کار هدفمند، سنجیده و از روی برنامه و فکر، پایه و اساس تولید هر کشوری است. با کار و تلاش، تولید معنا می‌یابد و ثروت و سرمایه فراهم میآید.
قرآن در آیات بسیاری بر ضرورت و ارزش کار و تولید تأکید ورزیده و مردم را به کسب روزی حلال تشویق کرده است: «الَّذی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ جَعَلَ لَکُمْ فیها سُبُلاً...؛(۱) خداوند زمین را آسایشگاه شما و برای رفع حوایج شما در آن راه‌هایی را قرار داد.»
«فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاهُ فَانتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابتَغُوا مِن فَضلِ اللَّهِ وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثیراً لَعَلَّکُم تُفْلِحُون(۲): آنگاه که نماز جمعه پایان یافت، در پی کسب و کار خود در زمین منتشر شوید و از فضل و کرم خدا روزی طلبید و همواره به یاد خدا باشید؛ شاید رستگار و سعادتمند گردید.»
«…تَرَى الْفُلْکَ فیهِ مَواخِرَ لِتَبتَغُوا مِن فَضلِهِ وَ لَعَلَّکُم تَشکُرُون(۳): در دریاها، کشتی‌ها را روان بینی تا از فضل خدا روزی طلبند؛ باشد که شکرگزار نعمتش باشید.»
تلاش در عرصه کار و تولید، در سنت و سیره معصومین«ع» امر مقدسی است که درهای بهشت را به روی انسانها می‌گشاید، پیامبر اکرم«ص» فرمودند: «مَنْ أَکَلَ مِنْ کَدِّ یَدِهِ حَلَالًا فُتِحَ لَهُ أَبْوَابُ الْجَنَّه یَدْخُلُ مِنْ أَیِّهَا شَاء(۴): هر کس که از دسترنج خود روزی حلال بخورد، درهای بهشت به روی او گشوده می‌شود تا از هر کدام بخواهد به بهشت وارد شود.»
و نیز: «مَن أَکَلَ مِن کَدِّ یَدِهِ نَظَرَ اللَّهُ إِلَیْهِ بِالرَّحمَهِ ثُمَّ لَا یُعَذِّبُهُ أَبَداً(۵): هر کس که از دسترنج خود بخورد، خدا به او نظر رحمت میکند و دیگر او را عذاب نمی‌کند.»
و نیز: «مَنْ أَکَلَ مِنْ کَدِّ یَدِهِ کَانَ یَوْمَ الْقِیَامَهِ فِی عِدَادِ الْأَنْبِیَاءِ وَ یَأْخُذُ ثَوَابَ الْأَنْبِیَاءِ(۶): هر کس که از دسترنج خود بخورد، روز قیامت در شمار پیامبران خواهد بود و از پاداش پیامبران الهی بهره‌مند خواهد شد.»
در اخبار حواریون و یاران حضرت مسیح «ع»آمده است که آنان به دنبال حضرت عیسی می‌رفتند و چون گرسنه می‌شدند از ایشان تقاضای غذا میکردند. حضرت هم برای آنان غذا تهیه می‌کرد تا اینکه گفتند: «یا روح‌الله! آیا کسی از ما که به تو ایمان آوردیم و از تو پیروی میکنیم و هرگاه غذایی از تو بخواهیم، برای ما فراهم می‌کنی برتر است؟» حضرت عیسی«ع» فرمودند: «أَفْضَلُ مِنْکُمْ مَنْ یَعْمَلُ بِیَدِهِ وَ یَأْکُلُ مِنْ کَسْبِه: بهتر از شما کسی است که کار میکند و از کسب خود روزی می‌خورد.»(۷)
روزی سلمان فارسی بارِ مردی از قبیله «شیام» را به دوش کشید و به طرف منزل او برد. در میان راه دیگران متوجه شدند که او سلمان ازاصحاب پیامبر«ص» است و به آن مرد یاد آور شدند. او عذر خواهی کرد، ولی هر چه تلاش کرد که سلمان بار را به زمین بگذارد، قبول نکرد. سلمان در طول دوران امارت و مسئولیت خود به‌شدت کار می‌کرد. وقتی به او گفتند: «حقوق تو از بیت‌المال تأمین است. پس چرا این قدر کار می‌کنی؟» گفت: «دوست ندارم جز از دسترنج و کار خود ارتزاق کنم.»(۸)
جهاد و پیکار در راه خدا امر بسیار مشکل و طاقت‌فرسایی است. گذشتن از جان، تحمل زخم‌ها و معلولیت‌های جان‌فرسا و محرومیت از بسیاری از لذات مادی تفریحات را به دنبال دارد؛ لکن تقدس کار و تولید به حدی است که آن را همپای جهاد ذکر کرده‌اند.
امام صادق«ع» فرمودند: «الْکَادُّ عَلَى عِیَالِهِ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّه(۹): تلاش‌کننده برای اداره خانواده و زندگی مانند مجاهد در راه خداست.»
امام موسی کاطم«ع» فرمودند: «مَنْ طَلَبَ هَذَا الرِّزْقَ مِنْ حِلِّهِ لِیَعُودَ بِهِ عَلَى نَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ کَانَ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّه(۱۰): کسی که در جستجوی رزق و روزی حلال باشد تا خود و خانواده‌اش را اداره کند، همانند کسی است که در راه خدا جهاد میکند.»
امام رضا«ع» فرمودند: «کسی که کار بیشتری کند تا درآمدش برای خانواده و عیالش بسنده باشد، در نزد خدا پاداشی بزرگ‌تر از پاداش جهاد فی سبیل الله دارد.»(۱۱)
علی بن موسی الرضا«ع»، پاداش کار را از جهاد در راه خدا بالاتر دانسته‌اند: «پاداش و اجر کسی که برای مخارج زندگی خود و عائله‌اش تلاش میکند و روزی خود را به فضل خداوند در پرتو کار و تلاش به دست می‌آورد از پاداش کسی که در راه خدا جهاد میکند بیشتر است.»(۱۲)
در تاریخ آمده، امام صادق«ع» روزی از حال «عمر بن مسلم» پرسیدند. گفتند که او دست از کار و تجارت کشیده و تمام ساعات خود را به عبادت می‌پردازد. امام از این خبر ناراحت شدند و فرمودند: «وای بر او. مگر نمی‌داند که هر کس دنبال کار نرود دعایش در پیشگاه خداوند مستجاب نمی‌شود؟ بر شماست که کار کنید و روزی خود را در سایه تلاش و کوشش به دست آورید.»(۱۳)
پیامبر اکرم«ص» فرمودند: «أطیَبُ مَا أَکَلَ الرَّجُلُ مِن کَسبِه(۱۴): پاکیزه‌ترین غذایی که انسان می‌خورد غذایی است که با کار و کوشش خود به دست می‌آورد.»
روزی رسول خدا«ص» از بازار عبور میکردند. دیدند مردی مواد غذایی خود را ارزان‌تر از قیمت بازار می‌فروشد. فرمودند: «آیا شما در بازار از دیگران جنس را ارزان‌تر عرضه می‌کنی؟» گفت: «آری.» حضرت پرسیدند: «آیا این قناعت بر سود کم به خاطر خداست؟» گفت: «آری.» حضرت فرمودند: «أبشِر فَانّ الجالب (ای للبَضایع) اِلی سوقنا کَالمُجاهِدِ فی سَبیل الله و المُحتَکِرَ فی سُوقنا کالمُلحِدِ فی کتاب الله؛(۱۵): بشارت باد تو را، چه عرضه‌کننده و آورنده اجناس به بازار ما، مانند مجاهد در راه خداست و محتکر در بازار ما، مانند کافر در کتاب خداست.»
کار عبادت است
مفهوم عبادت در اسلام بسیار گسترده است و فقط به نماز و ذکر محدود نمی‌شود. از جمله عبادت‌های بزرگ کار است. پیامبر اکرم«ص» فرمودند: «الْعِبَادَهُ سَبعُونَ جُزءاً أَفضَلُهَا طَلَبُ الْحَلَال(۱۶): عبادت هفتاد جزء است و برترین آنها به دست آوردن مال حلال است.»
و نیز: «اَفضلُ الاعمال اَلکسبُ الحلال(۱۷): بهترین اعمال کسب روزی حلال است.»
مردی برای رسول خدا«ص» از دوست همسفر خود تعریف می‌کرد که از او زاهدتر و عابدتر ندیده است. پیامبر پرسیدند: «چه کسی به او غذا و امورش را انجام می‌داد؟» عرض کرد: «ما برای او انجام می‌دادیم و غذا درست می‌کردیم و خرید و شستشو می‌کردیم.» پیامبر فرمودند: «از مردی که که در کار دنیای خود تنبل است بیزارم. آنکه در کار دنیای خود تنبل است، در کار آخرت تنبل‌تر خواهد بود.»(۱۸)
در ارزش و اهمیت کار و تولید همین بس که سیره انبیاء و ائمه معصومین«ع» بوده است که الگو و سرمشق عملی برای زندگی انسانها هستند. قرآن می‌فرماید: «قَدْ کانَت لَکُم أُسوَهٌ حَسَنَه فی إِبراهیمَ وَ الَّذینَ مَعَه…(۱۹): برای شما مؤمنان بسیار پسندیده و نیکوست که به ابراهیم و اصحابش اقتدا کنید.» و در جای دیگری می‌فرماید: «لَقَد کانَ لَکُم فی رَسُولِ اللَّهِ أُسوَهٌ حَسَنَه(۲۰): برای شما سرمشق نیکو و پسندیده‌ای در زندگی ابراهیم و کسانی که با او بودند، وجود داشت.»
یکی از جنبه‌های اسوه و الگو بودن پیامبر و ائمه معصومین«ع» کار و تلاش است که به چند نمونه اشاره میکنیم:
کار، سیره پیامبران الهی
در شرح حال زندگی حضرت موسی«ع» در قرآن آمده است که وقتی حضرت به سرزمین طوی قدم گذاشتند، خداوند به ایشان فرمود: «وَ ما تِلْکَ بِیَمینِکَ یا مُوسى! قالَ هِیَ عَصایَ أَتَوَکَّؤُا عَلَیْها وَ أَهُشُّ بِها عَلى غَنَمی وَ لِیَ فیها مَآرِبُ أُخْرى؛(۲۱) ای موسی! چه چیز در دست راست توست؟ موسی«ع» گفت: این عصای من است، بر آن تکیه می‌کنم، برگ درختان را با آن برای گوسفندان فرو می‌ریزم و نیازهای دیگرم را برطرف می‌کنم.»
این آیه نشان میدهد که حضرت موسی«ع» دامداری میکردند. حضرت شعیب«ع» به حضرت موسی«ع» پیشنهاد داد که می‌خواهم یکی از دو دخترم را به همسری تو درآورم، به شرطی آنکه هشت سال برای من کار کنی: «…عَلى أَنْ تَأْجُرَنی ثَمانِیَ حِجَج…».(۲۲) شرط هشت سال کار کردن و مهریه قرار دادن کار و خدمات برای دختر، دلیلی بر اهمیت و ارزش برای کار است.
در سوره انبیاء آمده است که حضرت داوود«ع» زره‌سازی می‌کرد. امیرالمومنین«ع» فرمودند: «خدای بزرگ به حضرت داوود«ع» وحی فرستاد که: «أَنَّکَ نِعمَ الْعَبدُ لَو لَا أَنَّکَ تَأْکُلُ مِن بَیتِ الْمَالِ وَ لَا تَعمَلُ بِیَدِکَ شَیْئاً(۲۳): و اگر از بیت‌المال روزی نمی‌خوردی و کار می‌کردی، بنده خوبی بودی.»
حضرت داوود«ع» از این عتاب خداوند چهل روز گریست. آنگاه خداوند زره‌سازی را به او تعلیم فرمود و ایشان هر روز یک زره می‌بافت و می‌فروخت و از بیت‌المال بی‌نیاز شد.
در سیره پیامبر اکرم«ص» کار یک است. آن بزرگوار علاوه بر بیان اهمیت و ارزش کار، تشویق و ترغیب مردم به کار و تلاش و مذمت بیکاری و تنبلی، خود نیز کار میکردند.
امام صادق«ع» به فردی که تن به کار نمی‌داد، فرمودند: «برو کار کن. حتی بار را روی سرت حمل کن. هر چه می‌توانی تلاش کن تا سربار جامعه نباشی و از مردم بی‌نیاز گردی. رسول خدا«ص» شخصاً سنگ‌ها را روی دوش خود حمل کردند و دیوار خانه‌شان را ساختند.»(۲۴)
در تاریخ آمده است که روزی حضرت علی«ع» به سلمان فرمودند: «ای سلمان! باغی را که پیامبر با دست خود آباد کرد و درخت‌هایش را کاشت، برای فروش به مشتریان عرضه کن.» سلمان، باغ پیامبر را در معرض فروش گذاشت و آن را دوازده هزار درهم فروخت.»(۲۵)
روزی رسول اکرم«ص» به اصحاب فرمودند: «مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِیّاً إِلَّا رَاعِیَ غَنَمٍ، و قَالُوا: وَ أَنْتَ یَا رَسُولَ اللَّه؟(۲۶): خداوند پیامبری را مبعوث نکرد مگر آنکه آن پیامبر به کار دامداری مشغول بود.» اصحاب گفتند: «آیا شما نیز دامداری کردید؟» فرمودند: «بله، من هم مدتی گوسفند‌های اهل مکه را به چراگاه می‌بردم.»
پیامبر اکرم«ص» قبل از ازدواج با حضرت خدیجه«س» برای ایشان تجارت و بازرگانی انجام می‌دادند و کار ایشان به‌قدری خوب بود که از سوی حضرت خدیجه مورد تقدیر قرار گرفتند و ایشان مبلغی اضافه بر قرارداد به آن حضرت دادند، ولی حضرت قبول نکردند.
در جریان ساخت اولین مسجد در اسلام، پیامبر اکرم«ص» همدوش سایر مسلمانان کار و سنگ‌های کوچک و بزرگ را حمل میکردند. گاهی بعضی از اصحاب نزد آن حضرت می‌آمدند و التماس میکردند که به جای ایشان سنگ و خاک را ببرند، ولی حضرت اجازه نمی‌دادند و می‌فرمودند: «بروید سنگ دیگری را بردارید.»(۲۷)
انس بن مالک می‌گوید: «هنگامی که پیامبر«ص» از جنگ تبوک برمی‌گشتند، سعد انصاری (یکی از کارگران مدینه) به استقبال آن حضرت آمد. هنگامی که رسول خدا با او دست دادند، دیدند دست مرد انصاری زبر و خشن است. علت را پرسیدند. مرد انصاری عرض کرد بر اثر کار با بیل و طناب به این صورت درآمده است. پس پیامبر«ص» دست او را بوسیدند و فرمودند: «هَذِهِ یَدٌ لا تَمَسَّهَا النّار: این دستی است که آتش جهنم را لمس نخواهد کرد.»(۲۸)
یکی از نکات مهم و قابل توجه در زندگی ائمه اطهار«ع» عشق و علاقه وافر آنها به کار است. آنان همواره دیگران را نیز به کار و تلاش و فعالیت تشویق و ترغیب میکردند.
ائمه«ع» کار را برای زندگی خود یک ضرورت می‌دانستند و از کار و زحمت و رنج برای کسب روزی حلال لذت می‌بردند و آن را عبادت می‌دانستند.
مرحوم شیخ طوسی راجع به سیره عملی امام علی«ع» نقل میکند: «امیرالمؤمنین امام علی«ع» معمولاً به تعلیم مردم و به قضاوت و داوری در مرافعات آنان مشغول بود. گاهی هم که جهاد پیش می‌آمد، به جهاد می‌رفت. «فَإِذَا فَرَغَ مِن ذَلِکَ اشتَغَلَ فِی حَائِطٍ لَهُ یَعمَلُ فِیهِ بِیَدِهِ وَ هُوَ مَعَ ذَلِکَ ذَاکِرُ اللَّهِ عزّ و جل؛ زمانی که از این کارها فراغت می‌یافت، در باغچه‌ای که داشت به کار مشغول می‌شد و همواره به یاد خدا مشغول ذکر بود.»(۲۹)
حضرت علی«ع» از نوجوانی پر کار و پر تلاش و در چشم مردم به عنوان شخصی کاری شناخته شده بودند. در جنگ خندق، سخت‌ترین سنگ‌ها به دست آن حضرت شکسته شدند.
امام صادق«ع» نقل می‌کنند: «امیرالمؤمنین علی«ع» تمام کارهایشان را خودشان انجام می‌دادند. هیزم جمع میکردند. آب از چاه بالا می‌کشیدند و خانه را جارو میکردند. فاطمه«س» نیز گندم را با دستاس آرد و آن را خمیر میکردند و نان می‌پختند.»(۳۰)
ابوعمر شیبانی می‌گوید: امام صادق«ع» را دیدم که بیلی در دست داشتند و در زمین خود کار میکردند و عرق می‌ریختند. عرض کردم: «بیل را به من بدهید تا جای شما کار کنم.» حضرت فرمودند: «من بسیار دوست دارم کسی را که در گرمای آفتاب برای به دست آوردن روزی حلال کار میکند و رنج می‌بیند.»(۳۱)
موسی بن جعفر«ع» فرمودند: «کار کردن روش پیامبران، رسولان، اوصیا و صالحین است.»(۳۲)
امیرالمؤمنین علی«ع» می‌فرمایند: «روزی در مدینه سخت گرسنه شدم. برای پیدا کردن کار به محله‌های بالای مدینه رفتم. در آنجا زنی را دیدم که کلوخ‌هایی را جمع کرده بود. فکر کردم می‌خواهد با آنها گِل درست کند، نزدیک رفتم و با او قرار گذاشتم که برای هر دلو که از چاه آب بکشم به من یک خرمای بدهد. چون شانزده دلو کشیدم، دستم تاول زد. پس لب آب رفتم و دستم را شستم. آنگاه مزدم را از خرما گرفتم و نزد پیامبر«ص» آمدم و ایشان را از آنچه گذشته بود، آگاه کردم. پیامبر«ص» خوشحال شدند و با من آن خرماها را خوردند.»(۳۳)
روزی امیرالمومنین«ع» در حالی که باری بر دوش داشتند، به نخلستان رفتند. ازایشان سئوال شد که این بار چیست؟ حضرت فرمودند: «درخت خرما ان‌شاء الله.» معلوم شد که آن بار، هسته خرماست و حضرت آنها را بردند و کاشتند و بعدها همه آنها تبدیل به درخت خرما شد و حتی یک مورد هم فاسد نشد.(۳۴)
امیرالمؤمنین«ع» در عین حال که پر کار و پر تلاش بودند، لیکن دلبسته به دنیا و یا دنیاطلب نبودند. ایشان در نهج البلاغه می‌فرمایند: «أَلَا وَ إِنَّ إِمَامَکُم قَدِ اکْتَفَى مِن دُنیَاهُ بِطِمرَیهِ وَ مِن طَعْمِهِ بِقُرصَیه(۳۵): آگاه باشید که امام شما از دنیا به دو لباس کهنه و از خوراک به دو قرص نان بسنده کرد.»
در تاریخ آمده است که امیرالمؤمنین امام علی«ع» با کار، چندین بنده را آزاد و نیز چندین باغ را وقف کردند.(۳۶)
ایشان در احادیث متعددی از سستی و تنبلی نهی کرده و پیامدهای بیکاری را برشمرده و فرموده‌اند: «اگر کار، خستگی و رنج دارد؛ بیکاری مدام، مایه فساد و تباهی است.»(۳۷)
و نیز: «کسی که تنبلی کند، حق خدا را ادا نمی‌کند.»(۳۸)
امام صادق«ع» فرمودند: «إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤمِنِینَ أَعْتَقَ أَلْفَ مَمْلُوکٍ مِن مَالِهِ وَ کَدِّ یَدِهِ(۳۹): امیرمومنان علی«ع» هزار برده را از دسترنج خویش خرید و آزاد کرد.»
فضل بن ابی‌قره می‌گوید: «در حالی بر امام صادق«ع» وارد شدیم که در باغ مشغول کار بودند. گفتیم فدایت شویم اجازه بفرمایید ما کار کنیم و یا پیشکاران شما کار کنند و شما آسوده باشید. حضرت فرمودند: خیر. میل دارم خداوند مرا در راه کسب حلال و خستگی تن ببیند.»(۴۰)
وقتی از ارزش و اهمیت کار سخن می‌گوئیم، بی‌درنگ نقطه مقابل آن یعنی بیکاری به ذهن خطور میکند. بیکاری نقص نظام اقتصادی هر کشور و آمار بالای اشتغال، نشانه فعالیت رو به تزاید اقتصادی است. بیکاری موجب اتلاف نیروی کار و کاهش تولید، درآمد ملی، صادرات و رفاه جامعه است.
بیکاری به عنوان یک معضل اجتماعی بزرگ، زمینه پیدایش ناهنجاری‌هایی از قبیل:گرایش به مواد مخدر، افسردگی، بالا رفتن سن ازدواج و… را فراهم می‌آورد.
هر چند بیکاری معضلی اقتصادی و اجتماعی است، اما شاید کمتر کسی آن را ناهنجاری دینی و مُنکَر شرعی به حساب آورد. گاهی به جوان بیکار به چشم ترّحم نگاه می‌شود، اما کمتر کسی به او به چشم فردی می‌نگرد که مرتکب رفتاری غیردینی شده است.
خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «فَإِذا جاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِیَ بِالْحَقِّ وَ خَسِرَ هُنالِکَ الْمُبْطِلُون(۴۱): هنگامی که در روز قیامت، فرمان الهی برای مجازات آنها صادر شود، در میان آنها به حق داوری خواهد شد و در آن هنگام باطل‌گرایان و ولگردان، زیانکار خواهند بود.»
کلمه «مبطلون» در اینجا به معنای پیروان باطل و افراد ولگرد و بیکار است :«فَإِذا فَرَغتَ فَانصَب(۴۲): پس هنگامی که از کارهای مهم فارغ شدی، به کار مهم دیگر بپرداز»، یعنی هرگز تلاش و کوشش را کنار نگذار.
امام علی«ع» فرمودند: «مؤمن اوقاتش را سه بخش میکند. بخشی را برای عبادت و مناجات با پروردگار، بخشی را به استراحت و قسمتی را هم به تأمین معاش و زندگی اختصاص میدهد.»(۴۳)
و نیز: «المؤمن مَشْغُولٌ وَقْتُه؛(۴۴) مؤمن وقتش پر است و هیچ‌گاه بیکار نیست.»
پیامبر اکرم«ص» فرمودند: «مَلعُونٌ مَن أَلْقَى کَلَّهُ عَلَى النَّاس(۴۵): کسی که سر بارِ جامعه باشد و بار زندگی خود را به دوش دیگری بنهد از رحمت خدا به دور است.» و نیز: «چند گروه از امت من دعایشان مستجاب نمی‌شود. یکی مردی که در خانه می‌نشیند و می‌گوید پروردگارا روزی مرا برسان و برای طلب روزی کار , و تلاش نمی‌کند. خدای بزرگ به او می‌گوید: ای بنده من! مگر بدن سالم به تو ندادم تا دنبال کار بروی؟ مگر من راه تلاش کردن را برای تو هموار نکردم تا روزی خود را به دست آوری؟ پس چرا عذر می‌آوری؟»(۴۶)
پی‌نوشت‌ها
۱ـ مؤمن، ۶۱٫
۲ـ جمعه، ۱۰٫
۳ـ فاطر، ۱۲٫
۴ـ مستدرک الوسائل، ج ۱۳، ص ۲۴٫
۵ـ همان.
۶ـ بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۱۰٫
۷ـ مستدرک الوسائل، ج ۱۳، ص ۲۳ و بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۲۷۶٫
۸ـ بحارالانوار، ج ۱۰، ص ۱۲۱ و مستدرک الوسائل، ج ۱۳، ص ۵۹٫
۹ـ کافی، ج ۵، ص ۸۸٫
۱۰ـ وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۱۱٫
۱۱ـ تحف العقول، ص ۳۲۸٫
۱۲ـ کافی، ج ۵، ص ۸۸٫
۱۳ـ همان، ص ۸۴٫
۱۴ـ مستدرک الوسائل، ج ۱۳، ص ۲۴٫
۱۵ـ مستدرک صحیحین، ج ۲، ص ۱۲٫
۱۶ـ وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۱۱٫
۱۷ـ کنزالعمال، ج ۴، ص ۸٫
۱۸ـ وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۳۷:
۱۹ـ ممتحنه، ۴٫
۲۰ـ احزاب، ۲۱٫
۲۱ـ قصص، ۲۷٫
۲۲ـ انبیاء، ۸۰٫
۲۳ـ کافی، ج۵، ص۷۴٫
۲۴ـ وسائل الشیعه، ج ۱۷، ص ۳۸٫
۲۵ـ حلیه الابرار، ج ۱، ص ۳۳۱٫
۲۶ـ بحارالانوار، ج ۶۱، ص ۱۱۷٫
۲۷ـ همان، ج ۱۹، ص ۱۱۲٫
۲۸ـ اسدالغابه، ج ۲، ص ۴۲۰٫
۲۹ـ عده الداعی، ص۱۰۱٫
۳۰ـ وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۲۴٫
۳۱ـ کافی، ج ۵، ص ۷۶٫
۳۲ـ التنمیه الاقتصادیه، ص ۱۴۴٫
۳۳ـ کشف الغمه، ج ۱، ص ۱۷۵٫
۳۴ـ کافی، ج ۵، ص ۷۴ و بحارالانوار، ج ۴۱، ص ۵۸٫
۳۵ـ نهج‌البلاغه، نامه ۴۵٫
۳۶ـ امالی صدوق، ص ۳۵۶٫
۳۷ـ بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۴۲۱٫
۳۸ـ وسائل الشیعه، ج ۱، ص ۲۴۶٫
۳۹ـ همان، ج ۱۲، ص ۲۲٫
۴۰ـ من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۹۹٫
۴۱ـ غافر، ۷۸٫
۴۲ـ شرح، ۷٫
۴۳ـ نهج‌البلاغه، حکمت ۳۹۰٫
۴۴ـ غررالحکم، ص ۳۹۶٫
۴۵ـ کافی، ج ۴، ص ۱۲٫
۴۶ـ وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۱۱٫
سوتیترها:
۱٫
تلاش در عرصه کار و تولید، در سنت و سیره معصومین«ع» امر مقدسی است که درهای بهشت را به روی انسانها می‌گشاید، پیامبر اکرم«ص» فرمودند: «هر کسی که از دسترنج خود روزی حلال بخورد، درهای بهشت به روی او گشوده می‌شود تا از هر کدام بخواهد به بهشت وارد شود.»
۲٫
مفهوم عبادت در اسلام بسیار گسترده است و فقط به نماز و ذکر محدود نمی‌شود. از جمله عبادت‌های بزرگ کار است. پیامبر اکرم«ص» فرمودند: «عبادت هفتاد جزء است و برترین آنها به دست آوردن مال حلال است.»
