغلوب جبهه اسلام شده است.
رهبر انقلاب: منشور وحدت اسلامى به همت علماى اسلامى تدوين شود.
جشن هسته‏اى دوشنبه با حضور رئيس جمهور در نطنز برگزار مى‏شود. (18/1/86)
سخنگوى وزارت امور خارجه: دولت انگليس طى نامه‏اى رسماً از ايران عذرخواهى كرده است. (20/1/86)
با تزريق گاز به 3000 سانتريفيوژ، توليد صنعتى سوخت هسته‏اى در ايران آغاز شد.
رئيس سازمان انرژى اتمى اعلام كرد: برنامه بعدى ايران نصب 54 هزار سانتريفيوژ است.
معاون ناجا: 86 درصد مردم خواهان برخورد با بدحجابى هستند. (23/1/86)
ابعاد شكنجه‏هاى مأمورين سيا از زبان جلال شرفى ديپلمات ربوده شده توسط نيروهاى آمريكايى در عراق تشريح شد. (23/1/86)
ايران به رتبه بيست و يكمين اقتصاد بزرگ دنيا صعود كرد. (25/1/86)
رئيس جمهور در اجتماع بزرگ مردم فارس: پاسخ هر قطعنامه را با يك پيشرفت جديد خواهيم داد.
سر لشگر فيروزآبادى: سلاح هايى داريم كه دشمن نام آنها را هم نشنيده است. (28/1/86)
فرمانده كل قوا: ارتش امروز قدرتمندتر از هميشه است. (29/1/86)
وزير امور خارجه: نشست شرم الشيخ تضعيف همسايگان عراق است. (1/2/86)
با 141 رأى مجلس از عمر دولت كاست و بر عمر خود افزود. مجلس با تصويب طرحى 7 ماه به عمر نمايندگى خود افزود و چهارماه از عمر دوره رياست جمهورى فعلى كم كرد. اين طرح پيش از اين به دليل مخالفت صريح با چند اصل قانون اساسى از سوى شوراى نگهبان رد شده بود.
مجلس طرح تجميع انتخابات را تصويب كرد.
سخنگوى وزارت خارجه:«توقف غنى سازى» از ادبيات هسته ايران حذف شده است. (3/2/86)
لاريجانى: پيش شرط نمى‏پذيريم. (4/2/86)
مجلس به 2 فوريت لايحه كاهش قيمت گازوئيل رأى داد.
با برگزارى راهپيمايى ضد استكبارى فرياد «مرگ بر آمريكا» در صحراى طبس طنين انداز شد.
بهره بردارى از بزرگترين معدن طلاى كشور آغاز شد. (5/2/86)
امام جمعه موقت تهران در دفاع از طرح مبارزه با فساد و فحشا: كارشكنى نكنيد، توطئه دشمن سازمان يافته است.
لاريجانى در ديدار با سولانا در آنكارا: غرب بايد به مصالحه با ايران تن دهد.
ائمه جمعه از اجراى طرح امنيت اجتماعى و مقابله با پديده بدحجابى حمايت كردند. (8/2/86)
رهبر انقلاب در پيامى به مناسبت آغاز سومين دوره شوراى اسلامى شهر و روستا: انگيزه‏هاى حزبى شوراها را از كار مى‏اندازد.
در پى تماس تلفنى نخست وزير عراق و موافقت رئيس جمهور، ايران در اجلاس شرم الشيخ شركت مى‏كند.
رهبر انقلاب: شوراها بايد با پرهيز از جناح‏بنديها خود را وقف خدمت به مردم كنند.
وزيرى هامانه از امضاى 38 ميليارد دلار قرار داد نفتى خبر داد. (10/2/86)
كارگران خواستار گسترش چتر حمايتى دولت شدند.
رئيس جمهور در مراسم تجليل از معلمان نمونه: معلمى سوختن و ساختن است بر سر آنها منت نگذاريد.
در ديدار لاريجانى دبير شوراى اسلامى امنيت ملى كشورمان با آيت اللّه سيستانى، آخرين تحولات منطقه و ناامنى‏هاى موجود در عراق مورد بحث و بررسى قرار گرفت. (12/2/86)
رهبر انقلاب: جامعه معلمان پاكدامن، متعهد و صبور است. معلمان چون كوه مقابل توطئه‏ها ايستاده‏اند. (13/2/86)
وزير خارجه در اجلاس شرم الشيخ: اشغالگران عامل ناامنى در عراق هستند. ادامه كار اشغالگران آمريكايى در عراق به افزايش تروريسم منجر شده است.
آيت اللّه هاشمى رفسنجانى: آمريكا در منطقه به ديوار بلند دين برخورد كرده است. (15/2/86)
اخبار خارجى‏

سرنگونى هلى كوپتر آمريكايى در بغداد 4 تفنگدار را به هلاكت رساند. (22/1/86)
ژنرال‏هاى آمريكايى با تمرد از مأموريت جنگى: كاخ سفيد نمى‏داند در عراق چه غلطى مى‏كند. (23/1/86)
5 كشور اروپايى به پيمان ناتو مى‏پيوندند. (25/1/86)
تشنج در مسكو، موافقان و مخالفان پوتين به جان هم افتادند. آمريكا مزد روسيه را داد. (26/1/86)
يك مرد مسلح با حمله به خوابگاه دانشجويان و دانشكده فنى دانشگاه ويرجينياى آمريكا 33 دانشجو را به قتل رساند و بالغ بر 15 نفر را زخمى كرد.
فيگارو: عراق به جهنمى براى اشغالگران تبديل شده است. (29/1/86)
در پى چند حمله مسلحانه مرگبار وحشت و دلهره آمريكا را فرا گرفت.
امروز فرانسه براى تعيين جانشين شيراك انتخابات برگزار مى‏كند. (2/2/86)
پيشنهاد لغو وتو در دستور كار مجمع عمومى سازمان ملل قرار گرفت. (3/2/86)
نخست وزير عراق: نمى‏گذاريم آمريكا در بغداد ديوار حائل بسازد.
يلتسين درگذشت. (4/2/86)
عبداللّه گل نامزد رياست جمهورى تركيه شد. (5/2/86)
نخست وزير ژاپن قانون اساسى اين كشور را منسوخ اعلام كرد. (6/2/86)
هشدار پوتين به ناتو: روسيه از پيمان كنترل تسليحاتى خارج مى‏شود.
توليد كنندگان و تجار آلمانى: آلمان بزرگترين بازنده تحريم عليه ايران خواهد بود. (8/2/86)
سولانا: ايران بازيگر كليدى خاورميانه است.
فرماندهان آمريكايى: اميدى به پيروزى نظامى در عراق نيست. (9/2/86)
اتحاديه ضد امپرياليستى در آمريكاى لاتين تشكيل شد. (10/2/86)
دادگاه قانون اساسى تركيه با فشار ارتش و احزاب لائيك، انتخابات رياست جمهورى را باطل اعلام كرد.
سركرده شبكه القاعده در عراق كشته شد. (12/2/86)
بوش مصوبه كنگره براى خروج از عراق را وتو كرد. (13/2/86)
نورى مالكى: مردم عراق با قيموميت و دخالت بيگانگان در كشور مخالفند. (15/2/86)
پاورقي ها:

آخرين قسمت‏
نمونه‏هاى ارزنده و آموزنده‏

قرآن مجيد و حديث پايه و اساس فلسفه تعليم و تربيت اسلامى را تشكيل مى‏دهد و در اسلام هدف از علم هر آن چيزى است كه با موضوعات دينى پيوستگى دارد و منشأ و منبع آن قرآن و سنت است و بسيارى از مربيان دوره اوليه همان قاريان و حافظان قرآن كريم بودند، دانشمندان جهان اسلام با توجه به اين كه شالوده آموزش و پرورش اسلامى بر اين دو محور است نظريات تربيتى خود را در خصوص فراگيرى كتاب آسمانى اسلام در دوران كودكى اعلام داشته‏اند و برخى از فقيهان بر استحباب و حتى وجوب آموزش قرآن به اطفال فتوا دادند و گفتند: اگر كودك قرآن را فرا گيرد بالغ شود آن سان كه بر چگونگى نماز خواندنش وقوف دارد و حفظ قرآن در كودكى به مراتب از حفظ آن در سنين بزرگسالى برتر است و در خاطر كودك پيوند، نفوذ و ثبات افزون‏ترى خواهد يافت.(1) آنان به ابن عباس شاگرد حضرت على(ع) استدلال مى‏نمايند كه وقتى رسول اكرم(ص) رحلت يافت وى با وجود آن كه كودكى بيش نبود سوره‏هاى اواخر قرآن را ياد گرفته بود و در حافظه داشت.(2) ابن سحنون (160 – 240 ه.ق) از علماى مسلمان كه در خصوص تعليم و تربيت اسلامى اظهار نظر نموده و اثرى به نام آداب المعلمين دارد يادآور مى‏شود: «آموزش قرآن بايد از سنين طفوليت شروع شود چون در اين سال‏ها قرآن با گوش و خون كودك عجين خواهد شد…»(3) ابوعلى سينا كه عقيده دارد تربيت اخلاقى كودك با گرفته شدن او از شير آغاز مى‏گردد خاطرنشان مى‏نمايد: زمانى كه كودك توانايى حرف زدن و درك گفتار را بدست آورد آماده پذيرش تلقين است و لذا بايد قرآن و اصول واجبات دينى به وى آموخته شود. ابن سينا خود اين مراحل را طى كرده و در پنج سالگى برنامه فوق را ياد گرفته بود.(4)
غزالى معتقد است در كار تحصيل كودك بايد نهايت دقت به عمل آيد، علوم ارزنده و مورد لزوم به وى آموخته شود، در آموزش او روش صحيح جهت نيل به هدف انتخاب گردد، در جهت انجام اين امر در آغاز انتخاب معلم پرهيزگار و دلسوز و آگاه اهميت اساسى دارد معلم بايد قرآن، حديث، حكايت پارسيان…(را) به كودك ياد بدهد، وى تأكيد مى‏كند هدف از تعليم و تربيت كودك آمادگى كامل بخشيدن به كودك در اطاعت از حق تعالى است.(5)
عبدالرحمن بن خلدون(732 – 808 ه.ق) مى‏نويسد:
«… در آغاز لازم است به كودكان قرآن تعليم شود كه آموزش قرآن يكى از شعائر دينى است. آيات قرآن و پاره‏اى از متون حديث سبب فزونى و تحكيم مبانى ايمان مى‏گردد. بنابر اين بايد قرآن به منزله اساس و مبناى تعليم قرار گيرد و ديگر ملكاتى كه محصّل ياد مى‏گيرد همه مبتنى بر آن خواهد بود. تعليم در خردسالى به جهت آن كه در روح و جان طفل رسوخ مى‏نمايد، بيشتر مؤثر است و چنين تعليمى اصل و پايه تحصيلات آتى قرار مى‏گيرد زيرا هر آنچه نخست و در آغاز در دل نقش گيرد پايه و مبناى ملكات به شمار مى‏آيد و كسى كه تعليم و تربيت او بر آن پايه بنا گردد درست بر همان پايه و شيوه پرورش خواهد يافت…»(6)
وى درباره قرآن و دليل محور قرار گرفتن آن در جريان تعليم مى‏گويد:
«…علت اين كه بر اين جارى شده كه بخصوص قرآن را در تعليم بر ديگر مواد مقدم مى‏دارند از نظر برگزيدن تبرك و ثواب و هم از بيم آن است كه مبادا در نتيجه پيش آمدهايى كه براى فرزندان در دوره جنون كودكى پيش مى‏آيد مانند آفات (گوناگون) و جدايى از كسب دانش (ترك تحصيل) فرصت ياد گرفتن قرآن را از دست بدهند.
زيرا فرزند تا هنگامى كه صغير است و تحت تكفل پدر و مادر، مطيع فرمان آنهاست، ولى هنگامى كه از مرحله بلوغ درگذرد و خود را از زير فرمان اجبارى پدر و مادرها رها بيابد چه بسا كه غرور جوانى او را در پرتگاه بيكارى و تنبلى فرو افكند، از اين رو در دوره تكفل فرزند… مغتنم مى‏شمرند كه او را به خواندن قرآن وا دارند تا مبادا اين دوره سپرى شود و در اين امر تهيدست بارآيد…»(7)
اهميت و برترى آموزش قرآن بر ساير موارد مورد تأكيد و عنايت غالب متفكران مسلمان بوده است و برخى به لوازم فراگيرى قرآن تأكيد كرده‏اند چنانكه ابو على سينا به آموختن قواعد عربى به كودك توصيه مى‏كند.(8) عدّه‏اى نيز مى‏گويند از ابزار ديگر يادگيرى قرآن خط است آن گونه كه قابس از ابن سحنون نقل مى‏كند: شايسته است معلم، كودكان را اِعراب قرآن بياموزد و اين براى او ضرورى است و علاوه بر آن تعليم خط نيكو و شكل و هجاء از جمله لوازم معلمى است.(9) البته اهتمام به زيبايى خط و تعليم آن در برخى از بلاد اسلامى از جمله شمال آفريقا مرسوم بوده است و مردمان نواحى شرق جهان اسلام فراگيرى قرآن را با تعليم خط در نياميخته‏اند.(10) از اين روست كه مشاهده مى‏شود در آثار ابوعلى سينا، امام محمد غزالى و خواجه نصيرالدين طوسى سخن از تعليم خط به اطفال وجود ندارد.(11)
ابن جبير مى‏نويسد: در بسيارى از مناطق، تعليم قرآن غير از خواندن و نوشتن است و شاگرد درس قرآن را مى‏گيرد و خط را نيز جداگانه مى‏آموزد. معلم خط نيز فقط خط تعليم مى‏كند و به عنوان خوشنويس قابليت و معروفيت دارد.(12) ابن بطوطه هم اين نكته را مورد توجه قرار داده است:
معلم خط غير از معلم قرآن است اولى ضمن تدريس اشعار به كار مشخصى نيز مى‏پردازد اما كسى كه كار تعليم قرآن را به عهده دارد به جهت حرمت و احترام قرآن به امور ديگر نمى‏پردازد كودك پس از آموزش قرآن به خط و مشق آن مى‏پرداخت و معلم خط چيز ديگرى تعليم نمى‏داد.(13)
يكى از مراكزى كه به كودكان قرآن مى‏آموخت مكتب خانه‏هاست، براى تعليم كودك در اين مراكز سن و سال معلوم و معينى موجود نيست و به والدين و اراده فرزندان آنان وابستگى داشت، غالباً كودك را به محض درك و تميز به مكتب مى‏فرستادند، گفته مى‏شود كه امين فرزند هارون الرشيد در چهارسالگى شروع به‏آموزش كرد، اساس و پايه تعليم و تربيت در مكتب‏ها را قرآن تشكيل مى‏داد آموزش با قرآن آغاز مى‏شد و دوره حفظ آن سه سال طول مى‏كشيد در تلفظ و قرائت قرآن دقت مى‏شد و معلمان انتظار داشتند كودكان روخوانى را صحيح بخوانند زيرا غلط خواندن كلام خدا را گناه مى‏دانستند، در مكتب خانه‏ها بدون تعليم و آموزش قرآن هر تلاش ديگرى را بى معنا و نامفهوم به حساب مى‏آوردند.(14)
در شرح حال بزرگان علم و عرفان نيز غالباً ديده مى‏شود كه آنان در هنگام كودكى به تعلم و حفظ قرآن اشتغال داشته‏اند. خواجه عبداللّه انصارى در شرح حال خود نوشته است: در هنگام كودكى به مقرى شدمى و قرآن خواندمى و چون بازآمدمى به درس شدمى.(15) مصلح‏الدين سعدى شيرازى به اين دوران اشاره دارد: «ياد دارم كه در ايام طفوليت متعبد بوده و شب خيز و مولع زهد و پرهيز، شبى در خدمت پدر نشسته بودم و همه شب ديده بر هم نبسته و مصحف عزيز بر كنار گرفته.»(16) ابو على سينا، محى الدين عربى و محمد جرير طبرى، صاحب تفسير و تاريخ، در پايان هفت ساله اول زندگى آموزش قرآن را به پايان رسانيده بودند و اين ويژگى مؤيّد آن است كه دانشوران مذكور در سنين قبل از آن به فراگيرى اين كتاب آسمانى اهتمام ورزيده‏اند.(17) دكتر ذبيح اللّه صفا مى‏نويسد:
«اولين چيزى كه در مكتب مى‏آموختند خواندن و نوشتن بود و لفظ مكتب و كتاب خود مؤيّد اين معناست كه كودكان را در آنها نوشتن و بالنتيجه خواندن مى‏آموختند، پس از اين مرحله اولين چيزى كه اطفال بايد بخوانند قرآن بود، تعليم قرآن از آن جهت كه كتاب مقدّس دينى است در تمام مكاتب معمول و متداول بود زيرا بر هر مسلم اطلاع بر قرآن فرض است…»(18)
گلدزيهر (GOLDZIHER) كه در دانشنامه اديان و اخلاق مطالبى درباره آموزش و پرورش اسلامى نوشته است، به هنگام بحث از آموزش مقدماتى در اسلام كوشيده است ثابت كند كه مكتبهاى آموزش دهنده قرآن به آغاز اسلام باز مى‏گردد اما دكتر احمد شلبى استاد تاريخ و تمدّن اسلامى در دانشگاه قاهره اين ادعا را مورد تأمّل قرار مى‏دهد و مى‏گويد: به باور من اين نهاد و جايگاه (مكتب براى آموزش قرآن و مقدمات دينى) در روزگارى واپسين بنياد يافت.(19) وى مى‏افزايد: در صدر اسلام كودكان همراه با بزرگسالان به حلقه‏هاى در مسجدها مى‏پيوستند، ابن عباس در شمار اين اطفال بود، غالب خردسالان قرآن را يا از پدران خود مى‏آموختند و يا از آموزگاران خصوصى.(20)
در قرون معاصر نيز كودكان نزد مادر يا بانوانى به نام ملاباجى به فراگيرى قرآن مبادرت مى‏نمودند، مقام معظم رهبرى حضرت آية اللّه خامنه‏اى در خاطرات ارزنده خويش، يادآور شده‏اند:
«…مادرم يك خانم بسيار فهميده، با سواد، كتابخوان، داراى ذوق شعرى و هنرى و با قرآن كاملاً آشنا بود و صداى خوشى هم داشت. ما وقتى بچه بوديم همه مى‏نشستيم و مادرم قرآن مى‏خواند. خيلى هم قرآن را شيرين و قشنگ مى‏خواند، ماها دورش جمع مى‏شديم و براى ما به مناسبت، آيه هايى را كه در مورد زندگى پيامبران هست مى‏گفت… در سنين قبل از مدرسه شايد چهار سال يا پنج سالم بود كه من و برادر بزرگترم را با هم در مكتب دخترانه گذاشتند يعنى مكتبى كه معلمش زن بود و بيشتر دختر بودند، چند نفر پسر هم بودند البته من خيلى كوچك بودم… گذاشته بودند كه ما قرآن ياد بگيريم چون در مكتب‏ها معمولاً قرآن درس مى‏دادند…»(21)
شهيد دكتر محمد جواد باهنر در زندگينامه خود نوشت خويش نيز به اين نكته اشاره كرده و گفته است:
«…من از كودكى در سن پنج سالگى به مكتب خانه‏اى سپرده شدم كه نزديك منزلمان بود…و همين پيش آمد مكتب خانه بسيار خير بود، براى اين كه در همين مكتب خانه بانوى متدينه‏اى بود كه قرآن را نزد ايشان مى‏خواندم…»(22)
وقتى كه از علامه محمد تقى جعفرى پرسيدند از مادرتان چه خاطره‏اى داريد؟ در پاسخ گفت: مادرم با سواد بود و جوان هم از دنيا رفت، نخستين بار او قرآن را به من ياد داد. حتى يادم مى‏آيد وقتى با او به مشهد مى‏رفتيم در طول راه قرآن مى‏خواند و ميان راه كه براى استراحت و نماز توقف كرديم، فرزندانش را دور خودش جمع كرد و يك سوره قرآن را به ما تعليم داد.(23) به دليل آن كه علامه جعفرى نزد مادرش مقدارى قرآن و مقدمات ادبيات خواند براى ورود به كلاس بالاتر آمادگى پيدا كرد و معلمان او متوجه شدند كه تعليماتى را كه در كلاس‏هاى اول تا سوم بايد فراگيران بياموزند وى آموخته است از اين جهت به جاى كلاس اول دبستان او را به كلاس چهارم مى‏برند.(24)
حجةالاسلام و المسلمين نصر اللّه شاه آبادى – فرزند آية اللّه شاه آبادى (استاد عرفان حضرت امام خمينى (ره)) مى‏گويد: آشنايى من با حضرت امام از طفوليت يعنى زمانى كه چهار يا پنج ساله بودم آغاز شد در آن زمان ايشان در مجلس درس پدرم شركت مى‏كردند و من كه طفلى بيش نبودم در مكتب، نزد ملاباجى درس قرآن مى‏خواندم.(25) آية اللّه سيد على علوى در زندگى نامه‏اى كه به سفارش آقاى مصطفى فيض كاشانى به نگارش درآورده است، مى‏گويد: به ياد دارم كه نزد ملّا خانمى كه قرآن تعليم مى‏داد، قرآن را ختم نمودم و جشنى گرفته شد كه مادر و عمّه‏ام و خانم‏هاى ديگر حضور داشتند.(26)
استاد جلال الدين همايى از سن چهار پنج سالگى درس خواندن را آغاز كرد، در اين سن اندك پدر و مادرش او را به درس و مشق واداشتند، درسى را كه پدر مى‏داد مادر براى فراگيرى بيشتر تكرار مى‏كرد. در نزد مادر خواندن قرآن و…را فرا گرفت و پس از آمادگى‏هاى مقدّماتى كه در منزل بدست آورد به مكتب خانه رفت و نزد بانويى پرهيزگار، صالح و عابد به نام نبات بيگم مشهور به ملّا باجى علاوه بر اصول و فروع دين و آداب وضو، نماز و روزه، كتاب عمّ جزء را آموخت.(27) مرحوم استاد همايى خود در خاطره‏اى خواندنى، يادآور مى‏شود:
«من در مدت قليلى در مكتب ملاباجى عم جزء را تمام كردم و به خاطر دارم كه پس از اتمام آن مادرم شخصاً به مكتب آمد و يك كلّه قند شهرى با يك دست لباس زنانه با بشقابى نقل بادام به ملاباجى هديه كرد.»(28)
دكتر عباس زرياب خويى، محقق و استاد دانشگاه در سن پنج سالگى به آموزگار محل سكونت خود كه بانويى به نام ملاكبرى بود سپرده شد تا قرآن فرا گيرد، خودش در اين باره گويد:
«… در آن زمان معمول بود كه كودكى را كه قرآن تمام كرده بود با تشريفات و سوار بر اسب از خانه آموزگار به خانه خود مى‏بردند و چاى و شيرينى مى‏دادند درباره من همين تشريفات انجام شد و كودكان در پيش اسب من سرود خوانان مرا به خانه مى‏بردند.»(29)
جعفر ابراهيمى (شاهد) داستان نويس معاصر نيز در اين مورد به نكته‏اى جالب اشاره مى‏نمايد:
«…حدود سى و پنج سال قبل در دهى نزديك اردبيل كه فاقد مدرسه بود بچه‏ها نزد زنى به نام سيده زبيده مى‏رفتند و قرآن ياد مى‏گرفتند. مكتب خانه او در بقالى شوهرش روى سكوى بزرگى در انتهاى دكّان بود. آن زن از دوپا فلج بود. دو سه هفته نزد ايشان درس خواندم…»(30)
نوجوان حافظ قرآن يعنى دكتر سيد محمد حسين طباطبايى كه به لقب علم الهدى مفتخر است در خانه‏اى ديده به جهان گشود كه در واقع يك محيط آموزشى و تربيتى براى پرورش‏هاى دينى و قرآنى وى بود، او از آغازين روزهاى زندگى كودكانه‏اش با نواى دل‏انگيز و جانبخش قرآن در آغوش مادر روبرو گرديد و افزون بر روح كودكانه گوشهايش با اين بانگ ملكوتى و پرشكوه معنوى انس گرفت وى آخرين جزء قرآن شريف و سوره‏هاى كوتاه آن را از مادر مهربانش آموخت و بيست و نه جزء ديگر را به تدريج از مربى دوم خود – پدر بزرگوارش – آموخت و در ششمين بهار زندگى‏اش به صورت خردسال‏ترين حافظ تمامى آيات قرآن، مترجم آيات الهى، نخستين كودكى كه مى‏تواند همه نيازها و سخن‏هاى روزمره خود را با كمك از آيات قرآنى بيان كند، نخستين حافظ خردسالى كه توانست پيوند ميان آيات را دريابد و آنها را توسط يكديگر تفسير و پيام آنها را به روشنى بيان كند و در هفتمين بهار زندگى به خاطر هوش سرشار، حفظ قرآن و نبوغ ويژه در اين مورد دكتراى افتخارى خود را از يكى از دانشگاههاى انگلستان دريافت دارد، جلوه كند.(31)
رقيّه محمدى در همان هنگامى كه نوزادى بيش نبود بانواى دل‏انگيز و روح بخش قرآن انس يافت كمتر از سه سال داشت كه در كنار برادرانش نشسته و آيات قرآن را مى‏شنيد و حفظ مى‏كرد تا اين كه ظرف مدت كوتاهى توانست علاوه بر فراگيرى قرآن و تلاوت آن، شش سوره از جزء آخر قرآن را حفظ نمايد. سرانجام وى در شب تولد حضرت امام حسن عسگرى (ع) و درسن شش سالگى قرآن كريم را به طور كامل به حافظه خويش سپرد و از آن پس در رديف خردسال‏ترين حافظان كلّ قرآن قرار گرفت، البته اين توفيق از الطاف الهى و توجهات ائمه اطهار(ع) مى‏باشد، او هم توانست دكتراى افتخارى دانشگاه اسلامى حجاز در انگليس را به خود اختصاص دهد.(32)
ظرافت‏ها و دقت‏ها

بنا به فرمايش خاتم پيامبران حضرت محمدمصطفى (ص) كودك در هفت سال اول زندگى حالت سيادت دارد و سرور والدين است و حالت فرمانروايى در رفتار و اعمال وى مشاهده مى‏گردد و پدر و مادر بايد صميمانه خواسته‏هاى او را اجابت كنند.(33) اصولاً پايه و مايه آرامش‏هاى دوران بعدى كودك مرهون بهره‏گيرى و غناى وى از آزادى و تجربه دوران سيادت اوست و لذا رسول اكرم(ص) فرموده‏اند: چه خوب است كودك در خردسالى پرتحرك و داراى جنب و جوش باشد تا در بزرگسالى آرام و خويشتن دار گردد.(34) حضرت على (ع) نيز فرموده‏اند: فرزند شما در هفت سال اول برگ خوشبوى بر ساقه درخت وجود شماست.(35) و به فرمايش امام صادق(ع) دوست دارد بازى و جست و خيز نمايد.(36) و چيزهايى جديد از زندگى را تجربه و كشف كند از اين جهت مايل است به هرچيزى كه در اطرافش مشاهده مى‏كند دست بزند و با حواس خويش آن را بيازمايد، آزادى در استفاده و بهره‏گيرى از حواس و عضلات است كه موجب خلاقيت، رشد و شكوفايى حسى و حركتى كودك مى‏شود و نبايد كارى كرد كه به سيادت و آقايى او لطمه‏اى وارد شود اگر واكنش‏ها و رفتار والدين در اين دوران در قبال كودك به اندازه و به موقع صورت پذيرد كودك از تعادل روانى، اخلاقى و هماهنگى شخصيتى برخوردار مى‏شود.(37)
كه اين ويژگى‏ها مى‏تواند در تربيت دينى و گرايش‏هاى معنوى اطفال بسيار تأثير گذار باشد.
ماكارنكو مى‏گويد: «در حقيقت بخش اساسى تربيت تا پنج سالگى انجام مى‏گيرد… به طور كلى مى‏توان گفت در اين سن شما از گل هايى بهره بردارى مى‏كنيد كه مدت پنج سال آن را پرورش داده‏ايد بدين جهت موضوع رعايت اعتدال بين سخت‏گيرى و نرمش تا پنج سالگى كار بسيار مهمى است… البته دادن آزادى بى حد و حصر به كودك چندان خوشايند نيست ولى اگر موظف گردد در هر كارى نظر والدين را جويا شود و از آنان اجازه بگيرد و فقط به گفته آنان عمل كند ديگر جايى براى ابتكار و مهارت باقى نمى‏ماند…»(38)
ماريامونتسورى هم عقيده دارد: بايستى از همان روزهاى اول به انگيزش و علايق معنوى كودك اهميت بدهيم و طرز ارزش گذارى نسبت به اطفال را بياموزيم و براى تمام فعاليت‏هاى معقولى كه طفل جذب آنها شده و سعى در درك و فهم آنها دارد ارزش و اعتبار قائل شويم.(39)
تربيت‏هاى دينى از ديدگاه اسلام از زمان بعد از ولادت در كودكان امكان دارد و بايد شروع شود. رسول اكرم(ص) فرموده‏اند: اطفال را براى گريستن نزنيد زيرا گريه آنها تا چهار ماه شهادت به توحيد است و چهار ماه صلوات و دعاى بر پيامبر و چهار ماه دعا براى والدين خود مى‏باشد.(40)
درست است كه طفل معانى كلمات و جملات را نمى‏فهمد ولى روح و روانش براى ادراك و تأثر آمادگى دارند، كودكى كه در آغاز زندگى و ادامه آن در يك محيط دينى پرورش يافته و گوشش با آهنگ دلرباى تلاوت آيات قرآن و نام‏هاى خداوند آشنا شده و چشمش با مشاهده مراسم دينى و اعمال عبادى خو گرفته براى پذيرش تربيت‏هاى دينى آمادگى بسيار خوبى دارد و جوانه‏هاى فضيلت در اعماق وجودش رويش مسرّت بارى را آغاز مى‏كنند. كودكى كه در يك خانواده متدين زندگى مى‏كند معمولاً در سنين چهار سالگى كه به اصطلاح سن چراها ناميده مى‏شود به خدا توجه پيدا مى‏كند و از حرف و سؤالاتش پيداست كه فطرت خداجويى او بيدار گشته و مى‏خواهد در اين‏باره اطلاعات افزون‏ترى بدست آورد، در اين دوران بايد در تكميل عقايد فرزندان احساس مسؤوليت كرد و به پرسش و چراهاى كودكان پاسخ‏هاى صحيح و قابل درك براى آنها داد.(41)
وظيفه مربيان است كه بچه‏ها را در اين سنين بطور مستقيم مورد خطاب و عتاب قرار ندهند و يا كمتر به آنان امر و نهى كنند، موعظه و نصيحت و سخنرانى اثر چندانى در تصحيح رفتار كودكان ندارد و مسايل اخلاقى و دينى بايد با بيان ساده و در حين فعاليت‏هاى روزانه، هفتگى و ماهانه آموخته شود، بيشتر مفاهيم قرآنى و روايى در حين آموزش‏ها، سرودها و اشعار قابل آموختن است زيرا كودكان كلمات آهنگ دار و موزون را بخوبى فرا مى‏گيرند، مربى با توجه به رغبت‏ها و توانايى كودكان مفاهيم اعتقادى را غير مستقيم آموزش مى‏دهد. كودكان با اين مطالب به نيايش و مناجات با خدا مى‏پردازند، كلمات را مى‏آموزند و از آهنگ‏ها لذت مى‏برند و در آينده به مفاهيم پى خواهند برد.(42)
تعاليم اسلامى بيانگر آن است كه قبل از آن كه عقل كودك به فعليت برسد و قادر به درك مطالب علمى گردد داراى فطرت توحيدى و عواطف اخلاقى است و بنابراين براى پذيرش تربيت دينى آماده مى‏باشد، اولياء و مربيان بايد به ارزش اين فرصت مهم توجه كنند و از چنين گنج درونى كودك حداكثر استفاده را بنمايند و از اوان طفوليت، در روان وى، ايمان به خدا و سجاياى اخلاقى را پرورش دهند و قبل از آنكه به خوبى شكفته شود و در راه تحصيل علم و درك حقايق فكرى قدم بردارد طفلى پاك نهاد، با ايمان، خوش اخلاق و مورد اعتماد بار آمده باشد. ريموند بيچ در اين باره مى‏نويسد: «…والدين و مربيان بايد متوجه باشند كه در راه تربيت كودك مذهب بزرگترين يار و مددكار آنهاست، ايمان و اعتقاد مشعلى است كه تاريكترين راه را روشن مى‏كند، وجدان‏ها را حساس و بيدار مى‏سازد هركجا كه منحرفى وجود داشته باشد او را به آسانى به سوى راستى رهبرى مى‏كند.»(43)
الكسيس كارل نيز گوشزد مى‏نمايد:
«…آنچه او را به اوج سرنوشتش مى‏رساند احساسات است نه عقل، روان بوسيله رنج و شوق بيشتر تعالى مى‏پذيرد تا به كمك عقل و در اين مسير جايى كه عقل بارگرانى شده است به پشت سر مى‏گذارد و به جوهره روان كه عشق است منحصر مى‏گردد… فقط ارزشهاى معنوى مى‏تواند به ما روشنايى و شادى ببخشد…رشد غايى جسم و جان جز به كمك تزكيه نفس ممكن نمى‏شود. اين وضع فيزيولوژيكى و روانى هر چند كه به نظر معلمين و اجتماع شناسان امروزى غريب مى‏آيد مع هذا ركن ضرورى شخصيت را مى‏سازد و همچون فرودگاهى است كه روان مى‏تواند از آن اوج بگيرد.»(44)
كودكانى كه از اول با ايمان به خدا تربيت مى‏شوند اراده‏اى قوى و روانى نيرومند دارند، رشيد و با شهامت هستند و نتايج درخشان ايمان از خلال گفتار و رفتارشان به خوبى مشهود است، حضرت يوسف به فرمايش حضرت امام سجاد(ع) موقعى كه توسط برادرانش به چاه افكنده شد نه سال داشت.(45)
طفلى در اين سن با چنين حادثه‏اى بايد دچار آشفتگى و اضطراب شود اما چون در سنين قبل از آن نيروى ايمان در وى شكوفا شد اثر شگفت‏انگيز خود را بخشيد و چون او را از چاه بيرون آوردند و وى را به غلامى معامله نمودند فردى كه ناظر اين ماجرا بود به حالش دلسوزى كرد و از روى عطوفت گفت: نسبت به اين طفل غريب مهربانى كنيد، يوسف(ع) كه اين سخنان را شنيد با اطمينان خاطر و آرامش روان گفت: آن كس كه با خداست گرفتار تنهايى نمى‏باشد.(46)

مقام معظم رهبرى آية اللّه خامنه‏اى (زيدعزه) نيز بر اين نكته تأكيد فرموده‏اند كه:
«…كودك ذخيره ارزشمندى براى هر جامعه است و عاقلانه نيست كه مردم آن جامعه اين ذخيره را دست كم بگيرند…»(47)
ايزابل كلارك ماك لين: شالوده رشد و پرورش هر كودكى را رشد تجارب عاطفى او مى‏داند به عقيده وى: منظور از پرورش و تجارب عاطفى زندگى احساس كودك است كه در آن هسته اصلى علايق و مهر و محبت‏هاى او نهفته است… بنابراين براى والدين و معلمين كاملاً ضرورى است كه ماهيت تجارب عاطفى را در پرورش بشناسند تا بتوانند با توجه بدان به كنه طرح‏هاى شخصيتى و نحوه شكل پذيرى آن پى ببرند. وى اضافه مى‏كند ضمير ناخودآگاه داراى معانى و تعابير مختلف است كه پاره‏اى از آنها جهت فهم ساختمان اوليه شخصيت بسيار مفيد و قابل استفاده مى‏باشند.(48) ايزابل كلارك يادآور مى‏شود اگر در سالهاى اول زندگى كودك احساس كند كه در محيط خانواده مورد توجه و تأييد است و از مهر و محبت والدين برخوردار مى‏باشد اين احساس به او يارى مى‏كند كه از خودش خوشش بيايد و نسبت به خود نگرشى توأم با احترام پيدا كند و همين احساس با ارزش بودن و دوست داشته شدن موجب مى‏گردد كه در ارتباط برقرار كردن با ديگران مطمئن‏تر اقدام كند و در روابط خود مهربانتر باشد.(49)
توصيه‏هاى دينى هم به اين امور توجه دارد و مصرّ است كه شخصيت درونى كودك آن چنان شكوفا شود كه خصال خوب و رفتار شايسته چون جويبارى از آن جارى گردد و منشأ خير و نيكى براى خود و جامعه گردد اگر كودكى نتواند به صورت اطمينان بخش مركز توجه خانواده قرار گيرد شهامت انجام كارى را نداشته و نسبت به محبت كردن و مهربانى ديدن بى علاقه به نظر آمده و اين روند در كوشش‏هاى فكرى او نيز اثر مى‏گذارد و از لحاظ ذهنى در موقعيتى قرار نمى‏گيرد كه قادر باشد به نحو كامل استعدادهاى خود را به كار اندازد. روان شناسان عقيده دارند اطفالى كه به آنها اجازه داده نشده است يا تشويق نشده‏اند تا به استقلالى كه مستعد آن هستند برسند ممكن است بى عاطفه، خونسرد و كمرو بار آيند يا به علت احساس اين كه نمى‏توانند چيزى را بدون كشمكش و مخالفت بدست آورند به طور زننده‏اى ستيزه جو مى‏گردند.(50) يكى از امورى كه مى‏تواند به رشد عاطفى و اعتماد به نفس اطفال كمك كند بازى است به همين دليل امام صادق(ع) فرموده‏اند: بچه‏ها را تا هفت سال بگذاريد بازى كنند.(51) رسول اكرم(ص) بر اطفالى عبور نمود كه مشغول خاكبازى بودند، برخى اصحاب آنان را از بازى نهى كردند، پيامبر(ص) فرمود: بگذاريد بازى كنند، خاك چراگاه كودكان است.(52)
ويليام استرن نيز بازى را يك غريزه براى رشد و نمو استعدادها دانسته و آن را تمرين مقدماتى براى اعمال آتى تصور نموده است.(53)
آلكس ماكسيموويچ گوركى هم به نكته‏اى جالب اشاره دارد: بازى به كودك كمك مى‏كند كه آداب معاشرت را فرا گيرد، كودك در بازى آنچه را كه ديده است و مى‏داند منعكس مى‏كند و اين احساس او را عميق‏تر مى‏سازد و تصوراتش را دقيق‏تر مى‏كند.(54) در واقع كودك داراى رغبت‏ها و تمايلات بالقوّه‏اى است كه بدنش را به تحرك وا مى‏دارد و او را در نيل به خواسته‏ها نيرو مى‏بخشد و به همين جهت بايد بازى كودك محترم شمرده شود، با بازى حالات درونى وى آشكار مى‏گردد و ما بهتر مى‏توانيم او را بشناسيم و چنين حالاتى آينده او را رقم خواهند زد و لذا بايد بكوشيم با بكارگيرى ابزارهاى علمى نيازهاى روانى اطفال را درك كرده و محيط مقتضى و مناسب برايش فراهم نمائيم.(55) ماريا مونتسورى مى‏گويد: عجيب‏ترين خصوصيت كودك اين است كه مشاهده‏گر دقيق و زيركى است و چيزهايى مى‏بيند كه ما فكر نمى‏كنيم او بتواند آنها را ببيند، چيزى كه ما از آن غافليم اين است كه او استعدادهاى زيادى براى مشاهده داشته و نه تنها شكل اشياء بلكه اعمال را هم مى‏بيند و حتى روابط بين اشياء را درك مى‏كند.(56)
با چنين توضيحاتى مربيان بايد توجه كنند كه طرح مسايل عقيدتى براى كودكان بايد با دقت و ظرافت خاص مطرح شود، بحث‏هاى استدلالى و صرف اخلاقى كمكى به فهم و درك كودكان نمى‏كند و تغيير رفتار آنها را سبب نخواهد شد، هنر مربى در آن است كه از تمام فنون و روش آموزش در اين مقطع براى درك درست و صحيح كودكان در مسايل دينى استفاده نمايند.(57) معلومات كودك در اين سنين بيش از همه تحت تأثير مستقيم تجربياتى است كه در سال‏هاى نخستين رشد در محيط خانه و در دامان والدين كسب مى‏كند و دوره آموزش قبل از دبستان چيزى جز آسان و شيرين كردن تجربيات نخستين كودكان نيست و راه تحقق آن هم جز از طريق روش غير مستقيم امكان‏پذير نيست، در اين شيوه براى كودكان فرصت لازم وجود دارد تا بتوانند برنامه كار خود را تنظيم نمايند و در زمينه آنچه كشف كرده‏اند پرسش‏هاى گوناگونى مطرح سازند.(58) جهان كودك در اين دوره قابل مقايسه با طرز نگرش و بينش بزرگترها نمى‏باشد، انسان كوچكى است كه شخصيت او هنوز تكوين نيافته و براى قبول هر شكلى صلاحيت و آمادگى لازم را دارد، مربى بايد رموز تربيت را بداند، به كمالات و واقعيت‏هاى انسانى واقف باشد، احساس مسؤوليت كند و به كار خويش علاقه‏مند باشد و در اين مسير صبر و بردبارى را پيشه كند و از مشكلات و موانع نهراسد و همگام با تحولات سريع تعليم و تربيت براى شكوفايى استعدادهاى كودك تلاش كند.
رسول اكرم(ص) فرموده‏اند:من كان عنده صبّىٌ فليتصابّ له؛(59) يعنى هر كس كودكى دارد بايد رفتارهاى متناسب با او انجام داده و خود را به صورت همبازى براى او درآورد.
حضرت على(ع) نيز توصيه كرده‏اند: من كان له ولد صبّى ؛ هر كس طفلى دارد بايد براى او كودك شود.(60) مولوى، عارف بزرگ و شاعر گرانقدر از اين دو روايت الهام گرفته و چنين سروده است:
چون كه با كودك سروكارت فتاد

پس زبان كودكى بايد گشاد
اين نكات بر اين حقيقت صحه مى‏گذارند كه دنياى كودكى با نگرش بزرگسالان متفاوت است و مربيان نبايد از موضع احساسات و افكار خود به كودكان بنگرند بلكه بايد اين دوران را درك نموده و از واقعيت‏هاى آن آگاه باشند و مطابق نيازهاى عاطفى، روانى و فيزيولوژيكى اطفال رفتار نمايند. كودك از سه سالگى از برخى رفتارهاى مذهبى، عبادات و مراسم دينى تقليد مى‏كند و به عنوان مثال مهر بر زمين مى‏گذارد و به سجده مى‏رود و كلماتى چون اللّه اكبر، الحمد للّه و صلوات را از اطرافيان فرا مى‏گيرد و بر زبان جارى مى‏سازد، اين حالات بى آلايش كودك كه ريشه درونى دارد بايد با رفتار تشويقى و اظهار سرور مربيان و اولياء مورد تأييد و تقويت قرار گيرد اطفال از سن پنج سالگى مى‏توانند برخى سوره‏هاى كوچك قرآن را فرا بگيرند اما بايد ياد دادن آيات قرآنى و اذكار و عبارات نماز به آنان با رفتارى تشويقى و در وضع تفريحى و نشاط بخش توأم باشد. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: –
1. فضائل القرآن، عمادالدين ابى الفداء، اسماعيل بن كثير القرشى الدمشقى، ص 153. 2. همان، مأخذ. 3. تاريخ تعليم و تربيت در اسلام (قرن 1 و 6 هجرى) دكتر محمد داغ، حفظ الرحمن رشيد اويمن، ترجمه دكتر على اصغر كوشافر، ص 31. 4. همان، ص 64. 5. احياء علوم الدين، ج 3، ص 57 – 59 و نيز ص 64. 6. مقدمه ابن خلدون، ج 2، ص 1127. 7. همان، ص 1142. 8. آراء مربيان بزرگ مسلمان درباره تربيت كودك، ص 121. 9. همان، ص 122، به نقل از كتاب التربية فى الاسلام، محمد فواد اهوانى، ص 164. 10. مقدمه ابن خلدون، ج 2، ص 1140. 11. آراء مربيان بزرگ مسلمان، درباره تربيت كودك، ص 122. 12. رحله ابن جبير، ص 222. 13. تاريخ تعليم و تربيت در اسلام (قرن 1 و 6 هجرى) ص 121. 14. همان، ص 283. 15. نفحات الانس من حضرات القدس، نورالدين عبدالرحمن جامى، ص 338. 16. گلستان سعدى، باب دوم، حكايت هشتم. 17. تاريخ تعليم و تربيت در اسلام…، ص 283. 18. آموزش و دانش در ايران، دكتر ذبيح اللّه صفا، ص 28. 19. تاريخ آموزش در اسلام، دكتر احمد شلبى، ترجمه دكتر محمد حسين ساكت، ص 45. 20. همان، مأخذ، ص 48. 21. زندگينامه مقام معظم رهبرى، مؤسسه فرهنگى قدر ولايت، ص 10 و 16. 22. شهيد دكتر باهنر، الگوى هنر مقاومت، واحد فرهنگى بنياد شهيد، دفتر اول، ص 5. 23. آفاق مرزبانى (گفتگو با علامه جعفرى)، دكتر عبداللّه نصرى، ص 22. 24. غوّاص اقيانوس انديشه، از نگارنده، ص 20؛ سراى اهل صفا، از اين جانب، ص 237. 25. پابه پاى آفتاب، گردآورى و تدوين امير رضا ستوده، ج سوم، ص 255. 26. كاروان علم و عرفان، از نگارنده، ج سوم، به نقل از كتاب ستاره درخشان، ص 9. 27. مقدمه رساله شعوبيه به قلم استاد منوچهر قدسى، ص ؛ كارنامه همايى، عبداللّه نصرى، ص 2 – 3، مقدمه ماهدخت بانو همايى (دكتر استاد جلال الدين همايى) بر ديوان سنا (مجموعه اشعار همايى). همايى نامه (مجموعه مقالات) به كوشش دكتر مهدى محقق، ص 8 – 9؛ ناصح صالح (زندگى انديشه و اخلاق آية اللّه حاج ميرزا على آقا شيرازى) از نگارنده، ص 262 – 263. 28. مختصرى از زندگانى مرحوم استاد دكتر زرياب خويى، دكتر احمد تفضلى، مجله آشنا، سال سوم، شماره 21، ص 71. 29. مجله رشد معلم، شماره 137، آذرماه سال 1377، ص 51. 30. نور ولايت در خردسال‏ترين حافظ قرآن (دكتر سيد محمد حسين طباطبايى) مؤسسه تحقيقاتى حضرت ولى عصر (عج)، ص 42 و 43. 31. نك: دخترى از آفتاب، حسين صالح. 32. سفينة البحار، ج 2، ص 684؛ مكارم الاخلاق، ص 115. 33. بحارالانوار، ج 14، ص 379. 34. شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 20، كلمه 937، ص‏343. 35. كافى، ج 6، ص 47. 36. آنچه والدين و مربيان بايد بدانند، رضا فرهاديان، ص 10 و 11. 37. انسان مربى و نويسنده، ماكارنكو، ترجمه ب. كيوان، ص 129 و 131. 38. كودك در خانواده، ص 123 و 126. 39. بحارالانوار، ج 10، ص 103. 40. آيين تربيت، ص 318. 41. روش و محتواى آموزش در مراكز آموزش قبل از دبستان، ج 1، ص 10 – 11. 42. ما و فرزندان ما، ص 76. 43. راه و رسم زندگى، الكسيس كارل، ترجمه پرويز دبيرى، ص 64 و 99. 44. تفسير برهان، ص 495. 45. كودك از نظر وراثت و تربيت، ج 2، ص 191، به نقل از مجموعه ورّام، ج 1، ص 33. 46. چهار ساله دوم، ص 334. 47. راهنمايى و مشاوره كودك در مدرسه، ايزابل كلارك ماك لين، ترجمه دكتر رضا شاپوريان، ص 31 – 32. 48. همان، ص 35. 49. آموزش و پرورش پيش دبستانى و دبستانى، بازرسان سلطنتى انگلستان، ترجمه قاسم قاضى، ص 39. 50. وسائل الشيعه، ج 15، ص 193. 51. آيين تربيت، ص 150، به نقل از مجمع الزوائد، ج 8، ص‏159. 52. روان‏شناسى كودك، دكتر جلالى، ص 331. 53. آيين تربيت، ص 151 – 152. 54. كودك در خانواده، ص 55. 55. همان، ص 68. 56. روش و محتواى آموزش درمراكز آموزش قبل از دبستان، ج 1، ص 108. 57. همان، ص 3. 58. وسايل الشيعه، ج 15، ص 203. 59. مأخذ قبل.

پنجم جمادى الاول سالروز ولادت حضرت زينب سلام اللّه عليها و روز پرستار گرامى باد.

زينب كبرى آفتاب عفت و كوه سترگ صلابت بود زينب قافله سالار كاروان نور و نگهبان آل رسول از جور ستمكاران زمانه بود.
تمام رفتار و اوصاف زينب كبرى زيور تاريخ زنان خداجوى و مسلمان است و اقتدا به او، اقتدا به فضيلت، عفت و شجاعت است. زينب كبرى، الگوى زنان قهرمان در هفده شهريورها و بيست و دوم بهمن هاست و عفت و شجاعت آن بانو سرمشق حماسه‏هاى بزرگ زنان مسلمان در طول تاريخ بوده است.
زينب كبرى سلام اللّه عليها بانوى قهرمانى بود كه در تمام لحظه‏هاى قيام كربلا، با رهبر اين قيام سترگ همگامى و همراهى داشت. همگامى با پيشواى معصوم دين خدا و همراهى با رهبر قيام كربلا براى زينب كبرى به قدرى اهميت داشت كه به هنگام ازدواج و شروع زندگى مشترك، همراهى با رهبر قيام كربلا را به عنوان يك شرط قيد فرمود.
سنتى كه زينب سلام اللّه عليها در همراهى و همگامى فداكارانه با پيشواى قيام كربلا بنا نهاد، در طول زمان همواره الگوى رفتار انقلابى مبارزان راه خدا بوده است و قرنها، زنان مؤمن را درس شجاعت و عفت مى‏آموخت و به آفريدن حماسه‏اى بزرگ و شكوهمند فرمان مى‏داد.
همه عرصه‏هاى قيام كربلا، تجليگاه حضور زينب كبرى است. اين بانوى بزرگ از يك سو قهرمانان را در راه شهادت و آفريدن حماسه‏هاى مكرّر بدرقه مى‏كرد و از سوى ديگر زنان و كودكان و بيماران اهل بيت نور را نسبت به وقايعى كه پى در پى آتش مصيبت را شعله ورتر مى‏كرد دلدارى مى‏داد. دختر قهرمان امير مؤمنان از يك سو نظر به عرصه خون و شهادت و رزمگاه حماسه آفرينان داشت و از سوى ديگر به نگهبانى از آل رسول و پرستارى از بيماران بيت نور مى‏انديشيد. او كسى بود كه هم شاهد عظمت حماسه‏هاى جنگاوران راه خدا در خط مقدم جبهه بود و هم تدبير امور پشت جبهه را به عهده داشت و بر آن بود تا از بيت نور به صورتى نگهبانى و پرستارى كند كه دشمنان امامت موفق به قطع نسل ولايت نشوند و اين خط راستين شريعت محمّد مصطفى در طول تاريخ بشر شكوفا بماند.
آرى، زينب در آن زمان كه تير بلاى دشمنان پيوسته بر سر حاملان شريعت ناب مى‏باريد، به رسالتى مى‏انديشيد كه آينده اين شريعت ناب را تضمين كند. او مصمّم بود از زين العابدين عليه السلام به عنوان حامل امانت الهى امامت نگهبانى و پرستارى كند تا دين خدا زنده بماند.
زينب كبرى در راه نگهبانى از نسل امامت و پرستارى از تنها بازمانده‏اى كه مى‏توانست خط ولايت و امامت را ادامه دهد، به آن حد كوشيد كه به مهاجمانى كه در صدد قطع نسل ولايت كوشش مذبوحانه مى‏كردند، فرمود: او كشته نمى‏شود مگر آنكه من هم با او كشته شوم! آرى زينب تا پاى جان در راه امامت و ولايت ايستاد و به همه شيعيان درس فداكارى در راه امامت و ولايت داد.
زينب كبرى بانوى قهرمانى بود كه عرصه زمانى رسالت خطيرش محدود به روز عاشورا نبود بلكه بُعدِ اصلى رسالتش زمانى آغاز شد كه واقعه كربلا در ظاهر پايان يافته بود و دشمنان دين خدا پس از كشتن امام معصوم و مردان راستين حق، به ناحق خود را پيروز مى‏دانستند و به دهشهاى خيالى كه در آينده نصيبشان خواهد شد مى‏انديشيدند.
آرى، زمانى كه شهدا به خون خفتند، نوبت ابلاغ پيام شهيدان و فصل رسوا كردن يزيديان فرا رسيد. در دوره ابلاغ پيام عاشورا زينب كبرى علاوه بر مصائبى كه به عنوان قافله سالار كاروان اهل بيت به عهده داشت، رسالت ابلاغ پيام را هم به خوبى ايفا كرد و يزيديان را به رسوايى كشيد.
آنچه سبب شده بود كه زينب كبرى رسالت خويش را با اين توان فوق العاده روحى انجام دهد اين بود كه در تمام مراحلى كه پيشامدهاى شگفت روى مى‏داد، به رضايت خدا و انجام دادن وظايف الهى مى‏انديشيد و در اين راه همه مصايب را زيبا مى‏ديد و به جان مى‏خريد و در پاسخ به دشمنانى كه از حالات آن بزرگوار نسبت به وقايع كربلا جويا مى‏شدند، مى‏فرمود: مشكلات، مصيبتها و دشواريهايى كه در راه خدا ديدم همه برايم زيبا بود!
آرى زينب كبرى ديد زيبا بين داشت، و اين بينش بود كه همه امور را برايش تحمّل‏پذير كرده بود.

اسوه صبر و طاعت و تقوى
شب ميلاد دختر زهراست‏

هركجا بنگرى شعف برپاست‏
خانه مصطفى شده گلشن‏

ديده مرتضى شده روشن‏
فاطمه گشته صاحب دختر

بستر از درّ و لؤلؤ و گوهر
مونس و يار مجتبى آمد

حامى شاه كربلا آمد
بهر تبريك و شادباش و درود

خدمت فاطمه ز حىّ ودود
عرشيان بهر تهنيت با هم‏

گوى سبقت ربوده‏اند از هم‏
دومين دخت عترت و طاها

در طهارت چو مادرش زهرا
گوى سبقت ربوده از يعقوب‏

صابر اندر بلا چو صد ايوب‏
هدف از آفرينش زينب‏

كربلا بوده سرّ اين مطلب‏
پرچم دين اگر بود برپا

از حسين است و زينب كبرى‏
بضعه مصطفى سلامٌ عليك‏

دختر مرتضى سلامٌ عليك‏
خير مقدم عقيلة الهاشم‏

جن و انس و ملك تو را خادم‏
نهضت كربلا زتو سرپاست‏

بوستان ولا زتو برجاست‏
خطبه‏هاى تو منجى دين شد

موجب سربلندى دين شد
«عبد عاصى» شده عزل خوانت‏

به اميد عطا و احسانت‏
قم – عبداللّه محمدبيگى‏ پاورقي ها:

مقاله وارده

هر موجودى دوست دارد آن چه را مالك است حفظ نموده و در مقابل متجاوزان از آن دفاع كند. اين غريزه در شكل عالى‏تر در انسان وجود دارد و به صورت غريزه نوع دوستى، دفاع از عقايد، وطن و چيزهاى بسيار ديگر، بروز مى‏كند. حجاب نيز از همين غريزه‏ها است، لذا مى‏بينيم انسان‏هاى اوليه و غارنشينان با برگ درختان و پوست حيوانات خود را مى‏پوشاندند.
داستان آدم و حوا فطرى بودن پوشش را ثابت مى‏كند. قرآن مى‏فرمايد: «فلمّا ذاقا الشّجرة بدت لهما سوء اتهما وطفقا يخصفان عليهما من ورق الجنّة»(1)آن گاه كه آدم و حوّا از آن درخت ممنوعه چشيدند پوشش آن دو از بين رفت كه به سرعت با برگ درختان خود را پوشاندند.
سرعت پوشش با برگ درختان بهشتى ولو به طور موقت بيانگر فطرى بودن پوشش است، با پيشرفت زمان نوع پوشش هم عوض مى‏شود تا به امروز كه پوشش به گونه‏هاى مختلف وجود دارد.
فريد و جدى در اين باره مى‏نويسد: حجاب گرفتن زنان قدمتى طولانى دارد آن گاه به نقل از دايرةالمعارف لاروس چنين ادامه مى‏دهد: «زنان يونانى در دوره‏هاى گذشته صورت‏ها و اندامشان را تا روى پا مى‏پوشاندند. اين نوع حجاب كه شفّاف و بسيار زيبا بود در جزيره «كوس» يا«امرجوس» و ديگر جزاير، طراحى مى‏شد. زن‏هاى فنيقى داراى حجاب قرمز رنگ بودند. سخن در مورد حجاب در لابه لاى كلمات قديمى‏ترين مؤلفان يونانى نيز به چشم مى‏خورد حتى «بثيلوب» همسر پادشاه «عوليس» نيز با حجاب بوده است. زنان شهر «شيب» داراى حجاب خاصى بودند، بدين صورت كه حتى صورتشان را نيز با پارچه مى‏پوشاندند، اين پارچه داراى دو سوراخ بود كه جلو دو چشمان قرار مى‏گرفت تا بتواند به خوبى ببيند. اسبرطاء از موقع ازدواج، حجاب را رعايت مى‏كردند، نقش هايى كه برجا مانده حكايت مى‏كند كه زنان سر مى‏پوشانده ولى صورت‏هايشان باز بوده است،آنان وقتى به بازار مى‏رفتند صورتهايشان را نيز مى‏پوشانده‏اند. حجاب در زنان سيبرى و ساكنان آسياى صغير و زنان شهر ميدى و فارس و عرب وجود داشته، زنان رومانى از حجاب شديدترى برخوردار بودند»(2)
علاوه بر اين‏ها دقت در لباس ملى كشورهاى جهان به خوبى ثابت مى‏كند كه حجاب در ميان ملل جهان وجود داشته و از ابتكارات اسلام يا مختص چند كشور خاص نيست.
نقش حجاب در استحكام خانواده‏

همه زنان از نظر وضع ظاهرى، لباس و نظافت در يك سطح نيستند، كار روزانه، وضعيت اشتغال و معيشت و سطح درآمد خانوادگى وضع ظاهرى افراد را متفاوت مى‏سازد.
در نتيجه، زنانى كه فرصت بهتر و درآمد بالاترى دارند مى‏توانند با جذابيت بيشترى در ميان مردم ظاهر شوند، اگر حجاب و نيز تقواى قلب نباشد، اين جذابيت‏ها باعث انحراف خواهد شد، يعنى چشمان مردانى را به دنبال خود خواهد كشاند و از همين جا بنيان خانواده، دچار تزلزل مى‏گردد.
يكى از فلسفه‏هاى مهم حجاب همين است كه با پوشش دادن زن در لباس هايى مناسب وضعيت ظاهرى يكسان را ايجاد مى‏كند و بدين وسيله خانواده‏ها را حفظ مى‏نمايد.
مبارزه استعمار با حجاب

استعمار براى سلطه جويى بر ملت‏ها ابتدا ارزش‏هاى اصيل اخلاقى آنان (از جمله حجاب و عفت) را نشانه مى‏گيرد و سپس با فاسد نمودن نيروهاى جوان آن كشور چنگال‏هاى خونين خود را بر گلويشان مى‏فشارد.
«فرانس فانون» مى‏نويسد: «هر چادرى كه دور انداخته شود افق جديدى كه بر استعمارگر ممنوع بوده در برابر او مى‏گشايد و بدن الجزايرى را كه عريان شده است تماماً به او نشان مى‏دهد و پس از ديدن هر چهره بى حجابى اميدهاى حمله ور شدن اشغالگر ده برابر مى‏شود…و اين بدان معناست كه الجزاير انكار وجود خويش را آغاز كرده و هتك ناموس را از جانب اشغالگر پذيرفته است… اگر بخواهيم به تار و پود بافته جامعه الجزاير هجوم بريم و استعداد و مقاومت او را معدوم سازيم بايد بدواً زن‏ها را تحت تسلط قرار دهيم.»(3)
قبل از انقلاب به زنان ما چنين تفهيم كرده بودند كه چادر و حجاب مانع از رشد و پيشرفت است و هر زنى اگر بخواهد پيشرفت اجتماعى، علمى و سياسى داشته باشد بايد بدون چادر در مجمع‏هاى علمى شركت كند تا مورد توجه قرار گرفته و بتواند به عرصه‏هاى اجتماع وارد گردد. اين تفكر به حدى در فكر و روح زن‏ها رخنه كرده بود كه احتمال نمى‏دادند كه با حجاب هم مى‏توان به رشد رسيد لذا كسانى كه به حفظ حجاب خود معتقد بودند خانه نشستن را به وارد شدن در امور اجتماعى ترجيح دادند و استعدادهاى خود را سركوب كردند. در آن روزگار ديجور، چه استعدادها، و نبوغ‏ها كه شكفته نشد و چه زن‏ها كه با داشتن هوش و قريحه ذاتى فوق العاده خانه نشين گرديدند، زيرا اجتماع را فاسد دانسته و نمى‏توانستند در آن جامعه ناهنجار دوام آورند. نعمت بزرگى كه جمهورى اسلامى براى زنان به ارمغان آورد آزادى واقعى در عين پوشش و حجاب بود، تا در پرتو اين نعمت الهى زنان بتوانند آزادانه در فعاليت‏هاى اجتماعى شركت كنند و هم با پوشش خود محيط اجتماع و خانواده را سالم نگه دارند.
نقش امام خمينى در شكوفايى استعدادهاى زنان با حجاب‏

رهنمودهاى حضرت امام خمينى (ره) و انقلاب عظيمى كه برپا ساخت براى همه انسان‏ها اعم از زن و مرد، مسلمان و غير مسلمان، حيات بخش و زندگى آفرين بود، در اين ميان، سخنان نافذشان درباره زنان آنان را به حيات طيبه اسلامى فراخواند و استعدادهايشان را شكوفا ساخت. ايشان با تأكيد بر حفظ كيان خانواده و اولويت دادن به پرورش فرزندان شايسته، زنان را به حضورى فعال، سالم و بهنجار در عرصه‏هاى علمى، اجتماعى و سياسى فراخواند.
عصر كنونى

عده‏اى عصر كنونى را، عصر انقلاب ارتباطات و اطّلاعات نام نهادند، برخى عصر كنونى را «قرن ديوانه» نام نهادند. بعضى‏ها از عصر كنونى «عصر برهنگى» نام بردند. زيرا برهنگى و بدحجابى، در اين عصر به اوج خود رسيده است. عدّه‏اى از زنان از مقام گران مايگى به مرحله فرومايگى فرو افتاده‏اند و همسان شيطان از مقام قرب، دورگشته. زليخا گرى در اين عصر توسعه پيدا كرده است ديگر بعضى از زنان تنها در درهاى بسته، به شكار يوسف و پيروان او اكتفا نمى‏كنند، بلكه به صورت پنهان و پيدا، از زمين و هوا، از خشكى و دريا، از چپ و راست، در داخل و خارج، در كاخ و كوخ، در شهر و روستا، در خلوت و جلوت به دنبال شكار يوسف‏ها و پيروان وى هستند.
زنان هرزه و الگوگير از زليخاهاى زمان، ديگر تنها به عرضه كردن خود به فرد يا افراد خاص بسنده نمى‏كنند، بلكه براى عرضه كردن خود، در آگهى‏هاى تلويزيون، فيلم‏هاى ماهواره‏اى و البته اينترنت، و فيلمهاى ويدئويى و رايانه‏اى، در نقش‏هاى لباس و ظروف، در مطبوعات و پوسترهاى تبليغاتى و انتخاباتى، در خيابان‏ها… هم ظاهر مى‏شوند و خودشان را به رايگان بر همگان عرضه مى‏كنند. عرضه‏اى ارزانتر از هر كالا.
انسان مسلمان و دين باور در چنين عصرى چه بايد بكند؟ وظيفه ى زنان و مردان مسلمان چيست؟ براى پيشگيرى و درمان بيماريهاى روانى از جمله مُد پرستى، چشم چرانى و نظر بازى و شهوت رانى، بى حجابى و برهنگى و… راهى جز تقويت باورهاى دينى وجود ندارد و تقويت باورهاى دينى و كسب معرفت دينى هم از لابلاى كتاب‏هاى آسمانى همانند قرآن شريف كتاب دينى مانند نهج البلاغه، صحيفه سجاديه، رساله عمليه، و… هم چنين از لابه لاى سخنان معصومين(ع) و توجّه به سيره عملى آن‏ها، از لابه لاى نصايح پدر و مادر، معلمان و اساتيد، دينداران و دردمندان، از لابه لاى بيانات مراجع دينى، مقام معظم رهبرى و مسؤولين امور فرهنگى و… بايد فرا گرفت. تقويت باورها و معرفت دينى يك شبه به دست نمى‏آيد.
سالها زحمت مى‏خواهد. بايد استاد ديد و زانوى شاگردى به زمين زد و…
داروهاى معنوى درمان و يا پيشگيرى اين گونه بيمارى‏ها، متعدد و متنوع است مسجد، نماز، روزه، نيايش با خدا، كتاب و مطالعه، شناخت و…از جمله بحث‏هاى روان‏شناسى هستند كه به عنوان داورهاى معنوى ارائه مى‏كنند و نسخه مى‏پيچند.
الگوگيرى در اين راستا، بسيار تأثير گذار است. به ويژه اگر شخص الگو، شخصيت ممتازى بوده و از ويژه گيهاى بزرگى برخوردار باشد. الگوگيرى از «حجاب» فاطمه زهرا(س) بسيار نقش آفرين و تأثير گذار است و مى‏تواند جنبه هدايتگرى بسيار بالايى داشته باشد.
حجاب از نابينا

على (ع) فرمود: نابينايى در خانه زهرا (س) وارد شد. حضرت خود را پشت پرده يا ديوار پوشاند. پيامبر (ص) فرمود: چرا با اين كه نابينا تو را نمى‏بيند، از وى حجاب مى‏گيرى؟ عرض كرد: اگر او مرا نمى‏بيند، من كه او را مى‏بينم و او نيز بوى مرا استشمام مى‏كند. «فقال رسول الله(ص): اشهد انّك بضعة منّى»(4) پيامبر(ص) در تأييد رفتار حضرت زهرا فرمود:گواهى مى‏دهم كه تو حقّاً پاره تن من هستى.
از منظر فاطمه(س) گستره «حجاب» بسيار توسعه دارد حجابگيرى از نابينا و حسّ بويايى نابينا. اين است كه در مقابل يك چنين ديدگاه بلند انديشانه، آن هم از ناحيه يك دختر جوان، جا دارد كه پيامبر(ص) با زيباترين تعبير، از فاطمه زهرا(س) تعريف مى‏كند و بفرمايد: «اشهد انك بضعة منى»
حجاب در تابوت و قبر

فاطمه‏ى زهرا(س) در امر «حجاب» و «عفاف خواهى» حتى براى پس از مرگ نگران و ناراحت بود، اسماء بنت عميس نقل مى‏كند:
روزهاى آخر زندگى حضرت زهرا(س) با او بودم، روزى مرا به ياد كيفيّت حمل جنازه توسط مردم انداخت، و با ابراز نگرانى فرمود: كه چرا جنازه ى زن را روى تخته‏اى صاف مى‏گذارند و بالاى دست زنان و مردان حمل مى‏كنند؟! قالت: «انى قد استقبحت ما يصنع بالنساء انّه يطرح على امرأة الثوب فيصفها لمن رأى، فلا تحملينى على سرير ظاهر، استرينى سترك اللّه من النّار».
من بسيار زشت مى‏دانم كه جنازه زنان را پس از مرگ بر روى تابوت سرباز گذاشته و بر روى آن پارچه‏اى مى‏افكنند كه حجم بدن را براى بينندگان نمايش مى‏دهد مرا بر روى تابوت آن چنان نگذار و بدن مرا بپوشان كه خدا تو را از آتش جهنم باز دارد.(5)
اسماء بنت عميس درجاى ديگر مى‏گويد:وقتى نگرانى حضرت زهرا(س) را ديدم كه به امام على(ع) فرمود:
«اوصيك يابن عمّ تتّخذلى نعشاً فقد رأيت الملائكة صوّروا صورته» وصيت مى‏كنم به شما اى پسر عمو! كه براى من تابوتى درست كنيد، همان گونه كه ملائك آن را به من نشان داده‏اند.
خدمت آن حضرت توضيح دادم: در سرزمين حبشه تابوتى براى حمل جنازه‏ها درست مى‏كنند كه بدن ميّت را مى‏پوشاند و سپس به وسيله ى چوب‏هاى تر و شاخه‏هاى نازك درخت، شكل و قيافه آن را ترسيم كردم.
حضرت زهرا(س) خوشحال شده فرمود: «اصنعى لى مثله استرينى سترك اللّه من النّار» براى من تابوتى مثل آن درست كن و مرا با آن بپوشان، خدا تو را از آتش دوزخ حفظ نمايد.(6)
در حديثى از پيامبر(ص) آمده: پيامبر خدا از اصحاب پرسيدند: زن چيست؟ گفتند: موجودى است كه بايد پوشيده باشد. پيامبر خدا سؤال كرد: چه زمانى زن به خدا نزديكتر است؟ اصحاب در جواب سؤال بازماندند. حضرت زهرا كه مطلع شدند گفتند: «زن زمانى به خدا نزديكتر است كه در اندرون خانه بماند.»
پيامبر (ص) در تأييد سخن زهرا فرمود: فاطمه پاره تن من است »(7)
به هر حال، مسأله حجاب و عفت از نظر فاطمه (س) در تمام حالات و براى هميشه و در هر دو جهان مهم است.
و در حديثى آمده است: «قال ابوسعيد:قال رسول اللّه (ص): اذا كان يوم القيامة نادى منادٍ ايّها النّاس غضّوا ابصاركم حتّى تمرّ فاطمة على الصراط.»
معلوم مى‏شود فاطمه ى زهرا(س) در قيامت هم از «حجاب و عفّت» ويژه‏اى برخوردار خواهد بود. شايد يكى از اسرار مخفى بودن قبر شريف اين مادر مهجور، «حجاب جاودانه وى باشد از نامحرمان».
تا نامحرمان براى هميشه تاريخ، حتى قبر حضرت را نبينند. اين نكته جاى دقّت بسيار دارد.
از نظر فاطمه زهرا(س) همان گونه كه نظر و نگاه كردن به اندام نامحرم زنده حرام است، نظر و نگاه كردن به اندام نامحرم در تابوت هم حرام است. شنيدن صداى نامحرم و صداهاى آلوده هم حرام است.
براى كسى كه حجابش همانند گوهر گران بها در صدف نهفته است، حجاب برتر و حجاب‏گيرى در هر دو جهان برايش مهم است.
به هر تقدير براى يك الگوگير و الگوپذير، اين سخنان و اين درس‏ها چه پيامى دارد؟
بالأخره عده ى بسيار زيادى از انسان‏هاى آزاده ى جهان، دم از پيروى از فاطمه ى زهرا(س) مى‏زنند، اين‏ها چه درك و برداشتى از «حجاب فاطمه زهرا(س)» دارند؟ وظيفه يك انسان الگوپذير چيست؟
اگر كارهاى (الگو خيلى بزرگ و دقيق و عميق است) يك پيرو چه بايد بكند؟ همگامى و همسانى با الگو و معشوق، شرط اوّل آن پيروى و الگوپذيرى است و اين خيلى مهم است و حتماً بايد به صورت كاربردى درآيد. خلاصه اجمالى از حجاب حضرت زهرا(س) كه برشمرده شد يك بعد از ابعاد چندگانه اين شخصيت جهانى است كه داراى درس‏ها و پيام‏هاى بزرگ است.
اقدام مسئولين امر، نيروهاى مؤمن و انقلابى در امر به معروف و نهى از منكر و برخورد با مظاهر فساد اميد است با درايت و اجراى فرامين الهى تا رسيدن به نتيجه مطلوب ادامه داشته باشد و با تقويت باورهاى دينى بدحجابى از جامعه اسلامى ريشه كن شود. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: –
1. سوره اعراف، آيه 22. 2. فريد و جدى، دايرةالمعارف، ج‏1، ص‏336. 3. فرانتس قانون، انقلاب الجزاير، ص‏14. 4. بحارالانوار، ج‏42، ص‏91، ج‏16. 5. نهج الحياه، فرهنگ سخنان. 6. همان. 7. بحارالانوار، ج‏43، ص‏91، ح‏16.

ازدواج بناى محبوب

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«ما بُنِىَ فِى الاِسلامِ بَناءٌ اَحَبُّ اِلى اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِن التَزويجِ.»
(وسائل الشيعه، ج 14، ص 3)
در اسلام، در پيشگاه خدا، بنايى بر پا نشده است كه محبوب‏تر و عزيزتر از ازدواج باشد.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«شِرارُكُم عُزّابُكُم، وَ العُزّابُ اِخوانُ الشَّياطين».
(بحارالانوار، ج 103، ص 221.)
بدترين شما عزبها هستند(كه بدون همسرند) عزبها برادران شيطان مى‏باشند.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«مَن تَزَوَّجَ فَقَد اُوتِىَ نِصفَ العِبادَة.»
(منتهى الآمال، ص 176)
كسى كه ازدواج كند نيمى از پاداش عبادت به او داده مى‏شود.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«اِذا جاءَكُم مَن تَرضَونَ خُلقَهُ وَ دينَهُ فَزَوِّجُوه»
(بحارالانوار، ج 103، ص 374)
هرگاه خواستگارى كه اخلاق و دين او را مى‏پسنديد نزد شما آمد، با ازدواج او موافقت كنيد.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«مِن بَرَكَةِ المَرأَةِ خِفَّةُ مَؤونَتِها وَ مِن شُؤمِها شِدَّة مَؤونَتِها»
(وسايل الشيعه، ج 15، ص 11)
از نشانه‏هاى بركت زن سبك بودن هزينه زندگى اوست و از نشانه‏هاى بد قدمى او سنگينى هزينه زندگى او مى‏باشد.
پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«مَا استَفادَ امرُءٌ مُسلِمٌ فائِدَةً بَعد الاِسلامِ اَفضَلَ مِن زَوجَةٍ مُسلِمَةٍ تَسُرُّهُ اِذا نَظَرَ اِلَيها وَ تُطيعُهُ اِذا اَمَرَها و تَحفَظُهُ اِذا غابَ عَنها فى نَفسِها وَ مالِه ». (وسايل الشيعه، ج 14، ص 23)
مرد مسلمان بعد از اسلام، بهره‏اى برتر از همسرى مسلمان نبرده است. همسرى كه وقتى به او مى‏نگرد مايه مسرّت اوست، و آنگاه كه به او دستورى مى‏دهد اطاعت مى‏كند، و در غياب شوهر، حافظ ناموس خود و اموال شوهر است.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«مَن سَرّهُ اَن يَلقى اللّهَ طاهِراً مُطَهِّراً فَليَلقَهُ بِزَوجَةٍ و مَن تَرَكَ التَزويجَ مَخافَةَ العَيلَةِ فَقَد اَساءَ الظَنَّ بِاللّهِ عَزَّ و جَلَّ.»
(من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 385)
هر كس شادمان مى‏شود به اين كه خداوند را در حال پاكى و پاكيزگى (معنوى) ملاقات كند، پس خداى را همراه زوجه‏اى ملاقات كند، و كسى كه ازدواج را به خاطر ترس از خرجى زندگى رها كند، در حقيقت به خداى عزّ و جلّ بدگمان شده است.

خوشبويى زن در بيرون منزل‏
پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«اَىُّ اِمرَأَةٍ تَطَيَّبَت وَ خَرَجَت مِن بَيتِها فَهِىَ تُلعَنُ حَتّى تَرجِعَ اِلى بَيتِها مَتى مارَجَعَت». (وسايل الشيعه، ج 14، ص 114)
هر زنى كه خود را خوشبو كند و از خانه بيرون رود همواره مورد لعن است تا آنگاه كه به خانه باز گردد.

امام على عليه السلام:
«اَفضَلُ الشَّفاعاتِ اَن تَشفَعَ بَينَ اِثنَينِ فى نِكاحٍ حَتّى يَجمَعَ اللّهُ بَينَهُما.» (وسائل الشيعه، ج 14، ص 27)
بهترين شفاعت آن است كه براى ازدواج بين دو نفر وساطت كنى تا آنان را همسر گردانى .

امام صادق عليه السلام:
«اِذا تَزَوَّجَ الرَّجُلُ المَرأَةَ لِمالِها اَو جَمالِها لَم يُرزَق ذلِك فَاِن تَزَوَّجَها لِدينِها رَزَقَهُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّ جَمالَها وَ مالَها.»
(من لايحضره الفقيه، ج 3، ص 392)
هنگامى كه مرد، زن را به خاطر ثروت يا زيبايى‏اش به ازدواج درآورد به هدفش نخواهد رسيد، ولى اگر با او به انگيزه دين و ايمانش ازدواج كند، خداى عزّ و جلّ هم زيبايى و هم ثروت او را روزى اش خواهد نمود.

امام صادق عليه السلام:
«لايَنبَغى لِلمَرأَةِ أَن تُجَمِّرَ ثَوبَها اِذا خَرَجَت (من بَيتِها).»
(اصول كافى، ج 5، ص 519)
هنگامى كه زن از خانه‏اش خارج مى‏شود سزاوار نيست كه لباسش را خوشبو كند.
پاورقي ها:

«يا أيها الذين آمنوا اركعوا و اسجدوا و اعبدوا ربكم وافعلوا الخير لعلكم تفلحون» (سوره حج،آيه 78)
اى مؤمنان ركوع كنيد.. سجده كنيد.. و پروردگارتان را پرستش نمائيد و كارهاى خير انجام دهيد شايد كه رستگار شويد.
در اين آيه شريفه اول ما را دستور به خم شدن يا ركوع مى‏كند سپس بيشتر خم شدن كه همان سجود مى‏باشد و گويا پس از ركوع و سجود تازه قابليت براى عبادت در ما پيدا مى‏شود و مى‏توانيم خدا را پرستش كنيم.. آنگاه مى‏فرمايد اين براى خود سازى است ولى بايد دگرسازى هم كنيد و بايد عبادت منحصر به پرستشهاى شخصى نباشد بلكه خيرت به ديگران نيز برسد كه همانا عبادت بدون عمل بى ارزش است.
و شايد اين آيه رهگشائى باشد براى سفرهاى چهارگانه سالك به سوى معبود كه در آغاز سفر از خلق به حق است و اينجا است كه خوديت و انانيّت انسان شكسته مى‏شود و به سوى او توجه مى‏كند ولى در مقام دوم و سفر بعدى از حق به حق است كه در اينجا سالك بيشتر خدا را شناخته و انانيّتش آنچنان شكسته مى‏شود كه ديگر خودى را نمى بيند فقط خدا را مى يابد و در واجب الوجوب ذوب مى‏شود. در اينجا است كه خداوند نظر لطفى به بنده اش مى‏كند و او را شايسته عبادت خود مى‏نمايد. و لذا در سفر سوم كه انسان خود را كاملا در وجود حق محو مى‏كند لياقت بندگى و بردگى پيدا مى‏كند. و وقتى لياقت عبوديت پيدا كرد آنگاه خداوند به او دستوردهد كه اينك به ديگران نيز برس، آنان را هم از خواب غفلت بيدار كن و به سوى خدايت رهنمون ساز و مشكلات زندگى مردم را تا توانى از پيش پايشان بردار تا اينكه همچون تو آماده بندگى و عبادت شوند و خدا را بپرستند كه همانا خداوند نيز بر مردم منت نهد كه “الذى أطعمكم من جوع و آمنكم من خوف” خدائى را بپرستيد و عبادت كنيد كه گرسنگى‏تان را بر طرف كرد و امنيت و آسايش را در زندگى‏تان فراهم ساخت. پس هرگاه خداوند بر مردم منت نهد كه آنان را اطعام مى‏كند و امنيتشان را فراهم‏سازد تو اى بنده‏اى كه ذوب در خدا و معشوقت شده‏اى بايد همان كار را براى بندگانش انجام دهى و در همين راستا گام بردارى.
اينجا است كه فعل الخيرات سفر از حق است به خلق. و برخى از مفسران گويند كه تأكيد آيه بر ركوع و سجود كنايه از نماز خواندن است زيرا بيشترين افعال نماز و يا مهمترين اركان آن ركوع و سجود است و خداوند با تأكيد بر اين دو صفت مى‏خواهد اهميت نماز را برشمرد كه آغاز عمل انسان نماز است و گر نماز مقبول افتد ديگر عبادتها كه در پى خواهد آمد مقبول خواهد افتاد و اگر نماز پذيرفته نشود ديگر اعمال پذيرفته نخواهد شد .
و پس از دستور نماز و اقامه آن دستور عبادت مى‏دهد گويا مى‏خواهد تأكيد كند كه عبادت را خالص و با قصد قربت انجام دهيد و ركوع و سجود را فقط براى او و به خاطر كسب رضايتش انجام دهيد. و يا اينكه عبادت را به طور عموم پس از ركوع و سجود آورده كه ديگر عبادت‏ها را در بر گيرد يعنى اول نماز است و پس از نماز، نوبت به زكات و روزه و حج و جهاد و ساير فرائض و واجبات مى‏رسد.
از آن پس مى‏فرمايد: “و افعلوا الخير” يعنى كه همگام با پرستش شخصى بايد خدمت اجتماعى نيز باشد و اعمالتان منحصر به خدمت به خود نباشد كه ديگران را نيز دريابيد. جالب اينجا است كه واژه “خير” عموميت دارد و تمام كارهاى نيك را در بر مى‏گيرد بلكه فراتر از خدمتهاى اجتماعى رفته و هدايت مردم را نيز در بر دارد كه هيچ خيرى بالاتر و با فضيلت تر از هدايت ديگران نيست. پس عبادت دو جنبه دارد يك جنبه شخصى كه ركوع و سجود است و يك جنبه اجتماعى كه صله رحم و يارى مستمندان و كمك به بيچارگان و رفع ظلم ظالمان و ديگر كارهاى خير است.
برخى از مفسران گويند مقصود از فعل الخير مكارم اخلاق است ولى ظاهرا مقصود فقط اخلاق نيست زيرا اگر تخلق بأخلاق بود دستور “وافعلوا” نمى آورد پس معلوم مى‏شود فعل خير متعدى به ديگران است يعنى كار خير نسبت به غير از خودتان انجام دهيد كه در اينجا (چنان كه عرض شد) همه كارهاى نيك و شايسته را در بر مى‏گيرد.
و در آخر آيه مى‏فرمايد: “لعلكم تفلحون” معنايش اين است كه اگر اين كارها را انجام داديد و هم خود را ساختيد و هم ديگران را كمك كرديد شما شايستگى مقام “فوز” را خواهيد داشت و اين بالاترين مقام است كه انسان را به خلود در بهشت روانه مى‏سازد و البته بالاتر از بهشت رضاى اللّه است كه بى گمان چنين اشخاصى رضايت خدا را كسب مى‏كنند “رضى الله عنهم و رضوا عنه ذلك هو الفوز العظيم” و اين است رستگارى بزرگ.

پاورقي ها:

مقدمه

بقاى جامعه به عدالت است در جايى كه عدالت نيست، انتظار پاكى و سلامت اجتماعى، انتظارى بيهوده است. روش و منش اسلام به عدالت است و با خاموش شدن عدالت، اسلام چون جراغى خواهد بود خاموش كه با آن راه نمى‏توان يافت و مردمان را به سامان نمى‏توان رساند، زيرا اين عدالت است كه نگهدارنده ملت است، «العدل قوام الرعيّه»(1)از اين روست كه پيامبر اعظم(ص) مى‏فرمايد: ساعتى عدالت از هفتاد سال عبادتى كه شبهايش، نماز شب و روزهايش به روزه بگذرد، بهتر است».(2)
عدالت يك تكليف الهى و اصل محبوب مطابق با خواست و فطرت انسان و موجب تعالى بشر در حوزه‏هاى مختلف زندگى فردى و اجتماعى است و جامعه بشرى هم از ابتدا، تا حال آرزوى روزى را داشته و دارد كه در آن، ظلم، تبعيض و بى عدالتى در تمام چهره و ابعادش، نابود شود و نسيم ملايم عدالت و برابرى در تمام زواياى زندگى انسان‏هاى دردمند و رنجيده، نفوذ كند، دردهاى كهنه و قديمى بشر، ناشى از ظلم و ستم و بى عدالتى را با داروى شفا بخش عدالت و برابرى، مرهم نهاده و التيام بخشد.
از آنجايى كه پيامبر اعظم(ص) به مصداق آيه شريفه «لكم فى رسول اللّه اسوةٌ حسنةٌ» عالى‏ترين و والاترين الگوى كمالات انسانى و مظهر عدالت در تمامى ابعادش بوده است با بررسى سيره و سنت آن حضرت در سراسر زندگى پر بركت شان الگوئى كامل و جامع را مى‏توان در دسترس انسانهاى جوياى عدالت قرار داد. پيامبر اعظم(ص) نه تنها براى مسلمانان بلكه براى تمامى بشريت يك الگوى كامل محسوب مى‏شود. اين نوشتار تلاش مى‏كند گوشه‏اى از عدالت اجتماعى پيامبر اعظم(ص) را در ابعاد مختلف در اختيار علاقمندان و شيفتگان حضرتش قرار دهد. قبل از اينكه به عدالت اجتماعى پيامبر اعظم(ص) در جنبه‏هاى مختلف بپردازيم به تشريح واژه‏هاى اساسى عدل، عدالت، سيره و سنت پرداخته شده است تا با دقت بيشترى بحث عدالت اجتماعى پيامبر اعظم(ص) تبيين گردد. در اين نوشتار اشاره مختصرى به بحث عدالت و چگونگى تعريف آن از ديدگاه دانشمندان مسلمان و غربى شده است. نمونه‏هاى عينى و عملى عدالت اجتماعى پيامبر اعظم(ص) در سيره و سنت ايشان بسيار بوده است كه ما به چند نمونه براى تبيين مسئله مورد نظر اشاره كرده‏ايم. اميد است مورد قبول درگاه حق قرار گيرد. انشاءاللّه.
اهداف و اهميت موضوع‏

جامعه‏اى كه بر اصول عدالت اداره مى‏شود، جامعه‏اى استوار و ارزشمند است. جامعه‏اى كه در مسير عدالت حركت نمى‏كند ارزشها در آن واژگونه شده، ضد ارزشها حاكم مى‏شوند. جاى خوبى و بدى، زشتى و زيبايى، رحمت و شقاوت، مروّت و نامردى تغيير مى‏يابد.
آن جا كه عدل رخ ننموده است، انحراف و كفران چنان مردمان را در خود مى‏پيچيد كه هشدارها، فريادها و صداى فرو ريختن بنيانها را نمى‏شنوند.
اگر عدالت برقرار نشود، عرصه جامعه جولانگاه زور و ستم و غارت و چپاول مى‏شود. در چنين ميدانى فضيلتها و ارزشها به باد فراموشى مى‏رود. روزگار گزنده و درنده مى‏شود. و توانگران برآنچه دارند، دندان مى‏فشانند و برآنچه ندارند آز مى‏ورزند. بينوايان در زير فشار بى عدالتى بناچار تن به هر داد و ستدى مى‏دهند، گران مى‏خرند و ارزان مى‏فروشند و هستيشان به تاراج يغما مى‏رود.
در چنين جامعه‏اى اشرار و بدكاران رفعت مى‏يابند و نيكان و اخيار به ذلت كشيده مى‏شوند، امام كاظم (ع) از پيامبر اعظم(ص)، پيامبر عدالت، نقل كرده است كه فرمودند: «بد قومى هستند آنان كه براى خدا به عدالت قيام نمى‏كنند. بد قومى هستند آنان كه امر كنندگان به عدالت در ميان مردم را مى‏كشند.»
همه ارزشهاى اجتماعى در گرو عدالت است. اگر در جامعه عدالت رنگ بازد، همه ارزشها رنگ مى‏بازد. در جامعه امروزى كه ظلم و بى عدالتى سران كفر و استكبار جهانى بى داد مى‏كند و فرياد دروغين عدالت‏طلبى و حقوق بشر آنان عالم را پر كرده است، لازم و ضرورى به نظر مى‏رسد ابعاد گوناگون عدالت اجتماعى در زندگى سراسر نورانى و پر بركت رسول اكرم(ص) و پيامبر اعظم (ص) به عنوان يك الگوى كامل براى بشريت تبيين گردد تا مردم جهان بخصوص مسلمانان حقيقى و ناب با تأسى به سيره و سنت آن پيامبر اعظم(ص) هر چه زودتر ريشه بى عدالتى در جهان را با ظهور قائم آل محمد(ص) از بيخ و بن قطع نمايند. از طرفى ديگر توهين به ساحت مقدس پيامبر رحمت(ص) از سوى اردوگاه استكبار جهانى بر ضرورت انجام اين تحقيق دو چندان مى‏افزايد.
واژه‏شناسى عدل‏

عدل واژه عربى، اسم مصدر در مقابل ستم و مقابل بيداد قرار مى‏گيرد و به معناى داد است. عدل به معانى قسط، عدالت، مساوات، انصاف، امرى بين افراط و تفريط، مساوات در مكافات در نيكى و بدى داورى به حق به كار گرفته شده است.(3)
ديدن و دانستن عدل خداى كار حكيمان و راه انبياست.(4)
هر كجا عدل روى بنموده است، نعمت اندر جهان بيفزوده است(5)عدل به طور مختصر به دو جمله بر مى‏گردد:
1- عدل: قرار دادن هر چيزى در جاى خودش «وضع كلّ شى‏ء فى موضعه».
2- ظلم: قرار دادن هر چيزى در غير از جايگاهش «وضع الشى‏ء فى غير موضعه».
مولوى هم اين تعبير را چنين بيان مى‏كند:
عدل چه بود؟ وضع اندر موضعش‏
ظلم چه بود؟ وضع در ناموضعش‏
عدالت خواهى وعدالت محورى در سيره و سنت پيامبر اعظم(ص)

مقصود از عدالت در سيره و سنت پيامبر اعظم(ص) در اين نوشتار عدالت اجتماعى به تفسيرى كه در ذيل به آن اشاره مى‏نمائيم مى‏باشد.از كلمه «عدالت اجتماعى» شايد در ابتدا معناى محدودى به اذهان خطور نمايد و آن اين كه بايد در جامعه در ابعاد اقتصادى عدالت برقرار گردد و حاكم و رهبر، منابع و امكانات موجود در جامعه را با يك نسبت صحيح و منطقى در بين افراد توزيع نمايد، نه اين كه ثروت‏هاى موجود را به فرد يا گروه خاصى اختصاص دهد.
با كمى دقت و تأمل و ژرف انديشى مى‏توانيم عدالت اجتماعى را يك معناى وسيعى ببخشيم كه در محدوده مسائل اقتصادى اجتماع و جامعه خلاصه نشود، بلكه همه ابعاد موجود در جامعه و همه ارتباطهاى ميان انسانها و حتى ميان انسان و غير انسان را شامل گردد، چرا كه به فرموده پيامبر اعظم(ص): «بالعدل قامت السموات و الارض».(6)
عدالت اجتماعى در اين معناى وسيع، شامل همه حقوق‏هاى فردى، اجتماعى و جميع اقسام حقوقى مى‏شود، در اين ديدگاه، حقوق اديان، مذاهب، مليت‏ها، اقوام مختلف و همه حقوقى كه خداوند متعال بر انسان‏ها و جامعه بشرى دارد و نيز به طور كامل همه امور انسان، اعم از امور عبادى، سياسى، اقتصادى و اجتماعى در نظر گرفته مى‏شود. عدالت اجتماعى به معناى وسيع آن رعايت همه بايدها و نبايدها، در همه ابعاد انسان، اجتماع و حتى خالق انسان است. اين نوشتار تلاش مى‏كند تا با اين نگاه گوشه‏اى از عدالت اجتماعى در سيره و سنت پيامبر اعظم(ص) را تبيين نمايد.
پيامبر اعظم(ص) و عدالت در قرآن‏

پيامبر اعظم(ص) به عنوان خاتم الانبياء و برترين پيامبران الهى از سوى خداوند متعال مأمور شد كه عدالت را در جامعه بر پا دارد. خداوند متعال در مورد اين مأموريت مى‏فرمايد: «و قل ءامنت بما انزل اللّه من كتاب و امرت لا عدل بينكم؛(7) اى پيامبر بگو: به هر كتابى كه خداوند نازل كرده است ايمان آورده‏ام، و مأمور هستم كه در ميان شما به عدالت رفتار كنم.»
پيامبر اعظم(ص) با هدف تكميل و تقسيم مكارم اخلاقى، اجراى عدالت را سرلوحه رسالت خويش قرار داد و مساوات و برابرى و اخوّت را محقق ساخت، اما فقط به جنبه اخلاقى و نصيحت و دعوت ايمانى بسنده نكرد، بلكه موجبات كينه‏ها وحسدها و انتقامجوئى‏ها، يعنى تبعيضات حقوقى را از بين برد و وحدت و يگانگى اجتماعى را در جامعه‏اى متوازن بوجود آورد.(8)
خداوند متعال به همه دين داران و مؤمنان دستور مى‏دهد كه بايد عدالت را، هرچند به زيان خود و بستگانشان باشد، بر پاى دارند، چنان كه مى‏فرمايد: «يا ايهّا الذّين ءامنوا كونوا قوّامين بالقسط شهداء للّه و لو على انفسكم او الوالدين و الاقربين؛(9) اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! بر پاى دارنده عدالت باشيد، و براى خدا شهادت دهيد، اگرچه به زيان شما، يا پدر و مادر و نزديكان شما باشد.»
اين آيه به همه ايمان آورندگان مى‏فرمايد كه علاقه‏ها و وابستگى‏ها شما را از مرز عدالت خارج نكند. خداوند متعال عدالت را از همه چيز به تقوا،(كه قانون تكامل انسان است)، نزديك‏تر دانسته و مردم را از اين نهى مى‏كند كه بخاطر خشم‏ها و خشنودى‏هاى شخصى از آن دست بردارند، و چنين مى‏فرمايد: «…و لا يجرمنّكم شنآن قوم على الّا تعدلوا اعدلوا هواقرب للتّقوى…؛(10) و هرگز دشمنى با قومى، شما را به بى عدالتى وادار نكند، به عدالت رفتار كنيد كه به تقوا نزديكتر است.»
از ديدگاه قرآن، عدالت پيشگان و دادگران محبوب خدا هستند و خداوند آن‏ها را دوست دارد و كسى كه دوست حق باشد، انوار عنايات حق بر روح و جانش جارى شده و صفات خدايى در وجودش تجلّى پيدا مى‏كند.
خداوند در اين رابطه مى‏فرمايد: «و اقسطوا انّ اللّه يحبٌّ المقسطين؛(11) عدالت پيشه كنيد كه خداوند عدالت پيشگان را دوست مى‏دارد.»
قرآن در موضوع ازدواج، مؤمنين و ايمان آورندگان را به عدالت امر مى‏كند و مى‏فرمايد: «و ان خفتم الّا تقسطوا فى اليتامى فانكحوا ما طاب لكم من النّساء مثنى و ثلاث و رباع فان خفتم الّا تعدلوا فواحدة او ما ملكت ايمانكم ذلك ادنى الّا تعدلوا»(12) پيامبر اعظم(ص) همواره با همسرانشان به عدالت رفتار مى‏كردند و مى‏فرمودند: «وقتى مردى دو زن داشته باشد و ميان آنها به عدالت رفتار نكند روز رستاخيز يك نيمه او افتاده است».(13)پيامبر اعظم(ص) همواره در طول زندگانى پربركتشان الگوى كامل عينى و عملى عدالت بودند. در ذيل به چند نمونه آن به طور مختصر اشاره مى‏گردد:
عدالت اجتماعى پيامبر اعظم(ص) در عدم تبعيض در اجراى قانون‏

در فتح مكه، زنى از قبيله بنى مخزوم مرتكب سرقت شد و از نظر قضايى جرمش محرز گرديد، خويشاوندانش كه هنوز رسومات نظام طبقاتى در خلاباى مغزشان بجاى مانده بود، اجراى مجازات را ننگ خانواده اشرافى خود مى‏دانستند، به تكاپو افتادند بلكه بتوانند مجازات را متوقف سازند، اسامة بن زيد را كه مانند پدرش نزد رسول خدا(ص) محبوبيت خاصى داشت، وادار كردند به شفاعت برخيزد، او همين كه زبان به شفاعت گشود، رنگ صورت پيامبر اعظم(ص) از شدت خشم برافروخته شد و با عتاب و تشدد فرمود: «چه جاى شفاعت است، مگر مى‏توان حدود قانون خدا را بلا اجرا گذاشت؟» دستور مجازات صادر نمود. اسامه متوجه غفلت خود گرديد و از لغزش خود عذر خواست و استدعاى طلب مغفرت نمود. پيامبر(ص) براى اينكه فكر تبعيض در اجراى قانون را از مخيله مردم بيرون بنمايد به هنگام عصر در ميان جمع به سخنرانى پرداخت و ضمناً عطف به موضوع روز كرده و چنين گفت:
«اقوام و ملل پيشين دچار سقوط و انقراض شدند بدين سبب كه در اجراى قانون عدالت تبعيض روا مى‏داشتند، هرگاه يكى از طبقات بالا مرتكب جرمى مى‏شد او را از مجازات معاف مى‏كردند و اگر كسى از زيردستان به جرم مشابه آن مبادرت مى‏كرد او را مجازات مى‏نمودند، قسم به خدايى كه جانم در دست اوست در اجراى عدل درباره هيچ كس فروگذارى و سستى نمى‏كنم، اگر چه مجرم از نزديكترين خويشاوندان خودم باشد.»(14)
عدالت اجتماعى پيامبر اعظم(ص) در برخورد با دشمنان‏نمونه‏

الف – پيامبر اعظم(ص) همواره رعايت اصول انسانى و مقررات الهى را حتى در جنگ و پيكار نسبت به دشمن فراموش نمى‏كردند. پيامبر اعظم (ص) بر خلاف مدعيان دروغين امروزى حقوق بشر كه جنايات آنان در لبنان و فلسطين ننگ ابدى بر پيشانى مجامع بين‏المللى و دفاع از حقوق بشر حك كرده است، به لشكر اسلام همواره سفارش مى‏فرمودند پيران و اطفال و زنان را نكشيد، هرگز آب مشركان را زهرآلود نكنيد، مكر نكنيد و درختان را از بيخ قطع نكنيد و…اين است عدالت اجتماعى پيامبراعظم (ص) در مقابل دشمنان اسلام. پيامبر اعظم (ص) وقتى لشكر اسلام را بسيج مى‏كرد سپاه را با تمام افراد لشكر احضار نموده و به ايشان مى‏فرمود: «برويد بنام خداى تعالى و استقامت جوئيد به خداى و در راه خدا و بر ملت پيغمبر خدا جهاد كنيد. مكر نكنيد، از غنائم سرقت نكنيد و كفار را بعد از قتل مثله نكنيد و پيران و اطفال و زنان را نكشيد و رهبانان را كه در غارها و بيغوله‏ها جاى دارند بقتل نرسانيد، حيوانات حلال گوشت را نكشيد مگر اينكه براى تغذيه به آنها نياز داشته باشيد. هرگز آب مشركان را زهرآلود نكنيد. شبيخون بر دشمن نزنيد. درختان را از بيخ قطع نكنيد مگر اينكه مضطر باشيد و درختان ميوه را برنياوريد و حرث و زرع و نخلستان را نسوزانيد و مى‏فرمود: من بيشتر دوست دارم كه شما را در موقع مراجعت (از جهاد) همراه با مردمى ببينم كه به اسلام گرويده‏اند نه با عده‏اى كودكان و زنانى كه پدران و شوهران آنها را كشته باشيد.»(15)
ب – پيامبر اعظم(ص) خود مظهر كامل عدالت بود در سراسر زندگانى پر بركت خويش مى‏كوشيد تا اصحابش كار به ستم نكنند و از عدالت به يكسو نشوند. هنگامى كه پيامبر اعظم (ص) نزد قبيله يهودى بنى نضير رفت تا در پرداخت ديه دو مقتول از طايفه بنى عامر كه به دست «عمروبن اميه» (يكى از مسلمانان) كشته شده بود، از آنها يارى و كمك بگيرد (بر اساس پيمانى كه با رسول خدا بسته بودند بنى نضير متعهد شده بود كمك كند) آنان در نهان توطئه كردند كه رسول خدا(ص) را به قتل برسانند. خداوند رسول اعظم (ص) را آگاه كرد. و پيامبر (ص) دستور آماده باش براى جنگ به مسلمانان داد و اين آيه درباره يهوديان توطئه گر و پيمان شكن كه مسلمانان از آنان كينه به دل داشتند نازل شد. «…و لا يجرمنّكم شنآن قوم على الّا تعدلوا اعدلوا هو اقرب للتّقوى…؛(16) هرگز دشمنى با قومى شما را به بى عدالتى وادار نكند، به عدالت رفتار كنيد كه به تقوا نزديكتر است.»
به مسلمانان تذكر داد تا مبادا به خاطر دشمنى كه با يهود دارند به بى عدالتى با آنها رفتار كنند. اين در حالى بود كه بنى النضير با پيامبر(ص) پيمان بسته بودند كه هرگز بر ضرر رسول خدا(ص) و ياران او قدمى بر ندارند و به وسيله زبان و دست ضررى به او نرسانند… هرگاه بر خلاف متن پيمان رفتار كنند، دست پيامبر در ريختن خون و ضبط اموال و اسير كردن زنان و فرزندان آنها باز خواهد بود.(17) با اين حال پيامبر اعظم(ص) با عدالت و مهربانى و گذشت با آنها رفتار نمود و به كمتر از آن چيزى كه به آنها قرار گذارده بود مجازات نمود.
عدالت اجتماعى پيامبر اعظم(ص) در مقابل حق الناس

الف – پيامبر اعظم (ص) خود نيز به قانون عدالت تن مى‏داد، روزى به مسجد رفت و در ضمن خطابه فرمود: «خدا سوگند ياد كرده است در روز جزا از ظلم هيچ ظالمى نگذرد، اگر به كسى از شما، ستمى از من رفته و از اين رهگذر حقى بر ذمّه من دارد من حاضرم به قصاص و عمل متقابل تن بدهم. از ميان مردم شخصى به نام «سوادة بن قيس» به پاخاست و گفت يا رسول اللّه روزى كه از طائف بر مى‏گشتى و عصا را در دست خود حركت مى‏دادى به شكم من خورد و مرا رنجه ساخت.
فرمود: حاشا كه به عمد اين كار را كرده باشم. با اين حال به حكم قصاص تسليم مى‏شوم. فرمان داد همان عصا را بياورند و به دست سواده داد و فرمود: هر عضو بدن تو را كه خسته است به همان قسمت از بدن من بزن و حق خود را همين دنيا از من بستان. سواده گفت: نه نه، من شما را مى‏بخشم. فرمود:خدا نيز تو را ببخشد.»(18)
آرى چنين زيباست رفتار يك رئيس و زمامدار تام الاختيار دين و دولت در اجراى عدالت اجتماعى و حمايت از قانون.
ب – هنگامى كه پيامبر اعظم (ص) «خالد بن وليد» را براى تبليغ و شكستن بت «عزى» به سرزمين قبيله «جذيمه بن عامر»رهسپار كرد و به او دستور داد كه خونى نريزد و از در جنگ وارد نشود، اما وى به دستور پيامبر عمل نكرد و عده‏اى از بنى جذيمه را به قتل رساند. وقتى خبر جنايت خالد به گوش پيامبر رسيد. سخت ناراحت شد. فوراً به على(ع) مأموريت داد كه به ميان قبيله مزبور برود و خسارت جنگ و خونبهاى افراد را به طور دقيق بپردازد. على(ع) در اجراى دستور پيامبر به قدرى دقت به خرج داد كه حتى قيمت ظرف چوبى كه سگان قبيله در آن آب مى‏خوردند و در برخورد خالد شكسته شده بود، پرداخت.
على(ع) اين دست پرورده پيامبر اعظم(ص) كار عدالت را به فرمان پيامبر(ص) به چنان صحنه‏اى زيبا و به يادماندنى تبديل كرد تا صحنه جنايات خالد از ذهن مردمان كمى زدوده شود. على(ع) حتى مبلغى به كسانى كه از حملات خالد ترسيده بودند پرداخت و كاملاً از آنان دلجوئى كرد. پيامبراعظم(ص) روش عادلانه على(ع) را تحسين كرد و سپس رو به قبله ايستاد و به حالت استغاثه گفت: «خدايا تو آگاهى كه من از جنايت خالد بيزارم و من هرگز به او دستور جنگ نداده بودم».(19)

عدالت اجتماعى پيامبر اعظم(ص) در برخورد با كودكان
يكى از نكاتى كه پدران و مادران درباره كودكان بايد در نظر داشته باشند، موضوع برقرار كردن عدالت در ميان كودكان است، زيرا فرزندان بايد از همان آغاز طعم عدالت را بچشند و خوبى آن را لمس كنند و با آن آشنا شوند و آن را لازمه زندگانى خود و جامعه بدانند و از بى عدالتى و ظلم و تبعيض گريزان باشند چرا كه در زندگانى كودكان هيچ چيزى كوچك نيست، از اين جهت كوچكترين امور نيز در اجراى عدالت لازم به نظر مى‏رسد.
پيامبر اعظم(ص) سفارش مى‏نمايند كه اگر دوست داريد فرزندانتان در هنگام نياز در نيكى كردن و محبت كردن به شما با عدالت رفتار كنند و از خط و مدار عدل خارج نشوند شما هم در كار بخشش بين آنها با عدالت رفتار كنيد: «اعدلو بين أولادكم بالنحل كما تحبون أن يعدلوا بينكم فى البر و الطف؛(20) شما كه مى‏خواهيد فرزندانتان در نيكى و محبت با شما به عدالت رفتار كنند در كار بخشش با آنها با عدالت رفتار كنيد.»
پيامبر اعظم(ص) حتى در بوسيدن كودكان، امت و پيروان خود را به عدالت سفارش مى‏كردند. على (ع) مى‏فرمايد: پيامبر اعظم(ص) مردى را ديد كه دو كودك داشت يكى را بوسيد و ديگرى را نبوسيد. آن حضرت فرمود: چرا بين آنان با عدالت رفتار نمى‏كنى؟!(21)
انس گويد: مردى نزد پيامبر اعظم(ص) نشسته بود. پسر او آمد. پدر، او را بوسيد روى زانوى خود نشاند. سپس دختر آن مرد آمد (بدون اينكه او را ببوسد) وى را كنار خود نشانيد. پيامبر(ص) فرمود:چرا بين آنها با عدالت رفتار نكردى؟!(22)
پيامبر رحمت و پيامبر اعظم(ص) مؤمنان و پيروان خويش را دعوت مى‏كرد كه از خدا بترسند و ميان فرزندان خود به عدالت رفتار كنند: «اتقوا اللّه و اعدلوا بين اولادكم كما تحبون ان يبرّوكم؛(23) از خدا بترسيد و ميان فرزندان خود به عدالت رفتار كنيد همانطور كه مى‏خواهيد با شما به نيكى رفتار كنند.»
عدالت اجتماعى پيامبر اعظم(ص) در قدرشناسى از افراد

الف – قدردانى پيامبر اعظم(ص) از كسانى كه به نحوى در زندگى او نقش داشته‏اند بى نظير است و گوئى رسول اللّه(ص) با سيره مبارك خويش مى‏خواهد به پيروان خود اين پيام را برساند كه اگر انسان نتواند حق همنوع خود را بجا آورد، هرگز نمى‏تواند حق خالق خويش را ادا كند.
در مسجد آن حضرت زنى جارو مى‏كشيد و شبها همان جا مى‏خوابيد و مردم هزينه زندگى او را مى‏دادند و اداره‏اش مى‏كردند. شبى رسول اكرم (ص) او را در مسجد نيافتند، جوياى حالش شدند. گفتند كه او از دنيا رفته وبه خاكش سپرده‏اند. شايد اصحاب به شدت حساسيت پيامبر(ص)پى نبرده بودند و مى‏پنداشتند كه مرگ اين زن براى ايشان چندان اهميتى ندارد و به همين دليل اين خبر را به حضرت نرسانده بودند. رسول اكرم (ص) از شنيدن خبر مرگ آن زن متأثر شده با همراهان بر سر قبرش شتافتند، نماز ميت خواندند و برايش طلب آمرزش كردند.
ب – «حليمه سعديه» كه مدتى عهده دار زندگى رسول اكرم(ص) بود، وقتى به ديدار فرزند خود مى‏آمد، رسول اعظم(ص) رداى خود را زير پاى او پهن مى‏نمودند و گاهى مى‏شد كه حليمه از حادثه و فشار گرسنگى سال سخت به ايشان پناه مى‏برد و پيامبر(ص) از ديدن او بسيار خوشحال و به سخنانش گوش مى‏داد و موقع رفتن چندان به او كمك مى‏كردند كه بى نياز مى‏شدند.(24)
ج – رسول اعظم(ص) خدمات ارزنده خديجه را هرگز فراموش نكرده و همواره از ايشان به احترام ياد مى‏كردند و فضائل شان را بر زبان مى‏راندند، بطوريكه مكرر مى‏فرمودند: «بخدا قسم پروردگار عالم بهتر از خديجه را به من نصيب نفرمود».عايشه همسر پيامبر(ص) حكايت مى‏كند كه بسيار اتفاق مى‏افتاد كه چون گوسفندى در خانه پيامبر(ص) ذبح مى‏شد، آنرا به قطعاتى قسمت مى‏كرد و مى‏فرمود: اينها را براى دوستان خديجه بفرستيد.(25)
نتيجه‏گيرى

يكى از بنيادى‏ترين مفاهيم در علوم انسانى، مفهوم و اصل عدالت است و اهميت بى بديل آن بر كسى پوشيده نيست. غالب مكاتب و نظريه‏ها و نظامهاى سياسى سعى نموده‏اند كه اين مفهوم را مورد ملاحظه نظرى و عملى خويش قرار دهند و خود را متصف به آن وانمود كنند. همه اديان الهى با هدف تحقق اين اصل از سوى خداى متعال بوسيله انبياء الهى نازل گشته‏اند.دين مبين اسلام هم به عنوان خاتم اديان، تحقق عدالت را سرلوحه اهداف خود قرار داده است و بى دليل نيست كه آيات بسيارى پيرامون عدالت و واژه‏هاى مترادف و متضاد آن وجود دارد و همه اين مطالب دال بر اهميت وافر اصل عدالت است. پيامبر اعظم(ص) كه اسوه مكارم اخلاق و رفتار هستند در سراسر زندگى پر بركتشان مظهر كامل عدالت در تمام زمينه‏ها و جنبه‏هاى مختلف آن بودند. سيره و روش و سنت پيامبر اعظم(ص) در طول حيات نورانى ايشان گواهى بر اين مدعى است. پيامبر اعظم(ص) مأمور برپايى قسط و عدل بود. «قل امر ربّى بالقسط؛(26)بگو پروردگارم به قسط فرمان داد.»
رسول خدا(ص) مظهر حق بود، حقى كه: «درباره مخلوقاتش به عدل و داد رفتار مى‏كند و در اجراى احكام به عدالت بر آنها حكم مى‏راند.»(27)
پيامبر اعظم(ص) براى برقرارى عدالت اجتماعى موجبات كينه‏ها و حسدها و انتقامجوئى‏ها، يعنى تبعيضات حقوقى را از بين برد و وحدت و يگانگى اجتماعى را در جامعه‏اى متوازن به وجود آورد. عدالت اجتماعى پيامبر اعظم(ص) جنبه‏هاى عينى و عملى داشت.
به عنوان مثال در صدر اسلام غلامان و غلامزادگان دانشمند و متقى از قبيل عبداللّه بن مسعود و جويبر به سيادت و بزرگوارى رسيدند امام شخصيتهاى نالايق عصر جاهليت مانند ابوجهل‏ها و ابولهب‏ها و وليد بن مغيره‏ها به خاك ذلت نشستند و سرنگون شدند.
پيامبر اعظم(ص) در برخورد با مردم، در اجراى قانون هيچگاه حكم خدا را تعطيل نكردند و عدالت اجتماعى را برقرار نمودند و به خداوند متعال قسم ياد كردند كه در اجراى عدالت درباره هيچ كس سستى نمى‏كنند اگر چه مجرم از نزديكترين خويشاوندان آن حضرت باشد.
پيامبر اعظم (ص) در برخورد با حق الناس، در مقابل كودكان، در برخورد با دشمنان قسم خورده اسلام و… عدالت اجتماعى را سرلوحه كار خويش قرار داده بودند. به راستى پيامبر اعظم(ص) خود مظهر كامل اين فرمايش گهربار خويش بودند كه: «عادلتر از همه مردم كسى است كه آنچه براى خود پسندد براى مردم نيز پسندد و آنچه بر خود روا ندارد بر مردم روا ندارد».
پيامبر اعظم (ص) به تمام معنا «قائم به قسط بود» و از همين رو در زيارت آن حضرت مى‏خوانيم: «السلام عليك يا قائماً بالقسط»(28)سلام بر تو اى برپا دارنده عدالت. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: –
1. نهج البلاغه، ترجمه مرحوم دشتى. 2. نهج الفصاحه، ترجمه. 3. على اكبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، تهران:دانشگاه تهران. 4. ناصر خسرو. 5. سنايى. 6. تفسير صافى ذيل آيه الرحمن، ص 638. 7. سوره شورى، آيه 15. 8. شهيد مرتضى مطهرى، بيست گفتار، قم، انتشارات صدرا، ص‏119. 9. سوره نساء، آيه 135. 10. سوره مائده، آيه 8. 11. سوره حجرات، آيه 9. 12. سوره نساء، آيه 3. 13. نهج الفصاحه، ترجمه مرتضى فريد تنكابنى، نشر فرهنگ، تهران، ص‏1936. 14. صحيح بخارى، ج‏5، ص 152، چاپ عامره استانبول ؛ دارالفكر، معارف اسلامى، ج 2، ص‏61. 15. سير الكبير، ج 1، ص‏46-47. 16. سوره مائده، آيه 8. 17. علامه مجلسى، بحارالانوار، ج‏19، ص‏110و111. 18. علامه مجلسى، بحارالانوار، باب وفات النبى. 19. سيره ابن هشام، ج‏2، ص‏430. 20. نهج الفصاحه، مرتضى فريد تنكابنى، ص‏1936. 21. مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 234. 22. مجمع الزوائد، ج 8، ص‏158. 23. نهج الفصاحه، ص 1936. 24. سيره حلبى، ج 1، ص‏123. 25. محمد خالد محمد، پيامبر رحمت، ترجمه صدر بلاغى، ص‏144. 26. سوره اعراف، آيه 29. 27. نهج البلاغه، خطبه 185. 28. حاج شيخ عباس قمى، مفاتيح الجنان.

تلاش شهيد براى تندرستى مادر خود

بعد از شهادت او به سبب گريه‏هاى زياد تارهاى عصبى چشم‏هايم از بين رفته بود و پزشكان مى‏گفتند ديگر بينايى‏ام را به دست نمى‏آورم. در شب جمعه‏اى با ناله او را صدا زدم، نمى‏دانم خواب بودم يا بيدار كه ديدم روبه روى من ايستاده است. پرسيدم: محرّم، درست مى‏بينم، تو هستى؟ گفت: آرى مادر، بلند شو مى‏خواهم تو را به جايى ببرم.
گفتم: پسرم، ديگر چشم‏هايم نمى‏بيند.
گفت: اگر از تو چيزى بخواهم، اجابت مى‏كنى؟
گفتم: چرا قبول نكنم؟
گفت: آقا سيد سلطان محمد مى‏خواهند به ديدارشان بروى.
نمى‏دانم با چه نيرويى به حرم آقا سيد سلطان محمد مشرف شديم. صورتم را كه به ضريح چسباندم، نسيم خنكى، جانم را نوازش داد.
چشم هايم را گشودم، نور چراغى ديدم.
باور نمى‏كردم…(1)
مژده‏اى براى حسين‏

در خواب ديدم فضاى چادر غرق نور شده است. بچه‏هاى گردان هم جمع بودند. از حرف‏ها و خنده‏هايشان هم نور مى‏باريد. ناگهان دستى كه نور بود، مشاهده كرديم. آن دست با قمقمه به برخى از بچه‏ها آب نورانى داد. و روى برخى ديگر آب ريخت. زمانى كه به حسين رسيد، پرسيد: چرا به بعضى آب مى‏دهيد و به بعضى نه؟
پاسخ آمد: آنهايى كه مى‏نوشند، شهيد و آنهايى كه رويشان ريخته مى‏شود، شفاعت مى‏شوند.
حسين با شنيدن پاسخ، لبخندى زد، دست خود را دراز كرد و با ولع آب نوشيد. فرداى آن شب كه خوابم را برايش بازگو كردم، مرا قسم داد، آن را براى كسى اظهار نكنم. چند روز بعد تيرى به جمجمه‏اش نشست و او به منبع نور پيوست.(2)
شفاى پدر با همت پسر

چند سالى بود كه همسرم دچار سرطان شده بود. با وجود مراجعت‏هاى مكرر به پزشكان، ديگر اميدى به زنده بودنش نداشتم. در آن هنگام خداوند را به حرمت خون پسرم قسم دادم شوهرم را شفا دهد. شب هنگام كه شد، اردلان را در خواب ديدم. او به من گفت: مادر، بى تابى نكن، خداوند حاجت تو را برآورده كرده است.
سپس دست خود را روى سرم كشيد و گفت: خدا، پدر را شفا داد. تو ديگر نگران نباش. سراسيمه از خواب بلند شدم. چند صلوات فرستادم و نزديك بستر شوهرم رفتم. بر خلاف هميشه آرام خوابيده بود. وقتى براى گرفتن آزمايش نزد پزشك رفتيم، با تعجب گفت: خانم محمدى، همسرتان شفا گرفته است و ديگر اثرى از سرطان نيست.(3)
حتى محبوب دشمن‏

مرا بعد از اسارت، به دليل غده‏اى كه در شكم داشتم، در بيمارستان تموز بسترى كردند تا مورد جراحى قرار گيرم.
بعد از عمل و به هوش آمدن، ديدم كنار تخت من يكى از منافقين در حال نوشتن جمله‏اى روى شيشه است. وقتى دقت كردم، ديدم شعارى عليه رهبرى نوشته است. از مشاهده آن جمله،بى‏اندازه ناراحت شده، به او پرخاش كردم. آن بى‏غيرت بلافاصله نگهبان را صدا زد. زمانى كه نگهبان عراقى از موضوع اطلاع يافت، اسلحه كمرى خود را به طرف آن منافق نشانه گرفته، گفت: اى نامرد، امام خمينى، تنها مرد است! تو اين مزخرفات را روى شيشه پنجره مى‏نويسى؟!
بعد كمى او را نصحيت كرده، گفت:…او انسان شريفى است و سزاوار نيست تو عليه رهبر مملكت خود چنين شعارهايى بنويسى.(4)
مرا بعد از اسارت تحويل يك افسر بعثى دادند. او ضمن بازرسى از جيبم يك قطعه عكس امام درآورد. سپس با عصبانيت اسلحه خود را مسلح كرد و چند قدم عقب رفت تا…ناگهان يك افسر عالى رتبه سر رسيد. افسر بعثى براى او احترام گذاشت.چند جمله اى با او سخن گفت و عكس را نشانش داد و گفت: اينها پاسدار خمينى هستند.
افسر عالى رتبه عكس را گرفته، لحظاتى به آن نگريست. سپس رو به قبله شده، عكس را چندين بار بوسيد و در جيبش گذاشت، و چند كلمه با آن افسر صحبت كرد و رفت. با رفتن او با آب و چاى از ما پذيرايى كردند.(5)
مروت با مروت‏

سردار غلامرضا بامروت در جبهه در كارهاى جمعى از جمله نظافت سنگر و چادر، شركت مى‏كرد. وقتى نوبتش مى‏شد، ظرف‏ها را هم مى‏شست و هيچ گاه ديده نشد به خاطر داشتن سمت فرماندهى از اين نوع كارها شانه خالى كند. روزى در چادر فرماندهى جلسه‏اى بود. هنگام صبحانه نزد مسؤول تداركات گردان رفته، چند قالب كره گرفتم. به محض آن كه چشم غلام رضا به كره‏ها افتاد، گفت: اينها از كجا آمده است! گفتم: از تداركات گرفته‏ام.
گفت: آيا به همه نيروها داده‏اند يا نه؟
گفتم: نه فقط به اين چادر اختصاص دارد.
با عصبانيت گفت: هرچه زودتر اين كره‏ها را به تداركات پس بده و به مسؤولش بگو اينجا بيايد.
وقتى مسؤول تداركات نزد بامروت آمد، بامروت به او گفت: تا من نگفتم، هيچ كس حق ندارد به اسم چادر فرماندهى از تداركات كالا بگيرد، حتى اگر برادرم باشد. در ضمن، امروز به همه چادرها چند قالب كره بدهيد.(6)
بيست روز ديگر

آنجا جايگاه با عظمت و باشكوهى بود. خواستم وارد شوم كه دو پاسدار – كه مسؤوليت نگهبانى آن منطقه را عهده دار بودند – ممانعت به عمل آوردند. هرچه پافشارى كردم، قبول نكردند. پرسيدم: مگر اينجا كجاست كه راه نمى‏دهيد؟
گفتند: بهشت.
گفتم: پسر عمه من هم شهيد شده، به خاطر او راهم دهيد، ولى باز قبول نكردند.
از بس اصرار كردم كه خسته شدم. براى بار آخر پرسيدم: چگونه مى‏توانم وارد شوم؟ گفتند: بيست روز ديگر….
محمد جواد يزدانى درست بيست روز بعد از آن رؤيا به خيل شهدا پيوست.(7)
عذرخواهى بعد از شهادت‏

برادرم سيد على با وجود آن كه خيلى با من صميمى بود، در آخرين سفرش به جبهه نتوانست با من خداحافظى كند. و من از اين بابت خيلى ناراحت بودم. تا آن كه شبى در عالم خواب ديدم ايشان با خانواده‏اش به منزل ما آمده‏اند. سيد گفت: خواهر جان، من آمده‏ام عذرخواهى كنم كه نتوانستم از تو خداحافظى كنم.
گفتم: داداش، چرا پشت در ايستاده‏اى، بيا داخل.
گفت: نه من عجله دارم، بايد بروم، ولى خانم و بچه‏ها پيش تو خواهند ماند تا از طرف من از تو عذرخواهى كنند.
بيدار كه شدم با كمال تعجب ديدم كه خانواده برادرم به خانه ما آمده‏اند.(8)
با پاى برهنه‏

سردار سبز على خداداد در عمليات كربلاى يك با پاى برهنه در حال هدايت نيروها بود. من نزد او رفته، گفتم: آقاى خداداد، چرا پا برهنه هستيد؟ در اينجا زمين داغ و پر از تيغ و سنگ است. اگر كفش بپوشيد، بهتر است.
گفت: من كه از اصحاب امام حسين(ع) بالاتر نيستم. آنها در روز عاشورا پا برهنه بودند. مى‏خواهم با پاى برهنه به ملاقات امام حسين(ع) نائل شوم.(9)
درست در همان تابوت‏

يك روز با برادر محمد رضا رسولى به سردخانه بيمارستان امام خمينى در ايلام رفتيم. ناگهان برادر رسولى با چهره‏اى اشك آلود به يك تابوت اشاره كرد و گفت: آقاى مرادى، اين تابوت را به خاطر من گذاشته‏اند و روزى نصيب من مى‏شود.
زمانى كه رسولى به شهادت رسيد، پيكر مطهرش را در همان تابوت كه خودش از قبل انتخاب كرده بود، گذاشتند.(10)
بر خدا توكل كن‏

در يكى از روزهاى سال چهارم اسارت نگرانى زيادى داشتم. اين نگرانى از يك طرف به خاطر فشارهاى بيش از حد عراقى‏ها و از طرف ديگر به خاطر بى خبرى از اوضاع پدرم بود. خواب‏هاى عجيبى مى‏ديدم كه گمان مى‏كردم پدرم وفات كرده است. همان روز با خدا راز و نياز كردم: خدايا، تو از حال و روزم خبر دارى. تو را به حق اين قرآن جوابم را با همين قرآن بده.
آن گاه كتاب الهى را باز كردم. جوابم را از نخستين آيه‏اى كه به چشم ديدم، گرفتم. آن آيه اين بود: توكّل على اللّه.(11)
همين امروز

در عملياتى، پيرمردى پنجاه ساله همراه ما بود. قبل از عمليات به ريش خود حنا ماليد و غسل شهادت كرد. لباس نو پوشيد و عطر و گلاب استعمال نمود. بعد از آن كه وضو گرفت، به من گفت: من امروز شهيد مى‏شوم.
او درست گفته بود، زيرا در همان روز به شهادت رسيد.(12) پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: –
1. راوى: مادر شهيد محرم،ر.ك: حجله آبى آسمان، ص 14 و 15. 2. راوى: همرزم شهيد حسين خزاعى، ر.ك: خفته بيدار، ص 21 و 22. 3. ر.ك: حجله آبى آسمان، ص 30 و 31. 4. راوى: آزاده جواد استاد ابراهيم، ر.ك: يوسف تباران، ص 120. 5. راوى: آزاده: رستم جلال وند، ر.ك: همان مأخذ، ص 122. 6. راوى: ولى طهماسبى، ر.ك: فرسنگ نامه جاودانه‏هاى تاريخ (استان گيلان)، ص 21 و 22. 7. راوى: مادر شهيد، ر.ك: خفته بيدار، ص 72 و 73. 8. راوى: خواهر شهيد سيد على حسينى، ر.ك: از جنس آسمان، ص 122. 9. ر.ك: فرهنگ نامه جاودانه‏هاى تاريخ (استان مازندران)، ج 5، ص 138. 10. راوى: حميد مرادى، ر.ك: با راويان نور، ج 2، ص 102. 11. راوى: برادر نايبى، ر.ك: آزادگان بگوييد، ج 3، ص 138. 12. راوى: شهيد حاج على حاجبى، ر.ك: سيرت شهيدان، ص 267.

مقدمه
قلّه قبيله ايمان‏

دوازده ارديبهشت مقارن با سالگرد شهادت انديشمند وارسته و متفكر به حق پيوسته شهيد والامقام و فرزند معنوى امام خمينى علامه آيت اللّه مطهرى است، همان فرزانه‏اى كه پيام انبياء را صيانت نمود، دستورات قرآنى و فرهنگ عترت را در زندگى عملى خويش در حد توان پياده نمود و به همين دليل مصداق بارز «العلماء ورثة الانبياء» گشت همو كه مواعظ نهج البلاغه در ژرفاى جانش نشسته و روانش با معنويت اميرمؤمنان پيوند خورده و با صحيفه علوى تنفس مى‏نمود.
انديشمندى سرخ صورت و سبز سيرت كه جويبارهاى با طراوت طهارت در روح و روانش جارى بود، استوارى تفكر و صلابت ايمان را در وجود خويش فراهم ساخت و با چنين كيميايى كرامت گونه تا قلّه قرب و يقين طى طريق نمود و چون رداى شهادت بر تن كرد خون پاكش بر اين صفاى معنوى مهر تأييد زد و آثارش كه از بيان و بنانش تراوش مى‏نمود رايحه چنين روحانيتى را در فضاى اذهان مشتاق معرفت و حقيقت منتشر ساخت.
به همين دليل امام خمينى(ره) در فرازى از پيامشان به مناسبت شهادت اين رادمرد تاريخ معاصر فرمود: «مطهرى كه در طهارت روح و قوت ايمان و قدرت بيان كم نظير بود، رفت و به ملأ اعلاء پيوست لكن بدخواهان بدانند كه با رفتن او شخصيت اسلامى و علمى و فلسفى‏اش نمى‏رود.»(1)
آن حكيم مطهر كه عصاره مؤثر حوزه‏هاى علميه و محصول صدها سال تجارب حاكم بر حوزه‏ها و حاصل عمر با بركت امام امت بود. در ميدان نبرد با مكاتب و مسالك كفر، شرك و نفاق چون ستاره‏اى فروزان درخشيد و جهان را در پرتو اين تشعشع روشن ساخت.
دانشورى از تبار طلايه داران «نهضت اسلامى در صد ساله اخير» كه از نخستين روزهاى صباوت با قرآن آشنا شد و بعد در نهج البلاغه سير نمود و با نگرشى ژرف بر نبوت و امامت، از خرمن حكمت اسلامى خوشه‏ها چيد و در پرتو آن علاقه‏مندان را با علوم اسلامى آشنا ساخت و آنان را به انديشيدن در خاستگاه وجودى خويش و سير آفاقى و انفسى و تأسى از انسان‏هاى كاملى چون حضرت على(ع) با آن جاذبه و دافعه فوق العاده فرا خواند، او عاشق خاندان وحى و نبوت بود و در اين مسير ولاءها و ولايت‏ها را پذيرا گشت و كوشيد تا سيره ائمه اطهار را به نگارش درآورد و از حماسه حسينى سخن گويد و تحريفات عاشورا را روشن كند و فلسفه قيام و انقلاب حضرت مهدى(عج) را براى جهانيان تبيين سازد. گفتارهاى معنوى و مقالات فلسفى اين استاد حوزه و دانشگاه الهام گرفته از جهان بينى توحيدى بود و در توضيح مباحث متنوع دينى مقتضيات زمان را در نظر داشت، آن مشعل فروزان دانش و خرد در صدد بود ايمان و علم را با هم مأنوس سازد و نقش امدادهاى غيبى را در زندگى آدميان مطرح سازد و به آنان تفهيم نمايد كه دنيا را مزرعه آخرت تلقى نموده و خويشتن را براى سراى جاويد مهيا سازند كه اين ويژگى آزادى معنوى را برايشان به ارمغان خواهد آورد.
تربيت مطهر

يكى از فرازهاى مهم در پژوهش‏ها و بررسى‏هاى متفكر شهيد استاد آيت اللّه مطهرى بحث پرورش و تربيت كودكان و نوجوانان مى‏باشد، ايشان عقيده دارد آموزش هدف بعثت است.(2) و تأكيد مى‏نمايند:
«تربيت بايد بر اساس تكوين و استفاده از مقررات دقيق و صراط باريك تكوين و خلقت باشد و به اين ترتيب استعدادها به فعليت مى‏رسد…تربيت شكوفانيدن است، لهذا اطفالى كه از اول بازور و تشر و تشديد روبرو مى‏شوند غنچه‏هايى هستند كه از اول پرپر مى‏شوند بلكه هميشه به حال غنچه بودن مى‏مانند، بلكه آثار سوء روحى و پس رانى‏ها و عقده‏ها در روح آنان پيدا مى‏شود.»(3)
شهيد مطهرى بر اين باور است كه: «…پرورش يا تربيت يعنى مواد خام انسانى را تبديل به ماده مفيد انسان كردن و به اعتبارى انسان مصرفى را تبديل به انسان مولّد كردن.»(4) و خاطر نشان مى‏نمايند: «…تربيت حقيقى عبارت است از فراهم آوردن موجبات تجلّى شخصيت انسان و به فعليت رسيدن استعدادهاى درونى و نهايى انسان و اين (شيوه) با يك تحميل جبرى صورت نمى‏گيرد بلكه با نرمش و تحت مراقبت عالمانه و مهربانانه تولد شخصيت واقعى انسان را فراهم آوردن، عملى مى‏شود.»(5) از اين روى آن متفكر به خون خفته شناخت استعدادها، دقايق ذهن، عواطف و مشاعر انسانى را براى تحقق اين امر ضرورى مى‏داند و اضافه مى‏كند تمام اصول تربيتى بايد از معرفت نفس بدست آيد، همچنين پرورش برخى استعدادها و مهمل گذاشتن برخى ديگر يا مبارزه كردن با آن‏ها عدم تعادل ايجاد مى‏كند و انسان را به صورت موجودى خطرناك درمى‏آورد.
از ديدگاه آن اسوه مشاهير معرفت هدف معلم بايد اين باشد كه نيروى فكرى متعلّم را پرورش و استقلال دهد و قوه ابتكار او را زنده كند(6) ايشان متذكر مى‏گردد: اين پرورش دادن‏ها به معناى شكوفا كردن استعدادهاى درونى است و تربيت بايد تابع و پيرو فطرت باشد.(7) شهيد مطهرى معتقد است حتى گرايش‏هاى اعتقادى انسان متكى بر ادراك فطرى بوده و اين سرشت درونى انسان را به سوى ديانت سوق مى‏دهد و اگر چنين تمايلات پاك و درونى درست شكوفا گردند، تربيت امر موفقيت‏آميز، با خاصيت و هدف دار خواهد بود.(8)
استاد مطهرى تأكيد مى‏نمايد غايت تربيت و تعليمات نيز تقوا، تزكيه نفس، پرورش اراده و برطرف كردن موانع براى بندگى خداوند و تقويت قلب براى حرارت ايمانى مى‏باشد.(9)
از آنجا كه آموزش و تربيت از شؤون الهى است و تعليم و تزكيه به صورت يكى از سنت‏هاى نيك آفرينش درآمده است و معلمى كرامتى سترگ و تحفه‏اى آسمانى است كه خداوند به آدمى اعطا كرده است فراز زلال وجود مربيان و معلمان نهال‏هاى تشنه كوير جهالت سيراب مى‏گردند و از سويى سالگرد شهادت استاد مطهرى به عنوان روز معلم ناميده شده است. نوشتارى كه پيش روى خوانندگان است بررسى تحليلى دارد در مورد آموزش و پرورش اطفال با تأكيد بر ديدگاههاى اسلامى و نظرات انديشمندان مسلمان و نيز مقايسه با تفكر دانشوران تعليم و تربيت جهانى. اميد آن كه مورد قبول علاقمه‏مندان واقع گردد.
چگونگى تكوين شخصيت كودك‏

كودك به هنگام تولد بذرهايى در زمين وجود خود دارد كه بايد با اتخاذ روش‏هاى مناسب به رشد و شكوفايى آن پرداخت، هر طفلى تحت شرايط و اوضاع مناسب با ويژگى‏هاى خاصى رشد مى‏كند، هرگاه اين زمينه‏ها فراهم گردد، رويش اين نهال نورس انجام مى‏پذيرد، بخش مهمى از سعادت و شقاوت افراد در ادوار مختلف زندگى، در گرو نوع تربيت دوران كودكى است و بر اين اساس اين مقطع از عمر انسان مهم‏ترين زمان براى شكل‏گيرى شخصيت اوست و اگر به طور اصولى و با رعايت موازين ارزشى و پرورشى مرحله مزبور را پشت سر نهند، زمينه‏هاى رسيدن به قلّه كمال و درك و فهم افزونتر بر ايشان فراهم مى‏گردد، از اين رو خاطر نشان ساخته‏اند: درخت زندگى در هنگام كودكى كاشته مى‏شود و مربى آن را پرورش داده و مراقبت مى‏كند، در جوانى به گل مى‏نشيند و در روزگار ميان سالى محصول مى‏دهد.
حضرت على(ع) خطاب به فرزندش امام حسن مجتبى(ع) فرموده‏اند: قلب كودك نورس مانند زمين خالى از بذر و گياه است، هر تخمى كه در آن افشانده شود به خوبى مى‏پذيرد و در خود مى‏پرورد. فرزندم از دوران كودكى تو استفاده نمودم و خيلى زود در پرورش تو قيام كردم پيش از آن كه دل تربيت پذيرت سخت شود و مطالب گوناگونى عقلت را اشغال نمايد.(10)
البته ناگفته نماند كه زمينه‏هاى تربيت طفل از مراحلى قبل از به دنيا آمدن او آغاز مى‏گردد، بدين معنا كه افكار، عقايد، عادات و خصال و حتى غذايى كه والدين كودك تناول مى‏كنند در آمادگى نوزادى كه از آنها به وجود مى‏آيد تأثيرى آشكار دارد. كودك در روزهاى نخستين زندگيش قابليت شگفتى دارد، او به آسانى شكل مى‏گيرد و براى هر عادتى پذيرش نشان مى‏دهد و مى‏تواند با تربيت‏هاى اصيل و صحيح به سوى فضيلت رهنمودن شود، اين مادران و پدران و مربيان هستند كه مى‏توانند با محبت توأم با تدبير خويش و حسن رفتار و خوش سلوكى خود در پرورش و سازندگى افرادى خيرخواه، آزادمنش، شجاع، مهربان، دانا، شريف و مهمتر از همه مؤمن مؤثر باشند.(11) غزالى دانشمند مسلمان اهل ايران مى‏گويد: «…بدان كه كودك امانتى است در دست مادر و پدر و آن دل پاك وى چون گوهرى نفيس و نقش‏پذير است چون موم و از همه نقش‏ها خالى است، چون زمينى پاك است كه هر تخم كه در وى افكنى برويد، اگر تخم خير افكنى به سعادت دين و دنيا برسد و مادر و هم پدر و استاد در آن ثواب شريك باشند…»(12)
استاد على محمد حسين اديب محقق علاقه‏مند به مكتب اهل بيت و نويسنده لبنانى مى‏نويسد: «…كودكان بسيارى از عادات، اميال و عواطف را از پدران و مادران و خويشان و تمام كسانى كه از روزهاى نخستين زندگيشان با آنها ارتباط دارند مى‏گيرند عادات و اميالى كه گاه آثارش در شخصيت و رفتارهاى كودكان ظاهر نمى‏شود مگر پس از گذشت سال‏ها كه براى خود مردانى و زنانى شده‏اند…كودك به طور طبيعى در صحبت كردن و راه رفتن و اعمال ديگر روزانه از كسى پيروى مى‏كند كه بزرگتر از اوست و بطور طبيعى تحت تأثير آداب و رفتار و روش و زندگى آنها قرار مى‏گيرد».(13)
ماريا مونتسورى مربى ايتاليايى كه روش تربيتى او جايگاه خاصى در دنياى علوم انسانى دارد ضمن آن كه براى كودك هويتى مستقل و سرشتى ويژه قائل است و عقيده دارد اطفال هم صاحب شخصيت مى‏باشند، خاطرنشان مى‏نمايد يك فرد خردسال همچون موم نقش‏پذير است و مى‏تواند شكل مناسب و خوبى به خود بگيرد، اما مربّى بايد اجازه دهد كه كودك فرصت آشكار سازى خود را به دست آورد و از هرگونه دخالت‏هاى حساب نشده، نابجا و غير اصولى اجتناب كنند و تنها بايد به امورى حساسيت نشان دهند كه براى تكوين و شكل‏گيرى شخصيت كودك ضرورت تام و تمام دارد قدم اول اين است كه سعى در فهم و درك بهتر و واقع بينانه‏تر شخصيت كودك داشته باشيم.(14)
اگر در ميان گفتار و كردار مربّى تضاد و اختلافى ديده شود تلاش‏هاى تربيتى دچار خدشه و اختلال مى‏شوند و استمرار اين روند به سرگردانى و بى ايمانى نوآموز منتهى مى‏گردد و نه تنها هدف تربيت تحقق نمى‏پذيرد بلكه نابسامانى و آشفتگى زيان بارى بر روح كودك حكمفرما مى‏گردد.(15)
پس به قول ويل دورانت مربّى بايد نخست خود را تزكيه كند و سپس به پرورش‏هاى اخلاقى كودكان روى آورد.(16)
عده‏اى نيز اولياء و مربيان را به اين نكته توجه داده‏اند كه كودكان آنها همچون آينه هستند كه شخصيت آنان را در خويشتن منعكس مى‏سازند، اگر اين الگوها مطبوع، روشن و دلپسند باشد بينش كودك از دريچه اين نقش‏ها به جهان و مردم مى‏نگرد و در نتيجه روشنى، صفا و طراوت دارد و در غير اين صورت جامعه و پيرامون خويش را با حالتى توأم با نفرت و تيرگى مشاهده مى‏كند كه ميوه آن بدبينى، بدگمانى و خصومت است.(17) به همين دليل ويل دورانت مى‏گويد كه كودكانت را به من بنما تا بگويم چه كاره هستى.(18) دكتر آد.فرير يادآور گرديده است: مسأله تربيت در خانواده به اين نكته بر مى‏خورد كه بايد والدين خودشان از احساسات عالى غنى باشند تا اين صفات(خوب) در وجود آنها به خارج پرتو افكند و كودكشان را گرم و روشن سازد، بايد اين حرارت به كودكان برسد همان گونه كه گياه از پرتو آفتاب نيرو مى‏گيرد…آنگاه به خودى خود احساس شخصى آنان تصفيه مى‏شود، اراده‏شان قوى مى‏گردد و قضاوتشان پيوسته روشن‏تر، درست‏تر و منطقى‏تر مى‏شود.(19)
سرشتى ملكوتى‏

آدمى به جهت دارا بودن اختيار از نظر روحى و معنوى مى‏تواند خود را بر اثر تربيت‏هاى متفاوت به اشكال گوناگون درآورد و ماهيت‏هاى مختلفى بپذيرد اما اين گونه نيست كه نسبت به تمامى حالات بى‏تفاوت باشد، تنها يك فعليت در ميان شكل‏هاى متعدد با ساختمان روحى انسان تناسب دارد و در حقيقت حاصل نشو و نماى همان بذرهاى موجود در مزرعه هستى اوست، از اين هيأت خاص معنوى مى‏توان به ماهيت انسانى تعبير كرد و در نتيجه آن سعادت حقيقى را بدست آورد، اين نيرو و استعداد روانى كه در نهاد آدمى به صورت بالقوّه وجود دارد و او را از درون به سوى مقاصدى والا و مقدّس سوق مى‏دهد سرشت يا فطرت ناميده مى‏شود كه از اركان روان‏شناسى اسلامى محسوب مى‏گردد.
انسان وقتى ديده به جهان مى‏گشايد يك عده تمايلات غريزى دارد كه با رشد كودك، توسعه يافته و متنوع‏تر مى‏شود، اين حالات به رغم تنوع ظاهرى هدفى خاص را تعقيب مى‏كنند و آن حفظ حيات و بقاء خود مى‏باشد، از اين اعمال ناآموخته، ناآگاهانه و غير انتخابى غالباً به غرايز تعبير مى‏گردد كه در اين ويژگى انسان و حيوان مشتركند اما تمامى خصوصيات روحى و روانى انسان در اين اميال خلاصه نمى‏شود و در عمق هستى و ژرفاى وجود او گرايشى به وديعت نهاده شده كه حساب او را از حيوانات منفك مى‏كند، همان حقيقت مقدّسى كه ميل به علو و تعالى را در انسان به وجود مى‏آورد و او را از مرتبه حيوانى و غريزى به رتبه‏هاى بالاتر كه با قداست و جاودانگى توأم است ارتقاء مى‏دهد.

در واقع انسان در وراى پاره‏اى اميال غريزى و طبيعى، خواسته‏ها و كشش هايى دارد كه با حالات حاكم بر غرايز قابل مقايسه نمى‏باشد، اين دست از گرايش‏هاى متعالى و ماوراء حيوانى در آن حدّى هستند كه هويت انسانى در گرو آنهاست و در تمامى اعصار و قرون، در همه جوامع و نيز سرزمين‏ها به عنوان امورى مقدّس، قابل تكريم و در خور تحسين و ستايش وجود داشته و اگرچه آفات و علف‏هاى هرز، كاستى هايى در آن پديد آورده ولى هرگز از بين نرفته است زيرا در نهاد و ضمير انسان ريشه دارد، حقيقت جويى، كمال يابى، دوست داشتن زيبايى‏هاى هستى و نيز رسيدن به ارزش‏هايى چون ايثار،گذشت و نيكوكارى از اين قبيل ارزشهاى والاست كه با حساب‏هاى عادى و مادى قابل توجيه نمى‏باشند و قداست عالم انسانى در گرو اين قبيل تمايلات متعالى است كه در منابع اسلامى از آنها به فطرت تعبير مى‏گردد.
لازم است تربيت كودك بر تمايلات فطرى استوار باشد و پرورش هايى كه بر اين اساس پى‏ريزى مى‏شود صحيح و راه واقعى سعادت انسان است، به علاوه چون هم آهنگ با نداى فطرت است ثابت و پايدار خواهد ماند و چون فطرت كودكان بر توحيد و يكتاپرستى بنيان نهاده شده بايد با اتخاذ روش‏هاى تربيتى صحيح و زبانى ساده و قابل فهم ايمان به خدا را به اطفال آموخت.
از زمانى كه دستگاه درك طفل شروع به فعاليت مى‏كند و حس كنجكاوى در او بيدار مى‏شود و پيوسته از منشأ و علل اشياء سؤال مى‏كند روان پاك و بدون آلايش او براى پذيرفتن خالق جهان مهياست و اين طبيعى‏ترين حالتى است كه خداوند در نهاد هر كودكى خلق كرده است. مربى لايق و آگاه بايد از اين سرمايه فطرى به نحوى مطلوب استفاده كند و به اطفال بفهماند آن كس كه ما را آفريده و به ما رزق و روزى مى‏دهد، آن كه گل و گياه،
پرنده و حيوان را خلق كرده و خالق شب و روز مى‏باشد خداست، او در تمامى لحظات ناظر اعمال ماست. خوبى‏ها را پاداش داده و بدى‏ها را مجازات مى‏كند، اين سخن در ذهن كودك قابل قبول است و در مدت كمى به خداوند دل بسته و با ايجاد اين باور مقدماتى، مى‏توان سنگ بناى سعادت بشر را بنيان نهاد و كودك را خيلى زود به درستى تربيت نمود و سجاياى اخلاقى و صفات انسانى را به تدريج در وى پرورش داد زيرا ايمان به خدا كه در واقع شكوفايى فطرت است آثار و نتايج مهمى در زنده نمودن فضايل انسانى دارد به عبارت روشن‏تر ايمان به حقيقت هستى فطرت توحيدى را احيا مى‏كند و سعادت راستين بشر را پى‏ريزى مى‏نمايد و در پرتو اين درخشندگى جانبخش، خصال پسنديده و رفتار مطلوب در شخص جامه عمل مى‏پوشد.(20) مربى وظيفه شناس كسى است كه در همان دوران صباوت طفل را به خداوند عالم متوجه كند و با زبانى ساده و در خور استعداد و توانايى روحى كودك به وى درس ايمان بدهد و به پيروى از قرآن شريف با او از رحمت نامحدود پروردگار سخن گويد و از نخستين سال‏هاى زندگى بذر اميد را در دل كودك بريزد.(21)
كودك امانتى الهى و وديعه‏اى آسمانى است كه قلب پاكش گوهر گرانمايه و نفيس و آينه مصفايى است و در عين حال قابليت پذيرش نقش‏هاى گوناگون را دارد و به هر چيزى كه نظرش را جلب كند متمايل مى‏شود و بايد بر طبق اصول تعليم و تربيت وى را به عادات و صفات نيك پرورش دهند و عملى ساختن اين شيوه جز از طريق پرورش مذهبى كودكان ميسّر نمى‏باشد و اطفال بر حسب گرايش‏هاى فطرى براى فراگيرى مسايل دينى آمادگى بيشترى دارند زيرا قرآن مى‏فرمايد: «فاقم وجهك للدين حنيفاً فطرت اللّه التى فطر الناس
عليها…؛(22) مربيان بايد كودكان را با بينش قرآنى بار آورند و به آنان بفهمانند كه جهان را آفريدگارى است كه دانا و توانا بوده و در همه جا حاضر و ناظر بر احوال موجودات عالم است. در اين مورد بايد بيشتر از عواطف و احساسات ظريف كودك بهره گرفت و از زيبايى‏هاى جهان هستى برايش سخن گفت و او را از اين طريق به سوى خداى مهربان راهنمايى كرد اگر كودك با قرآن مأنوس گردد و با آيات اين معجزه جاويدان خو گيرد رفته رفته آرامشى ملكوتى آسمان ذهنش را فرا مى‏گيرد و چنين ويژگى وى را براى آينده‏اى توأم با سعادت مهيّا مى‏نمايد كه همواره در برابر خالق خود خاضع و در مقابل بندگان پروردگار مهربان و فروتن مى‏شود، هر كارى را با نام خدا شروع مى‏كند و جز راه حقّ مسير ديگرى را نمى‏پويد، از اين رو مربى مى‏تواند از هر فرصتى و در خلال هر برنامه و فعاليتى براى پرورش مذهبى كودك استفاده نمايد.(23)
«جان لاك»(johnlocke) در مورد كودك نظريه «صفحه پاك ذهن» را ارائه داده است، به عقيده وى در امر تعليم و تربيت عوامل محيطى بر امور وراثتى رجحان دارد، مربيان اسلامى هم معتقدند كه كودك در آغاز مانند لوح سفيدى است اما نه آن كه هيچ مايه‏اى براى شناخت يا رفتار نداشته باشد بلكه بر اين اساس صفات بالفعل خاصى ندارد بر اساس اين نظريه، كودك داراى سجايا و صفاتى است كه قابل رشد و نمو است و در صورتى كه شرايط تربيت فراهم باشد اين خصال از قوه به فعل مى‏رسد. ابن مقفّع مى‏گويد: براى عقل‏ها غرائزى است كه توسط آنها ادب را مى‏پذيرد و بدين وسيله خِرَدها رشد مى‏كند و تزكيه مى‏شود، همين عقل در مركز خود كه قلب است پنهان مى‏باشد و نيرو و حياتى از خود ظاهر نمى‏سازد مگر پس از آن كه تربيت ميوه و شاخ و برگ آن را نمودار سازد.(24)
غزالى هم مانند وى مى‏گويد: در نهاد كودك قوّه و قابليتى وجود دارد كه مى‏تواند كمال بعدى را بپذيرد.(25)
در واقع كودك نقش‏هاى گوناگون را به سهولت قبول مى‏كند و به هر سويى كه او را سوق دهند متمايل مى‏شود و اگر از هنگام خردسالى او را به صفات و رفتارهاى خوب عادت دهند به آنها خو مى‏گيرد اما اگر در پرورش او اهمال شود به رفتارهايى ناروا روى مى‏آورد و چنان اين عادات به صورت ملكه راسخى در مى‏آيد كه از ميان بردن آن دشوار مى‏گردد.(26) عدّه‏اى اين برنامه را چنين تفسير كرده‏اند كه اخلاق با تعليم و عادات به دست مى‏آيد چنانكه بدن آدمى در آغاز كامل آفريده نشده است و به تدريج رشد يافته و كامل مى‏گردد، نقس انسانى نيز با تمرين‏ها و تزكيه‏ها كمال مى‏يابد.(27)
با الهام از بيانات معصومين چنين استنباط مى‏گردد كه هر كسى بر اساس سرشتى الهى ديده به جهان مى‏گشايد و احتمال دارد اولياء او يا عوامل تأثير گذار ديگر وى را از صراط مستقيم منحرف سازند. رسول اكرم(ص) فرموده‏اند: «كلّ مولودٍ يولد على الفطرة حتّى يكون ابواه يهوّدانه و ينصّرانه و يمجّسانه؛(28) هر فرزندى بر اساس فطرت مذهبى و معرفت الهى متولد گردد، اين پدر و مادرند كه او را به يهوديت، نصرانيت و مجوسيّت سوق مى‏دهند(و او را از راه فطرت دور مى‏سازند) اصولاً يكى از وظايف بزرگ فرستادگان الهى بيدار كردن فطرت بشر و بكار انداختن سرمايه‏هاى الهامى و معنوى درونى آنها بوده است چنانكه حضرت على(ع) اين موضوع را متذكر گرديده‏اند: خداوند پيامبران خود را برانگيخت و پياپى بين مردم فرستاد تا بشر را به اداى پيمان فطرت وا دارند و نعمت‏هاى فراموش شده خداوند را يادآورى كنند و با تلاش‏هاى تبليغى خود نيروهاى نهفته عقل مردم را برانگيخته و بكار اندازند.(29) و چون يكى از اصحاب امام باقر(ع) از آن حضرت در خصوص دين حنيف سؤال كرد، امام پنجم فرمود: فطرت است كه خداوند در نهاد تمام آحاد بشر آفريده است، پروردگار متعال انسان را با سرشت معرفت خويش خلق كرده است.(30)

امام صادق(ع) نيز در تفسير آيه فطرت (آيه 30، از سوره روم) فرموده‏اند خداوند بشر را با فطرت خدا پرستى آفريده است.(31) مقام معظم رهبرى حضرت آية اللّه خامنه‏اى در فرازى از پيام به سمينار علمى و آموزشى كودكان زير شش سال خاطر نشان ساخته‏اند:
«…كودكان جهان همچون جوانه‏هاى اميد بخشى هستند كه دستمايه حياتشان بذر پاكيزه فطرت است و بستر رشدشان زمين مستعد خانواده و سپس جامعه مسأله تعليم و تربيت مفيد و سالم در فضاى مساعد رشد مى‏تواند نقشى مطلوب بر لوح فطرت كودك بنگارد و زمينه كمال وى را فراهم سازد و از اين راه آينده‏اى روشن را براى ملت‏ها تضمين كند. در نظر داشته باشيم كه همه كودكان بر فطرتى پاك و كمال جو متولد مى‏شوند و اين تربيت خانواده و اجتماع است كه از آنان انسان‏هايى برومند و شايسته يا پژمرده و فاسد مى‏سازند.
باور داشته باشيم كه كودكان ما بسيارى از مسايل معنوى را درك مى‏كنند و آموزش آنان در اين سنين با روش‏هاى مناسب نه تنها مقدور و معقول بلكه واجب و اساسى است.»(32)
در حقيقت نخستين شرط تربيت كودك همان خردسالى اوست‏زيرا هنوز عادات مانع اطاعت در او پديد نيامده است و نيز اراده قوى ندارد تا او را از پيروى باز دارد، سرمايه جاودانى فطرت هم در وجودش نهاده شده است. بنابراين اگر به عادتى نيكو و خصال عالى خو بگيرد به آسانى خلل‏پذير نمى‏باشد و با انس به روش‏هاى نيكو و رفتارهاى خوب اين عادت در او استمرار يافته و بلكه رو به شدّت و افزايش است، قرآن كريم مى‏فرمايد: «ولو ردوالعادوا لما نهوا عنه؛(33) هرگاه برگردانيده مى‏شدند به آنچه كه از آن نهى شدند دوباره به آن دچار مى‏گشتند» با برداشت از اين آيه چنين استفاده مى‏شود كه بايد از راه تعليم و تلقين، كودكان را به فضيلت عادت دهيم، اين يك اشتباه محض است كه عدّه‏اى مى‏گويند كودكان را بايد به حال خود رها كرد تا از تمايلات و شهوات خويش پيروى كنند و دليل اين اظهارات آن است كه بايد طفل بر اساس آزادى و استقلال پرورش يابد، البته آزادى در مسير تربيت تا حدودى مطلوب مى‏باشد اما كمتر كسى را مى‏توان يافت كه در دوران صباوت از تمايلات خود متابعت كرده و در هنگامى كه به رشد و بزرگسالى مى‏رسد قادر باشد تمايلات خود را تعديل و تنظيم نمايد، در اشعار منسوب به حضرت على(ع) آمده است: فرزندان خود را به آداب و آئين‏هاى (نيكو) در خردسالى برانگيز تا دو ديده تو بوسيله آن در بزرگ سالى روشن گردد، مثال آدابى كه در اوان كودكى در وجود خود جمع مى‏كنى همچون نقش بر سنگ است، آن سنت‏هاى آموخته شده در سنين طفوليت همچون گنج هايى است كه بر ذخائر آن افزوده مى‏شود و حوادث روزگار آن را دگرگون نمى‏كند و از اين بابت نبايد بيمى به دل راه داد.(34)
«ژان ژاك رسو» اعتقاد دارد كه تكوين عادات در كودكان حتى پس از تولد شروع مى‏شود و اطفال قبل از آن كه سخن گويند و چيزى را بشنوند به يادگيرى مشغول هستند، وى مى‏گويد در صورتى كه مشهودات كودك در ترس يا شهامت او دخالت دارد چگونه مى‏توان گفت كه تربيت طفل قبل از حرف زدن يا شنيدن شروع نمى‏شود.(35)
«ماريا مونتسورى» حيات روحانى و معنوى كودك را كه اسلام از آن به فطرت تعبير مى‏نمايد قبول مى‏كند و مى‏گويد ادعاى مذهبى مبنى بر اين كه نوعى شخصيت انسانى قبلاً در نهاد طفل شكل گرفته گزاف نمى‏باشد.(36) وى در جاى ديگر خاطرنشان مى‏نمايد:هر كس بخواهد براى حقوق، امتيازات و آزادى‏هاى كودك ارزش و احترام قائل شود بايد زمينه لازم جهت رشد توانايى‏ها و نيروهاى باطنى و درونى او را فراهم آورد.(37) اين كاوشگر مسايل تربيتى مى‏نويسد:
«…كودك جديد، حتى در همان ماههاى اول زندگى خودش را نشان مى‏دهد، كسانى كه معتقدند كيفيت‏ها و امور روان شناختى مفيد صرفاً متعلق به افرادى است كه آگاهى و بصيرت داشته و از توان تكلّم برخوردار باشند نتيجتاً به طور كامل كودكان كم سن و سال را به بوته فراموشى مى‏سپارند. اعتقاد و اطمينان نسبت به اين طرز فكر كه جز مراقبت‏هاى فيزيكى و جسمانى هيچ چيز ديگر را نمى‏توان به اطفال عرضه داشت، بدين معناست كه مهمترين حقايق از نظر دور داشته مى‏شود.حال اگر بزرگسالان نمودها و جلوه‏هاى روانى كودك را باور داشته باشند به وضوح مشاهده خواهند كرد كه حيات درونى او به سرعت رشد كرده و وسعت خواهد يافت. در حال حاضر اين مسأله به اثبات رسيده است كه حتى كم سن و سال‏ترين بچه‏ها قادر است خود را با محيط وفق دهد، اين سازگارى و توافق بر رشد حركتى او تقدّم دارد. او از روح برخوردار است و لذا نيازمند كمك‏ها و مراقبت‏هاى معنوى است حتى اگر از رشد زبانى و حركتى بهره‏مند نباشد…كودك در مقياسى به مراتب وسيع‏تر از آنچه تصور مى‏شود از جنبه‏هاى متعالى روحى و روانى برخوردار است، او در اكثر اوقات در رنج و عذاب است البته نه از كار زياد بلكه از كارهايى كه براى او شايسته و مناسب نيست، علاقه و رغبت كودك به كارهايى گره مى‏خورد كه براى استعدادها و توانايى‏هاى عقلانى و حصول عظمت انسانى او مناسب باشد…»(38)
انس مقدّس‏

اشاره شد كه در اعماق قلوب كودكان بذرهايى معنوى و ملكوتى نهفته است كه شكوفايى آنها اطفال را به سوى خصال پسنديده و فضايل عالى سوق مى‏دهد و سرشت والاى فرزندان به كمال و تعالى رغبت دارد و روشن گشت كه كودك در سنين خردسالى (حتى از زمان تولد تا قبل از دبستان) قدرت يادگيرى دارد، از سوى ديگر تعليم دادن كودكان پايدارى دارد و آموخته‏هاى آنان در اين سنين تا ژرفاى روح و روانشان رسوخ مى‏كند و با توجه به فطرت توحيدى و حالات متمايل به حقيقت جويى و اين كه روان شناسان اسلامى و حتى روان كاوان اروپايى تأييد كرده‏اند كودك داراى هدايتى است كه بايد در تثبيت آن يا آموزش و تربيت كوشيد چه نيكوست كه كتاب آسمانى واپسين پيامبر خاتم رسولان الهى به اطفال بياموزيم زيرا انسان با مضامينى كه از عالم ملكوت و خزانه غيب صادر شده بهتر مى‏تواند انس بگيرد و آيات قرآن نيز فرهنگ توحيد و حقيقت جويى را ترويج مى‏كنند و با گرايش‏هاى عالى كودكان سازگارى دارند. البته اين احتمال وجود دارد كه اطفال معانى كلمات و جمله‏هاى قرآنى را نفهمند اما اصوات و آهنگ‏هاى ملكوتى را مى‏شنوند و اين صوت فرحزاى توحيدى روانشان را تحت تأثير قرار مى‏دهد و روحشان با قداست قرآنى انس پيدا مى‏كند و چنين آشنايى در پرورش‏هاى پرمايه آينده كودك به عنوان انسانى ستوده خصال مؤثر است، كودكى كه در يك محيط دينى پرورش مى‏يابد و صدها مرتبه آهنگ دلرباى تلاوت قرآن و لفظ زيباى اللّه را مى‏شنود و منظره نماز خواندن، ذكر گفتن و…اطرافيان را مى‏بيند با طفلى كه در محيطى نامطلوب رشد يافته و چشمانش با ديدن مناظر زشت خو گرفته يكسان نمى‏باشد، والدين و مربيان براى تربيت فرزندان خويش نبايد از هيچ فرصتى حتى مأنوس ساختن آنان با صداها و منظره‏هاى نيك غفلت بورزند. رسول اكرم(ص) به پيروانش دستور مى‏دهد به محض اين كه بچه ديده به جهان گشود در گوش راست او اذان گويند و در گوش چپش اقامه زمزمه كنند. به فرمايش حضرت على(ع) اين روش، كودك را از شرارت‏هاى شيطان مصون مى‏نمايد، پيامبر اكرم(ص) دستور داد اين سنت مقدّس درباره امام حسن(ع) و امام حسين(ع) به اجرا درآيد به علاوه توصيه نمودند سوره‏هاى اخلاص، حمد، ناس، فلق، آية الكرسى و آيات آخر سوره حشر در گوش اين دو كودك زمزمه گردد.(39)
و در برخى روايات آمده است شخص پيامبر در گوش امام حسن و امام حسين(ع) اذان و اقامه گفت.(40) كودكى كه در نخستين سالهاى رشد با طنين يكتاپرستى آشنا مى‏گردد راه حق را ادامه مى‏دهد و به خداجويان و پويندگان طريق توحيد ملحق مى‏گردد.
رسول اكرم(ص) در روايتى حقوق پسران و دختران را كه بر دوش والدين آنهاست بر شمرده و افزوده‏اند: از حقوقى كه پسر نسبت به پدر خود دارد اين است كه مادر وى را احترام كند، براى كودك نام خوب انتخاب نمايد، به كودك قرآن بياموزد و او را به پاكى و سلامت نفس پرورش دهد.(41)
حضرت على(ع) فرموده‏اند: «و حقّ الولد على الوالد ان يحسن اسمه و يحسن ادبه و يعلّمه القرآن؛(42) حق فرزند بر پدرش اين است كه او را به اسم نيك نامگذارى كند و به خوبى تربيتش نمايد و به وى قرآن مجيد را تعليم دهد.»
غايت مسلمانان از تعليم فراگيرى مفاهيم دينى بوده است و بسيارى از متفكران مسلمان بر آن بوده‏اند كه مقصود از علم همان معرفت به قرآن و سنت است كه دو اصل مسلّم موازين شرعى و سرچشمه سعادت و رستگارى جامعه اسلامى مى‏باشد.(43) و اين كه امام حسن مجتبى(ع) خطاب به فرزندان و برادرزادگان خود فرمود: شما كودكان امروز و بزرگان اجتماع آينده هستيد بر شما لازم است كه تحصيل علم كنيد.(44) منظور فراگيرى قرآن و دانش‏هاى وابسته به آن است.
رسول خدا(ص) فرمود: حق دختر بر پدر اين است كه سوره نور را برايش انتخاب كند.(45) در اين سوره احكام و دستوراتى از قبيل تشويق به پاكدامنى، حفظ عفت و نيز امور مربوط به خانواده آمده است كه اگر به دختران تعليم داده شود آمادگى كامل براى تشكيل يك خانواده سالم پيدا مى‏كنند.
خاتم رسولان و مصطفاى پيامبران در روايتى درخشان چنين مژده‏اى به اولياء و مربيان داده‏اند: هنگامى كه معلم به كودك نام خدا را بياموزد خداوند او و والدين كودك را از عذاب مصون مى‏دارد.(46)
حضرت على(ع) در خصوص فراگيرى قرآن در سنين صباوت و انس گرفتن با اين اقيانوس بى كران الهى نويد ديگرى داده‏اند:
«هر كس فرزندش را ببوسد برايش حسنه‏اى است و هر كس او را شاد كند خدا هم روز قيامت وى را مسرور مى‏نمايد و هر كس به فرزندش قرآن بياموزد پدر و مادرش فراخوانده مى‏شوند و دو حلّه بر آنان كنند كه سيماى بهشتيان از نور آن دو حله تابان شود».(47)
حضرت امام حسين(ع) در جهت تربيت حضرت على اكبر(ع) دقت‏هاى ويژه‏اى داشت و اهتمام آن حضرت در اين جهت بود كه وى از همان دوران كودكى ارزش‏ها را تقديس كند و تمام وجودش را نور معنويت فرا گيرد و دريافت و ادراكهايش به نيكى و خوش خويى گرايش يابد تا آن كه جوانه‏هاى مقدّس از سرچشمه زلال وجود درخشانى چون امام حسين(ع) فطرت اين جوان هاشمى را در دوران كودكى شكوفا ساخت و او را به سوى كمال مطلوب سوق داد، در همين دوران بود كه امام زمينه هايى را فراهم ساخت تا فرزندش قرآن را بياموزد.(48) عبدالرحمن سلمى به حضرت على اكبر(ع) سوره حمد را مى‏آموخت، وقتى طفل تمام سوره را ياد گرفت و آن را در حضور پدر بزرگوارش قرائت كرد، امام به مربى على اكبر(ع) هداياى قابل توجهى اعطا فرمود و دهانش را از مرواريد پر نمود، برخى از اين رفتار امام شگفت زده شدند و چنين عطايى را براى معلمى كه سوره حمد را به كودكى ياد داده بود، بزرگ دانستند و دليل آن را از امام جويا شدند، حضرت فرمودند: اين هدايا كجا مى‏تواند با عطاى سلمى يعنى تعليم قرآن برابرى كند كه هرچه به ازاء آن داده شود اندك است.(49)
حضرت امام حسن عسكرى(ع) فرمودند: خداوند به پدر و مادر پاداش عنايت مى‏فرمايد و آنان در برابر اين نعمت مى‏گويند: پروردگارا اين همه تفضّل درباره ما از كجاست؟ اعمال ما كه شايسته چنين پاداشى نبوده است، در جواب آنان گفته مى‏شود: اين همه عنايت و نعمت پاداش آن است كه به فرزند خود كتاب خدا(قرآن) را ياد داديد و او را نسبت به اسلام بينا كرديد.(50)
اساس تربيت دينى كودك در دوران قبل از دبستان انس يافتن با قرآن و ذكر و دعاست و همين انس زمينه را براى پيدايش عادات و انجام فرايض دينى در مراحل بعدى فراهم مى‏آورد باتوجه به حسن تقليد در كودك معمولاً مشاهده مى‏شود كه كودك از سال دوم از حركات پدر و مادر در حال نماز و دعا و تلاوت قرآن تقليد مى‏كند و برخى كلمات و اذكار را با حالت كودكى تكرار مى‏كند، اين حركت به تدريج كاملتر مى‏شود و طفل گاهى كنار والدين خود به نماز مى‏ايستد، اگر اين رفتار با نوازش و تشويق والدين همراه شود بر رغبت كودك نسبت به مضامين قرآنى و روايى و تعاليم دينى افزوده مى‏شود و خاطرات بسيار با حلاوتى در ذهن و روان او از اذكار و ادعيه كه برگرفته از قرآن هستند و سرود توحيدى به شمار مى‏آيند در ذهن و روان او باقى مى‏ماند همين حالات روحى و خاطرات شيرين در آينده كودك و جهت‏گيرى‏هاى بعدى او مؤثر است و سنگ بناى تربيت دينى و الهى كودك را درهمين سالها مى‏گذارد، چنين فرصت هايى از نظر ايجاد آمادگى روحى براى شكوفايى ايمان در نهاد كودك بسيار ارزش دارد و نبايد چنين مقتضياتى را از دست داد اما نبايد در علايق دينى اطفال زياده روى شود و بچه‏ها به انجام تكاليف دينى و فراگيرى متون مذهبى ملزم گردند بلكه بايد زمينه را براى انجام اين امور به صورت داوطلبانه فراهم نمود،(51) نكته ديگر اين كه كودكان بايد به تدريج با مضامين دينى آشنا شوند چنانكه در تعاليم اهل بيت در اين خصوص توصيه هايى وجود دارد. عبداللّه قضاله از امام پنجم و امام ششم نقل كرده كه يكى از آن دو ستاره درخشان آسمان امامت فرموده‏اند:
«هنگامى كه كودك سه ساله شد او را وادار كن تا هفت بار «لااله الّا اللّه» بگويد در اين وقت كودك را به حال خود واگذار تا به سن سه سال و هفت ماه و بيست روز برسد در چنين مرحله‏اى بايد به كودك گفته شود كه هفت بار بگويد: «محمد رسول اللّه» سپس بايد او را آزاد گذاشت تا به سن چهار سالگى برسد، پس از آن به او گفته شود كه هفت مرتبه «صلى اللّه على محمد و آل محمد» را تكرار كند از آن پس بايد درنگ كرد تا به سن پنج سالگى برسد پس از آن بايد از وى پرسيده شود: جانب راست و چپ كدام است؟ و پس از آشنايى طرف راست و چپ بايد او را به سوى قبله قرار داد و به وى توصيه نمود در برابر پروردگارش سجده نمايد. سپس بايد او را به حال خود رها كرد تا به سن شش سالگى برسد. از سن شش سالگى بايد او را وادار به نماز كرد و ركوع، سجود و جزئيات ديگر نماز را به وى آموخت تا به سن هفت سالگى برسد…»(52)
دكتر محمدرضا شرفى خاطرنشان مى‏نمايد: حديث فوق روشن مى‏سازد كه توجه به وضع فكرى و روانى كودك در هر مرحله از رشد يك الزام تربيتى است و در هيچ مرحله‏اى نبايد همه مسائل را بر وى تحميل نمود بلكه تدريجى بودن يك اصل تربيتى در ارائه مطالب و موضوعات است.(53)
ائمه بزرگوار در آموزش قرآن و واجبات دينى به ويژگى‏هاى سنّى و شرايط كودكان توجه داشته‏اند و از امام باقر(ع) در اين باره روايتى جالب نقل گرديده است: ما كودكانمان را از سن پنج سالگى به خواندن نماز وادار مى‏كنيم ولى شما از سن هفت سالگى آنها را به اقامه نماز امر كنيد.(54)
معاوية بن وهب از امام صادق(ع) پرسيد در چه سنى كودك به نماز وادار مى‏شود، حضرت فرمود: بين شش و هفت سالگى.(55) رعايت اصل تدريج و توجه به جنبه‏هاى رشد و ميزان توانايى كودكان در آموزش مفاهيم دينى امر ضرورى و اجتناب‏ناپذير است اما بايد اين نكته را به خاطر داشت كه بايد در فرصت‏هاى مقتضى دل كودك را به حبّ خداوند و مهر پيشوايان الهى و رهبران الهى متوجه كرد و آموزش قرآن و احاديث منقول از معصومين به آنان بايد هرچه زودتر صورت گيرد امام صادق(ع) فرموده‏اند به فرزندان خود احاديث (متون دينى) را بياموزيد قبل از آن كه مخالفان بر شما سبقت گيرند و دل‏هاى اطفال شما را با سخنان نادرست (منحرف) اشغال نمايند.(56)
حفظ و فراگيرى اشعارى كه به طرزى زيبا و لطيف مضامين دينى را در بر مى‏گيرند و گوش دادن به آيات قرآنى كه با صوت و آهنگ زيبايى خوانده شده باشد و نيز حفظ سوره‏هاى كوتاه قرآن با توجه به قدرت حافظه كودك در پرورش روحيه وى مؤثرند و اگر فضاى خانه با ارزش‏هاى معنوى آميخته باشد و والدين موازين دينى و تكاليف مذهبى را در زندگى خويش جدى بگيرند، كودكان به طور غير مستقيم و به صورت مشاهده‏اى از اين جوّ روحانى متأثر مى‏شوند و عواطف دينى آنان به طور طبيعى پرورش مى‏يابد، با توجه به تأكيد مكرر اهل بيت(ع) به پيروان خويش بايد كوشيد تا كودكان در دوران قبل از دبستان پيوند روحى و قلبى خود را با قرآن و عترت محكم كنند و انس و گرايش افزونترى به اين مضامين مقدّس پيدا نمايند اما بايد از سخت‏گيرى‏هاى نابجا به شدت پرهيز كرد و با آنان به نرمى و ملايمت رفتار نمود، تلفيق عطوفت با عبادت انجام تكاليف دينى را در كام كودكان شيرين مى‏كند و آنان را شادمان مى‏سازد.(57)
كودكى كه حافظ قرآن است يا با خواندن آن انس دارد در حد درك خويش خوبى و بدى را مى‏فهمد و آيات خير و سعادت را به حافظه خويش مى‏سپارد، او كه در شبانه روز از طريق نماز، ذكر و دعا چندين مرتبه متوجه خالق هستى مى‏گردد و خويشتن را همواره نزد پروردگار خويش مى‏بيند و ذهن و فكرش با كلام حق مأنوس مى‏باشد از انحرافات مصون است.(58) ادامه دارد. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: –
1. صحيفه نور، ج 4، ص 104. 2. يادداشت‏هاى استاد مطهرى، ج 2، ص 168. 3. همان، ص 88. 4. همان، ص 170. 5. همان، ص 173. 6. تعليم و تربيت در اسلام، شهيد مطهرى، ص 18. 7. همان، ص 57. 8. فطرت، شهيد مطهرى، ص 260 و 261. 9. يادداشت‏هاى مطهرى، ج 2، ص 158. 10. نهج البلاغه، نامه 31. 11. راه و روش تربيت از ديدگاه امام على(ع) على محمد حسين اديب، ترجمه دكتر سيد محمد رادمنش، ص 19. 12. كيمياى سعادت، امام محمد غزالى، ج 2، ص 27؛ آراء مربيان بزرگ مسلمان درباره تربيت كودك، محود عطاران، ص 25. 13. راه و روش تربيت از ديدگاه امام على(ع)، ص 299. 14. كودك در خانواده، ماريا مونتسورى، ترجمه سعيد بهشتى، ص 65 – 66. 15. روح بشر، دكتر ناصرالدين صاحب الرحمانى، ج 2، ص 250. 16. لذات فلسفه، ويلدورانت، ترجمه عباس زرياب خويى، ص 199. 17. فرزند خوشبخت گلى از گلهاى بهشت، محسن كتابچى، ص 41. 18. لذات فلسفه، ص 199. 19. ما و فرزندان ما، ريموند بيچ، ترجمه منيروران، ص 5. 20. كودك از نظر وراثت و تربيت، استاد محمد تقى فلسفى(ره)، ج 1، ص 430. 21. مأخذ پيشين، ص 460. 22. سوره روم، آيه 29. 23. روش و محتواى آموزش در مراكز آموزش قبل از دبستان، سازمان پژوهش و برنامه ريزى آموزش دفتر تحقيقات و برنامه ريزى و تأليف كتب درسى، ج 1، ص 103 – 102. 24. ادب الصغير، ابن مقفع، ص 5 – 6. 25. ميزان العمل، امام محمد غزالى، ص 68. 26. اسلام و تعليم و تربيت، ج 1، دكتر سيد محمد باقر حجتى، به نقل از تهذيب الاخلاق ابن مسكويه، ص 77، احياء علوم الدين غزالى، ج 3، ص 66 – 69؛ الشجرة الالهية، شهرزورى، ص 267. 27. ميزان العمل، ص 78. 28. بحارالانوار، علامه مجلسى، ج 2، ص 87 – 88؛ سفينة البحار، محدث قمى، ج 2، ص 373؛ احياء العلوم، غزالى، ج 3، ص‏69. 29. الحديث (روايات تربيتى از مكتب اهل بيت(ع)) گردآورنده مرتضى فريد، ج 2، ص 376. 30. بحارالانوار، ج 2، ص 87. 31. همان، ص 88. 32. چهارساله دوم(گزارشى از دومين دوره رياست جمهورى حضرت آية اللّه خامنه‏اى، ص 223). 33. سوره انعام، آيه 28. 34. ديوان منسوب به اميرمؤمنان، ترجمه مصطفى زمانى، ص 182. 35. اسلام و تعليم و تربيت، دكتر سيد محمد باقر حجتى، ج 1، ص 265؛ به نقل از مجله بهار، ج 2، ص 283 – 284. 36. كودك در خانواده، ص 64. 37. همان، ص 128. 38. همان، ص 161 – 162. 39. مستدرك الوسايل، ميرزا حسين نورى، ج 2، ص 619. 40. آيين تربيت، ابراهيم امينى، ص 108. 41. كافى، ج 6، ص 49، الحديث، ج 3، ص 85. 42. نهج البلاغه (فيض الاسلام)، ص 1264. 43. كيمياى سعادت، ص 122. 44. بحارالانوار، ج 2، ص 152. 45. وسائل الشيعه، شيخ حر عاملى، ج 15، ص 199. 46. مستدرك الوسايل، ج 2، ص 625. 47. فروع كافى، شيخ كلينى، ص 49. 48. حضرت على اكبر(ع) شبيه پيامبر شهيد ولايت، از نگارنده، ص 64 – 65. 49. مناقب آل ابى طالب، ج 4، ص 66؛ راز خوشبختى فرزندان، محمد الكاتب، ترجمه محمد صادق پارسا، ص 189؛ لؤلؤ مرجان، محدث نورى، ص 44 – 45 ؛ مأخذ قبل، ص 65. 50. مستدرك الوسايل، ج 1، ص 290. 51. رفتار والدين با فرزندان، محمد على سادات، ص 77 – 78. 52. وسائل الشيعه، ج 15، ص 193؛ بحارالانوار، ج 23، ص 113 – 114، ضمناً اين روايت در برخى منابع با اندكى تفاوت از حضرت على(ع) نيز نقل گرديده است (نك: مكارم الاخلاق، ص 254). 53. مراحل رشد و تحوّل انسان، محمد رضا شرفى، ص 198. 54. وسايل الشيعه، ج 3، ص 12. 55. همان، ج 2، ص 3 و نيز الحديث، ج 3، ص 82. 56. كودك از نظر وراثت و تربيت، ج 2، ص 192؛ به نقل از كافى، ج 6، ص 47. 57. رفتار والدين با فرزندان، ص 81 – 82. 58. اسلام و تعليم و تربيت، ج 1، ص 256 – 257.

علوم و فنون هسته‏اى جزء فن آوريهاى پيشرفته و برتر در عصر كنونى مى‏باشد. امروز تأثير اين علوم در گسترش دانش بشرى، تسلط بر طبيعت، تأمين رفاه و پيشرفت زندگى بشر غير قابل ترديد بوده و به درستى مى‏توان آن را از عناصر و محورهاى اصلى توسعه پايدار و از عوامل مهم اقتدار يك كشور به شمار آورد. در واقع در طول نيم قرن گذشته در نتيجه تلاش پيگير پژوهشگران، اين فن آورى نقش مهمى در رشد صنعت، كشاورزى و پزشكى ايفاء نموده است. استفاده از راديوايزوتوپها در تشخيص و درمان بيماريها، بكارگيرى فن آورى هسته‏اى در توليد برق و توليد مواد با خواص ويژه و همچنين توليد گونه‏هاى مقاوم محصولات كشاورزى نسبت به آفات و كم‏آبى تنها شمارى از استفاده‏هاى گوناگون اين علوم در پزشكى، صنعت و كشاورزى است. جمهورى اسلامى ايران مصمم است كه با توجه به تأثير شگرف علوم و فنون هسته‏اى در مؤلفه‏هاى علمى، اقتصادى و اجتماعى به طور كلى توسعه پايدار، راه خود را در مسير پرپيچ و خم استفاده صلح‏آميز از اين فن آورى باز نمايد.
چرخه سوخت هسته‏اى‏

اورانيوم متداولترين سوخت براى راكتورهاى هسته است. اورانيوم به طور طبيعى به شكل مخلوطى از اكسيدهاى مختلف است كه به طور وسيعى در پوسته زمين به صورتهاى پراكنده يافت مى‏شود.
براى استفاده از اورانيوم به عنوان سوخت، ابتدا بايد آن را از سنگهاى معدنى استخراج و جداسازى نمود(مرحله فرآورى سنگ معدن اورانيوم) سپس با تبديل و غنى سازى، آنرا آماده براى تهيه سوخت كرد(مرحله تبديل و غنى سازى اورانيوم) پس از آن با روشهاى شيميايى و فيزيكى مختلف به توليد سوخت هسته‏اى مناسب مبادرت نمود(مرحله توليد سوخت هسته‏اى) و نهايتاً پس از استفاده سوخت در راكتور اتمى به بازفرآورى سوخت مصرف شده اقدام مى‏شود. به مجموعه اين فرايندها، چرخه سوخت هسته‏اى گفته مى‏شود. مراحل مختلف چرخه سوخت هسته‏اى عبارتند از:
1- فرآورى سنگ معدن اورانيوم‏
2- تبديل و غنى سازى اورانيوم‏
3- توليد سوخت هسته‏اى‏
4- بازفرآورى‏
كاربرد علوم هسته‏اى در پزشكى و صنعت و كشاورزى‏

عليرغم پيشرفت همه جانبه علوم و فنون هسته‏اى در طول نيم قرن گذشته، هنوز اين تكنولوژى در اذهان عمومى ناشناخته مانده است. وقتى صحبت از انرژى اتمى به ميان مى‏آيد، اغلب مردم ابر قارچ مانند حاصل از انفجارات اتمى و يا راكتورهاى اتمى براى توليد برق را در ذهن خود مجسم مى‏كنند و كمتر كسى را مى‏توان يافت كه بداند چگونه جنبه‏هاى ديگرى از علوم هسته‏اى در طول نيم قرن گذشته زندگى روزمره او را دچار تحوّل نموده است. اما حقيقت در اين است كه امروزه از راديوايزوتوپها و پرتوهاى ناشى از فرايندهاى هسته‏اى جهت بهبود محصولات غذايى، نگهدارى مواد غذايى، تعيين منابع آبهاى زيرزمينى، استريليزه كردن منابع و توليدات پزشكى، آناليز هورمونها، كنترل فرايندهاى صنعتى، و بررسى آلودگى محيط زيست استفاده فراوانى به عمل مى‏آيد.
توليد گونه‏هايى از محصولات غذايى داراى حاصلخيزى بيشتر، توليد گونه‏هاى مقاوم نسبت به آفات و كم آبى، استفاده مؤثرتر از منابع آبى و جمع آورى آنها، نابودى آفات، جلوگيرى از فساد محصولات در هنگام نگهدارى از مهمترين موارد استفاده از علوم و تكنولوژى هسته‏اى در كشاورزى است. كاربرد روشهاى هسته‏اى در علوم پزشكى نسبت به ساير بخشها معروفتر و عمومى‏تر است. بيش از 100 سال است كه دانشمندان با خواص اشعه ايكس آشنا شده‏اند و از آن براى تشخيص پزشكى استفاده مى‏كنند. تصويربردارى، تشخيص،پيش بينى و درمان برخى بيماريها در نتيجه استفاده از پرتودهى و راديوايزوتوپها حاصل مى‏گردد. بطور مثال 131I- براى تشخيص محل و مكان تومورهاى مغزى مورد استفاده قرار مى‏گيرد و يا از آن براى تعيين فعاليت غده تيروئيد و كبد استفاده مى‏شود.51 – Cr براى تحقيقات خون‏شناسى، 75 – Seبراى بررسى لوزالمعده، 57-Co براى تشخيص كم خونى، 14- Cبراى تحقيقات بيولوژيكى و داروسازى، 137-Cs جهت درمان غدد سرطانى، 67-Cu براى از بين بردن غدد سرطانى از رايج‏ترين راديوداروها در امر پزشكى مى‏باشند. استفاده از پرتو گاما توليد شده از 60- Coاز مؤثرترين و مقرون به صرفه‏ترين روشها در زمينه سترون نمودن وسايل، ابزار آلات و توليدات پزشكى است.
طى نيم قرن گذشته، تكنولوژى هسته‏اى كاربردهاى گسترده‏اى در صنعت نيز يافته است. تسهيل عمليات اكتشاف و استخراج معادن زيرزمينى نفت و گاز، تشخيص محل نشت سيالات در لوله‏ها و مخازن، تعيين ميزان خوردگى فلزات، اندازه‏گيرى دقيق قطرسنجى، ضخامت سنجى و سطح سنجى، تعيين فرسودگى غشاء داخلى كوره‏هاى صنعتى، استفاده از اثرات متقابل پرتوها با مواد جهت بهينه سازى عملكرد آنها در صنعت و… تماماً از مهمترين استفاده‏هاى صنعت از علوم و فنون هسته‏اى است. در اين زمينه بطور مثال 241-Am جهت تعيين محل حفارى چاههاى نفت، 109-Cd جهت آزمايش عيار فلزات، 14- Cبراى تحقيقات باستان‏شناسى، 85-Kr جهت اندازه‏گيرى ضخامت صفحات و الياف بكار مى‏روند.
فن‏آورى هسته‏اى در ايران‏

در حال حاضر جمهورى اسلامى ايران برنامه، كلان هسته‏اى خود را عمدتاً در سه زمينه متمركز نموده كه مناسب است جداگانه به هر يك از آنها بطور خلاصه پرداخته شود.
1) راكتورهاى هسته‏اى‏
الف) توليد الكتريسيته توسط نيروگاههاى هسته‏اى‏

از مهمترين منابع استفاده صلح‏آميز از انرژى اتمى، ساخت راكتورهاى هسته‏اى جهت توليد برق مى‏باشد. راكتور هسته‏اى وسيله‏اى است كه در آن فرايند شكاف هسته‏اى به صورت كنترل شده انجام مى‏گيرد. در طى اين فرايند انرژى زيادى آزاد مى‏گردد. هم اكنون در سراسر جهان، راكتورهاى متعددى در حال كار وجود دارند كه بسيارى از آنها براى توليد قدرت و به منظور تبديل آن به انرژى الكتريكى، پاره‏اى براى راندن كشتيها و زيردريائيها، برخى براى توليد راديوايزوتوپها و تحقيقات علمى و گونه‏هايى نيز براى مقاصد آزمايشى و آموزشى مورد استفاده قرار مى‏گيرند. در حال حاضر بيش از 430 نيروگاه اتمى در جهان در حال كار مى‏باشند كه نزديك به 16 درصد برق جهان را توليد مى‏كنند.
از مهمترين برنامه‏هاى كلان جمهورى اسلامى ايران در توسعه هسته‏اى، توليد برق هسته‏اى مى‏باشد. طى سه دهه گذشته با توجه به روند روبه رشد توسعه اجتماعى و اقتصادى در ايران، استراتژى بهره بردارى از منابع فسيلى متأثر از دو عامل محدود كننده گشته است. از يك طرف ارتقاء سطح زندگى و برنامه‏هاى بهبود شاخص‏هاى اقتصادى نيازمند تأمين روند تقاضاى صعودى انرژى در كليه بخش‏هاى خانگى و صنعتى داخلى مى‏باشد و از طرفى ديگر، اقتصاد ملى وابسته به درآمدهاى نفتى است كه رهايى از اين دو عامل متضاد، مستلزم ايجاد يك استراتژى درازمدت و تجديدنظر در روند استفاده بى رويه از منابع فسيلى در كشور شده است.
جمهورى اسلامى ايران با توجه به ملاحظات مختلف از جمله محدود بودن منابع فسيلى، ارزش افزوده بيشتر استفاده از اين منابع در صنايع تبديلى مثل پتروشيمى و معضلات زيست محيطى ناشى از استفاده از آنها، نمى‏تواند صرفاً به خاطر داشتن منابع عظيم نفت و گاز تنها متكى به تأمين انرژى خود از ميان سوختهاى فسيلى باشد. لذا جمهورى اسلامى ايران براى تأمين انرژى خود مى‏بايست از انواع ديگر انرژى خصوصاً انرژى هسته‏اى استفاده نمايد.
به منظور تعيين سهم بهينه انواع نيروگاهها براى تأمين انرژى الكتريكى مورد نياز كشور طى 20 سال آينده، نتايج استفاده از مدل برنامه ريزى WASP كه معروفترين و كاربردى‏ترين مدل بهينه سازى سيستم عرضه انرژى الكتريكى است نشان مى‏دهد كه تا سال 2025 جمهورى اسلامى ايران موظف است بر اساس رشد مؤلفه‏هاى اقتصادى كشور، ساخت 20000 مگاوات برق هسته‏اى را به عنوان برنامه اصلى توسعه نيروگاههاى هسته‏اى كشور در دستور كار خود قرار دهد.
ب) راكتورهاى تحقيقاتى

اولين راكتور تحقيقاتى هسته‏اى كه در ايران مورد بهره بردارى قرار گرفت، راكتورى از نوع آب سبك استخرى با قدرت حرارتى 6 مگاوات بود كه شروع ساخت آن سال 1960 و تاريخ اولين بهره بردارى آن سال 1967 تحت مديريت دانشگاه تهران صورت پذيرفته است. در حال حاضر سه نوع راكتور تحقيقاتى با مشخصات زير در ايران در حال بهره‏بردارى است:
راكتور تحقيقاتى تهران (TRR) نوع آب سبك با قدرت 5 مگاوات.
راكتور تحقيقاتى مينياتورى (MNSR)، نوع آب سبك با قدرت KW 30 كيلو وات.
راكتورصفر قدرت آب سنگين (HWZPR)، نوع آب سنگين با قدرت 100 وات.
راكتور تحقيقاتى پنج مگاواتى مستقر در مركز تحقيقات هسته‏اى تهران، علاوه بر كاربردهاى فوق الذكر جهت توليد برخى از راديوايزوتوپهاى مورد نياز كشور در پزشكى، صنعت و كشاورزى نيز مورد استفاده قرار گرفته است. با افزايش طول عمر اين راكتور(37 سال تاكنون) و قديمى و مستعمل شدن تجهيزات و سيستمهاى مختلف آن، همانند ساير راكتورهاى مشابه در جهان، مى‏بايست به فكر جايگزينى براى آن بود.
از طرف ديگر نيازمنديهاى روز افزون كشور به راديوداروهاى مختلف جهت مصارف تشخيص و درمان پزشكى و راديوايزوتوپهاى گوناگون براى كاربردهاى صنعتى و تحقيقاتى و محدوديتهاى مختلفى كه كشور حتى در ارتباط با تهيه و تأمين اين قبيل از راديوايزوتوپها از منابع خارج از كشور روبرو بوده است. مسؤولين كشور را مصمم به احداث يك راكتور تحقيقاتى جديد به منظور جايگزينى اين راكتور قديمى نمود. راكتور تحقيقاتى جديد از نوع آب سنگين و با قدرت 40 مگاوات بوده و موسوم به (JR04) مى‏باشد. طراحى پايه اين پروژه در سال 2002 كامل شده است و بلافاصله طراحى تفصيلى شروع گرديد. عمليات اجرايى و تداركات پروژه از سال 2004 آغاز گرديده و عمليات خاكبردارى ساختمان راكتور، ساختمان جانبى، ساختمان كنترل و ساختمانهاى سرويس دهى تاكنون تكميل شده است و پيش بينى مى‏شود كارهاى ساختمانى ساختمان راكتور در آينده نزديك تكميل شود.
2) سوخت هسته‏اى‏

برنامه كلان ديگر در توسعه هسته‏اى ايران، خودكفائى در زمينه توليد سوخته هسته‏اى است. تصميم به ساخت انواع نيروگاههاى اتمى كه تماماً تحت نظارت آژانس انجام خواهد شد جمهورى اسلامى ايران را ملزم مى‏سازد كه در زمينه توليد انواع سوخت هسته‏اى فعاليت نمايد. روشن است كه براى توليد سوخت هسته‏اى مى‏بايست مراحل فرآورى سنگ معدن اورانيوم، تبديل اورانيوم و غنى سازى اجرا گردد. پروژه ساغند يزد نمايش عينى فعاليت ايران در زمينه استحصال اورانيوم از منابع طبيعى است. تأسيسات موجود در اين كارخانه، اورانيوم را از عمق 350 مترى استخراج كرده و سپس در منطقه بندرعباس و يا اردكان يزد(در حال ساخت) پس از اعمال فرايندهاى مختلف شيميايى و فيزيكى به كيك زرد تبديل مى‏كند. آنچه در اصفهان تحت عنوان پروژه (UCF) انجام مى‏گردد. تبديل كيك زرد به هگزارفلوريد اورانيوم (UF6)، اورانيوم فلزى و اكسيد اورانيوم است. خوراك اصلى كارخانه غنى سازى در نطنز مى‏باشد. لذا آنچه در نطنز در حال انجام است تكميل واحد غنى سازى اورانيوم براى توليد سوخت هسته‏اى نيروگاههايى است كه از اورانيوم با غناى كم (LEU) حدوداً تا 5 درصد U-532 استفاده مى‏كنند. اكسيد اورانيوم نيز تركيب اصلى سوخت هسته‏اى نيروگاهها و راكتورهاى اتمى مى‏باشد. براى توليد غلاف سوخت، كارخانه ZPP در اصفهان ساخته شده است.
3) توسعه هسته‏اى ايران در پزشكى، صنعت و كشاورزى‏

جمهورى اسلامى ايران برنامه گسترده‏اى در خصوص توسعه هسته‏اى در موارد فوق دارد. در اين زمينه، سازمان اترژى اتمى ايران با ايجاد مراكز و آزمايشگاههاى مختلف تحقيقاتى، توليدى و خدماتى در اين امر اهتمام كامل ورزيده است.
مراكز زير از جمله مهمترين تأسيسات هسته‏اى سازمان جهت اجرايى نمودن توسعه هسته‏اى مى‏باشد.
1- مركز تحقيقات هسته‏اى‏
2- مركز تحقيقات گداخت هسته‏اى‏
3- مركز تابش گاما
4- مركز تحقيقات پزشكى و كشاورزى هسته‏اى‏
5 – مركز پرتو فرآيند
6- مركز علمى و صنعتى بناب‏
7- مركز تحقيقات ليزر
بخشى از مهمترين فعاليت‏هاى مراكز فوق عبارتند از:
1- توليد راديوايزوتوپهايى مثل: 192-Ir، 60-CO،137-Cs
2- توليد راديوداروهايى مثل: ژنراتور 99-Mo /m99-Tc، 131-I، 32-P، 67-Ga
3- توليد انواع كيتهاى راديودارويى‏
4- توليد گندم موتانت و غير موتانت، جو موتانت و غير موتانت و پنبه موتانت‏
5 – توليد سيستم شمارش هسته‏اى با آشكار ساز گايگر
6- توليد مولد پالس هسته‏اى‏
7- توليد دزيمتر جيبى و دزيمتر ديجيتال دستى‏
8 – استريلزاسيون محصولات بهداشتى‏
9- توليد انواع ليزرها

موارد فوق تنها نمونه‏هاى اندكى از فعاليتهاى سازمان انرژى اتمى در خصوص توسعه هسته‏اى در پزشكى، صنعت و كشاورزى است. در حال حاضر صدها پروژه تحقيقاتى، كاربردى و توليدى در مراكز مختلف سازمان در حال انجام است كه نشانگر عزم و برنامه‏ريزى جمهورى اسلامى ايران در توسعه علوم و فن آورى هسته‏اى مى‏باشد.
كليه فعاليتهاى انرژى هسته‏اى ايران از زمان پيوستن به معاهده NPT در 1970 و امضاء موافقتنامه پادمان جامع (INFCIRC/412) زير پوشش نظارتى آژانس بين المللى انرژى اتمى(IAEA) بوده است.



پاورقي ها:

از مهمترين اصول اجتماعى اسلام اصل شورا و مشاوره است كه در منابع اسلامى با دقت و اهميت خاصى مطرح و در سيره پيامبر اكرم(ص) و پيشوايان بزرگ اسلام جايگاه ويژه‏اى دارد به طورى كه مى‏توان گفت: «نهاد شورا» ستون فقرات نظام اسلامى و شيوه‏اى اجتناب‏ناپذير در مديريت جامعه اسلامى و جامعه مؤمنان مى‏باشد.
قرآن كريم در چهار آيه موضوع شورا را مطرح كرده است.
1- در آيه 159 سوره آل عمران به پيامبر اسلام (ص) دستور مى‏دهد در امور، با مسلمانان مشورت كند و آن را از رموز پيروزى و موفقيت آن حضرت مى‏داند «فبما رحمة من اللّه لنت لهم و لوكنت فظّاً غليظ القلب لانفضّوا من حولك فاعف عنهم و استغفر لهم و شاورهم فى الامر فاذا عزمت فتوكل على اللّه».
2- در آيه 38 سوره شورى، هنگام بيان اوصاف برجسته مؤمنان مى‏فرمايد: «و الذين استجابوا لربّهم و اقاموا الصلوة و امرهم شورى بينهم؛آنها كسانى هستند كه دعوت پروردگارشان را اجابت كرده و نماز را بر پاى دارند و كارهايشان بين آنان با مشورت انجام مى‏شود.
3- سوره بقره آيه 233 مى‏فرمايد: اگر در مورد بازداشتن كودك از شير قصد تصميم‏گيرى داريد مشورت كنيد «فان ارادا فصالاً عن تراض منهما و تشاور فلا جناح عليهما» اين آيه مى‏گويد اگر در مورد ديگرى حتى اگر كودك شير خوارى باشد بخواهيد تصميم‏گيرى كنيد. بايد مشورت نماييد، حالا اين مشورت بين پدر و مادر باشد چنانكه بعضى گفته‏اند و يا مشاوره با ديگرى مثل پزشك باشد و يا اينكه هم پدر و مادر با هم مشورت كنند و هم با صاحب‏نظران مثل پزشك مشورت نمايند.(1) از اين آيه استفاده مى‏شود كه پدر يا مادر با همه علاقه و عاطفه‏اى كه به فرزندشان دارند خداوند اجازه نمى‏دهد در امر تربيت و پرورش فرزندشان استبداد به خرج دهند بلكه بايد با هم يا با ديگران مشورت كنند. و بعد از مشورت آنچه را كه مصلحت است تصميم‏گيرى نمايند.
4- سوره زمر آيه 18 مى‏فرمايد: «فبشّر عبادالذين يستمعون القول فيتبعون احسنه؛ پس بندگان مرا كه سخن را مى‏شنوند و نيكوترين را پيروى مى‏كنند بشارت ده.»
مرحوم علامه طباطبايى مى‏نويسد، آيه «و امرهم شورى بينهم» از نظر من نزديك به آيه فوق مى‏باشد(2) زيرا شورا و مشورت براى رسيدن به آراء نظريه‏هاى خوب يا بهترين آراء و نظريه هاست و در اين آيه هم مى‏فرمايد:بندگان خدا سخن را مى‏شنوند و بهترين را انتخاب و پيروى مى‏كنند.
روايات و احاديث اسلامى به عنوان دومين منابع دين، شورا و مشاوره را مورد تأكيد قرار داده و از مسلمين خواسته است در امور از استبداد رأى و تك روى پرهيز نموده و با ديگران مشورت نمايند در غير اين صورت رأى او بى ارزش بوده و موجب هلاكت و نابودى مى‏گردد. على (ع) فرمود: «لارأى لمن انفرد به »(3)و فرمود: «لاتستبد برأيك فمن استبد برأيه هلك».(4)
پيامبر اسلام مشورت را يكى از اسباب حيات جامعه و ترك آن را يكى از اسباب مرگ جامعه معرفى كرده است «اذا كان امرائكم خياركم و اغنياءكم سمحا ئكم و امركم شورى بينكم فظهر الارض خيرلكم من بطنها و اذاكان امرائكم شراركم و اغنيائكم بخلائكم و لم يكن امركم شورى بينكم فبطن الارض خيرلكم من ظهرها».(5)
مشاوره موجب رشد انديشه و تفكر در جامعه اسلامى و مشاركت مردم در سرنوشت خويش، سبب تحكيم پيوندهاى اجتماعى و تقويت روحيه مسئوليت پذيرى و مشاركت در امور و از بين رفتن روحيه بى تفاوتى و انزواگرايى مى‏گردد.
مهمترين جنبه يك حكومت مردمى بودن آن است كه نقش پشتوانه را اجراء مى‏كند و مردم با اعتبار يافتن و شركت در امور نقش واقعى خود را مى‏يابند و لذا در قرآن خطاب به پيامبر(ص) فرمود: «يا ايها النبى حسبك اللّه و من اتبعك من المؤمنين»(6) اى پيامبر خداوند و مؤمنان كه از تو پيروى مى‏كنند براى حمايت تو كافى است و با كمك آنان مى‏توانى به هدف خود نائل شوى. يكى از راه‏هاى مشاركت مردم در امور در قالب مشاوره با آنهاست و لذا مشاركت در قالب مشورت پشتوانه‏اى بس عظيم براى هر نظامى است، على(ع) فرمود: «لامظاهرة اوثق من المشارة»(7) هيچ پشتيبانى مطمئن‏تر از مشورت نيست.
به لحاظ اين كه مشاوره با صاحب نظران و عاقلان باعث دريافت حقيقت و دورى از خطاء و لغزش است على (ع) فرمودند: «الاستشارة عين الهداية و قد خاطر من استغنى برأيه»(8) مشورت عين هدايت است و كسى كه تنها به فكر خود اكتفا كند خويشتن را به خطر انداخته است.
جامعه‏اى كه فاقد سنت مشورت است در تب و تاب خود محوريها و خودسريها مى‏سوزد و دچار عدم تعادل مى‏شود و لذا براى سلامت در تصميم‏گيرى‏ها پيامبر اسلام (ص) فرمود: «من اراد امراً فشاور فيه و قضى هدى لارشد الامور»(9) هر كس تصميم به اجراى كارى گيرد و سپس براى آن مشورت كند و انجام دهد به بهترين راه دست يافته است. على (ع) فرمود: «اذا عزمت فاستشر»(10)هر گاه عزم كارى كردى مشورت كن مشورت كردن مايه پشت گرمى و رسيدن به حق و دورى از خطاء و لغزش و در نتيجه دورى از ندامت و پشيمانى است. على(ع) فرمود: «شاور ذوى العقول تأمن الزّلل و الندم »(11)با صاحبان خرد مشورت كن تا از لغزش‏ها و پشيمانيها ايمن گردى.
سيره و سنت پيامبر هم بر همين اصل استوار بود تا آنجايى كه در احاديث آمده است پيامبر اسلام زياد با اصحاب مشورت مى‏كرد.(12) و از ابوهريره نقل شده است كه گفت: هيچكس را نديدم كه با اصحاب خود بيشتر از رسول خدا با اصحاب خود مشورت نمايد.(13)
نمونه‏هايى از مشورت پيامبر(ص) و امامان معصوم(ع)

پيامبر همانطوريكه از طرف خداوند مأموريت يافت تا با مردم مشورت كند سيره عمل آن حضرت نيز حكايت از مشورت آن حضرت مى‏كند امام رضا(ع) مى‏فرمايد: «انّ رسول الله (ص) كان يستشير اصحابه ثم يعزم على ما يريد»(14) رسول خدا با اصحابش مشورت مى‏كرد سپس بر آنچه كه اراده مى‏كرد تصميم مى‏گرفت. از اين روايت استفاده مى‏شود كه سيره مستمر و هميشگى پيامبر مشورت با مردم بود و لذا نمونه هايى از مشورتهاى آن حضرت به اشاره بيان مى‏شود.
1- پيامبر در جنگ بدر در سه مورد مشورت كرد.
اول: درباره اصل جنگ با اصحاب مشورت كرد. پس از اظهار نظر از طرف افراد، پيامبر براى جلب نظر انصار فرمود: «اشيروا علىّ يا ايها الناس» اى مردم نظر مشورتى خود را بيان كنيد. سعدابن معاذ انصارى سخنانى گفت كه پيامبر اكرم پس از شنيدن آن بلافاصله دستور حركت صادر كرد.(15)
دوم: در انتخاب و تعيين موضع نبرد با اصحاب مشورت كرد.
سوم: درباره اسيران جنگ بدر با اصحاب مشورت كرد.(16)
2- در جنگ احد پيامبر شورايى تشكيل داد و از نحوه برخورد با لشكر قريش مشورت كرد و در نهايت برخلاف نظر خود كه خروج از مدينه را نمى‏پسنديد تسليم نظر كسانى شد كه نظر به خروج از مدينه را داشتند.(17)
3- در جنگ احزاب پيامبر براى مقابله با سپاه عظيم مشركان در دو مورد مشورت كرد اول: در كيفيت رويارويى با دشمن مشورت كرد كه سلمان فارسى در اين مجلس پيشنهاد حفر خندق را داد و پيامبر رأى او را اخذ كرد و دستور حفر خندق را صادر كرد.(18)
دوم: قبايلى به انگيزه مادى در جنگ شركت كرده بود نظر اين بود كه در قبال پرداخت يك سوم ميوه‏هاى مدينه با آنها صلح نمايد ولى پيامبر بعد از دريافت صلحنامه و امضاء آن با اصحاب مشورت كرد كه سعد ابن معاذ و سعد ابن عباده نظر به رد صلح دادند پيامبر نظر آنان را پذيرفت و به آن عمل كرد.
4- در پيكارهاى بنى قريظه و بنى نضير در برخورد با يهود مدينه مشورت صورت گرفت.(19)
5 – در ماجراى حديبيه پس از آنكه مشركان مانع ادامه حركت كاروان زيارتى مسلمانان به سوى مكه شدند، رسول خدا با ياران به مشورت پرداخت، در مقام مشورت گفتند: ما براى زيارت آمده‏ايم نه براى جنگ كه در نتيجه منجر به صلح با قريش شد.(20)
6- در جنگ خيبر براى انتخاب منزلگاه مناسب با اصحاب مشورت نمود كه براساس نظر حباب ابن منذر عمل كرد و محل استقرار نيرو را تغيير داد.
7- هنگام فتح مكه زمانى كه رسول خدا شنيد ابوسفيان به اردوگاه مى‏آيد مشورت كرد.
8 – در غزوه طائف پس از محاصره دشمن درباره ماندن و ادامه محاصره مشورت صورت گرفت.(21)
9- در غزوه تبوك نيز آن حضرت با اصحاب خود مشورت كرد.(22)
10- درباره اسيران هوازن با اصحاب مشورت فرمود.
11- در ماجراى تهمت به عايشه، با على(ع) و زيدبن حارثه مشورت كرد و سرانجام نظر على را ترجيح داد.(23)
12- در اعزام افراد براى اداره امور يك منطقه و فرماندارى و حكومت بخشى از مناطق تحت اداره مسلمانان مشورت مى‏كرد.(24)
رسول خدا نه تنها خود پاى بند اين اصل بود بلكه به اصحاب و تربيت يافته گان مكتب خود سفارش مى‏كرد كه به اين اصل پايبند باشند.
نمونه‏اى از مشورت در زندگى امامان معصوم(ع)

1- على (ع) هنگامى كه مى‏خواست به شام برود با مهاجرين و انصار مشورت كرد.(25)
2- امام صادق با فضيل بن يسار يكى از اصحاب خود مشورت مى‏كند، فضيل مى‏گويد: مانند من طرف مشورت تو واقع مى‏شود. حضرت فرمود:وقتى كسى با تو مشورت كرد نظر بده.(26)
3- امام هفتم (ع) با اهل بيت و شيعيان خود مشورت مى‏كند.
موسى‏بن مهدى موسى ابن جعفر(ع) را تهديد كرد. على بن يقطين آن حضرت را در جريان امر قرار داد حضرت اهل بيت و شيعيان خود را جمع كرد و از آنها در مورد كيفيت رويارويى با اين خبر مشورت كرد.(27)
4- امام هفتم با غلام سياه خود مشورت كرد با اينكه عقل و انديشه آن حضرت برترين انديشه بود، فردى گفت آيا مثل شما عاقلى با غلامى مشورت مى‏كند حضرت فرمود: خداوند حق را بر زبان او مى‏گشايد و آشكار مى‏سازد.(28)
5 – امام رضا(ع) با يكى از اصحاب خود مشورت كرد. طرف به امام گفت آيا مثل تو مانند من مشورت مى‏كند. امام با حالت غضب فرمود: پيامبر پيوسته با اصحاب خود مشورت مى‏كرد.(29)
6- امام جواد(ع) از على بن مهزيار خواست كه با فردى مشورت كند و نظر او را در مورد چگونگى رويارويى با سلطان و اينكه در شهر او چه چيزى رواست دريافت كند زيرا مشورت مبارك است.(30)
علاوه بر اينها در دوران حكومت خلفاى راشدين به تأسى از پيامبر آنها با على(ع) مشورت مى‏كردند و بعد از دريافت نظر آن حضرت، از او پيروى مى‏كردند كه نمونه‏هاى آن عبارتند:
1- مشورت در فتح ايران.(31)
2- مشورت در فتح بيت المقدس.(32)
3- در تعيين مبدأ تاريخ اسلام.(33)
با دقت در مجموعه آنچه كه در متون و منابع دين آمده است روشن مى‏شود كه شورا در معارف اسلامى از جايگاه و اهميت ويژه‏اى برخوردار است.
1- شورا فضيلتى انسانى است زيرا اهل مشورت از طرفى از استبداد و خودكامگى و انحصارطلبى كه عامل سقوط انسانيت است بدورند و از سويى به شخصيت ديگران اعتراف مى‏نمايند.
2- شورا راه صحيح براى رسيدن به حقيقت و دريافت بهترين نظريه هاست.
3- نماد مساوات انسانى و آزادانديشى است.
4- اعتقاد به حق مشاركت براى افراد جامعه با نظارت كردن و انتقاد نمودن است.
5 – راهى به سوى وحدت امت اسلامى از طريق ايجاد احساس مسئوليت در مردم.
6- دورانديشى و محكم كارى در امور را به همراه دارد.
با توجه به اهميت شورا در اسلام و نقش آن در زندگى فردى و اجتماعى انسان لازم است به چند مطلب بپردازيم.
شورا در لغت و اصطلاح

شورا در لغت به معنى مشورت كردن و رأى زدن است و در عربى در چيدن عسل از خانه زنبور عسل، رياضت دادن اسبان تا سوار شوند بر آنها در وقت فروش و آزمايش، فربه شدن و هويدا كردن استعمال شده است.(34)
در مقاييس اللغه در اصل به معنى ابداء و اظهار چيزى و گرفتن چيزى استعمال شده است بعد مى‏گويد: «فكان المستشير ياخذالرأى من غيره» مستشير رأى خود از ديگرى دريافت مى‏كند و در مفردات هم آن را به اخراج عسل از كندو معنى كرده است سپس مى‏گويد: «التشاور و المشاورة و المشورة استخراج الرأى بمراجعة البعض الى البعض من قولهم شرت العسل اذا اتخذته من موضعه و استخرجته منه» يعنى تشاور و مشاوره و مشورت به معنى استخراج رأى و نظر از از طريق مراجعه به ديگران است كه از گفتار آنان در دريافت عسل از جايش و استخراج آن از كندو اقتباس شده است.(35) بنابراين شورا در اصل به معنى مكيدن زنبور از شيره گلها است. و كسى كه با ديگران مشورت مى‏كند آراء نظرات آنان را دريافت مى‏كند و همانطوريكه زنبور عسل با تلاش و جستجو گلها و گياهان مناسب را شناسايى و سپس شيره آنها را مى‏مكد پس از آن در درون خود آن را پالايش و سپس به صورت عسل شيرين خارج مى‏سازد و انسان از آن استفاده مى‏كند، انسانها نيز افراد واجد شرائط را شناسائى و با آنها رأى زنى كرده و آراء آنان را بيابند و سپس با مقايسه بين آنها بهترين رأى را جذب و بكار ببندد. و لذا در تعريف اصطلاحى شورا و مشورت گفته‏اند: آگاهى از رأى كارشناسان براى رسيدن به بهترين نظريه و رأى، نظرى كه به صواب و حق نزديك باشد.(36)
حضرت على (ع) در سفارشاتش به فرزندش محمد بن حنفيه فرمود: «اضمم آراء الرجال بعضها ببعض ثم اختر اقربها من الصواب و ابعدها من الارتياب…خاطر بنفسه من استغنى برأيه و من استقبل وجوه الآراء عرف مواقع الخطاء».(37)آراء ديگران را با همديگر ضميمه كن سپس بهترين آنها را كه به صواب و درستى نزديكتر و از باطل و خطاء دورتر است انتخاب كن زيرا كسى كه خود رأى باشد در معرض خطر است و كسى كه از آراء ديگران استقبال كند موارد خطاء را مى‏شناسد.
موضوع و قلمرو شورا

بعد از بيان اهميت شورا و معنا و ماهيت آن به تبيين قلمرو و موضوع شورا مى‏پردازيم. براى بيان قلمرو شورا بايد اولاً بدانيم هدف شورا چيست و ثانياً مراد از امر در قرآن چه مى‏باشد؟ آيا مقيّد و محدود است يا مطلق و اگر محدود است به چه چيزى محدود است و ثالثاً شرائط مشاور چيست؟ و رابعاً آيا شورا موضوعيت دارد يا طريقت دارد يعنى آيا شورا براى رسيدن به معرفت و آگاهى است و لذا در تصميم‏گيرى مؤثر است يا احترام به حق ديگران است و تصميم با مدير است گرچه مخالف نظر ديگران باشد.
هدف شورا

با توجه به آنچه كه در اهميت شورا و ماهيت شورا گفته شد هدف شورا به طور كلى دو چيز است:
1- اجتناب از خودمحورى و استبداد رأى و خودكامگى و انحصارطلبى و در نتيجه از پيامدهاى آن از قبيل از دست دادن ارزشهاى انسانى، ندامت و لغزش بدور بودن.
2- رسيدن به معرفت و آگاهى و غنا بخشيدن به انديشه و فكر در پرتو تضارب آراء و دست‏يابى به توافق جمعى.
و لذا در تفاسير قرآن در اينكه چرا پيامبر(ص) با اينكه از منبع وحى حقايق را دريافت مى‏كرد مأمور به مشورت شد وجوهى ذكر كرده‏اند كه همه آنها به اين دو هدف بر مى‏گردد. آنها عبارتند از:
1- مشاوره براى شخصيت دادن به افراد
2- براى رشد فكرى مردم
3- براى اينكه مردم بدانند حكومت او استبدادى نيست‏
4- براى اينكه خلق خدا بدانند نزد خدا احترام دارند
5 – براى اينكه نظر خواهى از ديگران عاديست‏
6- براى اقتداء و تأسى امت به حضرت‏
7- براى آزمايش افراد و اينكه افراد صاحب نظر و عاقل تشخيص داده شوند
8 – براى استفاده از تأييد مردم و توافق جمعى‏
9- در صورت شكست انتقاد بى‏جا نكنند
10- براى آگاهى مشورت شوندگان به اينكه نظر صحيح كدام است.(38)
آيا شورا موضوعيت دارد يا طريقيت‏

با توجه به اهداف شوراء روشن مى‏شود كه شورا هم موضوعيت دارد و هم طريقيت دارد توضيح مطلب اينكه: گاهى هدف شورا دست يابى به واقعيت و كم كردن خطا در انديشه و عمل است اين نوع مشورت طريقى است و براى كسى مطلوب است كه خود متحيّر و از واقعيت بى اطلاع مى‏باشد و براى خروج از تحيّر و اطلاع از واقع بايد مشورت كرد. كه در اين صورت مشورت مقيد به عدم علم به واقعيت و حقيقت است و لذا بايد افرادى را به عنوان مشاور انتخاب كند كه نسبت به موضوع تخصص و آگاهى داشته باشند اين نوع مشورت است كه در تصميم‏گيرى مؤثر است.
گاهى هدف مشورت رعايت حقوق ديگران يعنى مشورت شوندگان و دست يابى به واقعيت مقصود اصلى نيست، اين نوع مشورت خود موضوعيت دارد يعنى مشورت به اين دليل است كه رعايت حقوق ديگران و احترام به آنهاست، در واقع مشورت شونده حقى به گردن مشورت كننده دارد كه بايد آن حق را دريافت كند. لذا مشورت كننده چه عالم باشد و چه نباشد بايد با او مشورت كرد گرچه در تصميم‏گيرى مؤثّر نباشد.
گاهى هدف مشورت هم دست‏يابى به واقع است و هم رعايت حقوق ديگران مى‏باشد كه در واقع جمع بين دو جهت طريقت و موضوعيت است به اين بيان كه تشكيل شورا در روند تصميم‏گيرى به هدف دستيابى به واقع و حقيقت از حقوق مردم محسوب مى‏شود از آيات و روايات استفاده مى‏شود هر دو جهت مورد نظر است.
كلمه امر و مراد از آن‏

با توجه به اينكه در قرآن كريم شورا به كلمه امر قرين گرديده است چه آنجا كه خطاب به پيامبر است «وشاورهم فى الامر» و چه آنجايى كه ويژگى جامعه مؤمنان مطرح مى‏شود «و امرهم شورى بينهم» لازم است بدانيم مراد از كلمه امر چيست؟ عموم مفسران عامه و خاصه مى‏گويند: امرى كه در اين آيات به كار رفته مقيّد است به مواردى كه وحى در آن نازل نشده باشد و لذا در مواردى كه از او امر و نواهى الهى و فرامين پيامبر خارج باشد جاى مشورت است و در نتيجه در همه شؤون و ابعاد زندگى چه فردى باشد و چه اجتماعى مى‏توان مشورت كرد. صاحب المنار مى‏نويسد: فرمان مشورت در همه امور مربوط به سياست امت و مصالح دنيوى آنها را در بر مى‏گيرد. وى سپس مى‏گويد: مراد از امر امور دنيوى است كه حكومت قائم به آن است نه امر دينى محض كه مدار آن وحى است. سرّ مسئله را اين چنين بيان مى‏كند، اگر مسائل دينى مانند عقايد و عبادات و حلال و حرام مورد مشورت قرار گيرد از دين بودن خارج و خصلت بشرى به خود مى‏گيرند در حالى كه دين الهى است، و نظر كسى در آن دخيل نيست و از اصحاب پيامبر زمانى نظر خود را به آن حضرت عرضه مى‏كردند كه اطمينان پيدا كنند در آن مورد وحى وجود ندارد.(39)
مرحوم علامه طباطبايى مى‏نويسد: اگر در حدود شرعى مشورت روا باشد تشريع و شريعت لغو خواهد شد.(40)
قرآن هم مؤيد اين مطلب است زيرا هم به پيامبر مى‏گويد: بايد بر اساس فرمان خدا حكومت كنى «انّا انزلنا اليك الكتاب لتحكم بين الناس بما اريك اللّه»(41) ما اين كتاب را به حق برتو نازل كرديم تا به آنچه كه خداوند به تو آموخته در ميان مردم حكومتى كنى. از اين آيه استفاده مى‏شود كه رسول خدا موظف است بر اساس فرمان خدا حكومت كند، درباره عموم مؤمنان هم مى‏فرمايد: «و ما كان لمؤمن ولامؤمنة اذا قضى اللّه و رسوله امرا ان يكون لهم الخيرة من امرهم و من يعص اللّه و رسوله فقد ضلّ ضلالاً مبيناً»(42) هيچ مرد و زن با ايمان حق ندارند كه هرگاه خدا و پيامبرش دستورى دادند از پيش خود اختيارى داشته باشند و هر كس نافرمانى خدا و رسول او را پيشه سازد در گمراهى آشكار به سر مى‏برد.
نويسنده كتاب دراسات فى ولاية الفقيه و فقه الدولة الاسلاميه مى‏نويسد: گرچه لفظ امر به حسب لغت و مفهوم همه شؤون فردى و اجتماعى اعم از سياسى اقتصادى و فرهنگى و دفاعى را شامل مى‏شودو مشورت در همه اين مسائل حتى امور فردى مهم و پسنديده است اما متبادر از امر و قدر متيقن آن همان مشورت در مسائل حكومتى و اداره امور جامعه است كه از مهمترين آنها مسئله جنگ و دفاع است.(43)
مرحوم نائينى(ره) مى‏نويسد: دلالت كلمه (فى الامر) كه مفرد محلّى و مفيد عموم اطلاقى است بر اينكه متعلق مشورت مقررّه در شريعت مطهّره كليه امور سياسيه است هم در غايت وضوح است و خروج احكام الهيه از اين عموم از باب تخصص است نه تخصيص.(44)
با توجه به آنچه استفاده مى‏شود قلمرو شورا مواردى است كه وحى در آن وارد نشده باشد و شريعت در آن رابطه فاقد حكم باشد ولى در امورى كه خدا و پيامبر در آن حكمى ندارند مى‏توان مشورت كرد.
شرائط مشاور

يكى از مطالبى كه در تعيين قلمرو شورا مؤثر است شرائطى است كه از متون اسلامى براى مشاور ذكر شده است، در اينكه اعضاى شورا بايد واجد چه صفاتى بوده و از چه اوصافى بر كنار باشند و اگر فاقد اين اوصاف باشند نمى‏توانند در امور مسلمين اظهار نظر نمايند مى‏توان قلمرو شورا را مشخص كرد، شرائط مشاوران دو دسته ثبوتى و سلبى هستند.
صفات ثبوتى مشاوران‏

1- اسلام: اولين شرط عضويت در شورا كه موضوع آن رسيدگى به امور مسلمين است مسلمان بودن است زيرا يكى از حدودى كه در شورى بايد رعايت شود راز دارى است خدا فرموده است غير مسلمان را بطانه و همراز نگريد «يا ايها الذين آمنوا لاتتخذوا بطانة من دونكم لايألونكم خبالاً ودّوا ما عنتم»(45)
اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد محرم اسرارى از غير خود انتخاب نكنيد آنها از هر گونه شر و فساد درباره شما كوتاهى نمى‏كنند، آنها دوست دارند شما در رنج و زحمت باشيد.
2- تعقل: پيشوايان حق سفارش كرده‏اند كه با انسان‏هاى عاقل مشورت كنيد نه افراد كم خرد رسول خدا(ص) فرمود: «استرشدوا العاقل ولاتعصوه فتندموا»(46) با انسان عاقل مشورت كنيد و او را نافرمانى نكنيد كه پشيمان مى‏شويد. و باز فرمود: «مشاورة العاقل الناصح رشدٌ و يمن و توفيق من اللّه فاذا اشار عليك العاقل الناصح فاياك و الخلاف فانّ فى ذلك العطب»(47) مشورت با انسان عاقل خيرخواه رشد و بركت و توفيق الهى است پس هرگاه انسان عاقل خيرخواه نظر مشورتى داد از مخالفت با آن بپرهيز كه سختى بدنبال خواهد داشت و لذا مشورت با زنان عاقل مورد توجه قرار گرفته است.
على(ع) فرمود: «اياك و مشاورة النساء الامن جربت بكمال عقل»(48) از مشورت با زنان اجتناب كنيد مگر آنكه كمال عقلانى او به ثبوت رسيده باشد.
3- تقوى‏
پيامبر خدا(ص)فرمود: با اهل تقوا و پرهيزكارى مشورت كنيد: «شاور المتقين الذين يؤثرون الآخرة على الدنيا و يؤثرون على انفسهم فى اموركم.»
با متقين مشورت كنيد كه آنها كسانى هستند كه آخرت را بر دنيا ترجيح مى‏دهند و كارهاى شما را بر امور خويش مقدّم مى‏دارند.
4- تجربه‏
مشورت با كسانى كه اهل تجربه هستند مى‏تواند انسان را از خطاها مصون و به راه صحيح رهنمون باشد و لذا يكى از شرائط مستشار تجربه است. على عليه السلام فرمود: «افضل من شاورت ذوى التجارب»(49) برترين كسى كه با وى مشورت مى‏كنى بايد داراى تجربه‏ها باشد. امام صادق(ع) فرمود: «شاور فى امورك مما يقتضى الدين من فيه خمسة خصال، عقل و حلم و تجربة و نصح و تقوى فاستعمل الخمسة و اعزم و توكل على اللّه فان ذلك يؤديك الى الصواب.»(50)
در كارها با كسانى مشورت كن كه داراى پنج خصلت باشند، عقل، حلم و بردبارى، تجربه، نصح و خيرخواهى، تقوى اين پنج خصلت را به كارگير و تصميم بگير و بر خدا توكّل كن كه اين كار تو را به حق مى‏رساند.
على عليه السلام فرمود: «خير من شاورت ذووى النهى و العلم و اولواالتجارب و الحزم»(51) بهترين كسى كه با او مشورت كنى صاحبان خرد و انديشه و خداوندان تجربه‏ها و دورانديشى هستند.
5 – علم‏
يكى از شرائط مشاوران آنست كه عالمان صالح باشند. پيامبر اكرم(ص) فرمود: «شاور و العلماء الصالحين فاذا عزمتم على امضاء ذلك فتوكّلوا على اللّه»(52) با علماى صالح مشورت كنيد و چون تصميم بر اجراى آن گرفتيد به خدا توكّل كنيد.
6- حلم 7- نصح 8 – حزم 9- راز دار بودن‏
صفات سلبى مشاوران‏

صفات منفى مشاوران عبارت است: 1- جبن و ترسو بودن 2- بخيل 3- حريص 4- استبداد رأى 5 – حماقت و سفاهت 6- تلوّن 7-جهل 8 – دروغگويى…
على (ع) در نهج البلاغه خطاب به مالك اشتر فرمود: «ولاتدخلنّ فى مشورتك بخيلاً يعدل بك عن الفضل و يعدك الفقر و لاجباناً يضعفك عن الامور و لاحريصاً يزين لك الشرّه فان البخل و الجبن و الحرص غرائز شتّى يجمعها سوءالظن باللّه».(53)
بخيل را در مشورت دخالت مده زيرا كه تو را از احسان منصرف مى‏كند و از نيازمندى مى‏ترساند، با افراد ترسو مشورت مكن زيرا در كارها روحيه‏ات را ضعيف مى‏كند حريص را مشاور انتخاب نكن كه حرص را با ستمگرى در نظرت زينت مى‏دهد. بخل و ترس و حرص غرايز و تمايلات مختلفى هستند كه از بدگمانى به خدا سرچشمه مى‏گيرد.
با توجه به مطالبى كه تا كنون گفته شد مطالب ذيل استنتاج مى‏شود:
1- موضوع شورا فقط فرد نيست انسان فقط در مصالح فردى ملزم به مشورت باشد بلكه جامعه هم موضوع شورا است كه در همه شؤون اجتماعى بايد مشورت كرد.
2- در تمام سطوح مديريت چه مديريت كلان و چه مديريت عالى و چه ميانى و خدماتى بايد كارها را با مشورت انجام دهند چنانكه پيامبر اكرم(ص) به عنوان مدير كلان و عالى جامعه و به عنوان زعيم و رهبر سياسى از طرف خدا مأمور شده بود كه مشورت كند و هم سيره عملى آن حضرت بر مشورت در همه شؤون زندگى استمرار داشت و لذا مديران به عنوان ادامه دهندگان زعامت و رهبرى آن حضرت بايد به آن عنايت داشته و در همه كارها مشورت نمايند.
3- همه امورى كه به مصالح مسلمين مربوط مى‏شود در قلمرو شورا قرار گيرد.
4- شورا در نظام اسلامى محدود است اولاً به امورى كه حكمى از طرف خداوند و رسول او در آن وارد نشده باشد و لذا جامعه اسلامى حق به شور گذاشتن احكام صريح اسلامى و فرامين پيامبر خدا را ندارد و ثانياً افرادى كه به عنوان مشاور برگزيده مى‏شوند از شرائط و ويژگى‏هايى برخوردار باشند كه برخى از آن‏ها از صفات ثبوتى كه بايد آن‏ها را داشته باشند و برخى از صفات سلبى هستند كه بايد از آن بركنار باشند. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: –
1. شورى در قرآن و حديث، ص‏47و48. 2. تفسير الميزان، ج‏18. 3. بحار ج‏72، ص 105. 4. غررالحكم، ج 6، ص 296. 5. تحف العقول، ص 26. 6. سوره انفال، آيه 64. 7. محاسن برقى، ص 601. 8. بحار، ج‏72، ص‏104. 9. الدرالمنثور، ج 6، ص 10. 10. غررالحكم، ج 1، ص 275. 11. غررالحكم، ج 4، ص 179. 12. تفسير الحلالين، ص 82. 13. سنن بيهقى، ج 7، ص 45. 14. محاسن برقى، ص 601. 15. المغازى، ج 1، ص 48. 16. مسند احمد، ج 3، ص 243. 17. سيره ابن هشام، ج 3، ص 66، مغازى، ج‏1،ص‏209. 18. المغازى، ج 1، ص 444. 19. سنن بيهقى،ج 9، ص 218. 20. تفسير ابن كثير، ج‏1، ص‏220. 21. سيره حلبى، ج‏3، ص 161. 22. فتح البارى، 10/82 -83. 23. مسند احمد، ج‏1، ص‏95. 24. سنن ابن ماجه، ج 1، ص 49. 25. نهج السعاده، ج 2، ص 92. 26. محاسن برقى، ص 601. 27. شورا در قرآن و حديث، ص 62. 28. محاسن برقى، ص 602. 29. وسائل الشيعه، ج‏8، ص 428. 30. همان. 31. خطبه 146، نهج البلاغه. 32. ثمرة الاوراق، در حاشيه المستطرف، ج‏2، ص 15. 33. شرح ابن ابى الحديد، ج 3، ص 113. 34. فرهنگ معين، ج 2، ص 2085. 35. مفردات راغب، ص 350. 36. الشورى و اثرها فى الدموقراطيه. 37. من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 385و388. 38. شورى در قرآن و حديث، ص 31 و 36. 39. تفسير المنار، ج 4، ص 199 و 200؛ تفسير كشاف، ج 1، ص 432 ؛ صفوة التفاسير، ج 1، ص 240؛ مجمع البيان، ج 1، ص 527 و ج 9، ص 33 ؛ زاد المسير،ج 2، ص 48؛ الاساس فى العشير، ج 2، ص 916؛ القرآن و العقل، ج 1، ص 264. 40. الميزان، ج 4، ص 58. 41. سوره نساء، آيه 105. 42. سوره احزاب، آيه 36. 43. دراسات فى ولاية الفقيه، ج 2، ص 33. 44. تنبيه الامه و تنزيه المله، ص 53. 45. سوره آل عمران، آيه 118. 46. بحارالانوار، ج 72، ص 100. 47. بحارالانوار، ج 88، ص 254. 48. همان، ج 100، ص 253. 49. شورى در قرآن و حديث، ص 82. 50. غررالحكم، ج 1، ص 205. 51. شورى در قرآن و حديث، ص 87. 52. همان، ص 83. 53. همان، ص 82.

در اين مقاله برآنم شمه‏اى از كشور چين بقدر مشاهدات چند روزه خود از اين كشور بنگارم، كشورى كه با مساحت 021/598/9 كيلومتر مربع در رتبه سوم كشورهاى پهناور جهان پس از روسيه و كانادا قرار دارد و يك ميليارد و سيصد و هفت ميليون انسان را در خود جاى داده و از نظر جغرافياى انسانى با قوميت‏ها و نژادهاى مختلف، تقريباً يك چهارم جمعيت كره زمين را در برمى‏گيرد. يعنى بيست برابر جمعيت ايران!
مطالعه كشور پهناور چين و نظام سياسى و سيستم فرهنگى و اجتماعى آن از جهاتى سودمند است و درسهايى را در بر دارد. يكى اينكه: سيستم حكومتى اين كشور چگونه توانسته اين جمعيت انبوه را از نظر امنيت، رفاه، معيشت، اشتغال، مسكن و آموزش و خانواده و فرهنگ اداره كند. ديگر اينكه، با وجود رژيم كمونيستى وضعيت فرهنگ و دين و معنويت و اخلاق در چين در چه جايگاهى قرار دارد، مخصوصاً موقعيت اسلام در اين كشور چگونه است؟ با وجود سوابق تاريخى رابطه اين كشور با كشورهاى اسلامى بويژه ايران كه از طريق راه ارتباطى بازرگانى معروف به جاده ابريشم، دو كشور پيوند تاريخى داشته‏اند. به عبارت ديگر اسلام بر چين و مسلمانان ديگر كشورها بر مردم اين كشور چه آثارى از خود بجاى نهاده‏اند. در اينجا جالب است اشاره كنيم كه طبق اظهارات چينى‏ها، مسلمانان نيّت نماز را به لغت فارسى بر زبان مى‏آورند و اين نشان دهنده آنست كه اسلام بوسيله ايرانيان و بازرگانان مسلمان به اين كشور راه يافته و نخستين نمازگزاران از زبان ايرانيان نماز و شرايع دين را آموخته‏اند و هنوز اين واژه‏ها در افتتاح نماز بر زبان آنها جارى مى‏گردد. افزون بر اين چينى‏ها اعم از مسلمان و غير مسلمان علاقه خاصى به ايران و فرهنگ ايرانى دارند كه اين را در ديدارهايى كه از هيأت ايرانى اعزامى كميسيون فرهنگى مجلس به دعوت سازمان فرهنگ و ارتباطات در تعطيلات نوروزى با شخصت‏هاى فرهنگى اين كشور و نخبه‏گان و انديشمندان و نويسندگان داشتند، بطور مكرر شنيده مى‏شد. و زمينه‏هاى روانى توسعه فرهنگى ايران و چين بطور آشكار ملموس و مشهود بود.
اين زمينه‏هاى فرهنگى بار مسؤوليتى سفارت جمهورى اسلامى و حوزه‏هاى علميه و رايزنى فرهنگى و نهادهاى تبليغى و آموزشى را سنگين مى‏كند و در شرائطى كه برخى جمعيت‏هاى اسلامى افراطى و گروه‏هاى تبشيرى و فرق ضاله دامنه فعاليت خود را به اين سرزمين پهناور گسترده و از خلأ معنوى موجود و فضاى نسبتاً باز فرهنگى كنونى بهره مى‏گيرند، رسالت جهانى اسلامى ما ايجاب مى‏كند فرهنگ ناب اسلامى را به هر طريق ممكن و بدور از مسائل سياسى، با هدف ارتباط دادن بندگان مستضعف خدا با آفريدگارشان به اين كشور معرفى كنيم كه زمينه فطرى پذيرش اسلام و فرهنگ متعالى آن به چشم مى‏خورد، هرچند بسيار زود است كه تصور كنيم زمينه از هر جهت براى ترويج فرهنگ اسلامى فراهم است اما به هر حال آمادگى بالقوه را در بين نخبه‏گان و عناصر فرهنگى و فطرت‏هاى دست نخورده، مى‏توان مورد قبول دانست.
نگارنده در يكى از نشست‏ها و گفتگويى كه با راهنمايى رايزن فرهنگى‏مان با يكى از چهره‏هاى فرهنگى چين داشتم و از وى پرسيدم شما به عنوان يك پژوهشگر تاريخ چه مقدار از اسلام شناخت داريد؟ و از انقلاب اسلامى ايران چه مى‏دانيد! او در پاسخ گفت: دين اسلام يك آيين مترقى و پيشرفته و منطقى است و من به عنوان يك كمونيست خدايى را كه اسلام معرفى مى‏كند نامحدود و فراتر از جهان ماده مى‏دانم، در عين حال نسبت به اديانى كه خدا را در سنگ و چوب و مجسمه‏ها جستجو مى‏كنند نظر مخالف دارم. اين داورى از يك دانشمند كمونيست حكايت از آن دارد كه اغلب دانشمندان حتى در جهان كمونيسم بحكم فطرت و عقل با مبدأ نامتناهى هستى سر عناد ندارند. نهايت اينكه فرهنگ و سياست و اجتماع با آنها مساعدت نكرده تا به مطالعه و تحقيق درباره دين و مبانى معنوى آن بپردازند و زمينه‏ها و شرائط و عواملى را مى‏طلبد تا فطرت‏هاى خفته بيدار شود و به نداى وجدان پاسخ داده شود و اين زمان طولانى و هزينه‏هاى فروانى را طلب مى‏كند.
اسلام و مسلمانان در چين‏

آنچه در گفتگوى فوق مورد اشاره قرار گرفت مربوط به جمعيت هايى است كه رسماً مسلمان نيستند ولى زمينه فطرى براى نزديك شدن به اسلام و معارف آسمانى را دارند مخصوصاً پس از فروپاشى نظام كمونيستى در شوروى و ورشكستگى انديشه‏هاى ماركسيستى. دولتهايى مانند دولت چين نيز به اين نتيجه رسيده‏اند كه با عقائد مردم كار نداشته باشند و فضاى نسبتاً باز فرهنگى را براى فعاليتهاى دينى بگشايند و به عبارت خلاصه: جنگ با آئين و مذهب را از ليست برنامه‏هاى حكومتى خارج كنند كه اين رويه محكوم به شكست است و اين همان چيزى است كه حضرت امام(ره) در پيام تاريخى خود به گورباچف بر آن تأكيد فرمودند.
بارى فعاليت‏هاى اسلامى خوشبختانه امروز در چين منع قانونى ندارد. البته با رعايت احتياط و پرهيز از ورود در حوزه سياست و صرفاً با هدف اخلاقى و معنوى كه البته اين در جاى خود بسيار اهميت دارد و نبايد اين فرصت طلائى را دست كم گرفت و از آن استفاده نكردو يا تبليغات اسلامى را با تند روى در آن شرايط با مشكل روبرو ساخت. در هر حال در چين اسلام و مسلمانان جايگاه نسبتاً خوبى دارند. جمعيت مسلمانان چين را آمار رسمى 21 ميليون گفته ولى بنا به روايت محققان و مورخان مسلمان، رقم مسلمانان چين به 60 تا 70 ميليون مى‏رسد كه در تمام استان‏ها و نواحى چين پراكنده، و در برخى استان‏ها متمركز مى‏باشند مانند استان «سين كيانگ» و..هم اكنون بيش از 40 هزار خطيب و امام جماعت و جمعه در سرتاسر چين مشغول فعاليت دينى‏اند و 35 هزار مسجد كوچك و بزرگ شاهد حضور مردم براى انجام فرائض دينى است.
در ديدارى كه ما با آقاى هلال الدين رئيس انجمن اسلامى چين و عضو كنفرانس مشورت سياسى چين و چند تن همكاران وى و رايزن فرهنگى داشتيم چنين اظهار داشت: كشور ايران و چين قديمى‏ترين كشورها هستند كه رابطه ديرين دارند 1300 سال قبل اسلام به چين آمده و با فرهنگ ايران بر جامعه چين تأثيرات عميق داشته است، شما برادران ما هستيد، بيشتر مسلمانان چين نيّت نماز را به زبان فارسى ادا مى‏كنند، فرهنگ مسلمانان چين از ايران آمد. و اين موجب سپاسگزارى است. اسلام در چين رو به رشد و توسعه است همچون درختى كه رشد مى‏كند، امروز مسلمانان به وحدت بيشترى نياز دارند. در چين 35 هزار مسجد داريم بيش از 40 هزار امام جماعت داريم، ما داراى سازمان و تشكيلات هستيم، هر مسجد كميته‏اى دارد و جهت رسيدگى به امور مردم. يك دانشگاه علوم اسلامى در پكن داريم و در ساير شهرهاى بزرگ نيز دانشگاه اسلامى وجود دارد، مسلمانان مشكلات خود را با انجمن اسلامى در ميان مى‏گذارند و بدينوسيله و از طريق سازمان‏هاى دولتى حل و فصل مى‏شود، دولت بودجه‏هايى را جهت بازسازى اماكن اسلامى اختصاص داده است. آقاى هلال الدين كه امام جماعت مسجد مسلمانان پكن در منطقه «نيوجيه» مى‏باشد از سفر به ايران و خاطرات خوب خود ياد مى‏كرد و مى‏گفت: دشمنان سعى مى‏كنند ما را به جان هم بيندازند و ما بايد هوشيار باشيم و همه زير پرچم اسلام درآييم چرا كه جهان زير پرچم اسلام آباد خواهد شد. رئيس انجمن‏هاى اسلامى از مدارس علميه طلاب و دانشكده‏هاى اسلامى با برنامه آموزش زبان عربى و فارسى و قرآن و فقه و حديث كه هشتاد درصد برنامه اين مدارس و دانشكده‏ها را تشكيل مى‏دهد سخن گفت و ما نيز از مدارس ياد شده و دانشكده‏ها ديدن كرديم و با طلاب و دانشجويان با زبان عربى گفتگو كرديم كه جالب بود و به يكديگر علاقمند شديم.
طلاب اين مدارس معمولاً به جامع الازهر مصر جهت ادامه تحصيل اعزام مى‏شوند و طبيعتاً از انديشه جامعه ازهر متأثر مى‏گردند و ما از آمادگى ايران براى جذب طلاب به حوزه علميه قم سخن گفتيم كه آنان اظهار تمايل نموده و شرائط پذيرش را مى‏پرسيدند كه گفته شد: رايزنى فرهنگى ما آنان را راهنمائى خواهد كرد.
گفتنى است كه تشكيلات حوزوى ما نيز براى جذب طلاب خارج كشور به قم برنامه‏ها و اقداماتى دارد و هم اكنون در مناطق شيعه‏نشين چين مدارس و مساجدى به منظور تعليم و تربيت طلاب وجود دارد و در حال حاضر يكصد و پنجاه تن طلبه از كشور چين در حوزه علميه قم مشغول تحصيل مى‏باشند و اگر سرمايه‏گذارى بيشترى شود مى‏توان اين ظرفيت را بالا برد و دانش آموخته‏گانى را با مبانى صحيح فرهنگ اسلامى آشنا و مجهز كرد و جهت ارشاد مردم منطقه به آنجا باز گرداند و بديهى است كه بازتاب و ثمره اين اقدام ارزنده سودمند خواهد بود كه يك طلبه دانش آموخته به ميان مردم خود برگردد و مشعل هدايت را برافروزد. راستى اگر ما به رسالت جهانى اسلام فكر مى‏كنيم روى برنامه‏هاى خارجى و تبليغى در همه كشورها بايد سرمايه‏گذارى كنيم و اگر ما اقدام نكنيم جريان‏هاى منحرف به نام اسلام و ضد اسلام اين خلأ را پر خواهند كرد همانگونه كه اين جريانهاى فاسد در اغلب كشورها با سرمايه‏هاى كلان وارد شده و مقاصد خود را دنبال مى‏كنند…
ساير ديدارها

ديدارى داشتيم با آقاى «چن خائوسو» رئيس انجمن دوستى چين با ساير ملت‏ها كه عضو كنفرانس مشورتى سياسى چين مى‏باشد. نامبرده طى گفتگويى با هيأت ايرانى اظهار داشت: از ديدار با شخصيت‏هاى ايرانى خوشنوديم و از همكاريهاى فرهنگى استقبال مى‏كنيم در چين مسلمانان بسيارى هستند، همه مى‏دانند كه اسلام دين صلح است، ما به ميهمانان خود از كشورهاى اسلامى احترام مى‏گذاريم، ما به دوستى با ايران افتخار مى‏كنيم، مشكل جهان اينست كه راه انبياء را رها كرده است، ما با ظلم و ستم قدرتهاى حاكم جهانى مخالفيم، اگر ما متحد باشيم قدرتهاى بزرگ زورگو نااميد خواهند شد، ابرقدرتها مى‏خواهند اراده خود را بر بشريت حاكم سازند، دولت چين با مبارزه با اين قدرتها موافق است. نامبرده با اشاره به مشى سياسى ايران اظهار داشت: سياست ايران منطقى و عالى است، ما با شما برادريم و بايد همكارى بيشترى داشته باشيم، شما از كشور بزرگى آمده‏ايد، اميدواريم ديدارهاى ما ادامه پيدا كند و جاده ابريشم بار ديگر پيوند ما را مستحكم‏تر نمايد، گفتنى است كه وى در خلال سخن خود چندين بار از كنفسيوس سخن گفت و يكبار چنين اظهار داشت كه من از سخنان شما بياد كنفسيوس افتادم! كه به اخلاق و معنويت دعوت مى‏كرد…در هر حال گفتگوى ما با استقبال وى مواجه شد…
ديدار ديگر با آقاى «وانگ مينگ» عضو مشورت سياسى چين و وزير سابق فرهنگ و از نويسندگان و پژوهشگران است كه طى چند ساعت گفتگوى صميمى بحثهاى معنوى مطرح كرديم در بخشى از اظهارات وى از مقالات درباره ايران توسط ايشان سخن به ميان آمد او گفت قصد دارد كتابى با تصوير به چاپ برساند و مردم چين را با ايران آشنا سازد سپس به سوابق رابطه ايران و چين پرداخت و گفت ما به فرهنگ ايران احترام مى‏گذاريم، همه دانشمندان چينى احساس خاص نسبت به ايران دارند، دين اسلام برترين آئين است، اسلام دين محبت است، من برخى كتابهاى اسلامى را خوانده‏ام نهج البلاغه را با ترجمه چينى كه ايران فرستاده خوانده‏ام، اين كتاب مبدأ آفرينش را معرفى مى‏كند و نه تنها يك كتاب دينى است بلكه كتاب علم و حكمت و عامل رشد خرد آدمى است، اصولاً فرهنگ اسلام فرهنگى وسيع و كامل است، من به كشورهاى بسيارى سفر كرده‏ام، ايران هم آمده‏ام، فرهنگ و هنر ايرانى را با احساس خاص دريافت كرده‏ام و تحت تأثير جدى قرار گرفته‏ام، در اصفهان و ميدان نقش جهان و مساجد جداً شيفته هنر و زيبايى و صبورى و پشتكار مردم آن شدم، مخصوصاً مساجد اصفهان و زيبائى‏هاى آن كه بر آمده از ايمان و عشق به معنويت است كه جز ايمان سرچشمه‏اى ندارد…
آقاى وانگ سپس با اشاره به انقلاب اسلامى اظهار داشت، اوضاع ايران و چين به يكديگر شباهت دارد، ما مى‏توانيم همديگر را درك كنيم، ما چينى‏ها مبارزات طولانى با استعمار غربى داشته‏ايم در جنگ كره سه سال با آمريكا جنگيده‏ايم…و ما از جايگاه علم، نگارش و قلم در قرآن و نقش محققان در هدايت انسانها و نهادينه كردن معنويت به تفصيل سخن گفتيم كه مورد توجه قرار گرفت.
ديدار ديگر ما با معاون وزير فرهنگ چين بود كه در پيرامون مسائل فرهنگى و روابط دو كشور سخنانى رد و بدل شد، از جمله برنامه موافقت نامه مصوب فرهنگى و برنامه چهار ساله مبادلات فرهنگى كه مجدداً به امضاى دو كشور خواهد رسيد، هفته فرهنگى ايران و چين كه ادامه دارد، روابط نخبه‏گان دو كشور و ضرورت توسعه آن جهت درك واقعى از حوادث مهم و اخبار يكديگر.
خصوصاً ما تأكيد كرديم كه ما بايد اطلاعات كشور متقابل را از خود آن كشور بپرسيم تا اخبار تحريف نشده در اختيار افكار عمومى قرار گيرد و دشمنان ما فضا را آلوده نسازند و جنگ روانى به راه نيندازند از جمله دانش هسته‏اى كه ماهيت آن را رسانه‏هاى صهيونيستى و امپرياليستى تحريف مى‏كنند و همچنين در مسائلى چون تروريسم جهانگردى، روابط دانشجويى و دانشگاهى، انتقال تجارب علمى و فنى و رسانه‏اى كه براى دو كشور سودمند است. همچنين به فيلم 300 ساخته آمريكايى‏ها اشاره كرديم كه تاريخ ايران را تحريف كرده و بايد در اين خصوص روشنگرى بشود، نامبرده نيز از تأثير چهره‏هاى فرهنگى و گفتگوها و تأثير آن بر حسن تفاهم و تحكيم روابط سخن گفت كه آمادگى دانشمندان و شخصيت‏هاى آن كشور را براى شنيدن حرفهاى ما نشان مى‏داد و اين مطلبى است كه روابط خارجى ما نبايد از آن غفلت ورزد…
ديدار با گروه دانشكده زبان فارسى‏

دانشگاه بسيار قديمى و سنتى و بزرگ و مصفاى پكن يكى از مراكزى بود كه ديدن كرديم. نكته قابل ذكر اينكه چهره دانشگاه و دانشجويان بسيار طبيعى و بى‏آلايش بود، دانشجويان پسر و دختر در كمال آرامش و بدون آرايش تردد مى‏كردند و از دوچرخه نيز استفاده مى‏نمودند از چهره‏هاى زننده و رنگ و روغن دختران دانشجو كه در ميان خودمان حتى دانشجويان زياد مى‏بينيم خبرى نبود، حتى يك مورد زن و دختر ديده نشد كه از ابزار آرايشى استفاده كرده باشد، دانشجو سرگرم كار خود است نه در فكر جلب نظر ديگران و نمونه اين را در چهره اجتماع چين تقريباً مشاهده مى‏كنيم…
به هر حال در اين دانشگاه با گروه زبان فارسى مركب از چند استاد مرد و زن يكى دو ساعت جلسه صميمى داشتيم. اين گروه جزو كسانى بودند كه در مطالعه و ترجمه آثار فارسى به زبان چينى كار كرده و از خود آثارى چون ديوان حافظ، سعدى، مولوى، خيام و… به زبان چينى بيادگار گذاشته‏اند، برخى از اينها پرفسور و محقق كه تا هيجده اثر فارسى ترجمه شده به لغت چينى دارند، در اين ديدار نيز از روابط فرهنگى در پرتو آثار ايرانى و ديوان‏هاى ترجمه شده صحبت شده و تذكر اينكه مفاهيم عرفانى و معرفتى مندرج در اين آثار نبايد از نظر دور بماند و صرفاً به ترجمه بسنده شود، در همين دانشگاه از كتابخانه مشتمل بر آثار دينى و ادبى ايرانى ديدار كرديم كه اين نيز در حد خود جالب توجه بود.
كتابخانه ملى پكن‏

اين كتابخانه بزرگترين كتابخانه پكن مى‏باشد، از نظر ساختمان بسيار باشكوه و در زمينى به مساحت 250 هزار متر مربع ساخته شده و مشتمل بر 25 ميليون كتاب مى‏باشد كه بيش از سه هزار جلد آن فارسى و عربى است. از مخازن كتاب و سيستم اداره و بهره بردارى توضيحاتى داده شد.
مسجد و مدرسه نيوجيه‏

اين مسجد در محله نيوجيه كه يك منطقه مسلمان نشين پكن است مردم مى‏گفتند: هزار سال قبل بنا شد هرچند ساختمان آن چندان قديمى نبود و نقاشى‏هاى رنگارنگ به جاى كاشى كارى تزيينات داخل آن را تشكيل مى‏داد، در محوطه اين مسجد دو تن از چهره‏هاى به نام مسلمان به اسامى «قزوينى و بخارائى» قرار داشت و مسجد محل اقامه جمعه و جماعت مردم منطقه است و جالب اينكه در همان حال كه مسجد را ديدار مى‏كرديم قبل از ظهر كلاس آموزش زبان عربى براى بزرگسالان در كنار مسجد دائر بود كه مرد و زن با لباسهاى محلى در آن شركت داشتند و معلم به آنها درس مى‏داد كه با آنها گفتگو كرديم و ايران و ايرانيان را مى‏شناختند و اظهار علاقه مى‏كردند، سپس از مدرسه طلاب و دانشجويان علوم دينى در منطقه ديدار داشتيم و به چند كلاس سرزديم و براى آنها كمى صحبت كرديم و چند روايت در باب تعليم و تعلّم از پيامبر اكرم(ص) روى تابلوى كلاس نوشتيم و براى طلاب توضيح داديم. اين مدرسه زير پوشش انجمن اسلامى و مديريت هلال الدين قرار دارد و طلاب به الازهر مصر براى ادامه تحصيل اعزام مى‏شوند و ما از آمادگى قم براى پذيرش آنها صحبت كرديم. البته همانگونه كه قبلاً گفتيم در مناطق شيعه نشين در سين كيانگ و برخى نقاط ديگر مدارس و مساجد با عنوان پيروان اهلبيت وجود دارد و دوستان ايرانى ما آنجا فعاليت دارند…
ديدار از مركز راديو پكن‏

از اين مركز، مخصوصاً بخش زبان‏هاى خارجى، از جمله زبان فارسى نيز ديدارى داشتيم و در ضمن ديدار گفتگو با رئيس بخش بين الملل زبان‏هاى خارجى و گروه زبان فارسى. نامبرده از دائر كردن بخش فارسى براى فارسى زبانان چينى و خارج كشور و تأسيس دفتر خبرگزارى در ايران صحبت كرد و وجوه مشترك ايران و چين و ما با بيان مواضع دولت ايران در روابط با ديگر كشورها، اشاره كرديم كه: رسانه‏ها مسؤوليت هدايت افكار عمومى را به عهده دارند و در جهان ارتباطات اين مسؤوليت سنگينى است از همه مهمتر اينكه تبليغات گمراه كننده زهرآگين صهيونيستى و امپرياليستى با روشنگرى مى‏بايست خنثى شود، مخصوصاً مسئله هسته‏اى ايران كه دشمنان به تحريف اهداف ما مى‏پردازند انتظار داريم رسانه‏هاى چين حقيقت را براى مردم بگويند و آنگونه كه هست بيان شود و اين تفاهم بايد از دو كشور باشد…
حال كه سخن رسانه و راديو به ميان آمد بى تناسب نيست اشاره كنم كه ابتذال در رسانه‏هاى كشور چين آنگونه كه در كشورهاى غربى متداول است كمتر به چشم مى‏خورد. نگارنده كليد كنترل تلويزيون را در چند نوبت روى سيزده كانال گرفته تا نمونه اين برنامه را ببينم، تصاوير اين كانالها بسيار طبيعى بود، آدمها با چهره‏هاى ساده و نوعاً مطالب خبرى، گزارش و آموزشى بود. اين برنامه كشورى است كه مى‏خواهد يك ميليارد و سيصد ميليون نفوس را اداره كند. اگر بنا باشد، رقص و آواز و ابتذال و بى شرمى به شيوه غربى در آن رائج باشد همه چيز از دست خواهد رفت و كشور و جامعه و خانه و خانواده قابل كنترل نخواهد بود. اين الگوى مديريت مى‏تواند درس‏آموز باشد كه گذشته از جنبه دينى و منع شرعى اخلاقى، اصولاً فساد و لااباليگرى براى هر جامعه‏اى زيانبار است و به همين دليل است كه دشمنان ما سعى مى‏كند از طريق رسانه‏ها و ماهواره‏ها و مواد مخدر و قرص‏هاى مهيج و ترويج فساد به ما ضربه بزنند و ما نبايد در برابر اين جريانها نظاره گر باشيم بلكه با قاطعيت مى‏بايست در نبرد و مبارزه با فساد و عوامل آن از پاى ننشينيم در همين روزهاى سال نو، رسانه‏هاى ما مخابره كردند كه در چين كسانيكه از طريق اينترنت و وسائل ديگر چون تلفن حركت ضد اخلاقى كنند به پرداخت جريمه سنگين محكوم مى‏شوند…
اين مقاله در صدد اثبات اين مدعا نيست كه در چين به طور كلى خلافكارى و فساد نيست، چرا كه يك كشور كمونيست و لائيك و پرجمعيت به هر حال مسائل خاص خود را دارد بلكه مقصود اينست كه اثبات كند اگر كشورى بخواهد صحيح حركت كند مى‏بايست با ناهنجاريهاى اخلاقى برخورد داشته باشد تا جوانان در دام فساد گرفتار نشوند و جامعه روبه فروپاشى نگذارد هرچند يك نظام فاقد ايدئولوژى ايمانى باشد تا چه رسد به كشورى كه مى‏خواهد پرچمدار اسلام باشد و به ديگران الگو بدهد!
بر گرديم به اصل گزارش و پاره‏اى نكات باقى مانده. هر چند خاطرات سفر شش روزه به آنچه نگاشتم محدود نبود و مطالب گفتنى بسيارى از ديدارها و مشاهدات وجود دارد كه در اين مجال نمى‏گنجد. از جمله ديدار با جمعى از نخبه گان مسلمان چينى، در سفارت جمهورى اسلامى به دعوت رايزنى فرهنگى از پرفسور و استاد دانشگاه گرفته تا تاجر و دانشجوى دانشگاه و خواهران و برادران مسلمان كه آن نيز بسيار جالب بود به ويژه در اين جمع گفتگو با آقاى پرفسور سيف الدين مترجم نهج البلاغه به زبان چينى كه هر چند اهل سنت بود مى‏گفت من على(ع) را از كلامش شناختم، كلامى كه گنجينه حكمت و معارف و سياست و مديريت و درس اخلاق است و بالأخره شب ميلاد رسول اكرم(ص) و امام صادق(ع) در سفارت با همت رايزنى كه جمع زيادى از ايرانيان مقيم پكن كه آن نيز شب جالبى بود، بطور خلاصه اينگونه سفرها و ديدارها هرچند هزينه هايى در بر دارد اما آثار و بركات آن از نگاه فرهنگى بسيار زياد است كه در حد امكان بايد آنرا توسعه داد تا پيام اسلام و انقلاب اسلامى به گوش جهانيان برسد و توطئه‏ها و شيطنت‏هاى دشمنان تا حدودى خنثى گردد…
الگوى مصرف‏

يكى از اصول اقتصاد صرفه جويى و پرهيز از اسراف و تبذير است كه چينى‏ها اين را بهتر از ما عمل كرده‏اند اگر صرفه‏جويى نباشد كجا مى‏توان كشورى با آن وسعت و جمعيت اداره كرد، همه كار مى‏كنند و همه به صرفه جويى به عنوان يك فرهنگ پايبندند و اين چيزى است كه در مسكن و وسيله نقليه و سوخت و آب و برق و ريخت و پاش‏ها و پذيرائى‏ها مى‏بينيم. شهر پكن با اصول مدرن شهرسازى و خيابان‏هاى بسيار عريض و روان از نظر تردد، مشتمل بر انبوه ساختمان‏هاى آپارتمانى بلندمرتبه با متراژ اكثر 50 متر تا 100 متر و از خانه‏هاى ويلائى بزرگ كمتر ديده مى‏شود و حداقل مانديديم…وسيله نقليه نيمى از مردم دوچرخه است و بعضاً موتور سوارى كه با برق و باطرى كار مى‏كند. البته شمار اتومبيل‏ها نيز كم نبود كه با توجه به جمعيت پايتخت غير منتظره نيست. در ادارات همان اوائل سال شوفاژها خاموش بود كه از چراغهاى ساختمان‏هاى دولتى نيز حداقل نياز استفاده مى‏شد.
نكته قابل ذكر اينكه چينى‏ها از آثار باستانى حداكثر استفاده را مى‏كنند مثلاً ديوار تاريخى چين يا «قصر ممنوعه» سلاطين گذشته با اينكه چندان مهم نيست روزانه صدها ميليون «يوآن» پول چينى براى دولت درآمد دارد و سيل جمعيت به آنجا سرازير است…
و گفتنى است كه بنزين در چين به قيمت معادل 600 تومان عرضه مى‏شود با اين حال ارزانى اجناس در چين مثال زدنى است، سؤال اينست كه آنها چه كرده‏اند كه اين نظم و تعادل را حفظ كرده‏اند؟ ولى ما بگونه‏اى ديگر هستيم با اينكه قيمت بنزين بسيار ناچيز است وقتى افزايش از 80 به صد تومان در مجلس صحبت مى‏شود موج گرانى‏ها از راه مى‏رسد! چرا؟ براى اين كه مديريت و نظارت ضعيف است و هر كسى هر كار دلش مى‏خواهد مى‏كند و اين مايه تأسف است… و در خاتمه از رايزنى فرهنگى ايران در چين جهت ترتيب دادن اين ديدار سپاسگزاريم.
پاورقي ها:

در بستر تاريخ همواره انسانهايى آمده‏اند و آرزوى فردا و فرداهايى بهتر و روشن‏تر را نويد داده‏اند. سرآمد اين انسانها پيامبران الهى بوده‏اند كه تمدن جهانى را در آينده به گونه‏اى سامان يافته و آرامش بخش ترسيم كرده‏اند، در اين نويد همه اديان الهى همخوانى دارند.
در اين نگاه آينده تمدن جهانى نه ناتمام است و نه ناكام، بلكه انسانها با فطرت كمال جويى كه دارند به سمت تكامل فكرى و اخلاقى و معنوى به پيش مى‏روند(1) و صلح ،عدالت و آزادى را بر زور و مكر و استكبار قطعى مى‏شمارند و بر اين باورند كه بشر هر چه به جلوتر برود بر بلوغ عقلى و پختگى‏اش افزوده مى‏شود.(2)
در كتاب جوك، از كتابهاى هنديان آمده است: سرانجام، دنيا به كسى برگردد كه خدا را دوست دارد و از بندگان خاص او باشد و نام او فرخنده و خجسته باشد(3) به عقيده برهمائيان و بر اساس كتاب ددانك از كتابهاى مقدس آنها آمده «دست حق درآيد و جانشين آخر «متاطا» ظهور كند و مشرق و مغرب عالم را بگيرد و همه جا خلايق را هدايت كند.»(4) در مزامير داوود آمده است: شريران منقطع خواهند گشت و اما متوكلان به خداوند، وارث زمين خواهند شد(5) و در تورات به روشنى به اين حقيقت اشاره شده است: «و نهالى از تنه بسى بيرون آمده شاخه‏اى از ريشه‏هايش خواهد شكفت و روح خدا بر او قرار خواهد گرفت، مسكينان را به عدالت و داورى خواهد كرد و به مظلومان زمين به راستى حكم خواهد نمود… جهان از معرفت خداوند پر مى‏گردد.»(6)
و در انجيل مى‏خوانيم: «كمرهاى خود را بسته و چراغ‏هاى خود را افروخته بداريد بايد مانند كسى باشيد كه انتظار آقاى خود را مى‏كشد…تا هر وقت آيد و در را بكوبد بى‏درنگ براى او باز كنند خوشا به حال آن غلامان كه آقاى ايشان چون آيد ايشان را بيدار يابد.»(7)
قرآن نيز به روشنى از پيروزى حق بر باطل سخن رانده(8) از وارث زمين شدن شايستگان و صالحان(9) و در آيه‏اى ديگر از پيشوايى مستضعفان خبر داده‏اند(10) و بر آنچه در كتاب‏هاى مقدس پيشين آمده مهر تأييد زده است.
«و لقد كتبنا فى الزّبور من بعد الذكر انّ الأرض يرثها عبادى الصالحون؛(11) در كتاب زبور كتاب آسمانى داوود بعد از يادها كه در آن كرديم نوشتيم. بندگان صالح من، وارث زمين خواهند بود و آنان در اين جهان از جهانيان ميراث برند» و در احاديث وارد شده:
«لولم يبق من الدنيا الّا يوم واحد لطوّل اللّه ذلك اليوم حتى يخرج رجل من ولدى؛(12) اگر از دنيا يك روز بيشتر نمانده باشد خدا آن روز را مى‏گستراند و بر درازاى آن مى‏افزايد تا مردى از فرزندان من ظهور كند.»
آرى آينده تمدن جهانى در انديشه اسلام روشن است و نويد مى‏دهد از روزى كه حق بر باطل پيروز مى‏گردد و ارزشهاى تمدن اسلام مانند عدالت دامن مى‏گسترد، ستم‏ها و نابرابرى‏ها رخت برمى‏بندد، صلح و صفا جايگزين آنها مى‏شود، زمين بركت و گنجينه‏هاى خود را بيرون مى‏ريزد و آسمان باران رحمت خدا را بر دشت و دمن مى‏باراند و همه جا را عطر بوى خوش فرا مى‏گيرد.
خلاصه از منظر مسلمانان و غير آنان ساحل نجات و يك تكيه گاه استوارى در آينده تاريخ وجود دارد كه دور يا نزديك براى جامعه بشرى پيش خواهد آمد و آنان را از امواج نابسامانى‏ها، بحران‏ها، چالش‏ها به آرامش و آسايش رهنمون خواهد شد. از اين حقيقت در فرهنگ دينى با عنوانهايى چون فرج بعد از شدت(13) و انتظار فرج ياد شده و لازم به دقت است كه انتظار فرج از برترين عبادت‏ها به شمار آمده است.(14)
بنابراين از آنچه ذكر شد از ديدگاه دين باوران و مسلمانان نسبت به آينده تمدن جهانى و تاريخ آينده بشرى ديدگاهى ويژه و جامع است كه با فرهنگهاى پيرامون خود تا زمانى كه در راستاى همكارى و زندگى مسالمت‏آميز با مسلمانان قرار داشته باشند، هيچ گونه برخوردى ندارد و آنان كه نه خود تسليم حق مى‏شوند و نه به ديگران اجازه ورود به حوزه حقيقت را مى‏دهند، اتمام حجت مى‏كند و اگر حق را نپذيرفتند و با منطق تسليم نشدند برخورد شديد مى‏نمايد.(15)
مهدويت نماد تمدّن جهانى‏

مهدويت يك فلسفه بزرگ جهانى است كه در اين عقيده سخن از سراسر كره زمين است كه به انسانهاى شايسته به ارث مى‏رسد و به عبارت ديگر سخن از «استخلاف»(16) در كره خاكى است و سخن از قوم يا نژاد ويژه نيست. اعتقاد به فلسفه مهدويت و تمدّن وى باورى است فراگير و فلسفه‏اى است جهانى كه همه تمدّنها و فرهنگها را زير پوشش مى‏گيرد، زيرا روح نماد تمدّن جهانى با بعثت پيامبراكرم(ص) بر كالبد جامعه جهانى انسانى دميده شد و در مدينة النبى هسته اوليه آن پى ريخته شد و كم كم نسيم آن به فضاهاى ديگر سرزمين‏ها راه يافت و انقلابى بزرگ در امت‏ها و ملت‏هاى ديگر پديد آورد و از تجربه ملت‏ها و تمدّنهاى پيشين تمدّنى بى بديل شد و سرزمين‏هاى بسيارى را زير چتر خود گرفت و از تاريكى و جهل به درآورد و به اوج روشنايى و دانايى رساند اين تمدّن بزرگ قرنها درخشيد ولى كم كم اختلاف‏ها، ناشايستگى‏هاى حاكمان، اشرافى گرى‏ها، دورى افتادن بين مردمان و حاكمان، پاى بند نبودن آنان به قانون شريعت، آلودگى به گناه و ظلم، خود بزرگ بينى و خلاصه تنبليها و تن پرورى‏ها سبب شد كه آن تمدّن برخاسته از مدينةالنبى از اوج فرود آيد و به ديگر سرزمين هايى كه پاس آن را مى‏دارند منزل گزيند.
آية اللّه شهيد مطهرى در اين باره مى‏گويد: يك فرد سه دوره كلى دارد: كودكى، كه دوره بازى است. جوانى، كه دوره خشم و شهوت است، و دروه عاقله و مردى و پيرى كه دوره پختگى و استفاده از تجربيات و دوره دور بودن از احساسات و حكومت عقل است.
اجتماع بشرى نيز سه دوره را بايد طى كند يك دوره دوره اساطير و افسانه‏ها و به تعبير قرآن دوره جاهليت است. دوره دوم دوره علم است. يعنى دوره خشم و شهوت و دوره سوم دوره‏اى است كه واقعاً در آن معرفت و عدالت و صلح و انسانيت و معنويت حكومت كند؟ چگونه مى‏شود چنين دوره‏اى نيايد؟ مگر مى‏شود خداوند اين عالم را خلق كند و بشر به دوره بلوغ خويش نرسيده، يك مرتبه تمام بشر را زير و رو كند؟(17)
عقول انسانها هم چنين داورى مى‏كند كه لازمه تكامل فردى و اجتماعى روزى روزگارى را مى‏طلبد كه استعدادهاى بشرى جلوه گر شود و غنچه‏هاى انديشه‏ها بشكفد، مهرورزيها رشد كند، و روح انسانيت و معنويت فضاى زندگى را زيبا كند، تا در سايه اجراى عدالت فراگير، فرهنگ و تمدّن بشرى به اوج خود برسد، و آسايش و آرامش، بر زواياى جامعه پرتو افكند.
و اين وعده خداوند است كه بار ديگر، پرهيزگاران و خداجويان و موحدان، حاكم بر زمين خواهند شد و تمدّن مهدوى به طور گسترده ظاهر شده و بر تمام فرهنگها و تمدّنهاى زمان خود چيره خواهد گشت و مدينه مهدوى، به عنوان مدينه كرامت، عزّت، بركت، عدالت، امنيت، غيرت، اخوت، رحمت، رأفت، صلابت و مدينه ايده آل و دولت كريمه طلوع خواهد كرد.(18) و به زمين روشنايى خواهد بخشيد.
اساساً تمدّن مهدوى مدينه و اجتماعى را سامان خواهد داد كه وجهه «رحمة للعالمين»(19) بودن آن بر همگان آشكار باشد و حوزه رسالتش «كافة للناس» يعنى همه مردم باشد و نحوه رسالتش «بشيراً و نذيراً» باشد.(20)
تمدّن مهدوى، هم مادى است و هم معنوى اين دو بال است كه در دنياى زندگى مى‏توانند با هم به پرواز در آيند و هميشه در اوج‏گيرى‏ها و فرود يكى كمك كار ديگرى است و هيچ يك بى نياز از ديگرى نيست.
پاسخ به يك پرسش‏

اگر سؤال شود كه تمدّن مهدوى در جهان امروز چگونه ظهور خواهد كرد در حالى كه دنيا رو به سوى ديگر در حركت است، انسان امروز به خيال خود سعادت را در فن آورى، تكنولوژى جديد و هر چه پيشرفته‏تر آن مى‏جويد. تمدّن مهدوى چگونه انسان امروز و فردا و نسلهاى آينده را با افكار و انديشه‏هاى گوناگون و گرايشها و مكتب‏هاى مختلف زير يك پرچم گرد مى‏آورد و نيز چگونه در برابر آن همه ابزار و ادوات جنگى پيشرفته مرام و مسلك نوينى را به جهان عرضه مى‏دارد؟
در پاسخ لازم است به دو نكته توجه داشت. الف: به طور كلى نشانه‏ها و علائمى وجود دارد كه بيانگر اين نكته است كه بشر دير يا زود بر اساس فطرت به سوى وحدت و يگانگى، همكارى و همدلى در حركت است.
حجةالاسلام و المسلمين هاشمى رفسنجانى در اين باره مى‏گويد: خوشبختانه امروز بحث كردن پيرامون مسأله حكومت واحد جهانى از پنجاه سال پيش آسان‏تر است، امروز وقتى صحبت از حكومت واحد جهانى مى‏شود به گوشها آن قدر سنگينى نمى‏كند چون دنيا خود همين حرفها را مى‏زند. تعبير دهكده جهانى به عنوان يك بحث كاملاً جدى در محافل تصميم گير دنيا مطرح است، تعابيرى همچون، دنياى تك قطبى، تأسيس بانك جهانى، صندوق بين‏المللى پول، تأسيس سازمان ملل، شوراى امنيت، پليس بين‏الملل، دادگاه جهانى بين‏الملل و جهانى شدن اقتصاد، فرهنگ و سازمانهايى مثل يونسكو و يونيسف و بهداشت جهانى نمونه‏اى از اين اعمال است.(21)
بى‏شك حضرت مهدى(عج) در راستاى پيشرفت تمدّن و توسعه و رشد فرهنگى، اقتصادى و سياسى تلاش خواهند نمود همان گونه كه تمدّن آغازين اسلام و پيشرفت آن بدان سبب بود كه بين ملت‏ها و قوم‏هاى گوناگون همكارى، و هم راهى وجود داشت در تمدّن جهانى حضرت مهدى نيز چنين پديده‏اى رخ خواهد داد و همراهى و هم فكرى وجود خواهد داشت. البته تمدّن جهانى اسلام در آخر زمان مانند تمدّن اسلام در آغاز، دنباله رو ديگر تمدّنها و فرهنگ‏ها نخواهد بود، بلكه راه و رسم جديدى را پى خواهد گرفت، با اين كه از همه تجربه‏هاى بشرى استفاده مى‏برد. ولى چون گوهر آن از وحى سرچشمه مى‏گيرد و هسته اصلى و مركزى آن را وحى و پيام الهى تشكيل مى‏دهد و از هرگونه خرافه‏اى كه در طول زمان بر چهره آموزه‏هاى اسلام نشسته برى خواهد بود. به نحوى كه گويا براى نخستين بار است، كه چنين تمدّنى با اين ويژگى‏ها، چهره مى‏نمايد و جلوه‏گرى مى‏آغازد.(22)
تمدّن مهدويت روح تمدّن دينى را در كالبد تمدّنهاى كنونى خواهد دميد و روند تكامل تمدنها را شتاب خواهد بخشيد. آن حضرت با استفاده از تمامى ابزار زندگى مدرن و پيشرفته و با به كارگيرى سلاحها و تكنولوژيهاى موجود در جهان چهره زندگى انسان‏ها را دگرگون خواهد ساخت.
جهان در انتظار تمدن مهدويت‏

و اين حقيقتى است كه بر زبان رسول گرامى اسلام(ص) جارى شده است كه فرمود: «لمّا عرج بى الى السماء قال اللّه عزّوجلّ و عزّتى وجلالى لأظهرّن بهم دينى ولاعليّن بهم كلمتى ولاطهّرن الأرض بآخرهم من اعدائى ولاملكنّه مشارق الأرض و مغاربها و لأسخّرن له الرياح ولأذّللنّ له السحاب الصعاب ولأرقينّنه فى الأسباب…ولاداولنّ الأيام بين اوليائى الى يوم القيامه؛(23) در سير و سفر آسمانى (معراج) خداوند عزّ و جلّ به من فرمود: به عزت و جلالم سوگند(به دست دوستان و بندگان شايسته‏ام) دين و آيينم را پيروز خواهم كرد و حق را برترى و اعتلا خواهم بخشيد. زمين را به دست آخرين حجت از نابكاران و دشمنان پاك خواهم ساخت و او را بر شرق و غرب عالم چيره خواهم ساخت.بادها و ابرها را در اختيار او خواهم گذاشت، اسباب پيروزى او را فراهم خواهم ساخت…آنگاه حاكميت و دولت او را تا برپايى قيامت ميان دوستانم دست به دست قرار خواهم داد.»
از اين حديث چند نكته استفاده مى‏شود.
الف: جهان در انتظار مصلحى است كه روزى ظهور خواهد كرد و اين وعده حتمى است.
ب: آن ولىّ خدا تمام زمين را از وجود تبهكاران و آلودگان پاك خواهد كرد.
ج: حوزه حكومت و تمدّن او شرق و غرب عالم را فرا خواهد گرفت.
د: امدادهاى غيبى و عوامل طبيعى به يارى او مى‏شتابند.
س: پس از پيدايش آن حاكميت و رهبرى، تمدّن دينى آخرين شيوه زندگى خواهد بود و تا پايان جهان پايدار خواهد ماند.
آرى پس از آن كه همه نظام‏ها و رژيم‏هاى سياسى جهان، امتحان خودشان را داده باشند. به عنوان آخرين حكومت در تاريخ تمدّن بشر، پديد مى‏آيد و بشر تشنه تمدن او خواهد شد.
در حديث است كه امام صادق(ع) مى‏فرمايد: «دولتنا آخر الدُول و لن يبقى اهل بيت لهم دولة الّا ملكوا قبلنا لئلا يقولوا اذا رأوا، سيرتنا. اذا ملكنا سرنا مثل سيرة هؤلاء و هو قول اللّه و العاقبة للمتقين؛(24) دولت و نظام ما واپسين دولت خواهد بود. همه گونه دولت‏ها پيش از اين سركار خواهند آمد تا نگويند اگر ما سر كار بوديم چنين و چنان مى‏كرديم »و اين است آن حقيقتى كه خداوند در قرآن فرمود:
«والعاقبة للمتقين؛ عاقبت از آن پرهيزگاران است.»
بنابراين پيام روشن اين حديث شريف آن است كه بشر ناچاراً بايد تمام فراز و نشيب‏هاى حكومت‏هاى سياسى و اجتماعى را پشت سر بگذارد و نظام‏ها و دولت‏هاى بشرى و عرفى را پيش از ظهور تجربه كند به ناكارآمدى و ناتوانايى آنها پى ببرد و ضرورت نظام توانمند و مديريت شايسته و فراگير را با تمام وجود احساس كند. در آن شرائط است كه دولت حضرت مهدى(عج) به عنوان نظام رهايى بخش در سطح جهان اعلام موجوديت مى‏كند و پايه‏هاى تمدن جهانى خويش را با همكارى، مردمان پارسا و مددهاى غيبى پى مى‏ريزد و چهره دنيا را دگرگون مى‏سازد. پيامبر اكرم(ص) فرمود: «(امام زمان) هنگامى قيام مى‏كند كه دنيا را هرج و مرج فرا گرفته و كشورها به يكديگر شبيخون مى‏زنند. نه بزرگ به كوچك رحم مى‏كند. نه نيرومند بر ناتوان مهر مى‏ورزد»(25) و نيز امام باقر(ع) فرمود: قائم قيام نمى‏كند جز در هنگامى كه ترسى شديد مردم را فرا گرفته.
گرفتارى‏ها، بيمارى‏ها و آشوب‏ها آنان را در بر گرفته باشد، كشتارهاى وحشيانه، درگيرى شديد و تفرقه دينى بين مردم محسوس مى‏شود به طورى كه مردم دچار رنج و افسردگى مى‏باشند كه صبح و شام آرزوى مرگ كنند. آن حضرت در نااميدى مطلق مردم ظهور و خروج خواهد كرد.(26) پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: –
1. مرتضى مطهرى، قيام و انقلاب مهدى، ص 59، چاپ صدرى با اقتباس. 2. صاحب الزمانى، ديباچه‏اى بر رهبرى، ص 91، مؤسسه مطبوعاتى عطايى، تهران. 3. آية اللّه مكارم، مهدى و انقلابى بزرگ، ص 54، چاپ امير قم.به نقل از كتاب وشن جوك. 4. همان . 5. همان، ص 55 به نقل از كتاب مقدس، ص 857. 6. همان، ص 56. 7. همان، ص 57. 8. سوره توبه، آيه 3 و سوره صف، آيه 9 و سوره فتح، آيه 28. 9. سوره انبياء، آيه 105. 10. سوره قصص، آيه 5. 11. سوره انبياء، آيه 105. 12. مجلسى، بحارالانوار، ج 83، ص 51. 13. همان،ج 51، ص 57. 14. نهج الفصاحة، شماره 409، چاپ جاويدان، لطف اللّه صافى، منتخب الأثر، ص 493، چاپ داورى قم. 15. منتخب الأثر، ص 132. 16. سوره نور، آيه 55. 17. مرتضى مطهرى، سيرى در سيره ائمه اطهار، ص 198. 18. شيخ عباس قمى مفاتيح الجنان، دعاى افتتاح. 19. سوره انبياء، آيه 107. 20. سوره سبأ، آيه 28. 21. هاشمى رفسنجانى، سخنرانى در دومين سمينار گفتمان مهدويت، مدرسه دارالشفاء، آبان 79. 22. عبدالحسين زرين كوب، كارنامه اسلام، ص 29، امير كبير، تهران. 23. محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، ج 2، ص 312. 24. همان، ج 52، ص 332. 25. همان، ص 380. 26. همان، ص 348.

آيتى از خداست معصومه‏

لطف بى انتهاست معصومه(س)
جلوه‏اى از جمال قرآن است‏

چهره‏اى حق نماست،معصومه(س)
عطر باغ محمدى دارد

زاده مصطفى است،معصومه(س)
پرتوى از تلألو زهرا

گوهرى پربهاست،معصومه(س)
ماه عفت نقاب آل كسا

دختر مرتضاست،معصومه(س)
اخترى در مدار شمس شموس‏

يعنى اخت الرضاست،معصومه(س)
زائران! يك در بهشت اينجاست‏

تربتش باصفاست،معصومه(س)
در توسل به عترت و قرآن‏

باب حاجات ماست،معصومه(س)(1)

حضرت فاطمه معصومه(س) در روز اول ذيقعده سال 173 (ه.ق) در مدينه منوره، ديده به جهان گشود چنان كه در مستدرك سفينةالبحار مى‏خوانيم:«فاطمة المعصومة المولودة فى غرّة ذى القعده سنة 173؛ فاطمه معصومه كه در روز اول ذيقعده 173 بدنيا آمده است.»(2)
پدر بزرگوار آن حضرت، امام كاظم(ع) و مادر گرامى‏اش نجمه خاتون مى‏باشد كه بعد از تولد توسط حضرت رضا(ع) به طاهره ملقب گرديد.(3) در نتيجه فاطمه معصومه(س) با امام رضا(ع) خواهر و برادر ابوينى هستند. فاطمه معصومه(س) در پى انتقال اجبارى امام هشتم به مرو،بعد از يك سال تحمّل دورى برادر بزرگوارش از مدينه منوره، عازم خراسان گرديد كه در مسير سفر در 23 ربيع الاوّل سال 201 (ه.ق) وارد شهر قم شده و مورد استقبال عدّه زيادى از مردم مشتاق و شيفته اهل بيت(ع) قرار گرفت، و بعد از هفده روز اقامت در منزل موسى بن خزرج، در سن 27 سالگى در سال 201(ه.ق) (به اتفاق مورّخان)(4) ديده از جهان فرو بست و در «باغ بابلان» محل فعلى مزار آن حضرت، دفن گرديد.
به بهانه رحلت آن بانوى بزرگوار نگاهى گذرا داريم به بانوان محدّثه تاريخ اسلام، و مقام محدّثه بودن كريمه اهل بيت حضرت معصومه(س).

جايگاه زن در فرهنگ دينى‏
در فرهنگ قرآنى بر خلاف تصوّر برخى مكتبها و افراد كه فقط مردان را الگوى افراد و جامعه مى‏دانند، آنجا كه مى‏خواهد اسوه‏ها و نمونه‏ها را معرّفى كند در كنار اسوه بودن حضرت ابراهيم(ع) و حضرت رسول اكرم(ص) الگوها و نمونه‏هايى از زنان وارسته و همچنين زنان گمراه را به جامعه و مؤمنان معرّفى مى‏كند، قرآن علاوه بر فاطمه زهرا(س) و حضرت مريم(س) به عنوان الگو، همسر فرعون را نيز به عنوان زن نمونه معرّفى نموده است، زنى كه در بدترين محيط و فاسدترين مكان، يعنى كاخ فرعون زندگى مى‏كرد، ولى با شكوه‏ترين ايمان و پايدارى و فداكارى را به نمايش گذاشت، قرآن درباره او مى‏فرمايد:
«و خداوند براى مؤمنان به همسر فرعون مثل زده است در آن هنگام كه گفت: پروردگارا! خانه‏اى براى من نزد خودت در بهشت بساز و مرا از فرعون و كار او نجات ده و مرا از گروه ستمگران رهايى بخش!»نكته در خور دقّت در آيه فوق اين است كه همسر فرعون همچون مريم(س) نه تنها الگو براى زنان است بلكه مثال و نمونه براى كل جامعه است.
اين نشان مى‏دهد كه اسلام براى زنان آن قدر ارزش قائل است كه به او ميدان داده تا در عرصه معنويات و پيشرفتهاى معنوى و اخلاق و فداكارى بتواند الگو و مثال براى مردان نيز باشد.
اسلام در تاريخ خود زنان نمونه در عرصه‏هاى مختلف فراوان داشته از جمله صحنه‏هاى علمى، و بخصوص صحنه‏هاى علوم دينى و نقل حديث، آنچه در اين بخش پى‏گيرى مى‏شود اسامى بانوانى است كه در عرصه نقل حديث و روايات در دوره‏هاى مختلف الگو و نمونه بوده‏اند.
زنان محدّثه در عصر رسالت‏

در عصر رسالت رسول اعظم(ص) بانوان بى‏شمارى از خرمن علوم الهى خوشه چيدند و بعد از خود آنها را به عنوان يادگار براى نسلهاى بعدى نقل نمودند، از جمله اين افراد كه مى‏توان نام برد:
1- اسماء بنت عميس كه روايات مختلفى از جمله رواياتى درباره فاطمه زهرا(س) از او نقل شده است. 2- اسماء بنت يزيد الانصاريه. 3- ام‏اسلم صاحبة الحصادة. 4- امّ‏انس بن مالك. 5 – امّ‏حرام بنت ملحان. 6- امّ‏الحصين. 7- ام‏حكم بن الزبير. 8 – ام‏حميد الانصاريّه. 9- ام‏حارجه. 10 – ام‏الورداء. 11- ام‏رعلة القشيرية. 12-ام‏سليط. 13- ام‏سنان الاسلميّه. 14- ام‏شريك 15- ام‏عطيّة الدوسيّه. 16- ام‏عطيّة الانصاريه. 17- ام‏عطيه الخافضه. 18- ام‏غنم صاحبة الحصاة. 19- ام‏قيس بنت محصن الاسديّه. 20- ام‏كلثوم بنت عقبه. 21- ام‏بشرالانصاريّه. 22- ام‏هشام الانصاريّه. 23- بركة بنت ثعلبه (امّ‏ايمن). 24- خرامة بنت وهب. 25- خولة بنت عامر. 26- خولة بنت حكيم السليمة. 27- الربيع بنت معوّذ. 28- زينب (مرأة ابن مسعود). 29- زينب بنت ابى سلمة. 30- زينب العطارة الحولاء. 31- سبيعة بنت الحارث الاسلميّه. 32- سلمى (مولاة الرسول(ص)). 33- سودة بنت زمعة. 34- صفيّة بنت شيبه. 35- ضباغة بنت الزبير بن عبدالمطلب. 36- فاخته بنت ابى طالب. 37- فاطمه بنت اسد(مادر اميرمؤمنان على(ع). 38- فاطمة الزهرا(س). 39- لبابة بنت الحارث. 40- ليلى الغفّاريّه. 41- ميمونة بنت الحارث. 42- نسيبه بنت كعب. 43- نسيبه بنت الحارث الانصاريّه. 44- ام‏سلمه (هند بنت ابى اميّه). ام‏المؤمنين همسر گرامى پيامبر اكرم(ص) كه از جمله روايات مربوط به شهادت امام حسين(ع) و شأن نزول آيه تطهير و…را نقل نموده است. 45- هند بنت اثاثه. 46- عائشه دختر ابوبكر نيز از راويان زن مى‏باشد و….(5)
بانوانى كه از اميرمؤمنان على(ع) نقل حديث نموده‏اند.

در عصر علوى نيز جمعى از زنان از مكتب درس آن حضرت دانش فرا گرفته‏اند، و اندوخته‏هاى خويش را در قالب روايات نقل نموده از جمله به اين افراد مى‏توان اشاره كرد:
1- ام الحسن النخعيّه. 2- ام حكيم دختر عمروبن سفيان الخوليه 3- ام خداش. 4- ام عبداللّه بن جعفر. 5 – ام موسى 6- حبابة الوالبيه 7- حلبة كنيز شيبان. 8 – زبراء كنيز امام على(ع). 9- عمرة دختر طبيح. 10- فاطمه الزهرا(س). 11- نضرة الازديه. 12- ام سلمه (هند دختر ابى اميه) ام المؤمنين. 13- فضه خادمه، كنيز حضرت زهرا(س).(6)
بانوانى كه از فاطمه زهرا(س) حديث نقل كرده‏اند:

حضرت زهرا(س) با اين كه عمر كوتاهى داشت هم خود روايات قابل توجهى نقل نموده است كه در كتابهايى همچون فرهنگ سخنان فاطمه زهرا(س)، محمد دشتى، گردآورى شده است و هم بانوانى از علوم او بهره برده‏اند، رواياتى از او نقل نموده‏اند، مانند:
1- اسماء بنت عميس 2- زينب كبرا دختر على(ع) و زهرا(س) 3- سلمى كنيز رسول خدا(ص) 4- فضه نوبيّه (خادمه) 5 – ام‏سلمه ام‏المؤمنين، همسر رسول اكرم(ص) 6- ام‏كلثوم دختر حضرت على(ع) 7- زينب دختر ابى رافع(7)
بانوان محدّثه از امام حسن(ع)

از حضرت امام حسن مجتبى(ع) نيز جمعى از بانوان حديث نقل كرده‏اند از جمله:
1- حبابة الوالبيه 2- فاطمه دختر حبابة الوالبيه 3- فاطمه دختر امام على(ع) 4- زينب دختر على(ع) (خواهر امام حسن) 5- نضرة العدويه(8)
بانوانى كه از امام حسين(ع) حديث نقل كرده‏اند:

1- حباة الوالبيّه 2- فاطمه دختر حبابة الوالبيه 3- زينب خواهر امام حسين(ع) كه در وقايع كربلا سخنانى از امام حسين(ع) نقل نموده 4- سكينه دختر امام حسين(ع) 5- فاطمه كبرى دختر امام حسين(ع).
بانوان محدّثه در عصر امام سجاد(ع)

در عصر امام سجاد(ع) بر اثر اختناق فراوان زنان كمترى جرأت نقل حديث پيدا كرده‏اند كه چند نفر را مى‏توان نام برد.
1- ام البراء 2- حبابة الوالبيه 3- فاطمه كبرى دختر امام حسين(ع) 4- زينب دختر على(ع).
بانوانى كه از امام باقر(ع) حديث نقل كرده‏اند:

عمربن عبدالعزيز در دوران امام باقر(ع) اجازه نشر و نقل حديث را صادر كرد، حضرت باقر(ع) از فرصت استفاده وافر برده و شاگردان فراوانى را تربيت نمود، كه در بين آنها از اين زنان مى‏توان نام برد.
1- ام هانى 2- حبابة الوالبيّه 3- خديجه دختر عمربن امام زين العابدين(ع) 4- خديجه دختر امام باقر(ع).(9)
بانوان محدّثه در عصر حضرت صادق(ع)
انقلاب فرهنگى شيعه كه در زمان حضرت باقر(ع) شروع شد و در زمان امام بحق ناطق حضرت صادق(ع) به اوج خود رسيد، و حضرت شاگردان بى‏شمارى كه عدد آن تا چهار هزار نفر احصا كرده‏اند تربيت كرد، در بين اين شاگردان كسانى بودند كه بيش از سى هزار حديث نقل كرده‏اند همچون محمد بن مسلم و زراره…در اين فرصت بانوان شيعه نيز بهره بردارى كردند و بعد از عصر رسالت بيشترين زنان محدّثه را در اين دوران مى‏توان مشاهده كرد كه به اين افراد مى‏توان اشاره كرد:
1- ام اسحاق دختر سليمان 2- ام الاسود الشيبانيه 3- ام البداء 4- ام بكر 5- ام الحسن(ع) دختر عبداللّه بن امام باقر(ع) 6- ام‏الخير 7- ام الخير دختر امام باقر(ع) 8 – ام‏سعيد احمسيه 9- ام سلمه (ام محمد بن مهاجر) 10- ام‏سلمة دختر حضرت باقر(ع) 11- ام عيسى دختر عبداللّه 12- ام‏فروه مادر امام صادق(ع) 13- ام الحسن الصيقل 14- جويزه (همسر عيسى بن موسى الهاشمى) 15- حبابة الوالبيه 16- جويزة بنت الحارث 17- حمادة دختر حسن (خواهر ابى عبيدة الحدّاء) 18- رباب (همسر داود بن كثير رقى كه خود از روات است) 19- عمرة دختر فضيل 20- سالمة كنيز امام صادق(ع) 21- سريه (جدّه ابى طاهر احمد بن عيسى كه خود از روات مى‏باشد) 22- سعيده كنيز امام صادق(ع) 23- سعيده (خواهر محمد بن ابى عمير) 24- عمّه الحسن بن مسلم 25- عمّه محمد بن زياد 26- عمّه محمد بن مارد 27- فاطمه دختر امام صادق(ع) 28- فاطمه دختر عبداللّه بن ابراهيم 29- كلثوم دختر يوسف 30- مغيرة كنيز امام صادق(ع) 31- منة (خواهر محمد ابن عمير، كه از روات معروف وثقه مى‏باشد و بنابر قول جمعى از علما مرسلات او مثل مسندات است) 32- ام‏الخير هرنيه البادقيه(10)
بانوان محدّثه در عصر امام كاظم(ع)

اختناق و سخت‏گيرى در دوران امام موسى كاظم(ع) دوباره به اوج خود رسيد، لذا مى‏بينيم بانوان محدّثه در اين دوران آمار كمترى دارد، و در بين پنج نفر سه نفر از دختران آن حضرت هستند به اين ترتيب:
1- ام احمد دختر امام موسى كاظم(ع) 2- ام الحسين دختر امام كاظم(ع) 3- حبابة الوالبيه 4- سعيده 5 – فاطمه كبرى دختر امام كاظم(حضرت معصومه(س))(11)
بانوانى كه از امام هشتم روايت كرده‏اند:

تعداد زنانى كه از مكتب رضوى دانش آموخته‏اند و در قالب روايات آن را به يادگار گذاشته‏اند به هشت نفر مى‏رسد:
1- حكيمه دختر حضرت امام كاظم(ع) 2- فاطمه بنت امام رضا(ع) 3- كلثوم بنت سليم 4- السيّدة خيزران 5 – سعيده 6- عذر(عذراء) 7- فاطمه بنت الامام الكاظم 8 – السيدة نجمه مادر امام هشتم(ع)(12)
بانوان محدّثه در دوران امام جواد(ع)

از محضر مبارك حضرت جواد الائمه(ع) نيز جمعى از بانوان بهره برده‏اند از جمله به اين افراد مى‏توان اشاره كرد:
1- زهراء امّ احمد بنت الحسين 2- زينب دختر محمد 3-حكيمه بنت امام موسى بن جعفر(ع) 4- حكيمه بنت امام رضا(ع) 5 – حكيمه بنت امام جواد(ع)(13)
بانوانى راوى در عصر امام هادى(ع)

در دوران حضرت هادى(ع) اختناق به اوج خود رسيد و حضرت در سامرّا كاملاً تحت نظر قرار گرفت لذا كمتر شيعيان از حضور او بهره بردند، به همان نسبت بانوان محدّثه نيز به پايين‏ترين حدّ خود رسيده است تا آنجا كه بيش از سه نفر از بانوان از آن حضرت حديث نقل نكرده‏اند:
1- ام كلثوم الكرخية 2- ام محمّد كنيز امام رضا(ع) 3- فاطمه دختر محمد بن هيثم(14)
دوران حضرت عسكرى(ع)

در عصر حضرت عسكرى(ع) به شدّت سختگيرى و مراقبت از آن حضرت و تماسهاى او ادامه يافت، مخصوصاً با توجّه به اينكه متوجّه شده بودند كه مهدى(ع) از نسل اوست، سختگيرى‏ها شديد شده بود، به اين جهت تنها زنى كه از آن حضرت روايت نقل كرده است حكيمه خاتون دختر امام جواد(ع) و خواهر حضرت عسكرى(ع) و عمّه امام زمان(عج) است. همان بانويى كه جريان تولّد حضرت مهدى(ع) را به صورت گزارش لحظه به لحظه از زبان حضرت عسكرى(ع) و مشاهدات خود نقل نموده است.
از آنچه بيان شد بدست آمد كه حضرت معصومه(س) يكى از بانوانى است كه از محضر پدر بزرگوارش بهره‏هاى فراوان برده و همين طور از برادر بزرگوارش حضرت رضا(ع) استفاده برده، و به صورت‏هاى مختلف از علوم بدست آورده براى هدايت جامعه بهره بردارى نموده است.
گاه در نبود پدر به پرسش شيعيان جواب مى‏داد، و آنچنان آنها را قانع مى‏نمود كه مدال بلند «فداها ابوها؛پدرش فدايش باد»را از پدرش دريافت نمود. (15)
و گاه به صورت نقل حديث آن علوم را از خود به يادگار گذاشته است، چرا كه او به خوبى از پيامبر اسلام آموخته بود كه فرمود: «من تعلّم حديثنى اثنين ينفع بهما نفسه او يعلّمها غيره فينتفع بهما كان خيراً له من عبادة ستين سنةً؛(16) كسى كه دو روايت بياموزد و خود از آن بهره برد و يا به ديگرى بياموزد، تا او سود برد، برايش از عبادت شصت سال بهتر خواهد بود.» لذا هم خود احاديث فراوان را از پدر و برادر بزرگوارش فرا گرفت و هم با همه اختناق و سختگيريها رواياتى را براى مردم نقل نموده است.
از حضرت معصومه(س) آن بانوى علم و كرامت مجموعاً پنج حديث در منابع حديثى به يادگار مانده است، جالب اين است كه چهار حديث آن بر محور امامت و ولايت دور مى‏زند، آرى حضرت معصومه(س) زمان را به خوبى شناخته، در دورانى كه پدرش با بدترين شكنجه‏ها در كنج زندان جان مى‏سپارد، و او را بر تخته پاره بر دوش چهار حمّال قرار مى‏دهند و فرياد مى‏كشند «هذا امام الرّفضة؛ اين امام شيعيان است» و همين طور برادر بزرگوارش براى مراقبت و مواظبت بيشتر به بهانه ولايت عهدى به خراسان فرا خوانده مى‏شود. در چنين دورانى حضرت با احاديث ريشه دار و محكم پايه‏هاى امامت شيعه را تقويت و بازسازى مى‏كند يك جا به بيان حديث منزلت مى‏پردازد كه سنّى و شيعه آن را نقل نموده‏اند، و بزرگترين سندى است بر امامت اميرمؤمنان على(ع) آنجا كه فرمود: «انسيتم قول رسول اللّه…انت منّى بمنزلة هارون من موسى؛(17) آيا سخن رسول خدا(ص) كه فرمود: جايگاه تو (اى على) نسبت به من مانند (جايگاه) هارون (در برابر) موسى است فراموش كرديد.»
يعنى همچنان كه هارون وصى و جانشين موسى بود، حضرت اميرمؤمنان (ع) نيز وصىّ پيامبر است، و بعد از او حسن و حسين(ع) تا مى‏رسد به موسى بن جعفر(ع) پس گفتن «امام الرفضه» توهين است، بلكه بايد گفت امام كاظم(ع) وصىّ و جانشين پيغمبر است، و حضرت رضا(ع) نيز چنين است، لذا دادن ولايت عهدى از طرف مأمون بى معنى است بلكه امام هشتم خود صاحب امامت و ولايت و جانشينى پيامبر است. همان سخنى را كه خود حضرت رضا(ع) به مأمون فرمود: اگر خلافت و امامت حق تو است حق واگذارى آن را ندارى، و اگر حق ديگران است (كه در حقيقت چنين است و حق ماست) تو چرا خود را خليفه خوانده و ولى عهد انتخاب مى‏كنى.
حضرت معصومه با اين حديث فهماند كه امامت امامان شيعه به عنوان وصايت و جانشينى نبى(ص) است نه به عنوان ولايت عهدى از طرف امثال مأمون.
در جاى ديگر به بيان حديث متواتر و قطعى غدير كه امامت همه امامان شيعه در آن مطرح شده است پرداخت. چرا كه پيامبر اكرم(ص) در ضمن خطبه غديريّه فرمود: «سپس بعد از من على ولى شما و امام به فرمان خداست. سپس امامت در نسل من از فرزندان على(ع) تا روزى كه خدا و رسولش را ملاقات مى‏كنيد مى‏باشد.»(18) آنجا كه حضرت معصومه(س) از زبان خانم فاطمه زهرا(س) نقل نموده است كه فرمود: «انسيتم قول رسول اللّه يوم غدير خمّ من كنت مولاه فعلىٌ مولاه؛(19) آيا سخن رسول خدا در روز غدير را فراموش كرديد كه فرمود: هر كه من مولاى اويم على مولاى اوست.»
در بخشى از حديث طولانى ديگر فرمود:كه پيامبر در شب معراج روى پرده‏اى اين جمله را ديد: «خدايى جز خداى يگانه نيست، محمد رسول خداست، على ولىّ و صاحب اختيار مردم است.» و در ادامه اين حديث آمده كه «محمّد رسول اللّه علىّ وصىٌّ المصطفى؛ محمد رسول خدا است و على وصىّ مصطفى است.»
و در قسمت ديگرى از اين حديث مى‏خوانيم: «كه رسول خدا(ص) پرسيد اين كاخ از كيست؟» جبرئيل گفت: يا محمّد لابن عمّك و وصيّك على بن ابى طالب؛ اى محمّد! اين خانه پسرعمو و جانشين تو على بن ابى طالب است.»(20)
اين كه حضرت معصومه(س) از بين آن همه مسائلى كه در شب معراج به وقوع پيوسته احاديثى را انتخاب نموده كه مربوط به اثبات امامت على(ع) به عنوان پايه‏گذار امامت شيعه است. نشان از آگاهى عميق و ژرف آن بانو نسبت به اوضاع زمانه است.
و براى تقويت ريشه‏هاى امامت و ولايت در درون دلهاى مسلمانان بخصوص شيعيان آثار گرانقدر محبّت اهل بيت را بيان نموده، آنجا كه با سندش از طريق مادرش فاطمه زهرا(س) نقل نموده كه فرمود: «من مات على حبّ آل محمّدٍ مات شهيداً؛(21) همانا هركس با محبّت آل محمّد(ص) بميرد شهيد مرده است.»
اين حديث فقط از زبان حضرت معصومه(س) در منابع شيعه نيامده است بلكه اهل سنت نيز اين حديث را با تفصيل بيشتر نقل نموده‏اند از جمله فخر رازى، زمخشرى، و قرطبى، از پيامبر اسلام(ص) نقل نموده كه آن حضرت فرمود: «هر كس با محبّت آل محمّد بميرد، شهيد از دنيا رفته است، آگاه باشيد! هر كس با محبّت آل محمد از دنيا رود، بخشوده شده از دنيا رفته است، آگاه باشيد! هر كس با محبت آل محمد(ص) از دنيا رود، با توبه از دنيا رفته است، آگاه باشيد! هر كس با محبت آل محمد(ص) از دنيا برود، فرشته مرگ او را بشارت به بهشت مى‏دهد و سپس نكير و منكر به او بشارت دهند. آگاه باشيد! هر كس با محبّت آل محمّد(ص) از دنيا رود، در قبر او دو در به سوى بهشت گشوده مى‏شود، آگاه باشيد! هر كس با محبّت آل محمّد از دنيا رود، خداوند قبر او را زيارتگاه فرشتگان قرار مى‏دهد، آگاه باشيد! هر كس با محبّت آل محمّد(ص) از دنيا رود، بر سنّت و جماعت از دنيا رفته، و آگاه باشيد! هر كس با عداوت آل محمّد(ص) از دنيا برود روز قيامت در حالى وارد عرصه محشر مى‏شود كه در پيشانى او نوشته شده «مأيوس از رحمت خداوند» آگاه باشيد! هر كس با بغض آل محمّد(ص) از دنيا برود، كافر از دنيا رفته است، آگاه باشيد! كسى كه با بغض آل محمّد(ص) بميرد بوى بهشت به مشام او نمى‏رسد.»(22)
در بخش ديگرى از حديث شب معراج پيش گفته مى‏خوانيم كه «در روز قيامت همه مردم پا برهنه و عريان محشور مى‏شوند، جز شيعيان على(ع) و همه مردم با نام مادرشان صدا مى‏شوند جز شيعيان على (ع) كه با نام پدرانشان خوانده مى‏شوند.» پيامبر اسلام (ص) درباره راز اين مسئله از جبرئيل پرسيد، او پاسخ داد: «لانّهم احبّوا عليّاً فطاب مولدهم؛ چون على(ع) را دوست داشتند ولادتشان پاك (و حلال) گرديد.»(23)
و در حديث چهارم طهارت و عصمت امام حسين(ع) را بيان نموده؛(24)و در حديث پنجم مركزيت يافتن قم را براى شيعيان پيشگويى نموده است.(25)
اختران شهر قم‏

در بخش پايانى خالى از لطف نيست كه به اسامى بانوانى اشاره كنيم كه در حرم حضرت معصومه(س) و در كنار آن بانو، و يا در شهر قم مدفون مى‏باشند. زيرا بسيارى از مردم و زائران قم از اين مسئله بى اطلاع و يا كم اطلاعند.
الف: مخدّرات مدفون در حرم‏

در داخل حرم مطهر حضرت معصومه(س) و در زير گنبد آن بانو، پنج تن از مخدّرات ديگر آرميده‏اند كه اسامى آنها به اين شرح است:
1- ميمونه دختر موسى مبرقع، نوه امام جواد(ع) 2- زينب دختر امام جواد(ع) 3- امّ محمّد 4- ام اسحاق جاريه محمد فرزند موسى مبرقع 5 – ام حبيب جاريه ابوعلى نوه امام رضا(ع) 6- ام قاسم، دختر على كوكبى.
لذا در قرن سوّم دو قبر به جاى گنبد فعلى بوده، يكى بر فراز قبر حضرت معصومه، و ديگرى بر فراز قبر پنج تن از مخدّرات پيش گفته.(26)
ب: بانوانى كه بيرون از حرم مدفون هستند

به غير از بانوان پيش گفته مخدّراتى نيز در گوشه و كنار قم دفن مى‏باشند كه اسامى برخى از آنها به اين شرح است:
1- زينب دختر موسى مبرقع، فرزند موسى بن جعفر(ع)
2- فاطمه دختر با واسطه امام جواد(ع) 3- بريهه از دختران با واسطه موسى بن مبرقع فرزند موسى بن جعفر(ع) 4- ام سلمه از دختران با واسطه امام جواد(ع) 5 – ام كلثوم، از دختران با واسطه امام جواد(ع) اين پنج نفر در چهل اختران واقع در خيابان آذر (طالقانى) مدفون مى‏باشند. 6 – صفورا در خاكفرج 7- قبر امّ محمد دختر موسى بن جعفر(ع) 8 – ميمونه دختر موسى بن جعفر(ع) و…
در پايان براى حسن ختام مقاله:

از مدينه، به قصد خطه طوس‏

رهروى خسته پاست، معصومه(س)
تا زيارت كند برادر خويش‏

فكر و ذكرش دعاست، معصومه(س)
روز و شب، عاشقى بيان گرد

خواهرى با وفاست، معصومه(س)
يا مگر اوست، زينب دگرى‏

كز برادر جداست، معصومه(س)
تا بدانى كه نيمه ره جان داد

بنگر اكنون كجاست، معصومه(س)
از وطن دور و از برادر دور

حسرتش غم فزاست، معصومه(س)
گرچه نشكسته سينه و پهلويش‏

در دلش داغهاست، معصومه(س)
داغ زهرا(س) و داغ اجدادش‏

وارث كربلاست، معصومه(س)
هر حسينيه بيت اوست (حسان)

چونكه صاحب عزاست، معصومه(س)(27) پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: –
1. شعر از حسان چايچيان. 2. شيخ على نمازى، مستدرك سفينة البحار، ج 8، ص 257، ماده «فطم». 3. مناقب ابن شهرآشوب، ج 4، ص 367؛ عماد زاده، زندگانى حضرت موسى بن جعفر، ج 2، ص 375. 4. حسن بن محمد بن حسن قمى، تاريخ قم، ص 213 و سيد محسن امين، اعيان الشيعه، ج 8، ص 290 و شيخ ذبيح اللّه محلّاتى، رياحين الشريعه، ج 5، ص 32. 5. ر.ك زنان دانشمند و راوى حديث، احمد صادقى اردستانى، دفتر تبليغات، ص 28 – 238 و ر ك بارگاه فاطمه معصومه، تجليگاه فاطمه زهرا(س)، سيد جعفر ميرعظيمى، دفتر تبليغات اسلامى، اول، 1383، ص 35 – 37 و اعلام النساء المؤمنات، ص 660. 6. بارگاه فاطمه معصومه…، همان، ص 36 – 38؛ زنان دانشمند، همان، ص 242 – 254. 7. ميرعظيمى، همان، ص 38؛ زنان دانشمند، ص 255 – 268. 8. همان، ص 269 – 273. 9. ميرعظيمى، همان، ص 38 – 39؛ زنان دانشمند، ص 276 – 289. 10. زنان دانشمند، همان، ص 288 – 342 و سيد جعفر مير عظيمى همان، ص 40 – 41 اعلام النساء المؤمنات، ص 630. 11. زنان دانشمند، ص 343 – 355 و اعلام النساء المؤمنات، ص 570 – 579. 12. بارگاه فاطمه…، ص 42؛ زنان دانشمندان، ص 357 – 364. 13. همان، به ترتيب، ص 43، ص 365 – 368. 14. مير عظيمى، همان، ص 43، زنان دانشمند، ص 367- 370. 15. اعلام النساء، ص 692؛ تاريخ اهل بيت، ص 82، كريمه اهل بيت، على اكبر مهدى پور، ص 171. 16. متقى هندى، كنزالعمال، مؤسسة الرسالة، ج 10، حديث 28849. 17. الغدير، ج 1، ص 197، انس المطالب، فى مناقب على بن ابى طالب،ص 49؛ بحارالانوار ج 36، ص 353، عوالم، ج 21، ص 354، ح 3. 18. بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، ج 37، ص 207 – 208؛عوالم، شيخ عبداللّه بحرانى، ج 15، ص 375. 19. همانها، الغدير، ج 1، ص 197 ؛ اعلام النساء المؤمنات، ص 578. 20. بحارالانوار، ج 68، ص 77؛ عوالم، ج 21، ص 325؛ ينابيع المودة، ص 257. 21. آثار الحجة، ج 1، ص 8 – 9؛ عوالم، ج 21، ص 354. 22. الكشاف، زمخشرى، بيروت، ج 4، ص 220 – 221؛ تفسير فخر رازى، ج 27، ص 165 – 166؛ تفسير قرطبى، ج 8، ص 5843. 23. بحار، ج 68، ص 77. 24. بحارالانوار، ج 43، ص 243، امالى شيخ طوسى، ص 82، اعلام النساء المؤمنات، ص 579. 25. فروغى از كوثر، ص 49. 26. تاريخ قم، ص 214، بحارالانوار، ج 60، ص 220؛ بارگاه حضرت معصومه، ص 66. 27. شعر از حسان چايچيان.

اشاره‏

يكى از آموزه‏هاى مهم و اساسى براى پيشرفت و سعادت فرد و اجتماع اشتغال به كار و فعاليّت‏هاى اقتصادى است.
مكتب حيات بخش اسلام جهت نيل به اهداف مادى و معنوى، انسان را به تلاش مفيد و سازنده ترغيب مى‏نمايد و مى‏فرمايد:
«و ان ليس للانسان الّا ما سعى؛(1) انسان بدون كار و كوشش از چيزى بهره‏اى نمى‏برد.»
با نگاهى به سيره معصومين(ع) در مى‏يابيم كه تلاش و پرداختن به فعاليت‏هاى اقتصادى از برجسته‏ترين ويژگى‏هاى آن بزرگواران(ع) است. آنان با اين روش درس بزرگى و عزّت نفس به پيروان راستين خود آموخته‏اند. اين نوشتار نگاهى كوتاه به جنبه كار و فعاليت‏هاى اقتصادى در زندگى پيشوايان معصوم(ع) دارد.
ارزش كار

كار و تلاش رمز بقاى يك جامعه است. در سيره پيشوايان معصوم(ع) فعاليّت‏هاى اقتصادى افراد ارزش بالايى دارد. آن بزرگواران كارگران و توليد كنندگان را بسيار تشويق مى‏كردند سيره عملى پيامبر اكرم(ص) و امامان معصوم(ع) اين بوده است كه بار زندگى خود را شخصاً به دوش مى‏كشيدند و هيچ‏گاه براى تأمين ضروريات زندگى، خود را وابسته به ديگران نمى‏كردند، اين امر بيانگر نوع نگرش آن برگزيدگان به دنيا و رابطه آن با آخرت است و بر انديشه‏هاى انحرافى زهد مآبانه كه كار و توليد را با كمالات معنوى و مصالح اخروى در تضاد مى‏دانستند و يا افكار باطل ارباب مآبانه كه كار را وظيفه افراد پست و پايين جامعه مى‏دانستند، خط بطلان مى‏كشد.
«انس بن مالك» مى‏گويد: هنگامى كه رسول خدا(ص) از جنگ تبوك بر مى‏گشت، «سعد انصارى» – يكى از كارگران مدينه – به استقبال آن حضرت آمد. وقتى پيامبر(ص) با او دست داد، احساس كرد كه دستان وى زبرو خشن است! نبى‏مكرّم(ص) سؤال كرد: چرا دستان تو اين قدر خشن و زبر است؟ عرضه داشت: يا رسول اللّه! اين خشونت و زبرى دستان من به خاطر كاركردن با بيل و طناب است تا مخارج خانواده‏ام را تأمين كنم. پيامبر(ص) دستان او را بوسيد و فرمود: اين دستى است كه آتش جهنم آن را لمس نخواهد كرد.(2)
وقتى ابعاد گوناگون شخصيتى همچون حضرت على(ع) را مورد مطالعه و بررسى قرار مى‏دهيم، مى‏بينيم كه ايشان در عين حال كه زاهدترين فرد زمان خود است، فعّال‏ترين آن‏ها نيز هست. شهيد آيت اللّه مطهرى(ره) مى‏گويد: «شخصيت على(ع) شخصيّتى جامع الاضداد است. وقتى خلوت شب فرا مى‏رسد، هيچ عارفى به پاى او نمى‏رسد و روز كه مى‏شود گويى اين آدم آن آدم نيست. با اصحابش كه مى‏نشيند چنان چهره‏اش باز و خندان است كه از جمله اوصافش اين است كه هميشه قيافه‏اش باز و شكفته است.»(3)
امام موسى بن جعفر(ع) به يكى از يارانش كه كاسب و فروشنده بود، فرمود: «اغد الى عزّك؛(4) صبح زود به سوى عزّت و سربلندى خود بشتاب» منظور آن حضرت همان كسب و تجارت است عزّت انسان در سايه تلاش او در جهت توليد به دست مى‏آيد.از اين رو پيشوايان معصوم(ع) با تمام مشكلات و مسؤوليت‏هاى طاقت فرساى اجتماعى، سياسى و فرهنگى در عرصه كار و تلاش‏هاى اقتصادى كوشا و فعّال بودند و در كنار كارگران و غلامان به كار و توليد مى‏پرداختند.
نكوهش افراد تنبل‏

بيكارى نه تنها ضربه اقتصادى به فرد و جامعه مى‏زند، بلكه ضرر و خطر بزرگ‏تر آن متوجه آسيب‏هاى روحى و روانى فرد مى‏شود، زيرا انسان را از لحاظ حيثيّت و شخصيّت واقعى تنزّل مى‏دهد و او را از خوشبختى و سعادت محروم مى‏سازد.
در مكتب حيات بخش اسلام انسانى كه صاحب حرفه است و از دست رنج خود مخارج خانواده‏اش را تأمين مى‏كند، جايگاه والايى دارد: «انّ اللّه يحبّ المحترف الامين»(5) و بر عكس آن كسى كه توان كاركردن دارد و مخارج خود را بر ديگرى تحميل مى‏كند، ملعون خوانده مى‏شود.
رسول گرامى اسلام(ص) در گفتارى حكيمانه افراد تنبل را مورد نكوهش و سرزنش قرار داده و مى‏فرمايد: «ملعونٌ ملعونٌ من القى كلّه على النّاس ملعونٌ ملعونٌ من ضيّع من يعول؛(6)ملعون است ملعون است! كسى كه بار زندگى خود را به گردن مردم بيندازد. ملعون است ملعون است! كسى كه خانواده‏اش را در اثر ندادن نفقه ضايع و تباه كند.»
امام محمد باقر(ع) در نكوهش بيكارى و تنبلى مى‏فرمايد: «ايّاك و الكسل و الضجر فانّهما مفتاح كلّ شرّ من كسل لم يؤدّ حقّاً و من ضجر لم يصبر على حقٍّ؛(7) به پرهيز از كاهلى و افسردگى، زيرا اين دو كليد تمام بدى هاست. آدم تنبل حقّش را نمى‏تواند به دست آورد و آدم افسرده حال نمى‏تواند در كار حق بردبارى ورزد.»
آن بزرگوار باز هم در مذمّت تنبلى خاطرنشان نموده‏اند كه: «انّى لابغض الرّجل ان يكون كسلان عن امر دنياه و من كسل عن امر دنياه فهو عن امر آخرته اكسل؛(8) همانا من دشمن مى‏دارم فردى را كه در كارهاى خوب زندگى دنيوى‏اش تنبل است؛ زيرا هر كس در كار دنيوى كاهلى كند، نسبت به كار آخرتش كاهل‏تر خواهد بود.»
تلاش در عرصه توليد

با مطالعه در رفتارهاى اقتصادى پيشوايان معصوم(ع) مى‏توان به اصول كلى در زمينه توليد دست يافت. آنان نه تنها خود علاقه زيادى به كارهاى توليدى و اقتصادى داشتند، بلكه با استفاده از فرصت‏هاى مناسب براى شكوفايى نيروهاى درونى و استعدادهاى نهفته افراد زمينه سازى مى‏نموده و از اين طريق در آنان انگيزه توليد و كسب درآمد را تقويت مى‏كردند.
تأكيد آن بزرگواران بر توليد بيان گر آن است كه اسلام اقتصاد بر محور توليد مخصوصاً كشاورزى را بر ساير موارد ترجيح مى‏دهد. بررسى زندگى امام على(ع) نشان مى‏دهد كه آن حضرت در دوران 25 سال فاصله از امور حكومتى، بيش‏تر وقتشان را به باغ دارى و كشاورزى و كارهايى مربوط به آن نظير حفر چاه و قنات مى‏گذراندند.
اخبار و روايات متعدد تاريخى نشان مى‏دهد كه مهم‏ترين و اصلى‏ترين منبع مالى امام موسى كاظم(ع) كشاورزى بوده است «على بن ابى حمزه» مى‏گويد: امام كاظم(ع) را ديدم كه در زمين كشاورزى خود كار مى‏كرد و عرق مى‏ريخت. عرض كردم: قربانت گردم! پس كارگران كجا هستند؟ فرمود: اى على! بهتر از من و پدرم در اين زمين با بيل كار مى‏كردند. عرض كردم: آنان را معرفى نما! حضرت فرمود: رسول خدا(ص)، اميرالمؤمنين(ع) و پدرانم همه با دست خود كار مى‏كردند. كشاورزى شغل پيامبران خدا و جانشينان آنان و مردان شايسته است.(9)
حمايت از توليدكنندگان‏

پيشوايان معصوم(ع) علاوه بر اين كه خود در عرصه توليد و تلاش‏هاى اقتصادى پيش گام بودند، از توليد كنندگان و كشاورزان حمايت مى‏كردند و به آسيب ديدگان و ورشكستگان و قرض دارانى كه زندگى اقتصادى آن‏ها به دليل مشكلات طبيعى مختل شده بود، كمك‏هاى فراوانى مى‏كردند.
امام على(ع) به توليد كنندگان و كشاورزان عنايت ويژه‏اى داشت. امام صادق(ع) در اين باره مى‏فرمايد: «كان اميرالمؤمنين يكتب و يوصى بفلّاحين خيراً؛(10) اميرمؤمنان هميشه به عمال و كارمندانشان سفارش كشاورزان را مى‏نمود.»
امام موسى كاظم(ع) از كشاورزان و توليد كنندگان مدينه زياد حمايت مى‏كرد، شخصى مى‏گويد: در نزديكى مدينه صيفى كارى داشتم. موقعى كه فصل برداشت محصول نزديك مى‏شد، ملخ‏ها آن را نابود كردند. من خرج مزرعه را با پول دو شتر بده كار بودم. نشسته بودم و فكر مى‏كردم. ناگهان امام موسى بن جعفر(ع) را ديدم كه در حال عبور از آن جا بود و مرا ديد، فرمود: چرا ناراحتى؟ عرض كردم: به خاطر اين كه ملخ‏ها كشاورزى مرا نابود كرده‏اند.
حضرت فرمود: چه قدر ضرر كرده‏اى؟ عرض كردم: يك صد و بيست دينار با پول دو شتر. حضرت به غلام خود فرمود: يك صد و پنجاه دينار به او بده سى دينار سود به اضافه اصل مخارج و دو شتر هم به وى تحويل بده!
آن مرد مى‏گويد: وقتى اين كمك را تحويل گرفتم، عرض كردم: وارد زمين من شويد و در حق من دعا كنيد. حضرت وارد زمين شد و دعا كرد، سپس از رسول خدا(ص) نقل كرد و فرمود: از بازماندگان مشكلات محكم نگه دارى كنيد.(11)
بدين سان امام به مسؤولان و افراد جامعه مى‏آموزد كه چگونه به افراد آسيب ديده كمك كنند. حضرت موسى بن جعفر(ع) در كمك به كشاورزى كه زراعت او دچار خسارت شده بود، علاوه بر اصل سرمايه، مقدار سودى كه انتظار داشت به او مى‏پردازد، ضمن اين كه حمايت معنوى خود را نيز اعلام مى‏دارد و براى آن كشاورز دعا مى‏كند و با ذكر روايتى از پيامبر(ص) او را مشمول هدايت فكرى و معنوى خود قرار مى‏دهد.
تأمين نيازهاى محرومان‏

گرفتارى‏ها و نيازمندى‏ها به طور طبيعى ممكن است به سراغ هر انسانى بيايد. در چنين مواقعى كه فرد در جامعه دچار مشكل شده و به يارى ديگران نيازمند است، انتظار دارد افراد توانا و توانمند قدمى در جهت حل مشكل وى بردارند.
اسلام نهايت كوشش و تلاش خود را به خرج مى‏دهد كه در تمام جامعه اسلامى حتّى يك فقير و نيازمند هم پيدا نشود، امّا بدون شك در هر جامعه‏اى افرادى از كار افتاده آبرومند، كودكان يتيم، بيماران و مانند اين‏ها وجود دارند كه بايد به وسيله بيت المال و نيز افراد متمكن با نهايت ادب و احترام تأمين شوند.
توجه به امور معيشتى فقرا و نيازمندان جامعه در سيره پيشوايان معصوم جايگاه ويژه‏اى دارد.
حضرت على(ع) حمايت از اقشار محروم و درمانده جامعه را جزو برنامه‏هاى اصلاحى خويش قرار داده بود. آن حضرت(ع) در عهدنامه خويش به «مالك اشتر نخعى» به وى مأموريت مى‏دهد كه هيچ گاه از اقشار محروم غفلت نورزد و نيازهاى آنان را تأمين كند: «…ثمّ اللّه اللّه فى الطبقة السّفلى…»(12)
امام متقين علاوه بر فرمان‏هايى كه به كارگزاران خويش جهت تأمين اجتماعى جامعه مى‏دهد، خود عملاً نيز به تأمين اين قشر در جامعه اقدام مى‏كند. آن حضرت خود را پدر يتيمان معرفى مى‏كند و همچون پدر با آنان رفتار مى‏نمايد.(13)
در حديثى آمده است كه امام سجاد(ع) در شب‏هاى تاريك از خانه خارج مى‏شد و انبانى را كه در آن كيسه‏هاى درهم و دينار بود بر دوش خويش حمل مى‏كرد و بر در خانه فقرا مى‏آورد و به آنان مى‏بخشيد. زمانى كه آن حضرت به شهادت رسيد و آن عطايا به مردم نرسيد، تازه متوجه شدند كه آورنده آن بخشش‏ها امام سجاد(ع) بوده است.(14)
«ابوهاشم جعفرى» – يكى از اصحاب خاص امام حسن عسگرى(ع) – مى‏گويد: از فقر و تنگ دستى به امام حسن عسگرى(ع) شكايت كردم. آن حضرت با تازيانه خود خطى برروى زمين كشيد و شمشى از طلا كه نزديك پانصد اشرفى بود از آن بيرون آورد و فرمود: اى اباهاشم! اين را بگير و ما را معذوردار!(15)
«حسن بن كثير» مى‏گويد: در محضر امام محمد باقر(ع) از ندارى خويش و بى‏توجهى برادران شكايت كردم. حضرت خود دستور داد كيسه‏اى را كه در آن هفتصد درهم بود، بياورند و فرمود: اين‏ها را خرج كن وقتى تمام شد، مرا با خبر ساز.(16)
«صفوان بن ساربان» مى‏گويد: در محضر امام صادق(ع) بودم. مردى از اهالى مكه به نام «ميمون» نزد آن حضرت آمد و عرض كرد: كرايه راه سفر تمام شده، نياز به كرايه دارم. امام بى‏درنگ به من فرمود: برخيز و به كار برادرت رسيدگى كن. برخاستم و به حل مشكلات او پرداختم. خداوند كمك كرد و نياز او بر طرف شد. در اين هنگام به محضر امام صادق(ع) رسيدم، از من پرسيد: در مورد نياز و مشكل برادرت چه كردى؟ عرض كردم به يارى خدا مشكل او حل شد. آن حضرت فرمود: آگاه باش! كه حتماً برادر دينيت را يارى كنى. اين كار در نزد من محبوب‏تر و بهتر از آن است كه يك هفته خانه كعبه را طواف نمايى.(17)
اعتدال و قناعت در مصرف‏

حد مطلوب بهره مندى و استفاده از نعمت‏هاى الهى آن است كه همراه با رعايت اعتدال و به قدر كفاف باشد. اعتدال و قناعت در مصرف موجب بقاى نعمت و پديد آورنده زمينه مناسبى براى رشد صفات و كمالات معنوى در انسان است.
از جمله آموزه‏هاى سيره معصومين(ع) اين است كه انسان توليد و انفاق زياد داشته باشد ولى در مصرف شخصى به حداقل قناعت نمايد. روحيه توليد و تلاش در سيره آن بزرگواران چنان است كه توليد را براى ارتقاى سطح معيشت مردم مى‏خواستند. آنان با توليد بيش‏تر كم‏ترين استفاده شخصى را مى‏نمودند.
«ابن عباس» مى‏گويد: در زمان جنگ جمل هنگامى كه در منطقه «ذى قار» براى جمع آورى نيرو اردو زده بوديم، يك روز به خيمه مولاى متقيان(ع) رفتم. ديدم حضرت مشغول دوختن كفش خويش است سلام كردم، امام جواب دادند. پرسيدند: ابن عباس! اين نعلين و صله خورده چقدر مى‏ارزد؟ گفتم: ارزشى ندارد. امام فرمودند: حكومت بر شما نزد من از اين نعلين بى ارزش‏تر است، مگر آن كه حقى را برپا سازم و يا باطلى را از ميان بردارم.(18)
امام باقر(ع) در اين زمينه مى‏فرمايد: «من قنع بما رزقه اللّه فهو من اغنى النّاس؛(19) هر كس به مقدار رزقى كه خداوند به او داده قانع باشد پس او بى‏نيازترين مردم مى‏باشد.»
امام كاظم(ع) در مورد اعتدال در مصرف مى‏فرمايد: «من اقتصد وقنع بقيت عليه النّعمة و من بذّر و اسرف زالت عنه النّعمة؛(20) هر كس ميانه روى و اعتدال را رعايت كند و قانع باشد، نعمت براى او باقى خواهد ماند و هر كس اسراف كند، نعمت از دستش خواهد رفت.»
نوع لباس، مركب، منزل و غذاى آن حضرت نمونه‏اى عالى از اعتدال و ميانه روى بود و در برخى موارد امام تصريح مى‏كرد كه علت انتخابش معتدل بودن آن بوده است.
اجراى عدالت اقتصادى‏

پيشوايان معصوم براى زدودن شرايط ناعادلانه زندگى و دست يابى به عدالت اقتصادى آن هم با توجه به بى‏عدالتى جامعه آنان، شعار عدالت اقتصادى را مطرح مى‏كردند و در راه تحقق آن سياست هايى را در پيش مى‏گرفتند.
در زمان حضرت على(ع) مهم‏ترين منبع درآمد حكومت، بيت المال بود كه از راه‏هاى گوناگون مانند غنايم جنگى و اخذ ماليات به دست مى‏آمد، بنابراين بيت المال كه به منزله درآمد ملى حكومت ايشان و وسيله رفاه مردم بود از ناحيه ايشان نسبت به آن دقت و دلسوزى مى‏شد، چنان كه وقتى شبى «طلحه» و «زبير» بر او وارد شدند، امام چراغى را كه در برابرش بود، خاموش كرد و فرمود تا چراغى از خانه برايش آوردند. طلحه وزبير سبب آن را پرسيدند. امام فرمودند: روغن چراغ از بيت المال است. سزاوار نيست با شما با روشنايى آن هم نشينى كنم.(21)
امام متقين هرگز اجازه نمى‏دادند مسؤولان حكومتى كوچك‏ترين تعرّضى نسبت به اموال بيت المال مسلمانان داشته باشند. به «زياد بن ابيه» در اين مورد نامه نوشت و فرمود:«به خدا قسم! اگر به من خبر رسيد كه در اموال مسلمانان خيانتى كوچك يا بزرگ از تو سر زده است، چنان با تو برخورد خواهم كرد كه خوار و ذليل و از هزينه زندگى درمانده و پريشان حال گردى»(22) آن حضرت از يك سو به زمامداران درباره توجه به اقشار توليد كنندگان، توزيع كنندگان و خدمتگزاران و مصرف كنندگان سفارش مى‏كردند و از سوى ديگر جهت امنيّت اقتصادى و تأمين همه جانبه زندگى مردم، نظارت مستقيم بر بازار را مورد تأكيد قرار مى‏دادند.(23) هم چنين به كارگزاران خود دستور دادند كه نرخ‏ها را در سطحى نگه دارند كه براى همه گروه‏هاى مردم قابل تحمّل باشد و به فروشندگان نيز زيانى نرساند.(24)
از ديدگاه اميرالمؤمنين(ع) درآمد حكومت اسلامى از آن خداست از اين رو حتّى حاكم اسلامى نيز حق ندارد آن را بدون حساب به اطرافيان خود ببخشد، بلكه بايد در ميان بندگان مؤمن خدا يعنى مسلمانان به عنوان عيال اللّه به تساوى تقسيم شود.
در اواخر دوران حكومت على(ع) ياران آن حضرت به دليل سخت‏گيرى‏هاى آن بزرگوار در تقسيم بيت المال يكى پس از ديگرى از ايشان جدا شدند، برخى به معاويه و برخى ديگر به گوشه خانه‏هايشان خزيدند و دنبال زندگى شخصى خود رفتند، برخى از دوستان حضرت از اين وضع ناراحت بودند؛ بدين روى پس از تأمّل و چاره‏جويى از حضرت خواستند قدرى تسامح به خرج دهد و به قريش و اشراف عرب بيش از غير عرب و موالى حق بپردازد تا قدرى اوضاع حكومت سامان پيدا كند، سپس مطابق گذشته رفتار كند. حضرت در پاسخ آن‏ها فرمودند: «آيا به من مى‏گوييد پيروزى را با ظلم بر كسانى كه به ولايت و حكومت بر آن‏ها برگزيده شده‏ام به دست آورم؟ و اللّه تا عمر دارم و شب و روز برقرار است و ستارگان آسمان در پى يكديگر طلوع و غروب مى‏كنند، چنين نخواهم كرد! اگر آن مال از ان من هم بود در ميانشان به صورت متساوى تقسيم مى‏كردم، چه رسد به اين كه آن مال خداست.»(25)
اين جملات صريحاً نشان مى‏دهد كه از منظر على بن ابى طالب و فرزندانش جلب رضايت خواص با اعطاى امتيازات ويژه از بيت المال به آن‏ها خيانت به توده مسلمان و ستم در حق ساير اقشار مملكت است. جايگاه يك مسؤول در نظام اسلامى چنان حسّاس است كه حتى هنگام انفاق اموال شخصى خود به ديگران نيز بايد همه را به يك چشم بنگرد و اموالش را يكسان و عادلانه انفاق كند. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: –
1. سوره نجم، آيه 39. 2. اسدالغابه، ابن اثير، ج 2، ص 169. 3. تعليم و تربيت در اسلام، شهيد مطهرى، ص 410. 4. مسند الامام الكاظم(ع)،عزيز اللّه عطاردى، ج 2، ص 359. 5. وسايل الشيعه، حر عاملى، ج 12، ص 13. 6. تحف العقول، ابن شعبه حرانى، ص 37. 7. همان، ص 295. 8. الحكم الزاهرة، على رضا صابرى يزدى، ترجمه محمد رضا انصارى، ج‏2، ص 469. 9. بحارالانوار، مجلسى، ج 48، ص 115. 10. وسايل الشيعه، ج 13، ص 216. 11. تاريخ بغداد، خطيب بغدادى، ج 15، ص 16. 12. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتى، نامه 53، ص 582. 13. اصول كافى، محمد بن يعقوب كلينى، ج 1، ص 406. 14. همان، ج 1، ص 389. 15. مناقب آل ابى طالب، ابن شهرآشوب، ج 4، ص 328. 16. الارشاد، شيخ مفيد، ج 2، ص 166. 17. اصول كافى، ج 2، ص 198. 18. بحارالانوار، ج 40، ص 328. 19. الحكم الزاهرة، ج 1، ص 650. 20. بحارالانوار، ج 87، ص 327. 21. سياست نامه امام على(ع)، محمد محمدى رى شهرى، ترجمه مهدى مهرى، ص 444. 22. نهج البلاغه، نامه 20، ص 500 – 499. 23. نك: نهج البلاغه،، نامه 53. 24. همان. 25. نهج السعادة فى مستدرك نهج البلاغه، محمد باقر محمودى، ج 2، ص 452 – 450.

اخبار جهان اسلام‏

سلسله انفجارهاى بغداد 80 شهيد و 140 مجروح برجاى گذاشت.
تخريب مسجد الاقصى در پى اعتراض‏هاى گسترده جهانى متوقف شد. (24/11/85)
سياستمدار اروپايى: مراقب باشيم سونامى اسلامى در راه است. غربى‏ها از گسترش اسلام كه به (سونامى اسلامى) تشبيه شده، بسيار نگرانند. توهين به پيامبر اعظم (ص) در قالب كاريكاتور موهن، ايجاد آشوب در عراق و برخى ديگر از كشورهاى اسلامى نتيجه اين نگرانى‏هاست كه تقريباً تمام كشورهاى اروپايى را دربر مى‏گيرد، در همين راستا رئيس جديد پارلمان اروپا هم آينده اتحاديه اروپا را در گرو همزيستى با جهان اسلام مى‏داند. (26/11/85)
سيد حسن نصراللّه: نمى‏گذاريم حتى يك گلوله مقاومت مصادره شود. (28/11/85)
در پى بازداشت عمار حكيم تظاهرات سراسرى مردم عراق اتفاق افتاد و آمريكا عذرخواهى كرد. (6/12/85)
تبرئه صرب‏ها اعتراض مسلمانان بوسنى را برانگيخت. (9/12/85)
در اجلاس 7 جانبه پاكستان با شركت كشورهاى پاكستان، عربستان، مصر، اردن، مالزى، اندونزى و تركيه توطئه پنهان عليه جهان اسلام شكل مى‏گيرد. (10/12/85)
مجلس مصر خواستار بازنگرى در روابط با تل‏آويو شد. (17/12/85)
دولت وحدت ملى فلسطين تشكيل شد. (28/12/85)
دادگاه جنايى عراق «على حسن المجيد» معروف به «على شيميايى» از متهمان اصلى نسل كشى كردهاى عراق را به اعدام محكوم كرد. (14/1/86)
اخبار داخلى

لاريجانى در مونيخ: تضمين مى‏دهيم امّا تعليق را نمى‏پذيريم.
شوراى نگهبان طرح تجميع انتخابات مجلس و رياست جمهورى را رد كرد.
بنياد شهيد: حكم تاريخى امام درباره ارتداد سلمان رشدى تغييرناپذير است. (23/11/85)
امام جمعه ميانه ترور شد.
مجلس به دكتر الهام براى تصدى وزارت دادگسترى رأى اعتماد داد. (25/11/85)
رئيس جمهور در گفتگو با شبكه تلويزيونى A.B.C: حاضريم كمك كنيم آمريكا از عراق نجات پيدا كند.
عاملان انفجار تروريستى در زاهدان بلافاصله دستگير شدند. (26/11/85)
تأكيد مجدد البرادعى، برنامه هسته‏اى ايران، نظامى نيست.
پيكر حجت الاسلام و المسلمين فردوسى‏پور در تهران تشييع شد.
با كشف نوار ويدئويى و اعتراف جنايتكاران، نقش آمريكا و انگليس در جنايت تروريستى زاهدان فاش شد. (28/11/85)
رهبر انقلاب با تقدير از حضور حماسى مردم در 22 بهمن تأكيد كردند: درنگ نكنيد، فتح قله‏هاى بلند در پيش است.
سازمان كنفرانس اسلامى از برنامه هسته‏اى ايران حمايت كرد. (29/11/85)
رهبر انقلاب در ديدار رئيس جمهور سوريه: جبهه زورگوى استكبار بازنده اصلى در منطقه است. (30/11/85)
رهبر انقلاب در ديدار مسؤولان امر از كوتاهى در اجراى اصل 44 قانون اساسى گلايه كردند. (1/12/85)
خبرگان چهارم با پيام رهبر انقلاب گشايش يافت. (2/12/85)
رئيس جمهور در جمع پرشور مردم لنگرود:مأموريت ما ساختن ايران است.
شهرام جزايرى فرار كرد. (3/12/85)
رهبر انقلاب در ديدار نمايندگان مجلس خبرگان: القاى وضع فوق العاده در كشور خط دشمن است.
آيت اللّه هاشمى رفسنجانى: صريح و قاطع اعلام مى‏كنم، غرب از زورگويى به ايران به جايى نمى‏رسد. (5/12/85)
وزير سابق انرژى اتمى روسيه: ايران اگر مى‏خواست مدت‏ها قبل سلاح هسته‏اى ساخته بود. (6/12/85)
با ورود به باشگاه فضايى جهان، نخستين راكت كاوشى ايران به فضا پرتاب شد.
در محاكمه جديد، به شهرام جزايرى 13 سال تخفيف داده شد! (7/12/85)
از سوى رهبر معظم انقلاب تركيب جديد مجمع تشخيص مصلحت نظام براى پنج سال معرفى شد.
لاريجانى از طرح نخست وزير ايتاليا در مورد پرونده هسته‏اى ايران استقبال كرد. (9/12/85)
به دستور آيت اللّه شاهرودى 4 مسؤول پرونده شهرام جزايرى بركنار شدند.
بررسى بودجه سال 86 در مجلس آغاز شد. (13/12/85)
كليات بودجه 231 هزار ميليارد تومانى از تصويب مجلس گذشت. (14/12/85)
مجلس بررسى جزئيات لايحه بودجه را آغاز كرد. 100 نماينده در بحث حساس بودجه 86 غيبت داشتند.
البرادعى: دليل محكمى براى انحراف در برنامه هسته‏اى ايران نديده‏ايم. (15/12/85)
رهبر معظم انقلاب ديروز همزمان با روز درخت كارى دو اصله نهال غرس كردند. (16/12/85)
حداقل دستمزد كارگران در سال آينده 183 هزار تومان اعلام شد.
مجلس تكليف را روشن كرد، بنزين سهميه بندى 100 تومان، مازاد به قيمت آزاد.
در نامه رسمى ايران به البرادعى تأكيد شد، همكارى بيشتر ايران با آژانس مشروط به پايان مداخله شوراى امنيت است. (17/12/85)
بوش تحريم‏هاى تجارى بر ضد ايران را تمديد كرد. (21/12/85)
رهبر انقلاب در ديدار اعضاى مجمع تشخيص مصلحت نظام: توصيه من تقدم مصلحت بر گرايش هاست. (22/12/85)
ساخت واگن‏هاى مترو در تهران آغاز شد. (23/12/85)
رئيس جمهور در اجتماع مردم يزد: ملت ايران از حقوق هسته‏اى خود عقب نشينى نخواهد كرد. (24/12/85)
سفرهاى نوروزى با 20 كشته آغاز شد. پليس راه به مردم هشدار داد.(26/12/85)
شهرام جزايرى پس از دستگيرى به زندان اوين منتقل شد. (28/12/85)
رهبر انقلاب خطاب به شوراى امنيت: اگر بى قانونى كنيد، بى قانونى مى‏كنيم.
رهبر انقلاب: ايران از همه ظرفيت‏هاى خود براى ضربه زدن به دشمنان متعرض استفاده خواهد كرد.
واكنش ايران به قطعنامه غيرقانونى شوراى امنيت، همكارى با آژانس اتمى را قطع مى‏كنيم.
در پيام نوروزى رهبر معظم انقلاب سال 86 سال اتحاد ملى و انسجام اسلامى نام گرفت. (14/1/86)
نيروگاه اتمى بوشهر آماده دريافت سوخت شد. (15/1/86)
اخبار خارجى‏

بوش: شايعه حمله به ايران ساخته مخالفان من است، و يك هياهوى سياسى است.
عربستان 50 ميليارد دلار تسليحات از غرب خريدارى مى‏كند.
سولانا: جلوگيرى از دستيابى ايران به فناورى هسته‏اى امكان ندارد. (25/11/85)
طرح امنيتى دولت عراق رسماً به اجرا درآمد. (26/11/85)
دادگاه آلمان منتقد هولوكاست را به 5 سال زندان محكوم كرد. (28/11/85)
وزير دفاع آلمان: پوتين درست مى‏گويد، ناتو نبايد ژاندارم جهانى شود. (29/11/85)
رايس در اعتراف به ناكارآمدى سياست آمريكا در مقابل ايران: 27 سال اشتباه كرديم، بايد 180 درجه بچرخيم. (30/11/85)
رهبر دمكراتهاى سناى آمريكا: جنگ عراق بزرگترين اشتباه تاريخ سياست خارجى آمريكاست. (1/12/85)
قطار لندن به گلاسكو نرسيد. (6/12/85)
ژنرال‏هاى آمريكايى: در صورت حمله به ايران استعفا مى‏دهيم. (7/12/85)
روزنامه واشنگتن پست: بوش با پيشنهاد مذاكره با ايران خود را دست انداخته است. (14/12/85)
اتحاديه عرب: آمريكا براى خروج از عراق جدول زمانى تعيين كند. (15/12/85)
بوش در ميان 2 بمب خود ساخته! قرار دارد. (17/12/85)
مردم اروگوئه از بوش با فرياد قاتل و فاشيست استقبال كردند. (20/12/85)
فرانسه با استقرار سامانه موشكى آمريكا در اروپا مخالفت صريح كرد. (21/12/85)
حكم اعدام طه ياسين رمضان صادر شد. (26/12/85)
8 تفنگدار آمريكايى در عراق به هلاكت رسيدند. (28/12/85)
پاورقي ها:

قسمت آخر
آفريقاى شرقى‏

فرانسيسكو گابريلى استاد دانشگاه و محقق معاصر متذكر مى‏گردد: انعقاد مجالس سوگوارى براى امام حسين(ع) از سوى شيعيان در قرن چهارم هجرى عمومى و همگانى گرديد و در اين ايام به گونه‏اى مذهب شيعه رواج پيدا كرد كه به آفريقاى شرقى هم رسيد و ايرانيان در سومالى، كنيا و تانزانيا به ساخت بناهاى مقدّس و نيز متداول نمودن شعائر مذهبى مبادرت نمودند امروزه آثار شيعيان در شهرهاى آفريقاى شرقى به خوبى قابل مشاهده است.(1)
ابن بطوطه از سلطان كلوا سخن مى‏گويد كه در آن ايام ابوالمظفر حسن بود كه به دليل بذل و بخشش به ابوالمواهب شهرت يافت، اين سلطان در سرزمين زنگبار به جنگ با كفار مى‏رفت و غنيمت هايى را كه به دست مى‏آورد طبق فرموده قرآن عمل مى‏كردو سهم ذوى القربى را در خزانه‏اى ويژه قرار مى‏داد و چون سادات نزد او مى‏رفتند به آنان تحويل مى‏داد. سلطان كلوا مردى فروتن بود و با فقرا مى‏نشست و با آنان غذا مى‏خورد و مردمان متدين و شريف را احترام مى‏نمود.(2) كلوه جزيره كوچكى است كه در كنار آفريقاى شرقى برابر تانگانيكاى فعلى قرار دارد.
اساس مراسم محرم در نايروبى مركز كنيا، شهادت امام حسين و خاندان عترت است، در كنيا براى هر دوازده روز اول محرم به جز اولين روز كه آغاز سال است شيعيان با لباس سياه رهسپار مجالس عزادارى مى‏شوند و در سالنى كه با پرده هايى سياه پوشيده شده اجتماع مى‏نمايند و به سخنرانى واعظين درباره حادثه كربلا گوش مى‏دهند و به محض آن كه راوى شروع به ذكر مصيبت مى‏كند، مردم حاضر در مجلس به گريه و ندبه مى‏پردازند. آنگاه عزاداران اعم از زن و مرد به حركت در مى‏آيند و هنگامى كه ذكر مصايب اوج گرفت دسته‏هاى سوگوار از جاى خود بر مى‏خيزند و به ماتم مى‏پردازند و بر سر و سينه مى‏زنند، جمعى هم بر شانه‏هاى خود زنجير مى‏كوبند و فرياد يا حسين سر مى‏دهند. روز عاشورا عزادارى اوج مى‏يابد، در نايروبى در نيمه روز و در مومباسا عصرها مجالس عاشورا برگزار مى‏گردد و مردم پس از گوش سپردن به سخنان روضه‏خوان يا حسين گويان و سينه زنان در خيابان‏ها به راه مى‏افتند و بنابر رسمى كهن به بخش قديمى شهر مى‏روند در اين مراسم تمام مردان خصوص جوانان حضور دارند امّا زنان در اين سير و حركت ديده نمى‏شوند زيرا آنان براى خود مجالس زنانه باشكوه و جداگانه دارند. همه عزاداران سياه پوش و پا برهنه‏اند در جلوى سوگواران، فردى كه مديريت جمعيت عزدار را عهده دار است قرآنى را در حالى كه در سينى قرار گرفته است با خود حمل مى‏كند و به دنبالش دسته‏اى كه تابوت و بارگاه امام حسين(ع) را بر دوش دارند و بعد از آنان دستگاه صوتى و در پشت آنان؟، دسته‏هاى زنجير زن حركت مى‏كنند. نيروهاى انتظامى و امنيتى راهها و خيابان‏ها را براى آنان باز نگاه مى‏دارد و همه دسته‏ها با نظم جالبى سازماندهى مى‏شوند.
اگرچه آگاهى‏هاى مربوط به تاريخ عاشورا به زبان انگليسى و سواحيلى منتشر مى‏شود ولى اغلب نوحه‏ها،مرثيه‏ها و روضه خوانى‏ها به زبان محلى سواحيلى است. گزارش اين مراسم از طريق جرايد و رسانه‏هاى جمعى و گروهى به اطلاع همگان مى‏رسد.
در مومباسا پس از حركت دسته‏هاى عزادار بلافاصله و در نايروبى پس از چند ساعت، شيعيان در امام باره‏ها جمع مى‏شوند تا مجلس ديگرى برپا دارند، در اين برنامه حوادث تألم بار عاشورا و مصائب اهل بيت نبى اكرم(ص) توسط سخنرانان براى علاقه‏مندان باز گفته مى‏شود. شيوه‏هاى عزادارى، مجالس وعظ و سخنرانى و چگونگى شكل‏گيرى دسته‏هاى سينه زنى و وجود واژه‏هايى چون عزادار، مجلس، ماتم، امام باره و چهلم بيانگر آن است كه اين مراسم از فرهنگ بومى ايرانيان تأثير پذيرفته و يا ايرانيان بدآنجا انتقال داده‏اند.
در ساير روزهاى محرم با برپايى مجالس تعزيه، حادثه كربلا، اسارت اهل بيت امام حسين(ع)، حركت دادن اسيران به همراه سربريده امام و شهيدان كربلا، سخنان افشاگرانه امام سجاد(ع) و زينب كبرى(س) و بازگشت امام چهارم به نينوا براى دفن بدن مطهر پدر، به نمايش گذاشته مى‏شود شيعيان كنيا پايان آخرين روز صفر را كه به عقيده آنان هنگام انتقام مختار و كشته شدگان قاتلان كربلاست، جشن مى‏گيرند، طى اين مراسم تمامى پارچه‏هاى سياه برچيده مى‏شود و لباس سياه را از تن بيرون آورده و به شادمانى مى‏پردازند.(3)
زنگبار از مناطقى است كه بنا به نوشته دائرة المعارف چاپ ليدن در سال 72 هجرى اسلام را پذيرفت و موجب گسترش آن در منطقه شد، از برخى آثار برمى آيد كه تشيع در اين سرزمين سابقه‏اى هزار ساله دارد، در زنگبار به تعداد چهارده معصوم، خانه‏هاى عزادارى تأسيس شد كه برخى مانند حسينيه الماتم بيش از يكصدو چهل سال سابقه دارد. اين اماكن عموماً وقفى هستند. منطقه كيپوندا در شهر سنگى زنگبار محله نسبتاً بزرگى است كه در موقعيت خوبى واقع شده و غالباً در اختيار شيعيان است كه براى حفظ هويت خود تلاش مى‏كنند. به همين علت همه ساله در روز اربعين اجتماع با شكوهى ترتيب مى‏دهند و حتى اقوامى كه به كشورهاى ديگر رفته‏اند در اين ايام به زنگبار باز مى‏گردند. آنان با سوگوارى براى خامس آل عبا گمشده عاطفى خود را در كوچه‏ها مى‏جويند. در شب اربعين شيعيان بعد از اقامه نماز در حسينيه‏هاى حضرت عباس(ع) و الماتم جمع مى‏شوند و روضه خوانى مى‏نمايند، اواخر شب عزاداران حركت مى‏كنند و به تمام كوچه‏هايى كه در آن‏ها حسينيه و ماتم سرا وجود دارد سر مى‏زنند و در آن اماكن عزادارى را ادامه مى‏دهند اين مراسم تا دو بعد از نيمه شب ادامه مى‏يابد. سپس در حياط مساجد به عزادارى و زنجيرزنى مى‏پردازند و شام صرف مى‏كنند. مراسم روز اربعين از ساعت ده ونيم صبح آغاز مى‏گردد، ايمان مذهبى و ارادت به امام حسين (ع) موجب شد كه هر كس به تناسب و فراخوار توانايى مالى امكاناتى را براى عزادارى فراهم آورد، برخى بليط هواپيما براى مسافران تهيه مى‏كنند، عده‏اى خانه‏هاى خود را در اختيار ميهمانان قرار مى‏دهند و بعضى ديگر شيعيان را اطعام مى‏كنند، آنان از روز هفدهم تا بيست و يكم محرم به عزاداران غذا مى‏دهند كه هزينه قابل توجهى دارد.(4)
بوروندى در كناره شرقى درياچه تانگانيكا قرار دارد و با تانزانيا همسايه است، تاريخ ورود تشيع به اين سرزمين مربوط به زمان مهاجرت تجار هند و پاكستانى است كه بعد از جنگ جهانى اول در بوروندى استقرار يافتند. شيعيان در مساجد و ديگر مكان‏هاى مذهبى مراسم خود را برگزار مى‏كنند. يكى از اين برنامه، عزادارى‏هاى عاشورا است كه با فرا رسيدن ماه محرم با شكوه فراوان انجام مى‏دهند.(5)
آفريقاى غربى

كشور سنگال در غرب آفريقا بين موريتانى، مالى، گينه و گينه بيسائو قرار دارد، 95% مردم اين سرزمين مسلمان هستند كه درصدى از آن شيعه هستند كه نيمى از آنها سنگالى و نيم ديگر از تبار لبنانى‏ها هستند، قديمى‏ترين فرقه اسلامى سنگال تيجانيه‏اند كه بيشترين پيروان را دارد، اين فرقه و قادريه بعضاً خود را به اهل بيت منتسب مى‏دارند و با فرا رسيدن عاشورا، در زمينه قيام كربلا مراسم دارند و غالباً از طريق سخنرانى مردم را از مصائب كربلا آگاه مى‏سازند. مراسم محرم سنگال آميخته با آداب و رسوم بومى و با خرافات عجين گشته است. شب عاشورا مردم اين سامان غذايى به نام كوس كوس كه ريشه در سنت‏هاى عربى دارد، تهيه مى‏كنند، برخى عقيده دارند بعد از خوردن غذا بايد بشقاب آن را بر سر نهاد آنان بر اين باورند كه علت خونرنگ خورشيد، ماجراى شهادت امام حسين(ع) است. مسلمانانى كه به اين رسوم سنتى پاى بندى ندارند روز عاشورا به عبادت مى‏پردازند، هزار بار قل هو اللّه احد و استغفراللّه مى‏خوانند و صلوات مى‏فرستند. مرثيه خوانى در بين فرق قادريه و تيجانيه تا حدودى رواج دارد و واقعه عاشورا را از طريق نوارهاى صوتى براى مردم تشريح مى‏نمايند. فرقه مريديه نيز به واقعه كربلا عقيده دارند آنان با سرهاى مقدّس شهيدان بازى مى‏كردند و شادى مى‏نمودند، روز عاشورا در سنگال تعطيل رسمى است گاهى پيش مى‏آيد كه هر فرقه‏اى به مناسبت عاشورا روزى را تعطيل مى‏كند.
شيعيان در مراسم محرم مى‏كوشند چهره واقعى كربلا را به اهالى بومى سنگال معرفى كنند و تحريفاتى را كه در اين مورد صورت گرفته از حقايق مسلم تفكيك نمايند، اين برنامه‏ها در محلات گوناگون به اجرا درمى‏آيد.
لبنانى‏هاى مقيم سنگال در منزل فرد خيّرى اجتماع مى‏كنند و طى مراسمى يك نفر سخنرانى نموده و مدّاحى به مرثيه خوانى مى‏پردازد ولى سينه زنى انجام نمى‏گيرد و در پايان از حاضران با دادن ناهار پذيرايى مى‏شود در سنگال حسينيه، تكيه، يا فاطميه وجود ندارد و مراسم محرم در مساجد انجام مى‏گيرد.
سفارت جمهورى اسلامى ايران در سال‏هاى اخير در ظهر عاشورا در داكار مركز سنگال مراسمى برگزار مى‏نمايد كه بعد از سخنرانى امام مسجد شيعيان كه يك روحانى سنگالى است، زيارت عاشورا خوانده مى‏شود و سپس سينه زنى انجام مى‏گيرد، برادران شيعه كه در اين مراسم شركت مى‏نمايند با سينه زنى آشنا شده و حتى برخى نوحه‏ها را به زبان محلى ترجمه كرده و خود اقدام به سينه زنى مى‏كنند، خاطرنشان مى‏گردد در سنگال سينه زنى رسم نشده و مردم با آن مأنوس نمى‏باشند و آنها كه كم و بيش در خصوص آن اطلاعاتى دارند نسبت به برگزارى آن توجيه نمى‏باشند.(6)
كشور ديگرى كه در ساحل غربى آفريقا قرار دارد سيرالئون مى‏باشد كه در همسايگى گينه و ليبريا واقع است و 75% سكنه 5/4 ميليونى آن مسلمان هستند، ساخت اجتماعى آن قبيله‏اى است و سنت‏هاى بومى مخلوط به خرافات و برنامه‏هاى افسانه‏اى در آن بسيار رواج دارد. به رغم وجود شيعيان در سيرالئون كه منشأ لبنانى دارند تا قبل از افتتاح سفارت جمهورى اسلامى ايران در سال 1361 ه.ش، مسلمانان سيرالئون از عاشورا اطلاعاتى نداشتند و حتى برخى از آنان از بدعت بنى اميه تأثير پذيرفته و روز اوّل محرم را جشن مى‏گرفتند امّا با فعاليت‏هاى ارشادى، تبليغاتى و فرهنگى و آموزش جمهورى اسلامى ايران و نيز برگزارى سمينار، انتشار مقاله و كتاب به تدريج مسلمانان اين كشور با واقعه كربلا آشنا شدند و علاقه‏مند دريافت آگاهى افزون‏تر در اين باره گرديدند.
اهالى مسلمان اين سامان پس از اين اطلاعاتى كه كسب كرده‏اند با شنيدن مصائب امام حسين(ع) متأثر گرديده و از گونه‏هاى خود اشك جارى مى‏كنند.
تجار لبنانى مقيم سيرالئون در حسينيه مركزى فرى تاون مراسم عزادارى محرم را برگزار مى‏نمايند كه طى آن روحانيان لبنانى و مبلغان ايرانى سخنرانى مى‏كنند. در انستيتوى بين المللى علوم اسلامى تحت سرپرستى سازمان مدارس و حوزه‏هاى علميه خارج از كشور و نيز سالن اجتماعات رايزنى فرهنگى جمهورى اسلامى ايران همه ساله مراسم عزادارى انجام مى‏پذيرد. در شهرهايى چون «بو» و كنيما عدّه‏اى از مبلّغان حوزه علميه قم مشغول فعاليت فرهنگى و ارشادى هستند و به مناسبت دهه محرم اقدام به مراسمى باشكوه مى‏نمايند.(7)
اروپا
1- بالكان‏

پيروان فرقه رفاعيه، از مشهورترين طوايف اهل عرفان، در بالكان كه در شهرهاى پريزرن و اوراخوواتس در ايالت كوزوو، تمركز بيشترى دارند، همه ساله از آغاز تا دهم محرم با نصب پارچه‏هاى سياه رنگ در تكيه‏هاى ويژه خود، مراسم عزادارى برپا مى‏كنند و در طول محرم علاوه بر امساك از غذا خوردن، شب‏ها بعد از اقامه نماز جماعت تا پاسى از شب رفته به نوحه‏خوانى و ماتم سرايى و بيان حوادث كربلا مى‏پردازند. در روز عاشورا، سوگواران طبق آدابى ويژه، اطعام مى‏شوند.
اقامه عزادارى در دهه اول محرم بين افراد اين فرقه به مراسم ماتم مشهور است بر پيروان آن واجب مى‏باشد علت تأكيد بر نوحه خوانى و اهميت خاص بر برپايى چنين مراسمى اگرچه ارادت به خاندان عترت است اما جهتى ديگر هم دارد و آن اين است كه مؤسس اين فرقه كه از حكما و علماى قرن دوازدهم هجرى مى‏باشد يعنى سيد احمد رفاعى بر اساس شجره نامه‏اى نسب به امام حسين(ع) مى‏برد، افراد اين فرقه در سال 1281 ه.ق به كوزوو آمده‏اند.(8)
آلبانى تبارها يكى از اقوام شبه جزيره بالكان هستند كه عمدتاً در آلبانى و كوزوو زندگى مى‏كنند با فرا رسيدن ماه محرم انبوهى از شيعيان آلبانيايى با برگزارى مراسم سوگوارى سالار شهيدان به سوگ مى‏نشينند. آبادى نسالسه با سكنه‏اى در حدود دوهزار نفر در شش كيلومترى شهر بويانواتس واقع در جنوب شرقى كوزوو قرار دارد، اهالى اين منطقه كه شيعه جعفرى هستند مراسم عاشورا را به طور چشمگيرى برگزار مى‏كنند و براى اين منظور در تنها تكيه اين روستا گرد مى‏آيند اين تكيه قدمتى دويست ساله دارد و هفت متر مربع مساحت آن است و مردم از اطراف و اكناف براى دعا و اداى نذورات بدين مكان مى‏آيند. روز عاشورا مردم طبق رسوم گذشته به همراه شيخ آيت شعبان، كه روحانى فاضل، خوش اخلاق و با نفوذ است و به اهل بيت ارادت دارد، و كهن سال‏ترين زن محل به زبارت قبور مدفونين در تكيه مزبور مى‏روند زيرا در آنجا تعدادى از عرفاى مورد احترام و داراى منزلت معنوى دفن هستند، آنان براى اين در گذشتگان دعا مى‏خوانند و در كنار هر كدام از قبور شمعى روشن مى‏كنند.
شيعيان در دهه نخست محرم جهت حفظ حرمت روز عاشورا از خوردن غذاهاى خوشمزه و لذيذ و شيرينى خوددارى مى‏كنند و در تكيه بدون تكلّف كنار هم مى‏نشينند و به سخنان شيخ شعبان در فضيلت عاشورا و وقايع محرم گوش مى‏دهند. سپس طبق سنت اسلامى براى صرف شام به گرد ميزهاى غذا مى‏نشينند و به كمك يكى از اهالى دستهاى خود را كنار ميز شسته و دعاهاى قبل از غذا توسط چند نفر خوانده مى‏شود.
آنگاه از طرف بزرگترها سه بار با آب و نمك افطار مى‏كنند و شب هنگام با حلوا و فوليا(شام) پذيرايى به عمل مى‏آيد. در ادامه آشى به نام عاشوره كه از پختن گندم و شير بدست مى‏آيد در بين شركت كنندگان توزيع مى‏گردد. بعد از آن به اجراى اعمال و مراسم عاشورا مى‏پردازند بدين ترتيب كه همه شامل جوان و پير و كوچك و بزرگ به طور منظم گرد هم مى‏آيند و اذكارى را زير لب زمزمه مى‏كنند. در بخشى هايى از برنامه افرادى در ضمن كوبيدن طبل اشعارى حاوى اوضاع عاشوراى سال 61 هجرى را مى‏خوانند كه در بين اشعار فرياد يا حسين سر مى‏دهند اين مراسم تا حوالى اذان صبح ادامه دارد و با خواندن دعاى توسل به چهارده معصوم(ع) مراسم خاتمه مى‏يابد. شايان ذكر است كه هدايت اين مجالس و مرثيه خوانى‏هاى آن را جوانان تحصيل كرده و اشخاص دانشگاهى بر عهده دارند و با بانوان به سهم خود در تهيه و تدارك اين سنت‏هاى عاشورايى شريكند.(9)
برفراز كوه تومور در شرق آلبانى مرقدى وجود دارد كه اهالى اعتقاد دارند منسوب به حضرت على(ع) و در بين مسلمانان اين سامان از حرمت كم نظيرى برخوردار است و همه ساله مردم در ايام عاشورا بر كنار اين مكان مذهبى مراسمى را اجرا مى‏كنند، مردم آلبانى در طول دهه محرم به عنوان همدردى با لب تشنگان كربلا، آب نمى‏نوشند، زينت آلات را از خود دور كرده و براى ذكر مصائب شهداى كربلا رهسپار تكايا مى‏شوند و در اين مسير فرياد وا اماما! وا اماما سر مى‏دهند. در اين ده روز نه تنها به دلاورى‏هاى شهيدان كربلا توجه دارند بلكه حوادث و فداكارى‏هاى پيامبران و امامان را مطرح مى‏كنند و هر شب به ذكر مناقب يك نفر از معصومين يا شهيدان اختصاص يافته است شب اول مناقب پيامبران بزرگى چون آدم، نوح، ابراهيم، يوسف، مسيح و موسى، شب دوم سجايا و مصايب رسول اكرم(ص) شب سوم مناقب و درد و رنج‏هاى حضرت على(ع) و چگونگى شهادت آن حضرت در راه عدالت، شب چهارم سيره امام حسن مجتبى(ع) و چگونگى شهادت مظلومانه آن امام، شب پنجم بررسى تاريخ زندگانى امام حسين(ع)، شب ششم هجرت امام حسين(ع) از مدينه به حجاز و سپس كربلا، شب هفتم مناقب و ذكر خصال سفير امام حسين(ع) در كوفه يعنى مسلم بن عقيل، شب هشتم حركت امام حسين به جانب كوفه، شب نهم رسيدن نامه مسلم به امام حسين(ع) وشب دهم كه مختص وقايع روز عاشوراست. هر شب با پايان يافتن مراسم حلواى عاشورا كه سالانه آماده مى‏شود تهيه و در تكايا به عزاداران داده مى‏شود. پس از پايان مراسم كه با دعاها و اذكار و همراه حزن و اندوه خاتمه مى‏يابد شركت كنندگان به خوردن حلواى عاشورا مى‏پردازند يكى از مشهورترين شاعران آلبانيايى كه مصائب اهل بيت و خصوص عاشورا را سروده است نعيم فراشرى نام دارد، سرودهاى حماسى وى درباره كربلا در سال 1898 ميلادى چاپ شد كه حاوى ده هزار بيت شعر است. نعيم در اين اشعار نوعى پيوند بين سرزمين خود و كربلا برقرار مى‏كند و از مردمان اين كشور مى‏خواهد از حماسه كربلا براى دفاع از عقيده اسلامى و حفظ استقلال سرزمين الهام گيرند و شرافت و عزت خود را از اين راه بدست آورند. واقعه كربلا بر ادبيات آلبانى تأثير بسيار عميقى گذاشته و تنى چند از شاعران برجسته اين ديار ذوق شعرى خويش را در خدمت ادبيات حماسى كربلا و در رثاى امام حسين(ع) به كار گرفته‏اند.
كشور مقدونيه كه در بالكان واقع است شهر مذهبى جالبى به نام «تترود» دارد كه در آن مظاهر دينى بسيار غلبه دارد، تكايا و مساجد اين شهر و نيز وجود محلاتى براى برگزارى مجالس سوگوارى عاشورا از نفوذ فرهنگ تشيع در اين سامان حكايت دارد.(10)
ديگر مناطق اروپا

دكتر غلامعلى افروز نقل مى‏كند: در سفرى كه به همراه دوستان به يكى از كشورهاى اروپايى داشتم، روز يكشنبه به كليسايى كه در آن حوالى بود، رفتم. وقتى مراسم دعا و موعظه به پايان رسيد. كشيش جوانى شروع به خواندن مطالبى شبيه روضه‏هاى شيعيان كرد و حاضران هم مشغول سينه زدن شدند من از اين رفتار شگفت زده شدم، زيرا رسم مذكور جزء مراسم شيعيان است. بعد از خاتمه عزادارى نزد آن كشيش رفتم و از چگونگى پيدايش اين سوگوارى پرسيدم، گفت: مدت‏ها بود كه احساس مى‏نمودم مراسم كليسا تكرارى و بى روح گرديده است به همين دليل به دنبال راهى براى ايجاد جذابيت در برنامه‏هاى كليسا بودم تا اين كه به ايران رفتم و دو سال در تهران در روز عاشورا مراسم عزادارى عاشورا را از نزديك ديدم در لبنان و سوريه هم شبيه آن را مشاهده كردم و از آنها براى حضرت عيسى(ع) الگوگيرى نمودم. چند كليساى ديگر نيز اين روش را از ما تقليد كردند و جالب است بدانيد كه حضور جوانان در كليساهايى كه از اين نوع عزادارى تأثير پذيرفته‏اند، چندين برابر شده است و نيز فساد در آن مناطق به گونه چشم‏گيرى كاهش يافته است.(11)
اين برنامه، نگارنده را به ياد نكته‏اى ديگر انداخت كه لازم است بدان اشاره كنم: يكى از آيات نقل كرده است يكى از تجار آفريقا به نام محمد شريف ديوجى كه مرد دانشورى است، برنامه‏اش اين مى‏باشد كه هر ساله دهه عاشورا را به طور رايگان براى مراسم عزادارى به يكى از نواحى آفريقا مى‏رود. او برايم نقل كرد. در برخى نقاط كه مى‏رفتم چون واعظ نداشتند، آمادگى خود را براى خطابه اعلام نمودم، اهل يكى از آبادى‏ها از اين بابت خوشحال شد، امّا وقت نماز كه رسيد هرچه گوش دادم، صداى اذان را نشنيدم، بعد در خانه‏اى كه سياهپوش شده و از جمعيت زيادى براى عزادارى موج مى‏زد وارد شدم و به يكى از افراد مجلس گفتم چرا در محل شما صداى اذان شنيده نمى‏شود، جواب داد: ما با آن آشنايى نداريم، گفتم مگر شما مسلمان نمى‏باشيد، جواب داد: اسلام ديگر چه مذهبى است، با شگفتى پرسيدم: پس چه آيينى داريد، گفت: بودايى هستيم. گفتم: پس چرا براى امام حسين(ع) عزادارى مى‏كنيد، پاسخ داد: در اين شيوه ما از گذشتگان پيروى مى‏كنيم، آنها با وجود آنكه بودايى مذهب بودند براى اين شهيد عزادارى مى‏كردند. بالاى منبر رفتم و گفتم اى مردم، چگونه است كه حسين بن على(ع) به سرزمين شما آمده است اما جدّ، پدر و دينش به محل شما نيامده است، بياييد آن حضرت را واسطه قرار دهيم تا دين او هم بيايد. از آن روز مشغول بيان احكام اسلام شدم و مبانى آن را معرفى كردم، هنوز دهه محرم‏تمام نشده بود كه همه اهل آن آبادى اعّم از كوچك و بزرگ مسلمان و شيعه شدند.(12)
بنابراين عاشورا و عزادارى نه تنها در بين شيعيان، بلكه در ميان افراد ديگر رواج دارد.
مسلمانان شيعه آلمان كه در فرانكفورت، مونيخ، آخن، هانوى و هامبورگ اقامت دارند، در خصوص اجراى مراسم سوگوارى اهتمام مى‏ورزند و اغلب سينه زنى انجام مى‏شود، در زير زمين مركز اسلامى هامبورگ (اين مركز توسط آية اللّه بروجردى بنا شده است) هر ساله در دهه محرم مسلمانان پاكستانى با شمايل و شبيه سازى عزادارى مى‏كنند كه غالباً سنتى است.
دكتر حجت اللّه ايّوبى مى‏گويد در سال 1372 ه.ش كه براى تحصيل به فرانسه رفته بودم، تصميم گرفتم در ايام عاشورا، عازم شهر ليون شوم، در آنجا با يكى از دوستان كه دانشجوى دكتراى فلسفه بود، ملاقات كردم، او دليل سوگ و ماتم را پرسيد و من از مصائب كربلا برايش سخن گفتم، دانشجوى فرانسوى گفت: با وجود اين كه اعتقادى به اين مسايل ندارم مايلم اين قبيل مراسم را از نزديك مشاهده كنم و درباره آن‏ها قضاوتى داشته باشم. از فرصت پيش آمده بهره‏گرفتم و نشانى مسجد ژيور را به او دادم با اين شرط كه بعد از شركت در مراسم، احساس خودش را برايم از طريق پست الكترونيك بازگو كند.
فرداى آن روز با دوستم براى شركت در مجالس عاشوراى حسينى به مسجد ژيور رفتيم و در آنجا جوانى فرانسوى، به زبان فرانسه مقتلى سوزناك خواند و صداى ناله و حزن حاضران مسجد را معطر ساخت پس از پايان روضه خوانى، مراسم سينه زنى آغاز گرديد. جوانان فرانسوى با حرارتى زايدالوصف با هم دم مى‏گرفتند بر سينه مى‏زدند. بعد از خاتمه مراسم به سنت آتين آمديم، فرداى آن روز، ناخودآگاه به ياد ماجراى ليون افتادم، به سراغ رايانه رفتم و پيام دانشجوى فرانسوى را مشاهده كردم، او به قول خود عمل كرده و احساسات خود را به زيبايى خاص بيان كرده بود: دوست گرامى، به مسجد آمدم، چون سنگريزه‏اى در شن زارى بى كران براى اولين بار در عمرم در سوگ كشته‏اى گريستم امّا كشته‏اى كه با وجود بيش از هزار سال هنوز زنده است. در شجاعت و مظلوميت او گريستم و وى را تحسين كردم، ديشب را با حالى توأم با شور و هيجان خوابيدم من اين ويژگى را مديون تو هستم.(13)
در انگلستان حسينيه‏اى به نام امام حسين(ع) زير نظر يكى از سادات احداث شده است كه در آن عزاداران ايرانى، عربى و انگليسى به عزادارى مى‏پردازند. همه ساله هم زمان با عاشوراى حسينى مسلمانان مقيم انگليس همراه با ديگر عاشقان اهل بيت(ع) در قالب دسته‏هاى سينه زنى مشغول سوگوارى مى‏شوند. در شهر لندن مركز حكومت اين كشور اروپايى عاشقان سالار شهيدان در قالب دسته‏اى بزرگ مسافت سه كيلومترى ميدان ماربل آرچ واقع در شمال شرق هايد پارك تا محل مجمع اسلامى جهانى لندن را طى مسير مى‏كنند. حضور چشمگير جوانان مسلمان در حالى كه مشكى پوش و اشكبار به ياد مظلوميت اسوه ايثار بر سر و سينه مى‏زدند در اين مراسم برجسته و قابل توجه مى‏باشد. عزاداران حسينى در ادامه اين مراسم با تجمع در مركز اسلامى انگليس و مجمع جهانى اسلامى و ديگر اماكن مذهبى ويژه مسلمانان در لندن آيين‏هاى سوگوارى عصر عاشورا را برپا مى‏كنند مراسم شام غريبان نيز با جلوه‏اى جالب برگزار مى‏شود.(14)
در هلند مسلمانان بزرگترين اقليت مذهبى هستند، آنان برنامه‏هاى ويژه اعتقادى خود را به زبان‏هاى عربى، تركى، كردى، اردو،فارسى و انگليسى در مساجد برگزار مى‏كنند، برخى از اين اماكن، ساختمان هايى است كه از شهردارى اجاره شده است. گاهى نيز مسلمان‏ها برخى از كليساها را براى اين مراسم اجاره مى‏نمايند چنانچه يك طلبه عراقى در حوالى آمستردام كليسايى را براى دهه محرم اجاره و مراسم روضه خوانى و سينه زنى را آنجا برپا كرده بود. مجلس ذكر مصائب اهل بيت و روضه خوانى چنان گسترده است كه در فرودگاه فرانكفورت آلمان يك تاجر بحرينى براى دوست عرب خود روضه مى‏خواند و دو نفرى عزادارى و گريه مى‏كردند. كردهاى ايران، عراق و تركيه كه غالباً اهل سنت هستند جلسات عزادارى مفصل و گاه با شركت بيش از هزار نفر شركت كننده براى سيد الشهداء منعقد مى‏نمايند و در منازل خود جلسات روضه خوانى دارند.(15)
شيعيان مقيم دانمارك كه غالباً از مهاجران ايران، عراق، لبنان، پاكستان و افغانستان هستند در حسينيه‏هاى خود مراسم سوگوارى‏هاى محرم را برگزار مى‏نمايند، اين مراكز عبارتند از: دارالحسين كه توسط شهيد حكيم اداره مى‏گرديد و در سال 1990م توسط وى با كمك عراقى‏هاى مقيم كپنهاك بنيان نهاده شد. مؤسسه دارالحسين كه توسط عدّه‏اى از شيعيان عراقى تأسيس شده است و امكانات جالبى داشته و كلاسهايى براى علاقه‏مندان برگزار مى‏كند، حسينيه ايرانيان كه در آن برنامه‏هاى دعاى كميل، سينه زنى و نوحه خوانى انجام مى‏گردد، تعداد حاضران در روز تاسوعا و عاشورا در اين مكان بيش از ظرفيت مركز است امّا وجود چنان مكانى با وجود كمى ظرفيت براى ايرانيان مقيم دانمارك اميدوار كننده است. حسينيه شهيد صدر كه از طرف عراقى‏هاى طرفدار حزب الدعوة اداره مى‏شود، دست اندركاران آن غالباً تحصيل كرده‏اند.
مركز فرهنگى لبنانى‏ها كه برنامه‏هاى جالب مذهبى و اجراى مراسم به مناسبت‏هاى دينى دارند، حسينيه مركز جعفرى كه پاكستانى‏هاى مقيم دانمارك در آن عزادارى مى‏كنند، حسينيه مصلى الايمان كه توسط شيخ ابوحسام و عدّه‏اى از عراقى‏ها بنيان نهاده شد، حسينيه افاغنه كه به افغانى‏ها اختصاص دارد.(16)
در ديگر كشورهاى اروپايى نيز مراسم عاشوراى حسينى با حضور شيعيان و مسلمانان مقيم اين سرزمين‏ها و نيز مسلمين محلى، صورت مى‏گيرد.
قاره آمريكا

مهاجرين عرب، ايرانى، پاكستانى، هندى و آفريقايى كه مسلمان و شيعه هستند در مناطق گوناگون اين قارّه به برپايى مراسم عاشورا اهتمام مى‏ورزند و يكى از نمونه‏هاى جالب عزادارى در منطقه كارائيب است يادآور مى‏شود از سال 1845 تا 1917 م عدّه زيادى از شيعيان هندى به عنوان كارگر روز مزد به اين منطقه انتقال يافتند و عزادارى‏هاى محرم را رواج دارند كه «هوسه» ناميده شد و به نشانه اتحاد ميان كارگران مهاجر و نماد نوعى سركشى عليه حكومت مستعمراتى تبديل گرديد. در تاريخ 30 اكتبر 1884 م عدّه‏اى از شركت كنندگان در سوگوارى هدف گلوله پليس كه تحت حمايت جوخه سربازان انگليسى بود قرار گرفتند كه عدّه‏اى كشته و گروههاى بسيارى زخمى شدند.
مراسم هوسه در كارائيب خصوص در كشور ترينيداد تحت تأثير بعضى از مراسم آفريقايى قرار گرفته و هوسه نيز به نوبه خود در يكى از مراسم مهم محلى اين جزيره تأثير گذاشته است، دو مركز اصلى مراسم محرم ترينيداد يكى شهر سن جيمز در شمال و ديگرى در منطقه سدروس در جنوب غربى جزيره قرار دارد در شمال از هر چهار گروه برگزار كننده مراسم محرم سه گروهشان خانوادگى هستند ولى در جنوب اين ارتباط كمتر بوده و بستگى‏هاى اجتماعى جاى آن را مى‏گيرد. در سن جيمز علاوه بر ساخته و گرداندن تجه(تعزيه) دو «ماه» بزرگ مى‏سازند و آنها را حمل مى‏كنند كه نمايندگان امام حسن(ع) و امام حسين(ع) هستند.
هوسه مدلى از گنبد و بارگاه حسين بن على(ع) است كه به آن تجه هم مى‏گويند، همراه با آن، پرچم هايى حمل مى‏كنند و بر طبل هايى به نام‏هاى تاسا و باس مى‏نوازند، غذايى مخصوص نيز تدارك مى‏بينند.
سازندگان تجه از خوردن گوشت و غذاى سرخ شده پرهيز مى‏كنند و در موقع كاركردن در امام باره كفش‏ها را در مى‏آورند. در سدروس مراسم با روز پرچم آغاز مى‏شود كه مصادف با هفتم محرم است. هر گروه عزادار چوك مخصوص خود را دارد، چوك فضاى مربع شكلى است كه در طول دوره سه روزه مراسم محل مقدسى به شمار مى‏آيد.اين چوك در نزديكى كارگاهى است كه در آن تجه ساخته مى‏شود. در روز پرچم شخصى كه به نام «مجاور» خوانده مى‏شود براى خواندن دعا به محل اجراى مراسم مى‏آيد، اين ادعيه معمولاً آياتى از قرآن است و با سوره فاتحه آغاز مى‏گردد، بعد از مراسم دعا، در اطراف چوك پرچم‏هاى سرخ به ياد امام حسين(ع) و پرچم‏هاى سبز به نشانه امام حسن، قرار مى‏دهند، بعد از آن، دسته راه مى‏افتد. طبل‏ها به صدا در مى‏آيند و برچم‏ها كه اكثراً توسط زنان حمل مى‏گردد از چوك حركت داده مى‏شود، در طول شب پنج نفر با سينى‏هاى مخصوص از محل اجراى مراسم خارج شده و به سمت مكانى به عنوان نماد كربلا مى‏روند، مشتى خاك از آنجا بر مى‏دارند و در پارچه سفيدى پيچيده و دورش نوار باريكى مى‏بندند تا شبيه دو جنازه كوچك شود كه مطابق سنت مسلمانان براى دفن حاضر شده است. اين دو بسته را روى سينى مى‏گذارند و بر روى آن عطر مى‏پاشند و دعاهايى در همين حال مى‏خوانند، مرثيه گويى هم رواج دارد، در آخر شب محتواى سينى‏ها را در گودال وسط چوك مى‏گذارند، روز هشتم محرم مراسم تجه كوچك انجام مى‏شود تجه كوچك را روى سر مردى مى‏گذارند و در حالى كه يك نفر با فانوس از جلو حركت مى‏كند و عدّه‏اى طبل مى‏نوازند تجه را هفت بار در جهت خلاف عقربه‏هاى ساعت دور چوك مى‏گردانند، دختران جوان و زنان در حالى كه پرچم‏هاى زيادى دارند به تجه مى‏پيوندند، نيمه‏هاى شب عدّه‏اى مخفيانه اين تجه‏ها را به داخل آب مى‏برند شب تاسوعا مردم براى حركت دادن تجه بزرگ خود را مهيا مى‏كنند. بعد از ظهر عاشورا يك ديوار متحرك كارگاه(امام باره) برداشته مى‏شود و پايه و بخش اصلى تجه به داخل حياط برده مى‏شود و در آنجا تاجگذارى انجام مى‏شود. سپس تجه را روى چرخ مى‏گذارند تا بتوان آن را در دسته حركت داد، سرانجام تجه را به چوك مى‏برند و آنجا دعا مى‏خوانند و داخل آن را عطر مى‏پاشند. در اين موقع شيرينى‏هايى به نام حلوا و ميلدا پخش مى‏كنند. تمام كسانى كه در ساختن تجه همكارى داشته‏اند براى صرف غذا دعوت مى‏شوند. حدود ساعت نه شب دوباره تجه را حركت مى‏دهند كه تعداد شركت كنندگان در اين مراسم بسيار زياد و هيجان‏انگيز است. اواخر شب يا بامداد روز بعد(عاشورا) مجاور، تربت داخل تجه‏ها را بر مى‏دارد و محتويات آنها را در نمادى كه براى كربلا ساخته‏اند دفن مى‏كنند. سرانجام هنگام غروب آفتاب تجه را روى شانه‏هاى خويش به دريا مى‏برند و آنجا رها مى‏سازند و لحظات غم‏انگيز و سوگ و ماتم آغاز مى‏شود.(17) پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: –
1. امام حسين و ايران، كورت فريشطر،ترجمه منصورى، ص 241. 2. سفرنامه اين بطوطه، ترجمه دكتر محمد على موحد، ج دوم، ص 314 و 315. 3. عاشورا در سرزمين‏ها، ج 4، ص 42 – 39 به نقل از دائرة المعارف عقايد و مذاهب، ص 180 – 179. 4. جام جم، شماره 1095، نهم اسفندماه سال 1382. 5. مجموعه مقالات دومين كنگره، ج 2، ص 118؛ سرزمين اسلام، ص 441. 6. سرزمين اسلام، ص 402؛ عاشورا در سرزمين‏ها (قاره آفريقا)، ص 29 – 27. 7. عاشورا در سرزمين‏ها، ص 45 – 44. 8. نامه فرهنگ، سال هفتم، شماره مسلسل 25، بهار 1376، ص 184. 9. روزنامه جمهورى اسلامى، دوشنبه، 26 فروردين 1381، شماره 6605، ص 7. 10. سرزمين اسلام، ص 523؛آلبانى تنها كشور اروپايى كه بالاترين درصد مسلمانان را دارد، مقاله نگارنده، مجله مكتب اسلام، سال 33، شماره اول، ص 71، كيهان فرهنگى، سال هشتم، شهريور 1368، مقاله محيط طباطبايى در خصوص آلبانى و نيز همان مجله، سال نهم، مرداد 1371، ص 57 – 56. 11. مجله زمزم، دى و بهمن 1381 و نيز ماهنامه مبلّغان، شماره 63، ص 134. 12. درسى از مكتب حسين، سيد محمد شيرازى، ترجمه احمد صادق اردستانى، ص 26 – 25، مردان علم در ميدان علم، ج 2، ص 96. 13. جام جم شماره 270، مبلغان، ش 63، ص 136. 14. گلبانگ مسجد، ش 32، ص 6. 15. مجله پيام حوزه، شماره 19، ص 78. 16. عاشورا در سرزمين، ج 3، ص 30 – 29. 17. تاريخ عزادارى، ص 389، مجله چشم انداز، شماره، اول، آبان 1373، ص 92 – 89؛ گلستان قرآن، دوره جديد، ش 59، ص 8 – 6.

قرض الحسنه

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«مَن اَقرَضَ اَخاهُ المُسلِمَ كانَ لَهُ بِكُلِّ دِرهَمٍ أَقرَضَه وَزنُ جَبَلِ أُحُدَ مِن جِبالِ رَضوى وَ طُورِ سَيناءَ حَسَناتٍ. و اِن رَفِقَ بِهِ فِى طَلَبِهِ، تَعَدّى بِهِ عَلَى الصِّراطِ كَالبَرق الخاطِفِ اللّامِعِ بِغَيرِ حِسابٍ وَلاعَذابٍ.» (وسائل الشيعه، ج 13، ص 88)
كسى كه به برادر مسلمانش قرض بدهد، به اندازه هر درهمى كه به او مى‏دهد. به بزرگى كوه اُحد از كوه‏هاى رضوى و طور سينا، براى او پاداش‏هايى هست و اگر در مورد گرفتن طلب خود با آن مؤمن، مدارا و رفاقت كند، همانند برق خيره كننده و درخشان، بدون حساب از روى پل صراط بگذرد.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«مَن أَقرَضَ مُؤمِناً قَرضاً يَنتَظِرُ بِهِ مَيسُورَهُ، كانَ مالُه فى زكاة، و كان هو فِى صَلاةٍ مِنَ المَلائِكَةِ حَتّى يُؤَدِّيِه».
(وسائل الشيعه، ص 87؛ثواب الاعمال، ص 308)
كسى كه به مؤمنى تا مدّتى كه او توان اداى آن را داشته باشد، قرض بدهد، مال او به عنوان زكات است (و ثواب زكات را دارد) و قرض دهنده تا هنگام اداى قرض، مورد درود فرشتگان است.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«وَ مَن شَكا إلَيهِ أَخُوهُ المُسلِمُ فَلَم يُقرِضهُ حَرَّمَ اللّهُ عَزّ وَ جَلَّ عَلَيهِ الجَنَّةَ.» (وسائل الشيعه، ج 13، ص 88)
كسى كه برادر مؤمنش (بر اثر نادارى) به او شكايت نمايد و او قرض الحسنه به آن برادر دينى ندهد، خداوند بهشت را بر او حرام مى‏گرداند.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«مَن احتاجَ إِلَيهِ أَخُوهُ المُسلِمُ فِى قَرضٍ و هُوَ يَقدِر عَلَيهِ فَلَم يَفعَل، حَرَّمَ اللّهُ عَلَيهِ رِيحَ الجَنَّة» (بحارالانوار، ج 103، ص 138)
كسى كه برادر مسلمانش بر اثر تهيدستى به قرض گرفتن از او نياز دارد و او با اين كه توانايى قرض دادن را دارد، قرض ندهد، خداوند بوى بهشت را بر او حرام مى‏كند.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«مَن يَمطُلُ عَلى ذِى حَق حَقَّهُ و هُوَ يَقدِرُ عَلى أَداءِ حَقِّه فَعَلَيهِ كُلَّ يَومٍ خَطِيئَةُ عَشّارٍ» (وسائل الشيعه، ج 13، ص 85)
كسى كه در مورد اداى حقّ كسى امروز و فردا كند، با اين كه توانايى دادن آن را دارد، هر روز گناه يك دهم بگير(رباخوار)، برگردن او خواهد آمد.
پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«مَن أَنظَرَ مُعسِراً كانَ لَهُ عَلَى اللّهِ فِى كُلِّ يَومٍ صَدَقَةٌ بِمِثلِ مالَهُ عَلَيهِ حَتّى يَستَوفى حَقّه». (بحارالانوار، ج 103، ص 151)
كسى كه بدهكار تهى‏دستى را مهلت دهد، بر خداست كه براى او به اندازه طلبش، هر روزه پاداش صدقه بدهد، تا آن هنگام كه طلبش را به او پرداخت كنند.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«مَن أَرادَ أَن يُظِلَّهُ اللّهُ فِى ظِلِّ عَرشِهِ يَومَ لاظِلَّ اِلّا ظِلَّهُ، فَليُنظِر مُعسِراً أَو لِيَدَع لَهُ عَن حَقِّهِ .» (بحارالانوار، ج 103، ص 150 – 151)
كسى كه مى‏خواهد خداوند او را در آن روزى كه سايه‏اى جز سايه خدا نيست، در سايه عرش خود، قرار دهد، به بدهكار مهلت دهد و يا حقّش را به او ببخشد.

پيامبر اكرم صلى اللّه عليه و آله و سلم:
«مَن يَسَّرَ عَلى مُؤمِنٍ وَ هُوَ مُعسِرٌ، يَسَّرَ اللّهُ عَلَيه حَوائِجَهُ فِى الدُّنيا وَ الآخِرَة». (بحارالانوار، ج 103، ص 152 – 153)
كسى كه بر مؤمنى كه در تنگنا قرار گرفته، آسان بگيرد و به او مهلت دهد، خداوند به او در مورد نيازهاى دنيا و آخرتش آسان مى‏گيرد.

امام باقر عليه السلام:
«أَوَّلُ قَطرَةٍ مِن دَمِ الشَّهِيدِ كَفّارَةٌ لِذُنُوبِهِ اِلّا الدَّينَ، فَاِنّ كَفّارَتَهُ قَضاؤُهُ.» (وسائل الشيعه، ج 13، ص 83)
نخستين خونى كه از پيكر شهيد به زمين مى‏ريزد، كفّاره و پاك كننده همه گناهان او است، مگر قرض و بدهكارى‏اش كه كفّاره آن، فقط اداى آن است.

امام صادق عليه السلام:
«السُّرّاقُ ثَلاثَةٌ: مانِعُ الزَّكاةِ، وَ مُستَحِلُّ مُهُورِ النِّساءِ و كَذلِك مَن اِستَدانَ وَ لَم يَنو قَضاءَةُ.» (بحارالانوار، ج 103، ص 146)
دزدها سه دسته‏اند: ترك كننده زكات، حلال داننده مهريّه زنها براى خود و كسى كه قرض بگيرد و نيّت اداى آن را ننمايد.

امام صادق عليه السلام:
«ما مِن مُسلِمٍ أَقرَضَ مُسلِماً قَرضاً حَسَناً يُرِيدُ بِهِ وَجه اللّهِ اِلّا حَسِبَ اللّهُ لَهُ أَجرَها كَحِسابِ الصَّدَقَةِ حَتّى يَرجِع إِلَيهِ.»
(وسائل الشيعه، ج 13، ص 87، ثواب الاعمال،ص 308)
هر مسلمانى كه براى رضاى خدا به مسلمانى قرض الحسنه بدهد، حتماً خداوند پاداش آن را مانند پاداش صدقه‏دادن حساب مى‏كند، تا هنگامى كه آن قرض به او باز گردد.

امام صادق عليه السلام:
«مَكتُوبُ عَلَى الجَنَّةِ: اَلصَّدَقَةُ بِعَشرٍ، وَ القَرض بِثَمانِيَةَ عَشَرَ، وَ اِنَّما صارَ القَرضُ اَفضَلَ مِنَ الصَّدَقَةِ، لِأَنّ المُستَقرِضَ لايَستَقرِضُ اِلّا مِن حاجَةٍ، و قَد يَطلُبُ الصَّدَقَةَ مَن لايَحتاجُ اِلَيها.» (بحارالانوار، ج 103، ص 139)
بر در بهشت نوشته شده است: پاداش صدقه ده برابر، ولى پاداش قرض دادن، هجده برابر است.
پاداش قرض به اين دليل از پاداش صدقه بيش‏تر است كه قرض گيرنده جز از روى نياز قرض نمى‏گيرد، ولى صدقه گيرنده گاهى با اين كه نياز ندارد، صدقه مى‏گيرد.
پاورقي ها:

«و أنفقوا فى سبيل الله و لا تلقوا بأيديكم إلى التهلكة و أحسنوا إن الله يحبّ المحسنين» (سوره بقره، آيه‏195)
و در راه خدا انفاق كنيد و خود را به دست خود به هلاكت ميفكنيد و نيكى كنيد كه همانا خدا نيكوكاران را دوست مى‏دارد.
اين آيه پس از آيه جهاد آمده است و نشان مى‏دهد كه بايد همزمان، انسان با جان و مال خود در راه خدا انفاق كند گو اينكه جهاد نياز به مال دارد و بدون انفاق مال، جهاد امكان پذير نخواهد بود. اگر رسول خدا صلى اللّه عليه و آله در آغازكار احتياج به شمشير على عليه‏السلام داشت قطعا نياز به اموال خديجه سلام اللّه عليها نيز داشت و هر دو باهم، به كمك رسالت آمدند و اسلام را به پيروزى رساندند.
از آن كه بگذريم، گذشتن از جهان نيز انفاق به حساب مى‏آيد زيرا جهادگر از جان خود كه مايه زندگى و حيات است مى‏گذرد. ولى در مورد انفاق و گذشتن از مال خداوند مى فرمايد : خود را با دست خود به هلاكت نياندازيد. و من بر اين باورم كه خداوند در هر دو كار يعنى گذشتن از جان و از مال ما را دستور مى‏دهد كه خود را به هلاكت نيندازيم.
مقصود از اين جمله چيست ؟ برخى خيال مى‏كنند كه خداوند در مورد جهاد ابتدائى نيز مى‏خواهد ما را نهى كند از اين كه خود را به كشتن بدهيم و همين آيه را مورد استدلال قرار مى‏دهند كه امام حسين عليه‏السلام نمى بايست خود را به هلاكت بيندازد با اينكه مطمئن بود كه با عدد اندك نيروهايش توان مقابله با آن ارتش تا دندان مسلح را نداشت. اينها قطعا در جهل فرو رفته‏اند و غرض از آيه را هرگز نفهميده‏اند. در صورتى مى‏توان گفت كه نبايد خود را به كشتن دهيم كه در مقابل پس انداز درستى نداشته باشيم و با اين تجارت بزرگى كه امام حسين عليه‏السلام كرد، ارزش دارد كه انسان خود و تمام فرزندان و بستگانش را هم به كشتن وادارد. زيرا اگر جان خود را از دست مى‏دهد هدف خود را نگه مى‏دارد و هدف آنقدر والا و مقدس است كه تمام اولياى خدا جان و مال خود را فدايش كردند.
در صورتى جان ارزشمند است و بايد انسان خود را در معرض هلاكت قرار ندهدكه در مقابل چيز ارزشمندترى به دست نمى آورد. اگر در ليلة المبيت، حضرت أمير عليه‏السلام خود را در معرض تير دشمنان قرار نمى داد، جان پيامبر در خطر جدى بود. آيا روا نيست انسان جان خود را فداى جان پيامبر كند؟ آنگاه كه مردم ايران با دست خالى خود را در برابر توپ و تانك شاه قرار مى دادند و به أمر امام خمينى قدس سره خود را فداى هدف و آرمان مقدسشان‏كردند، برخى از نابخردان هرچند در لباس روحانى هم بودند با مسخره به اين كار نگاه مى‏كردند و امام را متهم مى‏ساختند كه مردم را به هلاكت مى‏اندازد و چيزى عايدش نخواهد شد.
اينها نمى دانستند و هنوز هم نمى دانند كه تكليف شرعى در اين است كه انسان جان و مال خود را فداى اسلام و قرآن كند و در جائى كه اسلام در خطر است، معنى ندارد كه من خود را نگه دارم و از دفاع سرباز زنم بگذار قرآن و احكام قرآن را پايمال كنند ! اين است كه بايد آرمان را در نظر گرفت ، اگر آرمان ارزش فداكارى دارد و خطر جدى متوجه آن است چاره‏اى جز خود را فداى آن كردن و جان باختن نيست ولى اگر كشته شدن در برخى از موارد ارزشمند نيست و يا آنكه فايده‏اى عائد ما نمى شود نبايد خود را با دست خود به هلاكت بيندازيم. اگر با گذشتن از مال مى‏شود هدف را نگه داشت، لازم نيست جان خود را فدا كنيم. و بالاتر اينكه اگر هدف هم مقدس است و ارزشمند ولى با كشتن من نتيجه‏اى عائد آن نمى شود در اينجا تقيه مطرح مى‏گردد و انسان خود را براى موقعيت ديگرى بايد نگه دارد. البته اينچنين مسائلى خصوصا آنها كه مربوط به امت اسلام مى‏شود نياز به ديد بالاتر و افق باز تر و علم فزونتر دارد و اين تكليف را هر كس نمى تواند با فكر خود بداند.. اينجا جائى است كه مرجع تقليد تشخيص مى‏دهد و مقلد پيروى مى‏نمايد.
نكته ديگرى كه لازم به تذكر است اين است كه در صورت نياز به جان باختن و تشخيص موضوع از سوى مقام والاى مرجعيت، نبايد به نتيجه‏اش نگريست، چه بسا بر من واجب باشد كه از جان خود بگذرم و از اسلام و قرآن دفاع كنم ولى انقلاب اسلامى محقق نشود و كشورم از سلطه بيگانه خارج نشود. هميشه شرط نيست كه ما به صورت ظاهر پيروز شويم، ممكن است خداى نخواسته جنگى پيش بيايد و بسيارى از مردم بيگناه كشته شوند و در ظاهر پيروزى بر دشمنان هم محقق نگردد. اما وظيفه جنگيدن و از جان گذشتن باشد خصوصا در موارد دفاع كه اصلا نبايد به نتيجه نگريست بلكه وظيفه را بايد با دقت جستجو وتعقيب كرد ولو بلغ ما بلغ.
حال از مسأله جهاد كه بگذريم، اصل ظاهرى آيه در مورد انفاق در راه خدا است يعنى انفاق بايد به گونه‏اى باشد كه خود را به هلاكت نيندازيم و معنايش اين است كه نبايد در بذل و بخشش اسراف و زياده روى كرد. همچنان كه بخل ورزيدن عيب و ننگ است، اسراف كردن و خود را به روز سياه نشاندن نيز عيب بزرگ و نابخشودنى است. و اين كه مى‏فرمايد خود را به هلاكت نيندازيد ممكن است هردو مورد را در بر گيرد يعنى اگر بخل ورزيديد و در راه خدا انفاق نكرديد به هلاكت معنوى مى‏افتيد و آخرتتان را از دست مى‏دهيد و اگر زياده روى و اسراف كرديد، به هلاكت مادى و دنيوى گرفتار مى‏شويد. پس در هر دو صورت هلاكت است و انسان بايد همواره حد اعتدال و ميانه روى را در پيش گيرد نه افراط و نه تفريط.
در آخر آيه مى‏فرمايد “و أحسنوا ان الله يحب المحسنين” احسان كنيد زيرا خداوند نيكوكاران را دوست مى‏دارد. برخى از مفسران بر اين باورند كه مقصود از احسان، حسن ظن به خدا است يعنى كه انفاق كنيد و راه اعتدال را پيش گيريد و از اختلال در روزى و معاش نهراسيد ولى اين احتمال خيلى بعيد به نظر مى‏رسد هرچند مطلب درست است زيرا احسان غير از حسن ظن است. و عجيب است كه برخى مفسران چنين تفسير كرده‏اند. و برخى نيز گفته‏اند مقصود از احسان اين است كه انسان به هنگام بذل و بخشش در راه خدا با اخلاق خوب برخورد كند و محتاجان و فقرا را از خود نراند و با آنان خوش برخورد باشد. اين تفسير جالبى است ولى تفسير ديگرى هم هست كه دلالت بر ميانه روى و اعتدال دارد و نيكوكارى را به آن معنى توجيه كرده است كه اين هم تفسير خوبى است. به هرحال نيكوكارى و احسان خود امر بسيار مهمى است كه خداوند در موارد زيادى آن را مورد نظر قرار داده است و هميشه بايد نيكوكار و محسن بود. خداوند ما را جزء نيكوكاران قرار دهد. آمين رب العالمين.

پاورقي ها:

منتشره از سوى مركز پژوهش‏هاى راهبردى دانشگاه تل‏آويو درباره شكست‏هاى جنگ دوم لبنان براى اسراييل‏
حزب اللّه بر اين اساس كه توانست 33 روز سرپا بايستد و در روز آخر جنگ بيش از 200 موشك كاتيوشا پرتاب كند، خود را پيروز جنگ اعلام نمود. پس از پايان جنگ وضع اسراييل بهتر نشد. تهديد در شمال و موشك‏ها همچنان موجود است. جنگ ثابت كرد كه مى‏توان شمال را براى مدت طولانى فلج كند. در حقيقت شكاف‏هاى موجود ميان مراكز تصميم‏گيرى و توانمندى‏هاى ارتش اسراييل ثابت شد. ارتش اسراييل 130 هزار گلوله شليك كرد و 10 هزار حمله هوايى انجام داد و در آن آنقدر از بمب استفاده كرد كه مهمات تقريباً به حد قرمز رسيد و مى‏بايست كمبود از داخل و خارج اسراييل جبران مى‏شد. در اين ميان نبرد زمينى هيچ تأثيرى بر روند جنگ نگذاشت. حتى كشته شدن نيروهاى حزب اللّه نتوانست مانع از شليك موشك‏هاى كاتيوشا شده و تصميم‏گيرى‏هاى رهبران اين حزب را تحت تأثير قرار دهد. اسرائيل در پايان اين جنگ فرسوده شده بود.
برخى منابع از اولمرت نقل مى‏كنند كه گفت: از 21 روز اين جنگ 20 روز آن بيهوده بود. كسى نمى‏دانست كه 1 روز ديگر نيز فقط ناكامى و شكست را به همراه دارد. وزرا، افسران و تحليلگران و در حقيقت همه به جز اولمرت، پرتز و حالوتس بر اين امر اتفاق نظر داشتند كه اسراييل پس از 14 ژوئيه موفقيتى بسيار اندك به دست آورد كه بهاى آن هرگز متناسب نبود. موفقيت‏هايى كه اولمرت از آن سخن مى‏گويد. مربوط به روزهاى اول و پيش از وارد شدن خسارت به ارتش اسراييل و بروز بحران عميق در آن است كه رفع پيامدها و عوارض آن مدتهاى مديد به طول مى‏انجامد.
در اين ميان «رون تيره» از مقامات سابق واحد اطلاعات نيروى هوايى اسراييل با اشاره به استفاده بى رويه از زور توسط ارتش اسراييل و تلاش اين ارتش براى اجراى شيوه جنگ عراق در لبنان اينگونه نوشت: درست است كه فهرست شكستها در جنگ دوم لبنان طولانى است اما ريشه آن در ديدگاه نادرست اسراييل در زمينه ايجاد و استفاده از قدرت و زور نهفته است. اشتباه اول آن است كه در سالهاى اخير تمام آموزش‏ها و راهبردها بر اساس مقابله با تهديد ايران و فلسطينى‏ها صورت گرفت و به ساير جنبه‏ها توجهى صورت نگرفت.
دومين اشتباه آن است كه اينگونه فرض شد كه در صورت بروز چنين جنگى اسراييل فقط بايد مانع از هدف قرار گرفتن مرزها شود و سومين اشتباه آن بود كه بايد به جاى انهدام توانمندى‏هاى دشمن، وى را زمين گير كرد امرى كه در جنگ عراق توسط نيروهاى آمريكايى به مرحله اجرا درآمد. بدين سبب در جنگ دوم لبنان مقاومت اسراييل دچار اين توهم شدند كه مى‏توانند با كم‏ترين درگيرى با دشمن و با بهايى اندك همه چيز را به نفع خود پايان دهند.
همين امر باعث شد ارتش در اين جنگ فقط به خط آتش انديشيده و از امكانات لازم براى تحقق پيروزى‏هايى كه در گذشته به دست آورد، استفاده نكند. و موجب عدم موفقيت ارتش اسراييل در تحت فشار قرار دادن حزب اللّه شد به گونه‏اى كه اين حزب در يك روز بيش از 200 فروند موشك كاتيوشا شليك كرد و افراد حزب اللّه خسارات و تلفات سنگينى به ارتش وارد كردند علاوه بر آنكه جنگ هيچ تأثيرى بر اراده سياسى حزب نگذاشت و نيروهايش در اكثر درگيرى‏ها عقب نشينى نكردند. درست است كه حزب اللّه آتش بس را ترجيح داد اما به باور خودش و طرف‏هاى منطقه‏اى پيروز شد زيرا چند صد رزمنده حزب اللّه در برابر 4 لشكر ايستاده و ضربات مهلكى به ارتش اسراييل وارد ساختند. آنهايى كه اخبار جنگ را پيگيرى مى‏كردند، مى‏دانند كه ارتش اسراييل ديگر آن ارتش سابق نيست و سرباز اسراييلى و غربى در برابر موانعى كه در جنگ پديد مى‏آيد، ضعيف بوده و با دشوارى مواجه مى‏شود. خبر بد از جنگ لبنان آن بود كه شكست خورديم.
«نوعام اووير» پژوهشگر اسراييلى نيز با اشاره به نوع برخوردهاى نيروهاى هوايى با موشك‏هاى كوتاه و دوربرد حزب اللّه نوشت: به رغم موفقيت نيروى هوايى در جنگ، اين موفقيت‏ها بسيار محدود بود و مانع از شليك موشك‏هاى حزب اللّه نشد و قدرت اين حزب را تحت تأثير قرار نداد. اين جنگ براى كسانى كه قبل از جنگ فكر مى‏كردند نيروهاى هوايى مى‏تواند به تنهايى تهديد موشكى بر ضد اسراييل را از ميان بردارد نشان داد كه به سختى در اشتباهند. جنگ ثابت نمود كه مقابله با موشك نه در هوا بلكه بر روى زمين ميسر مى‏باشد و اسراييل همچنان در معرض موشك‏هاى كوتاه برد از سوى لبنان يا نوار غزه و چه بسا كرانه باخترى قرار دارد. درست است كه نيروى هوايى امكان مقابله با چنين موشك‏هايى را دارد با اين حال نمى‏تواند و نبايد تنها و اصلى‏ترين بازيگر و نقش آفرين در اين زمينه باشد.

پاورقي ها:

شهادت نامه‏ها
تعداد فراوانى از رزمندگان كفر ستيز دوران دفاع مقدس پيش از آنكه قباى سبز شهادت را بپوشند، اين توفيق بزرگ الهى را پيدا كردند كه به طريقى – در خواب يا بيدارى، با ندا و سروشى يا الهامى ربانى و مانند آن – از پرواز عاشقانه خود آگاه شوند. گويا آن عزيزان ملزم به كتمان اين علم نبودند، بلكه به عكس مأموريت داشتند آن را در قالب نوشته‏اى – اعم از نامه يا وصيتنامه و جز آن – به ديگران منتقل كنند. انتشار اين علم به ديگران فلسفه و حكمتهاى زيادى ممكن است داشته باشد. به نظر مى‏رسد هر يك از آنها آماده ساختن ديگران براى غم جانكاه شهادتشان بوده‏اند. البته اين حكمت در مورد شهادتنامه‏هايى كه ديگران از محتواى آنها قبل از پرواز شهيد آگاهى يافته بودند، مى‏تواند درست باشد. ولى در مورد شهادتنامه‏هايى كه بعد از عروج شهيد به دست مردم رسيده، صادق نيست. احتمالاً فلسفه آن(1) تكريم و بزرگداشت شهيد بوده. يعنى خداوند مى‏خواسته به اين وسيله به ديگران منزلت والاى شهيد و برخوردارى او از علم به شهادت خويش را اعلام فرمايد تا مردم به مقام وى غبطه بخورند و كوشش نمايند همپايه او شوند يا در راهى كه او رفته، گام بردارند. به هر حال در اين نوشتار نامه‏ها و وصيتنامه‏ها و آثار مكتوبى از شهدا كه در آنها شواهد و قراين و نشانه‏هاى صريح كه دلالت بر اطلاع آن فرهيختگان از پروازشان مى‏كند، گرد آمده است. البته فقط به نقل آن بخش از اين آثار پرداخته‏ايم كه مرتبط با موضوع بوده است. دخل و تصرّفى هم در آنها نكرده‏ايم فقط در جاهايى كه در عبارتها نقصانى مشاهده مى‏شد، كلمه يا كلماتى را در كروشه افزوده‏ايم، زيرا معتقديم كه پيام نامه‏ها و وصيت نامه به اندازه كافى غنى و با ارزش‏اند و نيازى به تغيير ندارند. و چون ساده و بى پيرايه بيان شده‏اند، محتاج به شرح و توضيح نمى‏باشند.
مأخذ اين نوشتار – اضافه بر چند منبع چاپى – پرونده‏هاى برخى از شهداى استام قم و استان آذربايجان غربى و شهرستان دامغان است. به خاطر خدا صبر كنيد
سيد مجتبى تاج زاده قمى در نامه‏اى كه ظاهراً آن را به عنوان وصيتنامه نگاشته، بعد از حمد و سپاس خداوند گويد:«پدرجان، مادرجان، خواهران و برادران عزيزم، اگر از شهادت من غمى بر شما وارد شد، ياد پسر فاطمه(س) كنيد. به ياد صحنه كربلا با آن سختيهايش و به ياد غريبى اباعبداللّه(ع) اشك بريزيد. و براى مصيبت زينب(س) گريه كنيد… و به خاطر خدا صبر كنيد بر آنچه كه بر شما وارد مى‏شود…شكر خدا را به جا آوريد كه چنين سعادتى(شهادت) را به من، و چنين فرزندى را به شما ارزانى داشت… تا بتوانيم پيش خدا بگوييم كه ما پيرو حسين هستيم.» دارم متولد مى‏شوم‏
شهيد سيد ابوالفضل شيخ زاده در وصيتنامه گويد:«خداوندا، اى معبود، به اين بنده حقير و گناهكارت، ذليل و معصيت كارت سعادت و لياقت ديدار عطا نمودى و شهادت را روزيش فرمودى. معبودا، بى نهايت تو را شكر گويم از اينكه مرا به ديدن ياران بردى، و ما را در آن دنيا با ياران حسين(ع) همنشين ساختى. اين احساس را در خود مى‏بينم كه دارم (تازه) متولد مى‏شوم، زندگى جاويدان خود را آغاز مى‏كنم.» به زيارت خداى كعبه شتافتم‏
شهيد سيد مجيد آذرنگ در فرازى از وصيت نامه خطاب به والدينش گويد:«از شما مى‏خواهم كه بعد از شهادت من همچون كوه استوار….باشيد. و افتخار كنيد كه يكى از فرزندان ناقابلتان را در راه خدا فدا كرديد. اى پدر و مادر، اگر شما به زيارت كعبه رفتيد، من هم به زيارت خداى كعبه شتافتم. اگر شما با لباس سفيد محرم شديد، من هم با لباس رزم احرام كردم. شما در روز عيد قربان گوسفند قربانى كرديد و من، خودم را. شما سعى بين صفا و مروه، نموديد، من بين خيمه و قتلگاه. شما با سنگ رمى جمره كرديد و من با فشنگ شيطانهاى ملحد و منافق را نشانه رفتم. شما حجرالاسود را بوسه زديد و من ريگهاى تفتيده كربلاى جنوب را…»
مجيد در دنباله به مادرش گويد:«اميدوارم كه خداوند اين قربانى را از توى هاجر به فضلش قبول فرمايد.» خدا امانتش را گرفت‏
شهيد سيد طاهر دارابى چهره‏قانى در وصيتنامه خطاب به همسرش گويد:«من امانتى بودم كه خداوند متعال به شما داده بود. و اكنون خداوند امانتش را از شما گرفته. شما شكرگزار باشيد كه امانتش را به خودش تحويل داديد. اى همسرم، من بعد از شهادت،
شما را به خدا مى‏سپارم…» احساس كرده‏ام به لقاء اللّه مى‏شتابم‏
ابوالفضل مرادى در وصيتنامه مى‏نويسد:«من بارها در خود تفكر مى‏كردم. مى‏انديشيدم كه آيا اين فيض عظيم و گرانبها – كه همانا شهادت است – نصيب من حقير مى‏گردد؟ و در حال حاضر اين را در خود احساس كرده‏ام كه با بدنى پاره پاره به لقاء اللّه مى‏شتابم و جمال دل آراى پيغمبر(ص) و ائمه معصومين را از نزديك نظر (مى)كنم. و اين باعث سربلندى من است.» از تمام خويشاوندان خداحافظى مى‏كنم‏
ابوالفضل پاروبخش در وصيتنامه گويد:«خدايا، خوشحالم از اينكه به من توفيق دادى كه پاى به پاى رزمندگان در جنگ با كفار بجنگم و عاقبت در راه تو شهيد شوم.»
وى در فراز ديگر خطاب به والدينش مى‏نويسد:«از شما بيشتر تشكر مى‏كنم. از اينكه مثل پدران و مادران ديگر براى من گريه نكنيد. چون (در اين صورت) وظيفه خود را (خوب) انجام داده‏ايد و خوشحال هم باشيد كه فرزندتان در راه خدا و قرآن و اسلام شهيد شده است.»
ابوالفضل در پايان گويد:«از تمام خويشاوندان خداحافظى مى‏كنم و آنها را به خداوند تبارك و تعالى مى‏سپارم…خداحافظ. ان شاء اللّه ديدار در بهشت موعود.» اناللّه و انا اليه راجعون‏
على رحيمى در وصيتنامه گويد:«وصيتم را آغاز مى‏كنم. وصيت يك پاسدار كه سرتاپايش عشق به خدا دارد. وصيت يك پاسدار كه به خاطر حفظ ناموس و حيثيت اسلام از خانه‏اش و زن و بچه‏اش دست كشيده و به ديار غربت سفر كرده كه اميد به بازگشت ندارد كه بازگشت او فقط به سوى بقية اللّه مى‏باشد. انا للّه و انا اليه راجعون…»
شهيد در بخش ديگر خطاب به پدرش مى‏نويسد:«سخنى چند با پدرم. بس افتخار مى‏كنم كه پدرى همچون شما دارم(كه) فرزندش را در راه اسلام مى‏دهد. هيچ نگران نباشيد كه من همچون على اكبر،ياور حسين هستم. و به يقين مى‏دانم كه شما نيز حسين‏وار در مرگ فرزندتان صبر خواهيد كرد…شما بايد صابر باشيد و افتخار كنيد كه فرزندتان به خاطر اسلام و نگهدارى از حيثيت مملكت اسلامى به شهادت مى‏رسد.»
وى در جاى ديگر خطاب به مادرش مى‏گويد:«و تو اى مادر…سعى كن… صداى (گريه) تو را دشمن نشنود، كه دشمن را اعتبارى نشايد. آنها از گريه مادر شهيد برداشت غلط دارند…(اگر) مادرى براى فرزندش گريست، فكر مى‏كنند كه مادر شهيد از شهادت فرزندش پشيمان است.»
شهيد در آخر وصيتنامه به همسرش مى‏نويسد:«همسرم، تو را سفارش مى‏كنم كه در تربيت فرزندانم كوشا باشى، و در شهادتم صابر…» نگذاريد خون ما پايمال شود
هادى ولى مهانى در بخشى از وصيتنامه خطاب به پدر و مادرش گويد:«پدر و مادر عزيزم…اين را هم مى‏دانم كه از دست دادن فرزند خيلى سخت است ولى خواهشى كه از شما دارم اين است كه مبادا در ميان چشم مردم براى من گريه كنيد. چون خون من از خون حضرت قاسم رنگين‏تر نيست.»
و در فراز پايانى وصيتنامه خطاب به دوستان و رفقا گويد:«مى‏خواهم كه سلاح مرا به زمين نگذاريد و نگذاريد كه خون ما – كه با خون شهيدان كربلا گره خورده -…هدر برود و پايمال شود.» بالأخره شهيد شدم‏
ابوالفضل هادى‏زاده از جمله دلاور مردانى بود كه مى‏دانست شهيد مى‏شود. وى در قسمتى از وصيتنامه خويش – كه آن را در تاريخ 8/3/61 نگاشته – گويد:«آرى اى پدر و مادر مهربانم، من هم بالأخره به آرزوى ديرينه خود رسيدم و تا آنجا كه خون در رگم بود، براى پايدار ماندن لواى اللّه اكبر و اسلام،دست از تلاش و كوشش در راه اسلام عزيز برنداشتم تا بالأخره شهيد شدم.» رسيدن به آرزوى ديرينه‏
محمد حسن براتيان نيز از عروج خويشتن باخبر بود. وى در جايى از وصيتنامه خويش گويد:«پدر و مادرم من به آروزى ديرينه‏ام يعنى شهيد شدن در راه خدا و براى خداى رسيدم.» مبادا از مرگ من ناراحت شوى‏
سيد جعفر جوينده در وصيتنامه ابراز مى‏دارد:«پدرم، درود خدا بر تو باد كه با امضاء نمودن رضايتنامه براى من، در حقيقت شهادتنامه مرا امضا نمودى. مادرم، چون كوه استوار باش و فكر مكن كه جوانت از دنيا رفته…مادرم، مبادا از مرگ من ناراحت شوى… برادرم، اگر بعد از من باز هم جنگ بود، جبهه را از ياد نبر… مادرم و پدرم، اگرچه در طول زندگى كوتاهم، فرزند خوبى برايتان نبودم، ولى…مرا حلال كنيد… پدر عزيزم و ارجمندم…اميدوارم كه اين حقير را عفو بفرماييد. چونكه من در مدت زندگيم شما را آزار دادم و حالا هم حتى بعد از مرگم نيز شما را دردسر مى‏دهم… پدر عزيز و ارجمندم، بعد از شهادت من، همسرم هر وقت كه خواست، مى‏تواند ازدواج كند… و يك خواهش از شما دارم. و (آن) اين است كه هر موقع سر نماز و دعا هستيد، همسر من را دعا كنيد… چونكه واقعاً اسوه بود و حق همسردارى را ادا نمود، گرچه اين زندگى شيرين كوتاه بود.»

پى‏نوشت‏ها: –

1. (اين فلسفه در مورد شهادتنامه‏هاى نوع اول هم مى‏تواند صادق باشد. يعنى شهادتنامه‏هاى نوع اول مى‏تواند دستكم دو حكمت داشته باشد.
2. در مواردى كه مأخذ نامه يا وصيت نامه در پاورقى ذكر نشده، از پرونده‏هاى شهدا سود جسته‏ايم. عذرخواهى از يكبار شهيد شدن‏
عباس پاينده در وصيتنامه مى‏نويسد:«گمانم، رؤياها و تصورها دارند به حقيقت مى‏پيوندند و انگار كه خدايا، حقيقتاً مى‏خواهى مرا به ميهمانى حضرت ابوالفضل دعوت نمايى، خدايا، من حقير كه هستم كه براى رضاى تو فدا شوم؟ خدايا، منِ ذليل كى مى‏توانم با ياران تو و در زمره شهيدان تو باشم؟ خدايا، به جلال و شكوهت خود بر من ببخشاى كه فقط تنها يكبار مى‏توانم در راه تو شهيد شوم.» شهادت آرزوى من بود
حسين جهانگيريان در فرازى از وصيتنامه مى‏نويسد:«بسيارى از شبها وقتى همه مى‏خوابيدند، سرم را زير رختخواب مى‏كردم و آنچنان اشك مى‏ريختم كه بالش زير سرم خيس مى‏شد و از خداوند عاجزانه مى‏خواستم كه شهادت، اين فوز عظيم را نصيب من بگرداند. و هميشه اميدوار بوده‏ام و هستم و مى‏دانم كه ان شاء اللّه به فوز عظيم شهادت نايل مى‏آيم.»
و در جايى ديگر خطاب به مادرش مى‏نويسد:«اى مادرى كه در تمام سختيهاى زندگى، يار و ياور و مونس من بودى، همچون كوه باش و چون كوه استقامت كن، و لحظه‏اى از ياد خدا و دعا براى امام غافل نباش. و با شهادت من ناراحت نباش چرا كه خداوند مى‏فرمايد: در خانواده‏اى كه كسى شهيد شود، من جاى او را مى‏گيرم.»
و در فراز ديگر به پدرش عرض مى‏كند:«اميدوارم كه با شهادت خود، شما را پيش خدا روسفيد نمايم. اگر من شهيد شدم – كه ان شاء اللّه مى‏شوم – ناراحت مباش كه شهادت آرزوى من بود.»
  پاورقي ها:

كرامت در لغت به معناى شرافت، اصالت، سخاوت، بزرگوارى، بزرگ منشى، آبرو، حيثيت و ضد پستى آمده است.
كرامت، دور شدن از هر پستى و فرومايه‏گى و نائل شدن به شرافت و بزرگوارى تعريف شده است كه به دارنده اين صفت، كريم مى‏گويند، كريم غير از كبير و عظيم است، كريم، به معناى بخشنده بدون چشم داشت است.(1)
در زبان فارسى، معادل كلمه كريم، كلمه خاصى نداريم، لذا در جمله‏اى كريم را به دارنده روح بزرگوارى و منزّه از هر پستى آورده‏اند.
كريم در مقابل دَنى و كرامت در مقابل دنائت و لئامت است، هم چنان كه جُود در مقابل بُخل قرار گرفته است، كرامت تنها دورى از پليدى و پستى نيست، بلكه وصف كمالى است كه بايد آن كمالات را بدست آورد، كرامت با اين معنا يك نحوه وجود و هستى است كه كامل‏ترين مصداق آن، خداوند است، بلكه خداوند عالى‏ترين درجه كرامت وجودى و عين هستى كرامت مى‏باشد.(2) «اقرء و ربّك الأكرم»(3) بخوان پروردگارت را كه كريم‏ترين كريمان است،«تبارك اسم ربّك ذى الجلال و الاكرام»(4) مبارك باد نام پروردگار شكوهمند و بزرگوارت.
حق غنى است، برو پيش غنى‏

نزد مخلوق، گدايى بس كن(5)

هر چند كه لفظ كرامت براى خدا و غير خدا به كار مى‏روند ولى بايد بدانيم، كرامتى كه براى خداوند است مانند علم و هستى خداوند، عين ذات خداوند است، و كرامت در انسان، وقتى كرامت به مرتبه متوسط و پايين رسيده است با ماهيّت انسان همراه مى‏شود و انسان كريم مى‏گردد، كرامت در انسان صفتى است كه بايد انسان با تلاش خود آن را به دست آورد، لذا امكان دارد انسانى بدون كرامت و يا داراى كرامت در مرحله پايينى باشد، ولى كرامت در خداوند، اين فرض محال است، چون كرامت خداوند مانند علمش عين ذات خداوند است.
كرامت براى انسان‏ها داراى مراتبى است كه مرتبه اعلاى آن مثل نبوت، ولايت و شهادت است كه يك صفت نفسانى است و لازمه آن افاضه‏اش از خداوند به انسان است، بايد خداوند آن را به انسان عطا كند، لذا امام حسين عليه‏السلام به نبوت رسيدن حضرت محمد صلوات اللّه عليه را براى خاندان خودش كرامت الهى خوانده است «اللهم انى احمدك على أن اكرمتنا بالنبوّة»(6) خداوندا، تو را شكر كه با نبوت “خاتم الانبياء صلوات اللّه عليه” به خاندان ما كرامت بخشيده‏ايد.
و در زيارت امام حسين عليه السلام مى‏خوانيم: «اللّهم اشهد أنه وليك…الفائز بكرامتك اكرمته بالشهادة»(7) خداوندا شهادت مى‏دهم كه امام حسين عليه السلام ولى‏اللّه است…و شما با شهادت به او كرامت بخشيده‏ايد.
شهادت و نبوّت كرامت الهى هستند كه به هر كسى بخشيده نمى‏شود، انسان بايد خود را به مرحله‏اى برساند كه توان كسب اين كرامات الهى را به دست آورد تا خداوند اين فيض الهى را نصيبش بكند.
جز فيض وجود او نباشد هرگز

جز عكس نمود او نباشد هرگز
مرگ است اگر هستى ديگر بينى‏

بودى جز بود او نباشد هرگز(8)
كراماتى كه در مرحله نبوت، ولايت و شهادت قرار دارد، معادل سخاء، جود و هبه نيست، جود و هبه و سخاوت صفات نسبى هستند كه به اندازه تلاش و كوشش انسان به دست مى‏آيند، لذا هرگاه اكرام و تكريم، معادل جود و هبه آورده شود، آن اكرام و تكريم مرحله پايين‏تر از كرامت مرحله نبوت، ولايت و شهادت است.(9) براى رسيدن به هر مقدارى از كرامت در مراحل پايين نياز به تلاش است، و هر كس به اندازه تلاش و كوشش خود نتيجه مى‏گيرد. منشأ كرامت‏
خداوند، انسان را از خاك خلق كرده است “انى خالق بشراً من طين”(10) بشر را از گل آفريديم، وقتى انسان كامل شد «سوّيته»(11)،«و نفخت فيه من روحى»(12) از روح خودم در انسان دميدم و به ملائك دستور داد، وقتى روح در انسان دميده شد، «فقعواله ساجدين»(13) بر او سجده كنيد و درباره اين خلقتش، خداوند به خودش تبريك گفت، «فتبارك اللّه احسن الخالقين»(14) و در اين خلقت خود را بهترين خالق ناميده است و اين موجود برتر را براى جانشينى خود در روى زمين قرار داده است، «انى جاعل فى الارض خليفة»(15) و انسان براى رسيدن به اين خلافت الهى تلاش مى‏كند.
اى پريروى كه گلبرگ ترت ساخته‏اند

زچه رو قلب ز خارا بترت ساخته‏اند؟!
پسر خاك بدين حُسن و لطافت؟ عجب است‏

ز بهشتى، نه زخاك پدرت ساخته‏اند
ثمر خو برخى بوسه شيرين باشد

آخر اى سرو! براى ثمرت ساخته‏اند(16)
خداوند بخشى از كرامات كه كرامت در خلقت مى‏باشد را در درون انسان قرار داد و او را كريم خلق كرده است «و لقد كرّمنا بنى آدم»(17) خداوند به همه انسانها اين كرامت نفسانى را داده است، يعنى انسان را با كيفيت برتر و ويژه‏گيرى ممتازترى نسبت به موجودات ديگر خلق كرده است.
رازى است درون آستينم‏

رمزى است برون زعقل و دينم‏
در زمره عاشقان سرمست‏

بى‏قيد زعار صلح و كينم‏
در جرگه طير آسمانم‏

در حلقه نمله زمينم‏
دلباخته جمال يارم‏

وارسته ز روضه برينم‏
در غمزه چشم گل عزاران‏

بيزار زناز حورعينم‏
گويم به زبان بى زبانى‏

در جمع بتان نازنيم‏
اى نقطه عطف راز هستى‏

برگير ز دوست جام مستى(18)
انسانى كه كريم خلق شده است، شايستگى به سمت آوردن كرامت بيشتر را نيز دارد، «و فضّلناهم على كثير ممّن خلقنا تفضيلا…»(19)ما انسان را بر بسيارى از مخلوقات برترى داديم، خداوند كريم در صدر اين آيه شريفه، كرامت نفسى و درونى انسان، و در ذيل همين آيه، كرامت نسبى و اكتسابى انسان را بيان مى‏كند، و اين كرامت نسبى را انسان براى الهى شدن بايد بدست آورد(20) كه بدست آوردن آن نيز در سايه لطف خداوند است.
گر بر سر كوى دوست راهى دارم‏

در سايه لطف او پناهى دارم(21)
راه كسب اين كرامات الهى علم و عمل صالحى است كه معلمش خداوند كريم باشد، كه در قرآن فرمود: «خلق الانسان، علمه البيان»(22) خداوند كريم انسان را خلق كرد و به او نعمت بيان داده است و به وسيله نعمت بيان انسان را بر موجودات عالم برترى داده است، اين نعمت بيانى كه خداوند در زمان آفرينش به انسان داده است، همان استعداد و ويژگى فطرى انسان است كه در درون انسان قرار داده شده است تا انسان سخن بگويد(23) و ناطق باشد«إقرأ و ربّك الأكرم، الذى علّم بالقلم، علّم الانسان ما لم يعلم»(24) پروردگار كريمت را بخوان كه علمى را بوسيله قلم به شما داد كه انسان بدون عنايات الهى به آن علوم نمى‏رسد.
امام خمينى فرمود: خداوند در اين آيه علم و جهت آن را توصيه فرمود، علم مطلق و دانش مطلق، مطلوب نيست، چه بسا دانشى كه بر ضد انسانيت انسان و بر ضد كرامت انسان است، لكن دانشى كه جهت داشته باشد، براى خدمت به بشر باشد، به اسم رب باشد، توجه به ربوبيت الهى داشته باشد، توجه به اسم خدا داشته باشد، آن قرائت و آن علم در خدمت انسان است.(25) و موجب كرامت و شرافت انسان است.
بردار كتاب از برم و جام مى‏آور

تا آنچه كه در جمع كتب نيست بجويم‏
از پيچ و خم علم و خرد رخت ببندم‏

تا بار دهد يار به پيچ و خم مويم(26)
علمى كه موجب شرافت و كرامت انسان مى‏شود را خداوند كريم در روز خلقت انسان و در حضور ملائك، به انسان تعليم داد«علّم آدم الاسماء كلّها ثمّ عرضهم على الملائكة»(27) خداوند همه اسم‏ها را به حضرت آدم(ع) تعليم داد و همه آن علوم را بر ملائكه عرضه كرد و بعد فرمود«أنبؤنى بأسماء هؤلاء»(28) اين اسمهايى كه تعليم دادم را بيان كنيد «قالوا سبحانك لاعلم لنا»(29) ملائك گفتند: خداوند منزه است، ما نمى‏دانيم، خداوند به آدم فرمود: «يا آدم أنبئهم بأسمائهم»(30) اى آدم، براى ملائك اسمها را بيان كن «فلمّا أنباهم بأسمائهم»(31) و آدم اسمها را بيان كرد. امام خمينى فرمود: علم به اسماء كه خداوند به حضرت آدم(ع) آموخت، علم به حقايق اسماء بود، علم به ديدن فانى شدن مخلوقات در حق بود كه حقيقت اسميت به آن متقوّم است، نه علم استدلالى و علم به مفاهيم و كليات و اعتباريات، اين علم استدلالى را ابليس داشت كه استدلال كرد(32) «انا خيرٌ منه خلقتنى من نار و خلقته من طين»(33) مرا از آتش و انسان را از خاك خلق كردى، لذا من برتر هستم، اين علم استدلالى محض كه شيطان هم داشت موجب شرافت نيست، علمى كه جهت الهى داشته باشد موجب كرامت و شرافت است يعنى انسان بايد براى الهى شدن تكيه بر آموخته‏هاى خود نكند بلكه همه آنها را جنبه الهى بدهد تا داراى ارزش شوند.
تا تكيه گهت عصاى برهان باشد

تا ديدگهت كتاب عرفان باشد
در هجر مجال دوست تا آخر عمر

قلب تو دگرگون و پريشان باشد(34)
خداوند در كلاس درسش به حضرت آدم(ع) جنبه الهى علوم را آموخت، در همين كلاس بود كه خداوند عملاً ثابت كرد كه انسان مى‏تواند كمالات الهى را كسب كند و ملائك توان كسب آن را ندارند.
قدسيان را نرسد تا كه به ما فخر كنند

قصّه علم الاسماء به زبان است هنوز(35) راه كسب كرامت‏
براى رعايت اختصار طريقهاى كسب كرامات الهى را در دو طريق عمده الهام قلبى و وحى به انبياء الهى برمى‏شماريم.
الف: تعليم كرامات الهى از طريق قلب‏
خداوند كريم گاهى از طريق نفس و جان انسان، اين كرامات را روزى انسان مى‏كند«و نفسٍ و ما سوّاها فألهمها فجورها و تقواها»(36) قسم بر نفس و جان انسان، و قسم به آنكه اين نفس را به كمال رسانده، بر انسان فجور و تقوا را الهام كرديم.
اين پيامهاى الهى كه به قلب انسان مى‏رسد براى نشان دادن حقيقت و رساندن انسان به كمال است.
گل نيست بلكه غنچه باغ سعادت است‏

كزجان دوست بر دل آگاه مى‏رسد
آن روى با طراوت و آن موى عطرگين‏

از خيمه‏گه گذشته به خرگاه مى‏رسد
از خطّه حقيقت و از خيمه مجاز

برخاسته به خلوت دلخواه مى‏رسد
آن نغمه فرشته فردوس جاودان‏

بر گوش جان مى زده گهگاه مى‏رسد(37)
اين تعاليم الهى كه از طريق نفس و جان، به انسان داده مى‏شود، تعليم مستقيم الهى براى بشر است، انسان هرچه بيشتر خود را از مرحله استدلال عقلى به مرحله عشق و عمل صالح برساند، اين تعليم‏هاى الهى را بيشتر دريافت مى‏كند «يقولوا سمعنا و أطعنا و اولئك هم المفلحون»(38) مؤمنان مى‏گويند، شنيديم و اطاعت مى‏كنيم، اينها رستگارانند، انسان‏هاى درست كار در همه جا و همه حال با خدا هستند و هميشه مورد لطف و عنايت الهى واقع مى‏شوند.
همه جا منزل عشق است كه يارم همه جاست‏

كور دل آنكه نيابد به جهان جاى تو را
با كه گويم كه نديده است و نبيند به جهان‏

جز خم ابرو و جز زلف چليپاى تو را
دكّه علم و خردبست، در عشق گشود

آنكه ميداشت بسر علت سوداى تو را(39)
اين تعاليم الهى از طريق نفس براى همه انسان‏ها وجود دارد، امّا كسى كه راه‏هاى كسب اين تعاليم را به وسيله حجابهاى مختلف ببندد، ديگر نمى‏تواند اين الهامات را دريافت كند:
بر لب كوثرم اى دوست ولى تشنه لبم‏

در كنار منى از هجر تو در تاب و تبم‏
روز من با تو به شب آمد و شب با تو به روز

در فراق رُخ ماهت، گذرد روز و شبم(40)
اين طريقه‏هاى كسب كرامات الهى براى انسان مهيا شد تا او در مسير الهى تا مرحله اعلاى انسانى يعنى انسان كامل شدن طى طريق بكند، و تا به خليفه خدا شدن بر روى زمين برسد، «انى جاعلٌ فى الارض خليفه»(41) خداوند انسان را براى خلافت الهى بر روى زمين خلق كرده است و مسير آن را براى انسان آماده ساخته است، در اين مسير كرامات الهى، فقط خداوند كريم بايد مورد نظر انسان باشد.
آنكس كه ره معرفت اللّه پويد

پيوسته زهر ذرّه خدا مى‏جويد
تا هستى خويشتن فراموش نكند

خواهد كه ز شرك، عطر وحدت بويد(42)
بايد دانست كه قلب پاك جاى دريافت الهامات پاك الهى است والّا سر از شرك و گمراهى درخواهد آورد.

ب: تعليم كرامات الهى از طريق پيامبران الهى‏
خداوند كريم اكثر تعليمات كرامات الهى را از طريق پيامبران الهى براى بشر فرستاده است «كما ارسلنا فيكم رسولاً منكم يتلوا عليكم آياتنا و يزكيكم و يعلّمكم الكتاب و الحكمة و يعلمكم ما لم تكونوا تعلمون»(43) پيامبرى از شما برايتان فرستاديم كه آيات ما را براى شما تلاوت كند و شما را تزكيه كند و حكمت را به شما بياموزد و آنچه كه نمى‏توانستيد به آن دست بيابيد را به شما تعليم بدهد.
آنچه كه انسان نمى‏تواند به تنهايى به دست آورد، بلكه بايد خداوند براى انسان بفرستد علوم الهى است كه از جمله آنها كرامات و اخلاقيات الهى است، همه انبياء براى تعليم كرامات اخلاقى مبعوث شدند و پيامبر اكرم، حضرت محمد صلوات اللّه عليه و آله براى تكميل آن كرامات اخلاقى برگزيده شده‏اند فلذا حضرتش فرموده‏اند: «إنما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق»(44) من براى به كمال رساندن اخلاق مبعوث شدم.
نور خدا در رسول اكرم پيدا

كرد تجلى ز وى به حيدر صفدر(45)
پيامبران الهى انسان‏ها را به سوى ايمان به خدا و اخلاق و شرافت الهى دعوت مى‏كنند، آنهايى كه طالب كرامات الهى هستند وقتى نداى پيامبران را شنيده‏اند كه دعوت به ايمان مى‏كنند به خدايشان ايمان مى‏آورند.
«ربّنا إننا سمعنا منادياً ينادى للايمان ان آمنوا بربّكم فآمنّا»(46) پروردگارا شنيديم كه منادى ندا در داد كه به پروردگارتان ايمان بياوريد و ما ايمان آورده‏ايم.
آن كه زمين و آسمانش جا نيست‏

بر عرش برين و كرسيش مأوا نيست‏
اندر دل عاشقش بگنجد اى دوست‏

ايمانست اين و غير از اين معنا نيست(47)
وقتى ايمان در قلب انسان جاى گرفت و انسان جنبه الهى يافت و خدايى شد، خداوند براى اين انسان راه كسب كرامات الهى را تا مرحله نهايى كمالات «كان قاب قوسين او أدنى»(48) باز مى‏كند، اين انسان الهى، آنقدر در كمالات بالا مى‏رود كه فاصله بين او و خدايش كمتر از فاصله قوس دو كمان مى‏شود، خداوند در اين آيه شريفه، شهود اعلاى پيامبر صلوات اللّه را بيان كرده است، اين شهود براى اولياى الهى با تفاوت مراتب وجود دارد.(49)
گر تو آدم زاده هستى “علّم الاسماء” چه شد

“قاب قوسينت” كجا رفته است “أو أدنى” چه شد
بر فراز دار فرياد “انا الحق” مى‏زنى‏

مدّعى حق طلب! “إنيت و إنا” چه شد(50)
انسان براى كسب اين مقامات و كرامات الهى بر روى زمين پاگذاشته است و اين مسير را با راهنمايى پيامبران الهى طى مى‏كند، ولى بايد بداند كه دشمن قسم خورده انسان، شيطان، هميشه در كمين است تا انسان را از طريق الهى دور كند«فبعزتك لأغوينّهم اجمعين»(51) به عزتت (خدا) سوگند، همه آدمها را گمراه مى‏كنم.
انسان براى رهايى از نقشه‏هاى شيطان بايد آن دام‏ها را بشناسد تا در آنها گرفتار نشود.
طوطى باغ محبت نرود كلبه جغد

بازفردوس كجا كلب معلم باشد؟!(52)
در اين مسير الهى تا انسان سستى نكند، شيطان نمى‏تواند گزندى به انسان برساند، انسان مافوق همه موجودات است و مى‏تواند بر تمام نقشه‏هاى شيطان غلبه بكند و آنها را براى تكامل خود قرار بدهد، چون شيطان سگ دست آموزى است كه در لبه پرتگاه گناه بسته شده است، هرگاه انسان به گناه نزديك شد شيطان پارس مى‏كند، اگر انسان از پارس او درس درستى بگيرد از گناه دور مى‏شود و الّا به شيطان نزديك مى‏شود و شيطان او را در بند خود مى‏گيرد. موانع كسب كرامت‏
براى رسيدن به كمالات انسانى و كرامات الهى بايد اول مانع‏هاى كسب كرامت را شناخت و آن صفات سلبى را از خود دور نمود تا شرايط و صلاحيت كسب كرامات الهى فراهم شود، همه آن موانع را براى رعايت اختصار در دو مانع عمده تمرّد و دنياطلبى جمع مى‏كنيم. الف – طغيان و تمرّد:
كسى كه خوى تمرّد و سركشى دارد نمى‏تواند در برابر فرمان خداوند مطيع محض باشد، اولين متمرّد شيطان بود كه در برابر دستور خداوند براى سجده با تكبّر گفت: «انا خيرٌ منه، خلقتنى من نارٍ و خلقته من طينٍ»(53) من بهتر از انسان‏ام، مرا از آتش خلق كردى و انسان را از خاك خلق نمودى.
تا كوس انا الحق بزنى خودخواهى‏

در سرّ هويتش تو ناآگاهى‏
بردار حجاب خويش از سر راه‏

با بودن آن هنوز اندر راهى(54)
انسان نيز همانند شيطان، تا خوى تمرّد و سركشى را در وجودش دارد، نمى‏تواند مطيع فرمان الهى باشد. «كلّا إن الانسان ليطغى ان رآه استغنى»(55) انسان تا اينكه دنيا و سرمايه‏اش را ديد طغيان و تمرّد مى‏نمايد و خود را بى‏نياز فرض مى‏كند، انسان بايد اول از قيدهاى ما و من دنيا آزاد بشود تا به كمالات و كرامات الهى وصل شود.
آنكه سر در كوى او نگذاشته آزاده نيست‏

آنكه جان نفكنده در درگاه او دلداده نيست‏
نيستى را برگزين اى دوست اندر راه عشق‏

رنگ هستى هركه بر رخ دارد آدم زاده نيست‏
راه و رسم عشق بيرون از حساب ما و تواست‏

آنكه هوشيار است و بيدار است مست باده نيست‏
سر نهادن بر در او پابه سر بنهادن است‏

هركه خود را هست، داند پا به سر بنهاده نيست‏
سالها بايد كه راه عشق را پيدا كنى‏

اين ره رندان ميخانه است راه ساده نيست‏
خرقه درويش همچون تاج شاهنشاهى است‏

تا جدار و خرقه دار از رنگ و بو افتاده نيست‏
تا اسير رنگ و بويى، بوى دلبر نشنوى‏

هركه اين اغلال در جانش بود آماده نيست(56)
بايد اين طغيانها و اين تمرّدها را كنار گذاشت تا جان انسان آماده كسب كمالات و كرامات الهى بشود، خداوند از انسان پرسيد:«يا ايّها الانسان ما غرّك بربّك الكريم»(57) اى انسان چه چيزى تو را در برابر پروردگار كريمت مغرور ساخته است؟! اين همه غرور و سركشى در برابر خداوندى كه همه هستى از او است جز پوچى و نيستى معناى ديگرى نمى‏تواند داشته باشد.
مائيم و يكى خرقه تزوير و دگر هيچ‏

در دام ريا بسته به زنجير و دگر هيچ‏
خود بينى و خودخواهى و خودكامگى نفس‏

جان را چو روان كرده زمينگير و دگر هيچ‏
دربارگه دوست نبوديم و نديديم‏

جز نامه سربسته و تقصير و دگر هيچ‏
بگزيده خرابات و گسسته ز همه خلق‏

دل بسته به پيش آمد و تقدير و دگر هيچ‏
درويش كه درويش صفت نيست، گشايد

بر خلق خدا ديده تحقير و دگر هيچ‏
عالم كه به اخلاص نياراسته خود را

علمش به حجابى شده تفسير و دگر هيچ‏
عارف كه ز عرفان كتبى چند فراخواند

بسته است به الفاظ و تعابير و ديگر هيچ(58)
هر كس، چه گدا و چه پادشاه، چه بى سواد و چه عالم تا از طغيان من و ما بيرون نرود خود را در گرداب هيچ گرفتار كرده است، بايد از غرور و تمرّد بيرون رفت تا كرامات الهى را بدست آورد.
پيامبر اكرم صلوات اللّه عليه هنگامى كه آيه شريفه فوق را مى‏خواند، مى‏فرمود: «غرّه جهله»(59) جهل انسان او را مغرور كرده است، بايد اين جهل و ظلمت محض را كنار گذاشت و بوسيله نور معرفت الهى با راهنمايى پيامبران الهى به سوى خداوند كريم حركت كرد.
اى پير بيا به حق من پيرى كن‏

حالم ده و ديوانه زنجيرى كن‏
از دانش و عقل يار را نتوان يافت‏

از جهل در اين راه مددگيرى كن(60)
خداوند ريشه همه اين تمرّدها و سركشى‏ها را از نفس اماره مى‏داند كه انسان را به كارهاى زشت مى‏كشاند «إنّ النفس لأمارة بالسوء»(61)
فاطى اگر از طارم اعلى گذرى‏

از خاك گذشته از ثريا گذرى‏
هيهات، كه تا اسير ديو نفسى‏

از راه «دَنى» سوى «تدلىّ»گذرى(62)
انسان بايد از خوى تمرّد و طغيان در مقابل خداوند بگذرد و مطيع محض شود تا به كرامات الهى نائل آيد. ب – دنياطلبى:
دنيا كه از دَنى و دنائت گرفته شده است به معناى پستى است و در مقابل كرامت قرار دارد، البته بايد دانست كه زمين و آسمان و آنچه در آنها است مخلوق خداوند هستند و بدى ندارند «هو الذى خلق السماوات و الارض بالحق»(63) او خدايى است كه زمين و آسمان را به حقيقت خلق كرده است.
جز هستى دوست در جهان نتوان يافت‏

در نيست نشانه‏اى زجان نتوان يافت‏
در خانه اگر كس است يك حرف بس است‏

در كون و مكان به غير آن نتوان يافت(64)
و همه اين مخلوقات ثناگوى خداوند كريم هستند «تسبح له السماوات السبع و الارض و من فيهن و إن من شى‏ءٍ الا يسبّح بحمده»(65) تمام آسمان‏ها و زمين و آنچه در آنها است، همه موجودات، خداوند را تسبيح مى‏گويند.
ذرات جهان ثناى حق مى‏گويند

تسبيح كنان لقاى او مى‏جويند
ماكور دلان خامششان پنداريم‏

با ذكر فصيح راه او مى‏پويند(66)
و همه اين مخلوقات، تسبيح گويان به سوى خداوند حركت مى‏كنند.«هو الذى خلق الليل و النهار و الشمس و القمر كلٌّ فى فلك يسبحون»(67) او خدايى است كه روز و شب و خورشيد و ماه را آفريد، در حالى كه همه اينها در گردش‏اند و او را تسبيح مى‏گويند.
ذرات وجود عاشق روى ويند

با فطرت خويشتن ثناجوى ويند
ناخواسته و خواسته دلها همگى‏

هرجا كه نظر كنند در سوى ويند(68)
همه موجودات هستى سرباز خداوند هستند «و للّه جنود السموات و الارض»(69) همه آسمانها و زمين سرباز خدايند، حتى شيطان كه از درگاه خداوند رانده شده است، باز سرباز خدا است، او نمى‏تواند از دايره مخلوقات و سربازان خداوند، بيرون برود، انسان بايد از اعمال بر شيطان، براى مسير حقيقت خداى رحمان استفاده كند.
خواست شيطان بد كند با من ولى احسان نمود

از بهشتم برد بيرون بسته جانان نمود(70)
شيطان به خداوند گفت: «أرأيتك هذا الذى كرّمت علىّ»(71) تو اين انسان را بر من برترى دادى؟ «لأحتنكنّ ذرّيته الا قليلا؛(72) بجز عده كمى، همه فرزندان آدم را دهنى (لجام) مى‏زنم (و سوار مى‏شوم) همين شيطان كه دشمن قسم خورده انسان است بدون اذن خداوند نمى‏تواند كارى بكند.
زاده اسماء را با جنة المأوى چه كارى‏

در چم فردوس مى‏ماندم اگر شيطان نبودى(73)
لذا دنيا به خودى خود مذموم نيست، دنياى لهو و لعب، دنياى تفاخر و تكاثر مذموم است. «اعلموا انما الحيوة الدنيا لعب و لهو و زينة و تفاخر بينكم و تكاثر فى الاموال و الاولاد»(74) دنياى سرگرمى و بيهودگى و بازيهاى كودكانه، آرايش و خودنمايى جوانانه، جاطلبى و فخر فروشى در اموال و اولاد كه كار زمان پيرى و كهنسالى است مذموم است، دل بستگى به دنياى زائل شدنى كه سرابى بيهوده است و داراى يكى از اين پنج خصلتى(75) است كه در آيه فوق آمده است، مذموم است، بايد با عنايت خداوند كريم از اين قيدهاى باطل رها شد و رنگ الهى گرفت.
الا يا ايها الساقى زمى پرساز جامم را

كه از جانم فرو ريزد هواى ننگ و نامم را
از آن مى ريز در جامم كه جانم را فنا سازد

برون سازد ز هستى، هسته نيرنگ و دامم را
از آن مى‏ده كه جانم را زقيد خود رها سازد

بخود گيرد زمامم را فرو ريزد مقامم را(76)
دنياى مذموم، دنياى من و ما است، كه فرد همه چيز را براى خود مى‏خواهد و خود را برتر از همه چيز و همه كس بداند.
با چشم منى جمال او نتوان ديد

با گوش تويى نغمه او كس نشنيد
اين ما و تويى مايه كورى و كرى است‏

اين بت بشكن تا شودت دوست پديد(77)
بايد از اين امور اعتبارى و زائل شدنى دنيا كه براى انسان كمال حقيقى نفسانى و كرامات واقعى نمى‏آورد(78) جدا گرديد و به واقعيات متصل شد تا به محبوب واقعى رسيد و از ايشان كسب كرامات و كمالات الهى نمود.
فاطى ز علائق جهان دل بر كن‏

از دوست شدن به اين و آن دل بركن‏
يك دوست كه آن جمال مطلق باشد

بگزين تو و از كون و مكان دل بركن(79)
خداوند دل بستگى و وابستگى به دنياى اعتبارى و موهوم و قراردادى را نكوهيده است، «ذلك متاع الحيوة الدنيا»(80) همه اينها را متاع ناچيز دنيا دانسته است، بايد از اين متاع ناچيز دنيا رها شد و به سوى حقيقت الهى حركت كرد و همه چيز را رنگ و بوى الهى داد تا ارزش و اعتبار واقعى بيابند.
عاشقان روى او را خانه و كاشانه نيست‏

مرغ بال و پرشكسته فكر باغ و لانه نيست‏
گر اسير روى اويى نيست شو پروانه شو

پاى بند ملك هستى درخور پروانه نيست‏
مى‏گساران را دل از عالم بريدن شيوه است‏

آنكه رنگ و بوى دارد لايق ميخانه نيست‏
راه علم و عقل با ديوانگى از هم جداست‏

بسته اين دانه‏ها و اين دامها ديوانه نيست‏
مست شو ديوانه شو از خويشتن بيگانه شو

آشنا با دوست راهش غير اين بيگانه نيست(81)
كسى كه گرفتار مراتب اعتبارى و وابستگى مادى دنيا شود به راه دنائت سوق مى‏يابد و از كرامت محروم مى‏شود، چون دنائت و كرامت دو مسير جداى از هم و متضاد هستند، خداوند به پيامبراكرم صلوات اللّه عليه فرمود: «وذر الذين اتخذوا دينهم لعباً و لهواً و غرّتهم الحياة الدنيا و ذكّر به ان تبسل نفس بما كسبت»(82) رها كن آنها را كه دينشان را بازيچه گرفته‏اند، و به اموال دنيا مغرور شدند و تذكرشان بده كه هر كس با اعمالش خواهد بود.
اى وازده ترّهات بس كن‏

تكرار مكرّرات بس كن‏
اى عاشق شهرت دغل باز

بس كن تو خزعبلات بس كن‏
گفتار تو از براى دنياست‏

پيگيرى مهملات بس كن‏
بردار تو دست از سرما

تكرار مكرّرات بس كن(83)
خداوند در همين دنيا و به وسيله همين دنيا مسير كرامت و دنائت را به انسان نشان داده است و انسان را در انتخاب مسير آزاد گذاشته است، «ربّنا آتنا فى الدنيا حسنة»(84) خدايا در دنيا به ما حسنه عنايت كن. كسى كه در دنيا از خداوند حسنه بخواهد و در اين مسير قرار بگيرد، در آخرت نيز در همين مسير است «و فى الآخرة حسنه»(85) اين انسان به كرامت الهى مى‏رسد. و كسى كه در اين دنيا به موهومات و دنياى مذموم سرگرم باشد، «زيّن للذين كفروا الحياة الدنيا»(86) آنها كه كافر شدند دنيا برايشان زينت داده شد. اين دسته از انسانها به اندازه همين دنياشان بهره‏مند هستند، از كرامات الهى بهره‏اى ندارند.

تو راه جنّت و فردوس را در پيش خود ديدى‏

جدا گشتى ز راه حق و پيوستى به باطل‏ها
اگر دل داده‏اى بر عالم هستى و بالاتر

بخود بستى زتار عنكبوتى بس سلاسل‏ها(87)
لذا دنيا به خودى خود نه تنها بد نيست بلكه مظهر جمال و جلال خدا است، دنيا سراسر مجراى فيض الهى است، آئينه‏دار حق و آيت حق است،(88) انسانى كه در پى حقيقت است، در همين دنيا حقايق را مى‏يابد و انسانى كه در پى متاع ناچيز دنيا است به همان متاع ناچيز مى‏رسد.
خداوند دنيا را بيهوده و بازيچه خلق نكرده است «و ما خلقنا السماء و الارض و ما بينهما لاعبين»(89) ما آسمان و زمين و آن چه در بين آنها است را بيهوده خلق نكرده‏ايم. بلكه خداوند اينها را براى تكامل و رسيدن به كمالات و كرامات الهى خلق كرده است.
اين سرا بار افكن مى‏خوردگان راه يار است‏

با پريشان حالى و مستى و بيهوشى قرين است‏
از جهان هستى و ملك جهان بينى برون است‏

با گروه نيستى جويان عاشق، همنشين است‏
مسكن سوداگران روى يار گلعذار است‏

مركز دلدادگان آن نگار مه جبين است(90)
در اين دنيا خداوند همه شرايط را براى كسب كرامات الهى مهيا نموده است، انسان بايد از اين شرايط و امكانات براى كسب كرامات الهى استفاده كند و خود را الهى گرداند. شرايط كسب كرامت‏
انسان وقتى كه از دنائت دنيا رها شد، در واقع به صفت سلبى كرامت نائل آمده است، بايد براى كسب صفت ايجابى كرامت تلاش بكند، بهترين طريق كسب كرامات الهى، آموختن ازخداوند كريم است «فانّ ربى غنىٌّ كريم»(91) پروردگارم بى‏نياز و بخشنده است، بايد فقط از درگاه خداوند تقاضاى كرامت و شرافت نمود.
فخر است براى من فقير تو شدن‏

از خويشتن گسستن و اسير تو شدن‏
طوفان زده بلاى قهرت بودن‏

يكتا هدف كمان و تير تو شدن(92)
بايد از خداوند كريم تقاضاى كرم نمود«و جعلنى من المكرمين»(93) خداوندا ما را جزء آنهايى قرار ده كه به آنها كرم نموده‏اى، وقتى از خداوند كريم، كرم را بخواهيم، او كريمانه و بدون هيچ چشم داشتى، كرامت را همراه با عزت و شرافت عطا مى‏كند.
برخاست زعاشقى صفيرى‏

مى‏خواست ز دوست دستگيرى‏
او را به شرابخانه آورد

تا توبه كند به دست پيرى‏
از عشق دگر سخن نگويد

تازنده كند دلش فقيرى‏
اى نقطه عطف راز هستى‏

برگير ز دوست جام مستى(94)
خداوند كريم، كتاب كرامت (قرآن) را به وسيله ملائك مكرم بر رسول اكرم(ص) نازل نمود، «بايدى سفرة كرام بررة»(95)
جامى بنوش و بر در ميخانه شادباش‏

در ياد آن فرشته كه توفيق داد باش(96)
هر كس كه اراده كرامات الهى را كرده باشد با اين كتاب مكرم به سوى خداوند كريم حركت مى‏نمايد«فمن شاء ذكره فى صحف مكرمه، مرفوعة مطهرة»(97) از كتاب كريم(قرآن) و بلند مرتبه و پاك هر كس بخواهد پند مى‏گيرد.
قطره باده زجام كرمت نوشيدم‏

جانم از موج غمت همقدم دريا شد
مژده وصل به رندان خرابات رسيد

ناگهان غلغله و رقص و طرب برپا شد(98)
اين كتاب كرامت و انسان ساز، پيروانش را از ظلمت به نور هدايت مى‏كند«كتاب انزلناه اليك لتخرج الناس من الظلمات الى النور»(99) كتابى كه بر تو (پيامبر صلوات اللّه عليك) نازل كرديم براى خارج كردن همه مردم از ظلمت به سوى نور است. و آن نور چيزى جز حقانيت و كرامت الهى نيست.«اللّه نور السموات و الارض»(100) خداوند نور آسمانها و زمين است.
غير از در دوست در جهان كى يابى‏

جز او به زمين و آسمان كى يابى‏
او نور زمين و آسمانها باشد

قرآن گويد، چنان نشان كى يابى(101)
خلاصه كلام اينكه انسان براى رسيدن به كرامات الهى بايد خود را از طريق قرآن در مسير الهى قرار بدهد تا خداوند او را با عزت و احترام به جلو ببرد.
امواج حسن دوست چودرياى بى‏كران‏

اين مست تشنه كام غمش دركرانه است‏
ميخانه در هواى وصالش طرب كنان‏

مطرب به رقص و شادى و چنگ و چغانه است(102)
اين انسانى كه به سوى كرامات الهى حركت كرده است در واقع با همه هستى به سوى خداوند كريم مى‏روند و همه غرق در درياى كرامات الهى هستند. انسان كامل‏
انسانى كه در مسير كرامات الهى واقع شد در همين دنيا به آنجا مى‏رسد كه «كلّما دخل عليها زكريا المحراب وجد عندها رزقا»(103) هرگاه زكرياى پيامبر(ع) به محراب (محل عبادت) مريم عذرا(س) مى‏رفت در نزدش رزق شگفت آور مى‏يافت، خداوند كريم در همين دنيا روزى بهشتى به انسان مى‏رساند و سالك الى اللّه در اين طريق به آنجا مى‏رسد كه: «سبحان الذى أسرى بعبده ليلاً من المسجد الحرام الى المسجد الاقصى»(104) منزّه است خداى كه پيامبرش را در يك شب از مسجد الحرام(مكه) به مسجد الاقصى(قدس) برد و از آنجا پيامبرش را به عرش اعلاء برد،«و هو بالافق الاعلى، ثمّ دنا فتدلىّ، فكان قاب قوسين او ادنى»(105) و آن رسول در افق اعلاى كمال بود، آنگاه نزديك آمد بر او (به وحى حق) نازل گرديد(نزديكى كه) با او به قدر قوس و دو كمان يا نزديك‏تر از آن شد. رسول اللّه صلوات اللّه عليه در آنجا حقيقت وحى را ديد، هم چنان كه حضرت ابراهيم عليه‏السلام ملكوت آسمان و زمين را ديد.(106)
انسان در مسير الهى آنقدر پيش مى‏رود كه به درجه نهايى كمالات انسانى مى‏رسد و جانشين خداوند در زمين مى‏گردد، «إنى جاعل فى الارض خليفة»(107) من در زمين براى خود جانشين قرار خواهم داد.
امام خمينى فرمود: همه اين مقامات با تقواى الهى حاصل مى‏شود، كرامت در پناه تقوى و برترى به اخلاق فاضله و اعمال صالحه است،(108) إن اكرمكم عند اللّه اتقاكم»(109) با كرامت‏ترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست، كرامت با تقوى حاصل مى‏شود، هرچه تقوى بيشتر باشد كرامت بيشتر خواهد بود، هيچ استثنايى وجود ندارد، پيغمبر اكرم(ص) براى اين كه اتقاى ناس بود، اكرم ناس بود، اميرالمؤمنين براى اينكه بعد از رسول اللّه اتقى الناس بود، اكرم الناس بود، نسب و سبب در كار نيست.(110) اسلام براى هيچ گروهى ويژگى خاصى قرار نداده، تقوا و تعهد به اسلام تنها ويژگى و برترى براى كرامت انسان است.(111)
انسان كه اشرف مخلوقات خداوند است، رمز جاودانى‏اش تقواى الهى است كه در پناه آن به كرامات الهى نائل مى‏شود و جانشين خداوند بر زمين مى‏گردد.
اى صوت رساى آسمانى‏

اى رمز نداى جاودانى‏
اى قلّه كوه عشق و عاشق‏

وى مرشد ظاهر و نهانى‏
اى جلوه كامل اناالحق‏

در عرش مرفّع جهانى‏
اى نقطه عطف راز هستى‏

برگير ز دوست جام مستى(112)
انسان كامل نقطه عطف راز هستى است، به اميد رسيدن بشريت به كمالات و كرامات اعلاى انسانى كه در آن روز همه انسان‏ها الهى باشند. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. ابن منظور، لسان العرب، ج 12، بيروت داراحياء التراث العربى، الاولى 1408، ص 79 – 75؛ لويس معلوف، المنجد، ج 1، تهران، اسماعيليان، دوم، بى تا، ص 682؛ خليل جرّ، فرهنگ لاردس، مترجم، طبيبيان، حميد، تهران، امير كبير، دوم 1376، ص 1711. 2. جوادى آملى، عبداللّه كرامت در قرآن، تهران، مركز نشر فرهنگى رجا، سوم 1372، ص‏7. 3. سوره علق، آيه 3. 4. سوره رحمان، آيه 78. 5. امام خمينى، ديوان امام، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام، بيست و سوم، 1378، ص 172. 6. مناجات امام حسين عليه السلام. 7. زيارت اربعين امام حسين عليه السلام. 8. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 217. 9. جوادى آملى، كرامت در قرآن، ص 899. 10. سوره حجرات، آيه 29 ؛ سوره ص، آيات 72 و 71. 11. همان. 12. همان. 13. همان. 14. سوره مؤمنون، آيه 14. 15. سوره بقره، آيه 30. 16. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 303. 17. سوره اسراء، آيه 70. 18. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 287. 19. سوره اسراء، آيه 70. 20. جوادى آملى، كرامت در قرآن، پيشين، ص 18. 21. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 221. 22. سوره الرحمن، آيه 4 و 3. 23. مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، ج 1، تهران، دارالكتب الاسلاميه، سى و يكم، 1373، ص 178. 24. سوره علق، آيه 5 – 3. 25. امام خمينى، صحيفه امام، ج 13، تهران، مؤسسه تنظيم نشر آثار امام، دوم 1379، ص 448. 26. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 168. 27. سوره بقره، آيات 33 – 31. 28. همان. 29. همان. 30. همان. 31. همان. 32. امام خمينى، شرح جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام، پنجم 1380، ص 264 و 263. 33. سوره ص، آيه 76 و اعراف آيه 12. 34. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 207. 35. همان، ص 127. 36. سوره شمس، آيه 7 و 6. 37. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 85. 38. سوره نور، آيه 51. 39. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 42. 40. همان، ص 306. 41. سوره بقره، آيه 30. 42. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 215. 43. سوره بقره، آيه 151. 44. شيخ طبرسى، مكارم الاخلاق، بى جا، منشورات الشريف الرضى، السادس 1392 ق، ص 8. 45. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 254. 46. سوره آل عمران، آيه 193. 47. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 199. 48. سوره نجم، آيه 8. 49. مكارم شيرازى، ناصر، ج 22، پيشين، ص 491. 50. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 94. 51. سوره ص، آيه 82. 52. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 86. 53. سوره اعراف، آيه 12، سوره ص، آيه 76. 54. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 248. 55. سوره علق، آيه 7 و 6. 56. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 70. 57. سوره انفطار، آيه 6. 58. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 74. 59. شيخ طبرسى، مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج 10، بيروت، دارالمعرفة، بى تا، ص 682. 60. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 233. 61. سوره يوسف، آيه 53. 62. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 244. 63. سوره انعام، آيه 37. 64. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 201. 65. سوره اسراء، آيه 44. 66. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 211. 67. سوره انبياء، آيه 33. 68. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 212. 69. سوره فتح، آيات 7 و 4. 70. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 115. 71. سوره اسراء، آيه 62. 72. همان. 73. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 180. 74. سوره حديد، آيه 20. 75. علامه طباطبايى، سيد محمد حسين، الميزان فى تفسير القرآن، ج 19، ترجمه سيد محمد باقر موسوى، بنياد علمى و فكرى علامه طباطبايى، اول 1363، ص 339. 76. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 40. 77. همان، ص 214. 78. علّامه طباطبايى، ج 19، پيشين، ص 339. 79. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 232. 80. سوره آل عمران، آيه 14. 81. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 72. 82. سوره انعام، آيه 70. 83. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 308. 84. سوره بقره، آيه 201. 85. همان. 86. همان، آيه 212. 87. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 46. 88. جوادى آملى، عبداللّه، تفسير موضوعى قرآن مجيد، ج 2، بى جا، نشر فرهنگى رجا، دوم 1363، ص 583 و 582. 89. سوره انبياء، آيه 16. 90. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 60. 91. سوره نمل، آيه 40. 92. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 230. 93. سوره يس، آيه 27. 94. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 288. 95. سوره عبس، آيه 16 و 15. 96. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 129. 97. سوره عبس، آيات 14 – 12. 98. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 88. 99. سوره ابراهيم، آيه 1. 100. سوره نور، آيه 35. 101. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 241. 102. همان، ص 61. 103. سوره آل عمران، ص 37. 104. سوره اسراء، آيه 1. 105. سوره نجم، آيه 9 – 7. 106. جوادى آملى، عبداللّه، تفسير موضوعى قرآن مجيد، ج 2، ص 673. 107. سوره بقره، آيه 30. 108. امام خمينى، صحيفه امام،ج 6، پيشين، ص 453. 109. سوره حجرات، آيه 13. 110. امام خمينى، صحيفه امام،ج 6، پيشين، ص 314. 111. امام خمينى، صحيفه امام،ج 10، پيشين، ص 291. 112. امام خمينى، ديوان امام، پيشين، ص 289.

«از صدر اسلام به بعد پيوسته هرگونه حركتى از مسجد سرچشمه گرفته است. اين مسجد بوده است كه نيروى متحد، ضد كفّار و مشرك را پديد آورد.» «امام خمينى»
پايگاه عبادى سياسى
تجسّم خارجى يا مهم‏ترين پديده جغرافيايى در اسلام به شكل مسجد تجلّى مى‏نمايد. خداوند آن مسجدى را كه از روز نخست بر پايه تقوا بنا نهاده شده، شايسته‏تر مى‏داند. لمسجدٌ اسّس على التقوى من اوّل يوم؛(1) طبرسى در تفسيرش مى‏گويد مراد اين آيه هر مسجدى است كه برپايه طاعت الهى و نيّت خالصانه برپا گردد. البته وى قول‏هاى ديگرى را هم يادآورى مى‏كند و مى‏افزايد امكان دارد مسجد قبا و يا مسجدالنّبى باشد،(2) علامه طباطبايى تأكيد مى‏نمايد اين آيه به مسجد قبا نظر دارد و بين اين مسجد و مسجد ضرار مقايسه‏اى صورت گرفته است.(3)
بنابراين آنان كه انگيزه‏اى غير از پرهيزگارى و يكتاپرستى دارند نمى‏توانند به احداث مسجد همّت گمارند و قرآن افرادى را كه مسجدى براى زيان رسانيدن به مسلمين، تقويت كفر و تفرقه افكنى ميان مؤمنان ساختند محكوم مى‏كند. فرمان وحى از اين مكان كه به مسجد ضرار موسوم گرديد پرده برداشت و اهداف شوم بانيان آن را روشن نمود و به پيامبراكرم(ص) فرمان داد كه در آن نماز نخواند و نيز هرگونه فعاليتى در آن ممنوع است.(4) پيامبر فرمانى صادر كرد تا بر اساس آن اين مسجد را تخريب نموده و به آتش كشند و به زباله‏دانى تبديل كنند.
پس اغراض سياسى منفى كه از نقشه‏ها و توطئه‏هاى دشمنان اسلام حكايت دارد مى‏تواند در لباس زهد و تقوا و حربه مذهب آشكار گردد و از اين رهگذر به مسلمين ضربه بزند و با احداث مسجد مردم را بفريبد و بايد مراقب اين نيرنگ‏هاى خطرناك بود.
همچنين قرآن اجازه نداده است مشركان در حالى كه به كفر خويش گواهى مى‏دهند مساجد خدا را آباد كنند، اين گونه اشخاص اعمالى خراب دارند و در آتش دوزخ جاويدان هستند.(5)
و در آيه‏اى ديگر به كسانى اجازه داده شده كه مساجد را آباد و تعمير كنند كه به خدا و روز قيامت ايمان آورده و از خدا مى‏ترسند و نماز را اقامه نموده و زكات مى‏دهند.(6)
قرآن كسانى را كه مردم را باز مى‏دارند كه در مساجد نام خدا يادآورى شود و در خرابى اين اماكن مى‏كوشند مصداقى از ستم كارترين افراد دانسته است.(7) امام صادق(ع) خطاب به يكى از ياران خويش به نام يونس بن يعقوب مى‏فرمايد: ستمگران را حتى در ساختن مسجد نيز يارى مكن.(8) زيرا هرگاه آنان بخواهند از اين مكان پوششى براى ستم خويش بسازند يارى رسانيدن به آنان در راستاى تقويت بيدادگرى است نه احياى مسجد، پس مسجد مى‏تواند در گسترش عدالت اجتماعى نقش سازنده و مثبتى داشته باشد.
رسول اكرم(ص) در ربيع الاول سال سيزدهم بعثت مكه را به قصد يثرب(مدينه) ترك نمود، آن حضرت بعد از پيمودن حدود 400 كيلومتر در دوشنبه 12 ربيع الاول به دهكده قبا رسيد كه در دو فرسخى مدينه قرار داشت، پيامبر در اين آبادى شالوده مسجدى را ريخت كه قبا نام گرفت، خاتم رسولان اين مساجد را براى بنى عمروبن عوف بنا نهاد، آن حضرت به اين مسجد توجه ويژه‏اى داشت و هر شنبه با پاى پياده يا سواره از مدينه به قبا مى‏آمد تا در آن نماز بگزارد، اين همان مسجدى است كه قرآن به عنوان اولين مكان عبادى مسلمانان بدان اشاره دارد و فضيلت نمازگزارى در آن طى رواياتى مورد توجه پيامبر و ائمه هدى قرار گرفته است.(9) پيامبر در مدينه نيز مسجدى را بنيان نهاد كه تنها در آن نماز اقامه نمى‏گرديد بلكه مركز فعاليت‏هاى فرهنگى و تبليغى و سياسى مسلمانان تلقى گرديد، از بدو استقرار رسول خدا(ص) در مدينه كه مسجد به منزله پايگاه اساسى تمامى فعاليت‏هاى عبادى و سياسى مسلمين قرار گرفت، يكى از مهم‏ترين كاركردهاى آن حركت و جهاد بود، مقدمات فكرى و اجتماعى اكثر غزوات در مسجد تدارك مى‏شد و حضرت محمّد(ص) با بيان شيواى خود مسلمانان را در اين مكان براى جهاد با كفّار و مشركان بسيج مى‏نمودند. به يمن امنيتى كه در اين پايگاه توحيد و عبادت وجود داشت مردم براى گره‏گشايى امور اجتماعى به حضرتش مراجعه مى‏كردند و مشكلات جامعه را بر طرف مى‏نمودند. در جوار مسجد صفه‏اى براى بينوايان و مهاجران تهيدست ساخته شد تا در آنجا بسر ببرند، همين مسايل حكايت از آن داشت كه در اسلام ايمان از مسايل اجتماعى و سياسى جدا نيست و صرفاً يك آيين مذهبى معنوى نمى‏باشد بلكه با زندگى فردى و جمعى سر و كار دارد و ضمن آن كه همه را به تقوا و پارسايى فرا مى‏خواند از تدابير در امور سياسى و اصلاح اوضاع اجتماعى غفلت ندارد.(10)
امام خمينى در اين باره گفته است: «در صدر اسلام از همين مسجدها، جيش‏ها، ارتش‏ها، راه مى‏افتاده، مركز تبليغ احكام سياسى اسلام بوده، هر وقت يك گرفتارى پيدا مى‏شد صدا مى‏كردند كه «الصلوة بالجماعة» اجتماع مى‏كردند، آن گرفتارى را طرح مى‏كردند.»(11) مسجد كانون حماسه‏
بنابراين مسجد در ضمن اين كه مركز عبادت و تربيت معنوى است، كانونى براى مقاومت در برابر استبداد و سلطه گران وقواى استكبار مى‏باشد و بر همين مبنا تمامى فريادها، خروش‏ها و نهضت اسلامى بطور مستقيم و غير مستقيم از مساجد سرچشمه مى‏گرفت و روى همين جهت مسجد در تاريخ پرفراز و نشيب اسلام و خصوص تشيع بزرگ‏ترين پايگاه تجمّع مردم و از سويى مهم‏ترين خار چشم حكومت‏هاى ظالم و جفا پيشه بوده است و همواره آنان در صدد بوده‏اند با شيوه‏هاى گوناگون اماكن را به تعطيلى بكشانند امّا چون مستقيماً در برابر شور و احساسات، اراده قوى وايمان استوار مردم قرار مى‏گرفتند اين جسارت و توان را در خود نمى‏ديدند كه علنى در برابر افراد مسلمان بايستند و از طرق ديگرى وارد مى‏شدند و از آن جمله در چهره قداست و مذهب در مى‏آمدند و مسجد را تحت پوشش و استيلاى خود در مى‏آوردند البته مردم پس از چندى به اين تزوير پى مى‏بردند و با چنين حاكمانى به مخالفت بر مى‏خاستند و يا از شركت در مسجدى كه تحت سلطه زورمداران بود اجتناب مى‏نمودند و اگر امكان و اقتدارى را بدست مى‏آوردند اين مكان مبارك و مقدّس را از سلطه آنان مى‏رهانيدند.
در طول تاريخ، تمامى قيام‏ها از سرچشمه مسجد جرعه نوش بودند و فرياد بيدار باش و حركت عمومى از بالاى منابر سر داده مى‏شد و مردم بعد از سخنرانى‏هاى آتشين، روشنگر و كوبنده كه توسط گويندگان متعهد و مسؤول ايراد مى‏گرديد به كوچه‏ها و معابر مى‏ريختند و در برابر حكومت‏هاى ظلم پيشه به نبرد مى‏پرداختند و يا مرگى با عزت را پذيرا مى‏شدند يا بر تباهى‏ها غلبه مى‏يافتند، با اين وصف مى‏توان گفت مسلمانان عظمت و اُبُهت معنوى و سياسى خود را بايد مرهون مساجد بدانند و اين سنگرهاى تسخيرناپذير بودند كه بزرگ‏ترين نقش را در اين راستا ايفا كردند و بزرگ‏ترين سد در برابر هر جريان ضد ارزشى بوده و مى‏باشند. مسجد كوفه‏
كوفه كه در آغاز براى استقرار رزمندگان اسلام بوجود آمد بر كانون مركزى مسجد شكل گرفت و نخستين محل آن كه جزو مساجد چهارگانه به شمار مى‏رود مسجد بود، اين مكان مدتى محل تفسير آيات قرآن، بيان سنت رسول خدا(ص) و عرضه معارف اسلام و پايگاه ارشادها و هدايت‏ها و خروش‏هاى حضرت على(ع) بوده است، در همين مسجد آن حضرت از دو چهرگان و مؤمنان سست ايمان گلايه مى‏كند و زمينه حركت و مبارزه با پيمان شكنان (ناكثين)، و ستم پيشگان(قاسطين) و آشوب طلبان(مارقين) را فراهم آورد و سرانجام در محراب همين مسجد در سپيده دم نوزدهم رمضان سال چهلم هجرى به شهادت رسيد.(12)
در مسجد كوفه امام حسن مجتبى(ع) ضمن خطابه‏اى تاريخى از اهل بيت و حق مسلم آنان در خلافت سخن گفت و چون احساس نمود معاويه دست به عصيان زده و افرادى را براى اخلال گرى تقويت مى‏كند در پاسخ به اين ستيزه جويى مؤمنان را بسيج نمود تا با معاويه به نبرد برخيزند امّا به دليل شرايطى كه در سپاه خود مى‏ديد و تبليغات منفى امويان و نفوذ خوارج و وابستگان دشمنان در ميان نيروهاى مردمى، امام جنگ را ترك نمود و به صلح روى آورد، طرفين در مسجد كوفه اجتماع كردند و امام با بزرگوارى و متانت خاصى بر منبر مسجد قرار گرفت در بخشى از بيانات خويش فرمود: معاويه چنين وانمود كرده كه او را شايسته خلافت ديده‏ام ولى او دروغ مى‏گويد، بر اساس قرآن و قضاوت رسول اكرم(ص) ما از همه كس به حكومت اولى‏تريم.(13)
مختاربن ابو عبيده ثقفى براى مجازات جنايتكاران اموى كه در كربلا شرارت كرده و كارنامه‏اى ننگين از خود به جاى نهاده بودند، در كوفه قيام كرد، مركز خيزش وى مسجد جامع اين شهر است، او پس از مسلط شدن بر اوضاع شهر، در مسجد مذكور براى مردم خطبه‏اى حماسى خواند. سپس مراسم بيعت با وى با شور و هيجان وصف‏ناپذيرى آغاز شد.(14) جامع دمشق‏
يكى از مهم‏ترين حوادث دردناك تاريخ اسلام، حكومت جابرانه امويان مى‏باشد، معاويه به عنوان بنيان گذار اين سلسله ملعون از سال 41 تا 60 هجرى بر سرزمين شام حكومت كرد ولى عامل دوام سلطه‏اش، سياست بازى و دوروئى است و ماهيت شرك و ستم را در پرده‏اى از ريا و تزوير مخفى كرد و تنها پايگاه تبليغات مسموم وى در جهت انحراف افكار مردم از مسير صحيح اسلام و مشحون نمودن اذهان از ياوه سرايى‏ها و تهمت بر عليه عزيزترين بندگان خدا، مسجد جامع دمشق، بود، بعد از وى فرزند فاسدش همانند او از اين مكان مقدس استفاده سوء كرد و آن را بهترين جايگاه قدرت پوشالى خود مى‏دانست و براى قراردادن پوششى بر جنايات و مفاسد خويش هر صبح و شام به مسجد مى‏آمد و به عنوان نماز جماعت و سخنرانى از آن استفاده مى‏نمود امّا حادثه‏اى به وقوع پيوست كه سيماى كريه او را افشا ساخت، امام سجاد(ع) و عدّه‏اى از بازماندگان حادثه نينوا بعد از حماسه عاشورا، به عنوان اسارت به شام انتقال يافته و در خرابه‏اى اسكان داده شدند، روزى يزيد، امام چهارم را به اين مسجد فرا خواند و درحضور آن امام همام از خطيب مزدورى خواست بر فراز منبر رود و از فضايل بنى اميه و معايب دشمنان اين خاندان سخن بگويد، آن خطيب چنين كرد و چندان كه توانست در مدح آل ابوسفيان و عليه آل ابى طالب مطالبى بر زبان جارى نمود، امام زين العابدين(ع) چون اين سخنان ياوه و باطل را شنيد، روى به آن سخنران نمود و فرمود: واى بر تو، رضايت مخلوق را بر خشم خداوند برترى دادى، پس جايگاهت در آتش است، آنگاه از يزيد خواست تا اجازه دهد وى بر منبر مسجد رفته و مطالبى بگويد كه مايه خشنودى خداوند و ثواب براى حاضران در مسجد باشد. يزيد در آغاز نپذيرفت ولى با اصرار مردم قبول كرد و با كراهت اجازه داد امام به منبر برود. حضرت على بن الحسين(ع) طى بياناتى شيوا و جالب از فضايل اهل بيت سخن گفت و از حماسه كربلا و جنايت شقاوت پيشه‏گان اموى در كربلا گزارشى ارائه داد و با سخنان حماسى و روشنگر خويش مسجد را يكپارچه تبديل به فرياد، گريه و شور و هيجان نمود و ماهيت فساد و تباهكارى نظام استبدادى و اختناق اموى را رسوا ساخت و پايه‏هاى لرزان آن را رو به ويرانى نهاد. يزيد كه از اين افشاگرى سخت هراسناك و بيمناك گرديد به فكر چاره‏اى افتاد و مؤذن را فرمان داد اذان بگويد تا از اين راه جلو سخنان امام را بگيرد ولى حضرت سجّاد از اين سرود زيباى توحيد هم بهترين استفاده را نمود و عباراتى از آن را براى هدايت مردم به سوى حقايق ناب و حاكميت عدالت اسلامى بكار گرفت.(15) قيام‏هاى علويان‏
ازحوادث مهم سياسى در ايّام امامت امام صادق(ع) قيام زيدبن على در كوفه است، حركتى كه وى آغاز كرد نشان از نفوذ علويان در ميان مردمان عراق دارد، او با بهره‏مندى از چشمه پر فيض پدر يعنى امام سجاد(ع) ضمن آن كه به فضايل و معارفى آراسته گرديد خود را براى خيزشى عليه هشام بن عبدالملك، خليفه وقت اموى، مهيّا نمود، وقتى وى به كوفه آمد شيعيان و علاقه‏مندان به خاندان عترت در مسجد جامع كوفه گروه گروه نزدش مى‏آمدند و با زيد بيعت مى‏كردند، چون زمان قيام نزديك گرديد، زيد به ياران و هواداران وعده داد در چهارشنبه اول صفر سال 122 هجرى خروج خواهد نمود ولى وقتى خبر مذبور به گوش والى وقت كوفه يوسف بن عمر، رسيد، بيعت كنندگان با زيد را در مسجد تحت فشار سختى قرار داد و صرفاً از ميان 15000 نفر حامى زيد، 300 نفر موفق شدند به وى بپيوندند. در اين ميان نضربن خذيمه كه از ياران نزديك زيد بود، به او گفت: مردم را در مسجد حبس كرده‏اند، ما را به سوى ايشان ببر، زيد چنين كرد، اصحابش وقتى به مسجد رسيدند پرچم‏هاى خود را از بالاى درب‏ها داخل مسجد مى‏نمودند و مى‏گفتند اى اهل مسجد بيرون آييد و به ما ملحق شويد امّا از آن سوى سپاه اموى بر اين حاميان سنگ پرتاب مى‏كردند و نبردى سخت بين دو طرف در گرفت و باران تير به سوى مبارزان باريد و گرچه آنان فداكارانه مقاومت كردند ولى قيام با شهادت زيد به پايان رسيد، برخى از مورخان گفته‏اند، عدّه‏اى از كوفيان دعوت زيد را ناديده گرفتند و ماندن در حبس و گرفتار شدن در محاصره دشمن را بر پيوستن به فرزند امام چهارم ترجيح دادند.(16)
در عصر امام كاظم(ع) يكى از نوادگان امام حسن مجتبى(ع) به نام حسين بن على بن حسن كه شخصيتى ممتاز و مسلمانى راستين بود در هشتم ذيحجه سال 169 ه. در زمان خلافت هادى عباسى بر ضد حكومت ستمگر وقت قيامى را در سرزمين فخ، حوالى شهر مكه، سامان داد اين خروش مقدّس از مسجد اعلام و آغاز شد و روزهاى او.ّل انقلاب، مسجد مركز جنب و جوش و هيجان‏هاى مردم بود و در اين مكان، ستاد فرماندهى نهضت تشكيل گرديد، رهبرى قيام همراه با جمعى از شيعيان و علويان وارد مسجدالنبى گرديد و در حالى كه لباس و عمامه سپيدى پوشيده و شمشيرى برهنه در دست داشت بر فراز منبر رفت و انگيزه نهضت و علل آن را بطور اختصار بيان داشت. در آن سال جمعيت قابل توجهى براى زيارت بارگاه نبى‏اكرم به مدينه آمده بودند و در روز انقلاب و طى مراسم بيعت، در مسجد حضور داشتند به طورى كه مسجد از افراد پر شده بود، پس از انجام اين مراسم، نيروهاى مبارز در اين مكان گرد آمدند و مسلّح و آماده دفاع و منتظر واكنش دشمن گرديدند، سرانجام پاسبان‏هاى مدينه كه خالد بربرى فرماندهى آنان را عهده دار بود به استعداد 200 نفر به سوى مقرّ فرماندهى انقلاب يعنى مسجد يورش بردند و بدين گونه درگيرى آغاز شد امّا طرفداران حسين گروههاى مهاجم را عقب زده و از مسجد بيرون راندند و موفق گرديدند فرماندارى مدينه را تصرف كنند و در روز سوم قيام، شهر كاملاً در تصرف قواى قيام فخ بود، سپاه فاتح از مدينه به سوى وادى فخ رسيدند و در آنجا نيرويى اندك با انبوه نيروهاى ستم با وضعى نابرابر درگير شدند كه منجر به شهادت رهبرى قيام و تعدادى از يارانش گرديد. رهبر قيام گرچه در اين حركت مقدس شكست خورد امّا در ابتداى پيروزى بر مدينه افتخار مى‏كرد او به عنوان ذريه‏اى از رسول خدا، در مسجد النبى و بر روى منبر پيامبر با مردم سخن مى‏گويد و از اين مكان به مبارزه با ظلم و جفا برخاسته است.(17) قيام سربداران‏
تهاجم متوالى مغول به قلمرو جهان اسلام، تعادل سياسى و امنيتى را بر هم زد، با اين وجود بر اثر فروپاشى دستگاه عباسيان توسط اين قوم، برخى فرق شيعه بال و پر گرفتند و رشد كردند، در اين ميان با تلاش‏هاى بى وقفه خواجه نصير طوسى و ابن مطهر حلّى مذهب شيعه اثنى عشرى به حيات فكرى و ارزشى خود ادامه داد و موفق گرديد راه را براى پيروزى‏هاى آينده هموار سازد شيخ خليفه روحانى شيعه و انسانى پرهيزگار كه از اهالى مازندران بود به سرزمين خراسان مهاجرت نمود و در مسجد جامع سبزوار به وعظ و خطابه و ارشاد مردم پرداخت سخنان اين دانشور عارف عدّه كثيرى‏را به سوى او جذب كرد و بسيارى از مردم پيروش شدند. بدين ترتيب آوازه شهرتش در اطراف و اكناف پيچيد و صاحبان قدرت را به هراس افكند و عدّه‏اى كه از راه سالوس و ريا بر مردم سلطه داشتند با افشاگرى‏هاى او، منافع خود را در خطر ديدند، از اين رو حاكمان وقت در دو بعد سياسى و عقيدتى بر عليه وى به مبارزه برخاستند ولى شيخ خليفه به عنوان دانشورى عارف، با توجه به فضاى سياسى جديدى كه براى علماى شيعه پديد آمده بود به كار خود ادامه داد، برخى علماى وابسته به دربار فتوايى صادر كردند با اين مضمون كه شخصى در مسجد ساكن است و از دنيا حديث مى‏گويد و چنين كسى واجب القتل است،سپس صورت فتوى را براى سلطان ابوسعيد فرستادند تا متن آن را تأييد كند ولى وى امتناع كرد و گفت: من دست به خون اين فرد نمى‏آلايم. لكن معاندان بعد از نقشه‏هاى زيادى كه به اجرا در آوردند به هدف خويش رسيده و اين عالم شيعى را شهيد نمودند، شيخ حسن جورى، شاگردش راه او را ادامه داد و از پايگاه مسجد براى ستيز با ستم، قيام سربداران را رهبرى نمود. پيروانش غالباً كسبه عادى بودند حركت سياسى اين روحانى شيعى در آغاز از موضع مسجد حالت مخفيانه داشت و بعدها وقتى مبارزه آغاز گرديد صورت علنى به خود گرفت، تاريخ آغاز قيام سال 736ه.ق مى‏باشد آنان در اندك مدتى قواى كمكى علاء الدين محمد وزير را درهم شكستند و پيروزى از آن سربداران شد و پس از حملات و جنگ و گريزهاى متوالى، شهر سبزوار را تسخير كردند و آن جا را پايگاه عملياتى خود كردند. اميرعبدالرزاق از افراد شجاع سربدار پس از اين فتح در سال 737ه.ق در مسجد سبزوار خطبه به نام خود خواند و اعلام استقلال كرد، در اين حال شيخ حسن در خلال اقداماتى كه دشمنانش عليه او انجام دادند، توسط ارغون شاه،دستگير و در قلعه طاق يارز محبوس گشت، زمانى كه امير وجيه‏الدّين مسعود بعد از قتل برادر(عبدالرزاق)، روى كار آمد تصميم گرفت شيخ حسن را از حبس برهاند، استخلاص اين روحانى عملى گرديد و او از زندان به سبزوار آمد و رهبرى مذهبى حركت سبزوار را همچون گذشته عهده دار گشت. امير مسعود با كمك شيخ حسن و پيروانش لشكر ارغون شاه را پراكنده ساخت و سيطره سربداران را تا نقاط دور دست كشانيد.(18)
آنچه كه قيام سربداران را ممتاز و برجسته مى‏نمايد اين است كه درون مايه‏اش مذهبى و شيعى بود و مركز شكل‏گيرى فكرى و سياسى آن مسجد مى‏باشد.
در جنبش سربداران سمرقند نيز مذهب، نقش اصلى را ايفا مى‏كند، رهبر آن مولانا زاده سمرقندى رهبرى مقاومت مردم اين سامان را در برابر مهاجمين مغول به عهده گرفت، قبل از شروع قيام مردم از اقشار گوناگون در مسجد جامع شهر گردآمدند تا در اين خصوص به مشورت بپردازند. مولانازاده تيرانداز و دلير در حالى كه شمشير حمايل كرده، آرام آرام بر بالاى منبر مسجد آمد و پس از سلام بر حاضران آواز برآورد كه امروز كفّار به قصد تخريب قلمرو مسلمانان و كشتار آنان پرداخته است، در اين مورد نبايد كوتاهى كنيد، روز قيامت از شما مى‏پرسند كه چرا با وجود توانايى خاموش مانديد، جهاد و دفع اذيت از خود كردن و غم صلاح مسلمين خوردن همچون اداى نمازهاى پنج‏گانه و روزه ماه رمضان فرض است. در اين زمان از ميان تمامى شماها كه در اين خانه خدا حاضر شده‏ايد، كداميك به اين امر خطير قيام مى‏نمائيد؟ هرچه در دل داريد بگوئيد و رضا مدهيد كه كار دين عقب بماند. گرايش مردمى كه در مسجد جامع شهرگرد آمده‏اند نسبت به مواعظ و هشدارهاى مولانا متفاوت است، خواص مرفّه از اين كه خود را براى هدفى والا به خطر بياندازند شانه خالى مى‏كنند ولى عموم مردم كه رنج ديده و بلا خورده‏اند براى حفظ دين و صيانت از قلمرو مسلمانان آماده جان‏فشانى هستند، ناگهان مولانا تيغ از نيام بركشيد و بر گردن خود نهاد و روى به مردم كرد و گفت: من آماده فداكارى هستم و اين وظيفه بزرگ را پذيرا گرديدم، شما چه مى‏گوئيد؟ اين چنين بود كه رهبرى قيام را در برابر مغولان پذيرا گشت و قدرتش در اين حركت به حدى بود كه اهالى به اشاره‏اش آماده هرگونه ايثارى بودند. آنان پس از مقدمات و تداركات لازم بر شهر مسلط شدند و چون دشمن مغرور وارد سمرقند گرديد با تيرباران وسنگ ريزان مردم مواجه شد و كارشان به فرار انجاميد، پس از آن، سربداران سمرقند حدود شش سال و هفت ماه از پاييز سال 766 ه.ق تا بهار سال 767 ه.ق به طور مستقل بر اين ناحيه حكومت كردند اما پس از اين مدت با حيله و نيرنگ تاتاران مغول قتل عام شدند و مولانا سمرقندى به دليل نفوذ عميق مذهبى از مرگ رهايى يافت.(19)
در اين قيام، انگيزه اصلى همچنان مذهب است و اين عامل از لابلاى سخنان مولانا در مسجد جامع كاملاً مشهود است، كانون شكل‏گيرى نيز مقدس‏ترين مكان سمرقند يعنى مسجد جامع است. خشم مقدس‏
ميرزا مسيح مجتهد استرآبادى متوفى به سال 1263 ه.ق از فقهاى قرن سيزدهم و شاگرد ميرزاى قمى مى‏باشد كه در تهران به بحث و درس و تربيت شاگردان مشغول بود، هنگامى كه وى در مسجد جامع تهران پرتوافشانى مى‏كرد، بر اثر بى كفايتى شاهان قاجار و زورگويى‏هاى روس معاهده‏هاى ننگينى تحت عناوين تركمان چاى و گلستان به ايران تحميل گرديد. گريبايدوف روسى كه فردى متكبّر و جاه طلب بود در پنج رجب 1244 ه.ق براى اجراى يكى از بندهاى قرارداد ايران و روس از جمله استرداد اسرا و دريافت غرامت به ايران آمد و خواست از راه تفرعن و تحقير و توهين مردم كار خود را سريع‏تر انجام دهد. او به بهانه جستجوى گرجيان و روس‏هاى پناهنده به حريم خانه‏هاى مسلمانان تجاوز كرد و در پى تعقيب زنان گرجى برآمد در حالى كه بسيارى از آنان از زمان آغامحمدخان قاجار مسلمان و شيعه شده و به عقد ازدواج مردمان مسلمان ايران درآمده و صاحب فرزند بودند. گريبايدوف اين بانوان را با تهديد و ارعاب و ضرب و جرح به سفارت روس انتقال داد و در اين مكان نيز با آنان بناى بد رفتارى نهاد، زنان كه با تقاضاى وى و همراهانش مخالف بودند به وسيله ذكر و دعا خواندن قرآن به صورت دسته جمعى تنفّر خويش را از سفير و ديگر كارگزاران روس اعلام كرده و فرياد استغاثه خود را به گوش علماى تهران رسانيدند، ضمن آن كه مجتهدان شهر وظيفه خود ديدند تا از حريم ارزش‏ها و شرافت دينى حمايت كنند، مردم نيز به آنان مراجعه و تقاضاى اقدام فورى و مؤثّرى نمودند. طبيعى بود كه مردم به سراغ مجتهد برگزيده‏اى مى‏روند كه در سنگر مسجد جامع به تنوير افكار عمومى مى‏پردازد و او كسى جز ميرزا مسيح مجتهد نبود، سرانجام روز حادثه فرا رسيد و مردم مسلمان تهران با هدايت علماء و فتواى ميرزا مسيح در روز ششم شعبان 1244ه.ق در مسجد جامع تهران اجتماع كردند و از اين كانون توحيد و تقوا به سوى لانه فسادى كه گريبايدوف ايجاد كرده بود روانه شدند تا حكم اسلام را مبتنى بر آزاد نمودن زنان مسلمان از دست متجاوزان روس، به اجرا در آورند، جمعيت وقتى به درب سفارت رسيدند ضمن كنترل خشم و هيجان خويش، خواسته برحق و منطقى خود را مطرح كردند ولى گريبايدوف به جاى بُردبارى در مقابل مسلمانان، دستور تيراندازى داد و نوجوان 14 ساله‏اى را كه جلو جمعيت بود، به شهادت رسانيد، مردم پيكر وى را به مسجدى در آن حوالى آورده و بر سر جنازه‏اش به سوگوارى پرداختند و براى گرفتن انتقام با هجوم دسته جمعى وارد سفارت گرديدند و با افراد آن درگير شدند و بر اثر آن 38 نفر از ساكنان سفارت از جمله گريبايدوف و 80 نفر از مردم كشته شدند. دولت روسيه از راه تهديد، از دولت ايران خواست تا رهبر قيام را تبعيد كند اما وقتى خبر مزبور به آگاهى مردم رسيد، آنان با تظاهرات وسيعى اعتراض خود را با اين برنامه اعلام كردند، پس از سركوبى اهالى تهران در هشتم صفر 1245 ه.ق ميرزا مسيح را به مسجد شاه (امام خمينى كنونى) آوردند و وى را مجبور كردند تهران را به مقصد عتبات عاليات ترك كند.(20) قيام گوهرشاد
هم زمان با اجبارى شدن كلاه بين المللى(شاپو) زمزمه‏هاى حجاب زدايى از سوى رژيم رضاخان بلند مى‏شود و نطق هايى جهت آماده سازى اذهان عمومى ايراد مى‏گردد اما بر خلاف پيش بينى تئوريسين‏هاى و ابسته به استعمار و پس از جنگ‏هاى روانى شديد كه عليه روحانيت ترتيب دادند، علماى مشهد با شنيدن اين زمزمه‏ها و گفتار دولتى‏ها، بطور مخفى جلساتى برگزار مى‏كنند، در يكى از اين نشست‏ها پيشنهاد مى‏شود كه آيةالله حاج آقا حسين قمى به تهران برود و مستقيماً با رضا شاه مذاكره كند، اما حاج آقا حسين قمى در باغ سراج الملك شهر رى بازداشت و ممنوع الملاقات مى‏گردد. از آن سوى مسجد گوهرشاد مشهد چند روزى است كه محل اجتماع و سخنرانى عليه كشف حجاب است و با بازداشت اين روحانى برجسته اجتماعات مزبور هر لحظه وسيع‏تر و اعتراضات گسترده مى‏شود و سخنرانان در مسجد گوهرشاد با كلامى آتشين‏تر به افشاگرى مى‏پردازند. گردهمايى فزاينده مردم در مسجد مزبور همراه با سخنرانى‏هاى روحانيون بيدار، مى‏رود تا پايه‏هاى نظام سلطه استعمارى را در هم بريزد، اما صبح روز جمعه 10 ربيع الثانى 1354 ه.ق (20تير 1314ه.ش) قزاقان مستقر در مشهد براى متفرق ساختن مردم وارد عمل مى‏شوند و برروى آنان آتش مى‏گشايند و يك صد نفر را كشته و زخمى مى‏كنند ولى اهالى مشهد و حومه متفرق نمى‏گردند و مقاومت مى‏نمايند مهاجمين مسلح كه دستورى براى ادامه جنايت از مركز يا فرمانده خود دريافت نكرده بودند از برابر مردم عقب نشينى مى‏كنند. پس از اين يورش مردم اطراف مشهد با ابزارهاى كشاورزى و بنايى به سوى مسجد سرازير مى‏گردند و مسجد لبريز از جمعيت معترض مى‏شود، غذاى مورد نياز افراد متحصّن در مسجد از بيرون توسط حاميان قيام تأمين مى‏گردد. زنان خواستار شركت در خيزش گوهرشاد هستند و مسجد پيرزن كه در ميان مسجد گوهر شاد است با زدن چادرى براى بانوان شجاع و دلير مهيا مى‏شود. روز شنبه 11 ربيع الثانى 1354 ه.ق برابر 21 تير 1314 مسجد ديگر جاى سوزن انداختن نبود، شعارهايى ضد سلطنت وكلاه بين المللى و ضد حجاب زدايى داده مى‏شود، مردم يكپارچه در مسجد سرود مقاومت سر مى‏دهند، عوامل رژيم نگرانى خود را به مركز خبر مى‏دهند اما رضاخان دستور مى‏دهد اجتماع كنندگان در مسجد را به شدت سركوب نمايند. سران قشون و شهربانى قواى خود را هماهنگ مى‏كنند، قزاقان در اطراف مسجد مستقر مى‏گردند، اسدى نايب التوليه كه ازكشتار خونين در آينده‏اى نزديك اطلاع دارد و نيز مى‏داند عده‏اى مجتهد بر جسته در مسجد هستند به بهانه مذاكره آنان را از مسجد خارج مى‏نمايد. پاسى از نيمه‏هاى شب 12ربيع الثانى گذشته بود كه صداى غرّش مسلسل‏هاى قزاقان خراسان را به لرزه افكند و صداى شيپور جنگ از همه طرف بلند شد، گروهى از دژخيمان اسلحه بدست، به داخل مسجد رفتند و عده زيادى را كشتند و به هيچ كس رحم نكردند، وقتى سپيده سر زد نه صداى گلوله‏اى بود و نه ذكر فرياد معترضان از مسجد شنيده مى‏شد و قزاقان با كشتن بيش از دو هزار نفر تا پنج هزار نفر و اسير كردن 1500 تن و بازداشت نمودن عده‏اى از روحانيون موفق شدند قلب مقاومت مسجد گوهرشاد را درهم شكنند و دل استعمار گران را شاد كنند و ارباب خود يعنى رضاخان را راضى نمايند اما آنان نتوانستند آوازه‏هاى استقامت و دفاع از ارزش‏هاى الهى را به بند كشند و كوس رسوايى آنان به صدا در آمد.(21) فرياد اعتراض‏ها در قيام 15 خرداد
به دنبال دستور امام خمينى از اول محرم سال 1382 ه.ق مجامع و محافل كثيرى در سراسر كشور براى روشنگرى و افشاى رژيم وابسته به استكبار پهلوى برگزار شد و در دسته‏هاى سينه زنى و زنجيرزنى شعارهاى انقلابى مطرح گرديد. از جالب‏ترين اين برنامه‏ها تظاهرات روز عاشوراى تهران بود كه از مسجد حاج ابوالفتح واقع در ميدان شاه سابق آغاز گشت در اين حركت، جمعيت به گروههاى متعدد تقسيم شده و نظم و سازماندهى هر گروهى به عهده عده‏اى مجرب گذاشته شده بود و براى جلوگيرى از حمله آشوبگران گماشته دولتى، دو صف زنجيرى طويلى از مسئولين تظاهرات دو سوى جمعيت را محافظت مى‏كرد. هر گروهى شعار مخصوص خود را داشت، جالب اين كه اقشار دانشجويى، روحانى، بازارى، كارگر و دهقان، در اين خشم مقدس حضور داشتند، تصوير امام خمينى و جملاتى از حضرت امام حسين(ع) زينت بخش صفوف عزاداران بود، تظاهر كنندگان صبح روز عاشورا شروع به حركت كردند و ساعت سه بعد از ظهر پس از عبور از مسير رى، بهارستان، مخبرالدوله، دانشگاه، بازار در مسجد شاه (مسجد امام خمينى) به متينگ خود خاتمه دادند اين تظاهرات كه از مسجد آغاز و به مسجد ختم گرديد تبلور عينى اقشار مختلف جامعه خصوص بازاريان و دانشجويان بود كه در حمايت از روحانيت و مخالفت با رژيم پهلوى پاى بر ميدان نهاده بود.(22)
مساجد سيد عزيزالله، شيخ على، امين الدوله و آذربايجانى‏ها نيز به عنوان محل شكل‏گيرى هسته‏هاى مبارزاتى اهميت ويژه‏اى داشتند و مركز ارتباط روحانيان و بازاريان بودند، نقطه عطف اين مبارزات با روى كار آمدن اسدالله علم و اجراى طرح انجمن‏هاى ايالتى و ولايتى آغاز شد و به مبارزه علنى علما، بازاريان و ساير طبقات با رژيم پهلوى مبدّل گشت. به دنبال سخنرانى امام خمينى در خرداد 1342، در مسجد سيد عزيزالله مراسم دعا و نيايش برگزار شد و در پى آن علماى وقت آيات محترم خوانسارى، بهبهانى و تنكابنى در اين مسجد متحصّن شدند، در پى اين اقدام مساجد ديگر نيز وارد عمل شدند و مبارزات مردمى در كشور افزايش يافت و سخنرانى‏هايى در مساجد فوق به تأسى از امام خمينى توسط آية الله خوانسارى و حجج اسلام فلسفى و تنكابنى برگزار شد. به نحوى كه عمال رژيم پهلوى در خرداد 1342 مسجد سيد عزيزالله را كه در چهار سوق بازار تهران قرار داشت تعطيل كردند، با اين وجود شدّت مبارزات مردمى به حدى بود كه اسدالله علم ناچار به لغو تصويب نامه مورد اشاره گرديد. مسجد سيد عزيزالله همچنان جايگاه خود را در مبارزات ضد پهلوى حفظ نمود و در سال‏هاى 1346 تا 1350 ش محل موعظه استاد فلسفى و مركز تجمع مبارزان بود.در ماه رمضان سال 1371ه.ق (1331ش) قرار بود كه حجةاالاسلام فلسفى در مسجد شاه (امام خمينى كنونى) سخنرانى كند اما چون مطالب ايشان به قول عوامل رژيم، تحريك كننده بود، عده‏اى از افراد شهربانى داخل مسجد شدند و اجازه ندادند وى منبر برود و بدين گونه مراسم آن ايام اين مسجد، به تعطيلى كشانيده شد، از آن سوى فرماندارى نظامى تهران در اطلاعيه‏اى كه صادر كرد به وعاظ هشدار داد به هيچ وجه در منابر حق صحبت كردن در اطراف مسايل سياسى را ندارند، امام خمينى كه در زمان تعطيل گرديدن مراسم مسجد شاه در همدان بسر مى‏برد از اين برنامه اظهار نگرانى نمود، علماى قم و تهران و ائمه جماعات برخى شهرستان‏ها هم در بيانيه‏هاى جداگانه‏اى تأثر خويش را از اين بابت اعلام كردند.(23)
اين مسجد در حوادث 15 خرداد 1342 نيز، كانونى مهم به شمار مى‏رفت، به دنبال اعلام مراجع و علما خصوص امام خمينى به برگزارى مراسم و مجالس عزادارى بصورتى پررنگ‏تر در عاشوراى سال 1382 ه.ق، مردم به صورت دسته‏هاى عزادار در خيابان‏هاى تهران ظاهر شدند و با سردادن شعار خمينى خمينى خدا نگه دار تو، ملّت طرفدار تو ،حمايت خويش را از امام و مخالفت خود را با رژيم شاه اعلام كردند، آنان به بازار تهران آمدند و از طريق خيابان مولوى به مسجد شاه (امام) رفتند. در اين تظاهرات يكى از دانشجويان ضمن سخنرانى، پشتيبانى دانشجويان را از نهضت امام خمينى اعلام كرد. ساعت 16 همان روز مردم پس از تظاهرات به مسجد بازگشتندو پس از استماع سخنرانى آيةالله مكارم شيرازى كه در تقبيح اعمال رژيم پهلوى صورت گرفت، در حالى كه شعار خمينى خمينى خدا نگه دار تو بميرد بميرد دشمن خونخوار تو، سر مى‏دادند به سوى ميدان سپه راه افتادند و در اثناى حركت عده كثيرى به آنان ملحق شدند. آنان بعد از تظاهرات در بازار به مسجد حاج ابوالفتح رفتند و در مجلس ماتمى كه روحانيان برگزار كرده بودند، حضور يافتند، در آن جلسه مقرر گرديد تظاهرات روز بعد از مسجد شاه (امام) ادامه يابد.(24)
مسجد شيخ عبدالحسين واقع در بازار تهران است كه به مسجد ترك‏ها يا آذربايجانى‏ها موسوم است اين مكان توسط وصى ميرزاتقى خان امير كبير از ثلث اموال آن مرحوم يعنى شيخ عبدالحسين تهرانى مشهور به شيخ العراقين ساخته شد، اين مسجد نيز مركز فعاليت‏هاى مذهبى و تبليغى و سياسى بود، مرحوم فلسفى در شب عاشوراى سال 1383ه.ق (1342 ش) در اين مكان بحث هايى را آغاز كرد كه گزارش‏هايى از منبرهاى ايشان در اسناد ساواك و شهربانى آمده است، جالب آن كه اسداللّه علم نخست وزير وقت و نصيرى(رئيس ساواك)، برخى امراى ارتش و عده‏اى ساواكى، مستمع سخنان وى بودند، جمعيت به قدرى زياد بود كه فلسفى از طريق پشت بام به مسجد رفت. وى در اين منبر مسجد را كانون جنبش معرفى كرد و از استيضاح دولت عَلَم توسط روحانيت، قدرت علما، جنايات رژيم در مدرسه فيضيه و ايجاد محيط رعب و وحشت در قم سخن گفت، به همين دليل حجةالاسلام فلسفى را دستگير و به زندان شهربانى انتقال دادند.(25)
مسجد جامع بازار به دليل موقعيت سياسى بازار داراى نقش و اهميت خاصى در قيام 15خرداد 1342 و انقلاب اسلامى بوده‏است و از همان آغاز پايگاه مبارزان بود، اسناد شهربانى و ساواك اين موضوع را مورد تأييد قرار مى‏دهد، در اسناد 11خرداد 1342 شهربانى آمده است: پيرو گزارش قبل از مسجد جامع مراقبت به عمل آمد، هفت نفر روضه خواندند، آقاى كامل خراسانى بر منبر رفته و تمام صحبت‏هاى او اشاره به دولت و مردم را بر عليه حكومت تحريك مى‏نمود و گفت چرا خارجيان را به خاك ايران راه داده‏اند، آقاى انصارى قمى بر منبر قرار گرفت و به مردم گفت چرا قيام نمى‏كنيد و چرا از بيگانگان پيروى مى‏نمائيد.(26) مسجد و انقلاب اسلامى
امام خمينى رهبر انقلاب صرف نظر از آن كه جلسات درسى، عبادات و نماز جماعت را در مساجد برگزار مى‏نمود، مسجد را بهترين مكان براى شروع نهضت مى‏دانست. او در مسجد اعظم قم دوم ذى حجه 1383ه.ق (1342ش) اندكى پس از آزادى، در جمع هزاران نفر از علما و فضلاى قم و ساير اقشار به تفصيل آن چه را پس از بازداشت ايشان رخ داده بود و شاه و دستگاه تبليغاتى وى در ايران و خارج شايع ساخته بودند، به باد انتقاد گرفت. آنگاه در اثر انعكاس اين فريادها و بيدارباشى‏هاى روشنگر و حركت آفرين امام، در سراسر كشور خطبا و گويندگان متعهد در اجتماعات گوناگونى كه در مساجد تشكيل مى‏گرديد به پيروى از امام امت به افشاگرى و مخالفت صريح با نظام ستم شاهى پرداختند و تحول عظيمى در افكار و انديشه‏هاى مردم بوجود آوردند كه باعث هراس رژيم پهلوى و اربابانش گرديد.
اين فريادها كه از عمق جان‏ها در پايگاه مقدّس مسجد برخاسته بذر اميد و حركتى بود كه بر دل‏ها پاشيده و با تداوم آن به رشد و نمو و شكوفايى رسيد، امام در نجف اشرف و علما، خطبا و طلّاب در شهرهاى گوناگون و روستاهاى كشور با سخنرانى‏هاى كوبنده بر اين حركت مقدّس تداوم بخشيدند، نوارهاى سخنرانى‏هاى امام و پيام‏هاى معظم له به گونه دقيق و برنامه ريزى شدى در مسجد به مردم رسيد. به همين دليل رژيم در مقام مخالفت و به تعطيلى كشانيدن اين اماكن مقدس بر آمد اما موج حركت چنان قوى بود كه نمى‏توانست آن را از ريشه بركند لذا گاهى گويندگان متعهد را كه برفراز منابر مساجد حقايقى را مطرح مى‏كردند راهى زندان، تبعيد و يا ممنوع المنبر مى‏گردانيد و در مواقعى هم مزدوران رژيم ستم شاهى به مساجد مى‏ريختند و مردم را مورد ضرب و شتم قرار مى‏دادند و زمانى هم درب‏ها را مى‏بستند تا كسى به اين اماكن نيايد.
مسجد هدايت واقع در خيابان اسلامبول تهران پايگاه مهم فرهنگى و سياسى آيت الله سيد محمد طالقانى بود و او در مدت سى سال در اين مكان مبارك نسلى دين دار، دردمند و مبارز تربيت كرد، افراد(27) حاضر در اين مسجد اغلب جوانان و دانشجويان بودند و به قول شهيد مطهرى دالان دانشگاه بود بر اساس گزارش‏هاى ساواك طالقانى در مسجد مزبور به موعظه و تفسير مى‏پردازد و و در جلسات وى حدود 400نفر شركت مى‏كنند، او در بيانات خود پيوسته به اوضاع روز پرداخته و به مقامات عالى رژيم پهلوى حمله مى‏نمايد و اولياى امور را به ايجاد محيط رعب و وحشت و نقض قانون اساسى، آزادى بيان، اختلاس و ارتشا متهم ساخته و حضّار را به قيام عليه وضع كنونى تحريك مى‏كند. چون با وجود تذكرات مكرّرى كه به نامبرده در مورد خوددارى از ادامه اين روش داده شد، مشاراليه به حملات خود ادامه مى‏دهد، عمل وى طبق ماده 79 قانون مجازات عمومى جرم محسوب و در صورت تصويب مراتب به دادستانى ارتش منعكس تا نامبرده تحت تعقيب قرار گيرد.(28)
در گزارش ساواك اين مسجد به عنوان كانون جوانان معرفى شده چرا كه محل فعاليت‏هاى انجمن اسلامى دانشجويان دانشگاه تهران در اين مسجد بود و انجمن اسلامى دانشجويان تهران در سال 1342 سخنرانى‏هاى افشاگرانه خود را عليه انقلاب سفيد در مسجد هدايت برگزار كرد از اين رو شهيد باهنر آن را اولين مركز هدايت جوانان و روشنفكران و شهيد چمران آن را كشتى نجات ناميد بيانات طالقانى در اين مسجد كام حاكمان رژيم پهلوى را تلخ كرد و همواره وى را ممنوع المنبر مى‏نمودند يا روانه زندان و تبعيد مى‏كردند.(29)
شهيد آيةالله مفتح به موازات فعاليت‏هاى علمى و آموزشى بنا به دعوت اهالى مسجد الجواد كه يكى از معدود پايگاههاى عرضه اسلام راستين در آن زمان بود، در اين مكان به ايجاد سخنرانى و جلسات تفسيرى پرداخت و به روشنگرى نسل جوان مبادرت نمود، يادآور مى‏شود در سال 1349 تا 1351 ش برنامه‏هاى تبليغى اين مسجد زير نظر شهيد مطهرى بود.
مفتح در سال 1352 ش براى ايجاد تشكّل بين نيروهاى مؤمن و مبارز و گشودن سنگرى براى ارائه اسلام راستين، امامت مسجد جاويد را پذيرفت و در اين پايگاه يك هسته مقاومت تشكيل داد و در اكثر اوقات از سخنرانان مبارز و متعهد كه در راه نهضت اسلامى گام بر مى‏داشتند دعوت به عمل مى‏آورد تا جوانان و خصوص دانشجويان را متوجه حقايقى ناب بنمايد.
به دليل تبديل شدن مسجد جاويد به سنگرى استوار براى ستيز با طاغوت و استقبال اقشار تحصيل كرده از برنامه هايش و سخنرانى شخصيت هايى چون آيت الله خامنه‏اى و شهيد مطهرى در آن، برنامه‏هاى اين مسجد بيش از 18 ماه ادامه نيافت و در سوم آذر 1353 پس از سخنرانى آيت الله خامنه‏اى ساواك به آن هجوم برد و مسجد جاويد را تعطيل و مفتّح را روانه زندان ساخت. در سال 1355 ش مفتّح امامت مسجدى را در حوالى حسينيه ارشاد پذيرفت كه به مسجد قبا معروف گرديد تا يادآور مسجدى باشد كه در ظلمتكده جاهليت توسط رسول اكرم(ص) بنيان نهاده شد. مفتح در مسجد مزبور در سطحى وسيع‏تر به تشكيل كلاسهاى عقيدتى و سخنرانى‏هاى روشنگرانه دست زد، رژيم كه چنين شور و شوق و تحولى را مى‏ديد، وى را در تنگنايى سخت قرار داد اما او تنها و استوار در برابر فشارهاى سياسى ايستاد واين مسجد چنان مورد استقبال جوانان قرار گرفت كه جمعيت انبوه هنگام سخنرانى‏ها خيابان‏هاى اطراف آن را پر مى‏كرد. در گزارش ساواك نيز از جذب جوانان مذهبى در اين مسجد سخن به ميان آمده و اين كه مسجد قبا به قطب تازه‏اى براى مبارزين تبديل شده و جاى مسجد هدايت را گرفته است.(30)
شهيد دكتر محمد جواد باهنر طى سال‏هاى 1342تا1356 همزمان با استفاده از آموزش و پرورش و مدارس، از مساجد و حسينيه‏ها براى ايجاد تحول فرهنگى و سياسى در جامعه استفاده مى‏نمود. او فعاليت خود را به يك مسجد خاصى محدود نكرد بلكه با مساجدى كه پايگاه مبارزان بود، ارتباط داشت و در چندين مسجد سخنرانى مى‏نمود. مسجد جليلى واقع در خيابان ايرانشهر يكى از مهم‏ترين پايگاههاى مبارزه عليه حكومت پهلوى بود، در اين مسجد اقشارى از بازاريان تا روحانيان و دانشگاهيان در آن شركت مى‏كردند و به تبادل نظر در مسايل سياسى مى‏پرداختند. شخصيت تأثير گذار اين مسجد آيت الله محمد رضا مهدوى كنى بود. باهنر در مواردى در اين مكان به فعاليت و انجام سخنرانى مى‏پرداخت. وى در سخنرانى‏هاى خود در مسجد جليلى به ناهنجارى‏هاى سياسى در جامعه اسلامى پرداخت و سلطه خارجى را از موانع رشد و ترقّى دانست. باهنر به دليل شركت در بحث هايى كه شب‏هاى شنبه هر هفته در اين مسجد تشكيل مى‏گرديد تحت مراقبت و كنترل ساواك قرار گرفت.در مسجد هدايت هم باهنر، از رژيم پهلوى انتقاد شديدى نمود و حكومت شاهنشاهى را زير سؤال برد. باهنر به دليل فعاليت در اين مسجد و نيز مسجد الجواد ممنوع المنبر گرديد.(31) اوج‏گيرى نهضت اسلامى ايران‏
اول آبان 1356 (ذى قعده 1398 ه.ق) خبر تأثرانگيز شهادت حاج سيد مصطفى خمينى موج عظيمى در ميان مردم ايران پديد آورد و برخلاف اختناق شديد، اقشار مختلف مجالس ختم گوناگونى براى تجليل از مقام آن عالم بزرگوار و فرزند رهبر انقلاب ترتيب دادند اولين مجلس ختم از سوى علماى تهران در مسجد جامع اين شهر برگزار شد، سپس در مساجد ديگر تهران، قم و ساير شهرستان‏ها مجالسى بدين مناسبت منعقد گرديد.
مجلس بسيار بزرگ و بى سابقه از طرف حوزه علميه قم در مسجد اعظم اين شهر منعقد گشت كه در اين برنامه علاوه بر شركت گسترده علما، مراجع، فضلاء و طلّاب، جمعيت زيادى كه از شهرستان‏ها آمده بودند، حضور بهم رسانيدند. كثرت حاضران به حدى بود كه تمام شبستان‏ها، حياط مسجد و صحن مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) و خيابان‏هاى اطراف مسجد و حرم مطهر مملوّ از جمعيت بود، سخنرانان نيز در افشاى هر چه افزون‏تر چهره استبداد كوشيدند و پايه‏هاى ستم را با بيان واقعيت‏ها، متزلزل نمودند.
مجالس ختم همچنان ادامه داشت تا قيام نوزده دى 1356 در قم بوجود آمد، اربعين شهداى اين قيام از سوى روحانيت متعهد تبريز و مردمان قهرمان اين سامان در مسجد حاج ميرزا يوسف آقا مجتهد تبريز برگزار شد. عده‏اى هم اعلاميه‏هايى را كه بر ديوار مسجد نصب شده بود مطالعه مى‏كردند كه مأموران ساواك با آنان درگير شدند و گروهى از مبارزان به شهادت رسيدند، براى بزرگداشت شهداى تبريز، مردم در شهرهاى ديگر مجالسى برگزار كردند.(32)
در ايام ماه رمضان سال 1398ه.ق مسجد مولا در شيراز، تحت محاصره ى قواى نظامى بود اما هزاران نفر در اين مكان به منظور اقامه نماز جماعت و شنيدن سخنان آيت الله محلاتى گرد آمده بودند. در مسجد جامع اين شهر رژيم دست به جنايتى ديگر زد و عصر پنجم رمضان (20مرداد1357) هنگامى كه مردم بى دفاع در اين مسجد مشغول انجام فريضه مذهبى بودند مورد هجوم افراد مسلّح پليس قرار گرفتند در اين يورش طىّ مدت كوتاهى دهها نفر شهيد و عده ى زيادى زخمى شدند.(33)
در اصفهان ضمن شكل‏گيرى تظاهرات و راهپيمايى‏هاى گسترده، همه روزه و شب‏ها اجتماعاتى در مساجد گوناگون برگزار مى‏شد، مسجد الرحيم، مسجد جامع و مسجد سيد از جمله آن‏ها بود. مسجد حكيم پايگاهى مهم براى نهضت اسلامى در اصفهان به شمار مى‏رفت و ضمن سخنرانى‏هاى انقلابى، اعلاميه‏هايى در اين مكان پخش مى‏گرديد.(34)
در 24 مهر ماه 1357ش در حالى كه مردم كرمان در مسجد جامع اين شهر گرد آمده بودند و چهلم شهداى ميدان شهداء قم و فاجعه 17 شهريور تهران را گرامى مى‏داشتند و به سخنان يكى از وعاظّ گوش فرا مى‏دادند، مأموران ساواك در حالى كه عده‏اى را اجير كرده بودند با چوپ و چماق به اين مسجد يورش بردند و پس از منفجر كردن چند كپسول گاز اشك آور، از درب ورودى و پشت بام مسجد با چوب، سنگ و آجر و اسلحه گرم به مردم حمله كردند و عده‏اى را شهيد و دهها نفر را مجروح و مصدوم كردند و قرآن‏ها و كتاب‏هاى موجود در آن را به آتش كشيدند.(35)
هرچه انقلاب اسلامى مسير حركت و رشد سريع خود را مى‏پيمود، نقش مساجد در شكوفايى آن محسوس‏تر مى‏گرديد، در لحظات پيروزى ديگر مساجد كانون تلاش، و مبارزه مردم بود و آنان جز آنجا، مكانى را براى دريافت اخبار نهضت نمى‏شناختند پيام‏هاى امام توسط گويندگان مذهبى و افراد متعهد از بلندگوهاى مسجد منتشر مى‏گرديد و تمامى راهپيمائيهاى با شكوه و حماسى ميليونى از مسجد سرچشمه مى‏گرفتند و چون جويبار هايى در خيابان‏ها و معبر جارى مى‏شدند تا آن كه بساط طاغوت در هم پيچيد و انقلاب اسلامى به پيروزى رسيد، بعد از اين فتح بزرگ مساجد كانونهايى براى حفظ انتظامات شهرى، پاسدارى از نهضت و مكانى براى تلاش‏هاى فرهنگى و اجتماعى بودند، كميته‏هاى انقلاب اسلامى، بسيج مستضعفين و كميته امداد امام خمينى در همين مكان‏ها شكل گرفتند و با شروع جنگ تحميلى مساجد مراكزى مهم براى ساماندهى نيروهاى رزمنده و عزيمت آنان به جبهه‏هاى جنگ به شمار مى‏رفتند، امكانات مورد نياز دفاع مقدس در مساجد جمع آورى و بسته بندى مى‏گرديد و به رزمندگان اسلام مى‏رسيد. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. سوره توبه، آيه 108. 2. تفسير مجمع البيان، ج 5، ص 73. 3. تفسير الميزان، ترجمه، ج 18،ص 330. 4. نك: سوره توبه، آيه 107. 5. سوره توبه، آيه 17. 6. همان، آيه 18. 7. سوره بقره، آيه 114. 8. وسايل الشيعه، شيخ حرّ عاملى، ج 12، ص 129. 9. همان، ج 3، ص 548، ج 10، ص 276؛وفاء الوفاء، سمهودى، ج 3، ص 808. 10. فروغ ابديت، جعفر سبحانى، ص 453 – 452 ؛ بينش اسلامى و پديده‏هاى جغرافيايى، دكتر عباس سعيدى رضوانى، ص 42. 11. صحيفه امام، روح اللّه موسوى خمينى، ج 10، ص 16. 12. سيماى كوفه، از نگارنده، ص 74 – 72. 13. سيرى در سيره ائمه اطهار،شهيد مرتضى مطهرى، 89 – 82 و نيز نك: صلح امام حسن شيخ راضى آل ياسين، ترجمه آية اللّه سيد على خامنه‏اى. 14. ماهيت قيام مختار، سيد ابوفاضل رضوى اردكانى، ص 322 – 309. 15. مقتل الحسين، خوارزمى، ج 2، ص 72 و 73 ؛ الارشاد، شيخ مفيد، ص 246. 16. تفصيل اين قيام را در كتاب سيره و قيام زيدبن على به قلم حسين كريمان و كتاب رهبر انقلاب كوفه، نوشته عبدالرزاق مقرم، ترجمه عزيز اللّه عطارى مطالعه نمائيد. 17. مقاتل الطالبين، ابوالفرج اصفهانى، ص 298؛ بحارالانوار، ج 48، ص‏165؛ تاريخ طبرى، ج 8، ص 194.. 18. قيام سربداران، يعقوب آژند، ص 40 – 24. 19. منتخب التواريخ، معين الدين نطنزى، ص 222 به بعد، مطلع السعدين، عبدالرزاق سمرقندى، به اهتمام عبدالحسين نوايى، ص 331 و 333. 20. تفصيل اين قيام را در كتاب ميرزا مسيح مجتهد و فتواى شرف، به قلم نگارنده مطالعه فرمائيد. 21. قيام گوهرشاد، سينا واحد، ص 50 – 47، علما و رژيم رضاخان، حميد بصيرت منش، ص 470 – 467. 22. نقش روحانيت مبارز در جنبش تاريخى 15 خرداد 1342،بى نا، ص 53 – 52 ؛ طلوع فجر، عبدالمجيد معاديخواه، ص 77؛ فصلنامه دانشگاه اسلامى، سال نهم، ش 28، ص 189 – 188 نهضت روحانيون ايران، على دوانى، ج 3 و 4، ص 73 و 74، ماهنامه مسجد، شماره 100، ص 78. 23. خاطرات و مبارزات حجةالاسلام فلسفى، ص 151 – 149. 24. تحولات سياسى اجتماعى در دوران پهلوى، عليرضا امينى، ص 276، قيام پانزده خرداد به روايت اسناد، جواد منصورى، ص 635، از قبا تا فيضيه، جنبش مسلمانان تبريز، ص 50. 25. خاطرات و مبارزات حجةالاسلام فلسفى، ص 255 و 258، 259 و 274. 26. فصلنامه ياد، شماره 45 و 46، ص 175 – 172. 27. راهى كه نرفته‏ايم (مجموعه مقالات برگزيده از 20 سال نشريه پيام‏هاجر درباره آيت طالقانى) به كوشش مهدى غنى (تهران، مجتمع فرهنگى آيت اللّه طالقانى)، 1379، ص 140 – 139. 28. آيت اللّه سيد محمود طالقانى(بازوى تواناى اسلام) به روايت اسناد ساواك، تهران، وزارت اطلاعات، ص 309. 29. پيك آفتاب، محمد اسفنديارى، ص 75 و 81. 30. نك: شهيد مفتح و تكبير وحدت، از نگارنده، ص 121 – 110. 31. شهيد دكتر محمد جواد باهنر، مواضع و ديدگاهها، مرتضى نعمتى زرگران، ص 92 – 89. 32. تحليلى از انقلاب اسلامى، حاتم قادرى، ص 100 – 97. 33. نهضت روحانيون ايران، على دوانى، ج 8 و 9، ص 208 – 202. 34. يادواره نهضت اسلامى يا چهره انقلاب در اصفهان، ج 3، سيد حسن نوربخش، ص 98، 104 و 146. 35. حماسه‏هاى اسلامى ملت به رهبرى امام خمينى، ولى اللّه فوزى، ص 95 – 94.

يك گزارش هشدار دهنده‏
در يك گردهمائى كه با حضور مقامات سازمان اطلاعات مركزى آمريكا (سيا) برگزار شد و در آن نماينده‏اى از سرويس اطلاعاتى انگليس (به علت تجارب زياد اين كشور در جوامع اسلامى) نيز حضور داشت به اين نتيجه رسيديم كه پيروزى انقلاب اسلامى ايران فقط نتيجه سياست‏هاى اشتباه شاه در مقابله با اين انقلاب نبوده است. بلكه عوامل ديگرى مانند قدرت رهبر مذهبى آن و استفاده از فرهنگ شهادت دخيل بودند كه اين فرهنگ از 1400 سال پيش توسط نوه پيامبر اسلام (امام حسين(ع)) بوجود آمده و هر ساله با عزادارى در ايام محرم اين فرهنگ ترويج و گسترش مى‏يابد. ما همچنان به اين نتيجه دست يافتيم كه شيعيان بيشتر از ديگر مذاهب اسلامى فعال و پويا هستند به همين منظور 40 ميليون دلار بودجه براى تحقيقات بيشتر بر روى مذهب شيعه اختصاص داديم…اين تحقيقات ما را به اين نتيجه رساند كه بطور مستقيم نمى‏توان با مذهب شيعه رو در رو شد و امكان پيروزى بر آن بسيار سخت است و بايد پشت پرده كار كنيم. ما به جاى ضرب المثل انگليسى «اختلاف بينداز و حكومت كن» از سياست «اختلاف بينداز و نابود كن» استفاده كرديم. در همين راستا برنامه ريزى‏هاى گسترده‏اى را براى سياست‏هاى بلند مدت خود طرح كرديم: حمايت از افرادى كه با مذهب شيعه اختلاف نظر دارند و ترويج كافر بودن شيعه به گونه‏اى كه در زمان مناسب عليه آنها توسط ديگر مذاهب اعلام جهاد شود!
يكى ديگر از مواردى كه بايد روى آن كار مى‏كرديم موضوع فرهنگ عاشورا و شهادت‏طلبى بود كه هر ساله شيعيان با برگزارى مراسمى اين فرهنگ را زنده نگاه مى‏دارند. ما تصميم گرفتيم با حمايت مالى از برخى سخنرانان و مداحان و برگزار كنندگان اصلى اينگونه مراسم عقايد و بنيان‏هاى شيعه و فرهنگ شهادت‏طلبى را سست و متزلزل كنيم و مسائل انحرافى در آن به وجود آوريم به گونه‏اى كه شيعه يك گروه جاهل و خرافاتى در نظر آيد… و مرجعيت را كه سد راه اصلى اهداف ما مى‏باشد تضعيف كرده و آنان را به دست شيعيان و ديگر مذاهب اسلامى نابود كنيم و در نهايت تير خلاصى بر اين فرهنگ و مذهب بزنيم.
خواننده گرامى! آنچه ملاحظه فرموديد بخشى از كتابى است با عنوان «نقشه‏اى براى جدائى مكاتب الهى» كه در آمريكا انتشار يافته و در آن به طرح‏هائى كه عليه مذهب تشيع تدارك ديده شده، اشاره گرديده است. در اين كتاب متن مصاحبه با دكتر مايكل برانت كه يكى از معاونان اسبق سيا مى‏باشد درج شده است.
مطلب فوق مشتمل بر چند بخش است: الف – ايجاد اختلاف ميان سنى و شيعه و تحريك گروه‏هاى افراطى جامعه اهل سنت عليه شيعه.
ب – لكه دار كردن فرهنگ عاشورا بوسيله افراد جاهل و دوست نما.
ج – تضعيف مرجعيت و ولايت امر كه سدى خلل‏ناپذير در برابر دشمنان اسلام و اقطاب استكبار، هر چند تير خلاصى كه اين نويسنده از آن سخن گفته پيش از آنكه بر فرهنگ شيعه وارد آيد بر قلب سياه و چركين اين جاسوس آمريكائى و ديگر تبهكارانى باشد كه در برابر فرهنگ آسمانى يعنى تشيع صف آرائى كرده‏اند و به كورى چشم آنان عظمت اسلام و بويژه فرهنگ پوياى تشيع امروز بيش از هر زمان ديگر جاى خود را در دلهاى حقيقت جويان عالم باز كرده و زوزه‏هاى پرچمداران استكبارى واكنش در برابر روند و رشد انديشه ناب اسلامى است همانگونه كه آثار آن را در انقلاب اسلامى ايران و مقاومت‏هاى دليرانه حزب الله لبنان و نهضت اسلامى فلسطين مى‏بينيم و بن بست‏هاى شكننده امريكا و انگليس را در عراق و افغانستان و خاورميانه مشاهده مى‏كنيم و به خواست خداوند در آينده بيش از پيش خواهيم ديد و اين همان چيزى است كه استكبار جهانى از آن وحشت داشته و دارد و جهان شاهد آخرين تير خلاص بر پيكر عفن عمال استكبار خواهد بود و به مصداق وعده صادق قرآن كريم: «بل نقذف بالحق على الباطل فيد مغه فاذا هو زاهق» خداوند حق را برابر سر باطل فرو خواهد كوبيد تا راهى ديار نابودى شود.
اين حقيقت غير قابل انكار به جاى خود اما در عين حال از توطئه‏هاى دشمنان و سنگ اندازى هايشان در اين مسير نبايد غفلت ورزيد. دشمن چند مطلب را در دستور كار خود قرار داده كه بدان اشاره شد. 1- ايجاد اختلاف و دامن زدن به تنش‏هاى قومى و مذهبى و تحريك عوامل جاهل يا مزدور بر ضد شيعه و تشيّع‏
اين سياست امروزه به شدت دنبال مى‏شود و يكى از عناصر نقشه راهبردى امپرياليسم و صهيونيسم در كشورهاى اسلامى مى‏باشد.
هر چند حركتهاى موذيانه بر ضد شيعه با تاريخ اسلام پس از پيامبر(ص) عجين است و همه حاكمان جور شيعيان را به دليل تسليم ناپذيرى در برابر طاغوتهاى حاكم مى‏كوبيدند و قتل و غارت و آوارگى آنان سياست امويان و عباسيان بود، اما دور جديد اين حركتها با ظهور وهابيت آغاز شد كه شرح جنايات اين فرقه افراطى از آغاز در اين مجال موضوع سخن نيست، اما نكته شايان ذكر اينكه استعمارگران انگليس و سپس آمريكا از افكار افراطى اين فرقه ضالّه سلاحى ساختند عليه وحدت امت اسلامى و با دامن زدن به انديشه‏هاى تكفيرى و سلفى جوخه‏هاى ترور و كشتار را در ميان مسلمانان رواج دادند وامروزه نيز همين جريان را براى فساد و خونريزى بكار گرفته كه نمونه آن جريان طالبان در افغانستان و عراق و پرورش تكفيرى‏ها در عراق به منظور ناامن ساختن اين كشور اشغال شده و آشوب زده و عجيب نيست اگر مى‏شنويم در يك نشست اخلالگرانه در پاكستان مشتى روحانى نماى ابله و مزدور به مباح بودن خون شيعيان فتوى مى‏دهند! اينها كه مدعى پيروى از قرآن و سنت اند جاى آن دارد كه بگويند با كدامين مستند شرعى خون شيعه مباح است؟ مگر شيعه حرفى برخلاف قرآن و سنت نبوى گفته است. مثل اينها همان است كه قرآن كريم درباره پيروان آئين يهودى مثال زده «مثلهم كمثل الحمار يحمل اسفاراً» بارى هيچكس ترديد ندارد كه كار گردان اين سناريو آمريكاى جنايتكار است كه مى‏خواهد باين وسيله از شيعه انتقام بگيرد كه داغ ننگ شكست را بر پيشانى رژيم جنگ طلب ايالات متحده نهاده است. به اين دليل خون شيعيان مباح مى‏گردد و مشتى عالم نماى خود فروخته در اين ماجرا استخدام مى‏شوند.
در چنين شرائطى شيعيان بويژه عالمان و رهبران فكرى آنها بايد بيش از پيش هشيار باشند و نقشه‏هاى شوم تروريستى رژيم شكست خورده امريكا و اسرائيل را خنثى كنند، تلاش در جهت وحدت و روشنگرى جوامع اسلامى و از برخى اعمال تحريك‏آميز عاميانه و عوام پسند بنام دوستى اهل بيت بپرهيزند، چه حساسيت اوضاع كنونى جهان و صف آرائى جبهه كفر در برابر اسلام ضرورت وحدت امت اسلام و برگزارى همايش‏ها و ارتباطات بين المللى در اين زمينه و تقريب مذاهب اسلامى زير پرچم اصول مشترك اسلام، جاى كمترين ترديد ندارد. امروز جبهه كفر و استكبار و صليبى گرى و صهيونيسم و عوامل خود فروخته آنها همدست شده‏اند جلو نهضت اسلامى را كه بر منافع نامشروع غرب هجوم آورده و در هم شكنند و يكى از ابزارهاى آنان ايجاد اختلاف و دامن زدن به آتش فتنه هاست كه هوشيارى مسلمانان اعم از شيعه و سنى و وحدت و همدلى با تكيه بر اصول مشترك خنثى كننده اين توطئه است… بى ترديد تحقق وحدت و تنش زدائى همكارى همه را اعم از شيعه و سنى مى‏طلبد كه هر يك از طرح مسائل تحريك‏آميز و جريحه دار كردن احساسات طرف مقابل بپرهيزد… 2- خرافه زدائى از فرهنگ عاشورا
از ديگر توطئه‏هاى دشمنان اسلام و تشيع، تحريف فرهنگ عاشورا و سرمايه گذارى روى عناصر ساده دل يا معلوم الحال براى تحقق اهداف استكبارى و متزلزل كردن بنيان‏هاى شيعه و فرهنگ شهادت‏طلبى و ايجاد انحراف در فهم و نشر فرهنگ عاشورا و خرافاتى جلوه دادن عزادارى است…
همانگونه كه مى‏دانيم حماسه شكوهمند عاشورا در جهان انسانى جايگاه بسيار عظمتى دارد كه همه آزادگان عالم اعم از مؤمن و كافر حركت ستم ستيز نهضت عاشوراى حسينى را ستوده و سرمشق آزادگى و ذلت‏ناپذيرى مى‏دانند، نهضتهاى رهائى بخش در طول تاريخ اسلام سرآغازش نهضت عاشورا بوده و انقلاب اسلامى يكى از اين نهضت هاست و پيروزى حزب الله بر اسرائيل و مقاومت فلسطين و انتفاضه در همين راستا ارزيابى مى‏شود. عاشورا سرچشمه حيات بخش براى ملت هائى است كه نمى‏خواهند تن به ذلت دهند و مرگ سرخ را به از زندگى ننگين مى‏دانند.
عزاداريهاى اين سوگ بزرگ اسلامى نيز با فلسفه احياى اين نهضت براى هميشه تا ظهور منتقم فاجعه كربلا و منجى انسان‏ها همچنان باقى خواهد بود. اين عزاداريها هنگامى تحول ساز است كه با خرافات و اعمال جاهلانه و اشعار كم وزن همراه نباشد شعراى امروز ما بايد از شاعران بلند آوازه اهل بيت امثال دعبل خزاعى و كميت اسدى الهام بگيرند كه چوبه دار خود را بدوش كشيدند و برضد جباران حماسه آفريدند و به تعبير معروف، از شعر شمشير جهاد ساختند، متأسفانه در اين اواخر ديده شده برخى شاعران و مديحه سرايان اشعارى در عزاداريها بكار مى‏برند كه خيلى پائين‏تر از شأن شهداى گرانقدر كربلا است، بوى ابتذال و كوتاه نگرى از اين شعرها به مشام مى‏رسد كه بايد از تكرار و ادامه آن جلوگيرى شود و علما و ائمه جمعه و رهبران دينى بايد به صراحت اين اشتباهات و انحرافها را از عزاداريها بزدايند و اجازه ندهند نغمه‏هاى نا مناسب اين اشعار با آلات لهو و لعب در سوگواريها بكار گرفته شود. همچنين جمعى از عزاداران از روى نادانى و بسا از روى ايمان و عشق به نوعى عزادارى روى مى‏آورند مانند قمه زنى و نظائر آن كه متأسفانه ابزارى به دست دشمنان داده تا فيلم اين حركات و چهره‏هاى خونين عزاداران را به كشورهاى ديگر ببرند و شيعه را يك جمعيت خرافاتى نشان دهند! توصيه به اين عده از عزاداران اين است كه از اينگونه اعمال – گذشته از مسئله فقهى آن – كه امروزه آلت دست دشمنان است كه از ما چهره خرافاتى بسازند و فرهنگ عاشورا را مسخ كنند، خوددارى كنند. انتظار از علماى اسلام و مديران حوزه‏هاى علميه است كه جوانان بويژه طلاب جوان را هدايت كنند و با منطق و استدلال از تكرار توسعه اين شيوه عزادارى مانع شوند و بسا لازم باشد دستگاه‏هاى اجرائى در اين ماجرا وارد شوند و جلوگيرى نمايند.
شرائط زمان و مقتضيات عصر را عزاداران در نظر داشته باشند و بدانند كه اين حركات به نفع اسلام نيست و به شيعه و تشيع زيان مى‏رساند كه نمونه‏ى از آن را در گزارش آن جاسوس امريكائى ديديم كه با جديت تمام در صدد مسخ چهره شيعه هستند و براى خاموش كردن شعله آسمانى عاشورا مى‏كوشند و سرمايه گذارى مى‏كنند، بطور خلاصه بر عزاداريها، مداحى‏ها و اشعار و ادبيات بايد نظارت شود و نهادهاى فرهنگى رسمى و غير رسمى اين مسئوليت را به عهده گيرند و ساماندهى تبليغات و سوگواريها را يك وظيفه جدى بدانند و فرهنگ عاشورا را حراست كنند… 3- حمايت از مرجعيت دينى و ولايت امر
از ديگر توطئه‏هاى دشمنان ما تضعيف مرجعيت و فقاهت و ولايت است. چرا كه آنها ديدند رهبرى روحانيت بود كه انقلاب تاريخى عصر ما را آفريد و امام راحل و رهبرى خردمندانه و پيامبرانه او بود كه به حاكميت طاغوت و سلطه استكبارى پايان داد و تحولى عظيم نه فقط در كشور ما بلكه در جهان اسلام پديد آورد. جاى شگفتى نيست كه بيشترين تبليغات منفى رسانه‏هاى استكبارى عليه ولايت فقيه است. ولايت فقيه عمود خيمه انقلاب اسلامى است و اگر اين اصل راهبردى صدمه ببيند به كل نظام لطمه وارد خواهد آمد.
ولىّ فقيه با ويژگيهائى كه قانون اساسى براى وى بيان مى‏كند ناخداى كشتى نظام است كه در طوفانهاى سهمگين نقش مهم و تعيين كننده دارد. ولىّ فقيه از پشتيبانى ملت برخوردار است و آحاد مردم در گزينش وى نقش دارند چرا كه خبرگان رهبرى منتخبان ملت ولىّ فقيه را بر مى‏گزينند و بر او نظارت دارند. اين اصل مترقى انقلاب و قانون اساسى در عين حال كه نمودار بهترين نوع مردمسالارى دينى است از حمايت معنوى و جايگاه شرعى برخوردار مى‏باشد. اگر انقلاب به پيروزى رسيد و توطئه‏ها خنثى شد، اگر در دفاع هشت ساله ملت مقاومت جانانه از خود نشان داد، اگر مواضع قاطعانه ما در برابر توطئه‏هاى مستمر امپرياليسم و صهيونيسم جهانيان را به شگفتى وا داشته و پوزه استعمار و استكبار را به خاك ماليده در پرتو اقتدار ملى و مواضع استوار فقاهت و مرجعيت و ولايت است و اگر در مسئله انرژى هسته‏اى مجلس و دولت و ملت استوار ايستاده‏اند، نتيجه وحدت و انسجامى است كه ولايت امر محوريت آن را دارد. بنابراين از دشمنان جز آنچه مى‏گويند انتظار نيست، چرا كه آنها از اينها سيلى خورده‏اند و همين امر مسئوليت ما را در حمايت از اصل مترقى ولايت فقيه و مرجعيت و فقاهت و روحانيت دو چندان مى‏كند.
پاورقي ها:

اى حسينى كه زداغت دروديوار گريست‏

هر دل زنده و هر ديده بيدار گريست‏
انبياء را همه دل سوخت به مظلومى تو

اولياء را همگى ديده و دل زار گريست(1)

گريه و عزادارى بر امام حسين(ع) با سرنوشت بشر گره خورده است. از روزى كه اوّلين بشر، يعنى حضرت آدم(ع) قدم بر اين زمين و عرصه گيتى گذاشت، سخن از شهادت و عزادارى امام حسين(ع) بود و همچنان در زمان ديگر انبياء(ع) ادامه يافت تا دوران خاتم پيامبران. انبياء(ع) نه تنها از شهادت امام حسين(ع)خبردار شدند كه بر آن گريستند، در اعمال روز سوم شعبان مى‏خوانيم: «اللّهم انّى اسئلك بحق المولود فى هذا اليوم الموعود بشهادته قبل استهلاله و ولادته بكته السّماء و من فيها و الارض و من عليها ولمّا يطالا بيتها؛خدايا تو را بحق مولودى در اين روز مى‏خوانيم، كه وعده داده شد به شهادت او قبل از آن كه متولد گردد، و آسمان و هر كه در آن است و زمين و هر كه بر آن است بر او گريه كردند در حالى كه هنوز قدم بر ريگستان مدينه نگذاشته بود»(2) آرى همه انبياء و اولياء بر حال او گريستند و بر قاتلان آن حضرت نيز لعن و نفرين كردند.
اولين كسى كه قاتل حسين(ع) را لعن كرد، حضرت ابراهيم(ع) بود و به فرزندانش نيز دستور داد كه لعن كنند و از آنها عهد و پيمان گرفت كه تا آخر چنين باشند. بعد از ابراهيم(ع) حضرت موسى و داود عليهما السلام بر قاتل امام حسين(ع) لعن و نفرين كردند و از پيروان خويش خواستند كه بر قاتل حسين(ع) لعن كنند و بعد از آنها حضرت عيسى(ع) بر قاتل امام حسين(ع) لعن و نفرين فرستاد و به پيروان خويش نيز سفارش فرمود.(3) همچنان ادامه يافت تا زمان حضرت ختمى مرتبت محمّد مصطفى(ص) و تا به امروز.
آنچه پيش رو داريد، نگاهى است به آشنايى و اطلاع انبياء(ع) از شهادت امام حسين(ع) و گريستن بر عزاى آن مظلوم. الف. حضرت آدم(ع) و آگاهى از شهادت امام حسين(ع)
1. در روايت آمده كه وقتى حضرت آدم(ع) به زمين آمد، حوّا را نديد. در جستجوى او برآمد تا اينكه به سرزمين كربلا رسيد. به مجرّد اين كه وارد كربلا گرديد، سينه‏اش تنگ شد و غمناك گرديد و پايش در همان محلّى كه حسين(ع) به شهادت رسيده بود(قتلگاه)لغزيد و (بر اثر افتادن) خون از پايش جارى شد. پس حضرت آدم(ع) سر به سوى آسمان بلند كرد و عرض كرد: خداى من! آيا از من گناه ديگرى سر زد كه اين گونه عقابم كردى؟ به راستى من تا كنون تمام روى زمين را سير كردم و در هيچ كجا چنين مصيبتى كه در اين زمين برايم پيش آمد، پيش نيامده بود.
«فأوحى اللّه اليه يا آدم ما حدث منك ذنبٌ، ولكن يقتل فى هذه الارض ولدك الحسين ظلماً فسال دمك موافقةً لدمه؛ پس خداوند به آدم وحى كرد كه اى آدم! از تو گناهى سرنزد وليكن در اين سرزمين فرزندت حسين(ع) از راه ظلم و ستم كشته مى‏شود. پس خون تو به خاطر همراهى خون او روان گرديد.»
آدم(ع) پرسيد: پروردگارا! آيا حسين پيغمبر است؟ فرمود: نه وليكن سبط و نوه پيغمبر است. پس آدم(ع) گفت: قاتل او كيست؟ فرمود: يزيد، لعن شده اهل آسمانها و زمين. پس آدم(ع) به جبرئيل گفت: من چه كارى انجام دهم؟ فرمود: يزيد را لعن كن! پس او را چهار مرتبه لعن كرد.
آن گاه به سمت عرفات حركت كرد و حوا را در آنجا يافت.(4)
2- از دُرالثمين در تفسير سخن خدا كه فرمود:«فتلقّى آدم من ربّه كلماتٍ؛(5) پس آدم از پروردگارش كلماتى را دريافت كرد.» نقل شده است كه آدم(ع) در ساق عرش اسامى پيامبر اكرم(ص) و ائمه(ع) را ديد. پس جبرئيل به او تلقين كرد كه بگو: «يا حميد بحق محمّد! يا عالى بحق على!، يا فاطر بحقّ فاطمه!يا محسن بحقّ الحسن و الحسين و منك الاحسان».
وقتى به نام امام حسين(ع) رسيد، «سالت دموعه و انخشع قلبه و قال يا اخى جبرئيل فى ذكر الخامس ينكسر قلبى و تسيل عبرتى قال جبرئيل ولدك هذا يصاب بمصيبةٍ تصغر عندها المصائب؛ اشكش جارى شد و قلبش خشوع پيدا كرد (و شكست) و گفت: برادرم جبرئيل در نام پنجم دلم شكست و اشكم جارى شد(راز اين مسئله چيست؟) جبرئيل گفت: اين فرزندت به مصيبتى گرفتار مى‏شود كه تمام مصيبت‏ها در مقابل آن كوچك است.»
پس گفت اى برادر! آن مصيبت چيست؟ جبرئيل گفت: «يقتل عطشاناً غريباً وحيداً فريداً ليس له ناصرٌ ولامعين ولوتراه يا آدم و هو يقول واعطشاه واقلّة ناصراه حتّى يحول العطش بينه و بين السّماء كالدّخان؛ تشنه و غريب وتنها و بى كس كشته مى‏شود و ياور و كمك كارى براى او نيست و اگر (در آن حال) او را مى‏ديدى، اى آدم! (متوجه مى‏شدى كه) او مى‏گويد: واى از تشنگى! واى از كمى يارى كننده! (آن قدر اين ناله را مى‏گويد) تا اينكه تشنگى بين او و بين آسمان همچون دود حائل مى‏شود.» و ادامه داد: سپس او را جز با شمشيرها جواب نمى‏دهند و (جام) مرگ را مى‏نوشد. پس همچون گوسفند او را از قفا سر مى‏برند و دشمنانش اموال او را به غارت مى‏برند و سرهاى او و يارانش را به شهرها مى‏برند، در حالى كه زنان(اسير) با آنهاست. چنين در علم(خداى) واحد منان سبقت گرفته است. «فبكى آدم و جبرئيل بكاء الثّكلى ؛ پس آدم(ع) و جبرئيل همچون زن بچّه مرده گريستند.»(6)

ب – حضرت نوح و خبر شهادت امام حسين(ع)

1- جريان خون از كشتى نوح‏
انس بن مالك روايت نموده كه پيامبراكرم(ص) فرمود: هنگامى كه خداوند خواست كه قوم نوح را هلاك نمايد، دستور داد كه نوح زير نظر جبرئيل كشتى بسازد، ميخهاى كشتى كه هزار عدد بود به وسيله جبرئيل در اختيار نوح قرار گرفت نوح تمام اين ميخها را در ساخت كشتى به كار برد تا اين كه پنج عدد باقى ماند. يكى از پنج عدد را گرفت، ناگهان نورى از آن مانند ستاره درخشيدن گرفت نوح متحير شد ناگهان صدايى از آن ميخ برآمد اى نوح من به نام بهترين از پيامبران يعنى محمد بن عبداللّه هستم، نوح گفت: اى جبرئيل حال و كيفيت اين ميخ چگونه است كه من تا كنون چنين ميخى نديده‏ام.
جبرئيل جواب داد اين ميخ به نام خاتم پيامبران حضرت محمد(ص) است كه بايد آن را در سمت راست كشتى نصب كنى، نوح چنين كرد پس ميخ دوم را برداشت از آن نيز نورى برخاست پرسيد اين چه بود؟ جواب داد: اين ميخ به نام پسر عموى پيامبر سيد اوصياء على بن ابى طالب(ع) است و بايد در سمت چپ كشتى نصب شود. نوح چنين كرد. ميخ سوم را برداشت باز نورى از او پديدار شد جبرئيل گفت: اين ميخ به نام فاطمه زهرا(س) است و بايد در كنار پدر بزرگوارش نصب شود، نوح چنين كرد. چهارمى را برداشت از آن نيز نورى برخاست، جبرئيل گفت: اين به نام امام حسن مجتبى است آن را در كنار پدرش قرار ده نوح نيز انجام داد.
امّا همين كه ميخ پنجم را برداشت ابتدا نورى از آن برخاست ولى وقتى آن را به كشتى كوبيد خون از آن جارى شد، جبرئيل گفت: اين ميخ به نام حسين است و قصّه شهادت امام حسين(ع) و رفتار امّت را با او براى حضرت نوح شرح داد.(7) 2- گذر نوح به كربلا
در روايت آمده هنگامى كه نوح سوار بر كشتى شد، تمام دنيا را سير كرد. «فلمّا مرّت بكربلاء اخذته الارض؛ پس هنگامى كه به سرزمين كربلا رسيد، زمين آن را به سمت خود گرفت نوح(ع) از غرق شدن ترسيد. پس پروردگارش را خواند كه پروردگارا تمام دنيا را دور زدم، در هيچ كجا اين چنين احساس خطر نكردم، اينجا كجاست؟ جبرئيل نازل شد و گفت: «يا نوح فى هذا الموضع يقتل الحسين سبط محمّدٍ خاتم الانبياء و ابن خاتم الاوصياء؛اى نوح! در اين محل نوه محمد(مصطفى(ص)) خاتم پيغمبران و فرزند خاتم اوصياء (على(ع)) كشته مى‏شود.»
نوح(ع) گفت: قاتل او كيست؟ جبرئيل گفت: قاتلش ملعون هفت آسمان و هفت زمين است. پس نوح(ع) چهار بار او را لعنت كرد.(8) ج: گذر ابراهيم (ع) از كربلا
در روايت آمده كه ابراهيم(ع) از كربلا عبور كرد، در حالى كه سوار بر اسب بود. اسب لغزيد و ابراهيم(ع) افتاد و سرش شكست و خون جارى شد. ابراهيم(ع) استغفار كرد و گفت: خدايا! چه خطايى از من سر زده است؟ جبرئيل نازل شد و گفت: «يا ابراهيم ما حدث منك ذنبٌ ولكن هنا يقتل سبط خاتم الانبياء و ابن خاتم الاوصياء فسال دمك موافقة لدمه؛ اى ابراهيم! گناهى از تو سر نزد ولكن در اين محل نوه خاتم پيامبران و فرزند خاتم اوصياء (حسين بن على عليهما السلام) شهيد مى‏شود. پس خون تو به موافقت خون او جارى شد.»
سؤال كرد: قاتل و كشنده او كيست؟ جواب داد: ملعون اهل آسمان و زمين. و قلم بر لوح، قاتل حسين را لعن كرد.پس خداوند به قلم وحى كرد: تو به خاطر اين لعن، سزاوار ستايش و تحسين خواهى بود. آن گاه ابراهيم(ع) دستهايش را بلند كرد و يزيد را بسيار لعن كرد و اسبش با زبان فصيح آمين گفت.(9) د: اسماعيل و خبر شهادت امام حسين(ع)
در روايت آمده كه حضرت اسماعيل گوسفندانش در كنار شط فرات به چرا مشغول بودند، روزى چوپانش خبر داد كه گوسفندان چند روزى است كه از آب شط فرات نمى‏آشامند علّت چيست؟ حضرت اسماعيل از خداوند متعال راز مسئله را پرسيد؟ جبرئيل نازل شد و گفت: اى اسماعيل از خود گوسفندان بپرس زيرا آنها از راز آن تو را خبر مى‏دهند؟ اسماعيل(ع) خطاب به گوسفندان فرمود: چرا از اين آب نمى‏نوشيد؟ «فقالت بلسانٍ فصيحٍ: قد بلغنا انّ ولدك الحسين(ع) سبط محمد يقتل هنا عطشاناً فنحن لانشرب من هذه المشرعة حزناً عليه؛ با زبان فصيح جواب دادند كه به ما خبر رسيده كه پسر تو حسين نوه محمد(مصطفى) در اينجا با لب تشنه شهيد مى‏شود پس ما به جهت اعلام حزن و اندوه بر او از اين آب نمى‏نوشيم. آنگاه اسماعيل از قاتل حسين(ع) پرسيد، گفتند: قاتل او كسى است كه اهل آسمان و زمين و تمام مخلوقات او را لعن مى‏كنند«فقال: اسماعيل اللّهم العن قاتل الحسين(ع)؛(10)پس اسماعيل عرض كرد: خدايا كشنده امام حسين(ع) را لعنت كن.» ه: گذر حضرت موسى(ع) به كربلا
در روايت آمده كه حضرت موسى(ع) با يوشع بن نون در بيابان مشغول گردش بود. وقتى كه به زمين كربلا رسيد، كفشش پاره شد و خارى در پايش فرو رفت و از آن خون جارى شد. پس عرض كرد: پروردگارا! چه از من سر زد (كه برايم چنين پيشامدى كرد)؟ «فاوحى اليه انّ هنا يقتل الحسين و هنا يسفك دمه فسال دمك موافقةً لدمه؛ پس خداوند به او وحى كرد كه در اينجا حسين(ع) كشته مى‏شود و خونش ريخته مى‏شود و خون تو به جهت همراهى خون او جارى شد.»
عرض كرد: پروردگارا! حسين(ع) كيست؟ خطاب رسيد كه او نوه محمد مصطفى(ص) و پسر على مرتضى(ع) است. عرض كرد: قاتل كيست؟ پس گفته شد: لعنت شده ماهيان درياها، حيوانات وحشى بيابانها و پرندگان هوا مى‏باشد. پس حضرت موسى(ع) دستهاى خود را بلند كرده بر (قاتل حسين) يزيد لعن كرد و يوشع آمين گفت و از آنجا گذشتند.(11)
در حديث ديگر آمده است كه موسى(ع) از خداوند خواست كه به او علّت برترى امّت محمد(ص) را بر ساير امتها بگويد. خداوند فرمود: به ده خصلت است، از جمله داشتن عاشورا است: «قال موسى يا ربّ و ماالعاشوراء قال البكاء و التباكى على سبط محمّدٍ(ص) و المرثية و العزاء على مصيبة ولد المصطفى؛ موسى عرض كرد كه عاشور چيست؟ خداوند فرمود: مقصود گريه يا تباكى كردن و روضه خوانى و عزادارى بر مصيبت فرزند مصطفى(ص) است.» اى موسى! هر بنده‏اى از بندگان من كه بر فرزند مصطفى در آن روزگار گريه يا تباكى يا عزادارى كند حتماً در بهشت جاودانه خواهد بود. و هر كس دارايى‏اش را در راه محبت او به عنوان طعام يا به هر عنوانى، درهم باشد يا دينار انفاق كند، دارايى‏اش را در دنيا با بركت قرار خواهيم داد، آن طور كه در مقابل هر درهمى كه داده، هفتاد درهم به او عنايت خواهيم كرد و در قيامت او را مورد عفو خويش قرار داده، گناهانش را مى‏آمرزم.(12) و: فرود سليمان(ع) در كربلا
مرحوم مجلسى نقل مى‏كند كه سليمان(ع) بر بساط در هوا سير مى‏كرد گذرش به سرزمين كربلا افتاد. ناگهان باد سه بار او را دايره‏وار چرخاند، به طورى كه ترسيد سقوط كند. آن گاه باد آرام گرفت و بساط سليمان(ع) در كربلا فرود آمد. پرسيد: چرا در اينجا فرود آمدى؟ «فقالت انّ هنا يقتل الحسين(ع) فقال و من يكون الحسين فقالت سبط محمّدٍ المختار و ابن علىّ الكرّار؛ پس باد عرض كرد: به راستى اينجا حسين(ع) كشته مى‏شود. پس سؤال كرد: حسين كيست؟ جواب داد: نوه(پيغمبر خاتم) محمد برگزيده و پسر على كرّار(حمله كننده به دشمن) است. پرسيد: چه كسى با او مى‏جنگد؟ جواب داد: ملعون آسمان و زمين، يزيد. پس سليمان(ع) دست به سوى آسمان بلند كرد و لعن و نفرين بر او فرستاد و جن و انس آمين گفتند: آن گاه باد بساط سليمان(ع) را حركت داد.(13) ز: عيسى(ع) و ياران در كربلا
نقل شده كه حضرت عيسى(ع) با ياران خود در حركت بود كه ناگهان گذرش به كربلا افتاد. در اين هنگام، شيرى قوى را ديدند كه دستهاى خود را پهن كرده و خوابيده و راه را بسته است. پس حضرت عيسى(ع) نزد شير رفت و فرمود: چرا اينجا نشسته‏اى و نمى‏گذارى ما برويم؟ شير با زبان فصيح و گويا جواب داد: من نمى‏گذارم از اين راه برويد مگر وقتى كه: «تلعنوا يزيد قاتل الحسين(ع) فقال عيسى(ع) و من يكون الحسين قال هو سبط محمّدٍ النّبىّ الامّى و ابن علىٍ الولىٍ؛ به قاتل حسين(ع) يزيد لعن كنيد. پس عيسى(ع) فرمود: حسين كيست؟ گفت: سبط محمد پيغمبر امّى و فرزند مولا على(ع).»
آن گاه پرسيد: يزيد كيست؟ جواب داد: نفرين شده در نزد حيوانات وحشى و درندگان. پس حضرت عيسى(ع) دستهايش را براى نفرين بر يزيد بلند كرد و بعد از لعن و نفرين، يارانش همه آمين گفتند و شير هم راه را براى آنها باز كرد و از آنجا گذشتند.»(14) ح: پيامبر خاتم و خبر از شهادت حسين(ع)
پيامبر اكرم(ص) در موارد متعددى از شهادت امام حسين(ع) و كيفيّت آن خبر داده و مفصّل براى آن حضرت عزادارى و سوگوارى كرده است. جالب اين است كه تعدّد اعلام پيامبر اكرم(ص) به اين جهت بوده كه از طرف خداوند توسط ملائك آسمانى بارها اين خبر به او اعلام شده بود. اينك به نمونه هايى اشاره مى‏شود كه بيشتر در منابع اهل سنّت آمده است: 1. گريه هنگام ولادت امام حسين(ع)
حافظ احمد بن حسن بيهقى به نقل از على بن حسين عليهما السلام از اسماء بنت عميس روايت مى‏كند كه گفت: «من در ولادت حسن وحسين قابله جده‏ات فاطمه(س) بودم. وقتى حسين(ع) به دنيا آمد، رسول خدا(ص) به سراغ من آمد و فرمود اى اسماء! فرزندم را بياور! حسين(ع) را در پارچه سفيدى قنداق كرده، به دست آن حضرت دادم. در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه خواندند. آن گاه او را در دامن خود گذاشته. گريستند. عرض كردم: پدرم به فدايت چرا گريه مى‏كنيد؟ فرمود: بر اين پسرم! گفتم: او كه تازه متولد شده است! فرمود: اى اسماء! پسرم را گروه ستمگران خواهند كشت. خداوند شفاعتم را به ايشان نرساند! آن‏گاه فرمود: اى اسماء! اين مطلب را براى فاطمه نگو، چون تازه بچه‏دار شده است.»(15) 2. تعبير خواب ام الفضل‏
ام الفضل مى‏گويد: به محضر رسول خدا(ص) وارد شدم و عرض كردم: ديشب خواب بسيار ناراحت كننده‏اى ديدم. حضرت فرمود: خوابت را نقل كن! عرض كردم: در خواب ديدم كه گويا قطعه‏اى از بدن مبارك شما جدا و در دامن من گذاشته شد. حضرت فرمودند: خير(خواب خوبى) ديده‏اى. از فاطمه(س) فرزندى به دنيا مى‏آيد و در دامن تو رشد مى‏كند. چندى بعد فاطمه(س) حسين(ع) را به دنيا آورد و چنان كه پيامبر(ص) فرموده بود، حسين(ع) در كنار من (و تحت تربيت من) قرار گرفت.
روزى بر پيامبر وارد شدم. حسين(ع) را در دامن خود نشاند، «فاذاً عينا رسول اللّه تهرقان من الدّموع فقلت يا نبىّ اللّه بابى انت و امّى مالك قال اتانى جبرئيل عليه الصّلوة و السّلام فاخبرنى انّ امّتى ستقتل ابنى فقلت هذا فقال نعم و أتانى تربةً من تربةٍ حمراء؛ناگهان چشمان رسول خدا(ص) اشك ريزان شد. عرض كردم: پدر و مادرم به قربانت اى رسول خدا! شما را چه شده است؟ فرمودند: جبرئيل نازل شد و خبر داد كه امّتم فرزندم حسين را به قتل مى‏رسانند. گفتم: اين (فرزند) را؟ فرمود: آرى. سپس خاك سرخى را به من دادند. و اين خاك همان خاكى بود كه ساليان بعد حسين بر روى آن به شهادت رسيد».(16) 3. خبر شهادت در خانه ام‏سلمه‏
ام سلمه مى‏گويد: حسن و حسين عليهماالسلام در جلو پيامبر(ص) در خانه من مشغول بازى بودند. جبرئيل نازل شد و گفت: «يا محمّد انّ امّتك تقتل ابنك هذا من بعدك فأومأبيده الى الحسين فبكى رسول اللّه(ص) و وضعه الى صدره؛ اى محمّد! امّت تو فرزندت حسين را بعد از تو شهيد خواهند كرد. آن گاه رسول خدا(ص) گريست. سپس حسين را در آغوش گرفت و به سينه چسبانيد.» و فرمود: اين تربت در نزد تو امانت باشد. سپس خاك را بوييد و فرمود: اى ام سلمه! هرگاه اين تربت رنگ خون به خود گرفت، بدان كه فرزندم حسين به شهادت رسيده است.(17) 4. سوگوارى رسول خدا(ص) در منزل زينب‏
حافظ ابويعلى از زينب، دختر جحش نقل مى‏كند:«در يكى از روزهايى كه رسول خدا(ص) در منزل من بود، امام حسين(ع) كه تازه راه افتاده بود، در آنجا بود. وقتى وارد اتاق رسول خدا(ص) شد، او را گرفتم. فرمود: رهايش كن! او را رها كردم. آن گاه وضو گرفت و به نماز ايستاد، در حالى كه حسين(ع) را در آغوش داشت. هرگاه به ركوع مى‏رفت، او را به زمين مى‏نهاد.پس از نماز شروع به گريه كرد. عرض كردم: يا رسول اللّه! امروز موضوعى از شما مشاهده كردم كه تا كنون مثل آن را نديده بودم. فرمودند: جبرئيل آمدو خبر داد كه امّتم اين كودك را مى‏كشند. به جبرئيل گفتم، تربت او را به من نشان ده! جبرئيل خاك سرخ رنگى برايم آورد.»(18) 5. عزادارى رسول خدا(ص) در منزل عايشه‏
عايشه مى‏گويد: روزى جبرئيل بر رسول خدا(ص) نازل شد و در حالى كه حسين(ع) از شانه آن حضرت بالا مى‏رفت و بازى مى‏كرد، به آن حضرت گفت: «يا محمّد انّ امّتك ستقتل بعدك و يقتل ابنك هذا من بعدك و مدّ يده فأتاه بتربةٍ بيضاء و قال فى هذه الارض يقتل ابنك اسمها الطّف؛ اى محمّد! به زودى امّت تو قتل مى‏كنند و اين فرزند تو را پس از تو خواهند كشت. آن گاه جبرئيل دست برد و خاك سفيد رنگى آورد و گفت: فرزندت در اين سرزمين كه نام آن طفّ است كشته مى‏شود.»
پس از آنكه جبرئيل از نزد رسول خدا(ص) رفت، آن حضرت در حالى كه خاك را در دست داشت و گريه مى‏كرد، گروهى از يارانش كه ابوبكر، عمر، على(ع)(19)، حذيفه، عمار و ابوذر در بين آنها حضور داشتند، وارد شدند و فرمودند: جبرئيل به من خبر داده است كه فرزندم حسين پس از من در سرزمينى به نام طف كشته مى‏شود و اين خاك را به من نشان داده كه محل شهادت و قبر او در اين خاك خواهد بود.»(20) 6. گريه در هنگام روبه رو شدن با بنى‏هاشم‏
حافظ ابوبكربن ابى شيبه از عبداللّه مسعود روايت كرده است: «همراه جمعى از صحابه در محضر رسول خدا(ص) بوديم كه گروهى از بنى هاشم به سوى آن حضرت مى‏آمدند. چون چشم پيامبر(ص) به آنان افتاد، چشمان مباركشان غرق در اشك شد و رنگ رخسارشان دگرگون گرديد. ابن مسعود مى‏گويد: خدمت آن حضرت عرض كردم: در چهره شما آثار ناراحتى مى‏بينم؟ فرمود: ما اهل بيتى هستيم كه خداوند متعال آخرت را براى ما، بر دنيا ترجيح داده است، اهل بيتم پس از ما بلاها خواهند ديد و از بلاد خويش طرد خواهند شد.»(21) 8. گريه پيامبر و اصحاب‏
در روايت آمده است كه امام حسين(ع) كودكى دو ساله بود. پيامبر(ص) براى سفرى آماده گرديدند. در همان گامهاى نخستين ناگهان توقف كرده، فرمودند: «انّا للّه و انّا اليه راجعون»(22) و اشك از چشمان مباركشان جارى گرديد. علّت گريه را جويا شدند، فرمود: «هذا جبرئيل يخبرنى عن ارضٍ بشطّ الفرات يقال لها كربلاء يقتل فيها الحسين بن فاطمة(س)؛ هم اكنون جبرئيل مرا از سرزمينى آگاه كرد كه در كنار شط فرات قرار دارد و نامش كربلاست. حسين فرزند فاطمه در آن سرزمين به شهادت مى‏رسد.»
از قاتل او جويا شدند؟ فرمود: مردى كه نامش يزيد است، قاتل فرزندم خواهد بود و هم اكنون محل كشته شدن و دفن حسين را با چشم خود مى‏نگرم. آن گاه پيامبر(ص) با حالت غمگين از رفتن به مسافرت منصرف شد و دست راست را بر سر حسن(ع) و دست چپ را بر سر حسين(ع) گذاشت و سپس دست به دعا برداشت: بارالها! محمد بنده و پيامبر توست و اين دو، پاكان اهل بيت و برگزيدگان ذريه من و اصل و ريشه من هستند. اين دو را در ميان امتم به جانشينى خود مى‏گذارم،«اللّهم فبارك له فى قتله و اجعله من سادات الشّهداء؛خدايا! شهادت را براى حسين مبارك گردان و او را سرور شهيدان قرار ده.» خدايا! براى قاتل و خوار كننده‏اش بركتى قرار مده!
زمانى كه سخنان پيامبر(ص) به اينجا رسيد، صداى افراد حاضر در مسجد به گريه بلند شد. حضرت فرمود: «اتبكون ولاتنصرونه؛آيا(بر او) گريه مى‏كنيد و او را يارى نمى‏كنيد؟» پس از آن مسجد خارج شد و بعد از لحظاتى در حالى كه رنگش متغيّر و چهره‏اش برافروخته شده بود، به مسجد بازگشت و با چشمانى گريان فرمود:«اى مردم! دو گوهر گرانبها در ميان شما بر جاى مى‏گذارم، كتاب خدا و عترتم كه آميخته با آب حياتم و ثمره وجودم مى‏باشند. اين دو از هم جدا نخواهند شد تا هنگامى كه كنار حوض كوثر بر من وارد شوند…پس مواظب باشيد! شما را ملاقات نكنم، در حالى كه با اهل بيتم دشمنى و بر آنان ستم كرده باشيد.»(23) 9. گذر پيامبر اكرم(ص) به كربلا
از ام سلمه نقل شده است كه شبى رسول خدا(ص) از نزد من بيرون رفت و مدّتى طول كشيد. سپس مراجعت كرد، در حالى كه ژوليده و غبارآلود بود و چيزى در دست داشت. عرض كردم: اى رسول خدا! چه شده شما را ژوليده مو و غبارآلود مى‏بينم؟ فرمود: در اين هنگام مرا به طرف يكى از سرزمين‏هاى عراق كه آن را كربلا مى‏گويند سير دادند. پس جايگاه شهادت فرزندم حسين(ع) و عده‏اى از اهل بيتم را مشاهده كردم و بعد مشغول جمع آورى خاك آنجا شدم.
آن گاه دست خود را باز كرد و ديدم قدرى خاك سرخ بود. فرمود: ابن را بگير و در شيشه‏اى نگهدارى كن! سپس آن را گرفتم و در شيشه‏اى از آن محافظت كردم تا وقتى كه امام حسين(ع) از مكّه خارج و به طرف عراق رهسپار گرديد. من پيوسته شب و روز به اين شيشه نگاه مى‏كردم و آن را باز كرده مى‏بوييدم و مى‏گريستم تا اينكه روز دهم، يعنى روز شهادت امام حسين(ع) فرا رسيد. صبح عاشورا به شيشه نگاه كردم، خبرى نبود، ليكن همين كه عصر عاشورا فرا رسيد، ديدم خون تازه‏اى از آن شيشه و خاك مى‏جوشد. با ديدن اين صحنه، صداى گريه و ناله‏ام بلند شد، امّا از ترس دشمن خوددارى كردم و پيوسته اين روز را در خاطر داشتم تا آن زمان كه خبر شهادت امام حسين(ع) به مدينه رسيد و آنچه ديده بودم، محقق شد.»(24) گريه امير مؤمنان على(ع) در كربلا
علاوه بر انبياء(ع) امامان معصوم(ع) نيز قبل از ولادت امام حسين(ع) براى آن حضرت سوگوارى كردند كه در اينجا به ذكر گريه على(ع) در كربلا اشاره مى‏كنيم:
ابن عباس مى‏گويد: همراه على(ع) در جنگ صفين از سرزمين نينوا گذشتيم، به من فرمود: «يا ابن عبّاس اتعرف هذا الموضع قلت له ما اعرفه يا اميرالمؤمنين فقال(ع) لو عرفته كمعرفتى لم تكن تجوزه حتّى تبكى كبكائى قال فبكى طويلاً حتى اخضلّت لحيته و سالت الدّموع على صدره و بكينا معاً؛ اى ابن عباس! آيا اين سرزمين را مى‏شناسى؟ عرض كردم: خير، اى اميرمؤمنان. آن حضرت فرمود: اگر مثل من آن را مى‏شناختى، از اينجا عبور نمى‏كردى، مگر آنكه مانند من مى‏گريستى. آن گاه شروع به گريستن كرد تا اينكه اشك محاسن ايشان را فرا گرفت و بر سينه مباركشان جارى شد. ما نيز با آن حضرت گريستيم.»
«و هو يقول اوّه اوّه مالى و لآل ابى سفيان مابى و لآل حربٍ حزب الشّيطان و اولياء الكفر صبراً يا ابا عبداللّه…ثمّ بكى بكاءً طويلاً و بكينا معه حتّى سقط لوجهه و غشى عليه طويلا ثمّ افاق؛ على(ع) مى‏فرمود: اى واى اى واى (شگفتا) مرا با آل ابوسفيان و آل حرب، حزب شيطان و اولياء كفر، چه كار! (در همين حال فرمود:) اى ابا عبداللّه! صبر و مقاومت داشته باش! و آن گاه بسيار گريست و ما نيز با او گريستيم، به گونه‏اى كه آن حضرت با صورت به زمين فرود آمد و از هوش رفت و پس از مدّتى به هوش آمد».(25)
اصبغ بن نباته نيز مى‏گويد:«همراه على(ع) از سرزمين كربلا گذر كرديم. محل شهادت شهداء كربلا را نشان داد و فرمود: در اين محل جوانانى از آل محمّد(ص) كشته مى‏شوند كه آسمانها و زمين بر آنها گريه خواهند كرد.»(26)
همچنين عبداللّه بن نجى از پدرش نقل مى‏كند: در كنار على(ع) عازم جنگ صفين بوديم. ناگهان على(ع) فرياد زد: «اصبر يا ابا عبداللّه بشطّ الفرات قلت و ماذا قال دخلت على رسول اللّه(ص) ذات يومٍ و عيناه تفيضان قلت يا نبىّ اللّه اغضبك احدٌ ما سال عينك تفيضان قال بلى قام من عندى جبرئيل قبل محدّثين انّ الحسين يقتل بشط الفرات؛ اى اباعبداللّه! در كنار شط فرات توقف كن! عرض كردم: مگر چه شده است؟ فرمود: روزى نزد رسول خدا(ص) وارد شدم، چشمان مباركش پر از اشك بود، عرض كردم: يا رسول اللّه! كسى شما را ناراحت كرده است؟ چرا چشمانتان پر از اشك شده است؟ فرمود: نه، بلكه جبرئيل نزد من آمد و مرا از شهادت حسين در كنار شط فرات آگاه ساخت.» و گفت: آيا از خاك آنجا مى‏خواهى؟ گفتم: بلى. آن گاه مشتى از خاك آنجا را به من داد. از آن زمان ريزش اشك امانم نداد.(27) پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. اصول مدّاحى، ناصرى نژاد، ج 1، ص 168. 2. شيخ عباس قمى، مفاتيح الجنان، اعمال سوم شعبان، ص 270. 3. كامل الزيارات، به نقل از آشنايى با حسين، ميرزا باقر زخره‏اى اصفهانى، قم، نامدار، اول، 1382، ص 308، با تلخيص. 4. بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، بيروت، داراحياء التراث العربى، چاپ دوم، 1403ق، ج 44، ص 242، ح 37؛ منتخب تاريخ، ص‏48. 5. سوره بقره، آيه 37. 6. بحارالانوار، ج 44، ص 245، ح 44. 7. ناسخ التواريخ، مرحوم سپهر، حالات اباعبداللّه الحسين(ع)، ص 111؛ آشنايى با حسين(ع)، همان، ص 309 – 310. 8. بحارالانوار، ص 243، ح 38، منتخب طريحى، ص 48. 9. بحارالانوار، ج 44، ص 243، ح 39، منتخب طريحى 38. 10. همان، ص 243 – 244. 11. همان،ص 244 ح 41 ؛ ناسخ، ج 1، ص 284. 12. معالى السبطين، ص 143 ؛ مستدرك الوسائل، ج 10، ص 318، ح 14. 13. بحارالانوار، ج 44، ص 244، ح 42 ؛ منتخب طريحى، ص 50، ناسخ، ج 1، ص 274. 14. همان، ح 43 ؛همان، ناسخ، ج 1، ص 275 منتخب طريحى، ص‏50. 15. مقتل، حافظ ابوالمؤيد خوارزمى، ج 1، فصل ششم، ص 88؛ ذخائر العقبى حافظ محب الدين طبرى، باب 9، فى ذكر الحسن و الحسين، ص‏119.قابل ذكر است در اين بخش از زحمات حسين رجبى، در كتاب، «پاسخ به شبهات عزادارى» بهره برده‏ايم. 16. مستدرك على الصحيحين، كتاب معرفة الصحابه، ج 3، ص 176، كنزالعمّال، متقى هندى، بيروت مؤسسة الرسالة، ج 12، ص 123، ح‏34300 ؛ المنتظم، ج 5، ص 78، و ج 6، ص 386. 17. مجمع الزوائد و منبع الفوائد، نورالدين هيثمى، ج 9، ص 189، باب مناقب الحسين، ذخائر العقبى، ص 147، مسند احمد حنبل، ج 3، ص 265. 18. كنزالعمّال، ج 6، ص 223 ؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 188. 19. اين ترتيب كه على(ع) سوم ذكر شده توسط عائشه انجام گرفته است. 20. مقتل خوارزمى، ج 1، ص 159؛اعلام النّبوة، ماوردى، ص 83؛ الصواعق المحرقة، ابن حجر، فصل سوم، احاديث وارده درباره اهل بيت، ص 192. 21. المصنف، ابن ابى شيبه، ج 2، ص 697؛ كتاب الفتن، شماره 74، صحيح، ابن ماجه، ج 2، ص 518؛ مستدرك حاكم، ج 4، ص‏464. 22. سوره بقره، آيه 156. 23. مقتل، عبدالرحمان بن على معروف به ابن جوزى، ج 1، ص 164، به نقل از پاسخ به شبهات عزادارى، حسين رجبى، دفتر نمايندگى رهبرى، اول، 1379، ص 75 – 76. 24. الارشاد، شيخ مفيد، ص 250، اسرار الشهادة، ص 81؛ آشنايى‏ام با امام حسين(ع)، ص 313. 25. بحارالانوار، ج 44، ص 252 – 254. 26. امالى، شيخ صدوق، ص 534؛ المصيبة، ج 1، ص 64 ؛ مقتل خوارزمى، باب هشتم، ص 162، تذكرة الخواص، ابن جوزى، ص 225؛ كتاب صفين، نصربن مزاحم، ص 58. 27. مسند احمد بن حنبل، ج 1، ص 85؛ سير اعلام النبلاء، ذهبى، ج 3، ص‏288 ؛ المصنف ابن ابى شيبه، ج 8، ص 632 ؛ الفتن، ح 259، الصواعق المحرقه، ص 193.

مقدمه
يكى از مهمترين سؤالات در حادثه عاشورا، آگاهى امام حسين (ع) از ماجراهاى آينده در فرايند عاشورا است. در اين راستا برجسته‏ترين مسئله، آگاهى آن بزرگوار از شهادت خود و ياران و خاندانش است، اين نوشتار به منظور پاسخ به سؤالاتى در اين باره تهيه شده است، اميد است كه اين تلاش گامى اندك در تبيين اين مسئله و ابهام زدايى از حادثه عاشورا باشد. آيا امام حسين (ع) مى‏دانست در اين قيام بزرگ شهيد مى‏شود؟
در پاسخ به اين سؤال چند نظريه مطرح شده كه مورد بحث و بررسى‏هاى مشروحى نيز قرار گرفته است. ما دو نظريه عمده را در اين جا مورد بررسى قرار مى‏دهيم.
نظريه اول: اگر چه قيام امام حسين (ع) از همه جهات صحيح و مستند به انگيزه تكليف خداوندى بود، ولى او نمى‏دانست در اين قيام به شهادت خواهد رسيد. لازمه سخن «عبدالرحمن ابن خلدون» (صفحات 216 و 217 مقدمه) و هم چنين عقيده بعضى از متفكران اين است كه امام حسين (ع) نمى‏دانست كه در سفر به عراق شهيد خواهد شد.
نظريه دوم: امام حسين (ع) از شهادت خود آگاه بود. اين نظريه، در ضمن تحليل هايى كه از داستان كربلا صورت گرفته، طرح شده است. حال لازم است درباره اين مسأله، مطلبى را بيان كنيم: مقام والاى امامت، علم غيب و آگاهى از آينده را به اذن پروردگار براى آنان امكان‏پذير مى‏كند.
خداوند سبحان در قرآن مجيد مى‏فرمايد: «عالم الغيب فلا يظهر على غيبه احداً الّا من ارتضى من رسولٍ»(1) خداوند داناى غيب است و كسى را به غيب خود مطلع نمى‏سازد، مگر كسى از فرستادگان خود را رضايت بدهد.
اين آيه، به صراحت امكان وجود علم غيب براى غير خدا را بيان مى‏كند. با انضمام اين آيه، به آيات ديگرى كه علم غيب را مخصوص خداوند مى‏دانند، اين معنى اثبات مى‏شود كه با عنايت خداوندى كسان ديگرى نيز مى‏توانند عالم به غيب شوند.
در ضمن آياتى كه مى‏گويد پيامبر اكرم(ص) علم غيب را به وسيله وحى از پروردگار دريافت كرده و ائمه (ع) از پيامبر اخذ كرده‏اند، بسيار فراوان است.(2)
ابن خلدون، در فصل پنجاه و سوم از مقدمه خود، پس از بيان مواردى از علم غيب كه مستند به امام جعفر صادق(ع) است، مى‏گويد: «حال كه كرامت كشف و شهود و اطلاع از امور غيبى براى ساير مردم (از كسانى كه رياضت كشيده و موفق به تهذيب و صفاى درونى گشته‏اند) امكان‏پذير است، پس خاندان پيامبر از نظر علم و دين و ديگر آثار پيامبرى و عنايت خداوندى… به كشف شهود و اطلاع از حقايق غيبى سزاوارتراند».
از جمله امور غيبى فراوانى كه حضرت رسول اكرم(ص) از آن‏ها خبر داده‏اند، اطلاع دادن آن حضرت از شهادت امير المؤمنين(ع) مى‏باشد.(3) ابن ابى الحديد مى‏گويد:(4)
«فصلٌ فى ذكر امورٍ غيبيّةٍ اخبر الامام ثمّ تحققت…»
اين فصل در ذكر امور غيبى اى است كه امام از آن خبر داده و تحقق يافته‏اند.
بدان كه اميرالمؤمنين (ع) سوگند ياد كرده كه مردم از هيچ حادثه‏اى نخواهند پرسيد، مگر اين كه او درباره آن حادثه خبر خواهد داد. هم چنين خبر خواهد داد از طايفه‏اى كه به وسيله آنان، صد نفر هدايت خواهند شد و صد نفر به ضلالت خواهند افتاد…
اين ادعا از سوى آن حضرت، ادعاى خدايى يا ادعاى نبوت نيست، زيرا آن حضرت اذعان داشت كه: از حضرت رسول الله(ص) آن اخبار را دريافت نموده است. درباره اخبار غيبى اميرالمؤمنين(ع) تحقيق كرديم و آن‏ها را موافق واقع ديديم و از اين راه، به صدق ادعاى مذكور از آن حضرت استدلال نموديم. اين موارد بيش از سى نمونه است كه به هفده مورد آن اشاره مى‏كنيم:
خبر درباره ضربتى كه بر سر مباركش اصابت خواهد كرد و خون سرش ريش مباركش را خضاب خواهد نمود.
خبر درباره ملك (سلطنت) معاويه بعد از وفات خود.
خبرى در توصيف معاويه و دستور او به سبّ اميرالمؤمنين(ع).
خبر درباره حجاج بن يوسف.
خبر درباره مارقين و خوارج در نهروان.
خبر درباره كشته شدن خوارج.
اخبار درباره ناكثين (طلحه و زبير) و پيروانشان كه جنگ جمل را به راه انداختند.
اخبار درباره قاسطين (معاويه و عمروبن‏عاص) و دار و دسته آن‏ها.
خبر درباره شماره سپاهى كه از كوفه بر آن حضرت وارد شدند، در آن هنگام كه آن حضرت براى جنگ با اصحاب جمل آماده حركت به سوى بصره گشته بود.
خبر درباره عبدالله بن زبير: او چيزى را مى‏خواهد كه به آن نخواهد رسيد. او طناب (دام) دين را براى شكار دنيا مى‏گستراند: «خبّ يروم أمراً و لا يدركه و هو يعدّ مصلوب قريش» او حيله گر و كينه توز است. امرى را مى‏خواهد و لكن آن را در نخواهد يافت. او به دار كشيده شده قريش است.
اخبار درباره پيدا شدن پرچم‏هاى سياه از سوى خراسان و تصريح به قومى از اهالى آن كه به «بنى رزيق» معروف بودند. اين گروه «آل مصعب» بودند كه از جمله آنان «طاهربن الحسين» و فرزندش و «اسحاق بن ابراهيم»بودند كه به دولت عباسى دعوت مى‏نمودند.
اخبار درباره ظهور پيشوايانى از فرزندانش در طبرستان مانند «الناصر» و «الداعى»(5) و غيره. ايشان در بعضى از سخنانشان فرموده‏اند: «و أنّ لآل محمد صلى اللّه عليه و آله و سلم – بالطّالقان لكنزاً سيظهره اللّه اذا شاء دعائه حقٌّ حتّى يقوم باذن اللّه فيدعوا الى دين اللّه»
و قطعاً براى آل محمد (ص) در طالقان خزانه‏اى است كه اگر خداوند آن را بخواهد ظاهر مى‏سازد. دعاى او (دعوت او) حق است تا اين كه بااذن خداوند قيام مى‏كند و به دين خداوند دعوت مى‏نمايد.
خبرى كه به «عبداللّه بن عباس» درباره انتقال امر زمامدارى به فرزندانش داده بود.
هنگامى كه «على بن عبداللّه» متولد شد، پدرش او را پيش على(ع) آورد. آن حضرت مقدارى از آب دهانش را در دهان فرزند عبداللّه وارد كرد و با خرمايى كه آن را جويده بود، زير چانه او را بست. سپس كودك به عبداللّه برگرداند و فرمود: اى پدر ملوك، او را بگير!
اخبار مربوط به آينده كوفه و اين كه حوادث بسيار تندى در كوفه بروز خواهد كرد.
اخبار مربوط به «مروان بن حكم» و فرزندانش و اين كه امت اسلامى روز خونينى از آنان خواهند ديد.
اخبار مربوط به بنى اميه، كه مدتى كوتاه از دنيا بهره‏مند مى‏شوند و سپس، همه آن چه را كه به دست آورده‏اند از دست مى‏دهند.
اخبار شهادت امام حسين (ع) از سوى پيامبر اكرم(ص) و اميرالمؤمنين(ع) در كتب شيعه و سنى، مجموعاً فوق تواتر است. كثرت ناقلان اين اخبار به حدى است كه اگر براى كسى يقين آور نباشد، آن شخص از هيچ خبر متواتر ديگرى نمى‏تواند يقين حاصل كند.(6)
درباره اين نظريه (شهادت امام حسين (ع))، دو سؤال وجود دارد:
سؤال يك – آيا با علم به كشته شدن در يك حادثه، تصميم و اقدام براى ورود به آن حادثه مشروع است؟
كسانى كه فرقى ميان اشخاص و ميان حوادث نمى‏گذارند و براى آنان، مرگ و كشته شدن معمولى و شهادت در راه دفاع از جان‏ها و ارزش‏هاى ضرورى و حيات مادى و معنوى يكسان است، مى‏گويند: از آن جا كه زندگى، مطلوب مطلق در عرصه هستى است و هيچ مطلوبى به درجه زندگى نمى‏رسد، لذا با وجود علم به كشته شدن در يك حادثه، اقدام به ورود در آن حادثه، از ديدگاه عقل و شرع ممنوع است. حتى با توجه به اهميت فوق العاده حيات گفته مى‏شود: اقدام به يك عمل با احتمال خطر مرگ نيز نامشروع است، چه رسد به يقين به مرگ!
پاسخ اين سؤال، با شناخت صحيح به معناى زندگى در قضيه «زندگى، مطلوب مطلق در عرصه هستى است» روشن مى‏شود. معناى صحيح زندگى در عرصه هستى چيست؟
اگر منظور از «زندگى»، فقط خوردن و آشاميدن و اشباع غرايز طبيعى محض باشد، براى كسانى كه حقيقت زندگى را در عظمت‏ها و امتيازات معنوى و كمالات روحانى آن مى‏بينند، ادامه اين زندگى با همه ناگوارى‏ها و محروميت‏ها و محدوديت هايى كه دارد، بسيار تلخ و ادامه آن مستند به يك نوع اضطرار است. لذا اين پديده نمى‏تواند ذاتاً به طور مطلق براى آنان مطلوب باشد. از سوى ديگر،اين همه خودكشى و آرزوى جدى مرگ در هنگام هجوم ناملايمات غير قابل تحمل، از روشن‏ترين دلايل عدم مطلوبيت مطلق زندگى طبيعى حيوانى براى هر انسانى است.
اما اگر منظور از زندگى،«حيات معقول» يا «حيات طيبه»،(7) باشد، نه تنها ديگر آن زندگى طبيعى حيوانى، مطلوب مطلق نيست، بلكه مزاحم «حيات معقول» است كه شايستگى وصول به جاذبيت شعاع ربوبى را دارد. البته كسى كه از «حيات معقول» و حيات مستند به خدا اطلاعى ندارد يا با وجود اطلاع، به علت سست عنصرى و پيروى از خواسته‏هاى حيوانى، از آن زندگى اعلاى انسانى خود را محروم ساخته است، همان زندگى طبيعى حيوانى را بالاترين آرمان خود تلقى مى‏كند و همه توانايى خود را نيز در ادامه آن زندگى به كار مى‏بندد.
خلاصه، براى كسى كه زندگى را به معناى «حيات معقول» مى‏داند، زندگى طبيعى محض يك وسيله مناسب براى وصول به «حيات معقول» است. چنين شخصى در راه چنان حياتى، حاضر است صدها بار دست از زندگى طبيعى محض بردارد.
وجود اين احساس با عظمت را در ياران فداكار و آگاه امام حسين(ع) همگان نقل كرده‏اند. البته اگر كسى به خود اجازه دهد كه عظمت فداكارى و كشته شدن در راه جهاد و دفاع از جان و حيثيت و شرافت و آزادى معقول و دفاع از ارزش‏هاى والاى انسانى را مورد ترديد قرار دهد، ما هيچ سخنى براى گفتن با او نداريم، روى سخن ما با كسانى است كه براى حيات بشرى، معنايى فوق خوردن و خوابيدن و اشباع شهوات و حركت بر مبناى «من هدف و ديگران وسيله»، معتقدند.
بديهى است كه دفاع و جهاد، يعنى حركت در مرز زندگى و مرگ. لذا شما اگر سخنان پيشتازان قافله انسانيت، و رشد يافتگان نوع بشر را مورد مطالعه و تحقيق قرار بدهيد، خواهيد ديد كه اين كمال يافتگان، مرگ را بر زندگى ذلت بار و محدود و غوطه ور بودن در جنب و جوش‏هاى حيوانى، ترجيح مى‏دهند؛ زيرا زندگى پست از نظر آنان بدتر از مرگ است. از جمله سخنان امام حسين(ع) در «ذى حُسُم»(8) اين است:
«فانّى لا ارى الموت الّا سعادةً و لا الحياة مع الظّالمين الّا برما»(9) من مرگ را جز سعادت، و زندگى با ستمكاران را جز دلتنگى و اضطراب و ملامت نمى‏بينم.
فرهنگ اقوام و ملل دنيا، به طرزى گسترده، اين حقيقت را گوشزد كرده‏اند كه:«مرگ سرخ به از زندگى ننگين است».
حقيقت اين است كه مشاهده يك حقيقت اعلا در زندگى، اين زندگى را قابل تحمل و تفسير و توجيه مى‏كند:
ما را به ميزبانى صياد الفتى است

ورنه به نيم ناله، قفس مى‏توان شكست
همه مى‏دانيم كه:
روزگار و چرخ و انجم سر به سر بازيستى

گرنه اين روز دراز دهر را فرداستى‏

بنابراين، تنها اعتقاد به ابديّت و حكمت عاليه وجود است كه بازى بودن روزگار و چرخ گردون را منتفى مى‏كند.(10) با چنين دريافتى است كه انسان‏هاى با فضيلت و آگاه، پاسخ سؤالات «من كيستم؟ از كجا آمده‏ام؟ چرا آمده‏ام؟ و به كجا مى‏روم؟» را آماده مى‏كنند و از «حيات معقول» برخوردار مى‏گردند.
سؤال دوم: علم به كشته شدن در يك حادثه، چگونه مى‏تواند با فعاليت و انديشه‏هاى مربوط به زندگى و رسيدن به هدف در آن حادثه سازگار باشد؟به عبارت ديگر، كسى كه مى‏داند در يك حادثه كشته خواهد شد، چگونه مى‏تواند از آن حادثه براى وصول به هدف و انديشه خود بهره بردارى كند؟ در موضوع بحث، فرض اين است كه حضرت امام حسين (ع) مى‏دانست كه در واقعه كربلا شهيد خواهد شد. با اين فرض، چگونه به قصد وصول به هدف – كه اقامه حكومت عدل در جامعه اسلامى بوده است – حركت كرد و با كمال دقت، به انتخاب وسايل اقدام كرد و به نامه‏هاى دعوت كوفيان توجه فرمود و حضرت مسلم بن عقيل را براى آماده كردن زمينه به كوفه فرستاد و به تنظيم دقيق امور نظامى با سپاه 72 نفرى خود و… پرداخت؟ براى حل اين مسأله، بايد يك بررسى اجمالى درباره درك انسان‏ها از زندگى و مرگ داشته باشيم. آيا انسان‏ها در درك زندگى و مرگ و حقيقت آن دو يكسان هستند؟
انسان‏ها، در درك زندگى و مرگ و حقيقت آن دو بسيار متفاوتند. ترديدى نيست كه بشر در دوران كودكى در زندگى محض حركت مى‏كند، بدون اين كه بداند زندگى يعنى چه؟ طبيعى است اگر او، در اين دوران از مرگ نيز دريافتى نداشته باشد، مانند ماهى اى كه در آب زندگى مى‏كند و نمى‏داند اگر از دريا بيرون بيفتد، چه روى خواهد داد؟
به تدريج، با پيشرفت ساليان عمر و ديدن يا شنيدن اين كه فلان كس مُرد يا آن يكى مى‏ميرد، پديده مرگ با نوعى ابهام براى بشر مطرح مى‏شود.
مردم پس از درك مرگ، كه به دنبال زندگى فرا مى‏رسد، اوضاع ذهنى گوناگونى درباره زندگى و مرگ پيدا مى‏كنند، از آن جمله:
برخى از مردم به علت غوطه ور شدن در ابعاد زندگى طبيعى محض، به همان وضع ذهنى دوران كودكى ادامه مى‏دهند و هيچ انديشه‏اى را درباره مرگ و زندگى به خود راه نمى‏دهند. گاهى شدت فرو رفتن فرد در امواج زندگى به درجه‏اى مى‏رسد كه حتى با علم پايان يافتن زندگى خويش، توجهى به انقراض زندگى نمى‏كند. بديهى است كه اين گروه با انواعى از تلقينات، خود را را از به ياد آوردن مرگ و انديشه درباره عالم پس از آن غافل مى‏سازند! حتى ممكن است نوع تلقين به قدرى احمقانه باشد كه فرد نتواند پذيرش آن را به ديگران ابراز كند؛ مثلاً گمان كند كه «زندگى من نابود نمى‏شود»! و يا «مرگ فقط براى ديگران است»!
گاهى بى اعتنايى به مرگ، به دليل شدت غوطه‏ور شدن انسان در زندگى طبيعى محض نمى‏باشد، ولى به جهت شيرينى زندگى و لذايذ آن، پديده مرگ از ديدگاه انسان ناپديد مى‏شود، گويى يقين به مرگ ندارد!
در يكى از سخنان اميرالمؤمنين (ع) اين مضمون آمده است كه «يقين به مرگ، براى بعضى از مردم مانند شك است»، زيرا غالباً از افق ذهن آنان به دور است.
دسته‏اى از مردم يقين به مرگ دارند، ولى به سبب ترديد و ابهامى كه درباره عالم پس از مرگ دارند، نمى‏توانند زندگى خود را طورى تنظيم نمايند كه مرگ روشنايى نتيجه بخشى در زندگى آنان بيندازد.
اين سه گروه، در زندگى ابهام‏آميز با يكديگر مشتركند. اينان غالباً در زمان حال زندگى مى‏كنند و با گذشته و آينده كارى ندارند، مگر آن مقدار كه به حال حاضر آنان مربوط باشد. در حقيقت، رشته عمر آنان مانند حلقه هايى گسيخته از هم است كه يكى پس از ديگرى مى‏گذرد. در واقع، حقيقتى به نام زندگى براى اين سه گروه مطرح نيست. با اين حال، پديده مرگ براى هر سه گروه – اگر توجهى به آن داشته باشند – به دليل عوامل مختلف غم‏انگيز و نگران كننده است. عامل اين اندوه و نگرانى را «ابن سينا» در رساله‏اى به نام «رسالة فى دفع الغم من الموت»(11) بررسى كرده است.
به واسطه اختلاف درك مردم از «زندگى و مرگ» گروه‏هاى ديگر نيز وجود دارند كه در اين جا نيازى به بيان مشروح آن‏ها نيست: اما با توجه به اشتراك همه آنان در نقص معرفتى كه از زندگى دارند، مى‏توان گفت كه همه آنان مشمول اين آيه قرآن هستند: «يعلمون ظاهراً من الحياة الدّنيا و هم عن الآخرة هم غافلون»(12) آنان از حيات دنيا تنها ظاهرى را درك كرده‏اند ولى از آخرت كاملاً غافلند. حقيقت زندگى و مرگ و معناى واقعى آن دو چيست؟ دو حقيقت مهم درباره زندگى و مرگ
حقيقت اول: زندگى و مرگ، دو جزء مكمل يكديگر در مجموعه منظم عالم هستى مى‏باشند.
بديهى است كه زندگى يك پديده گسيخته از هم كه در يك خلأ محض قرار گرفته نيست، بلكه جزيى از واقعيات موجود در عالم هستى است كه آشنايى لازم و كافى با آن، بدون داشتن آشنايى و آگاهى از اصول كلى حاكم بر مجموعه، امكان‏پذير است.
بنابراين، براى درك و فهم حقيقت زندگى لازم است اطلاعى از اصول كلى اين عالم بزرگ – كه پديده زندگى جزيى از آن محسوب مى‏شود – داشته باشيم. سپس، لازم است با مقدارى از قواعد و اصول خود پديده و قوانين و جرياناتى كه در به وجود آمدن آن در اين مجموعه كيهانى مؤثر بوده‏اند. آشنا شويم. بالاتر از همه اين‏ها بايد بدانيم كه يك معرفت عالى در اين زندگى وجود دارد كه با عبور از پل مرگ، آماده وصول به آن مى‏شويم.
با به دست آوردن اين آشنايى‏ها، خواهيم دانست كه «زندگى و مرگ» دو جزء مكمل يكديگر در مجموعه اين جهان بزرگ محسوب مى‏شوند. لذا رشد يافتگان به ديدگاهى دست يافته‏اند كه پديده مرگ در آن، به هيچ وجه فنا و نيستى و نابودى محسوب نمى‏شود. زيرا آن چه واقعيت دارد، اين است كه زندگى (حيات)، حقيقتى است كه بنا به مشيت و حكمت بالغه الهى، از مجراى مواد و قوانين عالم كيهانى عبور مى‏كند و مدتى در وجود آدمى به فعاليت خود جهت آماده ساختن شخصيت (نفس، يا من، يا جان) ادامه مى‏دهد. سپس آدمى براى ورود به منزلگه نهايى خود – كه سراى ابديت است – بايد از پل مرگ بگذرد.
حقيقت دوم: اين حقيقت با پيشرفت و افزايش رشد شخصيت آدمى كشف مى‏شود، اين است كه زندگى، با اين كه نمود يك واحد مستمر را دارد، ولى مانند ذرات نور يك جريان انفصالى است.
در ابيات زير دقت كنيم:
هر نفس نو مى‏شود دنيا و ما

بى خبر از نو شدن اندر بقا
عمر هم چون جوى نو نو مى‏رسد

مستمرى مى‏نمايد در جسد(13)
چنان كه:
شاخ آتش را بجنبانى بساز

در نظر آتش نمايد بس دراز
اين درازى مدت از تيزىّ صنع

مى‏نمايد سرعت انگيزىّ صنع
پس تو را هر لحظه مرگ و رجعتى است


مصطفى فرمود دنيا ساعتى است(14) اين حقيقت، با توجه به اصل دوام فيض خداوندى براى بقاى موجودات، مخصوصاً پديده زندگى، كاملاً روشن مى‏گردد. هم چنين براى روشن شدن بيشتر اين حقيقت، توجه به اين حديث مشهور بسيار مفيد است:
امام مجتبى (ع) فرمود: «و اعمل لدنياك كأنّك تعيش ابداً و اعمل لآخرتك كأنّك تموت غداً»(15)
براى دنياى خود چنان عمل كن كه گويى براى هميشه زنده خواهى ماند و براى آخرت خود چنان عمل كن كه گويى فردا خواهى مرد.
با درك اين حقيقت، شخصيت رشد يافتگان همواره در مرز طبيعت و فوق طبيعت (حيات و فوق حيات) حركت مى‏كند. اين نوع زندگى كه فوق زندگى طبيعى مردم است، در عين حال كه عوامل و لوازم زندگى را لازم مى‏شمارد، لوازم و نتايج قطع شدن آن را نيز كه مرگ ناميده مى‏شود، شهود مى‏كند. هر لحظه‏اى از لحظات اين زندگى، هم مسير است و هم مقصد، چنان كه هم وسيله است و هم هدف. اين زندگى بر مبناى «احدى الحسنيين»، يعنى زندگى سعادتمندانه و مرگ سعادتمندانه است كه مستند است به: «انّ صلوتى و نُسُكى و محياى و مماتى للّه ربّ العالمين»(16)
قطعاً نماز و عبادات و زندگى و مرگ من، از آن پروردگار عالميان است.
بديهى است كه زندگى قانونى، با احتمال وصول به هدف كه اولين حُسنى است، مقدم بر شهادت است كه دومين حُسنى است. نتيجه و خلاصه
بنابراين، امام حسين (ع) با علم به شهادت (كه يكى از دو سعادت حقيقى است) و بر مبناى احساس تكليف، براى رسيدن به چنين زندگى اى حركت كرده بود، گويى هر يك از لحظات اين زندگى كه به زودى به پايان مى‏رسد، يك حيات ابدى است كه انسان رشد يافته، بايد حداكثر تلاش خود را براى بهره بردارى از آن در راه تحصيل سعادت انجام دهد. نكته مهم
در اين جا بايد نكته بسيار مهم را نيز در نظر بگيريم و آن اين كه علم يك انسان رشد يافته به بقاى زندگى در يك زمان معين، يا علم او به مرگ يا شهادت د ريك زمان معين، علم مطلق نيست كه مختص خداوند باشد.
انبيا و ائمه (ع) و حتى بعضى از اولياءالله، با توجه به صفا و تهذّب باطنى اى كه از تأدّب به آداب و تخلّق به اخلاق الهى به دست آورده‏اند، مى‏توانند بعضى از حقايق غيبى را درك كنند كه پايان زندگى (مرگ يا شهادت) هم از آن جمله است. با اين حال، اين يك علم مطلق نيست كه با علم مطلق و علم مخزون خداوندى مساوى باشد. لذا ممكن است ائمه (ع) شهادت خود را در يك زمان معين بر مبناى علم امامت و دلالت بدانند، ولى درجه اين علم، هرگز به علم مخزون خداوندى كه منشأ «بداء» است نمى‏رسد.(17)
همين احتمال است كه همه تصميم‏ها و اقدامات مربوط به تكاليف زندگى را ضرورى مى‏نمايد.
امام حسين (ع) به سوى مكه حركت فرمود و اين آيه را خواند:
«فخرج منها خائفاً يترقّب قال ربّ نجّنى من القوم الظالمين»(18) از شهر خارج شد در حالى كه بيمناك و در انتظار حوادث ناگوار بود و گفت: پروردگارا، مرا از گروه ستمكاران نجات بده! اين آيه درباره حضرت موسى(ع) است، در آن هنگام كه از مصر خارج مى‏شد، زيرا بيمناك بود و انتظار حوادث ناملايم را داشت.
امام حسين (ع) جادّه و راه اصلى مكه را در پيش گرفت و هر چند اهل بيت آن حضرت پيشنهاد كردند كه از راه ديگرى – كه امنيتش بيشتر است – حركت كند، امتناع نمود و در پاسخ آنان فرمود: نه! سوگند به خدا، از همين راه مى‏رويم، تا قضاى خداوندى چه باشد!؟
همان طور كه پيش‏تر گفتيم، حركت امام حسين(ع) در متن زندگى طبيعى، بر مبناى قانون زندگى بود. به همين علت، هنگامى كه نزد «وليد بن عتبه» رفت، يارانى از دودمانش را كه مى‏توانستند در صورت احتمال خطر جانى از ايشان دفاع نمايند با خود برد. ممكن است گفته شود: اگر امام حسين (ع) مى‏دانست كه در كربلا شهيد خواهد شد، نمى‏بايست آيه فوق را در راه مكه قرائت مى‏كرد پاسخ اين است كه منظور آن حضرت از قرائت آيه شريفه، همه اجزاى مجموعه (حوادث حركت از مدينه تا آخر داستان قيام) بوده است، يعنى امام در همه آن حوادث، حيات قانونى خود را در خطر نابودى مى‏ديد. اگر چه از دست دادن حيات قانونى (شهادت) مطلوب حسين(ع) بود، ولى مطلوبيت شهادت، بعد از مطلوبيت به ثمر رسيدن قيام – كه با حيات و زندگى آن بزرگوار صورت مى‏گرفت – قرار داشت.
با توجه به اين كه حسين(ع) از هر راهى به منظور دفاع و حفظ جان خود و ياران و دودمانش استفاده مى‏كرد. روشن مى‏شود كه ايشان مى‏دانسته در صورت حركت از جاده اصلى، خطرى وجود ندارد، و اگر خطرى هم پيش بيايد، مربوط به عللى است كه از علم امامت او بالاتر بوده و مستند به علم مخزون خداوندى است.
امام حسين(ع) در شب جمعه – سه روز از ماه شعبان گذشته – وارد مكه شد در حالى كه اين آيه را مى‏خواند:
«و لمّا توجّه تلقاء مدين قال عسى ربّى ان يهدينى سواءالسّبيل»(19) وقتى كه (حضرت موسى(ع)) به طرف مدين حركت كرد گفت: شايد پروردگار من، مرا به راه راست هدايت فرمايد!
خواندن آيه مذكور، مانند تكرار آيات «اياك نعبدو اياك نستعين، اهدنا الصراط المستقيم»(20) در نمازهاى يوميه، روشن مى‏سازد كه خاتم الانبياء(ص) و ائمه معصومين(ع) نيز بر مبناى استمرار فيض خداوندى (هم فيض وجود و هم فيض تقرب به پيشگاه خداوندى) در هر لحظه نيازمند مقام شامخ ربوبى مى‏باشند. چرا امام حسين (ع) براى سفر به عراق از خداوند طلب خير كرد
هنگامى كه نامه‏هاى دعوت كوفيان تكميل شد، امام حسين(ع) برخاست و ميان ركن و مقام دو ركعت نماز گزارد و از خداوند سبحان در سفر پر اهميتى كه در پيش داشت، طلب خير نمود.(21)
بديهى است كه در اين جا امام حسين(ع) براى نهضت و قيامى كه آن را واجب مى‏دانسته، استخاره (به معناى معمولى‏اش) نكرده است، زيرا اين گونه استخاره‏ها در مواقع شك و ترديد مناسب است، نه در مواردى كه يقين به تكليف وجود دارد. حال آن كه با توجه به دلايل فراوان و شواهد بسيار، اين حقيقت روشن مى‏شود كه آن حضرت به قيام عليه يزيد ايمان و اعتقادى راسخ داشته است. بنابراين، معناى طلب خير از خداوند متعال، شهود مستقيم خير و صلاح بوده است، نظير آن شهود و آرامش قلبى اى كه حضرت ابراهيم خليل(ع) به وسيله رؤيت عينى كيفيت، زنده شدن مردگان در روز قيامت از خدا مى‏خواست. در آيه مربوط به اين داستان، حضرت ابراهيم خليل(ع) عرض كرد:
«ربّ أرنى كيف تحيى الموتى، قال اولم تؤمن قال بلى و لكن ليطمئنّ قلبى»(22) پروردگارا، به من نشان بده كه چگونه مرده‏ها را زنده مى‏كنى؟ خداوند فرمود: مگر ايمان نياورده‏اى؟ عرض كرد: بلى، و لكن مى‏خواهم قلبم به آرامش برسد.
سپس امام حسين (ع) نامه زير را مرقوم فرمود و به وسيله «هانى بن هانى» و «سعيد بن عبداللّه» – كه آخرين فرستادگان مردم كوفه بودند – براى آنان ارسال كرد: بسم اللّه الرحمن الرحيم
اين نامه‏اى است از حسين بن على براى جميع مسلمين و مؤمنين.
پس از حمد خداوند و درود به پيامبر اكرم؛ هانى و سعيد كه آخرين آورندگان نامه‏هاى شمايند، آمدند. هر آن چه را كه در آن نامه‏ها بيان نموده و متذكر شده بوديد فهميدم. سخن همه شما اين بود كه ما امام و پيشوايى نداريم، به سوى ما حركت كن! باشد كه خداوند ما را به وسيله توبه هدايت و حق موفق فرمايد! من نيز برادر و پسر عمو و شخص مورد اطمينانم مسلم بن عقيل را كه عضوى از دودمان من است، به سوى شما مى‏فرستم. به او دستور داده‏ام كه وضعيت و انديشه‏تان را براى من بنويسد. اگر او براى من نوشت كه نظر اكثريت مردم و صاحبان عقل و فضل شما، مطابق با نامه هايى است كه به من رسيده و من آن‏ها را خوانده‏ام، به همين زودى به طرف شما خواهم آمد. سوگند به جانم، پيشواى الهى كسى نيست مگر آن كه با كتاب الهى حكومت كند، قيام به عدالت نمايد، متدين به دين حق باشد و نفس خود را گواه سوگند خود گيرد!(23)
طرف خطاب نامه امام حسين(ع)، اهل كوفه و همه مسلمانان و مردم با ايمان بودند. اين خطاب اثبات مى‏كند كه تقاضاى حركت آن حضرت به كوفه، تنها از ناحيه شيعيان نبوده است، بلكه عموم مسلمين اين تقاضا را داشته‏اند. محبوبيت عام آن حضرت در ميان جامعه اسلامى، شاهد وجود زمينه چنين تقاضايى است.
هم چنين، لازمه خطاب مذكور اين است كه تعداد نامه‏ها، امضاها و اهميت صاحبان آن‏ها، به حدى بوده است كه (با قطع نظر از عوامل و انگيزه‏هاى ديگر»، استناد به آن‏ها براى حركت به كوفه و قيام به وسيله آن مردم، كاملاً منطقى بوده است.

آن جان كه وابسته خداست، شايسته سوگند خوردن است
مسلماً، سوگند در همه اقوام و ملل، به حقايقى مربوط مى‏شود كه مقدس باشند. ما اين سوگند (به جان خودم، به جان پدرم يا مادرم يا فرزندم) را فراوان مى‏شنويم. البته اين سوگندها، غالباً به علت اهميت جان عزيز بودن آن از نظر كسى كه سوگند مى‏خورد بر زبان آورده مى‏شود، نه به علت قداست آن. و مى‏دانيم كه اهميت و ضرورت يك حقيقت، غير از شرف و عظمت و قداست آن است. در سوگندى كه امام حسين(ع) به جان خود ياد كرده، منظور او آن جان است كه به مقام مقدس «للّه رب العالمين» رسيده است، شخصيت آن انسان كامل نشان مى‏دهد كه جانش از آن خداست. در اين موارد كه قداست يك جان بالا مى‏رود و مردم از اين قداست اطلاع پيدا مى‏كنند و به آن ايمان مى‏آورند، به آن سوگند ياد مى‏كنند، مانند قسم‏هايى كه مسلمانان به پيامبر اكرم(ص) و اميرالمؤمنين(ع) و فاطمه زهرا و ديگر ائمه معصومين(ع) ياد مى‏كنند. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. سوره جن، آيات 26و27. 2. ر.گ: تفسير الميزان، علامه طباطبايى، تفسير دو آيه مذكور در سوره جن. 3. دلائل النبوة، ص 202، الجامع الصغير، جلال الدين سيوطى، ج 1، ص 12 و نقل از حلية الاولياء. 4. ر.ك: ترجمه و تفسير نهج البلاغه، محمد تقى جعفرى، ج 16، ص 294-299. 5. حسن بن على الناصر و حسن بن زيد ملقب به داعى. 6. به عنوان نمونه، منابع اين خبر به شرح زير است: كامل الزياراة، احقاق الحق، ملحقات احقاق الحق، امالى(شيخ طوسى به نقل از تاريخ الخميس)، بحارالانوار، ينابيع الموده، مودة القربى، المعجم الكبير طبرانى، ابن حجر عسقلانى در تهذيب التهذيب، الفصول المهمة، ابن صباغ مالكى ج‏1، ج‏2، مقتل خوارزمى، مقتل عوالم، خصائص كبرى سيوطى، كفاية الطالب، گنجى شافعى، مجمع الزوائد هيثمى، كنزالعمال مولى على هندى، ارشاد مفيد، البداية و النهاية ابن كثير، مسند احمد بن حنبل، ج‏1، تاريخ اعثم كوفى، قاموس الرجال، ج 1، لهوف سيد بن طاووس، كشف الغمه، ج 2، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفى، طبقات ابن سعد، صواعق ابن حجر عسقلانى، ذخائر العقبى، تذكرة الخواص، اسدالغابه، نورالابصار شبلنجى، الاخبار الطوال دينورى، حياةالحيوان، ج‏1، السيرة النبوية اين هشام، ج 3، شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2. 7. اصطلاح «حيات معقول» مأخوذ از سه توصيف درباره حيات حقيقى است كه در قرآن مجيد آمده است: توصيف اول: «من عمل صالحا من ذكراو انثى و هو مؤمن فلنحيينه حياة طيبة» هر كس از مرد يا زن عمل صالح انجام بدهد، در حالى كه با ايمان است، او را با حيات طيبه احيا مى‏كنيم.(سوره نحل، آيه 97)- توصيف دوم: «ليهلك من هلك عن بينة و يحيى من حى عن بينه» تا آنان كه هلاك مى‏شوند، هلاك آنان، و آنان كه توفيق حيات «حقيقى» مى‏يابند، حيات آنان مستند بر دليل روشن گردد.(سوره انفال، آيه 42)- توصيف سوم: «قل ان صلوتى و نسكى و محياى و مماتى لله رب العالمين» به آنان بگو نماز و عبادات و زندگى و مرگ من، از آن، پروردگار عالميان است. (سوره انعام، آيه 162). 8. يكى از منازل ميان مكه و كوفه. 9. نفس المهموم، ص‏116. 10. اين حقيقتى است كه دانشمندان آگاه و خردمند شرق و غرب در آن اتفاق نظر دارند. به عنوان نمونه، «سانتهيلر» در مقدمه كتاب «اخلاق نيكو ماكوس»ارسطو صريحاً مى‏گويد:«اگر ابديتى پشت سر اين دنيا پذيرفته نشود، اين زندگانى معمايى ناگشودنى خواهد ماند». آناتو فرانس در كتاب «باغ اپيكور» ص‏31 مى‏گويد: «قدرت و نيكوكارى اديان است كه به آدمى علت وجود و عواقب كار را تعليم مى‏دهد. وقتى كه ما اصول عقايد فلسفه الهى را طرد نماييم، وسيله ديگرى باقى نمى‏ماند كه بدانيم چرا به دنيا آمده‏ايم و به چه كار به اين جهان قدم گذاشته‏ايم». 11. رساله‏اى در دفع اندوه از مرگ. 12. سوره روم، آيه 7. 13. ر.ك: تفسير و نقد و تحليل مثنوى، محمد تقى جعفرى، ج 1، ص‏505. 14. همان مأخذ. 15. بحار الانوار، علامه مجلسى، ج 44، ص 139، چاپ بيروت. 16. سوره انعام،آيه 162. 17. «يمحوا اللّه ما يشاء و يثبت و عنده ام‏الكتاب»، خداوند آن چه را بخواهد محو مى‏كند و آن چه را كه بخواهد اثبات مى‏نمايد و كتاب اصل در نزد اوست.(سوره رعد، آيه 39). 18. سوره قصص،آيه 21. 19. سوره قصص، آيه 22. 20. سوره فاتحه، آيات 4و5. 21. همان مأخذ، ص 50، امام حسين (ع) در پاسخ «عبدالله بن مطيع» كه پرسيده بود به كجا مى‏روى؟ فرمود: حالا به مكه و سپس از خدا طلب خير خواهم كرد. به نظرمى رسد آن طلب خير همين بود كه آن حضرت بعد از نماز، ميان ركن و مقام انجام داد. 22. سوره بقره، آيه 260. 23. نفس المهموم، به نقل از شيخ مفيد، ص 50، الكامل فى التاريخ، ابن اثير، ج‏4، ص 21.

انسان و تكامل‏
1- آفرينش انسان و تركيب وجودى او به گونه‏اى است كه استعداد ترقى و تعالى در هر زمينه در نهاد وى بسان نعمتى پر بها به وديعت نهاده شده است و مى‏تواند از راه‏ها و شيوه‏هاى گوناگون ابعاد وجودى خويش را گسترش و تكامل بخشد و به تعالى دست يابد. به عبارت ديگر: انسان با توجه به زمينه‏ها و استعدادهاى خويش رو به سوى كمال مطلق دارد و همواره در صدد صعود به مدارج عالى انسانى است. زيرا ميل به كمال مطلق و نيل به آن فطرى هر انسانى است.
براى نيل به اين مقصود انسانها راههايى را در پيش مى‏گيرند و شيوه‏هايى را اتخاذ مى‏كنند تا سير خود را به سوى هدف و صعود به قله‏هاى كمال، آسان‏تر گرداند.
مشاهده سير تكامل ديگران و نظاره صعود آنها به قلّه‏هاى كمال، انسان را به اين انديشه وامى‏دارد كه چه نيكوست او نيز همانند او راه مورد نظر را به پيمايد و در مسير رشد و كمال گام بردارد. روش الگويى مؤثرترين روش تربيت‏
2. يكى از مهمترين و مؤثرترين روشهاى تربيت، روش مبتنى بر الگوسازى و اسوه سازى است الگوهايى كه از متن جامعه برخاسته و به طور طبيعى نظر همگان را به خود جلب مى‏كنند و افكار و احساسات و رفتار و زندگى را تحت تأثير قرار مى‏دهند. زيرا عملى‏ترين و پيروزمندانه‏ترين وسيله تربيت، تربيت با يك نمونه عينى و سرمشق زنده عملى است و لذا اسوه و الگو به انسانها عرضه مى‏شود تا بتوانند صفاتى همانند صفات او را در خود تحقق بخشند و صبغه‏اى چون صبغه نمونه عينى را در خود بيابند. نقش الگوها و اهميت آن در كوششهاى تربيتى‏
3. الگوها از جهات گوناگون در زندگى انسانها نقش ايفا كرده كه با توجه به آن نقش، اهميت و ضرورت آن تبيين مى‏شود. نقشهايى كه الگوها دارند عبارت است از: الف: نقش الگوها در راهيابى و شناخت مسيرهاى رشد و تكامل‏
ما براى ساختن انسان صالح و در نتيجه جامعه صالح نيازمند اسوه‏اى هستيم تا راه صلاح و فلاح را به طور عينى در زندگى او بيابيم و در نتيجه با شناخت راه، خود در آن مسير گام برداريم. ب: نقش الگوها در كمبودها و آگاهى از نارسايى‏ها و نواقص‏
انسانى كه در مسير تكامل، حركتش را آغاز كرده و به سمت موفقيت پيش مى‏رود براى اينكه بداند در مسير رشد و تكامل در چه موقعيتى قرار دارد؟ و آيا پيشرفتى داشته است يا خير؟ و آيا سرمايه‏ها را درست بكار انداخته و يا دچار خسارت شده به ميزانى احتياج دارد تا در پرتو آن خوب و بد رفتار و رسائى و نارسائى انديشه‏ها را بسنجد و بازيابد. الگوها ميزانهاى سنجش صفات پاك و پليد انسانها هستند و اگر در امر تربيت و پرورش الگوها به عنوان ميزان به كار گرفته نشوند. انسانها در زندگى عقلى و عملى خويش دچار سردرگمى خواهند شد. ج: نقش الگوها به سان عامل تحرك‏
هنگاميكه انسان از همه استعدادها و توانايى‏هاى خود غافل باشد و از هرگونه تحرك و تلاش بازمانده باشد نمايش الگو يكى از عاليترين عواملى است كه در او حركت ايجاد و نيروهاى نهفته او را بيدار مى‏كنند و قوّه‏هاى خام و آرميده درون او رابه فعليت مى‏آورند الگوها اميد به پيروزى و رشد را در انسان احياء نموده و زواياى يأس و نوميدى را مى‏زدايند و از انسانهاى منجمد و ساكن عناصرى پويا و فعّال مى‏سازند. د: نقش الگوها در پيشگيرى از انحرافات و مبارزه عليه فساد و لغزشهاى اخلاقى‏
يكى از مناسب‏ترين و پرثمرترين راه مبارزه با انحرافات و كاهش آلودگيهاى اجتماعى و افزايش محبتها و صداقتها و پاكى‏هاى اخلاقى و منش انسانى نمايش الگوهاى صالح و مدلهاى انسان كامل است. انسانى كه در اجتماع خود از يك طرف شاهد عناصر پليد و ذلت و زشتى و زبونى اوست و از طرفى نظاره‏گر عناصر پاك و عزت و محبوبيت آنهاست سعى مى‏كند عشق پاكان را به دل گيرد و آنها را الگوى رفتار خود قرار دهد و در نتيجه به صلاح و عزت و محبوبيت نائل شود و از پليدى‏ها دورى گزيند.
خلاصه الگوها ميزان سنجش صفات پاك و پليد انسانها هستند كه در ارزيابى و اندازه‏گيرى و بازبينى اخلاق و فضائل انسانى به كار گرفته مى‏شوند. زيرا الگوهاى انسانى افرادى هستند كه مسير كمال را تا حدودى كه شايستگى الگو بودن را دارد پيموده و مراحلى از كمال را پشت سر نهاده و برازنده صفات نيكو شده است و انسانى كه سالك كوى كمال است به لحاظ انگيزه‏هاى درونى و بيرونى پاى در مسير او نهاده و همچون او به سوى كمال رهسپار مى‏گردد. 4. اسلام و معرفى الگوى مكتب با عنوان اسوه حسنه‏
هر مكتب و مرام فكرى و دينى براى اينكه در پيروان خود اعتبارى مستحكم و نفوذى خدشه‏ناپذير كسب نمايد هم بايد محتوا و اصول آن از عمق بر خوردار باشد تا بتواند پاسخگوى نياز فطرى انسان باشد. و هم بايد از نمونه‏هاى عينى كه تبلور و عينيت خارجى آن اصول و ارزشها هستند. بهره‏مند باشد بطوريكه هر فرد بتواند مكتب را در چهره رفتار و شخصيت هر يك از آنها ببيند لذا اسلام به عنوان مكتبى كه از جاهليت و هماهنگى با فطرت برخوردار است بر الگو و الگوسازى تكيه و انسانهايى را به عنوان نمونه عينى فضائل و ارزشها معرفى مى‏كند.
قرآن خطاب به مؤمنين مى‏فرمايد كه نبايد بين گفتار و عمل شما تناقض باشد «لم تقولون مالاتفعلون»(1) و ائمه معصومين(ع) فرمودند: «كونوا دعاة الناس بغير السنتكم؛ مردم را به غير زبانهاتان به حق دعوت كنيد.» علاوه بر اين با نگاه گذرا به قرآن به اسوه‏هاى متعددى برمى‏خوريم مثلاً حضرت ابراهيم(ع) اسوه برائت از باطل و باطل پرستان و بت شكنى و مبارزه با بتها و حضرت يوسف اسوه ايستادگى در برابر شهوات و حضرت نوح اسوه مقاومت و پايدارى در دعوت به حق و حضرت يعقوب اسوه صبر و تحمّل و حضرت داوود اسوه شهامت و شجاعت و حضرت اسماعيل اسوه ايثار و اصحاب كهف اسوه مهاجرين فى سبيل اللّه در شرائط حاكميت جهل و كفر و عدم امكان رهايى از آن جز با مهاجرت و بالآخره حضرت پيامبر خاتم(ص) اسوه حسنه معرفى شدند تا انسانها بدانند كه اين اسوه‏ها چراغهاى فروزانى فرا راه انسانها هستند كه آنها بدانند تا كجا مى‏توان مبارزه كرد، مقاومت نمود، استقامت داشت و ايثار و فداكارى نمود و تقواى الهى را در خود حفظ كرد. 5. امامان معصوم الگوهاى جاويدان و تجسّم عينى اسلام‏
امامت در اسلام موقعيتى رفيع دارد و هسته پايه‏اى تحقق حكومت اسلامى و هدايت گرى مردم در زواياى گوناگون اخلاق و معنويت و سياست و اجتماع و ديگر شئون بايسته صلاح و فلاح اين جهانى و آن جهانى است. امامت عهده دار مسؤوليت حفظ و نگهبانى اصول اساسى دين و بيان حقايق اسلامى و حمايت از حقوق جامعه و كوشش در راه بيدارى مردم است،«انّ الامامة زمام الدين و نظام المسلمين و صلاح الدنيا و عزّ المسلمين، انّ الامامة اسّ الاسلام النامى و فرعه السامى، بالامام تمام الصلاة و الزكاة و الصيام و الحج و الجهاد و توفير الفى‏ء و الصدقات و امضاء الحدود و الاحكام و منع الثغور و الاطراف».(2)
امامت زمام دين و نظام مسلمانان و صلاح دنيا و عزّت مسلمين است، امام اساس رشد اصول اسلام و فروع آن است با امام نماز و زكات و روزه و حج و جهاد و جمع آورى اموال عمومى و امضاء حدود و احكام و جلوگيرى از مرزها تمام مى‏شود و تحقق پيدا مى‏كند، امامت مسؤوليتى است كه در راه ايفاى آن عصمت و پرهيز از گناهان در همه موارد و مواقع ضرورت مى‏يابد. امام شخصيتى است كه همه گفتار و رفتار و همه حركات و سكناتش در نگاه اسلام براى مردم سند است و مستند.
امام جامعه را اداره مى‏كند و مسؤوليت رهبرى جامعه بر دوش اوست و به لحاظ اخلاقى جامعه را تزكيه و تهذيب مى‏نمايد.
الامام المطهّر من الذنوب و المبرّا عن العيوب، المخصوص بالعلم، الموسوم بالحلم نظام الدّين و عزّ المسلمين و غيظ المنافقين و بوار الكافرين؛(3) امام از گناهان پاك و از عيبها مبرّى است، از علم برخوردار و موسوم به حلم و بردبارى است، امام نظام دين و عزت بخش مسلمين است، امام موجب غيظ و كينه منافقان و خرابى و نابودى كافران است.
اسلام با طرح مسئله امامت به عنوان الگوى امت و نمونه عينى مكتب، عالى‏ترين قدم را در جاودانگى و تحقق آرمان و پيام خويش برداشته است. زيرا پيام و آرمان امام همچون آرمان اسلام منحصر به زمان و مكان و نسل خاص و معينى نمى‏باشد بلكه هميشگى و همگانى است بدين جهت است كه امام الگوى جاويدان است و شيعه اين امتياز را دارد كه در زندگى خويش قدم را در جايى مى‏گذارد كه امامان معصوم(ع) قدم را در آنجا گذاشته‏اند. نه از آنها سبقت مى‏گيرد تا سقوط كند و نه از آنها عقب مى‏افتد تا گرفتار خسارت گردد. 6. حسين(ع) از بزرگترين شخصيتهاى اسلام‏
امام حسين(ع) از جمله امامان معصوم شيعه و تجسّم عينى اسلام و از شخصيتهاى بزرگ مكتب است كه از او به عنوان مصباح هدايت و كشتى نجات و علت تبعيه دين و سيد و سرور جوانان بهشت و امام مطلق (چه قيام كند و چه قعود) و محبوب پيامبر و نمونه عينى مكتب ياد مى‏شود، امامى كه سنّت او يعنى گفتار و كردار و تقرير او حجتى است در برابر بشريت. تا انتخاب راه او خود در مسير سعادت و تكامل گام بردارد. امامى كه الگوى او پيامبر(ص) و على(ع) و انبياء(ع) و خود الگوى مسلمانان است. 7. عاشورا حادثه بزرگ تاريخ‏
نام حسين(ع) با نام عاشورا با هم عجين است كه با ياد يكى ديگرى تداعى مى‏شود عاشورا بزرگترين حادثه تاريخ در راستاى امامت براى تحقق اهداف امام تحقق پيدا كرد حادثه‏اى كه از آغاز تا انجام آن درس‏آموز است. الگويى است جاودانه براى همه كسانى كه اگر بخواهند انسان باشند و وظيفه شناس، از جهت فردى و اجتماعى بايد چگونه باشند.
امام حسين(ع) در نهضت عاشورا براى اينكه اعلام كند كه راه او ويژه او نيست بلكه راهى است جاودانه كه گذشتگان همان راه را رفته‏اند و آيندگان بايد همان راه را طى كنند ماهيت آن را امر به معروف و نهى از منكر مى‏داند و امر به معروف و نهى از منكر هم راه انبياء و روش صالحان است، چنانكه امام باقر(ع) فرمود: انّ الامر بالمعروف و النهى عن المنكر سبيل الانبياء و منهاج الصلحاء، فريضة عظيمة بها تقام الفرائض و تأمن المذاهب و تحلّ المكاسب و تردّ المظالم و تعمر الارض و ينتصف من الاعداء و يستقيم الامر؛(4) يعنى امر به معروف و نهى از منكر سبيل پيامبران و روش صالحان است، فريضه بزرگى است كه فرائض و واجبات با آن اقامه مى‏شود و راهها امن مى‏گردد و درآمدها حلال مى‏شود و ستم‏ها بر طرف مى‏شود و از دشمنان انتقام گرفته مى‏شود و كارها مستقيم مى‏گردد. لذا امام در وصيتش به محمد بن حنفيه بر اين استراتژى تكيه مى‏كند و مى‏نويسد: اريد ان آمر بالمعروف و انهى عن المنكر و اسير بسيرة جدى وابى على ابن ابيطالب.(5)
مى‏خواهم امر به معروف و نهى از منكر نمايم و به سيره جدّم و پدرم على بن ابى طالب سير نمايم. يعنى من با سلاح امر به معروف و نهى از منكر كه سلاح همه انبياء و صلحاء است از جمله سلاح پيامبر(ص) و على(ع) با دشمن مى‏جنگم و بعد هم وقتى با اصحاب حرّ روبرو مى‏شود و براى آنها سخنرانى مى‏كند در ضمن سخنرانى با استناد به سخن پيامبر(ص) و تطبيق آن بر شرائط موجود و لزوم تغيير وضع موجود مى‏فرمايد: و لكم فىّ اسوة(6) من براى شما اسوه و الگو هستم. امام حسين(ع) از آن جهت كه امام معصوم است و سنت او براى امت حجت، خود را الگو معرفى مى‏كند و از ديگران مى‏خواهد از اين الگو پيروى نمايند، بنابراين نهضت عاشورا كه به فعل و گفتار و تقرير معصوم بر مى‏گردد از آغاز تا انجام آن درس‏آموز است و الگو، كه براى انسانها لازم است با مطالعه اين رويداد الگوهايى را استنباط كرده و در صورتيكه شرائط همان شرائط باشد اين درسها را به كار بندند و به فلاح فردى و اجتماعى نايل شوند. بويژه بر ما كه شيعه هستيم و ولايت ائمه معصومين را پذيرا شده‏ايم.
زيرا بر ما لازم است در رابطه با امامان‏
اولاً: هدفهاى آنان را بشناسيم و ثانياً: با روش زندگى آنان آشنا شويم و ثالثاً: دستورهاى آنها را درباره زندگى فرا گيريم و در موارد لازم به كار ببنديم و رابعاً: راه آنان را كه راه خدا و راه معنى بخشى به زندگى است راه زندگى خود قرار دهيم و خامساً: در دوراهيهاى زندگى راهى را كه شايسته يك انسان مسلمان آگاه و آزاده است انتخاب كنيم و به سهم خود به هدفهاى آنها تحقق بخشيم. 8. الگوهاى قابل استنباط
الف: امام حسين(ع) الگوى سازش ناپذيرى لزوم مبارزه با ظلم و باطل و سازش ناپذيرى با آن.
سراسر زندگى امام حسين(ع) حكايت از امتناع و خوددارى از سازش با ستم و باطل است تا آنجا كه آن حضرت در تاريخ به ابوضيم(7) (پدر مقاومت و ايستادگى) ملقب شده است. امامى كه در مقام دعا و نيايش خدا را سپاس مى‏گويد كه در دولت ائمه كفر كه عهد الهى را شكستند و پيامبران خدا را تكذيب كردند به دنيا نيامده است و در شرايطى به دنيا آمد كه با بعثت پيامبر اسلام توحيد حاكم و هدايت الهى محقق شد.(8)
اوج اين خصلت را در امام حسين عليه السلام زمانى نظاره‏گر هستيم كه خبر مرگ معاويه به او مى‏رسد و از آن حضرت درخواست بيعت با يزيد مى‏شود و امام از بيعت كردن امتناع مى‏كند و براى اين امتناع منطق دارد و آن اينكه مانند منى كه از اهلبيت نبوت و معدن رسالت است مى‏خواهيد با يزيدى كه مردى فاسق و شراب‏خوار قاتل نفوس محترمه و متجاوز آشكار است بيعت كند در حاليكه «و مثلى لايبايع مثله»(9) شخصى چون من با مردى چون يزيد بيعت نمى‏كند. در اين بيان نمى‏گويد حسين با يزيد بيعت نمى‏كند بلكه هر انسانى كه شخصيتى چون من دارد يعنى موحّد صالح وارسته آزاده، عزيز به كمال رسيده‏اى با شخصيتى چون يزيد كه به انواع آلودگيها آلوده است سازش نمى‏كند و دست بيعت به او نمى‏دهد و در برخورد ديگرى كه وليد با امام دارد حضرت مى‏فرمايد: «و على الاسلام السلام اذبليت الامة براع مثل يزيد»(10) مرگ اسلام فرا مى‏رسد وقتى كه امت گرفتار سرپرستى چون يزيد باشند.
امام در همه مراحل عاشورا از تسليم ناپذيرى و ذليل نشدن سخن مى‏گويد حتى در روز عاشورا با اينكه دشمن در برابر امام صف كشيده‏اند بازهم بر اين موضع خود پافشارى مى‏كند و مى‏فرمايد: الا انّ الدعى ابن الدعى قد ركز بين اثنتين بين السلّه و الذلّة و هيهات منا الذلّة؛(11) بهوش باشيد كه اين پدر ناشناخته فرزند پدر ناشناخته مرا بر سر دو راهى قرار داده است ميان نابودى و خوارى، هرگز مباد كه ذلت را اختيار كنم. خداوند و پيامبرش و مؤمنان و پاكان و پاك دامنان كه ما را پروريده‏اند و انبوه پرهيزگاران و مردمانى كه به جان آمده‏اند ما را بر آن ميدارند كه كشته شدن شرافتمندانه را بر پيروى لئيمان برگزينيم و بدانيد كه ما اين خاندانيم با آنكه شمار آنان اندك است و چندان ياورى نداريم با ستم خواهيم جنگيد.
از سخنان امام و رفتار آن حضرت استفاده مى‏شود كه اگر در شرايطى باطل و جاهليت در تمام اركان جامعه رسوخ كرد… بر آنان كه آگاهى دارند نه تنها نبايد حاكميت باطل و ستم را بپذيرند بلكه حتى با قلّت عدد و كمى پيروان بايد به جنگند گرچه سرانجام آن شهادت باشد.
امام خمينى(ره) در بسيارى از سخنانش در زمينه عاشورا و زنده نگهداشتن نهضت حسين(ع) بر اين نكته تكيه مى‏كنند كه قضيه كربلا و زنده نگهداشتن آن، قضيه مقابله يك دسته كوچك امّا با ايمان بزرگ در مقابل يك رژيم طاغوتى بزرگ است، زنده نگهداشتن اين معنا است كه يك جمعيت كمى در مقابل يك امپراطورى بزرگ ايستاد.(12) و لذا بزرگترين درسى كه بايد از اين واقعه دريافت كنيم اين است كه يك اقليت را در مقابل يك اكثريت و جمعيت كم را در برابر يك قدرت بزرگ و يا حكومتى كه مى‏خواهند اساس اسلام را از بين ببرند براى يك مقصد اسلامى سازماندهى شوند.(13) ب: الگوى توحيد و عرفان‏
الگوى ديگرى كه از حادثه عاشورا استنباط مى‏شود توحيد ناب و عرفان است كه در سراسر نهضت از آغاز تا انجام حكم فرما است. امام حسين(ع) هنگاميكه با دعوت به بيعت روبرو مى‏شود مى‏فرمايد: انا للّه و انا اليه راجعون و على الاسلام السلام؛و در لحظه شهادت وقتى از اسب بر زمين افتاد فرمود: بسم اللّه و بالله و على ملّة رسول اللّه؛(14) با اين بيان استفاده مى‏كنيم، اول و آخر اين واقعه با روح توحيد و عرفان الهى پيش رفت و اين روحيه نه تنها از حسين(ع) مشهود بلكه تمام اصحاب و ياران آن حضرت چنين بودند چه اينكه مى‏بينيم، ظهر عاشورا كه امام و ياران با دشمن روبرو هستند و دشمن از مقابل به سوى امام و يارانش تيراندازى مى‏كند و اصحاب يكى پس از ديگرى به شهادت مى‏رسد ابوثمامه صائدى به حسين(ع) عرض مى‏كند يا اباعبداللّه فدايت شوم اين لشكر به تو نزديك شده‏اند، اما ما تا كشته نشويم تو را نكشند من دوست دارم و اگر خدا بخواهد نماز را كه اينك وقت آن رسيده است بر پاى دارم و آن گاه نزد خداى روم. حسين(ع) سرش را بلند كرد و فرمود: ذكرت الصلاة جعلك اللّه من المصلين الذاكرين نعم هذا اول وقتها؛ نماز را يادآور شدى خدا تو را از نمازگزاران قرار دهد، آرى اول وقت است. از اينان بخواهيد از ما دست بردارند تا نماز بخوانيم. چون اين پيام به دشمن رسيد حصين ابن تميم گفت: نماز شما قبول نيست. حبيب ابن مظاهر در پاسخ گفت: بگمان تو نماز خاندان پيامبر قبول نيست ولى نماز تو اى خمّار يا حمار قبول است كه امام پس از آن نماز خوف را بجا آورد.(15)
انسانى كه از عرفان و توحيد بهره‏مند است قطعاً عشق به لقاء خداوند آن چنان وجودش را لبريز مى‏كند كه از مرگ نمى‏ترسد بلكه از طرفى با شجاعت و دلاورى در برابر دشمن ايستادگى مى‏كند و از سوى ديگر براى رسيدن به لقاء اللّه كه لقاء معشوق است تلاش مى‏كند تا گوى سبقت را از ديگران بربايد.
گرچه بوعلى سينا در بيان حالات عارف مى‏نويسد: العارف هشّ بشّ بسّام يجبل الصغير من تواضعه كما يتجبل الكبير و ينبسط من الخامل مثل ما ينبط من النبيه و كيف لايهش و هو فرحان بالحق و بكل شى‏ء فانه يرى فيه الحق و كيف لايستوى و الجميع عنده سواسية اهل الرحمة قد شغلوا بالباطل؛(16) عارف گشاده رو و خوش برخورد و خندان است، در تواضع و فروتنى كودكان و خردسالان را همچون بزرگسالان محترم مى‏شمارد از گمنام همچون آدم مشهور با گشاده رويى استقبال مى‏كند، چگونه گشاده رو نباشد در حالتى كه او به حق مسرور و شاد است و در هر چيزى خدا را مى‏بيند و چگونه برابر نداند در حالتى كه همگان نزد او شبيه اهل رحمتند كه به باطل اشتغال ورزيده‏اند.»
از بيان ابن سينا استفاده مى‏شود كه عارف صلح كل است و از حماسه آفرينى بهره ندارد ولى عارف حقيقى بين حماسه و عرفان جمع مى‏كند و عارف حقيقى است كه حماسه آفرينى مى‏كند و تجلى جمع عرفان و حماسه در كربلا، و عاشورا است و حسين(ع) مظهر آن. زيرا اوج تجلى عرفان در دعاى عرفه و در شب عاشورا و اوج حماسه آفرينى آن حضرت روز عاشورا است. ج: الگوى برنامه ريزى‏
هركار موفقى متوقف بر داشتن هدف و برنامه ريزى و سازماندهى براى استفاده از امكانات در جهت رسيدن به آن هدف است. اگر هدفى نباشد و يا برنامه‏ريزى وجود نداشته باشد امكانات از بين مى‏رود بدون اينكه نتيجه‏اى از آن حاصل آيد.
نهضت عاشورا در راستاى هدف خود نهضتى موفق و پيروز بوده است زيرا هدف امام توجه دادن مردم به موقعيت اسلام و مسلمين و افشاى چهره حاكميت از جهت ظلم و ستم و جهل و انحراف از مسير اسلام بوده است و اين مقصد مى‏بايست با برنامه حساب شده و دقيق محقق شود نه اينكه اين نهضت ناقص و بى‏نتيجه باشد و لذا امام با توجه به اينكه قيام نهضتش دو مرحله داشت كه مرحله اول آن با خون و شهادت خود و اصحاب و يارانش پايان مى‏يابد و مرحله دوم آن كه در واقع مكمّل مرحله اول قيام است با اسارت اسراء شروع مى‏شود كه نتيجه آن در نهايت آگاهى مردم از شرائط موجود و ندامت صاحبان قدرت و آزادى اسراء است.
امام حسين(ع) به اين دليل نه تنها مردان را با خود همراه مى‏كند بلكه زنان و فرزندان خردسال را نيز با خود به همراه مى‏برد. كيفيت حركت آن حضرت با همراهان به گونه‏اى است كه موجب آگاهى مردم مى‏شود و لذا امام با استفاده از استراتژى هجرت از مدينه به سوى مكه هجرت مى‏كند در وصيت نامه‏اش به محمد بن حنيفه خروجش را از مدينه اراده امر به معروف و نهى از منكر و اصلاح امت جدّ اعلام مى‏كند نه خوش گذرانى و ظلم و ستم. و هنگام خروج در حاليكه خاندان آن حضرت غير از محمد بن حنفيه با او بودند تا توجه همگان را به اين نكته جلب كند كه شرائط و موقعيت، موقعيت حاكميت فرعونى و ارعاب و وحشت است و لذا آيه 21 سوره قصص را تلاوت مى‏كند« فخرج منها خائفاً يترقب قال ربّ نجّنى من القوم الظالمين» و وقتى وارد مكه مى‏شود آيه «فلمّا توجه تلقاء مدين قال عسى ربّى ان يهدينى سواء السبيل» (قصص، آيه 22) را تلاوت مى‏كند.
انتخاب مكه و ماندن چهار ماه در آن و فعاليتهايى كه آن حضرت دارد خود برنامه‏اى حساب شده است شروع مرحله دوم مهاجرت از مكه در روز عرفه با سخنرانى آتشين در بيابان عرفات و تبديل كردن حجش به عمره به مقصد كوفه با مقدماتى كه فراهم شده بود باز حاكى از برنامه ريزى است، فرستادن مسلم بن عقيل به سوى كوفه و بيان ويژگى‏هاى امام به طور كلى و فلسفه فرستادن مسلم خود نوعى برنامه‏ريزى است و بالآخره انتخاب شهادت آن حضرت و اصحاب و يارانش مرحله اول برنامه پيروز است و بعد از شهادت آن حضرت رسالت تكميل نهضت بر دوش اسراء به رهبرى ظاهرى زينب كبرى(س) نهاده مى‏شود و آن حضرت با سخنرانى‏هاى افشاگرانه و آتشين خود در بازار كوفه و مجلس ابن‏زياد در كوفه و همچنين سخنرانى آن حضرت در مجلس يزيد در شام و سخنانى كه در برخوردهاى گوناگون داشتند كه هم هدف امام را بيان مى‏كرد و هم چهره خلافت را افشاء مى‏نمود و سرانجام با سخنرانى امام چهارم(ع) در مسجد شام زمينه فشار افكار عمومى بر يزيد بگونه‏اى بود كه از كار خود اظهار ندامت بلكه گناه را بگردن ديگرى مى‏انداخت و بالأخره اسراء را آزاد كرد، همه اين وقايع حكايت از برنامه ريزى دقيق آن حضرت دارد تا هدف خود را محقق سازد.

د: الگوى صبر و مقاومت و تحمل مشكلات آن تا رسيدن به پيروزى‏
اگر انسان بخواهد در هر كارى با داشتن هدف و برنامه توفيق حاصل كند پشتوانه آن صبر و شكيبايى و تحمل شدائد و مشكلات آن است و اگر صبر نباشد پيروزى حاصل نخواهد شد.
صبر و ظفر هر دو دوستان قديمند

بر اثر صبر نوبت ظفر آيد

يكى از الگوهايى كه از نهضت عاشورا استنباط مى‏شود صبر و شكيبايى است كه خود حسين(ع) قهرمان صبر است، زينب كبرى اسطوره صبر است و همه كسانى كه در مرحله اول و دوم قيام تا پيروزى كامل پيش رفتند نتيجه صبر و شكيبايى بوده است.
اگر انسان صبور نباشد با روبرو شدن به مشكلى دچار يأس و در نتيجه گرفتار شكست مى‏شود لذا حسين(ع) از آغاز بر صبر تكيه مى‏كند كه به مواردى از آن اشاره مى‏شود:
در وصيت نامه حضرت به محمدابن حنفيه مى‏فرمايد: «فمن قبلنى بقبول الحق فاللّه اولى بالحق و هو خير الحاكمين و من ردّ على هذا صبرت حتّى يقضى اللّه بينى و بين القوم بالحق و هو خير الحاكمين» هر كس راه را برگزيند حق را پذيرفته و هر كس از من سرپيچى كند صبر پيشه مى‏كنم تا خداوند ميان من و اين چنين مردمان، خود قضاوت كند و او بهترين قضاوت كنندگان است.
در حقيقت نه تنها حسين(ع) بلكه همه همراهان او چه مردان و چه زنان و چه پيران و چه جوانان صبرشان عامل ايستادگى آنها بوده است. ه : عاشورا تجلى اطاعت از امام و تعهد در برابر مقام ولايت‏
يكى از الگوهاى قابل استنباط در نهضت عاشورا اطاعت از امام و تنها نگذاشتن رهبر و حتى مانع از ورود هرگونه زخمى بر او تا وقتى كه ياران هستند بوده است، يارانى كه پروانه وار عاشق وجود امام بوده و بر اطراف او حلقه و در شرائطى كه حتى امام در شب عاشورا مى‏فرمايد: «الا و انّى قد اذنت لكم فانطلقوا جميعاً فى حلّ ليس عليكم منى زمام، هذا الليل قد غشيكم فاتخذوه جملاً؛(17) من به شما اجازه دادم كه از اينجا برويد پس همه آزاد هستيد و هيچ گونه پيمانى و تعهدى از من بر گردن نداريد اكنون شب است و تاريكى شما را فرا گرفته است آن را مركب راهوار خود كنيد.»
نخستين كسى كه جواب حسين بن على را داد عباس بن على بود كه فرمود: چرا چنين كنيم، براى اينكه پس از تو زنده باشيم، نه هرگز خداوند چنان روزى را براى ما پيش نياورد. پس از او ديگران از او پيروى كرده همين سخن را تكرار كردند.
اين وقايع حكايت از اين حقيقت مى‏كند كه رهبر حق اگر با خطر روبروست امت و پيروان بايد چون پروانه گرد شمع وجود او حلقه بزنند تا گزندى به رهبر وارد نشود. و: الگوى عزّت و ارجمندى و نفوذناپذيرى‏
يكى از الگوهاى قابل استنباط از نهضت عاشورا كسب عزّت و عزيزانه زندگى كردن است و براى حفظ عزّت مرگ را به جان خريدن.
انسان عزيز كسى است كه هيچ كس و هيچ چيز در او نفوذ نمى‏كند نه تهديد او را از تلاش براى رسيدن به هدف باز مى‏دارد و نه تطميع او را به دنبال خود مى‏كشاند و نه امور ديگر در او اثر مى‏گذارد. لذا امام حسين عليه السلام در برابر نصيحت دوستان مى‏فرمود: به خدا سوگند من هرگز تن به پستى نخواهم داد.(18)
پس از آنكه خبر سازش ناپذيرى حسين(ع) به گوش دوستان و خويشان رسيد گروهى از هواداران از روى دلسوزى و براى حفظ جان آن حضرت به نزدش شتافتند و به موعظه و نصحيت پرداختند تا شايد حسين را از راهى كه برگزيده است برگردانند امّا امام حسين(ع) در جواب آنها مى‏گويد آن چه را كه شما مى‏دانيد من هم مى‏دانم ولى به خدا سوگند كه من هرگز تن به ذلت و پستى نخواهم داد. ز: الگوى اخلاق و عواطف و رحمت‏
يكى از الگوهاى قابل استنباط در جريان عاشورا درس رحمت و محبت است كه ما آن را از حسين(ع) در جريان برخورد با دشمن مشاهده مى‏كنيم امام هنگام روبرو شدن حُر و اصحابش با او و مشاهده آثار تشنگى در لشكر به جوانان خود دستور داد اين گروه را سيراب و دهان اسب‏هايشان راتر كنند آنها اطاعت كرده و همه آنها را آب دادند و حتى على ابن طعان محاربى را كه نمى‏توانست براحتى آب بخورد امام سر مشك را مى‏پيچاند تا به راحتى آب بياشامد و خود و اسبش سيراب شود.
امام در اين جريان اخلاق و عواطف انسانى را در برابر دشمنى كه براى محاصره وى بيابانها را در نورديده است از ياد نمى‏برد و آنها را با خوشرويى سيراب مى‏كند. ح: نقش الگويى زن در كربلا و نهضت عاشورا همچون مرد
آفرينش انسان به گونه‏اى است كه زن و مرد به عنوان دو موجود مكمّل همديگر هميشه مطرح بوده است. زن بدون مرد و مرد بدون زن ناقص مى‏باشند در نهضت عاشورا و كربلا نيز اين حقيقت تجلى پيدا كرده است و زن را در جاى جاى اين نهضت مشاهده مى‏كنيم كه نقش ايفا كرده است زنانى كه از ايثار و فداكارى و صبر و استقامت برخوردار بودند و حضور آنها گاهى به صورت مشوّق شوهر براى دفاع از اسلام و امام است چنانكه همسر زهيرابن قين چنين نقشى را ايفا مى‏كند و گاهى به صورت مادر با تشويق فرزند براى حضور در صحنه نبرد ظاهر مى‏شود و زمانى به صورت رساندن پيام خون حسين(ع) در صحنه‏هاى بعد از شهادت تا موفقيت كامل در حالت اسارت وظيفه خود را انجام مى‏دهد و اين حقيقت گواه اين حقيقت است كه اين دو صنف وظيفه دفاع از حق را داشته و نبايد هراس به دل راه دهند و شجاعانه بايد به وظيفه الهى خويش عمل كنند. امام خمينى(ره) فرمودند: سيد الشهداء و اصحاب او و اهل بيت او آموختند تكليف را، فداكارى در ميدان، تبليغ در خارج ميدان همان مقدارى كه فداكارى حضرت پيش خداى متعال ارزش دارد خطبه‏هاى حضرت سجاد(ع) و حضرت زينب(س) هم به همان مقدار يا قريب آن مقدار تأثير داشته است آنها به ما فهماندند كه در مقابل جائر، در مقابل حكومت جور نبايد زن‏ها بترسند و نبايد مردها بترسند حضرت زينب(س) در مقابل يزيد ايستاد و او را آنچنان تحقير كرد كه بنى اميه در عمرشان همچو تحقيرى نشنيده بودند. صحبتهايى كه آنها در كوفه و شام كردند در واقع چهره يزيد را فاش كردند هم حضرت سجاد(ع) اين مطلب را در حضور جمع فاش كرد كه قضيه مقابله غير حق با حق نيست بلكه مقابله حق با باطل است و حضرت زينب(س) هم همين حقيقت را فاش كرد.(19) ط : توبه اصل اساسى تربيت اسلامى‏
كربلا و عاشورا راه سلوك و پيمايش راه كمال را به انسان نشان مى‏دهد و به انسانها در طول تاريخ مى‏آموزد كه اگر خطا و گناه كردى حتى اگر آن گناه محصور كردن امام معصوم باشد باز هم باب رحمت الهى وسيع است و انسان كه بعد از يقظه و بيدارى نسبت به اعمال خود نادم و پشيمان شود و به سوى خدا باز گردد و توبه نمايد توبه‏اش مقبول واقع خواهد شد چنانكه در موضوع حُر و ندامتش و پذيرش توبه او توسط امام و ايثار و فداكارى و جانبازى او در برابر دشمن به عنوان نشانه صداقت در توبه اين حقيقت را به انسان مى‏باوراند كه اين اصل اساسى اگر توسط هر كسى اتخاذ شود مى‏تواند او رابه عالى‏ترين مراحل تكامل نائل گرداند. ى : الگوى ايثار و فداكارى همراه با شادابى و نشاط
عاشورا سراسر جلوه ايثار و فداكارى بود زيرا همه كسانى كه در ركاب حسين(ع) بودند سراپا عشق بودند و براى ربودن گوى شهادت از يكديگر سبقت مى‏گرفتند چون همه مى‏خواستند در راه حق هرچه سريعتر به لقاء حق برسند و لذا هرچه به لحظه شهادت نزديك مى‏شدند چهره آنها گلگون‏تر مى‏شد.
البته الگوهاى قابل استنباط در اين امور دهگانه منحصر نمى‏شود بلكه بايد توجه داشت كه عاشورا تجلّى عينيت كلى اسلام است كه در آن عقايد و اخلاق و احكام الهى خود را نشان مى‏دهد بنا به گفته مرحوم شيخ جعفر شوشترى: در كربلا هم عبادت بود و هم شجاعت و حماسه، هم سازش ناپذيرى با ظلم بود و هم حقوق افراد در آن رعايت شد. هم رقّت و دلسوزى بود و هم شدّت و ايستادگى، هم دورانديشى بود و هم ترس از خدا، و بالأخره ظهور و اطمينان و آرامش نفس.(20) بطوريكه سوره فجر را سوره حسين عليه السلام ناميدند و امام صادق(ع) فرمود: سوره فجر را در نمازهاى واجب و مستحب خود بخوانيد كه اين سوره حسين بن‏على است و به آن رغبت كنيد تا مشمول رحمت خدا شويد. سپس فرمود: آيا نمى‏شنوى كه خدا فرمود: يا ايتها النفس المطمئنه ارجعى الى ربّك راضية مرضية فادخلى فى عبادى و ادخلى جنّتى؛ يعنى حسين عليه السلام صاحب نفس مطمئنه راضيه مرضيه است و اصحاب آن حضرت در روز قيامت از خدا راضى هستند و خدا از آنها راضى است و اين سوره در خصوص حسين بن على(ع) و شيعه آن حضرت و شيعه آل محمد(ص) است.(21)
عاشورا روزى بود كه در آن نماز و جهاد و امر به معروف و نهى از منكر و ملاطفت و ادخال سرور بر مؤمن و ذكر و دعا و عيادت مريض و يقين و رضا و سخاوت و حلم و بردبارى و حسن خلق و جوانمردى و غيرت نسبت به نفس و اهل و عيال و قناعت و صبر و ديگر ارزشها به عينيت پيوست و بالأخره عاشورا در روز عاشورا صفات متضاد را جمع كرده است با توجه به اين خصائص و ويژگيها نهضت عاشورا براى همگان الگو است هم براى كسانى كه به لحاظ اخلاقى با مشكل مواجهند مى‏توانند از كربلا الگو بگيرند و در واقع با بيدارى و هوشيارى با قدم توجه به دنياى اخلاق و سير و سلوك وارد شوند و خودخواهى را كه امّ الرذائل انسانى است از خود دور كنند و هم براى مواجهه تهاجم فرهنگى از آن الگو بگيرند و با امر به معروف و نهى از منكر به مقابله با آن اقدام كنند و هم با روحيه سازش ناپذيرى و برخوردارى از عزت از تسليم شدن در برابر ستمگران و شياطين سرباز زده و بلكه با شجاعت و باك نداشتن و نترسيدن از دشمن، نيروها و امكانات و برنامه ريزى به گونه‏اى سازماندهى كنند كه نه تنها ريشه ستم و ستمگر را بسوزانند بلكه با استفاده از نيروى اندك بيشترين نتايج و بهره‏ها را ببرند و بالأخره با تعهد و مسؤوليت در برابر مقام ولايت و امامت و رهبرى همگام با رهبرى و اطاعت از او آنچه كه وظيفه است به انجام رساند تا هم اسلام از خطر مصون و هم جامعه از آفات محفوظ و هم انسان از وساوس شيطان و هواهاى نفسانى در امان باشد. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. سوره صف، آيه 2. 2. اصول كافى، ج 1، ص 200. 3. اصول كافى، ج 1، ص 201. 4. وسائل الشيعه، طبع آل البيت، ج 16، ص 119. 5. مقتل خوارزمى، ج 1، ص 188. 6. تاريخ طبرى، ج 4، ص 304. 7. فى رحاب اهل البيت، ج 2،(5-3) ص 54. 8. دعاى عرفه. 9. بحارالانوار، ج 44،ص 325. 10. همان، ص 326. 11. همان، ج 45، ص 9. 12. صحيفه نور، ج 10، ص 30 – 32. 13. همان، ج 16، ص 207 – 210. 14. لهوف، ص 54. 15. كامل ابن اثير، ج 4، ص 70. 16. اشارات، ج 3، ص 391. 17. ارشاد مفيد، ج 2، ص 91. 18. لهوف،ص 11 و 12. 19. صحيفه نور، ج 17، ص 59. 20. الخصائص الحسينيه، ص 37 – 44. 21. تأويل در آيات الطاهرة، ص 769.

مقدمه
واقعه عاشورا از عالى‏ترين حماسه‏هاى جاويدان است كه در كم‏ترين زمان و با فداكارى افراد معدودى رخ داد و هميشه به عنوان «انقلاب بزرگ» بر تارك تاريخ بشريّت مى‏درخشد.
انديشمندان مسلمان اين حادثه عظيم را از ابعاد گوناگون فرهنگى، اجتماعى، اخلاقى، عبادى، عرفانى، تاريخى و… مورد تحليل و بررسى قرار داده‏اند و هر يك در خور شأن و مقام خود، آموزه‏هايى را براى پويندگان راه حسينى به ارمغان آورده‏اند. امّا آن چه بيش از همه حادثه عاشورا را پر فروغ‏تر و جاويدان‏تر مى‏سازد، «بعد سياسى» آن است كه بسيارى از انسان‏ها را متحوّل و انقلابى ساخته و جلو خودكامگى بسيارى از زمامداران فاسد را گرفته است.
اگر حماسه عاشورا رخ نمى‏داد، بدون شك هيچ نهضت اسلامى ديگرى به وقوع نمى‏پيوست و خودكامگى زمامداران فاسد افزون‏تر مى‏شد، در نتيجه رشد جوامع اسلامى با خطرات جدّى‏ترى روبه رو شده و مكتب «انسان ساز» اسلام تعطيل مى‏شد، اما تأثير حماسه حسينى در بيدارى سياسى و شور انقلابى مردم به اندازه‏اى عميق بود كه سلاطين پر قدرت و كم شعورى مانند متوكل عباسى ناچار مى‏شدند براى تحكيم پايه‏هاى حكومتشان با كشته آن حضرت بجنگند و تبليغات مسمومى بر ضدش به راه اندازند، اما جذابيت اين واقعه سرنوشت ساز در ضمير حق پرست مردم به صورت مقدس و هدايت بخش استوار مانده و به نقش اساسى اش – كه هدايت و نجات جامعه بشرى است – هم چنان ادامه مى‏دهد.
در اين نوشتار سعى بر اين است تا به بخشى از اهداف سياسى اين حماسه جاويدان اشاره شود. اميد است كه مورد توجه و عنايت پويندگان راه ولايت و عاشقان حسينى قرار گيرد. تشكيل حكومت‏
اولين مولّفه سياسى قيام امام حسين(ع)، تشكيل حكومت اسلامى بود. آن حضرت به صراحت مى‏فرمود: آل ابوسفيان لياقت حكومت را ندارند و از جدّم رسول خدا(ص) شنيدم كه فرمود: «خلافت بر خاندان ابوسفيان حرام است و اگر روزى معاويه را در بالاى منبر من ديديد او را بكشيد، ولى مردم مدينه او را بالاى منبر ديدند و نكشتند و اينك خداوند آنان را به يزيد فاسق (بدتر از معاويه) گرفتار نموده است.»(1)
حضرت اباعبداللّه (ع) هم چنان كه بر عدم شايستگى آل ابوسفيان براى خلافت پافشارى مى‏نمود، بر لياقت و شايستگى خود به امر حكومت و خلافت اصرار داشت. با مطالعه تاريخ اين نهضت بزرگ مشخص مى‏شود كه سيدالشهداء(ع) در هرجا مناسب مى‏ديد، شايستگى خود را براى تشكيل حكومت اعلام مى‏نمود و مردم را به پذيرش حكومت و رهبرى عادل دعوت مى‏كرد.(2)
امام (ع) ضمن دعا براى مردم كوفه كه تصميم گرفته بودند ايشان را براى رسيدن به حقشان، يعنى تشكيل حكومت يارى كنند، فرمود: نامه‏هاى مسلم بن عقيل را كه مشعر به اجتماع هماهنگى شما در راه نصرت و يارى ما و مطالبه حق ما بود، دريافت نمودم، از خداوند مسئلت دارم كه آينده همه ما و شما را ختم به خير به گرداند و در اين اتحاد و اتّفاق به شما پاداش بزرگ عنايت فرمايد.(3)
هم چنين در نامه‏اى به مردم بصره نوشت: «… و نحن نعلم انّا احقّ بذلك الحقّ؛(4) ما يقين داريم كه در مسئله حكومت و خلافت از همه شايسته‏تر هستيم.»
از سخنان گهر بار امام حسين (ع) استفاده مى‏شود كه ايشان خود را شايسته‏ترين و جامع‏ترين فرد براى رهبرى مى‏دانست و آمادگى خود را براى تشكيل حكومت اصيل اسلامى اعلام كرد. و هر چند نتواند اين حكومت را تشكيل دهد، اما با قيام خود در بلند مدت زمينه تشكيل يك حكومت اصيل اسلامى را فراهم نمود. نفى سكولاريزم‏
معاويه و پسرش يزيد عملاً تفكر «سكولاريستى» را رواج مى‏دادند، به عنوان نمونه وقتى كه معاويه بر خلافت نشست، بلافاصله به عراق آمد و در سخنرانى خود به مردم اخطار نمود كه من با شما سرنماز و روزه نمى‏جنگيدم، بلكه مى‏خواستم بر شما حكومت كنم و به مقصود خود رسيدم.(5)
مرحوم علّامه طباطبايى (ره) در مورد اين سخن معاويه، مى‏گويد: «معاويه با اين سخن اشاره مى‏كرد كه سياست را از ديانت جدا خواهد كرد و نسبت به مقرّرات دينى ضمانتى نخواهد داشت و همه نيروى خود را در زنده نگه داشتن حكومت خود به كار خواهد بست و البته روشن است كه چنين حكومتى سلطنت و پادشاهى است نه خلافت و جانشينى پيامبر خدا(ص).»(6)
امام حسين (ع) با قيام خونين خود نشان داد كه مرز سياست از ديانت جدا نيست ودر اسلام بين اين دو هم گرايى و هماهنگى وجود دارد و هر وقت در رأس حكومت، زمامداران و حاكمانى فاسد قرار گيرند كه لياقت منصب حكومت و كشور دارى را ندارند بايد بر عليه آن‏ها شوريد و از منصب حكومت عزل كرد. عدالت خواهى‏
سالار شهيدان تلاش مى‏كرد تا تبعيض و بى عدالتى را از جامعه مسلمانان ريشه كن كند و عدالت و مساوات را در ميان مردم برقرار سازد. از ديدگاه بلند آن حضرت، زمامدار مسلمانان بايد در رفتار گفتار و انتخاب كارگزارانش شيوه‏اى عادلانه پيش گيرد و در جهت گسترش عدل و داد قدم بردارد.
سيدالشهداء(ع) بر اين باور تأكيد مى‏كرد و مى‏فرمود: «فلعمرى ما الامام الّا الحاكم بالكتاب و القائم بالقسط الدائن بدين الحقّ الحابس نفسه على ذات اللّه؛(7) به جان خودم سوگند! امام نيست مگر كسى كه بر اساس كتاب خدا حكم كند؛ براى عدالت قيام كند؛ متديّن به دين حق باشد و جان خود را در راه خدا گرو بگذارد.»
مرام عدالت گسترى آن حضرت و ياران باوفايش در همه جا اعلان و مشخص شده بود. حضرت مسلم بن عقيل – سفير آن امام(ع) – وقتى در دار الاماره كوفه با حاكم ستمگر يزيد (عبيدالله بن زياد) روبرو شد، به اين هدف والاى قيام اشاره كرد و از ايجاد عدالت سخن گفت.
ابن زياد وقتى از مسلم بن عقيل پرسيد: براى چه به كوفه آمدى و مردم را به انقلاب دعوت مى‏كنى؟ او پاسخ داد: «فاتيناهم لنأمر بالعدل و ندعو الى حكم الكتاب؛(8) آمده‏ايم تا امر به عدالت كرده و به قانون كتاب خدا دعوت كنيم.» ظلم ستيزى
ستم پذيرى آسيب مهمى براى دين دارى مردم است كه موجب مى‏شود جبّاران و ستمگران بر جامعه حاكم شوند، امّا اگر انسان‏ها با عزّت زندگى كنند قطعاً خط سير جامعه سراز ستم و بى عدالتى در نمى‏آورد. امام حسين (ع) فرمود: آن چه جبّاران را بر شما مسلط ساخته اين است كه شما از مرگ گريزان هستيد و به اين زندگى ننگين نا پايدار دل بسته‏ايد. جمعى مانند بردگان بى اراده و مقهور هستند و گروهى گرسنه و مغلوب و ستمگران به دلخواه در امور مملكت تصّرف مى‏كنند. به دنبال اين بيان، حضرت مى‏فرمايد:شگفتا كه سرزمين اسلام قبضه كسانى است كه يا خائن و ستم كار هستند و يا باج گير و نابكار و يا حكمران بى رحم و بى انصاف.(9)
حضرت اباعبدالله (ع) پس از ممانعت «حربن يزيد رياحى» از حركت ايشان به كوفه يا مراجعت به مدينه در خطابه‏اى فرمود: آيا نمى‏بينيد كه به حق عمل نمى‏شود و از باطل جلوگيرى به عمل نمى‏آيد؟! در حالى كه مؤمن بايد حق جو و طالب ديدار خداوند باشد و من مرگ را جز سعادت نمى‏بينم و زندگى با ستمكاران را جز ملامت و خستگى و كسالت نمى‏دانم.(10) مبارزه با علت فساد
سيد الشهداء(ع) با قيام جاويدان خود قلب فساد را نشانه رفت. آن حضرت لحظه‏اى با يزيد پليد به مجالست و مصالحت ننشست ؛ زيرا وى غير از معاويه بود. يزيد فردى بى شخصيت، ميمون باز، شراب خوار و بى كفايت بود كه براى برچيدن سفره توحيد از ابتدا سفره بان آن را هدف قرار داده بود و چاره‏اى نبود جز آن كه با پيكان مبارزه از ابتدا قلب او را نشانه رود. شهيد بزرگوار آيت اللّه مرتضى مطهرى(ره) مى‏گويد: چنان چه دعوت كوفيان براى قيام در كار نبود و حتى اگر معاويه بيعتش را از امام حسين(ع) بر مى‏داشت و او را به حال خود رها مى‏كرد، امام حسين(ع) دست از يزيد بر نمى‏داشت. (11) زنده كردن روح مقاومت اسلامى در جامعه
قيام امام حسين(ع) و يارانش احساس ضعف و وحشت مسلمانان را نسبت به بنى اميه تا حدّ زيادى از بين برد ؛ به طورى كه پس از شهادت آن حضرت شاهد چندين قيام در حجاز و عراق بر عليه امويان هستيم. قيام هايى كه هر يك نشان گر رشد غيرت دينى جامعه اسلامى و پيام آور عزّت مسلمانان مى‏باشد.
ناگفته پيداست كه مهم‏ترين كار كرد قيام حضرت سيد الشهداء(ع) حفظ بقاى اسلام بود. بنى اميه در زمان خلافت يزيد در پى ويران كردن بنيادهاى دين پيامبر(ص) يعنى، توحيد، نبوت، نماز، روزه و… بودند، ولى امام (ع) با حماسه خونين خويش چهره كريه بنى اميه را فاش كرد و با از بين بردن مشروعيّت و مقبوليّت بنى اميه، بقاى اصول اعتقادات و مسلّمات دين را تضمين نمود. از اين رو وقتى «ابراهيم» پسر «طلحة بن عبيداللّه» در شام از امام سجاد(ع) پرسيد:(اگر در جنگ جمل جدّت پيروز شد) حالا چه كسى پيروز شده است؟ امام (ع) در پاسخ او فرمود: «اذا اردت ان تعلم من غلب و دخل وقت الصّلاة فاذّن ثمّ اقم ؛(12) اگر مى‏خواهى بدانى چه كسى پيروز شده است، هنگام فرا رسيدن وقت نماز، ابتدا اذان بگو و سپس نماز را اقامه كن.»
اين سخن نشانگر آن است كه هدف نهضت حضرت اباعبداللّه الحسين(ع) در درجه اول حفظ اسلام و استمرار شهادت به توحيد و نبوت بر مأذنه‏هاى مساجد بود، زيرا اگر اين مولّفه‏هاى مهم از صفحه جامعه محو مى‏شد، ديگر چيزى از اسلام باقى نمى‏ماند. عدم پذيرش ذلّت
شخصيت هر انسانى در گرو عزّت و سربلندى اوست. از اين رو خداوند متعال اجازه نداده است كه هيچ مؤمنى تن به ذلّت دهد.
امام على(ع) در اين زمينه مى‏فرمايد: «من اذلّ نفسه فى طاعة اللّه فهو اعزّ ممّن تعزُّ بمعصية اللّه؛(13) هر كس نفس خود را در راه اطاعت خدا خوار كند، عزيزتر از كسى است كه با نافرمانى خدا به عزّت برسد.»
تمام عزّت و سربلندى امام حسين (ع) در بندگى و اطاعت او از خداوند بود. او در روز عاشورا زير باران تير دشمن، برترين عبادت الهى، يعنى نماز را در اول وقت برگزار كرد. و شب عاشورا از حضرت ابوالفضل (ع) درخواست كرد تا از دشمن مهلت بگيرد و انگيزه خود را از اين مهلت خواهى چنين بيان كرد: «… امشب را نماز بخوانيم و به درگاه خداوند دعا و استغفار كنيم. خدا مى‏داند كه من نماز خواندن براى او و تلاوت كتابش و زياد دعا كردن و استغفار را دوست دارم.»(14)
«قيس بن اشعث» از امام حسين(ع) خواست تا با يزيد بيعت كند، حضرت فرمود: «لا واللّه لا اعطيكم بيدى اعطاء الذّليل و لا افرّ فرار العبيد؛(15) به خدا سوگند! چون افراد ذليل با شما دست ذلّت نمى‏دهم و مانند بردگان فرار نمى‏كنم.»
صبح عاشورا كه دو سپاه نابرابر در مقابل هم قرار گرفتند فرمانده هان لشكرها مشخص شدند، امام حسين (ع) با جمعى از ياران خود به سوى لشكر كوفيان رفت تا با آنان اتمام حجت كند. آن حضرت خطبه خواند و سخنرانى كرد و در بخشى از آن فرمود: «… بيدار باشيد كه زنازاده فرزند زنازاده مرا بين دو چيز مجبور كرده است؛ بين مرگ و ذلّت، امّا ذلّت و خوارى از ما دور است…»(16) برگرداندن روحيه حق‏گرايى
نيم قرن از ارتحال آخرين فرستاده الهى حضرت محمد مصطفى(ص) نگذشته بود كه حوادث و وقايعى پيش آمد كه تصور آن هم استخوان سوز است. ظهور و بروز جريان «جعل احاديث»، سازمان دهى جريان‏هاى انحرافى مثل «مرجئه» و احياى ارزش‏هاى قومى و تعصّبات قبيله‏اى و دامن زدن به تفاخر و هجو و طعن قبايل نسبت به يكديگر و بسنده كردن به آن چه كه از طرف بنى اميه به اسم اسلام به خورد جامعه داده مى‏شد، از نمونه‏هاى بارز از بين رفتن روحيه حق گرايى در جامعه مسلمين بود.
امام حسين(ع) فرمود: «چنين وضعى براى ما پيش آمده است كه مى‏بينيد. جداً اوضاع زمان دگرگون شده، زشتى‏ها آشكار گرديده و نيكى‏ها و فضايل از محيط ما رخت بر بسته است. مردم در زندگى پست و ذلت بارى به سر مى‏برند و صحنه زندگى همچون چراگاهى سنگلاخ و كم علت و به جايگاه سخت و دشوارى تبديل شده است! آيا نمى‏بينيد كه ديگر به حق عمل نمى‏گردد و از باطل خوددارى نمى‏شود؟ در چنين محيط ذلّت بار و آلوده‏اى، مرگ را جز سعادت و زندگى با ستمگران را جز رنج و آزردگى نمى‏دانم. اين مردم بردگان دنيا هستند و دين لقلقه زبان آنهاست. حمايت و پشتيبانى شان از دين تا آن جاست كه زندگى اشان همراه با رفاه و آسايش باشد و آن گاه كه در بوته امتحان قرار گيرند، دين داران كم هستند.»(17) احياى روحيه شهادت‏طلبى
اعتقاد به مكتب شهادت در قيام حسينى تا آن جاست كه آن حضرت عشق خود را به مرگ در راه خدا اين گونه ابراز مى‏داشت: «خطّ الموت على ولد آدم مخطّ القلادة على جيد الفتاة و ما اولهنى الى اسلافى اشتياق يعقوب الى يوسف؛(18) مرگ بر انسان‏ها همچون گردن بند برگردن دختران جوان است و من به ديدار نياكانم آن چنان اشتياق دارم كه يعقوب به ديدار يوسف چنان مشتاق بود.»
امام حسين (ع) آرمان شهادت‏طلبى را از اركان قيام جاودانه خود مى‏دانست و در ضمن يك دعوت عمومى از تمامى آزادگان اين مهم را بيان مى‏كرد كه: «من كان باذلاً فينا مهجته و موطّناً على لقاء اللّه نفسه فليرحل معنا فانّى راحلٌ مصبحاً ان شاءاللّه تعالى؛(19) هر كس حاضر است تا در راه ما از خون خويش بگذرد و جان خود را در راه لقاى پروردگار نثار كند، آماده حركت با ما باشد كه من صبحگاهان حركت خواهم كرد ان شاءاللّه تعالى.»
حسين بن على(ع) با آگاهى به شهادت راه كربلا را پيش گرفت و ديگران را هم آگاه ساخت. چنان چه آن هنگام كه «ام سلمه» از سفر آن حضرت اظهار ناراحتى كرد، فرمود:من مى‏دانم در چه ساعتى و در چه روزى كشته خواهم شد و مى‏دانم كدام شخص مرا خواهد كشت و از خاندان و ياران من كدام افراد كشته مى‏شوند!(20)
سرانجام آن حضرت با شهادتش راه جاودانگى را به بشريت آموخت و با خون سرخش نسخه آزادگى را نگاشت و ارزش‏هاى اسلامى و انسانى را دوباره زنده كرد. از آن پس تا به امروز هر انسان آزاده‏اى راه سالار شهيدان را در پيش گرفته و با اقتدا به آن امام همام(ع) در مقابل ظلم ايستاده و مرگ سرخ را برگزيده است. تا هم خود را ماندگار سازد و هم جامعه را از آلودگى پاك كند و تا اين روحيه در خلق و خوى بشر بوده و هست هيچ ظلمى پايدار نمانده و هيچ ظالمى ماندگار نخواهد ماند.
همان گونه كه بنى اميه پس از شهادت حضرت ابا عبداللّه الحسين (ع) و يارانش ريشه كن گرديدند. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. سخنان امام حسين(ع) از مدينه تا كربلا، محمد صادق نجمى،ص‏16. 2. فرهنگ عاشورايى، جمعى از نويسندگان، ج 10، ص‏90. 3. مأخذ قبل، ص‏104. 4. تاريخ طبرى، محمد بن جرير طبرى، ج 7، ص 240. 5. شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد معتزلى، ج 4، ص‏160. 6. شيعه در اسلام، محمد حسين طباطبايى، ص 44. 7. كتاب الغيبة، نعمانى، ص‏206. 8. تاريخ طبرى، ج 4، ص 282. 9. تحف العقول، ابن شعبه حرّانى، ص 272-271. 10. لمعات الحسين، محمد حسين حسينى طهرانى، ص 37. 11. حماسه حسينى، شهيد مطهرى، ج 3، ص 178. 12. امالى شيخ صدوق، ص 677. 13. كنز العمّال، متقى هندى، ج 2، حديث 42084. 14. بحار الانوار، مجلسى، ج 44، ص 391. 15. ناسخ التواريخ، محمد تقى سپهر، ج 2، ص‏234. 16. مأخذ قبل، ج 45، ص 8. 17. سخنان حسين بن على از مدينه تا كربلا، ص‏180. 18. بحار الانوار، ج 44، ص‏366. 19. كشف الغمّه فى معرفة الائمّه، على بن عيسى اربلى، ج 2، ص‏29. 20. چهره خونين حسين (ع)، علّامه سيد عبدالرزّاق مقرّم، ترجمه عزيزاللّه عطاردى، ص‏58.

قسمت اول‏ پرتو افشانى عاشورا
شهادت حضرت امام حسين (ع) سبط نبى اكرم (ص) در عاشوراى سال 61 ه.ق از حماسه‏اى پرشور و مبارزه‏اى عميق بر عليه هر گونه بى عدالتى، جور و جفا حكايت دارد، خون شهيدان كربلا گويى در جام خورشيد ريخته شده و فجرو شفق را سرخ فام كرده و اين گوى فروزان چنين خون رنگ بر تمامى مناطق جهان مى‏تابد گويى مى‏خواهد هر روز به جهانيان تذكر دهد آن فريادهايى كه در گلوى حسين بن على(ع) و ياران باوفايش با خنجر خيانت و ستم خاموش گرديد، دفاع از حقيقت و عدالت بود، هنوز هم حلقوم خونين آن فداكاران فرزانه و جاويدان لحظه به لحظه چون صاعقه‏اى در اعماق زندگى امّت و ملت‏ها طنين افكنده مى‏شود و رسالت عظيم و سترگ عاشورائيان را با ابهت و شكوهى شور آفرين منعكس مى‏نمايد و به مسلمانان و طالبان حق و علاقه‏مندان عدالت اين هشدار را مى‏دهد كه اگر چه جامعه‏اى به سوى توسعه اقتصادى و فنى روى آورد و از رونق علمى برخود ببالد مردمانش در باتلاقى از تبعيض و ستم بسر برند يا اقشارى از كشورهاى ديگر را در رنج و فشار قرار دهند، با وجود اين موفقيت‏ها، در جاهليت بسر مى‏برند و از آگاهى و بيدارى واقعى محرومند، تأكيد رسول اكرم(ص) و ائمه هدى(ع) و آن همه بركت، ثواب و فضيلت براى احياى فرهنگ عاشورا و زنده نگاه داشتن ياد ايثارگران وادى نينوا نه براى آن است كه مردم صرفاً عزادارى كنند و از فاجعه‏اى بنالند و برآن نوحه گر باشند ولى ذره‏اى از پرتو عاشورا بر وجودشان نتابد، بلكه چنين توصيه‏هاى مؤكّد براى اين منظور است كه اقاليم قبله همانگونه كه عاشورا را زنده نگاه مى‏دارند و پرتو افشانى خورشيد عاشورا را حفظ مى‏كنند با چنين پشتوانه درخشان و ارزشمند از همه ذلّت‏ها، حقارت‏ها برهند، بر غفلت‏ها و جمودها و خمودها پشت كنند، نه خود بر ديگران ستم نمايند و نه اجحاف و ظلمى را بپذيرند تا عزّت راستين و آزادى واقعى را در آغوش بكشند، استكبار و اعوان و انصارش در طول تاريخ كوشيده‏اند تا فروغ عاشورا را خاموش نگاه دارند يا احياى ياد حماسه آفرينان كربلا به گونه‏اى باشد كه خاصيت اصلى خود را به سوگواران انتقال ندهد، تا بتوانند به غارت فكرى، فرهنگى و استثمار اقتصادى و فشار سياسى خويش ادامه دهند. اما خوشبختانه اگر چه اين جرثومه‏هاى فساد و تباهى تنگناهاو تضييقاتى را براى ارادتمندان امام حسين(ع) فراهم كرده‏اند ولى در اين راه توفيقى بدست نياورده‏اند و فروغ عاشورا نه تنها در ميان شيعيان بلكه در بين مسلمانان جهان پرتو افشانى مى‏كند، عاشورا عامل مهمى براى گسترش فرهنگ اهل بيت در جهان بوده و نيز در هماهنگى و اتحاد مسلمانان جهان مؤثر بوده و آنان را براى رهايى از يوغ استعمار بسيج نموده است. يزيدبن معاويه كه بر اريكه قدرت نشسته بود، زير لب از فرط شادى پيروزى در كربلا نغمه هايى را در برابر تن‏هاى خسته و رنجور اسيران كربلا مى‏سرود، هيجان انتقام از فتح بزرگ بدر و خندق او را تا سر حد جنون پيش برده بود كه ناگهان زينب كبرى رسالت خود را آغاز كرد و در حالى كه زبان اميرمؤمنان (ع) را در كام داشت،
فريادش چنان در كاخ امويان طنين افكند كه گوش همه را نوازش داد و مقر يزيد را بر سر او و يارانش ويران كرد. آن بانوى فداكار گفت: اى يزيد، هر چه در توشه و توان دارى بكار گير. به خدا سوگند پيام ما خاموش نگشته و رسالت ما از بين نخواهد رفت، چند روزى بيش از اين باقى نخواهى ماند. بانگ قيام و اعتراض به گوش مى‏رسد و هنوز خطبه بانوى كربلا در بارگاه امويان پايان نگرفته بود كه انقلابى‏هاى كوفه به رهبرى صحابى بزرگ سليمان بن صردخزاعى با شعار «يالثارات الحسين» قيام كردند، در سال 65ه.ق اين قيام منجر به درگيرى با قواى اموى گرديد و پس از يك نبرد دلاورانه سليمان و يارانش به شهادت رسيدند. هنوز پرچم اين صحابى بر زمين نيفتاده بود كه مختار ثقفى رسالت انتقام از قاتلان حضرت اباعبدالله را بر دوش كشيد.
خلفاى اموى، مروانيان و عباسيان كوشيده‏اند همه جا چنان اختناقى ايجاد كنند كه مبادا بار ديگر شور حسينى برپا كنند، آنان زيارت كربلا را ممنوع كرده بودند و علاقه‏مندان به مرقد امام حسين را تحت شديدترين شرايط شكنجه و اختناق قرار مى‏دادند. متوكل خليفه عباسى كه پس از مرگ واثق (برادرش) چهارده سال و چند ماه حكومت كرد سادات و بازماندگان خاندان عترت را تحت فشارهاى سختى قرار داد، او نه تنها افرادى را كه در قيد حيات بودند شكنجه مى‏نمود بلكه شهداى اين ستارگان فروزان را مورد بى احترامى قرار مى‏داد وى مرقد مطهر و منوّر امام حسين و منازل و اماكن اطراف آن را ويران كرد و مردم را از زيارت آن حضرت بازداشت و تهديد نمود هر كس به زيارت امام حسين برود و دستگير گردد، در زير زمين زندانى مى‏شود.(1)
با وجود اين سخت‏گيرى‏ها، تهديدها و كشتارها كربلا ميعادگاه عاشقان جان بركف گرديد و حرم حسين كه توسط عباسيان بسته شده و از آن ويرانه‏اى باقى نمانده بود، هرگز خالى از زائر نگرديد و مردم از نان و آب خود مايه گذاشتند تا بارگاه مطهر امام حسين در كربلا هرچه شكوهمندتر، و با معمارى و جلوه‏هاى جالب بازسازى و احيا گردد و هر روز كه مى‏گذرد توجه مشتاقانه مردم به سوى اين بارگاه نورانى افزايش مى‏يابد و بركات آن چون رايحه‏اى معطر تمامى جهان اسلام را در بر گرفته است.
تأثير شگفت فرهنگ عاشورا آن چنان است كه مهاتما كاندى از قلب هندوستان فرياد مى‏زند: «من مبارزه با استعمار را از عاشورا آموختم». و شيخ محمد مدنى از مصر مى‏نويسد: ما بايد از ياد ماه محرم درس بياموزيم و شيخ عبدالله علايلى درباره يك شب عاشورا كه در مصر برگزار مى‏شود كتابى ارزشمند مى‏نويسد و اقبال لاهورى متفكر اصلاح طلب اهل پاكستان ياد آور مى‏شود:
رمز قرآن از حسين آموختيم

ز آتش او شعله‏ها اندوختيم(2)

محمد واعظ زاده خراسانى مى‏گويد از آيةالله بروجردى شنيدم كه مرحوم شيخ عبدالمجيد سليم از حادثه كربلا به شدت ناراحت بود و مى‏گفت: اين فاجعه لكه ننگى است بر دامن اسلام و اى كاش چنين حادثه‏اى در تاريخ اسلام رخ نداده بود. شيخ عبدالمجيد سليم شيخ اسبق جامع ازهر و استاد شيخ محمود شلتوت و يكى از طرفداران جدى تقويت مذاهب اسلامى و از جمله پايه گذاران دارالتقريب بين المذاهب الاسلاميه قاهره بود و با آية الله بروجردى مكاتبه داشت(3) آيةالله حائرى شيرازى مى‏گويد: در مدينه پاى منبر يكى از علماى اهل سنت بودم كه از سوى مقامات عربستان سعودى داراى صندلى مشخص و ميكروفون معينى هستند و كليد ميكروفون دست يك متصدى است و كسانى كه از قاضى القضات اجازه داشته باشند روى آن صندلى نشسته و مطالب را با اجازه رسمى بيان مى‏كنند. يك بار ديدم زنى كه نمى‏دانم اهل نيجريه و يا سودان بود كه پرسيد مى‏خواهم مرقد امام حسين را زيارت كنم حكم آن چيست، آرى در منطقه‏اى كه وهابيان نفوذ كامل دارند يك زنى غير شيعه و از قلب قاره آفريقا مى‏خواهد بارگاه امام حسين را زيارت كند، خطيبى كه آنجا بود گفت حرام است.(4) پس بوى بوستان عاشورا در همه جا مى‏آيد.

در خاورميانه (آسياى جنوب غربى)

1- عراق:
حادثه كربلا در سرزمين عراق روى داده است و بارگاه مطهر امام حسين (ع) موجب پيدايش شكل‏گيرى و گسترش شهرى به نام كربلاست كه نامش حماسه و قيام را در اذهان تداعى مى‏كند قبيله بنى حمراء از طوايف ايرانى تبار شيعه در كوفه نخستين كسانى بودند كه پس از واقعه كربلا به رغم ارعاب و تهديد بطور رسمى مجالس عزادارى براى امام حسين(ع) برپا كردند و براى خون خواهى سيدالشهداء به مختار پيوستند كه تعداد سپاهيان آنان به حدود 20000 نفر جنگجو مى‏رسيد. قبيله بنى اسد كه از طوايف شيعه و عرب تبار بودند بعد از عاشورا به صحراى كربلا آمدند و شهدا را به خاك سپردند، اكنون فرزندان آنان كه عشاير قابل توجهى را در عراق تشكيل مى‏دهند، هر سال به سنّت اجداد خود با حالتى آشفته، هروله كنان به سوى كربلا مى‏روند، جمعيت آنان به قدرى زياد است كه وسايل نقليه را از قبل به خارج از شهر كربلا مى‏برند و معابر اين شهر به مسير رفت و آمد افراد پياده زائرين حسينى اختصاص دارد. طول صفوف آنان به قدرى است كه هر كدام، فرصت دارند صرفاً يك بار از يك در صحن وارد و از صحن ديگر خارج شوند، هنگامى كه ابوالعباس سفاح، اولين خليفه عباسى به قدرت رسيد (سال 132ه.ق) وى فرمان داد مرقد امام حسين (ع) را از سقف برخوردار سازند ولى هارون دستور داد آستان حسينى را ويران نمايند مأمون فرزند او، به كسب رضايت شيعيان پرداخت و زمينه هايى فراهم ساخت تا شيعيان از اطراف و اكناف به كربلا بيايند اما متوكل چنانچه اشاره كرديم دستور به تخريب بارگاه امام حسين (ع) را داد و ستم‏هاى او در خصوص شيعيان و آثار مذهبى و مقدس آنان به حدى رسيد كه فرزند المنتصر بر پدر شوريد و او را به هلاكت رسانيد و در سال 247 هجرى وقتى قدرت را بدست گرفت دستور داد تا عمارت مجلّلى در كربلا بر مزار مطهر امام حسين(ع) بنا كنند. با روى كار آمدن آل بويه، گسترش و تقويت تشيع در رأس كارها قرار گرفت و احمد معزالدوله ديلمى فرمان داد در سال 352 هجرى در عراق و خصوص بغداد در ايام عاشورا مردم بطور رسمى عزادارى كنند.(5)
فيليپ حتى استاد تاريخ اسلامى در دانشگاه برستن آمريكا مى‏گويد: مسلمانان شيعه در عراق براى زنده نگه داشتن ياد شهادت حسين هر سال در دهه اول محرم برنامه سوگوارى بر پا مى‏كنند و مجلس روضه خوانى و محفل دينى سالانه در دو فصل برگزار مى‏شود. اول آن در روز عاشورا و در كاظمين حوالى بغدادبرگزار مى‏شود، فصل دوم چهل روز بعد از عاشورا در كربلا انجام مى‏شود.(6)
در روز اربعين صدها هزار زوّار به سوى حرم حسين مى‏آيند كه در ميان آنان دسته‏هاى بزرگى به نام دسته انصار در حركت است. عزاداران با حالتى از حزن و اندوه و با سرها و پاهاى برهنه و لباس سياه و علامت مصيبت زدگى گريه مى‏كنند، بر سرو صورت مى‏زنند و به رسول اكرم(ص) براى شهادت سبطاش امام حسين(ع) تسليت مى‏گويند. در جلو هر دسته پرچم‏هاى سياه در حال حركت است.(7)
در پيشاپيش برخى دسته‏ها، شبيه برخى شهيدان كربلا و نيز لشكريان ستم مشاهده مى‏گردد، سپس هودج‏هايى از زنان در ميان آنان است و مانند اسيرانى كه از شام به سوى مدينه بر مى‏گردد، ظاهر مى‏شوند و روز اربعين از كربلا عبور مى‏كنند، جمعيت كثيرى با ديدن اين صحنه‏هاى غم‏انگيز متأثر شده و بر سروسينه مى‏زنند.(8) دكتر على الوردى مى‏نويسد: همزيستى مسالمت‏آميز در منطقه دياله بين شيعه و سنى مشاهده مى‏گردد و بسيار ديده مى‏شود كه محله سنى‏ها در برخى دسته‏هاى عزادارى و مجالس حسينى شركت مى‏كنند و برخى از آنان دسته‏هاى مخصوص به خودشان را بيرون مى‏آورند و اين وضع در شهرهايى چون ناصريه ديده مى‏شود.(9)
در انقلاب سال 1338ه.ق (1299 ه.ش – 1920 م) كه به رهبرى ميرزا محمدتقى شيرازى (ميرزاى دوم) در كربلا عليه استعمار انگلستان صورت گرفت، رؤساى قبايل پس از يك جلسه مهم در حضور اين مرجع بزرگ به زيارت مرقد امام حسين مشرف شده و با يكديگر بيعت كردند تا بدست آوردن شهادت يا پيروزى دست از مبارزه با استعمار برندارند، اين انقلاب كه با الهام از حماسه حسينى و توأم با سوگوارى در شهرهاى نجف، كربلا، كاظمين، كوفه، حلّه، رمادى، بعقوبه، ديوانيه و… پا گرفت، ضربات مهلكى بر پيكر استعمار وارد ساخت و در نهايت موجب تحولاتى در تاريخ اجتماعى سياسى عراق گرديد.
در سال 1378 ه.ق عبدالكريم قاسم و كمونيست‏ها در عراق سخت‏ترين شرايط را براى زوّار و عزاداران امام حسين(ع) بوجود آوردند بعد از آن در سال 1382 ه.ق و زمان عبدالسلام عارف و برادرش عبدالرحمان عارف همان سخت‏گيرى‏ها عملى گرديد و دشمنى حكّام عراق با شيعيان عاشق حسين بن على(ع) استمرار يافت، در سال 1387 ه.ق كه طى يك كودتاى مجدد بعثى‏ها بر سر كار آمدند، اين بار هدف اين تشكيلات فاسد، مسخ كامل شعائر حسينى خصوص مراسم عزادارى بود اما به رغم اين فشارها و اهانت‏ها مردم در محرم سال 1396 ه.ق بزرگترين راهپيمايى مذهبى سياسى را ترتيب دادند كه حاصل آن چندين شهيد و زندانى بود، در بيستم صفر 1398 ه.ق مردم نجف اعم از كوچك و بزرگ در يك راهپيمايى با شكوه و با پاى برهنه راهى كربلا شدند، مبارزه با رژيم بعثى و سقوط اين قدرت باطل، شعارهاى مردم را در اين مسير هشتاد كيلومترى تشكيل مى‏داد. رژيم بعثى كه نتوانسته بود در مبدأ از خروج مردم جلوگيرى كند، كربلا را به اشغال نيروهاى نظامى در آورد و نيروهاى زرهى، توپخانه و هواپيماهاى خود را در ميان راه به مصاف راهپيمايان فرستاد، گلوله‏هاى توپ و خمپاره افراد بسيارى را شهيد كرد بعدها هشت نفر در اين ارتباط علناً در بغداد محكوم به اعدام شدند و يكصد وبيست نفر زير شكنجه‏هاى رژيم بعثى به شهادت رسيدند. يك بار ديگر عاشوراى سال 1399 اين حادثه تكرار شد و قيام مردم سركوب گرديد، وفاداران به حماسه عاشورا، در عراق، عشق و پيوند خود را با اين حماسه در قالب شعائر و برنامه‏هاى مذهبى و احساسات پاك دينى حفظ كرده‏اند، دسته‏ها و هيأت‏ها و موكب‏ها پايگاهى براى پيوستن علاقه‏مندان سيدالشهداء به اين تشكل مقدس محسوب مى‏شده است، هرگاه دسته‏اى به راه مى‏افتد در پيشاپيش آن پرچمى در اهتزاز است، برافراشتن عَلَم در هيأت‏هاى زائر و عزادار نوعى سازماندهى قواى عاشورايى و لشكر حسينى تحت پرچم كربلاست، شكوه اين دسته‏ها موجى از احساسات رشد دهنده را بر مى‏انگيزد و دل‏ها را با فرهنگ عاشورا پيوند مى‏زند و اشك‏هاى جارى شده، اين مودت‏ها را امضاء مى‏كند.(10)
شهيد قاضى طباطبايى مى‏نويسد: در ايام اربعين در عراق بيش از يك ميليون نفوس با مواكب حسينى براى زيارت قبر مطهر امام حسين وارد كربلا مى‏شوند و اجتماع عظيم اتحادآميز و مودّت خيز فراهم مى‏آيد و آن شهرستان مقدس يكپارچه عزا وناله و نوحه و ندبه بر سيد مظلومان مى‏گردد و مواكب از حرم سيدالشهداء خارج شده، به حرم ابوالفضل (ع) مى‏روند و در آن روز اثرات نهضت حسينى در جلو چشم انسان مجسّم مى‏گردد.(11)
در ماجراى يورش وحشيانه اشغالگران آمريكايى و انگليسى به عراق مردم با تأثيرپذيرى از قيام حسينى و ترتيب دادن دسته‏هاى عزادارى اراده و عزم خويش را در برابر متجاوزان، تقويت نمودند و اگر چه آنان از اواخر اسفند سال 1381 ه.ش از جرثومه‏اى چون صدام و حزب بعث رهايى يافتند اما به بهانه آزادى از نوع آمريكايى تحت فشار سياسى قواى بيگانه قرار گرفته‏اند كه البته تأسّى به عاشورائيان و پيروى از رهبران روحانى و دلسوز و اتحاد و تفاهم آنان را از اين طوفان مى‏رهاند. 2- سوريه و لبنان
نخستين سوگوارى‏ها در سوريه (شام) توسط اهل بيت امام حسين (ع) در بارگاه يزيد صورت گرفت كه مخالف و موافق را متأثر ساخت، وجود مزارها و مراقدى چون رأس الحسين و نيز مقام رؤوس شهداء در باب الصغير، بارگاه مقام حضرت زينب كبرى(س) و مرقد حضرت رقيه دختر امام حسين (ع) در اين سرزمين يادآور حماسه عاشورا و نيز فجايع امويان در قيام كربلا مى‏باشد.
اهالى سوريه و نواحى هم جوار، از زمان اتفاق حادثه نينوا در خانه‏ها و مراكز عبادى آشكارا و پنهانى سوگوارى مى‏نموده‏اند. حمدانيان از جمله حكمرانانى بودند كه به شيعيان اجازه دادند شعائر و مراسم خود را آزادانه و با شكوه هر چه تمام‏تر برگزار كنند، در عصر اين سلسله اقامه عزاى حسينى و نوحه سرايى وسيع‏تر و افزون‏تر گرديد. در زمان عثمانى‏ها با فشار و اختناقى كه امراى اين خاندان براى علاقه‏مندان به خاندان عترت فراهم كردند، شيعيان يا ناگزير شدند مراسم سوگوارى را پنهانى برگزار كنند و يا آن كه به مناطق دور افتاده و كوهستانى چون جبل عامل كوچ كنند و اين نواحى را پايگاه خويش قرار دهند و در آنجا دسته‏هاى عزادارى و مجالس نوحه خوانى براى شهيدان كربلا برگزار نمايند.
در حلب مشهدى قرار دارد كه به امام حسين (ع) نسبت داده مى‏شود كه از درآمد اوقاف آن در روز عاشورا مردم را اطعام مى‏كنند.(12) جعفر خليلى ملاقات خود با سيد محسن امين و توصيف عزادارى‏هاى سوريه را چنين يادآور مى‏شود: سيد محسن امين مرا دعوت كرد كه در يكى از مجالس سوگوارى حسين كه در دمشق اقامه مى‏گردد حاضر شوم، او به من گفت: در اين مجلس نكاتى را مى‏شنوى كه قبلاً كمتر شنيده‏اى و خطباء جديدى مى‏بينى كه براى اين گونه مجالس آماده كرده‏ام ومن كوشش مى‏كنم كه امثال آنان را افزايش دهم و به تو توصيه مى‏نمايم امشب در مجلسى كه به نام امام حسين (ع) برگزار مى‏شود حضوريابى(13)، مجالس سوگوارى در دهه اول محرم آغاز مى‏گردد و با تمام مظاهرش در روز عاشورا تجلّى مى‏كند.
در لبنان به رغم آن كه اكثريت مسلمان دارد و حكومت در دست مسيحيان است و مسلمين و خصوص شيعيان اقليت مردم شناخته مى‏شوند عاشورا حضور پرتحرك دارد و نيروى محركه‏اى گرديد براى سال‏ها مبارزه و استقامت شيعيان اين سامان با استعمار فرانسه و تجاوزهاى رژيم اشغال گر قدس. شيعه و سنّى در لبنان عليرغم توطئه‏هاى استكبارى به بزرگداشت مراسم عاشورا و احداث حسينيه‏ها همت مى‏گمارند كه اين برنامه در اتحاد آنان دخالت مهمى دارد.(14)
ميشل مزاوى متذكر مى‏گردد لبنان در دوره سلسله مماليك كه اين كشور در كنترل مركز حكومت اين طايفه يعنى مصر بود، براى انجام شعائر مذهبى خصوص سوگوارى وضع دشوارى داشتند، به گفته وى شيعيان جبل عامل در برگزارى مراسم عاشورا از عراق و ايران تأثير پذيرفته‏اند.(15)
آنچه كه قابل توجه است اجراى نوعى نمايش مذهبى يا تعزيه خوانى است كه صحنه شهادت امام حسين را مجسّم مى‏كند اين نمايش در برخى نواحى لبنان مركزى برگزار مى‏شود كه محققى به نام پيترز به بررسى آن پرداخت و اهميت سمبليك آن را در تداوم ساخت سنتى لبنان نشان داد.(16)
در جبل عامل عزادارى‏هاى محرم در اماكنى كه حسينيه نام دارد برگزار مى‏شود كه مساحت آن بر حسب بانى متفاوت است و براى آن موقوفاتى قرار داده‏اند، نخستين آنها حسينيه بناطيه التحتابور پس از آن در مناطق ديگر چنين اماكنى احداث گرديد.(17) سيد محسن امين خاطر نشان مى‏نمايد شيخ موسى شراره كه از نجف به بنت جبيل آمد اقامه عزادارى براى سيد شهيدان را در اين منطقه احيا كرد و براى سوگوارى، مجالس به شيوه و سبك عزادارى‏هاى عراق ترتيب داد وى مى‏افزايد در اين شهر مراسم احياء ياد عاشورا در دهه اول محرم برگزار مى‏گردد، روز عاشورا كارها تعطيل مى‏شود و كتاب‏هاى مقتل و زيارت عاشورا خوانده مى‏شود. بعد غذايى بنام هريسه تهيه مى‏كنند كه با حبوبات و گوشت كوبيده درست مى‏شود كه هر كس به قدر توانايى مالى آن را احسان مى‏كند و فقرا از آن مى‏خورند و ديگران نيز به قصد تبرّك اين غذا را تناول مى‏نمايند هريسه در بين اهالى محلات نيز توزيع مى‏گردد و تمامى اين‏ها به قصد تقرّب به خداوند از طريق حضرت امام حسين (ع) صورت مى‏گيرد و در روستاهايى كه اين گونه مراسم نيست به خواندن مقتل در روز عاشورا اكتفا مى‏شود.(18)
اين دانشمند برجسته لبنان (1371-1284ه.ق) اگر چه از رواج عزادارى‏هاى محرم در لبنان شادمان بود ولى آنچه كه وى را رنج مى‏داد وجود تحريفات و برخى خرافات در سوگوارى‏هاى شيعيان عراق است كه به اعتقاد وى بايد در آنها اصلاحاتى به عمل آيد و سپس ترويج گردد وى مى‏گويد مجالس عزاى حسينى كه در حرم زينب صغرى (ام كلثوم) در آبادى راويه انجام مى‏گيرد كه طى آن برخى كارهاى ناروا چون قمه زنى انجام مى‏گيرد بايد پالايش گردد.(19)
وى در مبارزه با برخى بدعت‏ها و در عزادارى‏ها رساله «التنزيه لاعمال الشبيه»(20) را نوشت ايشان كتاب المجالس السنيه را نيز به قصد تصحيح اخبار نادرستى كه بر سر منابر به ائمه نسبت مى‏دهند نگاشت تا از اين رهگذر جلوى زيادروى‏ها و افراطها را بگيرد البته عده‏اى از افراد جاهل و اهل جهود بروى تهمت زدند كه مى‏خواهد از اجراى مراسم دينى جلوگيرى كند او براى اثبات اين كه امور موهن و خلاف نبايد در عزادارى‏ها باشد به منابعى چون قرآن، روايات، سنت ائمه، نظر فقهى علماى شيعه و استدلال‏هاى خودپسند استفاده نموده است. در سال 1393ه.ق مطابق 1973م حكومت لبنان روز عاشورا را هر سال در تمامى نقاط لبنان تعطيل رسمى قرار داد كه در آن روز تمام ادارات دولتى، مؤسّسات ملى و بازارها تعطيل گرديد و اين موضوع در تاريخ لبنان براى نخستين بار مشاهده مى‏گردد.(21) 3- ديگر كشورهاى عربى
موته يكى از شهرهاى كشور اردن است كه در استان جنوبى كه كَرَك نام دارد قرار گرفته است و با كشور فلسطين هم مرز مى‏باشد، جنگ موته به فرماندهى جعفر طيار، زيدبن حارثه و عبدالله بن رواحه در اين ناحيه با دشمنان اسلام صورت گرفت، مشهد اين سه فرمانده كه طى جنگ مزبور به شهادت رسيدند در چند صد مترى محل نبرد قرار دارد و هر كدام از اين فرماندهان براى خود مزار و بارگاهى دارند اما مزار جعفر طيار از ويژگى خاصى برخوردار است زيرا شيعيان مقيم اردن در روز عاشورا در آنجا به عزادارى مى‏پردازند.(22) در اردن گروهى از طوايف شيعه طبق سنت ديرينه در روز دهم محرم به فقرا و مستمندان به ياد امام حسين (ع) و يارانش طعام انفاق مى‏كنند، از برخى حبوبات و سبزيجات و پياز غذايى طبخ مى‏كنند و به هر رهگذرى مى‏دهند تا قدرى از آن ميل نمايد اگر چه اندك باشد، غالب علاقه‏مندان اهل بيت اعم از شيعه و سنى در اين روز تلاش‏هاى روزانه را تعطيل مى‏نمايندو چون ام سلمه با شنيدن خبر كشته شدن امام حسين از كار شستشو كه مشغول آن بود دست برداشته، عده‏اى روش اين بانو را پيش گرفته‏اند و حداقل از كارهايى كه به نظافت و شستن ارتباط دارد اجتناب مى‏كنند.(23)
در مناظقى از شبه جزيره عربستان چون حجاز، مسقط، عمان، احساء، قطيف، حضرموت اگر چه همچون عراق عزادارى با شكل وسيع و گسترده برگزار نمى‏شود ولى در مجالسى كه مرثيه خوانده مى‏شود ياد امام حسين (ع) احيا مى‏گردد، در منبرها واقعه المناك كربلا از سوى خطبا در حسينيه‏ها، مراكز عبادى و خانه‏ها براى حاضران گوشزد مى‏گردد، در برخى از اين نواحى رسم است كه شبيه منظره اسيران و هودج‏هايى را به همراه سينه زنى و بر سرو صورت زدن را به نمايش بگذارند، افراد اين دسته‏هاى سوگوارى وقتى در خيابان‏ها به يكديگر مى‏رسند، از همديگر احوالپرسى مى‏نمايند يا اين كه بطور متقابل از حسينيه‏هاى يكديگر بازديد مى‏كنند كه با مراسمى ويژه توأم مى‏باشد.
در امارات متحده عربى ارادتمندان خاندان عصمت و طهارت در ايام عاشورا به نوحه خوانى و سينه زنى مى‏پردازند، در مسجد امام حسين عزاداران حسينى به مرثيه سرايى پرداخته و با اشك ماتم و نوحه خوانى ياد امام حسين را گرامى مى‏دارند، در اين مراسم مليت‏هاى گوناگون مسلمان شركت دارند كه به هنگام ظهر به نماز ايستاده و آواى توحيد سر مى‏دهند. در ابوظبى و شارجه نيز مجالس سوگوارى برپا مى‏گردد و عزاداران با بر دست گرفتن شمع و زمزمه نوحه و مرثيه به ياد محنت و رنج خاندان عترت و اهل بيت سالار شهيدان مى‏گريند ايرانيان مقيم امارات، در اين مجالس حضورى فعال و پرتحرك دارند.(24)
ده‏ها مسجد و حسينيه در كويت شاهد حضور و عزادارى شيعيان اين كشور به مناسبت فرا رسيدن سالروز شهادت امام حسين (ع) مى‏باشند، عزاداران در دسته‏هاى فشرده به زنجير زنى و نوحه خوانى پرداخته و در عزاى سبط نبى اكرم (ص) و يارانش اشك ماتم مى‏ريزند. عزاداران در حسينيه‏هاى اشكانى‏ها، بلوچى‏ها، امام حسين، آل ياسين و ده‏ها مسجد و حسينيه‏هاى ديگر برنامه‏هاى با شكوهى در اين ارتباط برگزار مى‏نمايند و طى سخنرانى‏ها، خطابه‏ها و ذكر مصائب از مظلوميت هايى كه بر خاندان پيامبر رفته و ظلم هايى كه نسبت به آنان روا داشته‏اند سخن مى‏گويند. علل بازگشت و احياى تفكرات جاهلى با فاصله كوتاهى پس از رحلت پيامبر و انحراف از اصول و مبانى قرآن و مخالفت آشكار با دستورات الهى، در مراسم مذكور از طريق سخنرانى‏هاى آموزنده و ارزنده مورد بررسى قرار مى‏گيرد. يك زن انگليسى به نام فراياستارك از مشاهدات خود در عزادارى‏هاى كويت چنين ياد مى‏كند: كودكان را روز عاشورا به معابر و كوچه‏ها مى‏آورند و كارد بزرگى را با اشاره به حالت نمايش بر زير چانه‏هاى آنان مى‏كشند كه نوعى تأثر و تألم را به همراه دارد. اين زن مى‏افزايد اين گونه حقيقت خالص ترسيم مى‏گردد و همين شيوه ساده دلالت بر اين دارد كه انسانيت نبايد فراموش شود و فداكارى‏ها بايد تكريم گردد.
يكى از مهم‏ترين جلوه‏هاى تشيع در بحرين تعطيل رسمى روز عاشورا و وجود حسينيه‏هاى شيعيان است كه در عرف محلى به آن ماتم مى‏گويند، اين مراكز محل اجتماع و سوگوارى علاقه‏مندان خاندان عترت در دهه محرم و روز عاشوراى حسينى است.(25) پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. الشيعه و الحاكمون، محمد جواد مغنيه، ص 195. 2. قيام جاودانه، ص 87 – 86. 3. چشمه خورشيد، ج اول، ص 140. 4. رويش جوانه‏ها در پرتو عاشورا، ص 17 و 18. 5. دائرة المعارف تشيّع، ج‏3، ص 284، دائرة المعارف فارسى، دكتر مصاحب، ج‏2، ص 1535، آل بويه، على اصغر فقيهى. 6. تارخ العرب، فيليپ حتى، ص 183. 7. تاريخ كربلا و حائرالحسين، سيد عبدالجواد كليد دار، ص 146. 8. نهضةالحسين، ص 165. 9. دراسة فى طبيعته المجتمع العراقى، دكتر على الوردى، ص 236. 10. مجله سروش، 259،21مهر 1362، چشمه خورشيد، ج اول، ص‏130. 11. تحقيق درباره اولين اربعين سيد الشهداء، قاضى طباطبائى، ص‏559. 12. تاريخ عزادارى حسينى، ميرسيد صالح شهرستانى، ص 298-299. 13. هكذا عرفتهم، جعفر خليلى، ص 215. 14. مجله سروش، ش 259. 15. تعزيه هنر بومى پيشرو ايران، پيتر چلكووسكى، ترجمه داود حاتمى، ص 33-332. 16. خاورميانه، پيتربيومونت و ديگران، ترجمه محسن مديرشانه چى و…، ص 480. 17. خطط جبل عامل، سيد محسن امين، ص 149. 18. سيرته، سيد محسن امين، ص 25. 19. همان، ص 75. 20. اين كتاب را كه سيد محسن امين در 18محرم الحرام سال 1346ه.ق نوشته در هفدهم آذر سال 1322ه.ش توسط جلال آل احمد با عنوان عزادارى‏هاى نامشروع ترجمه و چاپ شده است. 21. تاريخ عزادارى، ص 303. 22. گزارش سفر دوم به اردن هاشمى، جعفر سبحانى، مكتب اسلام، سال 38، ش‏7، ص‏11. 23. تاريخ عزادارى، ص 308. 24. گلبانگ مسجد، ش 32،17،12،1382،ص‏7. 25. مجله شاهد، ش 288، ارديبهشت 1378.

اخبار جهان اسلام‏
حزب اللّه خبر داد: ميان طرفداران سينيوره در لبنان سلاح توزيع شده است. (16/9/85)
سيد حسن نصراللّه خطاب به دشمنان داخلى و خارجى وحدت لبنان: مقابل موشك ايستاده‏ايم، تهديد اثر ندارد. (18/9/85)
مردم لبنان با تجمع ميليونى و شعار «مرگ بر آمريكا» خواستار كناره‏گيرى سينيوره شدند. (20/9/85)
تروريست‏ها در بغداد 290 غير نظامى را به خاك و خون كشيدند. (22/9/85)
اقدام موساد براى ترور اسماعيل هنيه نافرجام ماند. (25/9/85)
نمايندگان شيعه بحرين جلسه افتتاح پارلمان را تحريم كردند.
100 چهره فرهنگى جهان خواستار تحريم اسرائيل شدند. (26/9/85)
با الگو گرفتن از حزب اللّه، طرفداران حماس مقابل پارلمان فلسطين چادر زدند. (27/9/85)
خالد مشعل خطاب به سران عرب: 20 سال مذاكره بى نتيجه بود، 5 سال به مقاومت فرصت دهيد. (2/10/85)
واشنگتن براى مقابله با حزب اللّه 500 ميليون دلار به سينيوره كمك كرد. (3/10/85)
هواپيماهاى اتيوپى با چراغ سبز واشنگتن مسلمانان سومالى را قتل عام كردند. بعد از بمباران فرودگاه موگاديشو و كشته شدن تعدادى از افراد بى‏گناه، مسلمانان سومالى با در دست گرفتن قرآن كريم به خيابان‏ها ريختند و به اين اقدام ضد انسانى نظاميان اتيوپى كه با حمايت كاخ سفيد صورت گرفته، اعتراض كردند. تظاهركنندگان حمايت آمريكا از اتيوپى در قتل عام مسلمانان مظلوم سومالى را به شدت محكوم كردند. (5/10/85)
نخستين نماينده مسلمان كنگره آمريكا: مسلمانان آمريكا مى‏توانند به دولت درس عدالت بدهند.
از سوى سعدون دليمى وزير دفاع سابق عراق همكارى اشغالگران با تروريست‏ها در عراق افشا شد.
حكم اعدام صدام در دادگاه تجديد نظر تأييد شد. (6/10/85)
تروريست‏ها نمازگزاران عراقى را به خاك و خون كشيدند. تروريست‏ها بمبى را داخل مسجد شيعيان در شمال بغداد و در ميان نمازگزاران منفجر كردند كه به شهادت 9 تن از جمله امام جمعه انجاميد. (9/10/85)
صدام به جهنم رفت.
وزير سينيوره جاسوس اسرائيل از آب درآمد. وزير ارتباطات دولت لبنان در زمان جنگ 33 روزه اطلاعاتى را درباره محل اقامت دبير كل حزب اللّه در اختيار اسرائيل قرار مى‏داد. (11/10/85)
زندانبان ديكتاتور سابق عراق فاش كرد، صدام پس از شنيدن خبر اعدام مى‏لرزيد و التماس مى‏كرد.
ژنرال آمريكايى: صدام در آخرين ساعات عمر خود التماس مى‏كرد كه به او اجازه گفت و گو با يك مقام آمريكايى داده شود.
روزنامه “لوس آنجلس تايمز” رازهاى عصر حاكميت صدام حسين ديكتاتور سابق عراق با اعدام وى براى هميشه به گور سپرده شد. (13/10/85)
رژيم مصر 29 عضو اخوان المسلمين را دستگير كرد.
فايننشال تايمز فاش كرد عمليات تروريستى در عراق با دلار سعودى‏ها انجام مى‏شود. (14/10/85) اخبار داخلى
نشست گروه 1 + 5 درباره پيش نويس قطعنامه تحريم‏ها عليه ايران شكست خورد.
در پنجمين روز بازى‏هاى آسيايى،رضازاده طلسم طلا را شكست.
وزير بهداشت: 5 ميليارد تومان براى درمان رايگان معتادان اختصاص يافت.
تنور انتخابات با آغاز رقابت‏ها و شروع تبليغات داغ شد. (16/9/85)
«اسماعيل هنيه» نخست وزير فلسطين در نماز جمعه تهران: هرگز دولت غاصب صهيونيستى را به رسميت نخواهيم شناخت؟ (18/9/85)
در ديدار اسماعيل هنيه با رهبر انقلاب عنوان شد: اين نسل، قدس را آزاد مى‏كند. (20/9/85)
رئيس جمهور در جمع دانشجويان اميركبير: اگر احزاب بگذارند، دانشگاه‏ها مشكل ندارند. (21/9/85)
نخست وزير فلسطين پس از ديدار با ولى امر مسلمين: آيت اللّه خامنه‏اى فرمانده مقتدر جهان اسلام است. (22/9/85)
لاريجانى: پيش نويس اخير سازمان ملل مورد قبول ايران نيست. (23/9/85)
رسانه‏هاى جهان انتخابات ايران را مانور دموكراسى خواندند.
آفرين بر ملت، دشمن بار ديگر مبهوت حماسه حضور شد. (25/9/85)
با 26 ميليون رأى حضور 60 درصدى مردم در انتخابات خبرگان و شوراها صورت گرفت. (26/9/85)
محقق آلمانى: تبعيت از ولايت فقيه پيروى از تعاليم پيامبر اعظم(ص) است. (27/9/85)
آيت اللّه هاشمى رفسنجانى: پيروز واقعى اين انتخابات مردم و نظام هستند.
سخنگوى دولت: از گرانى‏هاى غير مترقبه متأسفم. (28/9/85)
رهبر انقلاب در پيامى پس از انتخابات: اينجانب چهره سپاس در برابر خداى عزيز و حكيم بر خاك مى‏سايم و با همه وجود از ملت بزرگ ايران تشكر مى‏كنم.
استقبال گرم در هواى سرد كرمانشاه از رئيس جمهور صورت گرفت.
اصولگرايان در انتخابات شوراى شهر تهران به پيروزى قاطع دست يافتند. (29/9/85)
در مرحله پايانى شمارش آراء كليد شهر تهران به دست اين 15 نفر رسيد. (30/9/85)
ايران به 1+5 هشدار داد، صدور قطعنامه مساوى است با پايان همكارى با آژانس. (2/10/85)
لاريجانى: راه اندازى 3000 سانتريفيوژ، پاسخ ايران به قطعنامه ضد ايرانى شوراى امنيت است.
رئيس مجلس: مجلس در همكارى با آژانس تجديد نظر مى‏كند. (3/10/85)
اولين واكنش تحليلگران غربى به قطعنامه شوراى امنيت، هيچ تحريمى ايران را متوقف نمى‏كند.
ايران قطعنامه آمريكايى شوراى امنيت رارد كرد. (4/10/85)
دانشگاهيان به كشورهاى امضا كننده قطعنامه عليه ايران اعتراض كردند. (5/10/85)
روزنامه قطرى الوطن: آرزوى حمله به ايران مثل اين است كه شيطان آرزوى بهشت كند. (6/10/85)
خبرگزارى‏هاى بين المللى: قطعنامه ضد ايرانى بورس‏هاى جهان را به هم ريخت.
مجلس خواستار تسريع در روند فعاليت‏هاى هسته‏اى و تجديد نظر در همكارى با آژانس شد. (7/10/85)
پيام ولى امر مسلمين به كنگره عظيم حج: دشمن ناتوان از رويارويى به تفرقه روى آورده است.
فرمانده نيروى دريايى آمريكا: نمى‏توانيم با ايران بجنگيم، اقتصاد جهانى به هم مى‏ريزد.
كريمى راد وزير دادگسترى بر اثر سانحه رانندگى در سه راهى سلفچگان درگذشت.
ديپلماتهاى دستگير شده ايرانى در بغداد آزاد شدند. (9/10/85)
آمريكا: قرار داد نفتى چين با ايران نقض قطعنامه تحريم است.
آيت اللّه هاشمى رفسنجانى: اعدام صدام تحقق وعده الهى بود. (11/10/85)
بيست و چهارمين سفر استانى رئيس جمهور و هئيت دولت با استقبال كم‏نظير مردم خونگرم خوزستان روبرو شد.
داروى گياهى ضد ايدز در ايران ساخته شد.
سن رأى دهندگان در انتخابات با تصويب مجلس از 15 سال به 18 سال افزايش يافت. (13/10/85)
آيت اللّه صافى: ارسال نامه به پاپ يك اشتباه بود. (14/10/85) اخبار خارجى‏
سينيوره: اجازه نمى‏دهيم لبنان صحنه شكست آمريكا شود. (16/9/85)
كارتر: در آمريكا همه وحشت دارند از اسرائيل انتقاد كنند. (19/9/85)
كوفى عنان در سخنرانى خداحافظى: آمريكا را ناقض حقوق بشر خواند. (22/9/85)
ژنرال پاول: ارتش آمريكا در عراق در آستانه متلاشى شدن است. (28/9/85)
رئيس جديد پنتاگون: ارتش آمريكا در عراق زمينگير شده است. (29/9/85)
شمشير بوليوار قهرمان استقلال آمريكاى لاتين توسط چاوز به رئيس جمهور ضد آمريكايى اكوادور هديه شد.
5 تفنگدار آمريكايى در عراق به هلاكت رسيدند. (2/10/85)
رايس: عراق بايد پايگاه سياسى آمريكا در خاورميانه باشد. (3/10/85)
بوش دروغگوترين سياستمدار سال 2006 معرفى شد. (4/10/85)
دبير كل جديد سازمان ملل با لابى‏هاى صهيونيستى در آمريكا ارتباط نزديك دارد. (7/10/85)
بر اساس آخرين نظرسنجى آسوشتيدپرس: بوش منفورترين فرد جهان شناخته شد. (11/10/85)
سال نو در فرانسه با آتش زدن 400 خودرو آغاز شد. (12/10/85)
سفيد پوستان آمريكايى شهردار سياهپوست را به قتل رساندند. (14/10/85)
پاورقي ها:

انگيزه قيام از زبان امام عليه السلام‏
امام حسين(ع) كنار قبر رسول‏خدا صلى‏اللّه عليه و آله:
«اَللّهُمَ اِنّى اُحِبُّ المَعرُوف وَ انكِرُ المُنكَرَ وَ اَسأَلُكَ يا ذَاالجَلالِ وَ الاِكرامِ بِحَقِّ هذَا القَبرِ وَ مَن فيهِ اِلّا اختَرتَ لى ما هُوَ لَكَ رِضىً وَ لِرَسُولِك َرِضىً» (مقتل خوارزمى، ج 1، ص 186)
خدايا! من معروف را دوست دارم و از بدى و منكر بيزارم. اى خداى ذوالجلال و كرامت بخش به احترام اين قبر و كسى كه در آن است از تو درخواست مى‏كنم راهى را پيش روى بگذارى كه مورد رضا و خشنودى تو و پيامبرت است.

امام حسين(ع) در وصيتش به محمد حنفيّه:
«و انى لَم أَخرُج أَشِراً وَ لابَطراً وَ لامُفسِداً وَ لاظالِماً و اِنَّما خَرَجتُ لِطَلَبِ الإصلاحِ فِى امّة جدّى أُرِيدُ أَن آمُر بِالمَعرُوفِ وَ أَنهى عَنِ المُنكَرِ وَ أَسيرَ بِسيرَةِ جَدّى وَ أبى على بن ابى‏طالب فمَن قَبِلَنى بِقَبُولِ الحَقِّ فَاللّه أولى بِالحَقِّ و َمَن رَدّ عَلَىِّ هذا أَصبِرُ حَتّى يقضِىَ اللّهُ بينى و بين القَومِ وَ هُوَ خَيرُالحاكِمِينَ وَ هذِهِ وَصِيَّتى اِلَيكَ يا أَخى! وَ ما تَوفِيقى اِلّا بِاللّه عَلَيهِ توكلت وَ اِليهِ أُنِيب».
(مقتل خوارزمى، ج 1، ص 188)
من نه از روى خودخواهى و يا براى خوشگذرانى و نه براى فساد و ستمگرى از شهر خود بيرون آمدم، بلكه هدف من از اين سفر، امر به معروف و نهى از منكر و خواسته‏ام از اين حركت، اصلاح مفاسد امت و احياى سنت و قانون جدم، رسول خدا(ص) و راه و رسم پدرم، على بن ابى طالب عليه السلام است. پس هر كس اين حقيقت را از من بپذيرد (و از من پيروى كند) راه خدا را پذيرفته است و هر كس رد كند (و از من پيروى نكند) من با صبر و استقامت (راه خود را) در پيش خواهم گرفت تا خداوند در ميان من و بنى اميّه حكم كند كه او بهترين حاكم است. و برادر! اين است وصيت من به تو و توفيق از طرف خداست. بر او توكل مى‏كنم و برگشتم به سوى اوست.»

سخنان امام در منزل بيضه:
«أيّها النّاس إنّ رسول اللّه صلى اللّه عليه و آله قال: «من رأى سلطانا جائراً مستحلّاً لحرام اللّه، ناكثاً عهده مخالفاً لسنّة رسول اللّه، يعمل فى عباداللّه بالإثم و العدوان فلم يغيّر عليه بفعل و قول كان حقّاً على اللّه أن يدخله مدخله.» ألا و انّ هؤلاء قد لزموا طاعة الشّيطان و تركوا طاعة الرّحمن، و أظهروا الفساد، و عطّلوا الحدود، و استأثروا بالفى‏ء، و احلّوا حرام اللّه و حرّموا حلاله، و أنا أحق ممّن غيّر و قد أتتنى كتبكم و قدمت علىّ رسلكم ببيعتكم إنّكم لاتسلّمونى و لاتخذلونى فان أتممتم علىّ بيعتكم تصيبوا رشدكم فأنا الحسين بن علىّ و ابن فاطمة بنت رسول اللّه نفسى مع أنفسكم و أهلى مع أهلكم و لكم فىّ أسوة، و أن لم تفعلوا و نقضتم عهدكم و خلّفتم بيعتى من أعناقكم ما هى لكم بنكرٍ لقد فعلتموها بأبى و اخى و ابن عمّى مسلم، فالمغرور من اغترّ بكم فحظّكم أخطأتم و نصيبكم ضيّعتم و من نكث فانّما ينكث على نفسه و سيغنى اللّه عنكم. والسّلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته.»
(انساب الاشراف، ج 3، ص 171)
«مردم! پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله فرمود: هر مسلمانى با سلطان زورگويى مواجه گردد كه حرام خدا را حلال نموده و پيمان الهى را درهم مى‏شكند و با سنت و قانون پيامبر از در مخالفت درآمده و در ميان بندگان خدا راه گناه و معصيت و دشمنى در پيش مى‏گيرد و او در مقابل چنين سلطانى با عمل و يا با گفتارش اظهار مخالفت ننمايد بر خداوند است كه اين فرد(ساكت) را به محل همان طغيانگر، در آتش جهنم داخل كند.
مردم! آگاه باشيد اينان (بنى اميه) اطاعت خدا را ترك و پيروى از شيطان را بر خود فرض و فساد را ترويج و حدود الهى را تعطيل نموده‏اند و فى‏ء را(كه مختص خاندان پيامبر است) به خود اختصاص داده‏اند. حلال و حرام و اوامر و نواهى خدا را تغيير داده‏اند و من به رهبرى جامعه مسلمانان شايسته هستم نه اين مفسدين كه دين جدم را تغيير داده‏اند.
گذشته از اين حقايق، مضمون دعوت نامه‏هايى كه از شما به دست من رسيده و پيك‏هايى كه از سوى شما به نزد من آمده‏اند اين بود كه شما با من بيعت كرده و پيمان بسته‏ايد كه مرا در مقابل دشمن تنها نگذاريد و دست از يارى من برنداريد، اكنون اگر به پيمان خود باقى و وفادار باشيد به سعادت و ارزش انسانى خود دست يافته‏ايد، زيرا من حسين فرزند دختر پيامبر و فرزند على هستم كه وجود من با شما مسلمانان در هم آميخته است و فرزندان و خانواده شما به حكم فرزندان و خانواده خود من هستند( در ميان من و مسلمانان جدايى نيست) كه شما بايد از من پيروى كنيد و مرا الگوى خود قرار دهيد. و اگر با من پيمان شكنى نموديد و بر بيعت خود باقى نمانديد به خدا سوگند! اين عمل شما نيز بى‏سابقه نيست و تازگى ندارد كه با پدرم و برادرم و پسرعمويم مسلم نيز اين چنين رفتار نموديد و با آنان از در غدر و پيمان شكنى درآمديد. پس آن كس گول خورده است كه به حرف شما اعتماد كند و به پيمان شما مطمئن شود. شما مردمانى هستيد كه در به دست آوردن نصيب اسلامى خود راه خطا پيموده و سهم خود را به رايگان از دست داده‏ايد و هر كس پيمان شكنى كند به ضرر خودش تمام خواهد گرديد و اميد است خدا مرا از شما بى‏نياز سازد. والسلام.»
پاورقي ها:

«و انى لغفار لمن تاب و آمن و عمل صالحا ثم اهتدى»
(سوره طه – آيه 82)

و همانا من آمرزنده كسى باشم كه توبه كرد و ايمان آورد و كارهاى شايسته و نيكو انجام داد سپس هدايت يافت.
غفّار: صيغه مبالغه است از غفران يعنى من بسيار آمرزنده‏ام. ظاهرا اين تأكيد به معناى اين است كه آمرزش خداوند نسبت به چنين أشخاصى نه تنها يكبار كه چندين بار دربر مى‏گيرد. و يا اينكه تأكيد بر آمرزش كامل است يعنى بيشتر گناهانشان را مى‏آمرزم و آنان را مستحق بهشت قرار مى‏دهم. البته از رحمت واسعه پروردگار بدور نيست كه حتى همه گناهان را بيامرزد. وانگهى استمراريت آمرزش را نيز مى‏رساند يعنى افرادى كه داراى چنان أوصاف و خصلتهائى باشند قطعا مورد آمرزش و غفران پيوسته خدا قرار مى‏گيرند.
حال بايد ديد اين چه شرايطى است كه بايد تحقق پذيرد تا خداوند انسانها را بيامرزد.
اين اوصاف چنانكه در آيه مباركه آمده است عبارتند از:
1- توبه و بازگشت: به اين معنى كه انسان به فطرت خود بازگردد و شرك نداشته باشد. شرك به آن معنى نيست كه قطعا براى خدا شريك و انبازى همچون بت‏ها يا اوليائى مانند عيسى و عزير و ديگران قرار دهد و به آنان معتقد باشد. بلكه هرنوع شريكى نادرست است. و اين خود بحث مفصلى است كه نياز به گفتارى ديگر دارد. پس اولين شرط، توحيد واقعى است و دورى از هرگونه شرك براى خدا.
2- ايمان: ايمان عبارت است از باور داشتن و معتقد بودن. يعنى بايد قلباً اسلام را پذيرفت نه تنها به زبان شهادتين را جارى ساخت. البته بسيارى از مسلمانان اسلام را قبول دارند ولى تنها قبولى براى آمرزش كافى نيست.
3- عمل صالح: پس بعد از آنكه ايمان انسان محقق شد، نوبت‏رسد به تحقق ايمان در خارج يعنى با انجام كارهاى درست و شايسته و عمل صالح،سخن را به كردار برگرداند. انجام عمل صالح كه قرآن پيوسته بر آن تأكيد دارد و هرگاه سخن از ايمان به عمل مى‏آورد عمل صالح را قرينه آن مى‏گرداند چيست ؟ عمل كردن به احكام و تسليم كامل در برابر آنها بدون آنكه خمى بر ابرو آورد.. اين است عمل صالح. خداوند مى‏فرمايد: «فلا و ربك لا يؤمنون حتى يحكموك فيما شجر بينهم ثم لا يجدوا فى أنفسهم حرجا مما قضيت و يسلموا تسليما» (سوره نساء، آيه 65) به خدايت سوگند هرگز ايمان نمى آورند تا اينكه تو را در تمام اختلافاتشان داور كنند سپس هرگز دردل خود از داوريت احساس ناراحتى نكنند و كاملا تسليم شوند.
عمل در صورتى صالح است و شايسته كه انسان صد در صد تسليم امر خدا شود و در برابر تمام احكام سر تسليم فرود آورد.
4- هدايت: جالب است كه پس از توبه و ايمان و عمل صالح تازه سخن از هدايت به ميان مى‏آيد. گويا آن همه اعمال شايسته و خوب و اطاعت بى چون و چرا، محقق نمى شود و پذيرفته نيست جز با هدايت. البته يك هدايت اوليه است كه فطرى مى‏باشد «كل مولود يولد على الفطرة» ولى هدايت ديگرى هست كه ايمان كامل نمى شود جز با آن.
برخى از مفسرين اين هدايت را به معناى استقامت دانسته اند يعنى ايمان، با استقامت و ثبات و پايدارى بايد توأم باشد. علماى تفسير گفته اند: الاهتداء لزوم الايمان و الاستمرار عليه ما دامت الحياة. مقصود از هدايت شدن (اهتداء) اين است كه بر ايمان خود تمام عمر، پايدار و پابرجا بماند. برخى نيز گفته‏اند مقصود از اهتداء اين است كه پيروى از سنت پيامبر كند و دنباله رو بدعت‏ها نباشد. برخى ديگر بر اين باورند كه اهتدا يعنى زدودن دل از اخلاق بد و منش‏هاى نادرست و خصلتهاى ناپسند. و هيچ دليلى بر اين تفاسير نيست.
ولى امام صادق عليه‏السلام آن را به گونه اى ديگر معرفى مى‏كند:
«ثم اهتدى الى ولايتنا أهل البيت فو الله لو أن رجلا عبد الله عمره ما بين الركن و المقام ثم مات و لم يجئ بولايتنا أكبّه الله فى النار على وجهه» امام پس از تلاوت آيه مباركه مى‏فرمايد: پس از آن هدايت يابد به ولايت ما أهل بيت. به خدا سوگند اگر كسى تمام عمرش بين ركن و مقام خدا را عبادت و پرستش كند سپس از دنيا برود و ولايت ما اهل بيت را نداشته باشد خداوند با صورت او را در آتش دوزخ بيافكند. و شبيه همين روايت از امام باقر عليه السلام نيز نقل شده است كه حاكم ابو القاسم حسكانى از علماى اهل سنت آن را نقل كرده است. كسى نيست از او بپرسد ولايت اهل بيت چيست؟
در تفسير نور الثقلين سدير از امام باقر عليه السلام نقل مى‏كند كه: «يا سدير انما أمر الناس أن يأتوا هذه الاحجار فيطوفوا بها ثم يأتونا فيعلمونا ولايتهم لنا و هو قول الله: ” و انى لغفار لمن تاب و آمن و عمل صالحا ثم اهتدى ثم أومى بيده الى صدره: الى ولايتنا» اى سدير همانا خداوند مردم را امر مى‏كند كه به سوى اين سنگها بيايند وطواف كنند سپس به طرف ما بيايند و ولايتشان را نسبت به ما اقرار و اعتراف كنند و اين است سخن خدا كه فرمود: «و انى لغفار لمن تاب …» آنگاه حضرت به سينه خود اشاره كرد و فرمود: هدايت شوند به ولايت ما. و اين معنى در روايات مكرر ديگرى نيز نقل شده كه مورد تأكيد معصومين عليهم‏السلام است.
بنابراين معلوم مى‏شود شرط صحت اعمال، ولايت است وگرنه هزار سال اگر عمر كند و در كنار خانه خدا شبها را به صبح با اطاعت و عبادت بگذراند و روزها را روزه بدارد هرگز او را فايده نبخشد و در روز قيامت سر به زير و شرمسار به سوى دوزخ روانه شود.
خدايا ما را بر اين ولايت كه اساس قبولى اعمال است پايدار بدار. آمين رب العالمين.
پاورقي ها: