تمام نوشته های

همگامى و همراهى على (ع) با پيامبر اكرم ص

شماره 301 - دی 1385

هر انسانى كمترين اطّلاعى از تاريخ اسلام داشته باشد به خوبى در مى‏يابد كه هيچ كسى مانند اميرمؤمنان على(ع) با پيغمبر همراه و همگام نبوده است، او كه دوران كودكى را در دامان پيامبر سپرى كرد و از خوى و بوى او بهره فراوان برد، آنچنان با پيامبر همراه بود كه بيش از همراهى فرزند با والدين. و در غار حرا نيز قبل از بعثت او را همراهى مى‏كرد و هنگام بعثت اوّلين فرد و اوّلين مردى بود كه پيامبر را همراهى نمود و به او ايمان آورد و در «يوم الدار» و روز علنى شدن رسالت تنها فردى كه پيامبراكرم را همراهى كرد و مدال افتخار «انت وصيّى و خليفتى» را نصيب خويش نمود على(ع) بود. و در شعب ابى‏طالب نيز سه سال همراه پيامبر بود و در شب هجرت پيامبر اكرم(ص) اين على(ع) بود كه با جان خويش پيامبر را يارى و همراهى نمود و خطر را به جان خريد و جاى پيغمبر خوابيد، و بعد از آن نيز بهترين همگامى را داشت چرا كه امانت‏هاى موجود نزد پيامبر(ص) را به مردم برگرداند و برخى بانوان به جامانده از جمله دختر پيامبر اكرم(ص) فاطمه زهرا را به مدينه رساند، و در مدينه نيز كه آغاز زحمات و جنگ‏ها بود على(ع) در تمامى جنگ‏ها حضرت را يارى و همراهى نمود و در برخى صحنه‏ها همچون جنگ احد هفتاد زخم را بر تن خريد تا پيامبر(ص) را يارى و همراهى نمايد، و تا آخرين لحظه نيز از همراهى پيامبر اكرم(ص) دست بر نداشت تا آن جا كه سر مبارك پيامبر اعظم در لحظه پرواز روحش به ملكوت اعلى به دامان على(ع) بود و بعد از رحلت، مراسم تغسيل و تكفين و تدفين نيز توسط او انجام گرفت. راستى بايد گفت او از كودكى تا رحلت پيامبراكرم با او و همراه او بود و بعد از رحلت نيز همراه وصيّت و سنّت‏ها و دستورات او. آنچه پيش رو داريد نگاهى است اجمالى به همگامى و همراهى اميرمؤمنان با خاتم پيامبران(ص). على در دامن پيامبر(ص)
همراهى على(ع) با پيامبر اكرم(ص) به دوران كودكى او برمى گردد و در واقع تحت نظارت مستقيم پيامبر اكرم(ص) تربيت شده است.
عموم سيره نويسان نوشته‏اند كه: «پيش از بعثت پيامبر، خشكسالى عجيبى در مكه پديد آمد، ابوطالب عموى پيامبر كه عائله زيادى داشت و بزرگ قريش بود وضع درآمد او با هزينه او چندان متوازن نبود، و نسبت به برادر خود «عباس» چندان ثروتى نداشت، وضع زندگى ابوطالب در چنين سال قحطى پيامبر را بر آن داشت (كه) با عموى ثروتمند خود “عباس” مذاكره نمود و قرار گذاردند كه براى گشايش كار “ابوطالب” برخى از فرزندان ابوطالب را به خانه خود ببرند، تا از اين راه به هزينه زندگى او كمك كنند و در نتيجه «على» را پيامبر و «جعفر» را عباس به خانه خود برد.(1)
على(ع) در آن زمان حدود هشت سال داشت و پيامبر خواست با اين نقشه علاوه بر كمك مالى از نظر تربيتى حضرت را مستقيماً تحت نظر بگيرد.
خود آن حضرت در اين باره مى‏فرمايد: «و قد علمتم موضعى من رسول اللّه(ص) بالقرابة القريبة و المنزلة الخصيصة وضعنى فى حجره و انا ولد يضمّنى الى صدره و يكنفنى فى فراشه و يمسّنى جسده و يشمّنى عرفه و كان يمضغ الشّى‏ء ثم يلقمنيه و ما وجد لى كذبة فى قول ولاخطلة فى فعل…و لقد كنت اتّبعه اتباع الفصيل اثر امّه يرفع لى فى كلّ يومٍ من اخلاقه علماً و يأمرنى بالاقتداء به؛(2) شما موقعيت مرا نسبت به رسول خدا در خويشاوندى (و همراهى و مقام و منزلت) نزديك و منزلت ويژه مى‏دانيد، پيامبر مرا در اتاق خويش (و يا در بغل خود) مى‏نشاند در حالى كه كودك بودم، مرا در آغوش مى‏گرفت و به سينه خود مى‏فشرد، و در بستر مخصوص خود مى‏خواباند، بدن خود را به بدن من مى‏چسباند و بوى پاكيزه خود را به من مى‏بوياند، و غذا را لقمه لقمه در دهانم مى‏گذارد، هرگز دروغى در گفتار من و اشتباهى در كردارم نيافت. از همان لحظه‏اى كه پيامبر را از شير گرفتند، خداوند بزرگترين فرشته خود (جبرئيل) را مأمور تربيت پيامبر نمود تا شب و روز، او را به راههاى بزرگوارى و راستى و اخلاق نيكو راهنمايى كند. من همواره با پيامبر بودم چنان كه (فرزند همراه با مادر است و) شتر بچّه با شتر است. پيامبر(ص) هر روز نشانه تازه‏اى از اخلاق نيكو را برايم آشكار مى‏فرمود. و به من فرمان مى‏داد كه به او اقتدا نمايم.»
حضرت در بيانش از ضرب المثل «اتّباع الفصيل اثر امّه» استفاده مى‏كند در عرب هرگاه بخواهند بفهمانند كه آن دو نفر هميشه با هم و همراه هستند از اين ضرب المثل استفاده مى‏كنند راستى چه كسى را مى‏توان پيدا كرد جز على(ع) كه چنان همراهى با پيغمبر داشته باشد. همراه حضرت در غار حرا
على(ع) همه جا با آن حضرت بود حتى در خلوتهاى مناجاتى آن حضرت در غار حرا با او بود، خود در اين باره مى‏گويد: «و لقد كان يجاور فى كلّ سنة بحراء فاراه و لايراه غيرى؛ و به راستى پيامبر(ص) هميشه (چند ماه از) هر سال را در (غار) حرا(3) مى‏گذراند، من او را مشاهده مى‏كردم و غير از من كسى او را نمى‏ديد.»(4) همراهى در آغاز بعثت‏
اولين كسى كه به پيامبر ايمان آورد و اوّلين مسلمان و اولين فردى كه با پيغمبر نماز گزارد على(ع) بود.
جابر مى‏گويد: پيامبر اكرم(ص) فرمود: «سه نفر چشم بر هم زدنى به وحى كافر نشدند مؤمن آل ياسين، على بن ابى طالب و آسيه زن فرعون.»(5)
در روايات متواترى از پيامبر اكرم(ص) نقل شده است كه اوّلين فردى كه به او ايمان آورده است على(ع) است اين روايات را مرحوم علّامه امينى در الغدير جمع آورى نموده است كه به نمونه‏هايى از آن اشاره مى‏شود.
1- رسول خدا(ص) به على(ع) فرمود: «هذا اوّل من آمن بى و صدّقنى وصلّى معى؛(6) اين (على) اوّل كسى است كه به من ايمان آورد، و مرا تصديق كرد و اول كسى بود كه با من نماز گزارد.»
2- در جاى ديگر فرمود:«انّ هذا اوّل من آمن بى و هذا اوّل من يصافحنى يوم القيامة،(7) اين (على) اوّل كسى است كه به من ايمان آورد، و اوّل فردى است كه در قيامت با من مصافحه مى‏كند.»
3- و خود آن حضرت فرمود:« انا عبداللّه و اخو رسول اللّه و انا الصّديق الاكبر لايقولها بعدى الاكاذب مفترى و لقد صلّيت مع رسول اللّه قبل الناس بسبع سنين و انا اوّل من صلّى معه؛(8) من بنده خدا و برادر رسول، صديق اكبر منم، و اين جمله را بعد از من كسى نگويد جز اينكه دروغگو باشد، با پيامبر هفت سال پيش از آن كه كسى با او نماز بخواند، نماز گزاردم و من اوّل كسى بودم كه با او نماز خواندم.» و در تعبيرات ديگر از آن حضرت آمده «انا اوّل من اسلم مع النبى»؛ «انا اوّل من صلّى مع رسول اللّه»(9) و…
ابن حجر، ابن عبدالبر و بسيارى از دانشمندان اهل سنّت نقل كرده‏اند كه عفيف كندى گفت: «در روزگار جاهليت وارد مكّه شدم و ميزبانم «عباس بن عبدالمطلب» بود و ما دو نفر در اطراف “كعبه” بوديم ناگهان ديدم، مردى آمد، در برابر “كعبه” ايستاد و سپس پسرى را ديدم كه آمد در طرف راست او ايستاد، چيزى نگذشت كه زنى را ديدم كه آمد در پشت سر آنها قرار گرفت و من مشاهده مى‏كردم كه اين دو نفر به پيروى از آن مرد ركوع و سجود مى‏نمودند، اين منظره بى‏سابقه حس كنجكاوى مرا تحريك كرد كه جريان را از “عباس” بپرسم، او گفت: آن مرد محمد بن عبداللّه است و آن پسر، برادر زاده او (على(ع)) و زنى كه پشت آنها است همسر محمد (خديجه) است… بخدا سوگند؛ روى زمين كسى پيرو اين آيين نيست جز همين سه نفر، سپس راوى مى‏گويد: آرزو مى‏كنم كه من چهارمين آنها باشم.»(10) همراهى در يوم‏الدار
قبل از عمومى شدن دعوت پيامبر اكرم(ص) در سال سوم بعثت، به حضرت دستور داده شد كه اوّل بستگان و خويشاوندان خويش را به دين اسلام دعوت نما، آيه نازل شد كه «و انذر عشيرتك الاقربين؛(11) خويشاوندان نزديك خود را (از عذاب الهى) بترسان».
حضرت به على بن ابى طالب كه بيش از 15 سال نداشت دستور داد غذايى آماده كند و همراه آن شيرى نيز تهيه نمايد و آنگاه 45 نفر از سران بنى‏هاشم را دعوت نمود، ولى بعد از صرف غذا خواست رسالت خويش را اعلام نمايد ابولهب مجلس را بهم ريخت فرداى آن، برنامه قبلى را تكرار كرد و بعد از اتمام غذا فرمود: «به راستى هيچگاه راهنماى يك جمعيت به بستگان خود دروغ نمى‏گويد به خدايى كه جز او خداوندى نيست من فرستاده خدا به سوى شما، و جهانيان هستم…خدايم فرمان داده تا شما را به جانب او بخوانم: «فايّكم يوازرنى على هذا الامر على ان يكون اخى و وصيّى و خليفتى» سپس كداميك از شما پشتيبان و هميار من خواهد بود تا برادر و وصى و جانشين من (در ميان شما) باشد.» همه در سكوت فرو رفتند، ولى على جوان پانزده ساله سكوت را شكست و عرض كرد: «اى پيامبر خدا من آماده پشتيبانى از شما هستم» رسولخدا دستور داد تا بنشيند و آن گاه گفتار خويش را تا سه بار تكرار كرد جز همان جوان پانزده ساله، نداى او را لبيك نگفت و جز على اعلام همراهى و همگامى و هميارى نكرد. پيامبر(ص) رو به خويشاوندان نموده فرمود: «انّ هذا اخى و وصيّى و خليفتى عليكم فاسمعوا له واطيعوه؛ به راستى اين (على) برادر و وصى و جانشين منست بر شما، پس به سخنان او گوش دهيد و از او پيروى كنيد.» و برخى افراد با خنده و تبسّم به ابوطالب گفتند: محمد دستور داده كه از پسرت پيروى كنى و از او فرمان ببرى…»(12)
راستى همگامى و هميارى به اين زيبايى را در كجاى تاريخ مى‏توان يافت، و جز على(ع) كداميك از مسلمانان چنان همكارى و همراهى با پيامبر اكرم(ص) داشته؟ من همراه پيامبر بودم‏
بعد از علنى شدن دعوت بهانه جويى‏ها و كارشكنى‏ها شروع شد، از جمله روزى جمعى از قريش محضر آن حضرت آمدند، على(ع) جريان را اين چنين گزارش مى‏دهد. «و لقد كنت معه لمّا آتاه الملأمن قريشٍ؛ براستى من همراه پيامبر بودم آنگاه كه سران قريش نزد او آمدند و گفتند: اى محمد(ص) تو ادّعاى بزرگى كردى، كه هيچ يك از پدران و خاندانت نكردند، از تو معجزه‏اى مى‏خواهيم اگر پاسخ مثبت دادى و آن را نشان ما دادى تو پيامبر و فرستاده خدايى… گفتند: اين درخت را بخوان تا از ريشه كنده شود و نزد تو بايستد» پيامبر فرمود: خداوند بر همه چيز توانا است اگر اين كار انجام شود ايمان مى‏آوريد؟ و به حق شهادت مى‏دهيد؟ گفتند: بلى درخت به امر خدا از جا كنده شد و نزد پيامبر آمد «و من (على) طرف راست پيامبر ايستاده بودم. وقتى سران اين منظره را مشاهده كردند با كبر و غرور گفتند: به درخت فرمان ده، نصفش جلوتر آيد، و نصف ديگر در جاى خود بماند اين كار نيز انجام گرفت، باز گفتند اين نصف به نصف اصلى ملحق شود، اين هم انجام گرفت ولى ايمان نياورند: «فقلت انا لااله الّا اللّه انّى اوّل مؤمنٍ بك يا رسول اللّه و اوّل من اقرّبانّ الشجرة فعلت ما فعلت بامر اللّه تصديقا لنبوتك و اجلالاً لكلمتك؛(13) پس من گفتم: خدا يكى است، و من اول مؤمن به تو هستم اى رسول خدا! و نخستين فردى هستم كه اقرار مى‏كنم كه درخت به فرمان خدا براى تصديق نبوّت، و بزرگداشت دعوت رسالت آنچه را خواستى انجام داد امّا سران همگى گفتند: او ساحرى است دروغگو كه سحرى شگفت آور دارد و سخت با مهارت است.» همراهى در ليلة المبيت يا حساس‏ترين شب زندگى پيامبر(ص)
طبق پيشنهاد ابوجهل بنا شد از هر قبيله‏اى جوانى نيرومند با شمشير شبانه به خانه پيامبر(ص) حمله كنند و او را به قتل برسانند، آيه نازل و او را از اين نقشه خطرناك باخبر نمود «به خاطر آور) هنگامى را كه كافران نقشه مى‏كشيدند كه تو را به زندان بيفكنند يا به قتل برسانند و يا (از مكّه) خارج سازند آنها مكر كردند و خداوند هم تدبير مى‏كرد و خدا بهترين چاره‏جويان و تدبيركنندگان است.»(14) و جبرئيل نزد پيامبر آمد و گفت: امشب در بسترى كه هر شب در آن مى‏خفتى نخواب. پيامبر(ص) به على بن ابى طالب دستور داد كه: تو امشب در بستر من بخواب و اين بُرد حضرمى سبز مرا روى خود بينداز…(15)
گويند در آن شب كه على(ع) جاى پيامبر(ص) خوابيد، خداوند به جبرئيل و ميكائيل وحى كرد كه: من در ميان شما عقد برادرى بستم…كدام يك از شما حيات ديگرى را بر حيات خود مقدم مى‏دارد؟ آن دو فرشته گفتند: ما حيات خود را دوست‏تر داريم و زندگانى ديگرى را بر زندگانى خود اختيار نمى‏كنيم، به آنان وحى شد كه ميان على(ع) و محمد(ص) عقد برادرى بستم و او جان خود را فداى نفس گران مايه محمّد(ص) ساخت و حيات محمّد(ص) را بر حيات خويش مقدم داشت… آن گاه آن دو ملك نزد على(ع) آمدند و گفتند: اى على مانند تو كيست كه خداى تعالى به سبب تو بر ملائكه مباهات مى‏كند.
سرى كه داشتم انداختم به پاى تو حيف‏

كه نيستم سر ديگر مرا به پاى دگر

آن جماعت وقتى شبانه ريختند و پيامبر(ص) را در جاى خود نديدند حضرت على(ع) را مورد ضرب قرار دادند، و ساعتى در مسجد زندانى نمودند.(16)
ابن عباس مى‏گويد: آن شبى كه على(ع) جاى پيامبر خوابيد اين آيه نازل شد: «و من النّاس من يشرى نفسه ابتغاء مرضاة اللّه و اللّه رؤوف بالعباد؛(17) بعضى از مردم جان خود را به خاطر خشنودى خدا مى‏فروشند و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.(18)
شيخ مفيد مى‏گويد: همين خفتن على جاى پيامبر سبب نجات رسول خدا و حفظ خون او گرديد تا بتواند رسالت خود را انجام دهد. و اگر اميرالمؤمنين اين فداكارى را انجام نمى‏داد، امر تبليغ رسالت پيامبر تمام نمى‏شد و دشمنان و حسودان بر او چيره مى‏شدند.(19)
اين همراهى و فداكارى در تاريخ نظير ندارد، و از تمجيد قرآن به دست مى‏آيد كه مسئله عظيم و بى سابقه بوده است.
و بعد از هجرت پيامبر(ص) على امانات مردم را به صورت علنى به صاحبان آنها برگرداند و آن‏گاه فواطم(فاطمه دختر حمزه، فاطمه دختر عتبه، فاطمه مادر على(ع)، فاطمه زهرا دختر پيغمبر(ص)) را و كسانى از بنى هاشم را كه قصد هجرت داشتند به سوى مدينه برد.(20) عقد اخوّت‏
پيامبر بعد از رسيدن به قبا منتظر على(ع) ماند با اين كه ابوبكر پيشنهاد داد كه حضرت منتظر نماند چون ممكن است تا يك ماه نيايد، حضرت فرمود: من هرگز عجله نخواهم كرد و تا پسر عمويم و برادرم نيايد، از اين جا نمى‏روم، او محبوب‏ترين اهل بيت من، نزد من است و كسى است كه مرا با جان خود از مشركان حفظ كرد. ابوبكر به خشم آمد و به تنهايى وارد مدينه شد و پيامبر اكرم(ص) منتظر ماند تا على(ع) آمد، و بعد به سوى مدينه حركت كرد.(21)
در مدينه بعد از ساخت مسجد يكى از كارهاى حضرت اين بود كه سيصد نفر از مهاجر و انصار را با يكديگر برادر نمود و رو به مسلمانان نموده فرمود: فلانى تو برادر فلانى هستى و… كار اخوّت به پايان رسيد ناگهان على(ع) با چشم‏هاى اشكبار عرض كرد: اصحاب خود را با يكديگر برادر كرديد ولى عقد اخوّت ميان من و فرد ديگرى برقرار نكرديد، پيامبر فرمود: به اين علّت كار برادرى تو را عقب انداختم كه مى‏خواستم در پايان با تو برادر شوم «انت اخى فى الدّنيا و الآخرة؛(22) تو در دنيا و آخرت برادر من هستى.»
اين نهايت همگامى و همراهى على با پيامبر اكرم(ص) بود تا آن جا كه برادر دنيا و آخرت پيامبر گشت، و در دنيا و آخرت همراه و مصاحب او گرديد. ابن عباس نقل كرده كه پيامبر اكرم(ص) به على(ع) فرمود: انت اخى و صاحبى؛(23) تو برادر و همراه من هستى. كلمه “صاحبى” دلالتش بر همراهى على(ع) با پيامبر قوى‏تر از كلمه “اخى” است.
و در روايت پيش گفته از الغدير نقل شد، كه در منابع اهل سنّت آمده كه على(ع) فرمود: «انا عبداللّه و اخو رسوله؛(24) من بنده خدا و برادر رسول خدا هستم.» جنگ بدر و همراهى على(ع)
على(ع) در جنگ بدر كه اولين جنگ با مشركين بود همگامى و همراهى مؤثرى با پيامبر اكرم(ص) داشت اولاً به فرماندهى گروهى چون زبيربن عوام، سعد ابى وقاص… انتخاب شد تا در كنار آب “بدر” رفته اطلاعاتى از دشمن به دست آورند، و اينگروه در كنار آب به دو غلام كه متعلق به قريش بودند برخورد كردند هر دو را جهت بازجويى و كسب اطلاعات دستگير نمودند.(25)
ثانياً در جنگ تن به تن بعد از اين كه وليد را از پا درآورد به كمك عبيده شتافت و “عتبه” را نيز از پا درآورد و در نتيجه بر اثر حمله عمومى پيروزى نهائى به دست آمد خود آن حضرت در اين باره در نامه به معاويه نوشت: «و عندى السيف الذى اغضضته بجدّك و خالك و اخيك فى مقامٍ واحد؛ شمشيرى كه من آن را در يك روز بر جد تو (عتبه پدر هند مادر معاويه) و دائى تو(وليد فرزند عتبه) و برادرت (حنظله) فرود آوردم هنوز در نزد من است.(26)
و پيامبر اكرم(ص) در جلسه‏اى خطاب به عبيدة بن حارث كه زخمى بود، درباره على(ع) چنين فرمود: «على فرزند ابوطالب را نمى‏بينى كه همانند شير در راه خدا و پيامبر مقاتله مى‏كند و فرزند ديگرش در جهاد خدا در زمين حبشه مى‏باشد…»(27) جنگ احد و نهايت همكارى و هميارى با پيامبر(ص)
در جنگ احد على(ع) بيش از 26 سال نداشت ولى جانانه‏ترين دفاع را از پيامبر اكرم(ص) به نمايش گذاشت كه در اين بخش به برخى روايات از منابع فريقين اشاره مى‏كنيم:
1- ابن اثير مى‏نويسد: «وجود پيامبر از هر طرف مورد هجوم دسته‏هايى از ارتش قريش بود، هر گروهى كه حمله مى‏كردند، توسط على(ع) با فرمان پيامبر اكرم(ص) متفرق و يا كشته مى‏شدند و اين جريان چند بار تكرار شد. در برابر اين فداكارى امين وحى نازل گرديد و فداكارى على(ع) را نزد پيامبر ستود و گفت: لاسيف الّا ذوالفقار و لافتى الّا على ؛ يعنى شمشيرى(خدمتگزارى) جز ذوالفقار(على) نيست و جوانمردى جز على وجود ندارد.»(28)
2- ابن ابى الحديد مى‏گويد: دسته هايى كه براى كشتن پيامبر هجوم مى‏آوردند، دسته پنجاه نفرى بودند و على در حالى كه پياده بود آنها را متفرق مى‏ساخت سپس جريان نزول جبرئيل را نقل كرده مى‏گويد: اين جريان از نظر تاريخ مسلّم است و من آن را در نسخه‏هاى كتاب غزوات محمد بن اسحاق ديده‏ام. حتى روزى از استادم «عبدالوهاب سكينه» از صحت آن پرسيدم، گفت: اين جريان سنداً صحيح است. من به او گفتم: چرا اين خبر صحيح را مؤلفان صحاح ششگانه ننوشته‏اند وى در پاسخ گفت: خيلى از روايات صحيح داريم كه نويسندگان صحاح از درج آن “يا عمداً و يا…” غفلت ورزيده‏اند.»(29)
3- ابو رافع مى‏گويد: روز جنگ احد، هنگامى كه على(ع) پرچم داران كفر (و در مجموع 12 نفر) را به قتل رساند، رسول خدا جماعتى از مشركان قريش را مشاهده كرد و به على(ع) فرمود: به آنان حمله كن على(ع) بر آنها حمله برد و جمع آنها را پراكنده ساخت و شيبة بن مالك را به قتل رساند، جبرئيل به رسول خدا گفت: «انّ هذه لمواساة؛اين است همدردى و فداكارى» رسول خدا فرمود: «انّه منّى و انا منه؛ او از من و من از اويم» جبرئيل گفت: «و انا منكما؛ من (نيز) از شمايم» آن گاه مردم صدايى شنيدند كه: «لاسيف الّا ذوالفقار و لا فتى الّا على»(30)
4- عمران بن حصين مى‏گويد: در روز جنگ احد، هنگامى كه مردم از اطراف پيامبر پراكنده شدند على(ع) در حالى كه شمشير در دست داشت، آمد و در برابر پيامبر ايستاد، رسول خدا سر مباركش را بلند كرد و فرمود: چرا با ديگران فرار نكردى، على(ع) گفت: يا رسول اللّه!آيا پس از اسلام، راه كفر را پيش گيرم، آنگاه به حملات مكرر على به دشمنان اشاره مى‏كند تا مى‏رسد به جريان آمدن جبرئيل: «جبرئيل گفت: يا رسول اللّه ملائكه از همراهى على(ع) با شما در عجب شدند، رسول خدا فرمود: چه چيزى او را از اين كار باز دارد “در حالى” كه او از من و من از اويم، جبرئيل گفت: من نيز از شمايم»(31)
اين بى‏نهايت درجه همراهى و هميارى است كه انسان حتى در حالى كه خود زخمى است با اين حال آن همه از پيامبر اكرم(ص) دفاع نمايد. خود مى‏فرمايد: «روز احد، شانزده ضربت بر من وارد شد كه چهار مرتبه به زمين افتادم، شخص زيباروى و خوش بويى دست مرا مى‏گرفت و بلند مى‏كرد و مى‏گفت: بر دشمنان حمله كن كه تو در اطاعت خدا و رسول او هستى و آنان از تو راضى‏اند. على(ع) مى‏گويد: رسول خدا را از اين جريان مطّلع ساختم فرمود: يا على! خدا چشم تو را روشن گرداند، آن شخص جبرئيل بوده است.»(32) همراهى در جنگ با بنى قريظه‏
در جنگ با يهود بنى قريظه على(ع) نقش مهمّى در همراهى حضرت داشت كه به صورت فهرست وار به اين هميارى اشاره مى‏شود:
1- پرچم ولايت در دست على(ع) بود و در حقيقت صاحب پرچم و پرچمدار او بود.
2- به شدّت از پيامبر اكرم پاسدارى مى‏كرد به گونه‏اى دور او را گرفته بود كه آن حضرت دشنام يهوديان بنى‏قريظه را متوجه نشود.
3- هنگامى كه بنى قريظه على(ع) را مشاهده كردند به شدّت دلهره و ترس بر آنها حاكم گشت.
4- على(ع) در كشتن يهوديان بنى قريظه نقش اصلى را ايفا كرد، از جمله حىّ بن اخطب يهودى به دست على كشته شد، و افتخار او اين بود كه به دست على(ع) كشته مى‏شود. و على(ع) با جوان مردى با او برخورد كرد بعد از قتل نه تنها او را برهنه و مثله نكرد بلكه از برداشتن اسلحه او نيز خوددارى كرد.(33) نقش و همراهى على(ع) در جنگ خندق‏
در سال پنجم هجرت كه جنگ خندق و يا احزاب پيش آمد، كفر با تمام قوا در مقابل اسلام قرار گرفت پيامبر اكرم(ص) فرمود: «…برز الايمان كلّه الى الشّرك كلّه؛تمام ايمان در برابر تمام شرك قرار گرفت.»(34)
عامل اصلى پيروزى پيامبراكرم(ص) در اين جنگ قهرمانى‏ها و فداكارى‏هايى بود كه على(ع) از خود نشان داد. اولين فردى كه على(ع) با او درگير شد، و او را از پا درآورد قهرمان معروف عرب عمروبن عبدود بود، او به ميدان آمد و صداى «هل من مبارزش» بلند شد، هيچ كس پاسخ او را جز على(ع) جوان نداد. پيامبر شمشير خود را به على داد، عمّامه مخصوص بر سر او بست و در حق او چنين دعا كرد، خداوندا على را از هر سوء حفظ بنما…، پروردگارا على را از گزند دشمن حفظ بنما. سپس اين آيه را خواند «ربّ لاتذرنى فرداً و انت خيرالوارثين؛(35)پروردگارا مرا تنها مگذار و تو بهترين وارثى»(36) اين جمله نشان مى‏دهد كه همه اميد پيغمبر به جانشينى و همراهى اميرمؤمنان على(ع) بوده است جنگ آغاز شد حضرت با ضربتى عمرو را از پا درآورد و صداى تكبير او بلند شد، بعد از او قهرمان ديگرى به نام نوفل بن عبداللّه را از پا درآورد، و همين طور جبيل بن عمرو پسر عمرو را به قتل رساند، كه اين قهرمانى‏ها باعث وحشت و اضطراب در لشكر قريش و از همه بيشتر ابوسفيان گرديد و با وزيدن طوفان و سرما ترس آنها دو چندان گرديده و زمينه فرار و شكست دشمن فراهم آمد.
پيامبر اكرم(ص) درباره ضربت على(ع) فرمود: «ضربة علىّ يوم الخندق افضل من عبادة الثقلين؛ ضربت على در روز (جنگ) خندق برتر از عبادت جن و انس بود.»(37)
در نتيجه بايد گفت: بزرگترين پيروزى پيامبر(ص) در اين جنگ با نقش مهم على(ع)در يارى پيامبر(ص) و قهرمانى‏هاى آن حضرت به دست آمد. جنگ خيبر و نقش محورى على(ع)
در سال هفتم هجرت بعد از برگشت از حديبيّه، پيامبر با 1400 نفر پياده و دويست نفر سواره در حالى كه پرچم سفيد خود را به دست على(ع) داده بود به سوى خيبر حركت كرد، بيست و چهار روز چهارده هزار نفر يهوديان خيبر در محاصره بودند و سرانجام خيبر به دست على(ع) فتح شد.
بريده اسلمى و سهل…نقل مى‏كنند: رسول خدا هنگامى كه به قلعه‏هاى خيبر فرود آمد، پرچم را به دست ابوبكر داد، او با گروهى رفت و شكست خوردند، فرداى آن روز عمر رفت او نيز شكست خورد، حضرت فرمود: فردا پرچم را به دست كسى مى‏دهم كه خدا و پيامبر را دوست دارد و خدا و پيامبر هم او را دوست دارند…سپس رسول خدا على(ع) را كه چشم درد داشت طلبيد و آب دهان به چشمان او ماليد و دعا كرد چشمان على شفا يافت، پيامبر اكرم(ص) پرچم را به دستش داد.(38) و زره خود را بر او پوشاند، عمّامه را با دست خود بر سرش نهاد و ذوالفقار را به كمر او بست.
حضرت درب قلعه خيبر را كند و سپر قرار داد در حالى كه 18 نفر توان جابه جايى آن را نداشتند و بعد آن را پلى روى خندق قرار داد كه هفتاد نفر توانست آن را به جاى خودش برگرداند.(39)
بعد از آن مرحب يهودى و برادرش حارث را كشت، و شدّت حزن و اندوه پيغمبر و مسلمانان را بعد از 24 روز با پيروزى به شادى تبديل نمود،(40) اين همه با دست با بركت و قدرتمند على(ع) انجام گرفت.
و خوب است اين يارى على(ع) را از زبان خودش بشنويم: «ما در برابر ارتش فزون‏تر يهود و دژهاى آهنين آنها قرار گرفتيم، دلاوران آنها هر روز از دژها بيرون آمده مبارز مى‏طلبيدند، و گروهى را مى‏كشتند در اين لحظه رسول خدا به من دستور داد تا برخيزم و به سوى دژ بروم. من با قهرمانان آنان روبرو شدم گروهى را كشته و گروهى را عقب راندم، و پناهنده دژ شدند و در را بستند من در دژ را كنده و تنها وارد دژ شدم، و كسى در برابر من مقاومت نكرد و من در اين راه كمكى جز خدا نداشتم.»(41)
در اين جنگ نيز اصلى‏ترين قهرمانى كه به پيغمبر يارى رسانده و زمينه پيروزى او را فراهم نموده على(ع) بوده است. بر دوش پيغمبر
على(ع) در فتح مكه نيز همراهى و همكارى و نقش تعيين كننده‏اى داشت از جمله در شكستن بت‏ها كه پا بر دوش پيامبر اكرم(ص) گذاشت جريان را از زبان خود مولا مى‏شنويم:
على(ع) مى‏فرمايد: در فتح مكّه، شبى رسول خدا مرا به همراه خود به مسجد الحرام برد. رفتيم تا به كعبه رسيديم، فرمود: بنشين من نشستم و رسول خدا(ص) از دوش من بالا رفت و فرمود: برخيز وقتى برخاستم، نبى اكرم(ص) در من احساس ضعفى نمود و فرمود: بنشين، بعد فرمود: بر دوش من بالا برو و بت‏ها را به زير انداز…
على(ع) مى‏گويد: هنگامى كه رسول خدا(ص) مرا بلند كرد، احساس كردم كه مثل اين كه اگر بخواهم به آسمان بروم، مى‏توانم، پس بر بام كعبه رفتم و بت بزرگى كه از مس و يا از شيشه بود به زير انداختم. بعد همه بت‏ها را به جز بت خزاعه كه با ميخ‏هاى آهنين بسته بودند، به پايين انداختم، بعد پيامبر(ص) فرمود: كه آن را نيز جدا كنم من آن را كنده و به زير انداختم و شكسته شد. آن گاه رسول خدا به مقام ابراهيم كه به بيت متّصل بود، رفت و دو ركعت نماز گزارد.»(42) جنگ حنين و دفاع و يارى على(ع) از پيامبر اكرم‏
بعد از نماز صبح پيامبر و ياران وارد وادى حنين شدند، كفّار هوازن از هر سمت حمله كردند و مسلمانان را پراكنده نمودند، همه فرار كردند، جز گروهى از بنى هاشم كه در رأس آنها على(ع) بود. قرآن در اين زمينه مى‏گويد: «خداوند شما را در جاهاى زيادى يارى كرد و در روز حنين در آن هنگام كه كثرت تعدادتان شما را مغرور ساخت ولى هيچ نفعى براى شما نداشت و زمين با همه وسعتش بر شما تنگ شد، سپس پشت كرده فرار نموديد، آن‏گاه خداوند آرامش خود را بر رسول خدا و بر مؤمنان فرو فرستاد. و سپاهيانى فرود آمدند كه آنها را نمى‏ديدند و كسانى را كه كفر ورزيدند عذاب كرد و سزاى كافران همين بود.»(43)
گفته شده كه مراد، نزول سكينه بر آن مؤمنين بود كه فرار نكرده و در كنار پيامبر باقى ماندند و آنان على(ع) و عباس و گروهى ديگر از بنى هاشم بودند. و ملائكه نيز براى تقويت قلوب مؤمنين نازل شدند.(44)
و اين مقاومت على(ع) و ياران او، و كمك و عنايت الهى باعث شد دشمن با هفتاد كشته و شش هزار نفر اسير و غنائم زياد شكست خورد و همين امر باعث شد گروه زيادى از كفّار مكه مسلمان شوند.(45) همراهى على در مسئله مباهله‏
پيامبر اكرم(ص) با گروهى از مسيحيان نجران درباره حضرت عيسى بحث نموده حضرت فرمود: «وضع حضرت عيسى در نزد خدا مانند آدم است كه با قدرت خدا از خاك آفريده شده…»(46) ولى نمايندگان نجران اين امر را نپذيرفتند و درخواست مباهله نمودند، در اين هنگام آيه مباهله نازل شد كه «هر كس پس از روشن شدن جريان با تو مجادله كند بگو بياييد فرزندان و زنان و نزديكان خود را گرد آوريم و لابه كنيم و بناليم و لعنت خدا را بر دروغگويان قرار دهيم»(47) بعد از آيه بنا شد همگى براى مباهله آماده شوند فرداى آن روز پيامبر اكرم(ص) در حالى كه حضرت حسين را در آغوش داشت (و يا در دست او) و دست حسن را گرفته بود و فاطمه به دنبال آن حضرت و على(ع) پشت سر وى حركت مى‏كردند، گام به ميدان مباهله نهاد. اسقف نجران با ديدن اين صحنه گفت: من چهره‏هايى را مى‏بينم كه هرگاه دست به دعا بلند كنند و از درگاه الهى بخواهند كه بزرگترين كوه‏ها را از جاى بكند، فوراً كنده مى‏شود، هرگز روا نيست با اين قيافه‏هاى نورانى و با اين افراد با فضيلت، مباهله نماييم، زيرا بعيد نيست كه همه ما نابود شويم و ممكن است دامنه عذاب گسترش پيدا كند و همه مسيحيان جهان را بگيرد و در روى زمين يك مسيحى باقى نماند.(48)
همراهى على(ع) در اين مسئله با پيامبر اكرم(ص) نشان از نزديكى بى‏نهايت على(ع) به پيامبر اكرم(ص) دارد و گواه زنده آن خود آيه است كه از على(ع) به «انفسنا» يعنى جان پيغمبر تعبير نموده است و شخص پيامبر اكرم(ص) با خواندن آيه تطهير «انما يريد اللّه ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهّركم تطهيرا»(49) و گفتن «اللّهم هؤلاء اهلى؛ خدايا اين‏ها اهل بيت من هستند» مسئله را تأكيد و تأييد بيشتر نمود. جنگ تبوك و منزلت على(ع)
تنها جنگى كه على(ع) در آن شركت نكرد و همراه پيامبر اكرم(ص) نبود، جنگ تبوك بود، و به دستور خود پيامبر(ص) در مدينه ماند تا جلو خطر منافقان و برخى از فرصت طلبان را بگيرد، ولى منافقان شايع كردند كه على(ع) به خاطر دورى راه و شدّت گرما از شركت در جنگ خود دارى نموده، على(ع) خود را به پيامبر اكرم(ص) رساند و حضرت جمله تاريخى را كه نشان دهنده نزديكى على(ع) به پيامبر اكرم(ص) و بيانگر مقام امامت اوست بيان نمود و فرمود: «اما ترضى ان تكون منّى بمنزلة هارون من موسى الّا انّه لا نبىّ بعدى؟ آيا خشنود نمى‏شوى كه تو نسبت به من مثل هارون نسبت به موسى باشى جز اين كه پس از من پيامبرى نيست (همانطورى كه هارون وصى بلافصل موسى بود، تو نيز جانشين و خليفه من باشى»(50)
در اين جنگ به ظاهر همراه پيامبر نبود ولى نهايت درجه همراهى با پيامبر(ص) را داشت چرا كه تهمت‏ها را به جان خريد و به دستور پيامبر اكرم(ص) در مدينه باقى ماند و حديث منزلت را نيز به عنوان پاداش اين فرمانبرى و همراهى دريافت نمود.
آرى به خاطر همين همراهى است كه خداوند نيز او را در جريان مباهله، در آيه تطهير، در آيه تبليغ و ولايت و همه جا در كنار پيامبر قرار داده، و پيامبر(ص) نيز او را از خود دانسته و به منزله جان خويش مى‏شمارد. دست على در دست پيامبر(ص)
در سال حجةالوداع وقتى پيامبر اكرم براى انجام فريضه حج حركت كرد، على(ع) در يمن بود و خود را به پيامبر اكرم(ص) رساند و براى عمره محرم شد. آن گاه على(ع) نزد رسول خدا رفت و خبر سفر يمن را به اطلاع او رساند رسول خدا(ص) به او فرمود: برخيز و طواف كن و همانند اصحابت از احرام خارج شو. على(ع) عرض كرد يا رسول اللّه! من هنگامى كه محرم مى‏شدم، گفتم: خدايا! محرم مى‏شوم همان گونه كه نبى و عبد و رسول تو محمد(ص) محرم شده است. پيامبر(ص) فرمود: آيا با خود قربانى آورده‏اى؟ على(ع) گفت: نياورده‏ام پس رسول خدا او را در قربانى اى كه با خود آورده بود شريك نمود، و على (ع) در احرام با رسول (ص) خدا باقى ماند تا از حج فارغ شدند آنگاه رسول خدا (ص) آن شتران را از طرف خود و على قربانى نمود.(51)
و برخى افراد كه از على(ع) در نزد پيامبر(ص) شكايت كرده بودند كه حله‏هاى بيت المال را اجازه نداده استفاده كنيم، پيامبر(ع) فرمود: «مردم! از على شكايت نكنيد سوگند به خدا خشونتش در راه خدا بالاتر از آن است كه از او شكايت شود.»(52)
پيامبر اكرم (ص) در روز نهم در عرفات فرمود: «على منّى و انا من علىٍّ و لا يؤدّى عنى الّا انا و علىٌ ؛ على از من و من از على هستم و از من چيزى را ادا نكند مگر خودم يا على»(53)
روز پنج شنبه هجدهم ذى حجّه كاروان به جحفه رسيد، حضرت بعد از خطبه مفصّل دست على(ع) را گرفته بلند نمود به گونه‏اى كه سفيدى زير بغل هر دو نمايان شد، جملاتى فرمود تا رسيد به اين جمله «فمن كنتُ مولاه فعلىٌّ مولاه؛پس هر كس من مولاى او هستم (بعد از من) على مولاى اوست» و اين جمله را نيز سه بار تكرار نمود.(54)
در غدير نه تنها همراهى على (ع) با پيامبر تثبيت شد كه ادامه خط رسالت در قالب امامت بر دوش على(ع) گذاشته شد تا همراهى و همكارى اين دو برادر ابدى و هميشگى شود. سر مبارك پيامبر(ص) به دامن على(ع)
همراهى و همكارى اين دو شخصيت برتر عالم هستى به دوران جنگ و طول 23 سال رسالت منحصر نمى‏شود بلكه على (ع) از كودكى با او و هميار او بود تا لحظه جان دادن و رحلت پيامبر اكرم (ص) و حضرت نيز تا آخرين لحظه بر امامت و فضيلت على(ع) تاكيد داشت، در روزهاى آخر هنگامى كه سران صحابه به نزد پيامبر اكرم (ص) به عيادت آمدند، فرمود: كاغذ و دواتى بياوريد تا براى شما چيزى بنويسم كه پس از آن گمراه نشويد. در اين لحظه خليفه دوّم سكوت را شكست و گفت: بيمارى بر پيامبر غلبه كرده قرآن پيش شما است، كتاب آسمانى ما را كافى است، بر اثر اين حرف اختلافاتى در گرفت كه باعث ناراحتى پيامبر اكرم(ص) شد و به قول ابن عباس، بزرگترين مصيبتى كه براى اسلام پيش آمد اين بود كه اختلاف اصحاب مانع از آن شد كه پيامبر نامه مورد نظر خود را بنويسد.(55)
البته حضرت موضوع را جبران كرد، دستى بر دوش على گذاشت و دستى بر شانه ميمونه روانه مسجد شد، در حالى كه به شدّت، درد توان فرسا را تحمل مى‏كرد، به مردم فرمود: من دو چيز گرانبها را بين شما مى‏گذارم يكى قرآن و ديگرى همان عترت من است.(56) و در رأس اهل بيت على(ع) قرار دارد. وقتى برگشت منزل در آخرين لحظات عمر خويش چشمان خود را باز كرد و گفت: برادرم را صدا بزنيد على را صدا زدند، او در كنار بستر پيامبر نشست، و لحظات احتضار پيامبر فرا رسيد و در حالى جان سپرد كه سر او در آغوش على بود.(57)
امير مؤمنان على(ع) خود در اين باره مى‏فرمايد: «و لقد قبض رسول اللّه و انّ رأسه لعلى صدرى… و لقد ولّيت غسله و الملائكة اعوانى ؛براستى رسول خدا(ص) در حالى كه سر او بر سينه من بود قبض روح شد… و غسل او را با يارى ملائكه من انجام دادم.»(58)
و همين طور مراسم تكفين حضرت نيز توسط على(ع) انجام گرفت (59) بعداز كفن كردن صورت پيامبر(ص) را باز كرد در حالى كه اشك مى‏ريخت اين جملات را گفت: پدرم و مادرم فداى تو باد اى رسول خدا براستى با مرگ تو چيزى (و وحيى)قطع شد كه با مرگ ديگران اين گونه قطع نمى‏شود، و با مرگ تو رشته پيامبرى، و فرود آمدن پيام و اخبار آسمانى گسست.
مصيبت تو ديگر مصيبت ديدگان را به شكيبايى واداشت و همه را در مصيبت تو يكسان عزادار كرد. اگر به شكيبايى امر نمى‏كردى، و از بى تابى نهى نمى‏فرمودى، آن قدر اشك مى‏ريختم تا اشك هايم تمام شود و اين درد جانكاه هميشه در من خواهد ماند، و اندوهم جاودانه شد كه همه اين‏ها در مصيبت تو ناچيز است. چه بايد كرد كه زندگى را دوباره نمى‏توان بازگرداند و مرگ را نمى‏شود مانع شد، پدر و مادرم فداى تو بود ما را در پيشگاه پروردگارت ياد كن و در خاطر خود نگه دار.(60) اولين كسى كه بر جنازه پيامبر نماز گزارد على(ع) بود و بعد از پيامبر(ص) نيز با سنت و دستورات پيامبر زندگى كرد تا خود نيز دار فانى را وداع گفت و شربت شهادت نوشيد. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. سيره ابن هشام، ج 1، ص 246، به نقل از فروغ ابديت جعفر سبحانى، قم، دارالتبليغ اسلامى، ج 1، ص 201. 2. نهج البلاغه، خطبه 192 (قاصعه) ص 398 شماره 115، ترجمه محمد دشتى. 3. حراء كوهى است در شمال مكّه به فاصله 6 كيلومترى. بر دامنه جنوبى كوه در ارتفاع 160 مترى (به فاصله نيم ساعت) غارى وجود دارد كه پيامبران گذشته و حضرت ابراهيم در آن عبادت مى‏كردند و خلوتگاه عبادت رسول خدا(ص) نيز بود كه آيات آغازين قرآن در آن جا نازل شد. 4. نهج البلاغه، همان، ص 398. 5. تاريخ بغداد، ج 14، ص 155. 6. الغدير، علامه امينى، دارالكتب الاسلاميه، ج 3، ص 221 و روايت 9. 7. همان، ص 220، روايت 4. 8. همان، ص 221، روايت 1. 9. همان، ص 221، روايت 2 – 4. 10. تاريخ طبرى، ج 2، ص 211، كامل ابن اثير ج 2، ص 37 – 38، اعلام الورى، ص 25، فروغ ابديت، ج‏1، ص 203، طبقات ابن سعد، ج 8، ص 17، قصّه كوفه، نظرى منفرد، ص 46 – 47. 11. سوره شعرا، آيه 214. 12. تاريخ طبرى، ج 2، ص 63-62؛ تاريخ كامل ابن اثير، ج 2، ص 40 – 41، مسند احمد حنبل، ج 1، ص 111؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 13، ص 210 – 221؛ فروغ ابديت، ج 1، ص 212 – 214. 13. نهج البلاغه، محمد دشتى، خطبه 192، ص 400. 14. سوره انفال، آيه 30. 15. كامل ابن اثير، ج 2، ص 103؛تاريخ طبرى، ج 2، ص 372، قصه هجرت، نظرى منفرد، ص 86. 16. تاريخ روضة الصفا، ج 2، ص 176؛تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 92؛ نورالابصار، ص 77، الفصول المهمه، ص 47. 17. كامل ابن اثير، ج 2، ص 103، قصه هجرت، همان، ص 86 پاورقى. 18. سوره بقره، آيه 207. 19. بحارالانوار، ج 19، ص 56 ؛ تفسير عياشى، ج 1، ص 101. 20. ارشاد شيخ مفيد، ج 1، ص 52 ؛ قصه هجرت، ص 89، 21. سيره حلبيّه، ج 2، ص 37؛ بحارالانوار، ج 19، ص 61. 22. روضه كافى، ص 340، حديث 536؛اعلام الورى، ص 76 ؛ قصّه هجرت، ص 120. 23. ينابيع المودة، ج 1، ص 55؛ البدايه و النهايه، ابن كثير، ص 226، ج 2؛ فروغ ابديت، ج 1، ص 375 ؛ سيره حلبيّه، ج 2، ص 21. 24. مناقب ابن شهر آشوب، ج 2، ص 186. 25. الغدير، همان، ج 3، ص 223؛ المضف لابن ابى شيبه، ج 12، ص 65، ح 12133. 26. فروغ ابديت، ج 1، ص 408. 27. همان، ص 418، نهج البلاغه، محمد دشتى، ص 516 نامه 26 با اندك تفاوتى و رك تاريخ طبرى، ج 2، ص 445. 28. بحارالانوار،ج 19، ص 255. 29. كامل ابن اثير، ج 2، ص 107 به نقل از فروغ ابديت، ج 2، ص 474. 30. شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 14، ص 251؛ فروغ ابديت، ج 2، ص 475. 31. تاريخ طبرى، ج 2، ص 514؛ كامل ابن اثير، ج 2، ص 154؛ قصّه هجرت، ص 321. 32. ارشاد شيخ مفيد، ج 1، ص 85. 33. الفصول المهمّه، ص 57، قصّه هجرت، ص 320. 34. اعيان الشيعه، ج 1، ص 399، قصه هجرت، ص 328. 35. اعيان الشيعه، سيد محسن الامين، دارالتعارف، ج 1، ص 397. 36. سوره انبياء، آيه 89. 37. كنزالفوائد، ص 137، به نقل از فروغ ابديت، ج 2، ص 545. 38. بحارالانوار، ج 20، ص 216، مستدرك حاكم، ج 30، ص 32. 39. تاريخ طبرى، ج 3، ص 12؛ صحيح بخارى، ج 5، ص 171؛ قصه هجرت، ص 497 – 499. 40. اعيان الشيعه، همان، ج 1، ص 405. 41. همان، و ر ك قصّه هجرت، ص 502. 42. خصال صدوق، ج 2، ص 16؛ فروغ ابديت، ج 2، ص 659. 43. روضةالصفا، ج 2، ص 462 ؛ سير حلبيّه، ج 3، ص 99، 101 به نقل از قصه هجرت، ص 586. 44. سوره توبه، آيه 26. 45. مجمع البيان، ج 5، ص 17. 46. سيره زينى دحلان، ج 2، ص 351 و قصّه هجرت، ص 614. 47. سوره آل عمران، آيه 61. 48. همان، آيه 62. 49. ر – ك كشاف، زمخشرى، ج 1، ص 282 – 283، مفاتيح الغيب، ج 2، ص 471 – 472؛ فروغ ابديت، همان، ج 2، ص 818؛ ابن اثير، كامل، ج 2، ص 112. 50. سوره احزاب، آيه 33. 51. بحارالانوار، ج 21، ص 207، سيره ابن هشام، ج 2، ص‏520. 52. ارشاد شيخ مفيد، ج 1، ص 171، قصّه هجرت، ص 728. 53. طبرى، تاريخ، ج 3، ص 148، قصّه هجرت، ص 729. 54. المراجعات، مراجعه، ص 48. 55. الغدير، همان، ج 1، ص 10. 56. صبح بخارى، كتاب علم، ج 2، ص 14، صح مسلم، ج 2، ص 14، مسند احمد، ج 1، ص 325، طبقات كبرى، ج 2، ص 244. 57. بحار الانوار، ج 22، ص 476. 58. طبقات، ج 2، ص 263، قصه هجرت، ص 774-776. 59. نهج البلاغه، فروغ ابديت، ج‏2، ص 870. 60. نهج البلاغه، خطبه 235، ص 472، محمد دشتى.

ابراز نگرانى كنگره آمريكا از قدرت يافتن شيعيان در لبنان‏

شماره 301 - دی 1385

كنگره آمريكا اخيراً در گزارشى با ارائه آمارى درباره جمعيت شيعيان در لبنان نسبت به قدرت يافتن آنها در اين كشور ابراز نگرانى كرد.
آمار منتشره از سوى كنگره درباره جمعيت طوايف مختلف بدين شرح است:
شيعيان: يك ميليون و 192 هزار نفر (34 درصد كل جمعيت). اهل سنت: 700 هزار نفر(20 درصد). مارونى‏ها: 666 هزار نفر(19 درصد). دروزى‏ها: 280 هزار نفر(8 درصد). ارتودوكس: 210 هزار نفر(6 درصد). ارمنى‏ها: 210 هزار نفر(6 درصد). كاتوليك: 75 هزار نفر(5 درصد). سايرين: 70 هزار نفر(2 درصد).
در اين گزارش به منشور ملى سال 1943 پرداخته شده كه در آن نقش اصلى به مسيحيان داده شده تا اينكه پس از 15 سال جنگ داخلى، رنه معوض به عنوان رئيس جمهورى برگزيده شد. وى پس از مدتى ترور و الياس هراوى جانشين وى شد. در حال حاضر نيز اميل‏لحود رياست جمهورى لبنان را بر عهده دارد كه در دوران وى رفيق حريرى نخست وزير لبنان بر اثر انفجارى مهيب كشته شد و اين ترور آغاز مرحله‏اى جديد در لبنان بود كه در آن سوريه به دست داشتن در اين ترور متهم شد. در ادامه گزارش به روابط لبنان و ايالات متحده آمريكا در خلال دهه‏هاى گذشته پرداخته شده است.
يكى ديگر از محورهاى گزارش، ناتوانى دولت لبنان در برابر حزب اللّه است كه باعث شده سنيوره نتواند به جز نام مقاومت نامى ديگر را براى اين جريان مورد استفاده قرار دهد. از سوى ديگر توافق ميان حزب اللّه و جريان ملى آزاد موازنه قوا را كه پس از ترور حريرى ايجاد شده بود، تعديل كرد.
در بخش حضور خارجى در لبنان، گزارش به حضور نيروهاى سوريه در لبنان در سال‏هاى گذشته و قطعنامه 1559 مى‏پردازد. بر اساس گزارش «ترى رود لارسن» فرستاده سازمان ملل به منطقه، با اين حال سازمان اطلاعات سوريه همچنان در لبنان حضور دارد اما مدركى در اين زمينه در دسترس نمى‏باشد.
گزارش در ادامه به اوضاع فلسطينى‏هاى ساكن لبنان پرداخته و مى‏گويد كه اصول گرايان فلسطينى را بايد به حساب آورد به ويژه كه فلسطينى‏هاى ساكن لبنان با القاعده در ارتباط بوده و برخى از آنها در عراق با نيروهاى آمريكايى جنگيده‏اند. از جمله گروه‏هاى القاعده مى‏توان به «جندالشام» با 100 عضو و «عصبة الانصار» با 400 عضو اشاره نمود. بر اساس گزارش، بحران با حزب‏اللّه با اوضاع فلسطين و نوع رابطه اين حزب با جنبش حماس فلسطين مرتبط است.
دولت آمريكا درصدد ارزيابى مجدد راهكارهايش در لبنان است. اين دولت از يك سو با قدرت از ارتش اسرائيل در برابر سازمان‏هاى تروريستى حمايت و بر حق اسرائيل در زمينه دفاع از خود تأكيد مى‏كند و از سوى ديگر خواهان ادامه روند دموكراسى در لبنان است.
گزارش كنگره در ادامه با هشدار نسبت به احتمال بروز جنگى داخلى يا سيطره جريان‏هاى تندروى طرفدار ايران و روسيه مى‏نويسد: اهداف آمريكا در چنين صورتى ضربات سنگينى خواهد خورد. اين در حالى است كه ايالات متحده كه خواهان نظام چند حزبى، اقتصاد آزاد و دموكراسى سياسى در لبنان است نمى‏تواند بازگشت لبنان به فضاى جنگ داخلى را تحمل نمايد. آمريكا نمى‏خواهد كه سازمان‏هاى مسلح را در مرزهاى لبنان و اسرائيل و همچنين بى‏ثباتى در اين مرزها و منطقه را ببيند اما رشد نفوذ سوريه و ايران در منطقه و حمايت از تندروى و دشمنى با غرب و همچنين شبه نظاميان مخالف اسرائيل، اهداف آمريكا در زمينه مبارزه با تروريسم و ايجاد ثبات در منطقه را در معرض خطر قرار داده و آن را با مشكلاتى مواجه مى‏سازد.

پاورقي ها:

در آمدى بر سيره سياسى امام على ع

شماره 301 - دی 1385

آغازين سخن‏
بررسى سيره پيشوايان معصوم(ع) در راستاى تشكيل حكومت اسلامى و به عهده گرفتن زمام اداره امور جامعه از مواردى است كه علاوه بر هدايت و نجات انسان‏ها، نقش قابل تأمّلى را در حفظ آرمان‏هاى جامعه مسلمين ايفا مى‏كند.
از اين رو آن بزرگواران در دوران امامت خويش همواره در صدد تأسيس حكومت اسلامى بودند و آن را مسؤوليتى مهم از جانب خداى سبحان مى‏دانستند. گرچه دوران امامت حضرت على(ع) بسيار كوتاه بود، امّا خط مشى سياسى آن حضرت(ع) نشان مى‏دهد كه موضع‏گيرى‏اش معقول‏ترين و پسنديده‏ترين روش ممكن بود و هرگونه حركت و موضع‏گيرى ديگرى غير از آن ممكن بود ضربات جبران ناپذيرى بر پيكر اسلام وارد سازد.
هر چند اميرمؤمنان على(ع) در مدت حكومت خويش به علت كارشكنى‏ها و توطئه‏هاى داخلى و خارجى نتوانست به همه آرمان‏هاى اصلاحى خود دست يابد، امّا بى شك در ارائه الگوى حكومتى بر مبناى تعاليم اسلام و منطبق با معيارهاى سياسى توفيق كامل داشت كه در اين نوشتار به خطوط برجسته آن به عنوان شاخصه‏هاى آموزنده و سازنده اشاره مى‏شود، اميد است كه مورد توجه و عنايت مسؤولان واقعى و پويندگان راه امامت و ولايت قرار گيرد. عدالت خواهى و ظلم گريزى‏
اولين سياست حضرت على(ع) پس از پذيرش حكومت، برپايى عدالت و مبارزه با ظلم و تبعيض بود. از منظر آن حضرت قدرت و منصب ابزارى است براى برقرارى عدالت و احقاق حق و نابودى باطل.
مطالعه تاريخ زندگى اولين پيشواى شيعيان نشان گر آن است كه آن بزرگوار وقتى خلافت را پذيرفت، تمام سعى‏اش برقرارى عدالت و احياى ارزش‏هاى الهى و انسانى بود.
امام على(ع) علت پذيرش خلافت را بر هم خوردن عدالت در جامعه اسلامى شمرد و فرمود: «خدايا تو مى‏دانى كه من فرمانروايى و نشستن بر كرسى پادشاهى و رياست را اراده نكرده‏ام و آنچه اراده كرده‏ام تنها برپا داشتن حدود تو و تحقّق شرع تو و قراردادن امور در جاى خود و رساندن حقوق به صاحبانش و حركت در مسير سيره پيامبر(ص) است.»(1)
آن حضرت نيز در بيان بسيار زيبايى، ضرورت عدالت خواهى و ظلم‏گريزى خويش را به تصوير كشيده و فرموده است: «به خدا سوگند اگر تمام شب را بر روى خارها به سر ببرم و با غل و زنجير به اين سو و آن سو كشيده شوم، برايم بهتر است كه خداوند و پيامبرش را در حالى در قيامت ملاقات كنم كه به بعضى از بندگان ستم و چيزى از اموال عمومى را غصب كرده باشم.»(2)
برخورد انعطاف‏ناپذير و پرصلابت آن امام در برخورد با برادرش عقيل كه تقاضاى امتيازى از بيت المال مى‏كرد، نمونه بارزى از اهتمام آن حضرت بر اجراى عدالت و ظلم گريزى بود. قانون محورى‏
اصل ديگرى كه اميرالمؤمنين(ع) در سياست، مورد نظر داشت، «قانون محورى» بود، زيرا نظم در جامعه در سايه ايمان به قانون و عمل به آن پديد مى‏آيد و اگر پاسدار قانون، خود قانون شكنى كند، قانون شكنى براى همگان آسان مى‏گردد. آن حضرت قوانين الهى را بى‏پروا و بدون واهمه اجرا مى‏كرد و هرگز عواطف انسانى يا پيوند خويشاوندى، وى را تحت تأثير قرار نمى‏داد.
اميرمؤمنان على(ع) در طول زمامدارى خود، حتى يك لحظه از قانون گرايى كنار نرفت. يكسان نگرى او به قانون زبانزد همگان بود. «نجاشى» يكى از شاعران به نام عصر امام على(ع) بود و پيوسته با شعر خود، على(ع) را يارى مى‏كرد و به سرودهاى شاميان در انتقاد از آن حضرت پاسخ مى‏داد. اشعار حماسى او در پيشرفت سپاه امام مؤثر بود، ولى يك روز آلوده به گناه شد و لب به شراب زد و گناه او نزد حضرت على(ع) ثابت شد. آن بزرگوار بدون اين كه مقام و موقعيت او را در نظر بگيرد، حدّ شراب را بر او جارى ساخت.
اجراى حد بر قبيله شاعر، گران آمد و يكى از بزرگان به نام «طارق» بر على(ع) وارد شد و چنين گفت: «يا على! با اجراى حدّ بر شاعر قبيله ما، نجاشى، سينه ما را مجروح ساختى و تفرقه در ميان ما پديد آوردى. ما را به پيمودن راهى وادار كردى كه مى‏دانيم پايان آن جهنّم است (جدايى از تو و پيوستن به معاويه).
امير مؤمنان در پاسخ به او، مسئله قانون‏گرايى را يادآور شد و فرمود: اجراى حدود الهى بر غير خاشعان و خاضعان سنگين است. اى برادر بنى‏نهد! نجاشى فردى است از مسلمانان كه پرده حرمت يكى از محرّمات الهى را پاره كرده، لذا حد را براى او اجرا كرديم تا كفّاره گناهان او باشد.»(3) شايسته سالارى‏
امام على(ع) ميراث دار حكومتى بود كه در نظام‏هاى گوناگون ادارى، گزينشى، قضايى، نظامى و… روابط، جانشين ضوابط شده بود و انگيزه‏هاى دودمانى، تملّق، ثروت اندوزى و قدرت نمايى، جانشين اصل تقوا و شايسته سالارى گرديده بود.
لذا به جاى افراد لايق و شايسته اعضاى خاندان زمامدار، متملّقان و فرصت طلبان در مراكز تصميم‏گيرى نفوذ كرده بودند و تحت عنوان مقدسات اسلامى و در سايه حكومت دينى، به دنبال كسب مقام و جمع آورى ثروت‏هاى باد آورده و اشباع نمودن خواسته‏ها و تمايلات نفسانى مى‏پرداختند و در اين راه هيچ گونه حد و مرزى قايل نمى‏شدند.(4)
پيشواى بزرگ شيعيان با توجه به نابسامانى‏هاى مزبور، پس از دست‏يابى به حكومت با قاطعيّت فرمود: «و الّذى بعثه بالحقّ لتبلبلن بلبلةً و لتغربلنّ غربلةً و لتساطنّ سوط القدر حتّى يعود أسفلكم اعلاكم و اعلاكم اسفلكم و ليسبقنّ سابقون كانوا قصروا و ليقصّرنّ سبّاقون كانوا سبقوا؛(5) سوگند به خدايى كه پيامبر(ص) را به حق مبعوث كرد، سخت آزمايش مى‏شديد و چون دانه‏اى كه در غربال مى‏ريزند يا غذايى كه در ديگ گذارند، به هم خواهيد ريخت و زير و رو خواهيد شد تا آن كه پايين به بالا و بالا به پايين رود. آنان كه سابقه‏اى در اسلام داشتند و تاكنون منزوى بودند، بر سر كار مى‏آيند و آن‏هايى كه به ناحق پيشى گرفتند، عقب زده خواهند شد.»
با يك نگاه گذرا به كارگزاران آن حضرت در مقامات گوناگون سياسى، قضايى، نظامى و اقتصادى چنين برداشت مى‏شود كه هيچ چيز جز شايسته سالارى در عزل و نصب و برآمدن و برافتادن آن‏ها دخالت نداشته است. قدرتمندانى كه پيش از رهبرى آن پيشواى معصوم بر اساس تعلّقات خانوادگى، قدرت مالى و مصلحت جويى بر سر كار آمده بودند، فوراً بر كنار شدند و متعهدان كارشناس و لايق به كار گمارده شدند.
قاطعيّت بى‏مانند امام در برابر انحرافات و زياده‏خواهى‏هاى سردمدارانى چون طلحه، زبير و معاويه، نشانه اهتمام آن حضرت در مورد تعهد و ايمان كارگزاران نظام اسلامى است.
پايمردى و توجه حضرت على(ع) به شايسته سالارى به اندازه‏اى بود كه حتى وحدت مسلمانان و يكپارچگى جهان اسلام نتوانست او را در اجراى شايسته سالارى به ترديد وادارد.
او تاوان جنگ‏هاى تحميلى، جمل، صفين و نهروان را بر دوش كشيد، امّا هرگز براى بقاى دولت و گسترش سلطه خويش از اصول اسلامى و ارزش‏هاى بلند دينى از جمله شايسته سالارى مايه نگذاشت.(6) حق‏مدارى و اخلاق سياسى
يكى از مهم‏ترين اهداف مولاى متقيان ارايه تصويرى اخلاقى از سياست بود. انديشه‏هاى آن حضرت درباره سياست اخلاقى كاملاً اصيل است و به همين جهت در بررسى انديشه‏هاى ايشان در اين زمينه به هيچ انديشه سياسى كهن و نو نياز نيست.
مبناى اخلاق از ديدگاه امام على(ع) حق مدارى است. امام به طور كلى تابع دستورات الهى بود و اصول اخلاقى را در زندگى فردى و سياسى خود كاملاً رعايت مى‏كرد.
جوهر انديشه‏هاى اخلاقى امام على(ع) تفكيك مطلق حق و باطل و اطاعت كامل از حق است. حضرت در اين‏باره مى‏فرمايد: «فوالّذى لااله الّا هو انّى لعلى جادّة الحقّ…؛(7) سوگند به خدايى كه جز او خدايى نيست! من در جاده حق قدم بر مى‏دارم…»
از نظر حضرت على(ع) تشخيص حق اهميت حياتى دارد، ولى پيروى از حق مهم‏تر است. به همين دليل در انديشه آن امام همام «نسبى‏گرايى» راه ندارد و تمام مبارزاتش براى نشان دادن تفاوت حق و باطل بود. ايشان نزاع اصلى انسان‏ها را نزاع حق و باطل مى‏داند و با بينشى مذهبى و الهى بزرگ‏ترين عامل اختلاف افراد بشر را پيروى عدّه‏اى از حق و عدّه‏اى ديگر از باطل مى‏داند.(8)
وصى پيامبر(ص) معتقد است: اگر زمانى حق و باطل با هم آميزند، تنها كسانى كه مورد لطف خدا قرار دارند، نجات مى‏يابند. پس اگر باطل از امتزاج و آميختگى با حق جدا باشد، مردم حق جو منحرف نمى‏شوند و اگر حق از پوشش باطل جدا شود و آزاد گردد، زبان بدخواهان از آن قطع مى‏گردد، ولى قسمتى از حق و قسمتى از باطل گرفته و مخلوط مى‏شوند. اينجاست كه شيطان بر اولياى خود مسلّط مى‏شود و آنان را فريب مى‏دهد، ولى آنانى كه مورد لطف الهى هستند نجات مى‏يابند.»(9)
امام على(ع) در عرصه سياست و حكومت نيز اثبات حق و عمل به آن را وظيفه اصلى حاكم مى‏داند. از اين منظر تفكيك اخلاق از سياست غير ممكن مى‏شود و اخلاق جزئى از سياست مى‏گردد و سياستى كه از مدار اخلاق خارج بشود، در واقع از مدار حق خارج شده است. انسان محورى‏
مردم دارى يكى از اصول سياسى حضرت على(ع) در حكومتش بود. امام در نامه‏اى به مالك اشتر چنين مى‏نويسد: «…ولاتكوننّ عليهم ضارياً تغتنم اكلهم فانّهم صنفان: امّا اخٌ لك فى الدّين او نظيرٌ لك فى الخلق…؛(10) همچون درنده ضرر زننده نسبت به رعيّت نباش كه خوردن اموال آنان را غنيمت بشمارى، زيرا مردم دو دسته هستند: دسته‏اى برادر دينى تو و دسته‏اى ديگر در آفرينش با تو همانند هستند.»
آن حضرت براى جان و مال تمام انسان‏ها تحت شرايطى احترام قايل بود و هرگز انسانى را به جرم مسلمان نبودن فاقد احترام و بى‏بهره از حقوق اجتماعى نمى‏شمرد نقل مى‏شود كه يك پيرمرد مسيحى در تمام عمر خود، كار و تلاش نموده بود، امّا در آخر عمر از طريق گدايى زندگى مى‏كرد، روزى اميرمؤمنان على(ع) در عبور از گذرگاهى با اين وضع رقّت بار روبه رو شد و از احوال اين پيرمرد جست وجو نمود. سرانجام معلوم شد كه اين مرد فاقد هر نوع امكانات زندگى است و جز گدايى راه ديگرى براى زندگى ندارد.
كسانى كه پيرمرد را مى‏شناختند آمدند و شهادت دادند كه اين پيرمرد مسيحى است و تا جوان بود و چشم داشت كار مى‏كرد. او اكنون كه هم جوانى را از دست داده و هم چشم را، نمى‏تواند كار بكند و ذخيره‏اى هم ندارد و از روى ناچارى گدايى مى‏كند.
حضرت فرمود: عجب! تا وقتى كه توانايى داشت، از او كار كشيديد و اكنون او را به حال خود گذاشته‏ايد؟ سوابق اين مرد حكايت مى‏كند در مدّتى كه توانايى داشته كار كرده، بنابراين وظيفه حكومت و اجتماع است كه تا زنده است، او را تكفّل كند. برويد و از بيت المال به او مستمرى بدهيد.(11)
امام على(ع) در نامه‏اى به «قثم بن عباس» كارگزار آن حضرت در مكه چنين نوشت: «… و بامداد و شامگاه با مردم بنشين و آن را كه فتوا خواهد، فتوا ده و آن را كه نيازمند دانش است، بياموز و با دانا به گفت و گو بپرداز. مردم پيام تو را جز از زبان خودت از كسى نشنوندو براى ملاقات خويش واسطه‏اى قرار مده و هيچ نيازمندى را از ديدار خود محروم نساز، زيرا اگر در اولين برخورد از ديدارت محروم شدند، هر چند در پايان حاجت خويش بستانند ولى تو را نستايند».(12) انتقاد پذيرى‏
اولين امام شيعيان در مسائل اجتماعى به پيروان خود ميدان اظهار نظر مى‏داد و با اين كه در مقام رفيع عصمت جاى دارد و از خطا و طغيان مصون است، خود را در معرض انتقاد قرار مى‏داد و آماده پذيرش انتقاد اصحاب خود بود، زيرا اگر عظمت و موقعيّت والى مانع از انتقاد گردد، مسلّماً چرخ اصلاحات به كندى پيش مى‏رود و عقده‏هاى روحى براى افراد پديد مى‏آيد. از اين رو آن حضرت در يكى از سخنان خود يادآور مى‏شود كه نبايد زمام‏دار مسلمانان را فوق انتقاد انگاشت، بلكه بايد در مواردى او را به خطايش آگاه ساخت. باز مى‏فرمايد: «از گفتن حق يا رأى زدن در عدالت باز نايستيد كه من نه برتر از آنم كه خطا نكنم و نه در كار خويش از خطا ايمن هستم، مگر اين كه خدا مرا در كار نفس كفايت كند كه او از من بر آن تواناتر است.»(13)
بدون شك ائمه اطهار(ع) به حكم آيه «تطهير» از هر لغزشى مصون و معصوم هستند ولى در عين حال امام على(ع) به خطاپذيرى خود اشاره مى‏كند. اكنون بايد ديد چگونه مى‏توان اين دو را با هم جمع كرد؟!
خطاپذيرى امام مربوط به وجود امكانى است و هر ممكن بالذاتى خطاپذير است ولى مانع از آن نيست كه در پرتو عنايات الهى از هر لغزشى مصون باشند. از اين گذشته هدف امام از اين سخن فتح مجال براى مسلمانان در طول زمان است تا افكار و انديشه‏هاى خود را درباره سياست‏هاى زمامداران بازگو كنند كه اين آثار سازنده فراوانى به همراه دارد.(14) تملّق ستيزى‏
حضرت در خطبه‏اى كه در صفين ايراد نمود به شدّت ستايش گرى و چاپلوسى را نكوهش كرد و بر حاكمان واجب نمود كه به مقابله با اين آفت اجتماعى برخيزند و فرمود: «در نظر مردمان شايسته، زشت‏ترين حالات زمامداران آن است كه بر آنان گمان رود كه دوستدار فخر و مباهات هستند و كارهايشان به حساب خود بزرگ بينى گذارده شود. بيزارم از آن كه بر من گمان آن بريد كه دوست دارم مرا بستاييد و من مدح و ثناى شما را بشنوم…»(15)
هنگامى كه دهقانان شهر «انبار» آن حضرت را بر سر راه صفين ملاقات كردند، به احترام وى پياده شدند و پيشاپيش او دويدند. حضرت فرمود: اين چه كارى بود كه كرديد؟ گفتند: عادتى است كه با آن حاكمان خود را بزرگ مى‏شماريم.
فرمود: به خدا سوگند كه حاكمان شما از اين كار سودى نبرند و شما در دنيايتان خود را به رنج و مشقت مى‏اندازيد و در آخرت بدبخت خواهيد شد و چه زيان‏بار است رنجى كه در پى آن كيفرى باشد و چه سودمند است آسايشى كه از آتش در امان است.(16) عفو و گذشت در منازعات سياسى‏
در درگيرى‏ها، منازعات سياسى و جنگ‏ها افرادى كه اصول انسانى را نسبت به رقيب و دشمن خود رعايت نمايند، كم‏تر ديده مى‏شوند. برخى با غلبه بر طرف مقابل خود از هر ابزار و وسيله نامقدسى براى رسيدن به اهداف خود بهره مى‏جويند، امّا حضرت على(ع) هيچ‏گاه از حريم عدل و انصاف و ملايمت و ملاطفت خارج نگرديد و اصول انسانى را رعايت مى‏نمود.
در پايان جنگ جمل كه نتيجه آن شكست سپاه ناكثين بود، آن حضرت اوضاع را به دقت بررسى كرد و عفو عمومى اعلام نمود. او به يارانش توصيه كرد كه فراريان را تعقيب نكنند، هيچ مجروحى را نكشند و هر كس سلاحش را بر زمين گذاشت، در امان خواهد بود.(17)
وصى رسول خدا(ص) پس از پيروزى بر اصحاب جمل با بازماندگان سپاه دشمن با عطوفت و ملايمت رفتار كرد.
شيوه رفتار امام با عايشه كه از سردمداران جنگ جمل بود و نسبت به آن حضرت بغض و كينه شديدى داشت، بسيار آموزنده و زيباست. او را به همراه چهل زن كه لباس نظامى مردانه پوشيده بودند، با احترام به مدينه فرستاد. عايشه مى‏پنداشت كه همراهان اعزامى او از سوى حضرت على(ع) مرد هستند و به همين علت مى‏گفت: على(ع) حرمت رسول خدا(ص) را در مورد من رعايت نكرده است، امّا پس از اين كه فهميد آن‏ها زن هستند، براى امام دعا كرد كه حرمت پيامبر(ص) را در مورد او حفظ كرده است.(18)
در جنگ صفين با اين كه سپاه معاويه زودتر آب را تصرف كرده و سپاه على(ع) را از آن محروم كرده بود، پس از اين كه ياران امام آن را از تصرف دشمن بيرون آوردند، امام با دشمن مقابله به مثل نكرد و استفاده از آب را آزاد گذاشت.(19)
برخى از ياران معاويه چنين مى‏پنداشتند كه با افتادن آب دست سپاه عراق، آن‏ها هم همچون سپاه شام رفتار خواهند كرد، امّا عمرو عاص خطاب به معاويه گفت: على(ع) مانند تو و يارانت رفتار نخواهد كرد.(20) امنيّت همگانى‏
حضرت على(ع) برقرارى امنيت را يكى از اهداف تأسيس حكومت خود مى‏داند و مى‏فرمايد: «اللّهمّ انّك تعلم انّه لم يكن الّذى كان منّا منافسةً فى سلطانٍ و لا التماس شى‏ء من فضول الحطام ولكن لنرد المعالم من دينك و نظهر الاصلاح فى بلادك فيأمن المظلومون من عبادك و تقام المعطّلة من حدودك؛(21) خدايا تو مى‏دانى كه جنگ و درگيرى ما براى به دست آوردن قدرت و حكومت و دنيا و ثروت نبود، بلكه مى‏خواستيم نشانه‏هاى حق و دين تو را به جايگاه خويش بازگردانيم و در سرزمين‏هاى تو اصلاح را ظاهر كنيم تا بندگان ستم ديده‏ات در امن و امان زندگى كنند و قوانين و مقررات فراموش شده تو بار ديگر اجرا گردد.»
هدف آن حضرت از تأسيس حكومت، ايجاد امنيت فكرى، مالى و روانى از همه جهت بوده است و نيز مى‏فرمايد: «سربازان به فرمان خداوند، قلعه‏هاى محكم مردم، زينت فرمانروايان و باعث عزت دين هستند و راه‏هاى امنيت به اين وسيله تأمين مى‏شود.»(22)
امام متقين در زمانى كه حكومت را در اختيار داشت با تمام وجود براى برقرارى امنيت همگانى تلاش مى‏كرد و در مواردى براى برهم نخوردن امنيت جامعه از حقوق مسلّم خويش صرف نظر مى‏نمود. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد معتزلى، ج 2، 299. 2. نهج البلاغه، محمد دشتى، خطبه 224، ص 458. 3. مناقب ابن شهرآشوب، ج 2، ص 147. 4. تاريخ تحليلى اسلام، سيد جعفر شهيدى، ص 118. 5. نهج البلاغه، خطبه 16، ص 59. 6. مجله معرفت، شماره 37، آذر و دى 1379، ص 27. 7. نهج البلاغه خطبه 197، ص 412. 8. فصلنامه فرهنگ كوثر، شماره 54، تابستان 1382، ص 66. 9. نهج البلاغه، خطبه 50، ص 102. 10. همان، نامه 53، ص 566. 11. وسايل الشيعه، حرّ عاملى، ج 2، ص 425. 12. نهج البلاغه، نامه 67، ص 608. 13. همان، خطبه 216، ص 444. 14. مجله معرفت، شماره 77، ارديبهشت 1383، ص 19. 15. نهج البلاغه، خطبه 216، ص 444. 16. همان، حكمت 37، ص 632 – 631. 17. تاريخ يعقوبى، احمد بن واضح يعقوبى، ج 2، ص 183. 18. الامامة و السياسة، ابن قتيبه دينورى، ج 1، ص 78. 19. نهج البلاغه، ص 188. 20. شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 3، ص 319. 21. نهج البلاغه، خطبه 131، ص 248. 22. همان، نامه 53، ص 572.

غدير، روز يأس كفّار و اكمال دين‏

اين كه مى‏گويم بى‏نظير براى اين كه در مورد عراق وقتى محاصره اقتصادى اعمال شد در كنار آن نفت در برابر غذا را گذاشتند ولى در مورد مردم فلسطين از همه جوانب راه‏ها را بسته‏اند اسرائيل 000/000/700 دلار حقوق فلسطينى‏ها را بلوكه كرده است حدود 500 ميليون دلار كالاهاى متعلق به مردم فلسطين را در بنادر توقيف كرده و از واردات و صادرات جلوگيرى مى‏كنند. فعاليتهاى بانكى را متوقف و حسابهاى فلسطينى‏ها را و همچنين راه‏هاى ديگران را از طريق بانكى بر ما بسته‏اند 3000 صياد فلسطينى از صيد كردن و ورود به دريا ممنوع شده و بى‏كارند، كارگاههاى توليدى در اثر مجموعه اين فشارها به تعطيلى كشيده شده است. و بيش از 100 هزار كارگر فلسطينى سالهاست كه بيكارند. بخش زيادى از كارگران فلسطينى كه محل كارشان در مناطق 1948 بوده است از ورود به آن مناطق ممنوع و بيكار شده‏اند، همه راهها را بسته‏اند و حتى راه رفح – مسير اتصال به مصر – را بسته‏اند و معمولاً 20 روز اين راه را مى‏بندند و گاهى يكى دو روز باز مى‏كنند و خلاصه از هر كارى كه از طريق فشار اقتصادى فكر مى‏كنند مى‏تواند ملت فلسطين را از پا درآورد دريغ نكرده‏اند.

دوم محاصره سياسى و خبرى‏

اسرائيل و حاميانش با همه توان تلاش مى‏كنند ملت فلسطين و دولت منتخب آنان را منزوى نشان بدهند. از شوراى امنيت و وتوهاى آمريكا گرفته تا كنفرانسهايى كه به نام فلسطين برگزار مى‏كنند جملگى در غياب ملت فلسطين و نمايندگان منتخب آن‏ها و در جهت حذف و به انزوا كشاندن دولت منتخب فلسطينى است.

شماره 297 - شهریور 1385

درس‏ها و عبرت‏ها
قلم را به دست گرفتم تا از حماسه مقاومت حزب اللّه شمه‏اى بنگارم ديدم كه ترسيم آن همه شكوه و عظمت نيست.انديشه را به جولان آوردم تا از آن دليرى و جوانمردى و رشادت و پايدارى اسطوره‏اى در برابر هجوم وحشيانه رژيم فاشيستى صهيونيستى چيزى بنگارم اما طاير انديشه فرو ماند و نتوانست به بلنداى آن نزديك شود. گفتم از درس‏هاى اين مقاومت و ضربات كوبنده و حمله حيدرى بر پس مانده‏هاى خيبر سر رشته‏اى باز كنم اما صفحات اين مقاله ظرفيت آن نبود، بالأخره بر آن شدم كه با نگاهى گذرا به اين حماسه شكوهمند و دست آوردهاى افتخارآميز آن سطورى تحرير كنم و ارادت و سلام خود را بدين وسيله تقديم رزمندگان مقاومت و رهبرى با تدبير و شجاع آن و خانواده‏هاى شهيدان گرانقدر آن نمايم كه عزيزانشان را تقديم اسلام و ميهن اسلامى كردند و خشونت‏ها و آوارگى‏ها را زير رگبار آتش دشمن و باران گلوله‏هاى خصم زبون تحمّل كردند و غرامت عزت و غيرت اسلامى و عربى را پرداختند و با چهره گشاده سرفراز از اين آزمايش بزرگ بيرون آمدند و شعر پايدارى سرودند و افتخار لبنان مقاوم را رقم زدند تا پيروزى خون بر شمشير را بار ديگر عينيّت بخشند. لبنان و جبهه مقاومت‏
لبنان كشورى كوچك و زيبا معروف به عروس خاورميانه، در ساحل درياى مديترانه كه با مناطق سبز و كوه‏هاى بلند و تپه‏هاى خرم و دشت‏ها و رودهايش به اين كشور زيبايى بيشترى بخشيده است و قوميت‏هاى مختلف را در خود جاى داده و با دولتى مركب از مسيحى و مسلمان، با وحدت و انسجامى مثال زدنى در حوادث اخير كه اين وحدت و انسجام و حمايت يك پارچه از مقاومت حزب اللّه راه نفوذ دشمن را كه مى‏خواست با رخنه در صفوف ملت و دولت اختلاف بيندازد موفق نشد و جالب آن كه در همين روزهاى خونين كه وزير خارجه آمريكا رايس «اين جغد شوم بيگانه» خواست به لبنان بيايد دولت اجازه ورود به پيام آور جنگ نداد و او را تحقير كرد و با اين اقدام تودهنى به آمريكا زد كه مى‏خواست دولت را بفريبد و به هر قيمت وليد نامشروع خود اسراييل را يارى دهد تا پذيراى اين شكست نشود. و چنين نشد و «و ضربت عليهم الذلة و المسكنة» كه فرموده قرآن است درباره اين قوم عنود بار ديگر تحقق يافت… .
بارى اين كشور كوچك با يك رژيم متجاوز و مجرم بالذات همسايگى دارد كه با نداشتن سپر دفاعى كافى، همواره مورد تجاوز اسراييل بوده است و به راستى اگر مقاومت حزب اللّه نبود امروز لبنان از نقشه جغرافيا محو شده بود. حزب اللّه سد پولادينى است كه در خط مقدم سنگر گرفته و با پايدارى بى‏نظير چندين بار رژيم صهيونيستى را عقب رانده و رسوا كرده است. جنوب لبنان كه مركز شيعيان اين كشور است عرصه اين درگيرى‏هاست.
لبنان و جبل عامل و صور و صيدا… سرزمين ابى ذر غفارى بوده است كه سالها حماسه علوى را فرياد كردو امويان را رسوا نمود و بذر تشيع را پاشيد، تشيع ستم ستيز كه هر روز با ثمر بخشى گسترده بالنده‏تر شد و جامعه شيعه لبنان با عالمان و محققان برجسته و مبارزى همچون اباذر از فقاهت و شجاعت برخوردار بوده‏اند، جنوب لبنان را شهرها و روستاهاى بسيارى پوشش داده كه با دره‏ها و كوه‏هاى سرسبز و استراتژيك. زيبائى بيشتر گرفته است. خشم و حمله اسراييل همواره متوجّه اين نقطه بوده چرا كه مقاومت اسلامى را در آغوش دارد كه ديديم كه چگونه دشت‏هايش را به گورستان تانك‏هاى غول پيكر اسراييلى تبديل كرد. آمريكايى‏ها مى‏خواستند حزب اللّه را خلع سلاح كنند و اين سنگرگاه مستحكم و دژ مقاومت را در هم بشكنند و مانع را از سر راه توسعه تجاوزگرى اسراييل بردارند و به ديگر كشورها حمله برند تا خاورميانه آمريكايى و اسراييلى شكل گيرد و رؤياى بى‏تعبير اسراييل از نيل تا فرات تحقق پذيرد! اما ناكام و روسياه برگشتند.
جنوب لبنان يعنى مهد پرورش خانواده‏هاى همان جبهه مقاومت كه طى 33 روز جنگ پرحادثه تاريخ خاورميانه را رقم زدند، با محوريت انقلاب اسلامى نه محوريت اسراييل، آنگونه كه آمريكا مى‏خواست! و با اين همه به اعتراف ناظران جهانى حتى يكى از اهداف اسراييل در حمله به لبنان محقق نشد. لبنان زير رگبار بمب‏هاى اهدائى آمريكا تخريب شد اما همچون سرو آزاد سرپا ايستاده و خرابيهايش نيز ساخته خواهد شد. آمريكا حزب اللّه را يك گروه تروريستى مى‏ناميد اما امروز حزب اللّه محبوب‏ترين چهره مقاومت در جهان است.
حزب اللّه نه تنها خود به قلّه پيروزى دست يافت و درسى فراموش نشدنى به آمريكا و اسراييل داد و ماشين جنگى‏شان را منهدم كرد بلكه ترس و وحشت را از دلهاى اعراب زدود كه مى‏ترسيدند كمتر از گل به آمريكا و اسراييل بگويند! البته اگر اين درس را آموخته باشند كه سرخط بردگى در برابر آمريكا را پاره كنند. حزب اللّه 61 شهيد داد اما 120 تن از نيروى اسراييل را به هلاكت رساند، 120 تانك مركاواى ساخت آمريكا و پيشرفته و مجهز به انواع ابزارهاى جنگى را به آتش كشيد و ميلياردها دلار خسارت به شهرها و اقتصاد اسرائيل و مناطق توريستى آن با رگبار موشك‏ها وارد ساخت و ارتش اسراييل نشان داد كه آن همه اسطوره سازى كاذب همان لانه عنكبوت است كه سيد حسن نصر اللّه مى‏گفت: «به خدا قسم، به خدا قسم، اسراييل از لانه عنكبوت سست‏تر است» و ديديم كه چنين بود و تا بدآنجا پيش رفت كه زلزله‏اى در نظام سياسى اسراييل به وجود آورد حزب اللّه كارى كرد كه تمام ارتش‏هاى عرب نكرده بودند، او قهرمان جهان عرب و ستاره درخشانى معرفى شد كه به دولتهاى عربى آبرو داد – اگر قدر بدانند – و هيمنه پوشالى اسراييل را تار و پود گسست و به ديگر ملت‏ها در فلسطين و عراق و افغانستان نيز آموخت كه راه برون رفت از حصار و فشار قدرتهاى اهريمنى چيست؟
آقاى بشار اسد در سخنرانى خود گفت: خاورميانه‏اى با محوريت حزب اللّه در حال شكل‏گيرى است. حزب اللّه از مرزهاى لبنان عبور كرد و همه جا را تسخير نمود.
بيگانگان و رسانه‏هاى بيگانه با اعجاب و شگفتى از مقاومت و رهبرى آن ياد كردند از اين نمونه:
لوموند فرانسه: «ايمان، شهادت و راز دارى كليد موفقيت نظامى حزب اللّه بود.»
خبرگزارى فرانسه: «سيد حسن نصر اللّه در ميان مسلمانان جهان اعم از شيعه و سنى به سمبل مقاومت تبديل شده است.»
روزنامه آلمانى: «لبنان به ويتنام اسراييل تبديل شده است.»
هاآرتص اسراييل: «اسراييل از حزب اللّه سيلى سختى خورد كه جبران شدنى نيست.»
لوس‏آنجلس تايمز: «اسراييل در برابر حملات موشكى حزب اللّه عاجز شده است.»
خبرگزارى فرانسه: «جهان اسلام يك قهرمان جديد دارد و آن سيد حسن نصر اللّه است.»
روزنامه انگليسى تايمز: «مهارت و تعهد رزمندگان حزب اللّه اسراييل را به لرزه انداخته است.»
نخست وزير اسراييل گفت: ما ضربه سختى خورديم…
وزير خارجه آمريكا اين جغد شوم، گفت: توان حزب اللّه فوق تصوّر ما بود.
وزير جنگ رژيم صهيونيستى گفت: هيچ ارتشى در دنيا نمى‏تواند حزب اللّه را شكست دهد و صدها اعترافات از اين نمونه از قول دشمنان و رسانه‏هاى بيگانه تا چه رسد به دوستان!
صدها نوزاد را در همان روزها به نام نصر اللّه ناميدند و اين نام را افتخارى براى كودكان و خانواده‏هاى آنها مى‏دانند. سيد حسن نصر اللّه كيست؟
يك روحانى 46 ساله از تبار رسولان، فرزند پيامبر و نواده امامان كه خون اجداد خويش را در رگها و جان و روان خود دارد.
اين روحانى مبارز، سرمايه معنوى خود را از انقلاب اسلامى گرفته وفادار به آرمانهاى امام خمينى و از مقلدان آن بزرگوار، مطيع امر ولىّ فقيه…عالمى متين، شجاع، سياست شناس، دشمن شناس، اسلام شناس، مدير، مدبّر و فرمانده پر اقتدار. حوادث اخير لبنان و كشتارهاى زنان و كودكان با هجوم موشكها و بمب‏ها و ناله‏هاى كودكان و زنان برخاسته از ميان آوارها و تخريب لبنان و زير ساخت‏هاى آن به عنوان عامل فشار بر مقاومت به وسيله دشمن مهاجم و هيمنه ارتش چهارم دنيا و سلاح‏ها و تجهيزات پيشرفته آمريكا و تبليغات گسترده امپرياليسم خبرى صهيونيستى آمريكايى در چهار سوى جهان و حملات هوائى و دريايى و زمينى و جنگ‏هاى روانى و انواع فشارها پيش روى سيد قرار داشت. هر يك از اينها كافى بود كه در دل فرمانده با محدوديت ابزارهاى دفاعى در برابر دشمن، رخنه‏اى ايجاد كند و مقاومت را بشكند و زمينه موفقيت دشمن را فراهم آورد، اما سيد حسن با آرامش مثال زدنى و عزم آهنين و تدبيرى متين گام به گام مقاومت را رهبرى كرد و هرچه گفت عمل نمود، به مردم راست گفت، از دولتهاى زبون عربى كمك نخواست و تنها خواسته‏اش اين بود كه از پشت به مقاومت خنجر نزنند نه از قلبهايشان مدد خواست و نه از شمشيرهايشان و تنها از خداوند يارى طلبيد و چنين بودند ياران وفادار او و عزيزان لبنانى در مقاومت و بسيج جوانان لبنان تا آخر بار به منزل رسيد. دست آوردهاى سياسى اين پيروزى‏
نكته مهم پيامد سياسى پيروزى مقاومت و درسها و عبرتهاى آن است كه تحليل گران بايد به بيان و تفسير آن بنشينند و از اين حادثه مهم قرن بهره گيرند، شكست آمريكا و انگليس و ساير پادوهاى استكبار در اين ماجرا و خط بطلان بر خاورميانه جديد آمريكا در منطقه، شكسته شدن هيمنه ساختگى رژيم صهيونيستى و ارتش چهارم دنيا كه بيش از 33 روز تاب مقاومت نياوردند، آن هم در برابر يك تشكيلات شبه نظامى اما مؤمن و شهادت طلب، هشدار به دولتهاى عربى كه رژيم غاصب را به رسميت شناخته‏اند و روابط سياسى با او دارند يا در مقام بر قرار كردن اين روابطاند.
فعال و زنده بودن انديشه انقلاب اسلامى و باوراندن اين سخن امام راحل كه فرمود: اگر مسلمانان هر كدام يك سطل آب به طرف اسراييل بپاشند، از ميان خواهد رفت و اين رژيم نامشروع بايد از صفحه روزگار محو شود و اين قابل عمل است اگر مقاومت و مجاهدت و وحدت و خودباورى اسلامى دست به دست يكديگر بدهند.
مقاومت حزب اللّه و پيروزى بر اسراييل سرنوشت خاورميانه و بلكه جهان اسلام را رقم زد، نقشه‏هاى آمريكا و اسراييل را نقش بر آب كرد، به آمريكا و اسراييل آموخت كه ديگر جسارت آن را ندارند كه كشورها و ملت‏ها را تهديد به حمله كنند، چرا كه مشت‏هاى پولادين فرزندان اسلام و مقلدان امام و بسيجيان جهان آماده پاسخ‏گويى است كه به فرموده امام :بدون ترديد ابرقدرتها را به خاك مذلت خواهند نشاند.
بنابراين پس از پيروزى حزب اللّه بر اسراييل تاريخ خاورميانه را دوباره بايد نوشت و آمريكاييها بايد بدانند خاورميانه‏اى جديد درحال شكل‏گيرى است با محوريت انقلاب اسلامى نه ايده‏هاى امپرياليستى و صهيونيستى.
آنچه جاى تأكيد بيشتر دارد افشا شدن هرچه بيشتر چهره كريه آمريكاست كه زير نقاب حقوق بشر و مبارزه با تروريسم قصد به آتش كشيدن جهان و غارت ملتها را دارد و پاره‏اى دولتهاى عربى را شاهان و شاهزادگان به بردگى كشيده است. خوشبختانه هرچه بر جنايات آمريكا مى‏گذرد از افغانستان و عراق گرفته تا فلسطين و لبنان و جنگ هشت‏ساله رژيم صدام عليه ايران با هدايت آمريكا و ساير جنايات اين رژيم متجاوز جهانخواره و اذناب دست پرورده او چون انگليس همه و همه در ايجاد يك اجماع جهانى بر ضد آمريكا و امپرياليسم غربى نقش مؤثر داشته است. عبارت واشنگتن تايمز در اين مورد خواندنى است كه به آمريكاييها توصيه مى‏كند: «ريشه‏ها و دلايل شكل‏گيرى احساسات ضد آمريكايى در جهان را كه به يك اجماع تبديل شده توجه كنيد. احساسات ضد آمريكايى در كشورهاى مسلمان به مرز خطرناكى رسيده است» و البته اين پديده مباركى است! ناكامى آمريكا در طرح خاورميانه جديد
روزى كه رايس «اين جغد شوم» از طرف بوش سردمدار حاكمان كاخ سفيد پيام و دستور حمله به لبنان را با هدف نابودى حزب اللّه و خلع سلاح مقاومت براى اولمرت آورد، آمريكا و اسراييل بر اين باور بودند كه با وجود نيروى هوايى و دريايى و زمينى مجهز رژيم اسراييل و سلاح‏هاى پيچيده و پيشرفته بى حد و حصر اهدايى آمريكا، طى يك هفته كار حزب اللّه را تمام و دولت لبنان را تسيلم خواهد كرد و يك گام بلند به سوى خاورميانه جديد با محوريت اسراييل و آمريكا خواهد برداشت و پس از لبنان نوبت سوريه و سپس ادامه تجاوز تا هر كجا در امكان باشد، مع الأسف برخى رژيم‏هاى كشورهاى عربى دست نشانده نيز هماهنگى كرده بودند كه با سكوت خود و حتى كمك‏هاى سياسى تبليغاتى و سوخت هواپيما اسراييل و آمريكا را يارى دهند كه لكه ننگ بر دامن اين رژيم‏ها تا ابد باقى مانده، بارى آمريكا كه از سالها پيش در صدد اجراى پروژه خاورميانه بزرگ با محوريت اسراييل بود رژيم صهيونيستى را تشجيع و تجهيز كرد كه به حملات بى امان خود ادامه دهد يك هفته گذشت، دو هفته گذشت و چهار هفته و بالأخره 33 روز دفاع جانانه حزب اللّه و حملات كوبنده مقاومت به ارتش تا دندان مسلح رژيم اشغالگر و موشك باران شهرها تا عمق هشتاد كيلومترى اسراييل، آمريكا و اسراييل تو دهنى محكمى خوردند و نقشه‏ها نقش بر آب شد و شكست مفتضحانه اسراييل و پيروزى افتخارآميز مقاومت درسى به صهيونيست‏ها داد كه طى هفتاد سال اشغالگرى و تجاوز، خشونت و كشتار چنين درسى نياموخته بودند! حزب اللّه، آمريكا را سر جاى خود نشاند و فكر خاورميانه جديد را از انديشه دولتمردان آمريكايى و غاصبان اسراييلى زدود امروزه آمريكا علاوه بر گرفتارى خود در عراق و افغانستان، اسراييل شكست خورده را پيش روى خود مى‏بيند و شرمسارى هرچه بيشتر از گذشته درنگاه مسلمانان و آزادگان جهان به ويژه همان خاورميانه‏اى كه آمريكا در فكر ايجاد و دگرگونى آن بود و بى‏آبروئى هرچه بيشتر بوش و نومحافظه كاران با تز ميلتاريستى و جنگ‏طلبى و چنگ و دندان به ملت‏ها نشان دادن و دولتهاى سازشكار و زبون عربى را ترساندن و…
مقاومت لبنان و پيروزى مقاومت و سپاه آسمانى حزب اللّه خواب از چشم جهانخواران ربود و به آنها آموخت انديشه انقلاب اسلامى زنده است و سخن امام راحل(ره) كه گفته بود: «من با اطمينان مى‏گويم كه اسلام ابرقدرتها را به خاك مذلّت خواهد نشاند» در حال محقق شدن است. انديشه حزب اللّه بر گرفته از انديشه‏هاى امام است و سيد حسن نصر اللّه يكى از مقلدان امام و وفادار به رهبرى كه هر روز بالنده‏تر از پيش مى‏رويد و «يعجب الزرّاع ليغيض بهم الكفار» و نيروهاى انقلابى را به شگفتى وامى‏دارد و كافران را به خشم و غيض و مرگ مى‏كشاند و به خواست خداوند اين رويش و پويش تا استقرار عدل جهانى ادامه خواهد يافت.
حقا كه اين قهرمانى و اين پايدارى اسطوره‏اى را با قلم نور بر صفحات تاريخ حماسه سازان بايد نوشت تا ملت‏هاى دربند بدانند براى پاره كردن زنجير استبداد و استكبار تنها راه همانا مقاومت و فداكارى است نه چانه زنى سياسى با جهانخواران. زنان و كودكان لبنانى به شاهان و شاهزادگان عرب آموختند كه تحمّل ذلت نوكرى بيگانه براى آنها جز بد نامى و خسران در پيشگاه خدا و خلق ندارد و بايد به آغوش اسلام برگردند… و اما سازمان‏هاى جهانى حقوق بشر
هرچند اين سازمان‏ها با سوابق خود و آلت دست قدرتها بودن‏هيچگاه در جهت دفاع از حقوق ملت‏ها حركتى نداشته‏اند و فلسفه وجودى آنها توجيه قلدرى‏ها و زورگوييها بوده است اما در ماجراى لبنان رسواتر از هميشه عمل كردند. هفته‏ها گذشت و چشم خود را بر جنايات اسراييل بستند صدايى از سنگ مزار سازمان ملل به گوش نرسيد و تنها هنگامى به صدور قطعنامه 1701 اقدام كردند كه اسراييل را از باتلاقى كه گرفتار آن شده بود نجات دهند و در همين قطعنامه از حق مردم لبنان دفاع نكردند آنهم با تأخير چند هفته‏اى كه دبيركل كوفى عنان گفت: با اين تأخير اعتبار جهانى سازمان ملل مخدوش شد كه به اعتقاد ما مخدوش بود. مواضع شوراى امنيت و سازمان ملل در مورد حقوق كشورها از جمله انرژى هسته‏اى ايران فاقد كمترين اعتبار است و متن اين قطعنامه‏ها را حاكمان زورگوى آمريكا و… مى‏نويسند..
و اما امروز وظيفه دولتها و ملتهاى مسلمان است كه به كمك لبنان زخم خورده بشتابند و در بازسازى اين كشور اسلامى يارى دهند و مسؤوليت تاريخى و الهى خود را به انجام رسانند…
پاورقي ها:

تفريح سالم‏

شماره 297 - شهریور 1385

انسان همچنان كه به غذا و نوشيدنى و خواب و استراحت و نظافت نياز دارد، همين طور به تفريح و سرگرمى سالم نيز نيازمند است. و هيچ عاقلى نمى‏تواند اين نياز فطرى و طبيعى انسان را انكار نمايد. حتى حيوانات نيز از اين قانون كلى استثنا نيستند ساعتى را در شبانه روز مشغول بازى و تفريح هستند از پرندگان هوا گرفته تا درندگان صحرا، از خزندگان گرفته تا موجودات و ماهيان دريا، هم صحنه‏هاى زيبايى از تفريح و بازى را به نمايش مى‏گذارند، حتى درنده خوترين حيوانات مانند شير و پلنگ و گرگ، ساعتى را با فرزندان خويش در كنار هم به بازى و شادى و تفريح سپرى مى‏كنند.
انسان قطعاً در اين جهت بايد پيشگام باشد چرا كه انسان يك موجود فولادى و يك جسم بى جان نيست كه هر چه بخواهد كار كند، بلكه موجودى است داراى روح و روان، و روح نيز همچون تن و جسم خسته مى‏شود، همانگونه كه جسم با استراحت و خواب انرژى مصرف شده را تأمين مى‏كند، روح و روان نيز با تفريح و سرگرمى سالم شارژ شده دوباره نيرو مى‏گيرد.
تجربه و گذشت زمان نيز نشان داده است كه اگر انسان به كارهاى يك نواخت بدون وقفه ادامه دهد، و از سرگرمى و تفريح محروم باشد، بازده و راندمان كار بر اثر كمبود نشاط تدريجاً افت كرده، پايين مى‏آيد.
و امّا بر عكس پس از ساعاتى تفريح و سرگرمى آنچنان نشاط كار و تلاش در او ايجاد مى‏شود كه كمّيت و كيفيت كار هر دو فزونى پيدا مى‏كند، به اين جهت بايد گفت ساعاتى كه صرف تفريح و سرگرمى سالم مى‏شود نه تنها هدر نمى‏رود بلكه با رفع خستگى از روح و روان عامل تقويت و پيشرفت ساعات كارى و مطالعاتى انسان مى‏شود.(1) تفريح در قرآن‏
1- قرآن كريم درخواست برادران را از پدر در مورد حضرت يوسف اين چنين بيان مى‏كند: «ارسله معنا غداً يرتع و يلعب و انّا له لحافظون ؛ او را فردا با ما (به خارج شهر) بفرست تا غذاى كافى بخورد،(2) و بازى و تفريح كند و ما حافظ او هستيم.»(3)
وقتى برادران يوسف مسئله تفريح و گردش در صحرا و خوردن از گياهان را مطرح كردند. حضرت يعقوب اعتراض نكرد كه اين عمل شايسته يك جوان موحّد و وابسته به خانواده نبوّت نيست( بلكه از جنبه امنيتى اظهار نگرانى نمود) از اين بيان بخوبى استفاده مى‏شود كه به تفريح نظر مثبت داشته، بلكه امر مسلّمى بوده است در جامعه آن روز و امروز شهرنشينى، و فضاى بسته خانه‏هاى شهرها، اين نياز را دوچندان كرده است.
2- در آيات متعددى از قرآن خداوند دستور داده در زمين سير كنيد(4) و درآن گردش كنيد از جمله فرمود: «و ميان آنها و شهرهايى كه بركت داده بوديم، آباديهاى آشكارى قرار داديم و سفر در ميان آن‏ها را به طور متناسب(با فاصله نزديك) مقرر داشتيم (و به آنان گفتيم:) شبها و روزها در اين آباديها با ايمنى كامل، سفر و گردش كنيد.»(5)

3- آياتى كه دستور مى‏دهد در بين گياهان گردش كنيد و در كيفيت خلقت آنها دقت كنيد، از جمله فرمود: «اَوَلَم يروكم انبتنا فيها من كلّ زوجٍ كريمٍ؛ آيا آنان به زمين نگاه كردند كه چه قدر از انواع گياهان پر ارزش در آن رويانديم؟»(6)
نيز فرمود: «اولم يروا انا نسوق الماء الى الارض الجرر فنخرج به زرعاً تأكل منه انعامهم و انفسهم افلايبصرون؛ آيا نديدند كه ما آب را به سوى زمين‏هاى خشك مى‏رانيم و به وسيله آن زراعتهايى مى‏رويانيم كه هم چهارپايانشان از آن مى‏خورند و هم خودشان تغذيه مى‏كنند، آيا نمى‏بينند؟!»(7)
و همين طور از انسانها خواسته شد كه به دريا نظر كنند و از انواع جنبندگان عبرت بگيرند، از جمله مى‏فرمايد: «در آفرينش آسمانها و زمين، و آمد و شد شب و روز، و كشتيهايى كه در دريا به سود مردم در حركتند، و آبى كه خداوند از آسمان نازل كرده، و با آن، زمين را پس از مرگ زنده نموده، و انواع جنبندگان را در آن گسترده و (همچنين) در تغيير مسير بادها و ابرهايى كه ميان زمين و آسمان مسخرند، نشانه هايى است (از ذات پاك خدا و يگانگى او) براى مردمى كه عقل دارند و مى‏انديشند.»(8)
منتهى قرآن در گردش‏ها و تفريح‏ها به دو نكته انسان را توجّه داده است .
1- تفريح، فقط گردش بدون انديشه و تفكر، و بدون عبرت‏گيرى و پندپذيرى نباشد، انسانهايى كه در صحراها و كنار درياهاو… گردش مى‏كنند و يا مسافرتهايى در شهرها و آثار باستانى دارند، با تفكّر و انديشه به آن محلهاى گردشى بنگرند، و از اين راه به عظمت خالق و صانع آنها پى برند. و همين طور از سرانجام شاهان و ظالمان و كاخهاى بجاى مانده از آنها درس عبرت بگيرند.
2- تفريح، باعث آلوده شدن انسان به گناهان ديگر نشود، دشمنان تلاش دارند ميادين ورزشى و تفريحى: محلّى براى آلوده كردن مردم، مخصوصاً جوان‏ها باشد، و تا حدودى به اين امر موفق شده‏اند، شاهدش اين است كه بيشترين بى‏حرمتى‏ها را نسبت به مسائل دينى در پارك‏ها، كنار درياها، و بعضى ميادين ورزشى، و مسير رفت و آمد اين مكان‏ها مشاهده مى‏كنيم.
قرآن هشدار مى‏دهد كه به بهانه ورزش و تفريح و گردش، شما را نبرند، چنان كه برادران يوسف به بهانه تفريح او را بردند و به داخل چاه افكندند. يكى از مفسّران در اين زمينه مى‏گويد: «همانگونه كه برادران يوسف از علاقه انسان مخصوصاً نوجوان به گردش و تفريح براى رسيدن به هدفشان سوء استفاده كردند در دنياى امروز نيز دستهاى مرموز دشمنان حق و عدالت از مسأله ورزش و تفريح براى مسموم ساختن افكار نسل جوان سوء استفاده فراوان مى‏كنند بايد به هوش بود كه ابرقدرتهاى گرگ صفت در پوشش ورزش و تفريح، نقشه‏هاى شوم خود را ميان جوانان به نام ورزش و مسابقات منطقه‏اى يا جهانى پياده نكنند.»(9) تفريح در روايات‏
در روايات نيز به امر تفريح سالم پرداخته شده، و سفارش شده كه ساعتى از زندگى را به لذّتهاى حلال و تفريحهاى سالم اختصاص دهد، على(ع) فرمود: «للمؤمن ثلاث ساعاتٍ، فساعة يناجى فيها ربّه و ساعةٌ يرمّ معاشه، و ساعةٌ يخلّى بين نفسه و بين لذّتها فيما يحلّ و يجمل و ليس للعاقل ان يكون شاخصاً الّا فى ثلاثٍ مرمّةٍ لمعاشٍ ، او خطوةٍ فى معادٍ او لذّةٍ فى غير محرمٍ؛(10) براى مؤمن (در شبانه روز) سه وقت است، زمانى براى (نيايش) و مناجات با پروردگارش، و زمانى براى تأمين معاش زندگى‏اش، و زمانى براى واداشتن نفس به لذّت‏هايى كه حلال و مايه زيبايى است. خردمند را نشايد جز آن كه در پى سه چيز حركت كند: (كسب حلال) براى تأمين زندگى، يا گام نهادن در راه آخرت، يا به دست آوردن لذّت‏هاى (حلال و) غير حرام.»
جالب اين است كه در برخى روايات، اين جمله اضافه شده است: «و ذلك عونٌ على سائر السّاعات؛(11) اين سرگرمى (و تفريح سالم) كمكى است براى ساير برنامه‏ها» و در تعبير ديگر دارد: «و بهذه السّاعة تقدرون على الثّلاث السّاعات؛(12) و با اين ساعت (تفريح) نيرو مى‏گيريد بر انجام وظائف اوقات ديگر».
2- در برخى روايات عقل را به درخت پربارى تشبيه نموده و ثمره آن را نشاط و شادى مى‏داند، على(ع) فرمود: «اصل العقل القدرة و ثمرتها السّرور؛(13) ريشه عقل قدرت است و ميوه آن نشاط و خوشحالى» البته شادى و نشاط نيز اخلاق خوش و نرمى مى‏طلبد كه همان حضرت فرمود: «لايستعان على السّرور الّا باللّين؛(14) بر شادى و (نشاط) نمى‏توان دست يافت مگر با نرمى (و خوشخويى).»
3- شادى و تفريح‏هاى سالم فرصتهايى است كه زمينه بهره‏بردارى بيشتر از اوقات عمر را فراهم مى‏كند على(ع) فرمود: «اوقات السّرور خلسةٌ؛(15) اوقات شادى فرصتهاى لطيف است.»
4- عامل آرامش و راحتى، اميرمؤمنان(ع) فرمود: «بقدر السّرور بكون التنفيص؛(16) به ميزان شادى و نشاط راحتى و آرامش (فكرى) به دست مى‏آيد.»
5 – شادى (و تفريح) عامل غمزدايى است على (ع) فرمود: «السّرور يبسط النّفس و يثير النّشاط، الغمّ يقبض النّفس و يطوى الانبساط؛(17) شادى روح انسان را باز (و بلند پرواز نموده) نشاط را مى‏انگيزاند، غصّه نفس انسانى را در فشار قرار داده و در حصر نگاه مى‏دارد و فضاى نشاط را مى‏پيچد(و جمع مى‏كند)».(18)
در اسلام به مسائل تفريح تا آن جا اهمّيت داده شده كه يك سلسله مسابقات راحتى با شرط بندى اجازه داده، و برخى موارد را با عنوانهاى قابل تعظيم مورد تأكيد قرار داده است. الف: اسب و شتر دوانى
يكى از موارد تفريحات سالم كه شرط بندى و تعيين جايزه نيز در آن روا مى‏باشد، اسب دوانى است، تاريخ نشان داده كه قسمتى از اين مسابقات در حضور شخص پيامبراكرم(ص) و با داورى و نظارت او انجام مى‏گرفت، حتى گاه شتر مخصوص خود را براى مسابقه‏اى سوارى در اختيار ياران مى‏گذاشت. در روايتى از امام صادق(ع) چنين آمده است: «انّ النبىّ اجرى الابل مقبلةً من تبوك فسبقت الغضياء و عليها اسامة، فجعل النّاس يقولون سبق رسول اللّه(ص) و رسول اللّه يقول سبق اسامة؛(19) هنگامى كه پيامبر از تبوك بر مى‏گشت (ميان ياران خود) مسابقه شتر سوارى را مقرّر ساخت، پس غضيا(شتر معروف پيامبر اكرم(ص)) در حالى كه اسامة (بن زيد) بر آن سوار بود از همه پيشى گرفت، پس مردم (به خاطر اين كه شتر از آن پيامبر بود) صدا زدند پيامبر پيشى گرفت ولى رسول خدا(ص) مى‏فرمود: اسامة سبقت گرفت (و برنده شد)».
حضرت با جمله «سبق اسامة» فهماند كه سواركارى مهمّ است نه مركب و چه بسا مركب راهوارى كه به دست افراد ناشى بيفتد و كارى از آن ساخته نباشد.
گاه حتى خود حضرت شخصاً مسابقه مى‏داد، از امام صادق(ع) نقل شده است كه فرمود: عربى آمد نزد پيامبر اكرم(ص) و گفت آيا با اين شترت با من مسابقه مى‏دهى؟ «قال نعم فسابقه و الاعرابىّ فقال رسول اللّه انّكم رفعتموها فاحبّ اللّه ان يضعها انّ الجبال تطاولت سفينة نوحٍ(ع) و كانت جودىّ اشدّ تواضعاً بها فحبط اللّه فيها؛(20) حضرت فرمود: بلى پس اعرابى برنده شد، پيامبر اكرم(ص) آنگاه فرمود: شماها (بس كه شتر مرا تعريف كرديد و مبالغه نموديد) او را بالا برديد، ولى خداوند دوست مى‏دارد، كه او را پايين آورد، زيرا كوهها در طوفان نوح گردن كشى نمودند (براى فرود آمدن كشتى نوح) امّا كوه جودى بانهايت، تواضع را نشان داد، خداوند كشتى را در آن قرار داد(و اين افتخار ابدى نصيب او گرديد).»
حتّى در مسابقه اسب دوانى و شتر دوانى، شرط بندى و تعيين جايزه مى‏كردند:
ابن لبيد از انس بن مالك پرسيد آيا شما در زمان رسول خدا(ص) براى مسابقه شرط بندى مى‏كرديد، گفت: آرى «راهن رسول اللّه على فرسٍ فسبق فسرّ بذلك و اعجبه؛(21) رسول خدا روى اسبى كه داشت (براى مسابقه) شرط بندى كرد و مسابقه را برد و اين پيروزى باعث مسرّت و اعجاب آن حضرت شد.»
از امام ششم بازگو شده كه جمعى از مشركين به چراگاه‏هاى مدينه به منظور دستبرد گوسفند آمدند: منادى اهل مدينه را به كمك خواست رسول خدا(ص) صداى او را شنيد براى دفع دشمن سوار اسبش شده ابوقتاده نخستين كسى بود كه از ياران پيامبر به او پيوست و سپس از اصحاب به آنها پيوستند و دشمن فرار كرده بود از آنها اثرى نيافتند.
ابوقتاده گويد به رسول خدا گفتم: حالا كه دشمن فرار كرده اگر موافقت فرماييد از فرصت استفاده نموده مسابقه اسب دوانى برقرار نمايى، رسول خدا(ص) جواب مثبت داد مسابقه آغاز شد در نتيجه آن حضرت از همه پيشى گرفت و رو به حاضرين كرد و فرمود: من از قريش هستم و اين اسب، اسب نجيب خوبى است.(22) 2- تيراندازى‏
مورد ديگر از تفريحات مجاز، مسابقه تيراندازى است.
رسول خدا(ص) هم عملاً در مسابقات تيراندازى شركت مى‏فرمود، و هم در مورد آن سفارش مى‏فرمود.
شيخ در مبسوط آورده كه روزى رسول خدا(ص) به جمعى از انصار عبور كرد كه مشغول تيراندازى بودند، حضرت نيز پيشنهاد فرمود كه در مسابقه تيراندازى با آنها شركت كند و فرمود: من با گروهى كه «ابن اردع» در آن است همكارى مى‏كنم، دسته مقابل با شنيدن گفتار حضرت از تيراندازى دست كشيدند و گفتند: گروهى كه رسول خدا در آن باشد هرگز مغلوب نمى‏شوند.
حضرت براى اين كه مسابقه تعطيل نشود، فرمود، من با هر دو گروه همكارى مى‏كنم مجدداً مسابقه شروع شدو پيامبر اكرم(ص) با هر دو گروه تيراندازى نمود.
علاوه بر شركت عملى، در سخنان خويش نيز به اين مسأله سفارش نموده است از جمله رسول خدا(ص) فرمود: «كلّ لهو المؤمن باطل الّا فى ثلاثٍ: فى تأديبه الفرس، ورميه عن قوسه و ملاعبته امرأته، فانّهن حق؛ هر لهو و بازى از مؤمن باطل است مگر در سه مورد: 1- در تربيت اسب (و اسب دوانى) 2- تيراندازى از كمانش (و مسابقه تيراندازى) 3- شوخى و بازى با همسرش، اين سه مورد حق (و روا) است.»
و امامان معصوم نيز تيراندازى مى‏كردند، و مهارت خاصى داشتند از جمله جريان مسابقه تيراندازى امام باقر(ع) است كه نقل شده هشام بن عبدالملك تصميم گرفت مسابقه تيراندازى ترتيب داده امام را در آن مسابقه شركت بدهد تا بلكه به واسطه شكست در مسابقه امام باقر(ع) در نظر مردم كوچك جلوه كند! به همين جهت پيش از ورود امام به قصر خلافت، عده‏اى از درباريان را واداشت نشانه‏اى نصب كرده مشغول تيراندازى شوند. امام باقر(ع) وارد مجلس شد و اندكى نشست ناگهان هشام رو به امام كرد و چنين گفت: آيا مايليد در مسابقه تيراندازى شركت نماييد؟ حضرت فرمود: من ديگر پير شده‏ام وقت تيراندازيم گذشته است، مرا معذور دار، هشام اصرار و پافشارى كرد و امام را سوگند داده و همزمان، به يكى از بزرگان بنى اميّه اشاره كرد كه تير و كمان را به آن حضرت بدهد. امام دست برد و كمان را گرفت و تيرى در چلّه كمان نهاد و نشانه‏گيرى كرد و تير را درست به قلب هدف زد، آنگاه تير دوم را به كمان گذاشت و رها كرد و اين بار تير در چوبه تير قبلى نشست و آن را شكافت، تير سوم نيز به تير دوم اصابت كرد و به همين ترتيب نه تير پرتاب نمود كه هر كدام به چوبه تير قبلى خورد!
هشام بى اختيار گفت: آفرين برتو اى اباجعفر! تو سرآمد تيراندازان عرب و عجم هستى، چگونه مى‏گفتى پير شده‏ام؟… حضرت فرمود: مى‏دانى اهل مدينه به تيراندازى عادت دارند، من نيز در ايام جوانى مدّتى به اين كار سرگرم بودم ولى بعد آن را رها كردم، امروز چون تو اصرار كردى ناگزير پذيرفتم.(23) 3- شنا
يكى ديگر از سرگرمى‏هايى كه در روايات به آن سفارش شده شنا است، پيامبر اكرم(ص) فرمود: «خير لهو المؤمن من السّباحة، و خير لهو المرأة المفزل؛(24) بهترين لهو و بازى مؤمن شنا كردن است و بهترين لهو و بازى زن (مؤمنه) بافندگى است.» 4- گردش در صحرا و باغات
نمونه ديگر از تفريحات سالم گردش در صحرا، باغات، مزارع كشاورزى و كلّاً در فضاى سبز است. گردش در چنان محيطى غم انسان را مى‏زدايد، شاعر عرب با استفاده از روايات اين جمله را گفته:
ثلاثة يذهبن عن قلب الحزن‏

والماء و الخضرا و الوجه الحسن‏
سه چيز(غم را) از قلب محزون مى‏برد، آب (و دريا) فضاى سبز و صورت (نورانى) و نيكو.
اين بخش نيز هم مورد سفارش معصومان قرار گرفته و هم عملاً خود حضرات از چنين تفريحى استفاده مى‏بردند از جمله:
1- عمرو بن حريث مى‏گويد: به محضر امام صادق(ع) شرفياب شده و او را در منزل برادرش عبداللّه پيدا كردم. عرض كردم: «جعلت فداك ما حوّلك الى هذا المنزل فقال طلب النّزهة؛(25) فدايت بشوم چه باعث شد به اين جا آمديد؟ فرمود: براى تفريح نمودن.»
2- ابراهيم بن ابى محمود روايت مى‏كند. حضرت امام رضا(ع) در جمعى از ما پرسيد؟ چه نوع خورشتى بهتر و پراستفاده‏تر است؟ جمعى گفتند: گوشت و بعضى گفتند: روغن زيتون و بعضى ديگر گفتند: روغن بهتر است، فقال (ع): لابل الملح لقد خرجنا الى النّزهة لنا و نسى الغلمان الملح فما انتفعنا شى‏ءٌ حتّى انصرفنا؛(26) پس حضرت فرمود: نه (هيچ از آنچه گفته شد نيست) بلكه نمك (مفيدترين است) براى اين كه روزى ما(با جمعى) براى تفريح و سياحت(از شهر) خارج شديم و غلامان نمك را فراموش كردند: پس از چيزى (كه از خوردنى‏ها همراه داشتيم) بهره نبرديم و استفاده نكرديم تا آنكه (همانطور) برگشتيم.»
ابن سكيت مى‏گويد: «خرجنا نتنزّه اذا خرجوا الى البساتين؛ خارج شديم براى تفريح، وقتى گفته مى‏شود كه براى (ديدن) باغات و بوستان خارج شوند.(27)
موارد فوق و غير آن نشان مى‏دهد كه يكى از موارد تفريح (و شايد بهترين مورد) رفتن به باغات و فضاى سبز اطراف شهر است، منتهى حدود شرعى مراعات شود و از كارهاى خلاف شرع پرهيز شود. امام رضا(ع) مى‏فرمايد: «از لذائذ دنيا نصيبى براى (كاميابى) خويش قرار دهيد و تمنّيات دل را از راه‏هاى مشروع و حلال برآوريد و (مراقبت كنيد كه) مردانگى و عزتتان آسيب نبيند و دچار اسراف نشويد و با اين تفريحات سالم به زندگى دنيا مدد رسانيد.(28) 5 – مزاح و شوخى با برادران دينى‏
از ديگر تفريحات كه مجاز شمرده شده شوخى و مزاحهايى است كه از نزاكت خارج نباشد. و مرز شخصيّت انسان را نيز نشكند و همين طور حدود شرعى در آن مراعات شود.
در روايت آمده كه: «كان يمزح و لايقول الّا حقّاً؛(29) رسول خدا(ص) مزاح مى‏كرد و غير از حق نمى‏گفت.»
و نمونه‏هايى از مزاح آن حضرت در تاريخ نقل شده است: از جمله روزى به يك زنى از طايفه اشجع فرمود: پيرزنها به بهشت وارد نمى‏شوند، زن به گريه افتاد بلال حبشى علّت گريه را پرسيد بعد از اين كه متوجه شد نزد رسول خدا(ص) رفت، حضرت فرمود: سياه‏ها هم به بهشت راه ندارند او هم شروع كرد به گريه، هر دوى آن‏ها را عبّاس عموى پيغمبر ديدار كرد و مسأله را به عرض پيامبر اكرم(ص) رساند، حضرت فرمود: پيرمردها هم به بهشت راه ندارند، او نيز ناراحت شد، سپس حضرت همه آنها را احضار كرد و فرمود: اهل بهشت همه جوان و بى مو و آراسته‏اند و اضافه نمود كه: «انّهم يدخلون الجنّة شبّاناً منورّين؛(30) آن‏ها به صورت جوان و نورانى وارد بهشت مى‏شوند.» و همين طور بلال نيز گاهى شوخى و مزاح مى‏كرد.
و خود پيامبر اكرم(ص) نيز فرمود: «انّى لامزح ولااقول الّا حقّا؛(31) من شوخى مى‏كنم و جز واقع و حق نمى‏گويم.»
در جاى ديگر فرمود: «المؤمن دعبٌ لعبٌ والمنافق قطب غضب؛(32) مؤمن مزاح كننده و بازى كن است منافق ترش رو و خشمگين است.»
امامان معصوم نيز به اين مسئله سفارش نموده‏اند، و خود نيز گاهى مزاح مى‏فرمودند:
يونس شيبانى مى‏گويد، امام صادق از من پرسيد: «كيف مداعبة بعضكم بعضاً قلت قليلاً، قال: هلّا تفعلوا فانّ المداعبة من حسن الخلق و انّك لتدخل بها السّرور على اخيك و لقد كان النّبى يداعب الرّجل يريد ان يسرّه؛(33) چگونه است شوخى و مزاح شما با (برادران دينى و) ديگران، گفتم: خيلى كم. فرمود: چرا(در اين كار سستى و كم كارى مى‏كنيد و) انجام نمى‏دهيد. براستى شوخى و مزاح از شاخه‏هاى حُسن خلق است و تو با اين عمل شادى در قلب برادر(دينى) خود وارد كنى. رسول خدا(ص) اين گونه بود كه هرگاه مردى را مى‏خواست خوشحال كند با او شوخى مى‏كرد.» 6- تفريح در خانواده و با خانواده‏
نوعى ديگر از تفريحات سالم، تفريحاتى است كه در منزل با اهل و عيال، و با همراه آنها به مسافرت رفتن و به بيرون از شهر رفتن انجام مى‏گيرد، اين بخش در سه قسمت بيان مى‏شود. الف: همراه با خانواده در خارج از شهر و باغات‏
رفتن به تفريح گاهها هميشه مجرّدى و همراه رفقا و دوستان نبايد باشد، گاه لازم است خانواده را از اين تفريحات بهره‏مند سازيم، چنان كه معصومان ما اين گونه بودند، اگر گاهى همراه دوستان و رفقاى خويش به تفريح مى‏رفتند زمانى نيز دست زن و بچه را گرفته به خارج از شهر براى تفريح مى‏رفتند.
ابى بصير از امام صادق(ع) روايت مى‏كند، كه رسول خدا(ص) روزى به در خانه فاطمه(س) آمد و او را سوار الاغ كرده و به على و حسن و حسين (عليهم السلام)هم دستور داد كه از شهر مدينه همراه او خارج شوند هنگامى كه از ديوارهاى شهر فاصله گرفتند سر دو راهى رسيدند رسول خدا(ص) دست راست را انتخاب كرد تا رسيدند به محلى كه در آنجا درخت خرمايى وجود داشت رسول خدا(ص) گوسفندى خريد كه در يكى از گوش‏هايش نقطه‏هاى سفيد داشت و دستور داد آن را ذبح نمودند و آن را پختند.(34) ب: شوخى و بازى با همسر
مورد ديگر از تفريح سالم كه بايد به آن توجّهى جدّى شود، و مناصب و مقامهاى علمى و سياسى و…مانع آن نگردد توجّه ويژه به همسران و شوخى و تفريح با آنهاست.
در روايت متعددى به اين امر اشاره شده است كه نشان دهنده اهميت آن است از جمله:

1- رسول خدا(ص) فرمود: هر لهوى از مؤمن باطل است مگر در سه مورد، تأديب و تربيت اسب (سواركارى) تيراندازى «و ملاعبته امرأته؛ و بازى كردن مؤمن با همسرش، اين موارد حقّند.»(35)
2- همان حضرت فرمود: «كل شى‏ءٍ ليس من ذكر اللّه لهوٌ و لعبٌ الا ان يكون اربعةً: ملاعبة الرّجل امرأته…؛(36) هر چيزى غير از ياد خدا لهو و بازى است، جز چهار چيز (كه تفريح سالم شمرده مى‏شود) شوخى و بازى مرد با همسرش، تربيت اسب، تيراندازى، و ياد دادن شنا».
3- امام باقر(ع) فرمود: «لهو المؤمن فى ثلاثة اشياء: التّمتّع بالنساء…؛ لهو و تفريح مؤمن در سه چيز است بهره ورى و لذّت بردن از زنان، شوخى با برادران (دينى) و نماز شب.»(37) ج: بازى با كودكان‏
از جمله تفريحاتى كه هم براى خود انسان مفيد است و هم كودكان، بازى با كودكان و به بازى گرفتن آن‏هاست پيامبر اكرم(ص) فرمود: «من كان عنده صبىّ فليصاب له؛(38) هر كس كودكى نزد اوست پس بايد با او كودكانه رفتار كند.»
چون كه با كودك سرو كارت فتاد

پس زبان كودكى بايد گشاد

حتّى شخص پيامبر اكرم(ص) با آن همه عظمت با كودكان بازى مى‏كرد، جابربن عبداللّه گويد: «دخلت على النّبىّ(ص) و الحسين و الحسن على ظهره و هو يحبثو لهما و يقول نعم الجمل جملكما و نعم العدلان انتما؛(39) بر رسول خدا وارد شدم در حالى كه حسن و حسين سوار پشت رسول اللّه بودند وى پشت خود را خم كرده بود(مانند حالت ركوع) براى آن دو مى‏فرمود: بهترين شتر، شتر شما است و بهترين سواره شما هستيد.»(40) و عمربن خطاب مى‏گويد: حسن وحسين را بر دوش رسول خدا(ص) ديدم، گفتم چه اسب خوبى داريد؟ رسول خدا(ص) فرمود: «چه سواران خوبى هستند آن دو». 7- نماز شب و ارتباط با خدا
از مهمترين موارد تفريح سالم كه نشاط درونى عميق و انبساط روحى پايدار در انسان ايجاد مى‏كند دعا و مناجات و ارتباط با خداى متعال است. او كه قدرت و علم و كرم بى‏نهايت دارد، كه هر كس به درياى رحمت و ياد او وصل شود انبساط روحى گسترده‏اى پيدا مى‏كند، در بين ارتباطات با خدا نماز شب از جايگاه و منزلت خاصى برخوردار است.
در روايت پيش گفته از حضرت باقر(ع) چنين مى‏خوانيم: «لهو المؤمن فى ثلاثة اشياء…و الصّلوة بالليل؛ لهو و تفريح مؤمن در سه چيز است، بهره‏ورى از زنان، شوخى با برادران و خواندن نماز شب.»
راز اين كه نماز شب باعث نشاط درونى مى‏شود، يكى اين است كه خدا نماز شب خوان‏ها را دوست مى‏دارد و با بشاشت و نشاط و بشارت با آنها برخورد مى‏كند، رسول خدا(ص) فرمود: «ثلاثة يحبّهم اللّه و يضحك اليهم و يستبشرون بهم… و الّذى له امرأة حسناء و فراشٌ لهن حسن فيقوم من الليل فبذر شهوته فيذكرنى و يناجينى ولوشاء رقد؛ سه گروه را خداوند دوست مى‏دارد و با آنها با خنده (و نشاط) برخورد نموده آنها را (به بهشت) بشارت مى‏دهد… و كسى كه براى او زن زيبايى است و بستر نرم و (گرم و) و نيكو دارد (با اين حال) پس شب بر مى‏خيزد و شهوت خويش را رها نموده مرا ياد نموده و با من مناجات مى‏كند و (با اين كه) اگر مى‏خواست مى‏توانست بخوابد.»(41)
و نكته ديگر اين كه نماز شب باعث صحّت و سلامتى انسان مى‏شود، و اين خود در شادى و نشاط انسان نقش دارد، على(ع) فرمود: «قيام الليل مصحّة للبدن و مرضاةٌ للرّبّ عزّ و جلّ و تعرّض للرّحمة و تمسّك باخلاق النبييّن؛(42) برخاستن در شب (براى نماز) باعث سلامتى بدن، خشنودى پروردگار عزيز و جليل، در معرض رحمت الهى قرار گرفتن و (باعث) چنگ زدن به اخلاق انبياء مى‏شود.»
تذكّر اين نكته ضرورى است آنچه مورد اشاره قرار گرفت نمونه‏هايى از تفريحات سالم بود كه در منابع دينى آمده و گرنه تفريحات سالم منحصر به اين موارد نيست هر قوم و ملّتى متناسب با فرهنگ خويش از ورزشها و تفريحاتى برخوردارند، كه اگر خلاف دستورات شرعى نباشند، و گناهى در آن انجام نگيرد مورد تأييد اسلام نيز مى‏باشد. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1- ر ك تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازى، دارالكتب الاسلاميّه، ج 9، ص 334 ؛ شعارهاى فضيلت، محمد باقر مدرس، انتشارات سوره، اول 1374، ج 4، ص 231 با تغيير و اضافات. 2- يرتع يعنى علف خوارى از گياهان صحرايى و شيره درختان، و به معناى فراوان خوردن نيز آمده، تفسير نمونه، همان، ص 330، و ستاره‏هاى فضيلت، همان ص 231. 3- سوره يوسف، آيه 12. 4- سوره آل عمران، آيه 137، سوره انعام، آيه 11، سوره نمل، آيه 36. 5- سوره سبأ، آيه 17 – 18. 6- سوره شعراء، آيه 7. 7- سوره سجده، آيه 27. 8- سوره بقره، آيه 164. 9- تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازى، دارالكتب الاسلاميه، 1370، ج 9، ص 336. 10- نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتى، ص 724، حكمت 390. 11- تفسير نمونه، ص 334، ستاره‏هاى فضيلت، همان، ص 232. 12- بحار، ج 78، ص 346، حديث 6. 13- محمدى رى شهرى، ميزان الحكمه، بيروت، دارالحديث، دوّم، 1419، ج 3، ص 1290 روايت 8457. 14- همان، روايت 8456. 15- همان، روايت 8451. 16- همان، 8452. 17- همان، ص 1290، حديث 8448. 18- شيخ عباس قمى، سفينة البحار، ص 596، به نقل از تفسير نمونه، ج 9، ص 335. 19- سفينة البحار، ج 1، ص 596. 20- حرّ عاملى، وسائل الشيعه، داراحياء التراث العربى، ج 2، ص‏517. 21- همان، ج 13، ص 346. 22- شيخ طوسى، مبسوط، بحث سبق و رمايه، به نقل از ستاره‏هاى فضيلت، همان، ص 245 – 246. 23- ميزان الحكمه، همان، ج 7، ص 2804، روايت 18368. 24- محمد بن جرير بن رستم الطبرى، دلائل الامة، نجف، منشورات المطبعة الحيدريّه، 1383ه.ق، ص 105 و ر ك سيره پيشوايان، مهدى پيشوايى، ص 340 – 341. 25- ميزان الحكمه، همان، ج 7، ص 2804. 26- اصول كافى، محمد بن يعقوب كلينى، ج 3، ص 36. 27- شيخ عباس قمى، سفينة البحار، ج 2، ص 584. 28- ستاره‏هاى فضيلت، همان، ج 4، ص 24. 29- بحار، ج 78، ص 346 «اجعلوا لانفسكم حظّا من الدّنيا باعطاءها ماتشتهى من الحلال و مالا ثلم المروة و الاسرف فيه و استعينوا بذلك على لهو الدّنيا.» 30- بحارالانوار، ج 16، ص 294. 31- همان، ص 294، حديث 95. 32- همان، ج 16، ص 296. 33- همان، ج 77، ص 153. 34- همان، ج 16، ص 298؛اصول كافى، ج 2، ص 662. 35- بحارالانوار، ج 76، ص 192، حديث 13 با تلخيص. 36- ميزان الحكمه، همان، ج 7، ص 2804 و روايت 18368. 37- همان، روايت 18370. 38- همان، روايت 18367. 39- وسايل، همان، ج 15، ص 203. 40- بحارالانوار، همان، ج‏43، ص 285. 41- الدّر المنثور، ج 2، ص 383، به نقل از ميزان الحكمه، همان، ج‏4، ص 1654 روايت، 10755. 42- همان، روايت 10759.

بايسته‏هاى خدمتگزارى به خلق خدا

شماره 297 - شهریور 1385

مقدمه
قرآن كريم و ائمه معصومان براى خدمت شايسته به بندگان خدا، شرايط و بايدهايى را در نظر گرفته‏اند كه عمل به آنها توسط كارگزاران نظام اسلامى و مردم خدمتگزار، مى‏تواند به خدمتى شايسته و مطلوب الهى و خدمتى كارآمد در مسير حل معضلات جامعه اسلامى بينجامد.

الف: انگيزه خدمت گزارى

1) خدمت خالصانه، نه سودمدارانه
خدمتگزارى از توصيه‏هاى هر نظام ادارى به كاركنانش است. با اين تفاوت كه اكثر نظامها از خدمتگزارى اهدافى سودمدارانه در مسير منافع و قدرت خود دارند و خدمت ابزار استعمار مدرن است. بنابراين هرگاه منافع حاكمان در خطر باشد، از خدمت چشم مى‏پوشند و همه چيز را فداى بقاى قدرت مى‏كنند، اين نوع خدمت همواره در لايه رويى و امور دنيايى متوقف مى‏شود و چون نوعى رياكارى است به لايه‏هاى زيرين تعاملات اجتماعى و نيز لايه‏هاى اصلى (امور معنوى و دينى) نفوذ نمى‏كند، اما در انديشه قرآنى خدمت با انگيزه الهى و خالصانه صورت مى‏گيرد «اى رسول ؛نزديك است كه اگر امتت به قرآن ايمان نياورند، جان خود را از شدت حزن و تأسف بر آنان هلاك سازى»(1)و «همانا رسولى از جنس شما براى هدايت خلق آمده كه از شدت محبت و نوع پرورى، فقر و پريشانى و جهل و فلاكت شما بر او سخت مى‏آيد و بر آسايش و نجات شما بسيار حريص و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است».(2)
با اين ديدگاه آنچه مهم است الهى بودن خدمت است به حجم و گستره آن، لذا گاهى يك نگاه مى‏تواند عبادت شمرده شود. امام سجاد (ع) فرمود: «نظر المؤمن فى وجه اخيه المؤمن للمودّة و المحبّة عبادة ؛(3) نگاه مؤمن به صورت برادر مؤمنش از روى دوستى و محبت عبادت است.» و آنگاه كه به رسول خدا گفتند: دو مرد بنى اسرائيلى هستند يكى نماز واجب را مى‏خواند و سپس مى‏نشيند و خوبى‏ها را به مردم ياد مى‏دهد و ديگرى روز را روزه مى‏گيرد و شب را عبادت مى‏كند، رسول خدا فرمود: برترى اولى بر دومى مثل برترى من بر كمترين شماست.(4) در اين سخن رسول خدا ارزش خدمت دينى و معنوى را بسيار فراتر از عبادت صرف مى‏داند. قرآن كريم بارها خدمت ريا كارانه را نكوهش مى‏كند و بر خدمت الهى، موحّدانه و خالصانه تأكيد مى‏ورزد.
«والّذين ينفقون اموالهم رئاء الناس و لا يؤمنون بالله و لاباليوم الاخر… ؛(5) و كسانى كه اموالشان را براى نشان دادن به مردم انفاق مى‏كنند و به خدا و روز پسين ايمان نمى‏آورند.»
مثال آنچه در اين زندگى دنيا مصرف (انفاق) مى‏كنند، مانند مثال بادى است كه در آن سوزندگى است كه بر كشتزار گروهى كه بر خودشان ستم كرده‏اند بوزد و آن را نابود سازد و خدا به آنان ستم نكرده و ليكن برخود ستم كرده‏اند.(6) بر اين اساس هرچند ممكن است كارگزارى تمام عمر خود را هم به مردم خدمت كند، اما چون انگيزه الهى در كارش نبوده، گويى به كشتزارى كه يك عمر برايش صرف كرده، آتش انداخته و همه را خود از بين برده است.
تفسير اين آيه را در اين كلام امام زين العابدين (ع) بجوييم كه فرمود: حق صدقه و زكاتى كه مى‏دهى اين است كه بدانى آن (پس اندازى نزد پروردگارت) و امانتى است كه شاهد نمى‏خواهد.(7) 2) بى چشم داشت بودن
وقتى كارگزاران اسلامى هدفشان از خدمت كسب رضايت الهى باشد، مسلم است كه از مردم انتظارى نخواهند داشت. مراجعه به آيات قرآن كريم نشان مى‏دهد هيچ كدام از پيامبران در مقابل خدمات گسترده دينى و معنوى خود اجرى از كسى نخواسته‏اند و تنها چشم داشت آنان از خدا بوده است. تنها از رسول اكرم (ص) در 8 آيه قرآن اجر نخواستن نقل شده است،(8) مانند «قل لا اسئلكم عليه اجراً ان هو الاذكرى للعالمين».(9)
3) قدرت طلب نبودن و شايسته‏سالارى در خدمتگزارى
اگر انگيزه از حكومت، مديريت و كارگزارى الهى باشد، مسابقه و پيشى گرفتن در كسب مقامها هم براى كسب محبوبيت الهى بيشتر و مغفرت الهى خواهد بود. «و خدا و فرستاده را اطاعت كنيد باشد كه شما مشمول رحمت شويد و بر همديگر پيشى بگيريد به سوى آمرزش از پروردگارتان و بهشتى كه پهنه آن آسمانها و زمين است.»(10) بنابراين هدف كارگزاران كسب رضاى الهى از طريق خدمت است پس اگر كسى را بشناسد كه بهتر از آنها بتواند خدمت رسانى كند، بايد اين مقام را به او بسپارد. رسول خدا فرمود: «هر كس عهده دار فردى از مسلمانان شود در حالى كه مى‏داند از او سزاوارتر و آگاه‏تر به قرآن و نسبت پيامبر هست، اين كار را به او نسپارد، به يقين به خدا و رسول خيانت كرده است.»(11)
اين سخن از مقام معظم رهبرى هم قابل توجه است: خصوصيت ديگر هم مخصوص من و شماست، يعنى مايى كه به خاطر مسئوليت هامان حوزه اقتدارى داريم، چه كوچك چه بزرگ، اين مضمون آيه‏اى است كه تلاوت كردم، «تلك الدار الآخرة نجعلها للذين لا يريدون علواً فى الارض و لافساداً ؛دنبال استعلا و سلطه جويى و برترى جويى بر مردم نباشيم. اين كار سخت است. اما ممكن و لازم است، سلطه جويى آفتى است كه قدرت مداران عالم را هميشه تهديد كرده و بسيارى را لغزانده است. ما كه قوى‏تر از آنها نيستيم، بايد مواظب و مراقب باشيم تا نلغزيم. از امير المؤمنين (ع) نقل شده است كه فرمود:…اين آيه اصلاً براى قدرت‏مندان و ولات و مسئولان است. از رؤساى سطح بالا گرفته تا مديريت‏هاى ميانى و تا هر كجا كه حوزه اقتدارى وجود دارد. بعضى تصور مى‏كنند قدرت يا ثروت ذاتاً شرّ است، در حالى كه اين طور نيست… ما از اين قدرت چگونه استفاده مى‏كنيم اگر استفاده خوب كرديم، خير است.اگر در خدمت مردم قرار داديم، خير است. اگر در خدمت ترويج اخلاق و معنويت و صلاح و رستگارى انسانها قرار داديم، خير است».(12)

شماره 296 - مرداد 1385

##تهيه و تدوين: حجةالاسلام و المسلمين محمد رضا مصطفى پور## تذكر:
مقاله‏اى كه در پيش رو داريد در موضوع سيره پيامبر اعظم(ص) در دعوت به سوى حق است كه با مطالعه آن دريافت مى‏شود، بر خلاف پندار مغرضان، پيشرفت اسلام و موفقيت آن حضرت در گرو منطق قوى است نه چيز ديگر: بنابراين، آنان كه مى‏گويند رمز پيشرفت اسلام شمشير و خشونت بوده، سخنى بى اساس و پندارى غرض ورزانه است. حال خواننده محترم را به مطالعه و دقت در محتواى آن فرا مى‏خوانيم.

خداى سبحان در قرآن كريم پيامبر اكرم(ص) را با ويژگى هايى معرفى كرده و فرموده است «انا ارسلناك شاهداً و مبشراً و نذيراً و داعياً الى اللّه باذنه و سراجاً منيراً»(1) اى پيامبر، تو را فرستاده‏ايم كه گواه و نويد دهنده و هشدار دهنده و باذن پروردگار دعوت كننده مردم به سوى خدا و چراغ نوربخش براى امت باشى.
با توجه به اين آيه يكى از وظائف پيامبر بزرگوار اسلام دعوت مردم به سوى خداست، دعوت مردم به سوى خدا ابزار مى‏طلبد، ابزارى كه خداى سبحان براى دعوت معرفى كرده است سه تا است: حكمت، موعظه حسنه، جدال احسن «ادع الى سبيل ربك بالحكمة و الموعظة الحسنه و جادلهم بالتى هى احسن»(2) با حكمت و اندرز نيكو مردم را به سوى پروردگارت دعوت نما و با آن‏ها به طريقى كه نيكوتر است استدلال و مناظره كن.
با استفاده از اين آيه نخستين گام براى دعوت مردم به سوى خدا استفاده از حكمت و منطق صحيح و استدلال‏هاى حساب شده است، و چون رسالت پيامبر اسلام(ص) بيدارى افكار و انديشه‏ها و شكوفايى گنجينه‏هاى عقلانى است بهترين روش براى تحقق اين هدف استفاده از منطق و استدلال و برهان است.
دومين گام براى دعوت استفاده كردن از موعظه حسنه و اندرز نيكوست كه به منظور تأثير گذارى بر عواطف از آن بهره‏بردارى مى‏شود، موعظه زمانى اثر عميق خود را مى‏بخشد كه «حسنه» بوده و به صورت زيبايى اجرا گردد. زيرا اگر دعوت با تحقير طرف مقابل و حس برترى‏جويى و همراه با خشونت و مانند آن باشد نه تنها اثر مثبت ندارد بلكه به عكس آثار و پى‏آمدهاى منفى خواهد داشت.
سومين گام براى دعوت به سوى خدا مناظره و جدال احسن است يعنى مناظره‏اى كه با حق و عدالت و درستى و امانت و صدق و راستى باشد و باطل در آن راه پيدا نكند.
از آن جايى كه خداى سبحان داراى حجّت بالغه(3) است، رسالت پيامبرى كه از طرف خدا فرستاده شده بايد همراه با استدلال بالغ باشد كه در نتيجه امت او نيز از محبت بالغه برخوردار باشد.
چون محور رسالت پيامبران ابلاغ حجت و تماميت دليل است، از اين رو خداوند رسول اكرم(ص) را به احتجاج‏هاى متعدد مأنوس نمود كه گاهى با حكمت و برهان عقلى و گاهى با موعظه و خطابه و گاهى با جدال احسن. محاوره و احتجاج مى‏كرد فرق جدال احسن و برهان آن است كه اگر مقدمات استدلال از جنبه حق و معقول بودن، مورد استفاده قرار بگيرد آن استدلال برهان نام دارد و اگر از جنبه حق و مقبول و مسلم بودن مورد استشهاد قرار گيرد جدال احسن است.
دعوت به خدا با استفاده از حكمت و موعظه حسنه و جدال احسن، دعوت همراه با بصيرت است، از اين رو خداى سبحان به آن حضرت فرمود: «قل هذه سبيلى ادعوا الى اللّه على بصيرة انا و من اتبعنى؛(4) بگو! اى پيامبر(ص) راه و رسم من چنين است كه خود و پيروانم با بصيرت، همه را به سوى خدا مى‏خوانيم.»
در واقع پيامبر اسلام(ص) به امر خدا، آئين و روش خود را مشخص مى‏كند كه همه مردم را از روى آگاهى و بصيرت به سوى اين طريق دعوت كند. پيروان آن حضرت نيز بايد با آگاهى و بصيرت مردم را به سوى آئين الهى دعوت كنند.
بنابراين با توجه به اين آيه: هر مسلمان كه پيرو پيامبر(ص) است بايد با سخن و عملش ديگران را به راه اللّه دعوت كند. برهان و دعوت به توحيد
يكى از راه‏هايى كه براى دعوت مردم به توحيد از آن استفاده مى‏شود، برهان است البته برهان در اصطلاح قرآن با آن چه اصطلاح منطقى است از جهت مصداق وسيع‏تر است، گرچه در اصل مفيد علم بودن با مفهوم جامع آن تفاوتى ندارد.
در اصطلاح منطق برهان عبارت از دليل عقلى است كه از مقدّمات يقينى تأليف يافته و نتيجه مى‏دهد كه به آن قياس واجد شرائط مى‏گويند ولى علم شهودى، معجزه و جدال احسن، هيچ يك در منطق مطرح نمى‏گردد، در قرآن به عنوان برهان مطرح است.زيرا هر يك از آن‏ها، هم در خود باصر و روشن است و هم سبب روشن شدن مطلبى است كه بر آن دليل اقامه شده است. اطلاق برهان بر علم شهودى مانند: «لولا ان را برهان ربّه»(5) اگر او برهان ربّ را با علم شهودى نمى‏ديد و اطلاق بر معجزه مانند: «فذانك برهانان من ربّك»(6) آن دو معجزه يعنى مار شدن عصا و دست روشن دو برهانى هستند از طرف پروردگار تو.
قرآن كريم آن جا كه بر خداشناسى و توحيد تام برهان اقامه مى‏كند، گاهى طريق عقلى را ارائه مى‏دهد، زمانى با جدال احسن به آن مى‏پردازد و گاهى با سير درونى يعنى شهود و فطرت آن را بيان مى‏كند. در برهان عقلى بر معقوليت آن تكيه دارد و در جدال احسن بر مقبوليت آن اصرار مى‏ورزد و در شهود، بر صفا و پاك بودن دل از هوا و هوس تأكيد مى‏كند.
از باب مثال خدا به پيامبر(ص) مى‏فرمايد كه در برابر مشركان بر صحت شرك برهان طلب كند: «ءاله مع اللّه قل هاتوا برهانكم ان كنتم صادقين.»(7) آيا شما معتقديد كه معبودى با خداست به آن‏ها بگو اگرچنين اعتقادى داريد دليل و برهانتان را بياوريد اگر راست مى‏گوييد.
برهان در اين آيه به معناى قرآنى است يعنى فقط برهان عقلى از آن‏ها طلب نمى‏كند كه مشركان بايد ادعاى خود را با دليل عقلى مبرهن كنند بلكه اين برهان اعم از برهان شهودى يا عقلى يا نقل قطعى است.

شماره 295 - تیر 1385

مقدمه‏
در هر عصر و نسلى، پرتو مشعشع ستارگانى از تبار خورشيديان، هدايتگر گمرهانى مى‏شود و قلم شيوا و زبان مرهم گونه‏شان، غبار جهل و غفلت را از چهره آنان مى‏زدايد و شهادتشان، خون تازه‏اى را در رگهاى انسانها به جريان مى‏اندازد. شهيد بهشتى يكى از اين ستاره‏هاى فروزان و درخشان در عصر حاضر بود كه يادآورى مظلوميت و عروج ملكوتى آن عالم فرزانه، فقيه روشن‏بين، ناخودآگاه بزرگى و عظمت او را بر زبانها جاري مى‏كند.
به مناسبت بيست و پنجمين سالگرد عروج ملكوتى آن شهيد مظلوم، در اين نوشتار برآنيم گوشه‏هايى از زندگى سراسر درس‏آموز آن عزيز از دست رفته را به طور گذرا به رشته تحرير درآوريم. دوران كودكى‏
آيت اللّه شهيد دكتر سيد محمد حسينى بهشتى از دوران كودكى‏اش چنين مى‏گويد: «من محمد حسينى بهشتى كه گاهى به اشتباه محمدحسين بهشتى مى‏نويسند، نام اولم محمد و نام خانوادگى، تركيبى است از حسينى بهشتى. در دوم آبان 1307 هجرى شمسى در شهر اصفهان در محله «لومبان» (محله چهارسوق) متولد شدم. منطقه زندگى ما از مناطق بسيار قديمى شهر است. خانواده‏ام يك خانواده روحانى است. پدرم روحانى بود».(1)
پدرش يكى روحانيون اصفهان و امام جماعت مسجد «لومبان» بود كه هفته‏اى يك روز جهت تبليغ دين و رفع مشكلات مردم و اقامه نمازجماعت به روستا مى‏رفت و تا سال 1341 در قيد حيات بود. پدر بزرگ مادريش «حاج ميرمحمد صادق مدرس خاتون‏آبادى» از مراجع و مجتهدين بنام زمان بود. تحصيلات‏
تحصيلات وى اغلب در دو رشته در كنار هم و در عرض هم بود و اين امر مانع پيشرفت عالى و اوج او در هر دو رشته نبود، به گونه‏اى كه در مواردى موجب برانگيختن حس شگفتى اساتيد مى‏شد.
شهيد درباره تحصيلاتش مى‏گويد: «تحصيلاتم را در يك مكتب خانه در سن چهار سالگى آغاز كردم. خيلى سريع خواندن و نوشتن و خواندن قرآن را فرا گرفتم و در جمع خانواده به عنوان يك نوجوان تيزهوش شناخته شدم در دبستان دولتى «ثروت» در كلاس چهارم پذيرفته شدم و تحصيلات دبستانى را در همان جا به پايان رساندم. در آن سال در امتحان ششم ابتدائى شهر، نفر دوم شدم و از آنجا به دبيرستان «سعدى» رفتم».(2)
شهيد بهشتى درباره چگونگى ورودش به حوزه علميه مى‏گويد: «اوايل سال دوم (دبيرستان) بود كه حوادث شهريور 20 پيش آمد. با حوادث 20 شهريور علاقه و شورى در نوجوانها براى يادگيرى معارف اسلامى به وجود آمده بود. دبيرستان سعدى هم نزديك بازار و ميدان امام كنونى قرار داشت. جايى كه مدارس بزرگ طلاب (مدرسه صدر، جده) نيز همانجا است. اين سبب شد كه با بعضى از نوجوانها كه درسهاى اسلامى نيز مى‏خواندند، آشنا شوم. علاوه بر اين كه در يك خانواده روحانى بودم و در خانواده خود ما هم طلاب فاضل جوانى بودند اينها بيشتر در من شوق به وجود مى‏آورد كه تحصيلات را نيمه‏كاره رها كنم و بروم طلبه شوم و به اين ترتيب در سال 1321 تحصيلات دبيرستانى را رها و به مدرسه صدر اصفهان رفتم.»(3)
شهيد بهشتى، دروس دينى را با فعاليت و پشتكار فوق‏العاده‏اى ادامه داد. با استفاده از استعدادهاى درخشانى كه خداوند در نهادش به وديعت گذارده بود، توانست در فاصله كمتر از پنج سال به فراگيرى دروس ده‏ساله طلبه‏هاى عادى بپردازد.
در طول مدتى كه در اصفهان بود، ادبيات عرب را كاملاً فرا گرفت و به فقه و اصول و رسائل و مكاسب پرداخت و اين در آن عصر، همانند امروز براى اساتيدش شگفت‏انگيز بود. طلاب همدوره‏اى او نمى‏توانستند با او همراه شوند و پا به پاى وى به پيش روند. از اين‏رو، اغلب دروس او به صورت فردى، با مطالعه قبلى و با پيشروى بى‏سابقه بود.
هوشيارى او در صرفه‏جويى از وقت خويش، عامل ديگرى براى پيشرفت وى بود؛ آن چنان كه در سال 1325 با وجود سكونت در اصفهان و داشتن خانه پدري، چنان مناسب ديد كه در مدرسه صدر حجره‏اى كوچك انتخاب كند و شبانه‏روز در مدرسه سرگرم تحصيل و سازندگى خويش باشد.
شهيد بهشتى تا سال 1325 در حوزه علميه اصفهان مشغول تحصيل بود و در اواخر همان سال جهت ادامه تحصيل به حوزه علميه قم عزيمت كرد. حدود شش ماه در قم بقيه دروس سطح، مكاسب و كفايه را نزد آيت اللّه شيخ مرتضى حائرى (ره) تكميل كرد. وى درباره ادامه تحصيلات حوزوى مى‏گويد: «اول 1326 درس خارج را شروع كردم. درس خارج فقه و اصول را نزد استاد عزيزمان آيت اللّه محقق داماد(ره) مى‏رفتم و همچنين درس استاد و مربى بزرگوارم و رهبرمان امام خمينى و بعد درس آيت اللّه بروجردى(ره)، مقدارى درس آيت اللّه سيد محمدتقى خوانسارى(ره) و مقدار خيلى كم هم درس آيت اللّه حجت كوه كمره‏اى.
از سال 1330 تا 1335 بيشتر به كار فلسفى پرداختم و به درس استاد علامه طباطبائى به درس اسفار و شفاى ايشان مى‏رفتم و شبهاى پنج‏شنبه و جمعه با عده‏اى از برادران، استاد شهيد مطهرى (ره) و عده ديگرى جلسه بحث گرم و پرشور و سازنده‏اي داشتيم؛ 5 سال طول كشيد كه ماحصل آن به صورت متن كتاب روش رئاليسم تنظيم و منتشر شد.»(4)
دكتر بهشتى در كنار دروس حوزه در سال 1327 به تحصيلات جديد نيز ادامه داد و بعد از اخذ ديپلم وارد دانشگاه معقول و منقول (الهيات و معارف اسلامى) شد و موفق به اخذ ليسانس گرديد و سپس در همان دانشگاه در سال 1338 موفق به اخذ دكتراى فلسفه شد. ايشان پايان‏نامه دكتراى خود را با نام (ماوراءالطبيعه در قرآن) ارائه كرد. برخى از ابعاد وجودى شهيد بهشتى‏
آن شهيد بزرگوار داراى ابعاد مختلف و جاذبه‏هاى گوناگون بود؛ آن چنان كه دوست و دشمن او را به ستودند. او حتى پيش از انقلاب در محافل سياسى و علمى جهان شهرت داشت و مجموعه‏هايى كه در سطح بين‏المللى منتشر مى‏شد، بيوگرافى او را نيز نوشتند.
مردي بود عالم، انديشمند، داراى وسعت نظر، آزاده، صاحب اخلاق و رسالت اخلاقى، متين و موقّر، سرسخت در برابر ناحق، و تسليم و متواضع در برابر حق و عدل… حامى مستضعفان، بى‏قرار و ناآرام در مقابل بى‏عدالتى‏ها، شيفته دلاوران و شجاعان و در آرزوى تثبيت و پيشرفت نظام جمهورى اسلامى بود، و اين حالت را تا لحظات آخر عمر پربركتش حفظ نمود. در اينجا به گوشه‏هايى از ويژگيهاى اين شهيد راه حق، اشاره مى‏كنيم. الف) اخلاق
او در اخلاق و به ويژه در آنچه كه تحت عنوان زيربناى اخلاقى و ملكه اخلاق مطرح است، جزو سرآمدها بود. كمتر ديده شد كه خشمگين شود و بدون محاسبه با دشمن خود درآويزد. بدگويى‏ها و تهمت‏ها را با زبان نرم پاسخ مى‏گفت و سعى داشت مسائل را از راه بحث و استدلال حل كند.
او در يكى از مصاحبه‏هايش گفته بود: ما مى‏توانيم داغ و كوبنده و قاطع حرف بزنيم، ولى فحش ندهيم، حرفهاي زشت و تعابير زشت در گفتارمان نداشته باشيم. و نيز مى‏گفت: اسلام به ما آموخته كه نسبت به دشمنان خود دروغ نگوييم، تهمت نزنيم، فحش ندهيم.
آن شهيد بزرگوار از معدود افرادى بود كه در برابر تندى افراد در هنگام گفتگو، با صبر و متانت رفتار مى‏كرد. وى با متانت و بردبارى، به سخن مخالف گوش فرا مى‏داد و آن‏گاه با پاسخى منطقى، او را مجاب مى‏كرد؛ به طورى كه آن فرد در برابر چنين رفتارى شرمنده مى‏شد. همسر شهيد بهشتى درباره صبور بودن ايشان مى‏گويد: «من در طول 29 سال زندگى مشتركمان آنچه در ايشان ديدم، ملايمت و صبر ايشان بود. ايشان به قدرى صبر و متانت و خونسرد بود كه انسان خجالت مى‏كشيد. در سرتاسر زندگى اين مردِ مبارز و باتقوا، لحظه‏اى عصبانيت بى موقع را از ايشان به ياد ندارم.»(5)

از ويژگى بارز آن شهيد «صداقت و خلوص نيت» ايشان است. او اهل ريا و تزوير نبود و مى‏گفت «ريا» آفت زندگى است. در پيام فروردين 1359 در صدا و سيما گفت: ما كارهاى انجام نشده فراوانى در پيش داريم و بايد در همه بخش‏ها كه در انتظار تلاش هماهنگ و برنامه‏ريزي شده و مصممانه ماست، با برنامه‏ريزى و هماهنگى و تصميم و قاطعيت بيشتر بتوانيم به كارها برسيم و اين كارهايى كه انجام نشده را به انجام برسانيم.
از ويژگى‏هاى اخلاقى او «خوش قولى» بود؛ امكان نداشت كه قولى بدهد و ديرتر سر قرار حاضر شود يا قولى بدهد و عمل نكند و از اين بابت زبانزد همگان بود. ب) نظم در امور
«نظم»، اولين ويژگى شهيد بهشتى بود. آن شهيد به اين كلام امام على(ع): «اوصيكم بتقوى الله و نظم امركم» بسيار پاى‏بند بود و در همه حال آن را مراعات مى‏كرد. شهيد شاهچراغى در اين‏باره مى‏گويد: «آنچه كه قبل از هر چيزى موجب جلب شدن افراد به سوى ايشان بود، نظمى بود كه وى در كارها اعمال مى‏كرد. به ياد دارم كه ايشان براى كلاسهايى كه داشتند مجبور بودند از تهران به قم بيايند، اما هيچ‏گاه نديدم كه حتى يك دقيقه ديرتر از رأس ساعت 9 كه ساعت شروع كلاسش بود، در كلاس حاضر شوند و آن قدر منظم بود كه طلاب هميشه مى‏گفتند: ما با ورود ايشان ساعتمان را تنظيم مى‏كنيم؛ به علاوه او تأكيد زيادى نيز در نظم شاگردان داشت.»(6) ج) عبادت و خودسازى‏
به گواهى همه كسانى كه كم و بيش به او مأنوس بودند، وى فردى متعبد و در عبادت داراى خلوص خاصى بود. نماز اول وقت را به شدت ارج مى‏نهاد، و حتى در ماه مبارك رمضان، قبل از افطار نماز مغرب را به جا مى‏آورد. ايشان در مهم‏ترين جلسات نيز، هنگام نماز جلسه را تعطيل مى‏نمود و به نماز مى‏ايستاد. او معتقد بود: «نماز، به آدمى نشاط معنوى خاصى مى‏دهد و از پژمردگى و افسردگى روح جلوگيرى مى‏نمايد.»(7) شهيد شاهچراغى در اين‏باره مى‏گويد: «وقتى وضو مى‏گرفت و يا به نماز مى‏ايستاد، به قدرى باشكوه بود و به قدرى در نماز شاداب بود كه هر بيننده‏اى را، حتى اگر اعتناى چندانى به نماز نداشت، به سوى نماز جلب مى‏كردند.»(8) د) رفتار با خانواده‏
شهيد در سال 1330 با يكى از بستگانش ازدواج كرد و زندگى ساده‏اى را با او آغاز نمود و حاصل اين ازدواج دو پسر و دو دختر است. زندگى خانوادگى او در محيطى پر از صفا و صميميت و اخلاق و معنويت بود. اساس زندگى او در خانواده بر دو پايه ايمان و آرمان مشترك استوار بود و در اين راه جهت تداوم رأى و نظرش اصرار و تلاش بسيارى داشت. او براي همسر و فرزندانش پيش از اين كه سرپرستى مهربان و رازدار باشد، معلم خوبى بود؛ چنان كه براى مردم جامعه نيز معلمى نمونه بود.
وى هرگز مسائل و مشكلات خارج منزل را وارد منزل نمى‏كرد. «با وجود مشغله فكرى زياد و مسئوليتهاى سنگين سياسى و اجتماعى، هنگامى كه وارد خانه مى‏شد، با رويى گشاده و لبخندى بر لب، با همه اعضاى خانواده احوالپرسى مى‏نمود و از آنچه كه در طول روز اتفاق افتاده بود، مى‏پرسيد. سعى مى‏كرد از مشكلات هركدام از اعضاى خانواده سؤال نموده و راه‏حلى براى آن بيابد. تك تك فرزندانشان هم كه به جريانات اجتماعى سياسى روز علاقه‏مند بودند، سؤال مى‏كردند و در موارد مختلف از وى كسب تكليف مى نمودند.»(9) ايشان افزون بر همفكرى با اعضاى خانواده و راهنمايى آنان، در كارهاى منزل نيز به اعضاى خانواده كمك مى‏كرد. «در خانه، كارها را بين اعضاى خانواده تقسيم كرده بودند كه خانم خانه بيش از حد خسته نشوند. به طور متناوب كارهايى مانند: شستن ظرفها، آب دادن گلها، خريد مواد غذايى بين دختران و پسرانشان تقسيم شده بود و خود ايشان نيز در كارها تا زمانى كه در خانه بودند، مشاركت داشتند. محيط خانه بسيار گرم و صميمى بود و هيچ كس بر ديگرى رجحان نداشت؛ به عنوان مثال در خانواده‏ها معمولاً پسر بر دختر رجحان دارد، ولى ايشان همان امكاناتى كه براى پسرانشان به ويژه در زمينه تحصيلات فراهم مى‏كردند، براى دخترانشان نيز فراهم كرده بودند.»(10) آن شهيد بزرگوار همواره به دوستانش توصيه مى‏كرد كه با خانواده‏هايشان مهربان و رضايت آنها را به دست آورند. يكى از دوستان شهيد مى‏گويد: «قبل از پيروزى انقلاب اسلامى، در تابستان سال 56 به توصيه ايشان براى مطالعه درباره اوضاع مسلمانان در خاور دور به ژاپن رفتم كه كتاب «اسلام در ژاپن» محصول همين سفر است قبل از سفر، ايشان به من گفتند: حتماً با كسب رضايت همسرتان به اين سفر برويد و اگر نتوانستيد ايشان را راضى كنيد و بدون رضايت ايشان سفر رفتيد، حتماً در طول سفر از طريق نامه و تلفن با ايشان ارتباط داشته باشيد و احوالشان را بپرسيد و در بازگشت براي ايشان سوغاتى بياوريد.»(11)
شهيد بهشتى به حقيقت، شخصيتى برجسته بود. با اين كه همواره مورد حمله ليبرالها و منافقين واقع مى‏شد، اما با سعه‏صدرى كه داشت، هيچ‏گاه اين آزار و اذيتها نتوانست او را احساساتى و از مسير اعتدال و منطق خارج سازد.
دخترش مى‏گويد: «وقتى به ايشان معترض مى‏شديم كه چرا جواب تهمتها و افتراها را كه دشمن بر ايشان مى‏بست نمى‏دهيد، در پاسخ مى‏گفت: اينها، همه ريشه در حسادت افراد دارد. حيف وقتى كه به خاطر صرف پاسخ‏گويى به اين اراجيف تلف شود.»(12)

گوشه‏اى از فعاليتهاى شهيد بهشتى‏

الف) فعاليتهاى فرهنگى، اجتماعى‏ * تدريس‏
شهيد بهشتى از پيشگامان وحدت حوزه و دانشگاه و از كسانى است كه بيش از ديگران به ضرورت وحدت بين حوزه و دانشگاه پى‏برد. از اين‏رو، از سال 1330 به عنوان دبير زبان «انگليسى» كه اين هم از شگفتى‏هاى آن روز روحانيت است در دبيرستان حكيم‏نظامى قم مشغول به كار شد، و در اين زمينه بسيار موفق بود.
در حدود سالهاى 1333 بود كه دبيرستان «دين و دانش» را تأسيس كرد و با همكارى عده‏اى از فضلا اداره و سرپرستى آن را به عهده گرفت و اين كار را تا سال 1342 كه در قم بود ادامه داد. علاوه بر اينها، از جمله كارهاى ارزنده فرهنگى آن شهيد اين بود كه از حدود سالهاى 1338 كلاس زبان انگليسى براى طلاب حوزه، در اين مدرسه (دين و دانش) دائر نمود كه اين باب خوبى جهت مطالعات و تبليغ در پيشرفت خوب آنان به شمار مى‏آمد.
درسهاى او چه در دبيرستان و چه در حوزه چشمگير بود. او حتى مدتها بين قم و اصفهان آمد و شد داشت و طلاب آن منطقه را نيز از نظر علمى اقناع مى‏كرد. * برگزارى جلسات تفسير قرآن‏
شهيد بهشتى در مدت حضورش در تهران، درس تفسير قرآن را آغاز كرد كه در اين جلسه، جمع كثيرى از جوانان شركت داشتند. وى در اين باره مى‏گويد: «از سال 1350 من يك جلسه تفسير قرآن را آغاز كردم كه روزهاى شنبه به عنوان «مكتب قرآن»، مركزى بود براى تجمع عده‏اى از جوانان فعال از برادرها و خواهرها. در اين اواخر حدود 400 تا 500 نفر شركت مى‏كردند.»(13) اين جلسات به لحاظ آثار خوب و ارزشى آن، ساواك را به خشم آورد و در سال 54 با دستگيرى شهيد به تعطيلى كشيد. * تهيه كتب درسى تعليمات دينى‏
به يقين مى‏توان گفت كه زندگى او با اسلام و به خاطر اسلام بود. براي اسلام سخن مى‏گفت و به خاطر اسلام مى‏نوشت. بيانات و نيز نوشته‏هايش همه ساده و قابل فهم و قابل دسته‏بندى و در عين حال برگرفته ذوق و سليقه منحصر به فرد وى است.
شهيد بهشتى براى جبران خلأ فرهنگ دينى، بهترين راه را در نوشتن و تغيير كتاب تعليمات دينى مدارس كشور دانست. وى در اين‏باره مى‏گويد: «در همان سالها به فكر اين افتاديم كه با دوستان، اين كتابها و برنامه تعليمات دينى مدارس را كه امكانى براى تغييرش فراهم آمده بود، تغيير بدهيم. دور از دخالت دستگاه‏هاى جهنمى رژيم، در جلساتى توانستيم اين كار را پايه‏گذارى كنيم و پايه برنامه جديد و كتابهاى جديد تعليمات دينى را با آقاى دكتر باهنر و آقاى دكتر غفورى و آقاى برقعى و بعضى از دوستان، آقاى رضى شيرازى كه مدت كمى با ما همكارى داشتند و بعضى ديگر، مانند مرحوم آقاى روزبه، كه خيلى نقش مؤثر داشتند، با همكارى اينها پايه‏هاى اين برنامه فراهم شد.»(14) اين برنامه با همت و پشتكار اين عزيزان سامان يافت؛ اما شهيد بهشتى اجازه نداد تا نامش بر روى جلد آن ثبت شود؛ زيرا او نمى‏خواست نامش در كتابى كه عكس شاه خائن روى جلد يا داخل جلد آن چاپ مى‏شد، درج گردد.
از آن شهيد بزرگوار آثار و تأليفاتى باقى مانده است كه همگى بر اساس نياز زمان تهيه شده‏اند. البته ناگفته نماند كه بسيارى از گفته‏ها و نوشته‏هاى ايشان به صورت كتاب عرضه نشده و حتى جمع‏آورى و تدوين نگشته‏اند. بدين جهت نمى‏توان همه آثار او را برشمرد؛ ولى آنچه به صورت كتاب و مجله در اختيار است، به شرح زير است:
خدا از ديدگاه قرآن، نماز چيست، بانكدارى و قوانين مالى در اسلام، يك قشر جديد در جامعه، روحانيت در اسلام و در ميان مسلمين، مبارز پيروز، شناخت دين، نقش دين در زندگى انسان، كدام مسلك، شناخت، مالكيت. * تصويب اصل مترقى ولايت فقيه‏
شهيد دكتر بهشتى، طلايه‏دار اصل مترقى «ولايت فقيه» بود. وى در تشكيل مجلس خبرگان قانون اساسى نقشى مهم داشت. با اين كه ايشان نائب رئيس مجلس بودند، اما به دليل شايستگى بسيار بالا و توان و تدبير او و بنا به خواست رئيس مجلس، مديريت مجلس خبرگان قانون اساسى به وى سپرده شد. اين در حالى بود كه بسيارى از اعضاى مجلس خبرگان از علماى طراز اوّل بودند. هرچند عناصر معاند كهنه‏كار سياسى كه همواره در روند انقلاب اسلامى كارشكنى مى‏نمودند، در مجلس خبرگان قانون اساسى حضور داشتند، اما شهيد بهشتى توانست مجلس را به خوبى اداره كند و قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران را به تصويب برساند. اين عملكرد بسيار درخشان و قوى موجب شناخت بيشتر فرهيختگان حوزه و دانشگاه از وى شد. دشمنان نيز كه به توان بالاى آن شهيد پى برده بودند، به فكر ترور شخصيت و شخص او برآمدند و از آن پس تهمتها، جسارتها و بى‏احترامى‏ها آغاز شد و روزبه‏روز شدت گرفت و مظلوميت او بيشتر نمايان شد. مطبوعات داخلى، رسانه‏هاى خارجى به ويژه رسانه‏هاى غربى و دولت موقت كه غربزده بودند، همواره به مجلس خبرگان فشار وارد مى‏كردند تا به هر طريق ممكن، اصل «ولايت فقيه» را حذف كنند؛ از جمله اين فشارها، سناريوى استعفاى دولت موقت بود كه به دست گروهك نهضت آزادى طراحى شد تا با حذف اصل «ولايت فقيه»، حاكميت دينى را به شكست بكشانند؛ اما امام خمينى (ره) با قبول استعفاى دولت موقت و سپردن مسئوليت دولت به شوراى انقلاب كه رياست آن نيز به عهده شهيد بهشتى بود، ضرورت وجود اصل «ولايت فقيه» در قانون اساسى را تأييد كردند. اين روزها مخالفت با اصل «ولايت فقيه» با هدف تهى كردن قانون اساسى و ترويج و تبليغ حكومت سكولار از همان آبشخور سرچشمه مى‏گيرد. ب) فعاليتهاى سياسى‏
بى شك، شهيد دكتر بهشتى از چهره‏هاى بزرگ سياسى، فرهنگى و فكرى تاريخ معاصر و انقلاب اسلامى بود. وى با دورانديشى و تيزبينى خاص، موانع را به خوبى مى‏شناخت و در پى رفع آن بود. ازاين‏رو، تدبير سياسى وى از ويژگى‏هاى بارز آن شهيد بزرگوار بود كه او را از بسيارى سياسيون، برتر نشان مى‏داد. انديشه سياسى وى ناشى از نگرش نابش به اسلام بود. او بر اين باور بود كه اسلام هم دين است و هم دولت. اسلام توان اداره جامعه و قوانين مربوط به آن را دارد. با اين انديشه، فعاليت سياسى خود را در مبارزه با رژيم ستم‏شاهى آغاز كرد.
شهيد دكتر باهنر مى‏گويد: «يادم هست اولين مقاله‏اى كه از ايشان گرفتيم، براى همان مكتب تشيع، “حكومت در اسلام” بود و پيدا بود از همان روزايشان در سر، هواى ايجاد و استقرار حكومت اسلامى دارد.»(15)
شهيد بهشتى پس از ورود به تهران، فصل جديدى از فعاليت سياسى را آغاز كرد، و به صورت فعال در تظاهرات و اجتماعات شركت مى‏كرد. وى در سال 1331 در اعتصابات 26 تا30 تير فعاليت چشمگيرى داشت. در سال 1342 با جمعيت هيئتهاى مؤتلفه رابطه‏اى سازمان يافته داشت و به پيشنهاد شوراى مركزى اين هيئت و به دستور امام خمينى(ره) به سمت يكى از چهار عضو شوراى فقهى و سياسى آن تعيين گرديد.
* بازشناسى خط امام و خط سازش‏
هنگامى كه ليبرالها و ملى‏گراها شعار مذاكره با امريكا سر مى‏دادند و به فكر تكيه زدن بر اريكه قدرت بودند، پيروان خط امام سخت مخالفت مى‏كردند و مردم نيز با آنان به مخالفت برمى‏خاستند. آيت اللّه شهيد دكتر بهشتى در جمع مردم اصفهان به تبيين خط امام و خط سازش مى‏پردازد و مردم را با ماهيت اين دو خط فكرى آشنا مى‏كند. ايشان مى‏گويد: «خط امام و خط سازش، مقابل يكديگرند. خط امام از نظر ايدئولوژيك، يعنى خطى كه اسلام اصيل را با انديشه باز مى‏شناساند و مى‏پذيرد و عمل مى‏كند و نمى‏ترسد به او بگويند مرتجع امّل يا مرتجع و نمى‏ترسد كه به او بگويند: آدمى است كه خيلى روشن فكر شد. نه از برچسب روشن فكر منحرف مى‏ترسد، نه از برچسب ارتجاع.»(16)
شهيد بهشتى به شدت با حاكميت تفكر غرب‏گرايانه در كشور مخالف بود و بيم آن داشت كه استقلال كشور كه با خون هزاران شهيد و مجروح و… به دست آمده است، كم رنگ و به تدريج بى‏رنگ شود. * تربيت نيرو و سازماندهى‏
از جمله فعاليتهاى مهم سياسى آن شهيد، جذب، شناسايى و تربيت نيرو بود. «وى روحيه‏اى تشكيلاتى داشت و پيوسته علاقه‏مند بود كه با كار جمعى و برنامه‏هاى شورايى، مديريت صحيح و شايسته خود را اعمال كند.»(17) ايشان درباره ضرورت تربيت و كادرسازى مى‏گويد: «يادم هست كه مقايسه مى‏كرديم كار ملت ايران در رابطه با نفت و استعمار انگليس با كار ملت مصر و جمال عبدالناصر و مسئله كانال سوئز و انگليس و فرانسه بعد از كودتاى 28 مرداد در يك جمع بندى به اين نتيجه رسيديم كه در آن نهضت، ما كادرهاى ساخته شده، كم داشتيم؛ بنابراين تصميم گرفتيم كه يك حركت فرهنگى ايجاد كنيم و در زير پوشش آن كادر بسازيم و تصميم گرفتيم كه اين حركت اصيل، اسلامى باشد و پيش رفته باشد و زمينه‏اي براى ساخت جوانها؛ بنابراين، دبيرستانى به نام «دين و دانش» در قم تأسيس كردند.»(18) ايشان هم چنين اتحاديه انجمن هاى اسلامى در آلمان را تأسيس كرد، اما مسئوليت آن را به دانشجويان واگذار كرد و خود فقط نظارت و هدايت مى كرد تا به آنان شخصيت داده و از نظر سياسى و اجتماعى رشد كنند.
شهيد دكتر باهنر مى‏گويد: «جهت دومى كه ايشان روى آن زياد كار مى‏كرد، ساختن نيروى انسانى بود براى يك جامعه اسلامى. ايشان تبليغات عمومى را كافى نمى‏دانست و معتقد بود كه نيروى اساسى لازم براى نظام بايد ساخته بشود، از اين جهت از طريق تأسيس مدارس، تشكيل انجمنها، ايجاد كلاسهاى منظم آموزشى آزاد يا سازمان‏يافته گروهى جهت ساختن افراد مفيدى براى نظام آينده اقدام مى‏كرد و توفيق خوبى داشت.»(19) هجرت‏
از آنجايى كه شهيد بهشتى فقط به فكر انجام تكليف بود و براى او زمان و مكان مطرح نبود، در سال 1344 بنا به درخواستى كه از طرف دو تن از مراجع عصر صورت گرفته بود، به آلمان سفر كرد تا رسالت بزرگى را به انجام برساند. رسالتى كه هركس را ياراى انجام آن نبود؛ زيرا، گستره فعاليت آن بسيار وسيع و از نظر سطح علمى سنگين بود.
وى درباره سفرش به آلمان مى‏گويد: «مسلمانان هامبورگ به مناسبت مسجد هامبورگ كه بنيانگذارش روحانيت بود كه به دست مرحوم آيت اللّه بروجردى بنيان گذارده شده بود، فشار آورده بودند به مراجع كه بايد يك نفر روحانى به آنجا برود. اين فشارها متوجه آيت اللّه ميلانى و آيت اللّه خوانسارى شده بود و آيت اللّه حائرى و آيت اللّه ميلانى به بنده اصرار كردند كه بايد برويد به آنجا. آقايان ديگر نيز اصرار مى‏كردند… دشوارى كار من اين بود كه از اين فعاليتهايى كه اينجا داشتيم دور مى‏شدم.»(20)
شهيد بهشتى 5 سال در هامبورگ اقامت داشت. وى فعاليت خود را به ساير كشورها نيز گسترش داد و به كشورهاى سوريه و لبنان براى ديدار با عالمان آن منطقه، به ويژه امام موسى صدر، مسافرت كرد. وى همچنين به تركيه رفت تا از فعاليتهاى اسلامى آن منطقه نيز بازديدى داشته باشد. شهيد دكتر بهشتى به عراق نيز مسافرت كرد تا با رهبر فرزانه و محبوب خود ديدارى تازه كند و از ايشان انرژى و رهنمود بگيرد. وى در اين ديدار گزارش مبسوطى را از وضعيت مسلمانان آلمان، تركيه و ايران به امام خمينى (ره) تقديم كرد. اگرچه محل اقامت ايشان هامبورگ آلمان بود، ولى حوزه فعاليت وى بسيار گسترده بود. او در اين باره مى‏گويد: «اقامت من در هامبورگ بود، ولى حوزه فعاليتم كل اروپا، به خصوص اتريش بود و يك مقدار كمى هم سوئيس و انگلستان. اما ارتباط ما با همه كشورها و ارتباط كتبى با سوئد، با هلند، با بلژيك، با امريكا، با ايتاليا، با فرانسه، با اين كشورها ما ارتباط داشتيم.»(21)
شهيد نستوه، در سال 56 نيز براى بازديد از فعاليت اتحاديه انجمنهاى اسلامى به آلمان سفر كردند و به اتريش، انگلستان، فرانسه، ايتاليا رفت و از نزديك فعاليت دانشجويان مقيم اروپا و امريكا و كانادا را بازديد كرد. وى در سال 57 نيز براى ديدار امام خمينى(ره) به پاريس رفت و پس از ارائه گزارشى از وضعيت انقلاب اسلامى و دريافت دستورات و رهنمودهايى از امام خمينى(ره) به ايران بازگشت. دست نفاق هفتم تير را تيره و تار نمود
هفتم تير سال 1360 نقطه اوج جريان نفاق و خشونتى بود كه منافقين كوردل، دين‏گرايى، استقلال و موجوديت نظام مقدس اسلامى را كه از دستاوردهاى انقلاب اسلامى به شمار مى رفت، كانون حمله ناجوانمردانه خويش قرار دادند و به خيال خام و واهى خود مى‏خواستند با تيره و تار كردن اين روز و به شهادت رساندن عناصر فعال و مسئول نظام اسلامى به دليل نوپا بودن آن، حكومت را به شكست بكشانند.
دشمن كوردل به حيات بهشتى، آن نفس زكيه و ياران صديق انقلابى‏اش رضا نداد و در صدد برآمد كه او و همفكرانش را از ميان بردارد. از اين‏رو، توطئه‏هاى ترور از هر سو آغاز شد، چه اوائل انقلاب و چه بعد از آن.
آنها با گروه مزدور فرقان همداستان شدند كه عناصر شفيق و فعال نظام اسلامى را از ميان بردارند كه دستان پليدشان خون عزيزانى چون متفكر شهيد استاد مطهرى (ره) را بر زمين ريخت. اين بار آن گروه سفاك، نقشه ترور راست قامت تاريخ (دكتر بهشتى) و همرزمانش را تنظيم نمود. چرا بهشتى؟ زيرا، آنها از بهشتى و همفكرانش ضربه‏ها خورده بوده بودند.
سازمان به اصطلاح «مجاهدين خلق ايران!!»، بنى‏صدر و عمالش، گروه‏هاي چپ و راستى كه منافع خود را در مرگ و شهادت بهشتى و همرزمانش مى‏ديدند، آن جنايت دلخراش را مرتكب شدند.
اين حادثه براى هميشه حادثه‏اى سخت و فراموش نشدنى در تاريخ انقلاب اسلامى ثبت شد؛ اما خون هفتاد و دو تن از ياران انقلاب به همراه شهيد بهشتى، نهال حاكميت دين را آبيارى كرد و طومار ننگين منافقين، ملى‏گرايان و غرب‏پرستان را درهم پيچيد.
(سلام و صلوات خداوند و فرشتگان ارضى و سماوى او بر ارواح آن كبوتران خونين انقلاب باد.) پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. حديث راست قامتى، ويژه نامه شهداى فاجعه هفتم تير، دوشنبه 7تير ،1378، ص 7. 2. همان. 3. همان. 4. همان. 5. روزنامه جمهورى اسلامى، 4تير 1380. 6. روزنامه كيهان، 6تير 1376. 7. روزنامه جمهورى اسلامى، ويژه شهيد بهشتى، سال 1380. 8. روزنامه كيهان،6 تير سال 1367. 9. روزنامه جمهورى اسلامى، 3تير 1380. 10. همان. 11. همان. 12. روزنامه جمهورى اسلامى، 4تير 1380. 13. حديث راست قامتى، ويژه نامه شهداى فاجعه هفتم تير، دوشنبه 7تير، 1378، ص 7. 14. بهشتى سيد مظلوم امت، ص 45. 15. همان، ص 12. 16. همان، ص 243. 17. روزنامه اطلاعات، 7تير 1367. 18. همان. 19. بهشتى سيد مظلوم امت، ص 13. 20. همان. 21. همان، ص 48.

فاطمه زهرا س و قرآن

شماره 295 - تیر 1385

قسمت دوم‏ فاطمه و فدك‏
پس از رحلت رسول خدا(ص) امت وى دچار تفرقه و تشتت شدند و توصيه‏هاى آن حضرت را به كلى فراموش نمودند، علاوه بر اينكه حرمت خاندانش را نگه نداشتند به تضييع حقوق آنان اقدام ورزيدند. اين در حالى بود كه بارها رفتار پيامبر را در حمايت و دوستى ذريه‏اش خصوصاً حضرت زهرا(س) مشاهده نموده بودند. همراهى و همدلى مردم در جريان فدك بر ناديده گرفتن حق مسلم دختر پيامبر(ص) سند مظلوميت وى را تا ابد بر سينه تاريخ حك نمود. فدك سرزمينى بود كه پيامبر از طريق جنگ بدست نياورده بلكه دشمن در صلح و دوستى آن را به پيامبر(ص) بخشيده بود. و آن از حقوق ويژه حضرت به حساب مى‏آمد، زمانى كه آيه «فآت ذاالقربى» نازل گرديد.
خداوند پيامبر را فرمان داد، حق نزديكانش را از آنچه دارد بپردازد. بنابراين در زمان حيات رسول خدا(ص) فاطمه(س) صاحب فدك شد و در آن تصرف نموده از عايداتش خود و خانواده را بهره‏مند مى‏ساخت، وقتى متجاوزان او را از اين حق محروم ساختند با استناد به قرآن از موجوديت اين كتاب الهى دفاع كرد و در مطالبه حق خويش پافشرد و فرمود: «و ورث سليمان داوود» سليمان از داوود ارث مى‏برد.(1) چگونه است كه من از اين قاعده مستثنى هستم و حق ارث ندارم. مسلماً اين سنت براى حضرت محمد(ص) و فرزند يگانه‏اش محفوظ خواهد ماند. آن حضرت با تلاوت آيه ديگرى از قرآن: «فهب لى من لدنك وليّاً يرثنى ويرث من آل يعقوب و اجعله ربّ رضيّا؛(2)(هنگامى كه زكريا گفت:) پس به من از سوى خود فرزندى ارزانى دار كه ميراث بر من و ميراث بر خاندان يعقوب باشد.» به غاصبان فدك و حاميان اين تصميم خلاف فهماند كه ارث مال و ثروت دنيا را شامل مى‏شود و در اين آيه چيز ديگرى منظور نيست. در كلام گهربار دختر پيامبر كه از قرآن گرفته شده دفاع از حق به زيبايى ترسيم گرديده است: «واولواالارحام بعضهم اولى ببعض فى كتاب اللّه؛(3) خويشاوندان در ارث بردن از يكديگر، از بيگانگان سزاوارترند.» به فرمان خدا تمامى مسلمانان خواه انسانهاى عادى باشند و يا پيامبرو امام معصوم در مسئله ارث بردن همانند يكديگرند و استثنايى در اين مورد وجود ندارد، زيرا كه قانون ارث عمومى و جهانشمول است. فاطمه(س) با بيان اين آيه: «ان ترك خيراً الوصية للوالدين والاقربين بالمعروف حقاً على المتقين؛(4)اگر كسى ثروتى از خود بجاى گذارد بر اوست كه براى پدر و مادر و بستگان به گونه‏اى شايسته وصيت نمايد اين بر همه پرواپيشگان سزاوار است.» شايستگى خود را براى طلب حق و ارث پدر بر همگان ثابت نمود.
حضرت فاطمه(س) نه تنها در سخن با بهره جستن از كلام وحى اهداف خود را بيان مى‏نمود بلكه با عمل به تعاليم حياتبخش آن كتاب الهى نمونه و الگوى مجسمى از يك انسان كامل با مشى قرآنى است كه قابليت اين را دارد كه سرور زنان جهان در عصر خويش و ديگر زمانها گردد به طورى كه هيچ انسانى توانايى برابرى با او را نخواهد داشت. عبوديت فاطمه‏
بر همگان روشن است كه سراسر زندگى فاطمه(س) عبادت است چه اعمالى كه مربوط به مسائل خانه و اجتماع مى‏شود و چه عبادتهاى ويژه نظير نماز، روزه و… آن حضرت به عنوان مادرى نمونه و همسرى وفادار مسئوليت خود را كامل انجام مى‏داد و در برخورد با جريانات اجتماعى، سياسى از موضع‏گيرى محكم و منطقى بهره مى‏گرفت. وى در تمامى ابعاد يك انسان كامل بود كه در عبادت و پرستش خداوند تنها به نماز و روزه اكتفا نمى‏كرد و در اين زمينه مفهوم وسيع و عميقى از عبادت و بندگى را در ذهن‏ها قوام بخشيد. راز و نياز و مناجات خاضعانه وى براى فرزندان پاكش كه خود از نمونه‏هاى بندگى و اطاعت محض پروردگارند، مثال زدنى است. از امام مجتبى(ع) در رابطه با مناجات مادر گراميش نقل شده كه فرمود: مادرم شب جمعه‏اى را تا سپيده دم به نماز و نيايش پروردگار گذراند، و ديدم نام افرادى را بر زبان آورده برايشان طلب بخشش مى‏كند، در حالى كه براى خود حاجتى به زبان نياورد. تعجب كردم، پرسيدم؟ مادر جان! چرا همانگونه كه ديگران را دعا كردى براى خويش دعا نكردى، فرمود: پسرم، نخست همسايه و آنگاه اعضاى خانوده. «الجار ثم الدار»(5)
از ابن عباس در مورد آيه شريفه: «كانوا قليلاً من الليل مايهجعون و بالاسحارهم يستغفرون؛(6) آنان اندكى از شب را مى‏خوابيدند و به هنگام سحر از خدا آمرزش مى‏خواستند.» سؤال شد، گفت: اينان عبارتند از اميرمؤمنان، فاطمه دختر گرامى پيامبر و دو فرزند ارجمندش حسن و حسين(ع).(7)
در روايتى است كه پيامبر خدا(ص) از ستمهايى كه به خاندان و اهلبيتش مى‏شود خبر داده و همانجا فرموده است: دخترم فاطمه كه سرور بانوان دو جهان است، چون در محراب عبادت مى‏ايستد نور او براى فرشتگان آسمان مى‏درخشد چنانكه نور ستارگان براى اهل زمين نور افشانى مى‏كنند در اين حال خداوند به فرشتگان مى‏فرمايد: بنده مرا كه سرور بندگان است بنگريد چگونه به عبادت ايستاده در حالى كه اندامش مى‏لرزد و با همه وجودش راز و نياز مى‏كند. من شما را گواه مى‏گيرم كه شيعيان او را از آتش ايمن ساختم. در ادامه سخن حضرت از هم نشينى فرشتگان با فاطمه(س) همچون مريم(س) خبر مى‏دهد طورى كه فرشتگان به آن حضرت مى‏گويند: يا فاطمة انّ اللّه اصطفاكِ و طهّرك و اصطفاكِ على نساء العالمين يا فاطمة اقنتى لربّك و اسجدى واركعى مع الراكعين؛(8) اى فاطمه خداوند ترا اختيار كرد و برگزيد و پاك ساخت و بر همه بانوان جهانيان ممتاز نمود، اى فاطمه خداى خود را عبادت و سجده كن و با راكعان درگاه خدا ركوع به جاى آور. چنين مقايسه‏اى توسط پيامبر خدا(ص) نشانگر مقام و مرتبه دختر عزيزش فاطمه(س) دارد. خداوند در قرآن فرموده است: «الابذكر اللّه تطمئن القلوب» ذكر خدا باعث آرامش دلهاست. حقيقتاً وجه بارزى از عبادت اذكارى است كه انسان بر زبان جارى مى‏سازد و بوسيله آنها بر خداى بزرگ توكل كرده از او نيرو مى‏گيرد. در روايت است كه وقتى فاطمه(س) از زيادى كار منزل و سختى‏هاى آن در رنج بود به همراه على(ع) نزد پيامبر آمده و از وى خواستند فردى را براى خدمتگزارى آنها برگزيند. پيامبر(ص) پس از تقاضاى فاطمه(س) فرمود: مى‏خواهيد به شما چيزى تازه بياموزم كه برايتان از هر خدمتگزارى بهتر و سودمندتر باشد. آن دو بزرگوار فرمودند: بلى. پيامبر(ص) بيان داشت هرگاه خواستيد به بستر برويد 33 بار سبحان اللّه و 33 بار الحمد لله و 34 مرتبه اللّه اكبر بگوئيد. اين از هر كمك كارى بهتر و ارزشمندتر است. حضرت فاطمه سر بلند كرد و سه بار گفت: رضيت عن اللّه و رسوله؛(9) از خدا و پيامبر خشنودم. يارى جستن از ذات اقدس الهى بوسيله ذكر و ياد خدا تا پايان عمر حضرت فاطمه(س) ادامه داشت و وى تلخى‏ها و سختى‏هاى روزگار را بدين وسيله شيرين مى‏نمود و در تمامى مراحل در عبادت و شكرگزارى از نعمتهاى الهى پيشقدم بود. چشمه دانش‏
مكتب اسلام براى علم و آگاهى و بينش دينى ارزش والايى قائل است و كسب آن را برهمگان ضرورى دانسته براى گروندگان به علم و نشر دهندگان آن اجرى عظيم در نظر گرفته است به شرط آنكه علم نورآفرين و هدايت گر باشد. قرآن كريم در اين زمينه فرموده است: «يرفع اللّه الذين آمنوا منكم والّذين اوتواالعلم درجاتٍ و اللّه بما تعملون خبير؛(10)خدا مقام اهل ايمان و دانشمندان شما را رفيع گرداند و خدا به هرچه (از نيك و بد) كنيد به همه آگاه است.» لازمترين علوم آن است كه دل و ضمير انسان را پاك و اصلاح نموده، از كژى و انحراف نجات دهد. فاطمه(س) وجود مقدسى است كه باطنش به جوهره علم عجين شده و با استناد به منابع روايى آن حضرت قدرت خبر دادن از حوادث قبل و بعد زمان خويش را داشته و در حل مشكلات و مسائل علمى از توانايى فوق العاده‏اى بهره‏مند بوده است. امام حسن عسگرى(ع) مى‏فرمايد: زنى خدمت حضرت فاطمه(س) رسيد و گفت: مادر ناتوانى دارم كه در نمازش به مشكلى برخورد كرده است اكنون مرا خدمت شما فرستاده تا مسأله او را طرح كنم پس از آن حضرت فاطمه(س) پاسخ وى را داد آن زن بار دوم مسأله‏اى پرسيد و حضرت جواب داد مجدداً سؤالى ديگر پرسيد و نهايتاً براى ده مسأله تقاضاى جواب نمود. آنگاه آن زن از زيادى سؤال شرمنده شد و گفت: اى دختر رسول خدا ديگر مزاحم نمى‏شوم، خسته شديد. فاطمه (س) فرمود: خجالت نكش هر سؤالى دارى بفرما تا جواب دهم، من از سؤالات تو خسته نمى‏شوم و با كمال ميل جواب مى‏دهم. آنگاه فرمود: اگر كسى بار سنگينى را بر بام حمل كند و در قبال آن مبلغ صد دينار بگيرد خسته مى‏شود؟ زن پاسخ داد نه خسته نمى‏شود حضرت فرمود: خدا در برابر جواب هر مسأله‏اى به من ثواب بيشترى مى‏دهد حتى بيشتر از آنكه بين زمين و آسمان پراز مرواريد باشد. با اين وجود از جواب دادن مسأله خسته مى‏شوم؟(11)امام حسن عسگرى (ع) در حديث ديگرى مى‏فرمايد: دو زن كه يكى اهل دين و ديگرى دشمن بود در مطلبى با هم اختلاف داشتند. خدمت حضرت فاطمه (س) رسيدند و مسئله خود را طرح نمودند. از آنجايى كه حق با زن مؤمنه بود حضرت فاطمه (س) گفتارش را با دليل و برهان پذيرفت و آن زن از اين پيروزى بر دشمن شادمان گرديد. حضرت زهرا (س) خطاب به وى فرمود: فرشتگان خدا بيشتر از تو شادمان شدند و غم و اندوه شيطان و پيروانش بيشتر از غم و اندوه آن (زن) دشمن دين مى‏باشد.(12) مرواريد عفاف
فريضه حجاب در ديدگاه مكاتب الهى و پيامبران بزرگ خدا اصل مهم شخصيت زن است و بر زنان مسلمان لازم است با تمسك به راه و روش فاطمه (س) كه زيبنده‏ترين الگوى جامعه بشرى است درس زندگى بياموزند. تا بنابر فرموده قرآن از افتادن به دام فساد و تباهى مصون مانند. «يا ايها النبى قل لازواجك و بناتك و نساءِ المؤمنين يدنين عليهن من جلابيبهن ذلك ادنى اَن يعرفن فلا يؤذين و كان الله غفوراً رحيما؛(13) اى پيامبر به زنان و دختران خود و زنان مؤمنه بگو كه خويشتن را به چادر فرو پوشند كه اين كار براى اينكه آنها (به عفت) شناخته شوند تا از تعرض و جسارت (هوس رانان) آزار نكشند بسيار نزديكتر است و خدا بسيار آمرزنده مهربان است.» على (ع) مى‏فرمايد: روزى با گروهى از اصحاب خدمت رسول خدا (ص) بودم آن حضرت به اصحابش فرمود چه ويژگى براى زن بهتر از هر چيز است. هيچ كس نتوانست جواب صحيحى بدهد اصحاب كه متفرق شدند به خانه رفتم و سؤال پيامبر را با فاطمه در ميان نداشتم وى فرمود: بهترين چيز براى زنان آن است كه مردان نامحرم آنها را نبينند و زنان نيز نا محرمان را نبينند. آنگاه پاسخ را خدمت رسول خدا (ص) بردم آن حضرت شادمان شد و فرمود: براستى فاطمه پاره تن من است.(14) در روايتى ديگر آمده است كه مرد نابينايى اجازه خواست تا به خانه فاطمه وارد شود، فاطمه(س) پوششى طلبيد و خود را با آن پوشاند. رسول خدا (ص) به فاطمه (س) فرمود او مرد نا بينايى است و تو را نمى‏بيند چرا خود را پوشاندى آن حضرت فرمود: اگر او مرا نمى‏بيند من او را مى‏بينم و بوى مرا استشمام مى‏كند پيامبر (ص) فرمود: گواهى مى‏دهم كه به راستى پاره تن من هستى.(15) ساده زيستى و قناعت
در تعدادى آيات قرآن مقام و مرتبه فاطمه (س) همسر و فرزندانش ستوده شده علاوه بر آن منزل و مأواى وى نيز كه پس از ازدواج با على (ع) و راهنماى پيامبر خدا مهيا گرديده بود جلوه‏اى نورانى يافت و به واسطه پاكى، قداست و سادگى مورد احترام واقع شد. خانه‏اى كه بنايش معمولى بود، سقفش از چوب خرما و سطحش با حصير پوشيده شده و ديوارهاى گِليش صداقت و صميميت را معنا مى‏بخشيد. از درون آن مكان نور خدا جلوه گر بود و سادگى فوق العاده‏اش همچون عطر نبوى مشام جانها را نوازش مى‏داد و مقام معنوى آنجا به گونه‏اى بود كه مورد ستايش الهى قرار گرفت. قرآن مى‏فرمايد: «فى بيوت اذن الله ان ترفع و يذكر فيها اسمه يسبّح له فيها بالغدوّ و الآصال ؛(16) در خانه‏هايى كه خدا رخصت داده كه آنجا رفعت يابد و در آنها ذكر او شود و صبح و شام تسبيح و حمد ذات پاك او كنند».
ابن عباس مى‏گويد در مسجد پيامبر (ص) بوديم كه يكى از حاضران آيه فوق را تلاوت نمود من از پيامبر پرسيدم آنها چه خانه‏هايى هستند؟ فرمود: خانه پيامبران و آنگاه با دست خويش به خانه فاطمه (س) اشاره نمود و فرمود: اين خانه (17)ساده زيستى از مشخصه‏هاى زندگى پيامبر خدا بود و اين سنت در خاندان گراميش نيز رعايت مى‏شد. فاطمه زهرا (س) كه نزديكترين فرد به پيامبر (ص) بود، هيچگاه به دنيا و نعمت‏هاى زودگذر آن روى نياورد و در رفع نيازها به اندكى بسنده مى‏نمود زيرا پرورش يافته بوستان نبوت و آموزش ديده بزرگ عالم بشريت به شمار مى‏آمد. وى معيار و ملاك اين نوع زيستن را از قرآن و رفتار پيامبر (ص) آموخته بود. حتى هنگامى كه رسول خدا از پرده‏اى كه بر در آويخته بود و دستبندى كه به دست كرده بود اظهار ناخوشنودى كرد. فوراً پرده و دستبند را در بسته‏اى پيچيد و خدمت پيامبر (ص) فرستاد تا آنها را در راه خدا انفاق نمايد. رسول خدا(ص) از عمل فاطمه (س) چنان شاد شد كه سه بار فرمود: پدرش به فدايش، دنيا براى محمد و آل محمد نيست. از بيان اين واقعه به راز ساده زيستى فاطمه (س) پى برده درمى يابيم كه پيامبر خدا دوست نداشت بهره دخترش از پاداش پرشكوه آخرت كم شود بنابراين با داشتن كوچكترين ظواهر مادى و وسايل زينتى و رفاهى موافق نبود. روزى پيامبر (ص) ديد فاطمه (س) در حالى كه با دست خويش آسياب مى‏كند فرزندش را در آغوش گرفته او را شير مى‏دهد. از ديدن اين صحنه اشك از چشمانش سرازير شد فرمود: دخترم رنج و تلخى دنيا را مى‏چشى تا شيرينى نعمت‏هاى سراى جاودانه را دريابى؟ فاطمه (س) در پاسخ فرمود: اى پيامبر خدا (ص) من در همه حال خدا را به خاطر نعمت‏هاى بى كرانش سپاس مى‏گويم و آنگاه بود كه اين آيه نازل شد. «ولسوف يعطيك ربك فترضى».(18) مظهر وارستگى و ايثار
ايثار و انفاق در راه خدا ويژگى انسانهاى مؤمن و صالح است كه اعتقاد دارند در پى هر بخششى خداوند آنها را به جزاى نيك رسانده و از عمل آنها راضى و خشنود مى‏گردد. از جمله ايثارهايى كه مرضى درگاه الهى قرار گرفته و فرشتگان نيز بدان افتخار مى‏كنند، انفاق و گذشت فاطمه (س) و خانواده‏اش مى‏باشد در روايت است كه حسن و حسين (ع) بيمار شدند. افراد خانواده به فرمان پيامبر (ص) و به منظور سلامتى آنها روزه گرفتند. وقت غروب آفتاب و زمان افطار مسكينى بر در منزل تقاضاى غذا نمود. روزه داران غذايى را كه براى خويش مهيا كرده بودند به او دادند و با آب افطار كردند. روز دوم يتيمى و روز سوم اسيرى هنگام افطار در خواست غذا نمودند. فاطمه (س) و على (ع) همراه فرزندانشان غذاى خود را به آنان بخشيدند. قرآن كريم ايثار و فداكارى فاطمه(س) و همراهانش را تحسين كرده و عمل خالصى را كه براى رضايت پروردگار انجام داده بودند پذيرفت: «و يطعمون الطعام على حبّه مسكيناً و يتيماً و اسيراً انّما نطعمكم لوجه الله لا نريد منكم جزاء و لا شكورا؛(19)هم بر دوستى او (يعنى خدا) به فقير و طفل يتيم و اسير طعام مى‏دهند و (گويند) ما فقط براى رضاى خدا به شما طعام مى‏دهيم و از شما هيچ پاداش و سپاسى هم نمى‏طلبيم».
در روايت است كه على (ع) براى تهيه غذا دينارى قرض نمود.
وقتى در كوچه پا نهاد تا حاجت خود را برآورد مقداد، از اصحاب، رسول خدا (ص) را ملاقات كرد كه در ساعات گرم و سوزان روز سرگردان بود و ناراحت به نظر مى‏رسيد. از احوال او پرسيد متوجه شد او نيز براى تهيه غذاى خانواده‏اش مشكل دارد. با كمال اخلاص دينارى را كه براى رفع نياز خود قرض نموده بود به مقداد داده و براى اداى نماز به سوى مسجد راه افتاد حضرت پس از نماز با رسول خدا (ص) ملاقات نمود پيامبر(ص) فرمود: على جان مى‏توانم امشب مهمان شما باشم. على (ع) در حالى كه از وضع خانه و نداشتن غذا مطلع بود نخواست درخواست پيامبر را رد نمايد و با كمال بزرگوارى با ايشان به خانه آمد. آنها مشاهده كردند فاطمه(س) در محراب عبادت مشغول راز و نياز با خداست و پشت سرش ظرفى پر از غذا به چشم مى‏خورد، فاطمه (س) با شنيدن صداى پيامبر (ص) از جايگاه خويش برخاست و در پى تقاضاى آن حضرت ظرف غذا را مقابل وى نهاد. على (ع) پرسيد فاطمه جان اين غذا را از كجا آورده‏اى؟ تاكنون غذايى به اين خوش رنگى و خوش بويى نديده‏ام. پيامبر دست بر شانه على(ع) نهاد و فرمود: اين برابر آن دينارى است كه در راه خدا انفاق نمودى و سپس ادامه داد خداوند تو را همچون زكريا و فاطمه را همانند مريم مورد لطف قرار داد كه هرگاه زكريا بر مريم وارد مى‏شد نزد او رزق و روزى مى‏يافت كه خدا برايش فرستاده بود. «كلما دخل عليها زكريا المحراب وجد عندها رزقا قال يا مريم انّى لك هذا قالت هو من عند اللّه؛(20) هر وقت زكريا به محل عبادت مريم مى‏آمد نزد او روزى شگفت آورى مى‏يافت. گفت اى مريم اين روزى از كجا براى تو مى‏رسد پاسخ داد كه اين از جانب خداست.»
بخشش و ايثارى كه در زمانى خاص با نيتى خداپسندانه صورت گيرد. قطعاً نزد خداوند از ارزش ويژه‏اى برخوردار بوده و دهنده‏اش به اجر و ثوابى بالاتر دست مى‏يابد. دختران و پسران جوانى كه تازه پا به زندگى مشترك گذاشته‏اند و با اميد و آرزو به رؤياهاى خويش جامه عمل مى‏پوشند از هر كس به استفاده از اندوخته‏ها و هداياى اطرافيان سزاوارترند.
حضرت فاطمه(س) در شب عروسى خود با پايه‏گذارى اين سنت حسنه، ايثار در وقت نياز، فرمان قرآن را عملى ساخت. اين گونه كه پيامبر خدا(ص) در شب عروسى دخترش لباسى تهيه نمود تا فاطمه(س) آن را به تن كرده و آن شب ويژه و به يادماندنى گردد. در همان لحظه زن بينوايى به در خانه رسول خدا(ص) آمد و درخواست لباس كرد. فاطمه(س) به جز پيراهن شب عروسى كه هديه پدر بود لباس ديگر داشت كه قبلاً مورد استفاده قرار داده و كهنه شده بود. با تقاضاى فقير لباس را در بسته‏اى نهاد تا در راه خدا انفاق كند كه ناگهان با يادآورى آيه: «لن تنالوا البر حتى تنفقوا مما تحبّون؛(21) شما به نيكوكارى نمى‏رسيد مگر آنكه هرچه را كه در دست داريد در راه خدا انفاق كنيد.» در تصميم خود تجديد نظر كرد، لباس عروسيش را از تن درآورد و به بينوا داد و لباس كهنه را پوشيد. هنگامى كه خواستند فاطمه(س) را به خانه اميرمؤمنان ببرند فرشته وحى فرود آمد و پس از سلام به پيامبر(ص) فرمود: اى پيامبر خدا پروردگارت به تو سلام مى‏رساند و دستور داده كه درهايى نثار فاطمه نمايم و همراه من لباسى از بهشت است كه بايد به او هديه كنم.(22) احترام به فرمان الهى‏
بدنبال برخوردهاى عادى و گاه سخيف در ارتباط با پيامبر خدا توسط اطرافيان، قرآن كريم هشدار داده و آنان را به رعايت ادب و احترام نسبت به آن حضرت دعوت نموده و دستور داده آنگونه كه با يكديگر سخن مى‏گويند پيامبر(ص) را مورد خطاب قرار ندهند و شخصيت وى را محترم شمرند. «لاتجعلوا دعاء الرسول بينكم كدعاء بعضكم بعضا…؛(23)اى مؤمنان شما دعاى رسول و ندا كردن او را مانند نداى بين يكديگر قرار مدهيد…»
فاطمه(س) مى‏فرمايد:وقتى اين آيه نازل گشت من نيز همانند ديگران پدر خويش را با عنوان رسالت صدا مى‏زدم و گفتم: «اى پيامبر خدا» و از گفتن كلمه پدر خوددارى مى‏كردم. پيامبر گرامى پس از سه بار كه او را اينگونه خواندم پاسخى نداد و فرمود: فاطمه جان اين آيه در مورد تو و خاندان و نسل تو نيست. تو از من هستى و من از تو. اين آيه در مورد افرادى بى‏مهر و خشن و متكبر نازل شده، تو مرا با عنوان پدر صدا بزن كه صداى دلنوازت دلم را زنده‏تر و پروردگارم را خشنودتر مى‏سازد.(24) اگرچه در اين واقعه علاقه و احترام خاص پيامبر(ص) به دختر عزيزش قابل توجه است. پيش از آن اطاعت و پيروى كامل حضرت فاطمه(س) از فرمان وحى و رعايت ادب و حرمت مقام والاى رسالت است كه نشان مى‏دهد آن حضرت به فرمان الهى اهميت داده و از بيان تعلقات شخصى و عاطفى خويش چشم مى‏پوشد. و در يك كلام نتيجه مى‏گيريم كه قرآن در سيره و سخن، رفتار و كردار فاطمه(س) زنده و سارى و جارى است. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. سوره نمل، آيه 16. 2. سوره مريم، آيه 6 و 5. 3. سوره انفال، آيه 75. 4. سوره بقره، آيه 180. 5. بحارالانوار، ج 43. 6. سوره ذاريات، آيه 18 و 17. 7. فاطمه الزهرا من المهد….،ص‏300. 8. بيت الاحزان، ص 53. 9. بحارالانوار، ج 43. 10. سوره مجادله، آيه 11. 11. بحار، ج 2، ص 3. 12. همان، ص 8. 13. سوره احزاب، آيه 59. 14. بحار، ج 43، ص 91. 15. سوره نور، آيه 35. 16. فاطمة الزهرا…، ص 230. 17. بحار، ج 43. 18. سوره انسان، آيه 8 و 9. 19. سوره آل عمران، آيه 37. 20. همان، 92. 21. فاطمة الزهرا…، ص 214. 22. سوره نور، آيه 62. 23. بيت الاحزان، ص 36.

آموزه‏هاى اخلاقى در دعاى حضرت مهدى 10

شماره 295 - تیر 1385

پرهيز از ظلم و دزدى
در دهمين فراز از دعاى امام عصر(عج)چنين مى‏خوانيم: «واكففْ ايْدينا عن الظّلم و السّرْقة؛ خدايا! دست‏هاى ما را از ستم و دزدى باز دار.»
در اين فراز از دعا، سخن از دو گناه بسيار بزرگ كه از بلاهاى خانمان سوز سياسى و اجتماعى و اقتصادى و فرهنگى كه داراى پيامدهاى بسيار ناهنجار و ويرانگر است به ميان آمده، كه پاك سازى از اين دو گناه بزرگ، مى‏تواند بسيارى از مشكلات و گرفتارى‏هاى كمرشكن و چالش‏هاى روانى و اجتماعى را برطرف سازد، و دو حجاب بزرگ سرراه تكامل و پاك زيستى را از ميان بردارد، و باعث پديدار شدن مدينه فاضله گردد. مبارزه اسلام با ظلم
ظلم يعنى خلاف عدل و حق، بنابراين معنى بسيار وسيعى داشته و مصداق‏هاى گوناگون و مراحل و درجات مختلف دارد، و به طور كلى حق خود و حق ديگران را پامال كردن و ناديده گرفتن، ظلم است، بنابراين بايد حقوق انسان‏ها را كه نسبت به يكديگر دارند براساس عدالت شناخت كه دست كم بيش از صد حق است، و آن را رعايت نمود. گاهى ظلم و ستم، شديد و بزرگ است مانند: قتل نفس، و پايمال كردن حق همسايه، آزار به پدر و مادر، خوردن مال يتيم، حمايت از ظالم در پايمال كردن حق مظلوم و… و گاهى شدّت آن كمتر است، مانند ظلم به حيوانى رام از قبيل ظلم به گوسفند و گاو و گربه كه حتى شامل گرفتن پوست جوى از دهان مورچه‏اى مى‏تواند يك نوع ظلم باشد كه امير مؤمنان على (ع) در سخنى فرمود: «واللّه لو اعطيت الْاقاليم السّبعة بماتحت افلاكها على ان اعصى الله فى نملة اسلبها جلب شعيرةٍما فعلْتهُ؛(1) سوگند به خدا اگر اقليم‏هاى هفتگانه با آنچه در زير آسمان‏ها است را به من دهند كه خداوند را با گرفتن پوست جوى از دهان مورچه‏اى (از روى ظلم) نافرمانى كنم، هرگز نخواهم كرد.»
اسلام باشديدترين تعبيرات و دستورها و تأديب‏ها و ارائه مسائل جزايى مانند ديات و اجراى حدود، با هر گونه ظلم مبارزه نموده، و پيروان خود را از آن برحذر داشته است. بنابراين بسيار به جاست كه ما براى گرفتار نشدن به هر گونه ظلم و ستم به خدا پناه ببريم و در دعاى هميشگى خود آن را بگنجانيم، و از خدا بخواهيم كه دست‏هاى ما و رفتار ما را از هر گونه آلودگى به ظلم پاك سازد، و اين دعا تلقين هر روزه ما براى پرورش روح و روانمان در پرهيز از ستم باشد. چرا كه ستم به كسى بزرگ‏ترين حق الناس است، و حق الناس سنگين‏ترين بار و وِزرو وبال انسان خواهد بود. براى روشن شدن بيشتر موضوع نظر شما را به ديدگاه قرآن و سپس احاديث پيشوايان، در اين راستا جلب مى‏كنيم: نكوهش ظلم از ديدگاه قرآن
در قرآن حدود 270 بار با واژه‏ها و تعبيرات گوناگون، از ظلم و ستم سرزنش شده، و گاهى با شديدترين تعبير به ستمگران هشدار داده شده است. به عنوان نمونه:
«انّ الظّالمين لهم عذاب اليم ؛(2) قطعاً براى ستمگران عذاب دردناكى هست.» «و انّ الظّالمين لفى شقاقٍ بعيدٍ ؛(3)ستمگران در عداوت شديد دور از حق (و در برابر حق) قرار گرفته‏اند.» «انما لعْنة اللّه على الظّالمين ؛(4)آگاه باشيد لعنت خدا بر ستمگران باد.» «يوم لا ينفع الظّالمين معْذرتُهم و لهم اللّعنةُ ولهم سوءُ الدّار؛(5)روز قيامت روزى است كه عذرخواهى ظالمان سودى به حالشان نمى‏بخشد، و لعنت خدا بر آنها، و جايگاه بد نيز براى آنان است.» «و سيعْلم الّذين ظلموا اىّ منْقلبٍ ينقلبون ؛(6)آنها كه ستم كردند به زودى مى‏دانند كه بازگشتشان به كجا است.»
اينها نمونه‏هايى از آيات قرآن است كه با شديدترين تعبير به ستمگران هشدار مى‏دهد كه ستم نكنند وگرنه عاقبت بسيار خطرناك، عذاب بسيار شديد در كمين آنها خواهد بود. نكوهش ظلم و ستم در گفتار پيشوايان
در گفتار پيامبر اعظم (ص) و امامان معصوم (ع) نيز به شدت از ظلم نهى شده، و آن را به عنوان يك گناه بزرگ داراى كيفر سخت و آثار نكبت بار توصيف كرده‏اند، نظر شما را به چند نمونه از اين گفتار در ميان هزارها سخن جلب مى‏كنيم:
1 – رسول خدا (ص) فرمود: «اياكم و الظّلم، فانّ الظّلم عنداللّه هو الظّلمات يوم الْقيامة ؛(7)از ظلم و ستم دورى كنيد، چرا كه نتيجه ظلم در پيشگاه خدا در روز قيامت، تاريكى‏ها خواهد بود.»
روزى مردى به پيامبر (ص) عرض كرد: دوست دارم در روز قيامت در ميان نور و روشنايى محشور گردم، چه كنم؟ آن حضرت در پاسخ فرمود: «به احدى ستم نكن، در اين صورت به اين آرزو مى‏رسى.»(8)
انس بن مالك مى‏گويد: روزى پيامبر(ص) فرمود: بين انسان مؤمن تا بهشت پنج عذاب (و دست انداز سخت) وجود دارد، كه آسان‏ترين آن، مرگ است. انس مى‏گويد از آن حضرت پرسيدم سخت‏ترين آن عذاب چيست؟ فرمود: «الْوُقوفُ بين يدى اللّه عزّ وجلّ، اذا تعلّق الْمظلومون بالظّالمين ؛(9)توقف در پيشگاه خداوند متعال در قيامت، در آن هنگام كه ستمديدگان به ستمگرانشان آويزان شده‏اند» (و به اصطلاح دامن آنها را گرفته و مطالبه حق خود مى‏كنند).نيز از پيامبر (ص) نقل شده فرمود: «وقتى كه روز قيامت برپا مى‏گردد، انسان وارد صحراى محشر مى‏شود، و از نيكى هايى كه در دنيا انجام داده خشنود است، ناگاه مردى جلو او را مى‏گيرد، و به خدا عرض مى‏كند: «پروردگارا! اين شخص به من ظلم كرده است.» در اين هنگام پاداش‏هاى نيكى‏هاى آن را برمى دارند و به عنوان جبران ظلمى كه به آن شخص شاكى نموده در مجموعه پاداش‏هاى او قرار مى‏دهند، و همچنان اين كار ادامه مى‏يابد تا اين كه پاداش‏هاى آن مرد ظالم تمام مى‏شود. آنگاه گناهان آن مرد شاكى را در مجموعه گناهان ظالم قرار مى‏دهند، و اين كار ادامه مى‏يابد تا كه ظالم وارد دوزخ مى‏گردد.»(10)
2 – امير مؤمنان على (ع) فرمود: «ايّاك و الظّلْم فانّهُ اكبر الْمعاصى ؛(11)از ظلم دورى كن كه آن از بزرگ‏ترين گناهان است.» و نيز فرمود: «از جور و ستم دورى كن كه بوى بهشت به مشام انسان ستمگر و متجاوز، نمى‏رسد، ظلم و ستم موجب تخريب و تباهى قلب (روح و جان) مى‏شود، و باعث اضطراب و نا آرامى زندگى مى‏گردد.»(12)
بزرگى گناه ظلم در حدى است كه امير مؤمنان على (ع) در فرازى از خطبه خود مى‏فرمايد: «واللّه لان ابيت على حسك السّعدان مسهّداً، او اُجرّ فى الْاغلال مصفّدا، احبُّ الىّ من ان الْقى الله و رسوله يوم الْقيامه ظالماً لبعْض الْعباد…؛(13)سوگند به خدا اگر شب را بر روى خارهاى تيز سعدان به سر برم، يا به غل‏ها و زنجيرها بسته، كشيده شوم برايم محبوب‏تر و بهتر است از اين كه خدا و رسولش را در قيامت در حالى ملاقات كنم كه به بعضى از بندگان ظلم كرده، و چيزى از اموال دنيا را غصب نموده باشم. چگونه به كسى ستم روا دارم، آن هم براى پيكرى كه تاروپودش، شتابان به سوى كهنگى به پيش مى‏رود، (و از هم مى‏پاشد) و مدت‏ها در ميان خاك‏ها مى‏ماند.»
نيز مى‏فرمايد: «فاللّه اللّه فى عاجل الْبغى، و آجل وخامة الظّلْم ؛(14)زنهار، زنهار و شما را به خدا از زودرسى كيفر ظلم و ستم، و از عاقبت بسيار خطرناك ظلم.» اين تعبير امام على (ع) بيانگر بزرگى و زشتى گناه ظلم، و هشدار و آژير خطر براى ستمگران است، كه به هوش باشند كه در صورت ادامه ظلم، كيفر سختى در كمين آنها بوده، و سرنوشت بسيار خطرناكى آنها را تهديد مى‏كند.
شگفت اين كه با اين كه مقام شهادت بالاترين مقام‏ها است، و اولين قطره خون شهيد كه بر زمين مى‏چكد موجب آمرزش همه گناهانش مى‏شود.(15)در عين حال اگر ظلم و مظلمه‏اى برگردن او باشد، گرفتار كيفر آن خواهد شد، براى روشن شدن اين مطلب نظر شما را به چند روايت زير جلب مى‏كنم:
پيامبر (ص) فرمود: «حضرت موسى (ع) رفيقى داشت كه به شهادت رسيد، موسى (ع) خواست مقام او را تماشا كند، به خدا عرض كرد: آن دوستم كه شهيد شد كجاست؟ خداوند فرمود: در آتش است. موسى (ع) عرض كرد: مگر بهشت را براى شهيدان وعده نداده‏اى؟ خداوند فرمود: آرى چنين وعده‏اى داده‏ام، ولى اين دوستت در آزار رسانى و ستم به پدر و مادرش اصرار داشت، و من عمل نيك چنين كسى را نمى‏پذيرم.»(16) نيز روايت شده: روزى پيامبر اعظم (ص) نماز را با جماعت خواند، سپس به مسلمانان رو كرد و فرمود: «آيا از طايفه بنى النجّار كسى در اينجا هست؟ اين سؤالم از اين رو است كه يكى از افراد برجسته آنها به شهادت رسيده، ولى درِ بهشت بر روى او بسته است، و پشت در درمانده شده از اين رو كه به يك نفر يهودى سه درهم بدهكار است (تا آن سه درهم حق الناس را از جانب او به صاحبش بدهند، و او از حبس درماندگى پشت در آزاد شود»(17)با توجه به اين كه عدم اداى حق الناس در وقت خود يك نوع ظلم است.
نيز طبق آن حديث معروف: وقتى كه سعدبن معاذ مجروح جنگى به شهادت رسيد، و شخص پيامبر (ص) با تجليل فراوان، همراه مسلمانان او را به خاك سپردند، سرانجام آن حضرت فرمود: «امشب فشار قبر، سعد را عذاب نمود.» بعضى از حاضران پرسيدند: با اين كه او داراى آن همه مقام است و شما آن همه از او تجليل كرديد چرا عذاب مى‏شود؟ فرمود: «به خاطر اين كه او نسبت به همسرش بداخلاق بود»(18) يعنى با بداخلاقى خود يك نوع ظلم به خانواده‏اش مى‏كرد.
نيز روايت شده: در جنگ احد يكى از مسلمانان جوان به شهادت رسيد، مادرش به بالين پيكر پاك و به خون تپيده‏اش آمد و خاك از چهره شهيدش پاك نموده و خطاب به او گفت: «فرزندم، بهشت برايت گوارا باد.» پيامبر (ص) به او فرمود: چه مى‏دانى كه بهشت براى او گوارا است، فلعلّه تكلّم فيما لا يعْنيه، اوْ بخيل بما لا ينقُصُهُ ؛(19)شايد او سخنان بيهوده مى‏گفته، يا در مورد چيزى كه باعث كمبودش نمى‏شد بخل ورزيده باشد.» (با توجه به اين كه بيهوده گويى و بخل يك نوع ظلم است). تجزيه و تحليل
چنانكه گفتيم ظلم و ستم معنى گسترده‏اى دارد، و به طور كلى هرگونه بى عدالتى و بى انصافى، و آزار رسانى، ظلم است گرچه اين آزار رسانى به صورت رشوه، يا احتكار، يا گران فروشى، يا رنجاندن پدر و مادر و همسر و اعضاء خانواده با خيانت به امانت، يا تبعيض، يا كم كارى و عدم رعايت وجدان كارى، ويا ناراضى كردن كارگر، و كم كردن اجرت كار او، و هرگونه حق كشى ديگر. با توجه به اين امور به راز بزرگى گناه ظلم و سختى كيفر آن پى مى‏بريم، چرا كه ظلم موجب آشفتگى و بى نظمى در جامعه شده، و باعث انواع گرفتارى‏ها، اختلافات و اضطراب‏هاى اجتماعى و اخلاقى و سياسى خواهد شد، و شيرازه جامعه را از هم گسسته كرده، و آرامش را كه برترين نعمت الهى است از ميان مى‏برد. ظلم موجب رنج‏ها، آزارها، قطع رابطه‏ها، آشوب‏ها، فتنه‏ها، بيمارى‏ها و نا امنى و نا آرامى‏هاى گوناگون مى‏شود، و گاهى عرصه زندگى را بر انسان‏ها تنگ كرده و موجب فروپاشى خانواده‏ها، و زندگى‏ها مى‏گردد، برهمين اساس گفته شده «الْملك يبقى مع الْكفر و لا يبقى مع الظّلم؛ حكومت و فرمان روايى با كفر باقى مى‏ماند، ولى با ظلم از هم مى‏پاشد.»
به همين اساس قرآن مى‏فرمايد: «ولقد اهلكْنا الْقرون من قبلكم لمّا ظلموا ؛(20)ما امت‏هاى پيشين را كه ظلم كردند به هلاكت رسانديم.» نيز مى‏فرمايد: «فتلك بُيوتهم خاوية بما ظلموا ؛(21)اين خانه‏هاى آنها است كه به خاطر ظلم و ستمشان خالى و ويران مانده است.» چرا كه ظلم باعث ايجاد كينه و عداوت، و موجب شقاق و چند گانگى و سوءظن و آثار شوم ديگر شده، و همين به جاى آبادانى، عامل مرارت و تلخى زندگى، و ويرانى مى‏شود، زيرا پر واضح است كه دل زدگى بر اثر ظلم باعث سلب دل گرمى و اميد شده، و همين اثر بد، افكار و اعمال را تخريب نموده و به تباهى مى‏كشاند. 2 – نكوهش سرقت و دزدى از نگاه اسلام
دومين خواسته در دعاى فوق اين بود كه امام عصر (عج) به ما ياد داده كه به خدا عرض كنيم: «خدايا! دست هايمان را از دزدى باز دار» يكى از گناهان كبيره كه موجب وزر و وبال و آثار شوم و نكبت بار در دنيا و آخرت مى‏شود، و زندگى انسان را تباه و آلوده مى‏سازد دزدى است، يعنى انسان از راه‏هاى مختلف اموال ديگران را چپاول كند. سرقت و دزدى نيز مانند ظلم، معنى وسيعى دارد، مثلاً امام صادق (ع) مى‏فرمايد: دزدها سه گونه‏اند: ترك كننده زكات، و حيف و ميل كننده مهريّه زنان، و كسى كه وامى مى‏گيرد و نيّت اداى آن را ندارد.(22)و يا پيامبر (ص) فرمود: «دزدترين دزدها كسى است كه از نمازش بدزدد.»(23) و يا مسئله استراق سمع و… ولى بيشتر در موضوع ربودن اموال ديگران است، كه بعضى آشكار و بعضى نهان مى‏باشد مانند دزدى از اموال شوهر و رانت خوارى، و اختلاس و نيرنگ‏هاى مرموز براى چپاول اموال، خواه اموال خصوصى باشد، يا عمومى. مسأله سرقت يكى از معضلات جامعه در هر زمانى بوده، به ويژه در اين عصر كه نقشه‏ها و نيرنگ‏ها به شكل‏هاى گوناگون – به ويژه نسبت به بيت المال و اموال عمومى – توسعه يافته، و در اين راستا دزدهاى اموال خانه‏ها و اتومبيل‏ها، و جيب برى و انواع شگردها را كه هر روز در صفحات حوادث روزنامه‏ها و مجلّات مى‏خوانيم، مشمول عنوان سرقت و دزدى است كه موجب سلب امنيت و آرامش شده و گاهى به كشتار و فروپاشى خانواده‏ها و انواع كينه توزى‏ها و عداوت‏ها منجر مى‏گردد. دست ناپاكى كه به دزدى آلوده شده، در حقيقت اموال حرام را به خانه خود مى‏كشاند و انباشته مى‏كند، و در ميان آلودگى گرداب متعفّن حرام و غصب و زور و ظلم غوطه مى‏خورد، و چنين فردى بعيد است كه به راحتى نجات يابد، بلكه همان اموال نامشروع، روسياهى ننگين را براى او ايجاد كرده و آتش شعله ور دوزخ در انتظار بلعيدن و عذاب سخت او است. در اسلام در ميان دستورهاى بزرگش، سه چيز را بسيار محترم شمرده كه عبارتند از حفظ حريم جان و مال و ناموس. هر جامعه‏اى كه در اين سه مورد در امن باشد، آن جامعه را مى‏توان جامعه سالم و ايده آل خواند. براى اين كه به زشتى سرقت بيشتر پى ببريم، نظر شما را به گفتار قرآن و پيشوايان بزرگ اسلام در اين راستا جلب مى‏كنيم. سرقت و دزدى از نگاه قرآن
در قرآن درباره سرقت اموال، در دو مورد سخن به ميان آمده است.
1 – در آيه 12 سوره ممتحنه مى‏خوانيم: «يا ايّها النّبىُّ اذا جائك الْمؤمنات يبايعْنك على انْ لا يُشْركن باللّه شيئاً و لا يسْرقْن… فبايعْهنّ و اسْتغْفرْلهنّ…؛ اى پيامبر! هنگامى كه زنان با ايمان نزد تو آيند، و با تو بيعت كنند (با اين شرايط) كه چيزى را براى خدا شريك قرار ندهند، دزدى و زنا نكنند، فرزندان خود را نكشند، تهمت و افترايى پيش دست و پاى خود نياورند، و در هيچ كار نيكى با تو مخالفت نورزند، با آنها بيعت كن، و براى آنها از درگاه خدا آمرزش بطلب.»
اين آيه مربوط به بيعت مشروط زنان است، توضيح اين كه: طبق گفته مفسّران پس از آنكه مكه در سال هشتم به دست مسلمين به فرماندهى پيامبر اكرم (ص) فتح شد، پيامبر (ص) بر كوه صفا قرار گرفت و از مردان ايمان آورنده بيعت گرفت، سپس نوبت به زنانى كه ايمان آورده بودند شد، آنها براى بيعت به محضر پيامبر (ص) آمدند، آيه فوق نازل شد، پيامبر (ص) بر اساس اين آيه بيعت آنان را مشروط بر شش شرط پذيرفت كه شرط دوم اين بود كه دزدى از اموال شوهر، و ديگران نكنند. اين شرط بيانگر اهميت آن است، كه در نخستين بيعت زنان كه يك حادثه بزرگ سياسى است، ترك دزدى به عنوان پيش شرط در رديف ترك شرك و زنا، عنوان شده است، يعنى دزدى همچون شرك و زنا، گناه بسيار بزرگى است كه بيعت كنندگان بايد تعهد محكم بدهند كه دزدى نكنند. و دست به اين گناه زشت و پليد نزنند.(24)
2 – در آيه 38 سوره مائده مى‏خوانيم: «و السّارق السارقة فاقْطعوا ايْديها جزاءً بما كسبا نكالاً من اللّه ؛دست مرد و زن دزد را به كيفر عملى كه انجام داده‏اند، به عنوان يك مجازات الهى قطع كنيد.» اين آيه با صراحت حكم شديدى را كه قطع دست دزد باشد صادر كرده، و چنين حكمى بيانگر بزرگى گناه دزدى است، تا همين مجازات باعث عبرت و بازدارندگى و كنترل شديد شود، و جامعه از خطر دزدى و ناامنى مالى نجات پيدا كند. و از آنجا كه بيشتر دزدى‏ها از ناحيه دست انجام مى‏گيرد، و از آنجا كه دست براى انسان كارآمدترين و نافع‏ترين اعضا است كه توانايى انسان را مظهريت مى‏بخشد، بايد براى عبرت مردم و جلوگيرى از دزدى بريده شود، البته با شرايطى كه در روايات ما آمده است. ولى در بعضى از موارد به جاى قطع دست، زندان و تأديب مانند ضربات شلّاق تعيين شده است، مثلاً از حضرت على (ع) نقل شده كه در مورد مردى كه گوشواره دخترى را از گوشش دزديده بود، فرمود: اين يك نوع ربايش علنى است، آن دزد را كتك زد و زندانى نمود، و در سخنى فرمود: حكم قطع دست در مورد چهار دزد روا نيست ؛
1 – كسى كه اختلاس كند (اختلاس به معنى يك نوع دزدى است كه با كِش رفتن و تردستى و حيله انجام مى‏شود).2 – كسى كه از روى خيانت، امانت ديگرى را بربايد. 3 – كسى كه از غنائم جنگى دزدى كند. 4 – اجير و مزدورى كه در خانه كسى چيزى بردارد كه اين يك نوع خيانت است.(25)
بعضى اشكال كرده‏اند كه بريدن دست دزد (نخست چهار انگشت دست راست او) در صورتى كه اموال دزديده شده او يه اندازه قيمت يك چهارم دينار (كه هر دينار به اندازه يك سكّه يعنى 18 نخود طلا است) برسد، با آن همه احترامى كه اسلام براى جان انسان قايل است منافات دارد، با توجه به اين كه اگر كسى انگشتان كسى را بى جهت قطع كند، هر انگشت آن معادل يك دهم ديه كامل (هزار مثقال طلا) يعنى صد مثقال ديه دارد، پس ديه بريدن چهار انگشت، چهارصد مثقال طلا است، پس چرا دزديدن يك چهارم يك دينار (يعنى چهار نخود و نيم طلا) موجب حكم قطع چهار انگشت مى‏گردد؟ اتفاقاً همين سؤال را از عالم بزرگ علم الهدى سيد مرتضى (متوفّى 436 ه. ق) نمودند، ايشان در پاسخ به صورت شعر جواب داد، كه ترجمه‏اش اين است: «عزّت امانت، آن دست را گران قيمت كرد، ولى خيانت دزدى، بهاى آن را پايين آورد، فلسفه حكم خدا را بدان.»(26)

به هر حال وقتى كه اين حكم اسلامى اجرا مى‏شد، مسلمانان در پناه آن در رفاه و امنيت مى‏زيستند، چنان كه هم اكنون اين اثر در كشور عربستان سعودى ملموس است. و در نتيجه افراد دزد هم كم مى‏شدند و به تعداد شمارش انگشتان نمى‏رسيدند. آيا بريدن چند دست خطاكار براى حفظ امنيت و حريم اموال عموم مردم چند قرن يك ملت، قيمت گزافى است؟ با مقايسه اين خسارت كم قطع، و آن همه آثار خطير دزدى در صورت عدم قطع با آثار درخشان قطع، پى مى‏بريم كه چنين حكمى خشن نيست، بلكه جزاى مناسب و شايسته‏اى خواهد بود. نكوهش دزدى در نگاه پيشوايان
در گفتار پيامبر اعظم (ص) و امامان معصوم (ع) با شديدترين تعبيرات و روش، از گناه بزرگ دزدى نهى شده كه نظر شما را به چند نمونه جلب مى‏كنيم:
شخصى در مسجد النّبى در مدينه در حالى كه روپوش خود را بالش خود قرار داده بود به استراحت پرداخت، سپس براى تطهير برخاست و از مسجد خارج شد، وقتى بازگشت ديد روپوشش دزديده شده است، به جستجو پرداخت تا دزد را پيدا كرد، او را به محضر پيامبر (ص) برد و تقاضاى محاكمه نمود. پيامبر (ص) فرمود: دست (چهار انگشت دست راست) او را قطع كنيد. صاحب روپوش از شكايت خود گذشت و روپوش خود را به دزد بخشيد، و تقاضاى عدم قطع كرد، ولى پيامبر (ص) فرمود: اگر قبل از آنكه او را نزد من بياورى و من حكم كنم، راهى براى عدم قطع داشت، ولى اكنون راهى ندارد، آنگاه دستور داد دست آن دزد را قطع نمودند.(27)
در روايت ديگر آمده: چند نفر دزد را به محضر امير مؤمنان على (ع) آوردند، پس از اثبات دزدى، آن حضرت دست آنها را به خاطر اين جرم، قطع كرد، آنگاه فرمود: «آنچه از دست شما بريده شده، به سوى آتش دوزخ روانه مى‏گردد، پس اگر توبه كنيد آنها را از آتش باز گردانده‏ايد، وگرنه همانا شما را به سوى آتش دوزخ مى‏كشانند.»(28)
امام صادق (ع) فرمود: «مدْمن الزّنا و السّرق و الشّرب كعابد وثنٍ ؛(29)ادامه دهنده (عمل زشت) زنا و دزدى و شرابخوارى، همانند بت پرست است.»
پيامبر (ص) در سخنى فرمود: «يكى از چهار نفر هرگاه داخل خانه‏اى شود، قطعاً موجب خرابى آن مى‏گردد، و چنين خانه‏اى از بركات الهى آباد نخواهد شد ؛1 – خائن به امانت 2 – دزد 3 – شرابخوار 4 – زناكار.»(30)
از امام سجاد (ع) نقل شده: دزدى را نزد حضرت على (ع) آوردند كه براى اولين بار دزدى كرده بود، على (ع) دستور داد دست راستش (چهار انگشت) را قطع كنند، پس از مدتى همان دزد براى دومين بار دزدى كرد، حضرت على (ع) قدم پاى چپ او را قطع كرد، او براى سومين بار دزدى كرد، حضرت او را به زندان ابد محكوم فرمود.(31)
اين گفتار و اين گونه برخوردها با دزد، بيانگر شدت مجازات دزدى، و بزرگى جرم اين گناه است، تا آنجا كه در روايات آمده: «من مات دون ماله فهو شهيدٌ ؛كسى كه در دفاع از مالش در برابر دزد كشته شود، شهيد شده است.» شدت عمل در برابر دزد بيت‏المال‏
بايد توجه داشت كه يكى از انواع دزدى، دستبرد به بيت المال كه اموال عمومى است مى‏باشد، گر چه به اندازه برداشتن يك عدد خودكار، يا يك سوزن از بيت المال بدون مجوّز شرعى باشد، در اين راستا نظر شما رابه چند نمونه از شدت عمل پيامبر (ص) و امامان (ع) در بر خورد با رانت خواران و يا چپاولگران بيت المال جلب مى‏كنيم:
1 – يكى از غلامان پيامبر (ص) شخصى به نام مدْعم بود، او در جنگ خيبر در ركاب پيامبر (ص) با دشمن مى‏جنگيد، پس از پيروزى غنائم بسيارى به دست آمد، او بر اثر طمع به غنائم كه از بيت المال مسلمين بود، لباسى را قبل از تقسيم بيت المال محرمانه براى خود ربود (دزديد) پس از اين ماجرا سپاه اسلام همراه پيامبر (ص) به وادى القرى حركت كردند، در آنجا هنگام بارگيرى از شتر، تيرى از ناحيه دشمن آمد و به پيكر غلام نامبرده خورد، و همين باعث شهادت او شد، حاضران (در ضمن تأسف) گفتند: بهشت بر او گوارا باد، پيامبر (ص) فرمود: «نه سوگند به كسى كه جان محّمد (ص) در دست او است، اكنون آن لباس در تنش در آتش دوزخ مى‏سوزد، همان لباسى كه روز خيبر از غنائم مسلمين به خيانت ربوده بود.» اصحاب تعّجب كردند و سخت تحت تأثير قرار گرفتند، يكى از ياران از پيامبر (ص) پرسيد: «من هم دو بند كفش را از غنائم ربودم.» پيامبر (ص) فرمود: «همانند آن بند كفش در آتش دوزخ براى تو بريده مى‏شود.»(32)
2 – عقيل برادر على (ع) بر اثر تنگدستى و عيالوار بودن تقاضاى كمك مالى از امام على (ع) بيش از سهميه خود كرد. و اصرار ورزيد، على (ع) به مردى گفت: دست عقيل را بگير و در ميان بازار ببر، و به او بگو قفل دكانى را بشكند و كالاهاى دكان را بردارد. عقيل به على (ع) عرض كرد: آيا مى‏خواهى مرا به عنوان دزدى دستگير كنند؟ على (ع) فرمود: «پس تو مى‏خواهى با برداشتن از بيت المال مسلمين، مرا دزد كنى و از آن بردارم و به تو بدهم.» بعد از شهادت على (ع) روزى معاويه به عقيل گفت: بالاى منبر برو و به مردم بگو على (ع) با تو چگونه رفتار كرد و من با تو چگونه رفتار كردم. عقيل بالاى منبر رفت و پس از حمد و ثنا گفت: «اى مردم! من از على (ع) دينش را طلبيدم، او مرا كه برادرش بودم رها كرد، و دينش را گرفت، ولى معاويه با دادن بيت المال به من مرا بر دينش مقدم داشت.»(33)
3 – در حكومت امام على (ع) على بن ابى رافع سرپرست بيت المال بود، ايام عيد قربان فرا رسيد، دختر على (ع) از على بن ابى رافع خواست گردنبندى از بيت المال را سه روز به عنوان عاريه‏اى كه داراى ضمانت باشد به او بدهد، تا در جشن عيد از آن استفاده كند، او به درخواست دختر على (ع) جواب مثبت داده و آن گردنبند را به او داد. على (ع) آن را در گردن دخترش ديد و پس از پرسش دريافت كه از ابن ابى رافع عاريه گرفته، با شدت به او حكم كرد كه آن را به بيت المال بر گرداند، و ابن ابى رافع را با تندى نكوهش كرد. و به زينب (س) فرمود: در صورتى اين كار براى تو روا است كه ساير زن‏هاى مسلمين نيز همين گونه از بيت المال بهره‏مند شوند. و به ابن ابى رافع فرمود: «لو كانت اخذت الْعقْد على غير عاريةٍ مضمونةٍ مرْدودةٍ، لكانت اذن اوّل هاشميّة قطّعْت يدها فى سرْقةٍ ؛(34)اگر دخترم آن گردنبند را بدون عاريه داراى ضمان و برگشت به بيت المال گرفته بود، نخستين زن هاشمى بود كه دستش به خاطر دزدى قطع مى‏كردم.»
4 – روزى عبدالله بن جعفر داماد على(ع) و برادرزاده آن حضرت، نزد على (ع) آمد و عرض كرد: سزاوار است براى تأمين هزينه زندگى روزانه‏ام به من كمك مالى شود، سوگند به خدا چيزى ندارم، مگر اين كه گوسفند يا الاغ خود را بفروشم. حضرت على (ع) به او فرمود: «نه، چيزى براى تو در نزد من نيست، مگر اين كه به عموى خود دستور بدهى تا (از بيت المال) دزدى كند و به تو بدهد.»(35)
5 – روزى دو زن يكى از نسل عرب، و ديگرى كنيز عجمى آزاد شده براى گرفتن سهميّه خود از بيت المال به محضر على (ع) آمدند، آن حضرت مقدارى درهم و غذا به طور مساوى به آن دو نفر داد. زن عرب اعتراض كرد و گفت: من عرب هستم، و اين زن عجم، چرا به من بيشتر ندادى؟ امام (ع) فرمود: «سوگند به خدا من در تقسيم بيت المال، فرزندان اسماعيل را بر فرزندان اسحاق برتر نمى‏بينم.»(36)
آرى حضرت على (ع) ضابطه را بر هرگونه رابطه مقدم مى‏داشت، و مصرف اموال عمومى را بر اساس روابط خويشاوندى يا دوستى، يك نوع دزدى مى‏دانست. با توجه به اين موضوعات مهم به دعاى امام عصر (عج) بازگرديم كه به ما ياد داد به خدا عرض كنيم: «خدايا! دست‏هاى ما را از هرگونه ظلم و دزدى بازدار.» به اميد استجابت اين دعا براى همه، و خشنود كردن آن حضرت با رعايت موازين حقوقى. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1. نهج البلاغه، خطبه 224. درباره انواع ظلم به بحار الانوار، ج 75، ص 305، باب 79 مراجعه شود. 2. ابراهيم – 22. 3. حج – 53. 4. هود – 18. 5. مؤمن – 52. 6. شعراء – 227. 7. بحار، ج 75، ص 309. 8. كنزالعمّال، حديث 44154. 9و10. همان، حديث 8862. و7643. 11. غررالحكم ؛ ميزان الحكمة، ج 5، ص 597. 12. همان. 13. نهج البلاغه، خطبه 224. 14. همان، خطبه 192. 15. تهذيب الاحكام شيخ طوسى، ج 6، ص 121 به نقل از پيامبر (ص). 16. لباب الالباب راوندى . 17. بحار الانوار، ج 73، ص 362. 18. اقتباس از قاموس الرجال، ج 4، ص 341، طبقات ابن سعد،ج‏3،ص‏10و11. 19. المحجّة البيضاء، ج 5، ص 200. 20. يونس – 14. 21. نمل – 52. 22و23. بحار، ج 96، ص 12، و ج 84، ص 263. 24. اقتباس از تفسير مجمع البيان، ج 9، ص 276. 25. شيخ حر عاملى، وسائل الشيعه، ج 18، ص 503. 26. در تفسير آلوسى، ج 3، ص 6، اين پاسخ به علم الدين السّخاوى نسبت داده شده است، بايد توجه داشت كه هر دينار معادل 18 نخود طلا است، كه يك مثقال شرعى است. 27. خصال شيخ صدوق، ج 1، ص 90، بحار، ج 79، ص 182. 28. علل الشرايع، ج 2، ص 224، بحار، ج 79، ص 186. 29. ثواب الاعمال شيخ صدوق، ص 217، بحار، ج 79، ص 187. 30. همان مدرك، و بحار، ج 79، ص 125. 31. ارشاد المفيد، ص 251، بحار، ج 79، ص 188. 32. سيره ابن هشام، ج 3، ص 353. 33. روضات الجنّات، ص 90. 34. بحار، ج 40، ص 338. 35. ابواسحاق اصفهانى، الغارات، ج 2، ص 67. 36. بحار، ج 41، ص 137.

تملّق ستيزى و انتقادپذيرى؟

شماره 295 - تیر 1385

خاقانيا به تقويت دوست دل مبند

وزغصه و شكايت دشمن جگر مخور
گر دوست از غرور هنر بيندت نه عيب‏

دشمن به عيب كردنت افزون كند هنر
ترس زطعن دشمن و گردى بلند نام‏

بينى غرور دوست شوى پست و مختصر
پس دوست دشمن است به انصاف بازبين‏

پس دشمن است دوست به تحقيق درنگر
گرعقلت اين سخن نپذيرد كه گفته‏ام‏

اين عقل را نشانه ديوانگى شمر
(خاقانى)

موضوع سخن انتقاد پذيرى و پرهيز از تملق گوئى و نقش آن در كمال انسان است. در تبيين و نتيجه‏گيرى اين بحث تذكر چند نكته ضرورى است:
نكته اول اينكه: انسان مصون از عيب و خطا نيست و جز برگزيدگان خدا يعنى پيامبران و ائمه هدى عليهم السلام كه به لباس عصمت آراسته‏اند همه انسان‏ها در هر سطح و جايگاهى كه باشند به نوعى در معرض خطا و اشتباه و انحراف قرار دارند. بفرموده يوسف صديق(ع) كه حتى خود را در جايگاه پيامبرى از خطا و گناه مبرّا ندانست و گفت: «و ما أبرى‏ء نفسى انّ النفس لامّارةٌ بالسوء الّا ما رحم ربى» اگر خداى بزرگ و مهربان برآدمى رحم نياورد هيچ انسانى از خطر نفس امّاره در امان نيست و به كمك خداوند نياز دارد. آفريدگار جهان و انسان نيز با پيامبران برگزيده خود در موارد مختلف از اين حقيقت سخن گفته تا مبادا انسان‏ها را غرور دست دهد و از وادى توحيد دور افتاده و در معرض خودباورى و خود محورى كه پرتگاه شرك است قرار گيرند. نمونه آن داستان داود(ع) پيامبر است كه در معرض آزمايش الهى قرار گرفت كه اگر لحظه‏اى غفلت عارض شود پيامبر خدا نيز ممكن است به خطاى در داورى گرفتار آيد و چرب زبانى مدعى او را به حكم ناحق عليه متهم وادارد و از مسير حق و عدل به پرتگاه حكم به ناحق سقوط كند. بارى آدمى با خصلت ذاتى خود از وسوسه نفس مصون نيست و اگر نگهدارى خداوند و صيانت او نباشد به گناه مى‏افتد و با اين توضيح مختصر معناى «عصمت» كه همانا نگهدارى خداوند و نظارت و هدايت و كنترل بندگان برگزيده اوست روشن مى‏گردد، چرا كه آنها كه مقرر است رهبر و سرمشق ديگر انسان‏ها باشند، خطا و گناه از اعتبار آنها مى‏كاهد و اعتماد مردم را سست مى‏كند و نخواهند توانست نقش هدايتگر خويش را در علم و عمل براى جامعه بشرى ايفا كنند.
بطور خلاصه از پيامبران و امامان معصوم و برگزيدگان ويژه خدا كه بگذريم كه عصمت خداوندى حافظ و نگهدار آنهاست، همه انسان‏ها در معرض خطا و گناه قرار دارند و لازمه چنين خصلتى است كه آدميان بايد همواره مراقب خود باشند و از خداوند مدد بخواهند و به بندگان صالح خدا تاسّى جويند و رهنمودهاى آنان را مد نظر قرار دهند و پيوسته در حال مجاهده با نفس باشند و لحظه‏اى غفلت روا ندارند و اين مراقبت دائمى و محاسبه و تفكر و تذكر سرمايه سلوك آنها باشد تا بتوانند راه پرخطر كمال را طى كنند و از اين گذرگاه خطير سالم عبور نمايند در حالى كه از وسوسه و خطر شيطان و نفس امّاره در امان بمانند.
اين فرايند اخلاقى تا لحظه‏هاى آخر عمر بايد ادامه پيدا كند كه در هيچ حال و در هيچ شرائطى انسان از شرّ نفس و وسوسه شيطان مصون نيست چرا كه شيطان و نفس براى هر مقطعى از حيات انسان دام‏ها و تله‏هائى دارند كه رهائى از آنها مجاهدت دائمى را طلب مى‏كند… خطر خودخواهى‏
نكته دوم: خصيصه حبّ نفس و نقش آن در مسير حيات مادى و معنوى انسان و آثار مثبت و منفى آن است. بر اساس اين خصلت آدمى در جلب منفعت و دفع مضرت مى‏كوشد و در صيانت خويش تلاش مى‏كند. اين خصلت ذاتى كه در هر موجود زنده‏اى وجود دارد با نگاه مثبت سپر دفاعى است كه خطرات را دفع و منافع را جذب و شرائط ادامه حيات را تكميل مى‏كند افزون بر اين اگر خصيصه ذاتى حبّ ذات به درستى هدايت شود عامل سعادت جاودانى انسان است. چرا كه هيچ كسى بدبختى و بدفرجامى خود را نمى‏خواهد و بطور جدّ انسان خواهان خير است چنانكه قرآن كريم مى‏فرمايد: «و انّه لحبّ الخير لشديد» و كدام خير برتر و بالاتر از سعادت جاودانه انسان در حريم امن الهى و حيات ابدى. پس چرا انسان‏ها با دست خود خود را به هلاكت مى‏افكنند و به دشمن ديرين خود شيطان سر مى‏سپارند و يا تسليم نفس امّاره مى‏شوند و يا در دام راهزنان و حراميان مى‏افتند؟ براى اينكه در تشخيص خير و شرّ به اشتباه افتاده و لذت حاصل را بر سعادت پايدار آخرت ترجيح مى‏دهند و سيه روزى را براى خود فراهم مى‏سازند.
«انّ هؤلاء يحبّون العاجله و يذرون ورائهم يوماً ثقيلا» بطور خلاصه اگر غريزه حبّ نفس به درستى هدايت شود سرمنشأ خير و سعادت دوجهانى خواهد بود.
اما با نگاه ديگر: غريزه يا خصيصه حبّ نفس مى‏تواند خطرآفرين باشد و از خودخواهى، غرور، خودمحورى و طغيان سربر آورد و عامل سركشى، ستم كارى، حق كشى گردد، آدمى عيب‏هاى خود را نبيند و به صدد چاره جويى برنيايد. و همين خصلت است كه آدميان را به پايمال كردن حقوق ديگران و شكستن حريم مقدسات و قتل و غارت كشانده و زمين و دريا را از فساد پر مى‏كند. از اين ديدگاه انسان همواره به تذكر و تنبّه و موعظه نياز دارد تا سركشى نفس و حبّ ذات را مهار كند.
ساز و كار اين مجاهده يكى عامل درونى كه همان مجاهده با نفس است و ديگرى انتقاد پذيرى و حق گرائى و…از اينرو در روايات تربيتى اسلام به تفكر در عيوب خويش و اصلاح نفس و ضرورت نقد و پرهيز از تملق و مبارزه با چاپلوسى توصيه شده است. درباب نقد و نظر نخستين مرحله مسئوليت متوجّه انسان است كه خود را نقد كند و به رفع معايب خويش بپردازد. پيامبر گرامى اسلام در توصيف بندگان شايسته خداوند مى‏فرمايد: «…و تفكر فى عيوبه واصلحها» در عيوب خويش بينديشد و به اصلاح آن‏ها بپردازد. همچنين از قول امام صادق(ع) است كه مى‏فرمايد: «احبّ اخوانى من اهدى الىّ عيوبى» محبوب‏ترين برادران من كسى است كه عيب‏هاى مرا به من هديه كند!
جالب است امام تذكر معايب را هديه‏اى مى‏داند كه برادر به برادر خود مى‏دهد كه نه تنها موجب رنجش نبايد باشد بلكه سبب محبوبيت بيشتر مى‏گردد. اين بدان خاطر است كه تذكر عيبها از باب اصلاح و دلسوزى نه از باب تحقير و نكوهش كوشش در جهت صلاح و اصلاح است. چرا كه آدمى گاه از عيب خود غفلت دارد و در آن مى‏ماند و هرگز اصلاح نمى‏شود ولى هرگاه برادر دينى با عنوان آينه مؤمن نقطه ضعف‏ها و عيب‏ها را به تصوير كشد همانند آينه‏اى است كه چهره آدمى را از عيب مى‏زدايد و لذا در روايت آمده: «المؤمن مرآت المؤمن» مؤمن آئينه مؤمن است. و در همين حال در روايات اسلامى از مداحى‏ها و تعريف‏هاى نابجا و افراطى نكوهش به عمل آمده است از سخن پيامبر اعظم(ص) روايت شده كه فرمود: «احثوا التراب فى وجوه المدّاحين» در چهره مداحان يعنى تملق گويان خاك بپاشيد. راز مطلب اينست كه مدح و ثنا خوانى بى‏جا و تملّق و چاپلوسى از يك سو حاكى از ذلت و حقارت مديحه‏گويان است و اين با كرامت مؤمن سازگار نيست و از سوى ديگر مخاطب را به غرور و نخوت مى‏كشاند و چه بسا به طغيان و عصيان وا مى‏دارد و مجال نمى‏دهد به خود بينديشد. نخوت قدرت‏
اين خطر براى صاحبان قدرت از ديگران بيشتر است. چرا كه قدرت خود منشأ غرور است بويژه آنكه با تعريف و تمجيدهاى نابجا همراه گردد.
چنانكه تاريخ ارباب قدرت نشان داده كه به دليل نداشتن ظرفيت به ورطه طغيان افتاده و آتش نخوت و غرور آنان با تعريف و تملق شعله ور شده و آثار مخرب به جاى نهاده است. از اينرو صالحان قدرتمدار اجازه نمى‏دادند افراد رعيت در برابر آنان كرنش كنند در حالى كه طاغيان مردم را به بردگى مى‏كشانند و ملتهاى تحقير شده از ارباب زر و زور خدايگان مى ساختند و به خاك پاى آنان به ذلت مى‏افتاده‏اند و اسلام آمد كه اين تابوى‏هاى قدرت را بشكند و مردم را از بندگى، بندگان به بندگى خدا فرا خواند و بت‏هاى استكبارى را بشكند و مستضعفان را به امامت و پيشوائى برساند. «ليخرج العباد من عبادة العبيد الى عبادة اللّه» مقايسه كنيم حاكميت كسرى و قيصر را با حكومت اسلامى كه پيامبر(ص) و على(ع) طلايه دار آن بودند. در حاكميت اسلامى اجازه داده نمى‏شود افراد ملت به خاكپاى حاكم بيفتند و يا اگر حاكم سواره است در ركاب او پياده حركت كنند همانگونه كه در سيره حكومت علوى مى‏خوانيم كه حضرتش به يكى از همراهان كه پياده در ركاب آن حضرت حركت مى‏كرد، فرمود: «ارجع فان مشى مثلك مع مثلى فتنه للوالى و مذلة للمؤمن(نهج البلاغه، قصار 322) برگرد چرا كه راه رفتن مثل تو با مثل من فتنه براى حاكم و ذلت براى مؤمن است.
نمونه‏ها از اين دست در منابع اسلامى فراوان است البته آنچه از حاكميت اسلامى گفته شد به سيره سياسى پيامبر(ص) و على(ع) ارتباط دارد، نه حاكمان اموى و عباسى كه در كسوت خلافت اسلامى چهره كسرى و قيصر را به نمايش مى‏گذاشتند و از اسلام چهره واژگونه ارائه دادند.
امير مؤمنان على(ع) با مقام عصمت به ياران خود مى‏فرمود: «من از نقد شما فراتر نيستم هرآنچه را لازم مى‏دانيد با من بگوئيد و بيم و هراسى نداشته باشيد.» اين براى نهادينه كردن نقد و نصيحت به رهبران و حاكمان دولت اسلامى بود و حقى براى ملت و تصويرى از دموكراسى دينى و سرمشق و رابطه ملت و دولت و امروزه نيز بايد اين خط مشى سرمشق دولتمردان و مسؤولان ما باشد. از نقد و نظر روى نگردانند، چهره درهم نكشند، به اصل مشورت به ويژه با عالمان و فرهيختگان و تجربه آموختگان سخت پايبند باشند تا تصميمات پخته‏تر، سنجيده‏تر و بى عيب‏تر باشد و در همين حال تعريف و تمجيدها بوى تملّق ندهد، فراتر از حد معقول نباشد و قدرت سازى و قدسى گرائى سوژه به دست بهانه تراشان ندهد و آخرين سخن اين مقال تأكيد بر اصل مشورت و نقدپذيرى و تعامل سازنده به عناصر حاكميت و تلاش در تصحيح اشتباهات و عمل بر اساس حكمت و مصلحت و استفاده از تجارب ديگران در شيوه حاكميت است تا راهى كه آغاز شده به فرجام نيك بيانجامد و خداى ناخواسته تجربه ناموفق نباشد.
پاورقي ها:

برخى وظائف بانوان در كلام برترين زن هستى

شماره 295 - تیر 1385

در ماه جمادى الثانى هم شهادت مظلومانه زهرا (س) است و هم ولادت آن بانوى مكرّمه كه بنام «روز زن» نيز نامگذارى شده است. جا دارد باز بينى و باز خوانى از كلام سيده زنان عالم هستى، هر دو سرا و كاملترين بانوى عالم خلقت فاطمه زهرا (س) درباره زن داشته باشيم، او كه در فضائل اخلاقى و انسانى، پدر دارى و خدمت به او، شوهردارى، خانه دارى، تربيت فرزندان سرآمد روزگار است. آنجا كه در زمين و زمان خانه به خوشبختى خانه زهرا(س) نمى‏توان يافت، خانواده كه پدر معصوم، مادر معصومه، فرزندان ذكور معصوم، و دختران نيز هر يك در اوج فضائل و خصائص انسانى قرار دارند، هرگز خانه‏اى را نمى‏توان يافت كه چنين انسانهاى بزرگى در آن جمع آمده باشد، جز خانه گِلى فاطمه(س).
خانه كه نه تنها عضويت در آن موج مى‏زند كه نشاط و شادى و احترام متقابل نسبت به همديگر تمام فضاى خانه را پر كرده، فرزند ارشد وقتى وارد خانه مى‏شود مؤدّبانه بر مادر سلام مى‏كند كه «السلام عليكِ يا اُمّاهُ» و مادر جواب مى‏گويد: «وعليك السلام يا قرّة عينى و ثمرة فؤادى؛ سلام بر تو اى ميوه دلم و روشنى ديده‏ام» و فرزند دومى وقتى وارد خانه مى‏شود او نيز عرضه مى‏دارد «السلام عليكِ يا امّاه» و مادر در جواب فرزند كوچكتر با مهربانى بيشترى جواب مى‏دهد كه «و عليك السلام يا ولدى و يا قرّة عينى و ثمرة فؤادى ؛ و بر تو سلام اى فرزندم و روشنى چشم و ميوه دلم» و آنگاه كه شوهر وارد خانه مى‏شود با ادب كامل بر همسر خويش سلام مى‏كند كه «السلام عليكِ يا بنت رسول اللّه» و همسر نيز در كمال احترام و ادب و با حوصله تمام در جواب مى‏گويد: «و عليك السلام يا اباالحسن و يا امير المؤمنين»(1) چنين خانواده قطعاً مى‏تواند براى ابد براى جامعه الگو و اسوه باشد، لذا جا دارد با دقّت و حوصله، به دور از غوغا سالارى و غربزدگى و به دور از هر گونه تحجّر و مقدس مآبى، سخنان زهرا (س) در باره زن را مورد ارزيابى قرار دهيم و نتيجه هر چه باشد با جان و دل پذيرا باشيم. الف – آنچه براى زن نكوست
درباره حضور زنان در اجتماع و كيفيّت آن سخن بسيار بر زبان‏ها جارى شده است و قلم‏هاى زيادى در اين عرصه به قلم زنى پرداخته‏اند و امّا آنچه كه نبايد فراموش شود و هرگز هم نبايد توجيه گردد اين است كه اگر زن هم بناست در عرصه‏هاى ضرورى اجتماع حضور داشته باشد از ديدگاه نامحرمان بايد به دور باشد، اين واقعيتى است كه زن به هر صورتى كه در ديد نامحرم قرار گيرد براى آنان جذّاب است و (البته مراتب جذّابيت متفاوت است) اين مطلب را هر انسان با انصاف و با وجدان بخوبى در درون خويش احساس مى‏كند منتهى پاكان چشم خويش را فرو مى‏بندند و هوسبازان ويروس نگاه را پخش نموده، فضا و جوّ مربوطه را آلوده مى‏كنند. فاطمه زهرا (س) با توجّه به اين مطلب است كه ديدگاه خويش را در اين زمينه با صراحت تمام اعلام مى‏دارد، و بدون واهمه بيان مى‏كند.
على (ع) مى‏فرمايد: خدمت پيامبر اسلام (ص) بوديم، آن حضرت پرسيد: چه چيزى براى زنان نيكو و رواست؟ حضرت فاطمه (س) در پاسخ فرمود: «خيرٌ للنساءِ انْ لا يريْن الرّجال و لا يراهنّ الرّجالٌ ؛ بهترين (حالت) براى زنان اين است (كه بدون ضرورت) مردان نامحرم را نبينند و نامحرمان نيز آنان را ننگرند».
پيامبر اكرم آنچنان از اين سخن عميق و رسا به وجه آمد كه فرمود: «انّها منّى، براستى فاطمه از من (پاره تن من) است (كه چنين سخن سنجيده و عميق مى‏گويد)(2)» فاطمه زهرا(س) كسى نيست كه سخن بگويد و خود بدان عمل نكند. موسى بن جعفر(ع) از پدرانش تا مى‏رسد به على (ع) نقل كرده كه نابينايى اجازه گرفت كه بر فاطمه (س) وارد شود، پس فاطمه خود را پوشاند، رسول خدا فرمود: براى چه خود را پوشاندى در حالى كه او تو را نمى‏بيند (نابينا است) فقالت ان لم يكن يرانى فانّى اراهُ و هُو يشُمُ الريح فقال رسول الله: اشهد انكّ بضعة منّى ؛ پس فاطمه (س) گفت: اگر او مرا نمى‏بيند من او را مى‏بينم، و او بو (ى من) را استشمام مى‏كند سپس رسول خدا فرمود: شهادت مى‏دهم كه تو پاره تن من هستى (3)».
چه بسيار روابط نامشروع، قتلها، فرارها، طلاق‏ها از همين نقطه نگاه مرد به زن و برعكس شروع شده است. لذا اگر ما واقعاً مى‏خواهيم پيرو حضرت زهرا (س) باشيم همه، هم بانوان و هم مردان جامعه تلاش كنند كه در غير موارد ضرورت بانوان را در معرض ديد نامحرمان قرار ندهند. ب – خانه دارى
واقعيت مطلب اين است كه غرب با كشاندن زن در اجتماع و وسيله درآمد قرار دادن آن نه تنها جامعه را به فساد كشاند و شغلى براى بانوان ايجاد نكرد كه مهمترين و مقدس‏ترين شغل و كار بانوان را نيز از آنان گرفت، شغل اصلى زنان تربيت انسان است كه از تربيت نهال، و درخت، ساختن صنعت و لباس و… بالاتر است، متأسّفانه جوامع اسلامى نيز مجذوب اين اشتباه غرب شده و كم كم زنان را از اساسى‏ترين كارها و با ارزش‏ترين عمل‏ها دور مى‏سازند، اما فاطمه زهرا (س) با صداى رسا به بلنداى ابديت اعلام داشت كه نزديكترين حالت زن به خداى متعال و قرب الهى كه بالاترين كمال انسانى است اين است كه ملازم خانه خود بوده و مشغول تربيت فرزندان باشد.
پيامبر اكرم (ص) از ياران خود پرسيد در كدام لحظه زن به خدا نزديكتر است؟ جمعيّت پاسخ مناسبى ندادند تا اينكه حضرت زهرا (س) پرسش پدر را متوجه شد و چنين پاسخ داد «ادنى ما تكون من ربّها ان تلزم قعر بيتها؛ نزديكترين حالت زن به پروردگارش اين است كه زن در خانه خود بماند ( و به امور زندگى و تربيت فرزندان خويش بپردازد)» از اين پاسخ فاطمه(س) پيامبر اكرم (ص) خوشحال شد و به عنوان تأييد سخنان او فرمود: «انّ فاطمة بضعة منّى ؛براستى فاطمه پاره تن من است (و از سرچشمه علم من علم فرا گرفته است كه چنان پاسخ سنجيده و ژرف مى‏دهد) (4)». ج – حجاب
مقدار حجاب واجب همان است كه بدن غير از مچ و صورت (اگر آرايش ندارد) پوشيده باشد امّا حجاب كاملى كه مورد نظر زهرا (س) است آن است كه حجم بدن نيز پيدا نباشد، متأسفانه برخى لباسهاى زننده در جامعه مرسوم شده كه به صورت ناسالم حجم بدن زنان راجلوه مى‏دهد، فاطمه زهرا(س) به اين مسئله توجّه داشته و نگران بوده از اين كه حجم بدن زن براى نامحرمان نمايان باشد.
اسماء بنت عميس مى‏گويد: در روزهاى آخر زندگانى با او بودم، روزى مرا به ياد كيفيّت حمل جنازه توسط مردم انداخت، و ابراز نگرانى فرمود: كه چرا جنازه زن را روى تخته‏اى مى‏گذارند و بالاى دست مردان حمل مى‏كنند؟! فرمود؟: من بسيار زشت مى‏دانم كه (جنازه) زنان را پس از مرگ بر روى تابوت سرباز گذاشته و بر روى آن پارچه‏اى مى‏افكنند، كه حجم بدن را براى بينندگان نمايش مى‏دهد. مرا بر روى تابوت آنچنانى نگذار و بدن مرا بپوشان كه خدا تو را از آتش جهنّم باز دارد(5).
حضرت به سفارش به اسماء اكتفا نكرده بلكه به على (ع) چنين وصيت كرد: «اوصيك يابن عمٍّ ان تتّخذلى نعشاً فقد رأيت الملائكة صوّروا صورته ؛ وصيت مى‏كنم تو را اى پسر عمو! كه براى من تابوتى درست كنيد (ديوار دار) همانگونه كه ملائكه شكل آن را بمن نشان داده‏اند».
اسماء مى‏گويد: خدمت حضرت زهرا (س) توضيح دادم: كه در سرزمين حبشه تابوتى براى حمل جنازه‏ها درست مى‏كنند كه بدن ميت را مى‏پوشاند و سپس به وسيله چوب‏هاى‏تر و شاخه‏هاى نازك درخت، شكل و قيافه آن را ترسيم كردم. حضرت خوشحال شده فرمود: «اِصنعى لى مثلهُ اُستر ينى سترك الله من النّار؛ براى من تابوتى مثل آن درست كن و مرا (با آن) بپوشان، خدا تو را از آتش دوزخ حفظ نمايد(6)».
اين همه حساسيت حضرت زهرا (س) نشان مى‏دهد كه پوشاندن حجم بدن از نامحرمان اهميت خاص و بسزا دارد و بر زنان مؤمنه است كه در اين بخش بخوبى از زهرا(س) پيروى نموده و خود را از ديد نامحرمان حفظ نمايند. د – زن و كار خانه
فاطمه (س) در زندگى پر بار خويش، به كار و انجام وظائف خانوادگى و تربيتى توجه كاملى داشت، گندم را با آسياب دستى آرد مى‏نمود نان مى‏پخت و كار روزانه را انجام مى‏داد.
روزى رسول خدا (ص) وارد منزل على (ع) شد و از اوضاع زندگى پرسيد، فاطمه (س) پاسخ داد: «يا رسول الله لقد مجلت يداى من الّرحى اطْحن مرّةً و اعْجنُ مرّةً؛ اى رسول خدا! دستان من با كار كردن با آسياب (سنگى) تاول زده و زخم شده است، زيرا گاهى گندم آرد مى‏كنم و زمانى آرد را خمير مى‏سازم(7)،دست‏هاى حضرت بر اثر دستاس كردن زياد زخمى شد و ورم كرد لذا مجبور شد خدمت پدر رود و عرض كند «قد مجلت يداى من الرّحى ليلتى جميعاً ادير الرّحى حتى اُصبح و ابوالحسن يحمل حسناً و حسيناً(8)؛ هر دو دستم به علّت آرد كردن گندم با آسياب دستى ورم كرده و زخم شده است، ديشب تا صبح به آرد كردن گندم مشغول بودم و ابوالحسن، حسن و حسين را نگهدارى مى‏كرد».
متأسفانه در اين زمان عده‏اى از خانم‏ها از انجام كارهاى منزل خوددارى مى‏كنند و حتى تلاش مى‏كنند از غذا پختن نيز شانه خالى كنند و بيشتر از غذاى بيرون از خانه استفاده كنند، كه اين عمل عوارض فراوانى را به دنبال دارد اضافه وزن، و امثال آن از عوارض عدم فعاليت و بى كارى است، و در نتيجه مجبور مى‏شوند با خرج اضافى تن به ورزشهايى بدهند كه خيلى بيشتر از كارهاى خانه زحمت و رنج دارد. تقسيم كار
البته به اين نكته نيز توجّه شود كه كار در منزل اختصاص به مادر خانه ندارد خوبست فرزندان و مخصوصاً شوهر نيز همسر را در اين راه يارى رساند، از همه بهتر آن است كه تقسيم كار در خانواده وجود داشته باشد.
حضرت زهرا(س) به اين مسئله نيز سخت اهميت مى‏داد، كارهاى خانه و خانواده را بين خود و امير مؤمنان (ع) و كار روزانه داخل منزل را نيز بين خود و خدمتكارانش به گونه‏اى مساوى تقسيم مى‏كرد.
سلمان فارسى مى‏گويد: فاطمه زهرا(س) را ديدم كه با دستان مبارك و با آسياب دستى گندم را آرد مى‏كند، جلو رفته پس از سلام گفتم: اى دختر رسول خدا! خود را به زحمت مينداز در كنار شما خدمتكار منزلتان فضّه ايستاده است كار منزل را به ايشان واگذار! حضرت فاطمه (س) فرمود: «اوصانى رسول الله ان تكون الخدمة لها يوماًولى يوماً فكان امس يوم خدمتها و اليوم يوم خدمتى ؛ رسول خدا (ص) به من سفارش فرموده كه كارهاى خانه را با او (فضّه) تقسيم كنم، يك روز او كار كند و روز ديگر من، ديروز نوبت او بود و امروز نوبت من(9)».
امّا درباره تقسيم كار خانه با همسرش على (ع) حضرت باقر(ع) فرمود: حضرت فاطمه كارهاى منزل را با حضرت على(ع) اين گونه تقسيم كرد كه خمير كردن آرد، و نان پختن، تميز كردن و جارو زدن خانه، به عهده فاطمه(س) باشد و كارهاى بيرون منزل از قبيل جمع آورى هيزم، و تهيّه مواد اوليّه غذايى برعهده على (ع) باشد.
امام صادق (ع) فرمود: اين تقسيم كار، با رهنمود رسول خدا انجام گرفت، آنگاه كه فرمود: كارهاى داخل منزل را فاطمه و كارهاى بيرون منزل را على (ع) انجام دهد. حضرت زهرا(س) از اين تقسيم كار به شدّت خوشحال شد لذا فرمود: «فلا يعلم ما داخلينى من السُّرور الّا الله باكفائى رسول الله تحمّل رقاب الرّجال ؛ جز خدا كسى نمى‏داند كه از اين تقسيم كار تا چه اندازه خوشحال شدم، زيرا رسول خدا مرا از انجام كارهايى كه مربوط به مردان است معاف داشت (10)». ه – زن و ساده پوشى و سادگى زندگى‏
امروزه بر كسى پوشيده نيست كه همه اجتماع به نوعى گرفتار تجملات و زياده روى در لباس و وسائل زندگى شده‏اند، به قدرى چشم و هم چشمى فراوان شده كه جلسات عروسى‏ها و حتى جلسات روضه و ختم و حتى رفتن بر سر مزارها هنگام مراسم به نمايشگاه لباس‏ها و زيورآلات تبديل شده است، و عمده اين تجملات را زنان دامن مى‏زنند. يقيناً تمام اقشار جامعه جز عده‏اى قليل توان چنان تجملات و تشريفات و زياده‏روى‏ها را ندارند لذا مرد خانه مجبور مى‏شود يا تن به كارها و در آمدهاى نامشروع دهد، و يا زير بار كارى بيش از توان جسمى و چند شيفت برود كه در هر دو صورت عوارض و پى آمدهاى ناگوارى دارد حتى براى همسران و فرزندان.
بر زنان است كه با توجه به وضعيت زندگانى فاطمه زهرا (س) مقدارى از تجمّلات و زياده روى‏ها و زياده خواهى بكاهند، مخصوصاً همسران مسئولان و افرادى كه به عنوان الگو در جامعه مطرحند.
سلمان فارسى مى‏گويد: روزى حضرت فاطمه (س) را ديدم كه چادرى وصله دار و ساده بر سر داشت در شگفتى ماندم و گفتم: عجبا! دختران شاهان ايران و قيصر روم بر كرسيهاى طلايى مى‏نشينند و پارچه‏هاى زربافت به تن مى‏كنند، امااين دختر رسول خداست! نه چادرى گران قيمت بر سردارد و نه لباسهاى زيبا! فاطمه(س) فرمود: «يا سلمان! انّ اللّه ذخّر لنا الثّياب و الكرا سىّ ليوم آخر ؛ اى سلمان! خداوند بزرگ لباسها(ى زينتى) و تختهاى (طلايى) را براى ما در روز قيامت ذخيره كرده است(11)».
آنگاه زهرا (س) خدمت پدر رفت و شگفتى سلمان را اين گونه مطرح كرد: اى رسول خدا سلمان از سادگى لباس من تعجب نمود، سوگند به خدايى كه تو را مبعوث فرمود، مدّت پنج سال است فرش خانه ما پوست گوسفندى است كه روزها بر روى آن شترمان علف مى‏خورد و شب‏ها بر روى آن مى‏خوابيم و بالش، چرمى است كه از ليف خرما پر شده است (12)»
البته هرگز توقّع اين نيست و در توان كسى هم نيست كه مانند على (ع) و زهرا(س) رفتار شود ولى بانوان جامعه تلاش كنند با حفظ موقعيّت زمانى و مكانى در حد توان سادگى لباس و زندگى را شعارشان قراردهند تا رنگ و بوى از فاطمه زهرا(س) در زندگى آنها مشاهده شود. و – زن و آرايش
يكى از خواسته طبيعى زن بخاطر مصالحى بشرى، تمايل به آرايش و پيرايش و تزيين است هر زنى كشش به طرف زيبا نمودن و جذاب نمودن خويش را در درون خود مى‏يابد و احساس مى‏كند كه دوست دارد با هرگونه امكاناتى خود را محبوب دلهاى ديگران كرده و چشمهاى پرتعجب و خيره ديگران را به خويش جلب نمايد. ولى در اسلام اين تمايل طبيعى در چهارچوبه طبيعى خود مجاز شمرده شده است. در اسلام به آرايش و عطر زدن و استفاده از بوهاى خوش براى شوهر و محارم، يا منزل و يا در حالت عبادت و نيايش سفارش شده و نوعى عبادت و مستحب شمرده شده است. آنچه، نهى شده است و سفارش به احتياط كرده‏اند، استفاده از عطر و آرايش در مقابل نامحرمان است كه هم باعث تخريب اخلاق ديگران و تهييج احساسات جنسى آنان مى‏شود، و هم خود زن تا سر حد يك موجود صرفاً جنسى سقوط مى‏كند و باعث مى‏شود كه ديگران او را در حدى بالاتر از يك كالاى دلچسب شهوانى ننگرند. امروزه متأسفانه عدّه‏اى از بانوان برعكس عمل مى‏كنند، در اجتماع و منظر نامحرمان از آرايش‏هاى آنچنانه و عطروبوى جاذب استفاده مى‏كنند ولى در محيط خانه و براى شوهر و عبادت، كمتر به آرايش و بوى خوش توجّه مى‏كنند. سفارش حضرت زهرا (س) به زنان اين است كه در محيط خانه و زندگى و همين طور در حال عبادت از آرايش و بوى خوش به بهترين وجه استفاده شود. تهيه عطر براى شب عروسى
آرايش و عطر براى زنان در زندگى زن و شوهرى باعث شادابى و دلگرمى طرفين مى‏شود. پيامبر اكرم (ص) سخت به اين ظرافت‏ها توجه داشت، لذا به عمار ياسر مى‏گويد: عطر خوبى تهيه كرده به منزل فاطمه بردم. حضرت فرمود: «يا ابا اليقظان ما هذا الطيّب ؛ اى عمار اين عطر چيست؟ عرض كردم: پدرت رسول خدا (ص) مرا امر كرد تا فراهم نمايم(13)». استفاده دائمى از بوى خوش
برخى زنان گاهى از آرايش و بوى خوش در محيط خانه استفاده مى‏كنند و گاهى به اين امر توجّه نمى‏كنند خوب است اين امر در محيط زندگى زن و شوهرى و محل عبادت به صورت امر مستمر و دائمى در آيد. حضرت زهرا (س) چنين حالتى داشت و انتظار او از بانوان هم اين است كه به اين امر همّت گذارند.
امّ سلمه مى‏گويد: از حضرت زهرا (س) پرسيدم كه آيا عطر و بوى خوش ذخيره كرده‏اى؟ فرمود: آرى. رفت و شيشه عطرى آورد، و مقدارى در كف دست من ريخت، بوى خوشى داشت كه هرگز نبوييده بودم. گفتم اين عطر خوشبو را از كجا تهيّه كرده‏اى؟ فرمود: «هو عنبرٌ يسقط من اجنحة جبرئيل؛ اين عطر مشكى است كه از بال و پر جبرئيل فرو ريخته است (14)». آن حضرت، حتى در واپسين لحظه‏هاى زندگى بوى خوش رافراموش نكرد. اسماء بنت عميس مى‏گويد: در واپسين لحظه‏هاى زندگى، حضرت زهرا (س) وضو گرفت و به من فرمود: «هاتى طيبى الّذى اتطيّب به و هاتى ثيابى التى اصلّى فيها؛ (اى اسماء!) عطر مرا، همان عطرى ك هميشه مى‏زنم، و پيراهنى را كه هميشه با آن نماز مى‏گزارم بياور…(15)». زن و شوهردارى
از مسائلى كه زهرا (س) هم عملاً و هم با گفتار به زنها و مردها تعليم و سفارش نموده نيكو همسردارى و شوهردارى است. به مردها اين گونه سفارش نمود: «خياركم الينكم مناكبة و اكرمهم لسانهم ؛ بهترين شما كسى است كه در برخورد با مردم نرم‏تر و مهربان‏تر است و ارزشمندترين مردم كسانى هستند كه با همسرانشان مهربان و بخشنده‏اند(16)».
اما زنان اولين نكته كه جداً بايد به آن توجّه كنند مهربانى با شوهر و خوبى‏هاى او را به زبان آوردن است، البته اين وظيفه به عهده مرد نيز هست كه با همسر خود مهربان باشد و نسبت به او اظهار محبت كند و خوبى‏هاى او را به زبان آورد.
حضرت زهرا (س) از همان روز اول زبان به تمجيد على (ع) گشود و خوبى‏هاى او را مرتب بيان و بازگو نمود كه به نمونه‏هايى اشاره مى‏شود. 1- شب ازدواج
حضرت زهرا (س) در لحظه‏هاى آغازين زندگى، لب به ستايش شوهر نمونه‏اش گشود و به شناساندن آن بزرگمرد پرداخت، و در اشعارى چنين فرمود:
افتخار و عزت والا، از آن ما شد و ما در ميان فرزندان «عدنان» سربلند شديم، تو به بزرگى و برترى رسيدى و از همه آفريده‏ها والاتر شدى و جنّ و انس از عظمت تو عقب ماندند.
منظورم «على (ع)» است بهترين كسى كه گام بر خاك نهاده است، بزرگوار و داراى احسان و نيكى .
برترين‏هاى اخلاقى و بزرگى از آن اوست تا آن زمان كه مرغان بر شاخه‏ها به ترنّم مشغولند(17). 2- بعداز عروسى
پيامبر اكرم (ص) پس از سپرى شدن مراسم عروسى، خانه على و زهرا(عليها السلام) آمد در ابتدا از على (ع) پرسيد: همسرت را چگونه يافتى؟ امام پاسخ داد: «نعْم العون على طاعة اللّه؛ بهترين ياورى است بر طاعت و بندگى خدا نمودن» سپس از دخترش زهرا(س) پرسيد: شوهرت را چگونه يافتى؟ گفت: «خيرٌ بعلٍ؛ بهترين شوهر است (18)».
اين گونه تمجيدها از همديگر زندگى مشترك را شيرين و با نشاط مى‏كند، و باعث دلگرمى به زندگى مى‏شود. فاطمه (س) هيچگاه دست از تعريف و تمجيد على(ع) بر نداشت و در سخترين دوران زندگى خود، يعنى هجوم به خانه او و اهانت به آن حضرت باز على (ع) را اين گونه تمجيد مى‏نمود «على امامى ربانى و الهى و هيكل نورانى و مركز توجه همه عارفان و خداپرستان و فرزندى از خاندان پاكان، گوينده بحق و روا، جايگاه اصلى و محور امامت و پدر حسن و حسين دو دسته گل پيامبر، و دو سرور جوانان اهل بهشت است(19)». ح – تحمّل كمبودهاى زندگى
زندگى مشترك هر انسانى داراى فراز و فرود و سختى و خوشى، و ثروتمندى و ندارى است. يقيناً براى هر كسى روزگارى پيش مى‏آيد كه از نظر معيشت ممكن است سخت در مضيقه و تنگنا قرار گيرد. زنان فهيم و متدينه در چنين روزهايى با تحمل كمبودهاى زندگى و فقر وندارى و تحمل سختيهاى آن و ناملايمات مى‏سازند و با لبخند شادى آخرين حزن و اندوه را از دل شوهر و فرزندان مى‏زدايند. فاطمه زهرا (س) چنين انتظارى از زنان مؤمنه دارد چرا كه خود در اوج صبر و بردبارى و تحمّل كمبودها و نداريهاى زندگى بود. به اين نمونه‏ها توجه كنيد:
1- در يكى از صبحگاهان امير مؤمنان على (ع) فرمود: «فاطمه جان! آيا غذايى دارى تا گرسنگى ام برطرف شود؟ پاسخ داد: نه، به خدايى كه پدرم را به نبوّت و شما را به امامت برگزيد سوگند كه دو روز است در منزل غذاى كافى نداريم، آنچه بود به شما و فرزندانم دادم و خود از غذاى اندك موجود استفاده نكردم.
امام با تأسف فرمود: فاطمه جان! چرا به من اطلاع ندادى تا به دنبال تهيّه غذا بروم؟ فاطمه گفت: «يا اباالحسن انّى لاستحيى من الهى ان اكلف نفسك مالاتقدّر عليه؛(20) اى اباالحسن! من از خدايم حيا مى‏كنم كه تو را به چيزى وادار نمايم (و از تو درخواستى داشته باشم) كه تو بر آن توان و قدرت ندارى» اين درس بزرگى است براى همه زنانى كه زهرا(س) را به عنوان الگو پذيرفته‏اند، كه بخاطر درخواستهايى كه در توان شوهر نيست زندگى و نشاط زندگى را از بين نبرند، و خداى ناكرده زندگى مشترك را متلاشى نكنند.
2- روزى على (ع) فرمود: فاطمه جان آيا غذايى موجود است كه بياورى؟ فاطمه پاسخ داد: سوگند به خداوندى كه حق و قدر تو را بزرگ شمرد، سه روز است كه غذاى كافى در منزل نداريم و همان مقدار ناچيز را در اختيار شما قرار دادم و خود گرسنگى را تحمل نمودم! حضرت على (ع) فرمود: چرا اطلاع ندادى؟ گفت: «كان رسول اللّه نهانى ان اسألك شيئاً فقال لاتسألى ابن عمّك شيئاً ان جاءك بشى ءٍ عفواً والّا فلا تسأليه ؛ رسول خدا مرا نهى فرمود كه چيزى از تو درخواست نمايم و به من سفارش فرمود: چيزى از پسر عمويت درخواست مكن، اگر چيزى براى تو آورد بپذير و اگر نه خود درخواست چيزى نداشته باش(21)».
3- امير مؤمنان على (ع) باغ خود را به 12 هزار درهم فروخت و پول آن را بين فقرا و تهيدستان مدينه تقسيم نمود و با دست خالى به منزل برگشت. طبيعى است كه انتظار فرزندان و همسر پس از فروش باغ اين است كه مقدارى غذا و ميوه براى منزل تهيه شود .
فاطمه (س) پرسيد: غذاى امروز ما چه شد؟ امام براى تهيه غذا بيرون مى‏رود، اما فاطمه ناراحت است با خود مى‏گويد: چرا سؤال كردم؟ و آن گاه اين جمله را به زبان جارى كرد: «فانّى استغفراللّه و لا اعود ابداً ؛ من از خدا طلب آمرزش مى‏كنم و ديگر اين رفتار را تكرار نخواهم كرد (22)».
گاه فشار و سختيهاى زندگى به حدّى مى‏رسيد كه زهرا (س) مجبور مى‏شد گوشه‏هاى آن را با پدر مطرح نمايد از جمله روزى خدمت پدر عرض كرد: «من و پسر عمويم چيزى از مسائل رفاهى نداريم، مگر پوست گوسفندى كه شب‏ها بر روى آن مى‏خوابيم و روزها بر روى آن شتر خود را علف مى‏دهيم».
رسول گرامى اسلام (ص) فرمود: «يابنيّه اصبرى فانّ موسى بن عمران اقام مع امرأته عشر سنين مالهما فراش الّا عباءة قطوانيّة ؛دختر عزيزم! صبر و تحمل داشته باش، زيرا موسى بن عمران ده سال با همسرش (دختر شعيب) زندگى كرد و فرشى جز يك قطعه عباى قطوانى نداشتند(23)».
چه بسيار زندگيهايى كه بخاطر يك لباس اضافى كه در خواست شده و شوهر نتوانسته تهيه كند، و يا فلان وسيله زينتى و يا دكورى و… از هم پاشيده، و اگر در زندگيهاى امروزى مقدارى صبر و تحمل در مقابل كمبودها وجود داشت اين همه آمار طلاق بالا نمى‏رفت و در سطح دنيا در رتبه چهارم قرار نمى‏گرفتيم، آمار بالاى طلاق در بين اقشارى مشاهده مى‏شود كه با فقر فرهنگ دينى و معنوى از توقعات بالاى مادّى برخوردارند، كه اين حالت با فرهنگ شيعه بودن و فاطمه زهرا(س) و على (ع) را الگو قرار دادن سازگارى ندارد.
در يك كلام اگر آن گونه كه زهرا (س) زندگى كرد و آن گونه كه زهرا(س) به زنان مسلمان سفارش كرد رفتار شود، هم معنويات و آرامش زندگيها بهتر و بيشتر مى‏شود و هم آمار طلاق‏ها و جدايى كم مى‏شود، و هم شيرينى و نشاط زندگى خانوادگى بيشتر و بهتر خواهد شد. پاورقي ها:پى‏نوشت‏ها: – 1- ر.ك حديث كساء، مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمى، پايان كتاب. 2- بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، داراحياء التراث العربى، ج 1، ص 36، روايت 24 . 3- بحارالانوار، ج 43، ص 91، روايت 16. 4- همان، ج 43، ص 92. 5- كشف الغمّه اربلى، ج 2، ص 67، و ذخائر العقبى ص 53، فرهنگ سخنان فاطمه (س)، ص 63. 6- همان. 7- احقاق الحق، ج 10، ص 266، ذخائر العقبى، ص 105، عوالم ج 11، ص 587، فرهنگ سخنان حضرت فاطمه (س)، ص 126. 8- بحارالانوار، ج 43، ص 134 و 84 و 85، كنزالعمال ج 15، ص 507. 9- عوالم، ج 11، ص 205، دلائل الامامه، ص 49، فرهنگ سخنان حضرت فاطمه (س)، ص 49. 10- بحارالانوار، همان، ج 43، ص 31و 81؛ مستدرك الوسائل، ج 13، ص 48. 11- بحارالانوار، ج 8، ص 303، حديث 61. 12- همان، ج 8، ص 303، و كوكب الدّرى، ج 1، ص 175، تفسير برهان، ج 2، ص 346. 13- دلايل الامامه چاپ قديم، ص 26، چاپ جديد، ص 103، عوالم، ج 11، ص 334 باب 5. 14- بحارالانوار، ج 43، ص 95 و 114، وامالى صدوق، ص 42، مجلس ثانى. 15- كشف الغمّه اربلى، ج 2، ص 62، و فرهنگ سخنان فاطمه (س) ص 129. 16- كنز العمّال، ج 7، ص 225، تاريخ بغداد، ج 12، ص 50، فرهنگ سخنان، ص 119. 17- فرهنگ سخنان فاطمه (س) همان، ص 135. 18- بحارالانوار، ج 43، ص 133 و 117؛ بامناقب اين شهر آشوب، ج 3، ص 355 و 356. 19- رياحين الشريعه، ج 1،ص 93. 20- بحارالانوار، ج 37، ص 103، تفسير برهان، ج 1، ص 282. 21- بحارالانوار، ج 14، ص 197، احقاق الحق، ج 10، ص 314، البداية و النهايه، ج 6، ص 111. 22- بحارالانوار، ج 41، ص 46، كتاب امالى صدوق، حديث 10، ص 379. 23- سنن ابن ماجه، ج 2، ص 3، تذكرة الخواص، ص 316 به نقل از فرهنگ سخنان فاطمه (س)، ص 217، حديث 184.

قداست مادر در فرهنگ اسلامى‏

سخنان معصومين ع

شماره 294 - خرداد 1385

صبر و استقامت‏ رسولخدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم:
«عَلامَةُ الصّابِرِ فى ثَلاثٍ: اَوَّلُها اَن لايَكسُلَ وَ الثّانِيَةُ اَن لايَضجُرَ وَ الثّالِثَة اَن لا يَشكُو مِن رَبِّهِ تَعالى…» (علل الشرايع، ص 498)
صابر سه علامت دارد: 1- كسل نمى‏شود 2- از سختى‏ها ناراحت نمى‏شود 3- از خداى عزيز شكايت نمى‏كند. رسولخدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم:
«اَلصَّبرُ ثَلاثَةٌ: صَبرٌ عِندَالمُصيبَة وَ صَبرٌ عَلى الطاعَة وَ صَبرٌ عَنِ المَعصِيَة.» (جامع السعادات، ج 3، ص 231)
صبر سه نوع است: صبر بهنگام مصيبت، صبر براى انجام عبادت نيكو، صبر براى ترك گناه و معصيت. رسولخدا صلى اللّه عليه و آله و سلّم:
«مِن كُنُوزِ البِّرِ:اِخفاءُ العَمَلِ وَ الصَّبرُ عَلى الرَزاياء و كِتمانُ المَصائِب» (عيون الاخبار، ج 2، ص 38)
از گنج‏هاى خوب اين است كه عمل را مخفيانه انجام دهى، در برابر مصيبتها صبر كنى و مصيبتها را (از آنانكه لايق نيستند) كتمان نمائى. امام على عليه السلام :
«اِحذَر اَن يَراكَ اللّهُ عِندَ مَعصِيَتِهِ اَو يَفقُدَكَ عِندَ طاعَتِه فَتَكُونَ مِنَ الخاسِرينَ فَاِذا قَويت فَاقو عَلى طاعَةِ اللّهِ فَاِذا ضَعُفتَ فَاضعُف عَن مَعصِيَةِ اللّهِ.» (وسائل الشيعه، ج 11، ص 189)
از اينكه خدا ترا در حال انجام گناه و يا ترك كردن اطاعتش ببيند دورى كن كه در اين هنگام از زيانكاران خواهى بود پس تلاشت را براى انجام عبادت خدا و سستى خويش را در عصيان خدا بكار ببر. امام على عليه السلام :
«ثَلاثٌ بِهِنَّ يَكمُلُ المُسلِمُ: التَفَقّه فى الدّينِ، التَّقديرُ فى المَعيشَةِ وَ الصَّبرُ عَلى النَّوائِب.» (تفسير نور الثقلين، ج 2، ص 285)
مسلمان به سه چيز كامل مى‏گردد: تفقه در دين، ارزيابى و كنترل خرج و صبر در برابر سختى‏ها. امام على عليه السلام :
«انّا وَجَدنا الصَّبرَ على طاعَةِ اللّهِ اَيسَرُمِنَ الصَّبرِ عَلى عَذابِه»
(ارشاد القلوب، ص 126)
ما درك كرده‏ايم كه صبر براى فرمان خدا آسانتر از صبر بر عذاب خداست. امام باقر عليه السلام:
«مَن لايُعِدِّ الصَّبرَ لِنَوائِبِ الدَّهر يَعجُز»
(الحقائق، ص 140، و اخلاق شبر، ص 229)
كسى كه براى مصيبتهاى روزگار آماده نيست عاجز است. امام باقر عليه السلام:
«مَن صَبَرَ عَلى مُصيبَةٍ زادَه اللّهُ عِزّا اِلى عِزّه وَ اَدخَلَه الجَنَّة مَعَ مُحَمّدٍ وَ آلِ بَيتِهِ.» (ثواب الاعمال، ص 235)
كسى كه در گرفتارى‏ها صبر كند خدا بر عزت او بيفزايد و با محمد(ص) و اهل بيت او را در بهشت محشور گرداند. امام باقر عليه السلام:
«اَلصَّبرُ صبران: صَبرٌ على البلاء حسن جميلٌ و افضل الصّبر الورع عن محارم اللّه تعالى.» (الحقائق، ص 142)
صبر بر دو نوع است: صبر بر سختيها خوب و جالب است. و بهتر از اين صبر، خود نگهدارى و پرهيز از كارهائى كه خدا حرام كرده است. امام صادق عليه السلام:
«اِنَّ الصَّبرَ وَ البِرَّوَ الحِلمَ وَ حُسنُ الخُلقِ مِن اَخلاق الاَنبِياء»
(خصال، ج 1، ص 251)
صبر، نيكوكارى، بردبارى و خوش خلقى از صفات پيامبران است. امام صادق عليه السلام:
«مَن اِبتَلى مِنَ المُؤمِنينَ بِبَلاءٍ فَصَبر عَلَيه كانَ لَهُ مِثل اَجرِ اَلفَ شَهيدٍ» (الحقائق، ص 140، و اخلاق شبر، ص 226)
مؤمنى كه به بلائى گرفتار گردد و صبر كند، پاداش هزار شهيد را خواهد داشت. امام صادق عليه السلام:
«عَلَيكَ بِالصَّبرِ فى جَميعِ اُمُورِكَ فَاِنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلّ بَعَثَ مُحَمَّداً(ص) فَاَمَرَهُ بِالصَّبرِ وَ الرِّفقِ…» (جامع السعادات، ج 3، ص 234)
بايد در تمام كارهاى خود صبر كنى، زيرا خداى عزيز محمد(ص) را كه به پيامبرى مبعوث نمود، به او دستور داد كه صبر و مدارا را پيشه خود سازد.
پاورقي ها: