محمد صالح

دیپلماسی ساپورت

* متن: «ماریا اسخاکه» نمایندۀ زن پارلمان اروپا هنگام دیدار از ایران و ملاقات با مسئولین کشورمان برخلاف عرف دیپلماتیک، ساپورت (جوراب شلواری چسبان!) به تن کرده بود. او در اظهارنظری درباره وضعیت زنان ایران چنین گفت: «چرا مسئولان ایرانی اجازه نمی‌دهند زنان کشورشان هرگونه که دوست دارند لباس بپوشند؟»

حاشیه‌ها:

روان‌شناسی و تجربه ثابت کرده‌اند ضعیفه‌جاتی که با چنین البسه مکرو‌ه‌ای(همان ساپورت!) در انظار عموم ظاهر می‌شوند علاوه بر نقص در عقل، به نقصان در شخصیت هم مبتلایند! زیرا هیچ ضعیفه‌ شیر پاک خورده‌ای با برجسته‌سازی اسافل اعضایش جلب توجه نمی‌کند! حالا این که چرا چنین ضعیفه از دو جهت ناقصی به مقام نمایندگی پارلمان اروپا رسیده، مشکل اروپایی‌هاست و ما در امور داخلی دیگران دخالت نمی‌کنیم، اما نشست و برخاست رجال سیاسی ما با چنین ضعیفه‌جاتی به ما مربوط است!

 اول اینکه قبح چنین اموری با تماشای مکرر ریخته می‌شود و رجال سیاسی به دیدن چنین بی‌عفتی‌هایی عادت می‌کنند.

 دویم اینکه در افواه عمومی عالم می‌پیچد که عرصه دیپلماتیک ایران در و پیکری ندارد و هرکه با هر ریخت و قیافه و سر و وضعی می‌تواند به عنوان دیپلمات به تهران سفر و با بزرگان نشست و برخاست کند که این دومی اصلاً برای حیثیت رجال سیاسی مملکت خوب نیست.

و ثالثا وقتی ضعیفه مذکوره در فضای دیپلماتیک اروپا با چنین ملبوسی رویت نشده، اما در ایران چنین پوشیده، خودش دلالت می‌کند که مملکت محروسه ایران چقدر جای «آزادی» است و برای دیپلمات‌ها خاصه آن که فرنگی باشند مثل بهشت می‌باشد! آنها می‌توانند در ملاقات‌های رسمی ساپورت بپوشند، علناً جاسوسی کنند، با زندانیان و مجرمان برانداز ملاقات رسمی کنند و به آنها جایزه بدهند و هر فعل دیگری را هم که دلشان خواست و عشقشان کشید و هوس کردند مرتکب شوند و ابداً هم کسی متعرض آنها نمی‌شود! نه وزارت خارجه نه مجلس و نه وزارت امور خفیه‌جات و نه…!

رابعاً فرمایشات این ضعیفه در باب آزادی پوشش برای نسوان ایرانی دلالت می‌کند بر اینکه ناقص‌العقل مذکوره ظاهراً فرصت گشت و گذار در مملکت را پیدا نکرده! زیرا همین الان هم در کوچه و خیابان مملکت هر کسی هر جور که دلش می‌خواهد می‌پوشد(یا نمی‌پوشد!) و ابداً هیچ کس جرئت ندارد متعرض او شود!، نه محتسب و نه گزمه و نه عدلیه و نه هیچ شخص مربوط یا غیرمربوط دیگری!.

خامساً: تأکید بانوی ساپورت‌پوش فوق بر مسئله پوشش نشان‌دهندۀ آن است که اشقیا راه و شیوه اسقاط نظام‌اسلامی را یافته‌اند و به صورت جدی به دنبال توسعه و هموارسازی این مسیرند! این که چرا هر چه اشقیا بر این روش تأکید می‌کنند، مسئولان و متولیان امور در این مورد غافل‌تر و بی‌خیال‌تر می‌شوند نکته‌ای که باید در جلد دوم کتاب «سرنوشت اندلس» نوشته شود.

درس حساب

وزیر ارشاد: ایران در پرونده کرسنت محکوم به پرداخت ۱۳ میلیارد و ۸۵۰ میلیون دلار جریمه شده است و اگر این روند ادامه یابد ممکن است میزان جریمه از این مقدار هم بیشتر شود!

۱- اگر حسابمان درست باشد مبلغ فوق به ریال (به ازای هر دلار ۳ هزار تومان) حدوداً می‌شود ۴۱ هزار میلیارد تومان وجه رایج مملکت!

۲– یعنی ۱۰ برابر مبلغ پولی که از گران کردن بنزین در سال جاری نصیب دولت خواهد شد!

۳– یعنی هزینه راه اندازی ۱۰ پالایشگاه که برای چند هزار نفر به صورت مستقیم و غیرمستقیم اشتغال ایجاد خواهد کرد.

۴– یعنی مبلغی که اگر دست وزیر بهداشت بدهیم نظام بهداشت و درمان کشور بازسازی و نوسازی خواهد شد تا دیگر هیچ زنی در هیچ جای مملکت به دلیل نبود بیمارستان زایمانش به مرگ تبدیل نشود.

۵– یعنی بودجه‌ای که می‌تواند مشکلات مالی آموزش و پرورش کشور را برای سال‌های سال حل و فصل کند تا دیگر لازم نباشد مدیران مدارس دولتی کارنامه دانش‌آموزان را گرو بردارند و در قبال اخذ زورکی «خودیاری» از اولیا (عموماً مفلس!) دانش‌آموزان، کارنامه را تسلیم آنان کنند!.

۶– یعنی مبلغی که با آن می‌توان خطوط ریلی کشور را تکمیل کرد و علاوه بر ایجاد هزاران شغل پایدار در مناطق محروم (مثل مناطق شرقی کشور)، در آمد ثابت ناشی از ترانزیت کالا برای کشور به دست آورد.

۷– یعنی مبلغی که با تقسیم آن بین افراد تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی (که روی هم بیش از ۱۰ میلیون نفرند) به هر نفر ۴۱ میلیون تومان خواهد رسید!.

۸– اگر هزینه ساخت هر مسجد ۴ میلیارد تومان باشد، با این مبلغ می‌توان ده هزار مسجد در کشور ساخت.

۹– اگر هزینه ساخت هر بیمارستان مجهز ۴۰۰ میلیارد تومان باشد با این مبلغ صد بیمارستان در کشور ساخته می‌شود.

۱۰– اگر هزینه ازدواج هر دختر و پسر دم بخت را ۲۰ میلیون تومان فرض کنیم، با این پول می‌توان مخارج عروسی ۴ میلیون دختر و پسر دم بخت را فراهم کرد!

۱۱– با توجه به مرگ و میر سالانه ۲۷ هزار نفر در تصادفات جاده‌ای، صرف این مبلغ در جهت اصلاح جاده‌های کشور می‌تواند از مرگ و هزاران نفر از مردم کشورمان در تصادفات جاده‌ای جلوگیری کند.

۱۲– با این پول می‌توان در تمام مرزهای شرقی کشور دیوار مرزی و امنیتی ایجاد کرد تا برای همیشه معضل قاچاق موادمخدر و شرارت اشرار کنترل شود.

۱۳– و خلاصه این مبلغ می‌تواند مرهمی باشد به هزاران درد بی‌درمان کشور!

۱۴– اما باید این مبلغ را به عنوان جریمه عدم اجرای قرارداد گازی کرسنت به یک شرکت اماراتی بپردازیم! و البته در این مورد دانستن هم حق مردم نیست! یعنی مردم نباید بدانند که چرا در این پرونده محکوم شده‌ایم و مقصر کیست و چرا این مبلغ از حلقوم صاحبان آن(یعنی مردم ایران) بیرون کشیده می‌شود و به حلق سرمایه‌داران اماراتی واریز می‌شود!

۱۵– دیگر عرضی و ملالی نیست!

(منبع: خبرگزاری فارس۱۹/۳/۱۳۹۴)

اعتقاد قلبی– سینمایی

معاون وزیر ارشاد و رئیس سازمان سینمایی کشور: ما در سازمان سینمایی به مقام ولایت اعتقاد قلبی داریم.

الف) ایشان راست می‌گوید! اعتقاد قلبی دارد، اما عمل بیرونی خیر!

ب) و این یعنی اعتقاد قلبی با عمل بیرونی تومنی صدتومان توفیر دارد.

ج) یعنی با قلبی آکنده از اعتقاد به ولایت، به دشمنان ولایت و نظام و اسلام اجازه ساخت فیلم می‌دهیم و از فیلم‌هایشان حمایت می‌کنیم و پول بیت‌المال را به پایشان می‌ریزیم تا برای دفاع از براندازان سال ۸۸ فیلم بسازند (مثل فیلم قصه‌ها و من عصبانی نیستم) و در فیلم‌هایشان احکام بدیهی اسلام مانند حجاب و محرم و نامحرم را علناً و آشکار زیر پا بگذارند و مسخره کنند و …

د) اگر قلب آدم به چیزی معتقد باشد و عملش مخالف آن اعتقاد باشد آن‌وقت از نظر منطقی چه اتفاقی می‌افتد؟ تقیه؟ ظاهرسازی یا زبانم لال نفاق معکوس؟

ه) اگر رئیس سازمان سینمایی به جای ابراز ارادت قلبی به ولایت، برود و قلباً از سینماگران ضدانقلاب و دین‌ستیز حمایت کند سنگین‌تر نخواهد بود؟

(منبع: خبرگزاری مهر ۷/۴/۱۳۹۴)

چادر یا عِلم

* مسئولان برگزاری کنکور سراسری سال جاری در یاسوج (مرکز استان کهگیلویه و بویر احمد) از ورود دختران چادری به جلسه کنکور ممانعت به عمل آوردند و شرط ورود به جلسه کنکور را برداشتن چادر عنوان کردند. بر این اساس:

۱– از این به بعد دختران چادری باید به این سئوال پاسخ دهند که علم بهتر است یا چادر؟

۲– پژوهشگران موسسه «کنکور موفق» وابسته به دانشگاه « ای . بی . سی . دی …» واشنگتن پس از چند سال پژوهش و تحقیق مستمر به این نتیجه رسیده‌اند در چادر، روسری و کلاً حجاب اسلامی ویروس‌ها، میکروب‌ها و اشعه‌های زیانباری وجود دارند که به صورت مستقیم بر مغز و سلول‌های کنکوری مغز دختران تأثیر می‌گذارند و باعث افت شانزده درصدی نمره دختران چادری و محجبه در کنکور سراسری می‌شوند. بر همین اساس مسئولان دلسوز وزارت علوم و سازمان سنجش آموزش کشور طی ارتباط تنگاتنگ علمی با موسسه فوق تصمیم گرفته‌اند در جهت ارتقای سطح علمی کنکور و جلوگیری از افت علمی دختران مملکت نسبت به پیشگیری از این نقیصه اقدام نمایند و در گام اول طرح مبارزه با چادر را به صورت پایلوت در یاسوج اجرا کردند. با توجه به موفقیت این طرح در یاسوج، امید می‌رود که در سال‌های آینده در سراسر کشور شرط ورود دختران به جلسه کنکور سراسری برهنه بودن سر و پوشیدن بلوز آستین کوتاه و دامن بالای زانو تعیین شود.

۳– همچنین با توجه به نظریه علمی ارتباط مستقیم میان میزان بی‌حجابی دختران و فرهیختگی آنان (‌که پژوهشگران و دانشمندان شهیری مانند رضاخان میر پنج، اشرف پهلوی، محمد رضا پهلوی، فرح دیبا و … برای اولین بار در قالب پروژه‌ای علمی آن را کشف کردند) که تأکید می‌کند هرچه میزان برهنگی یک دختر افزایش یابد بر علم و فرهنگ و فرهیختگی او افزوده خواهد شد، مسئولان وزارت علوم و سازمان سنجش تصمیم گرفته‌اند با اجرای طرح ضربتی مقابله با موانع اساسی و عمیق توسعه علوم میان دختران کشور، به زنان و دختران کشور خدمتی بنیادین و روح پیشگامان چادرزدایی و حجاب‌ستیزی در کشور (رضاخان و سرپاس مختاری) را شاد و غرق سرور کنند.

تناسب و تعادل

* وزیر ارشاد: صدور هزار و ششصد مجوز برپایی کنسرت موسیقی در سال گذشته، نشانه رابطه دوستانه حاکمیت ایران و موسیقی است.

از آنجایی که برخی از آمارها از رشد چهارصد و شصت درصدی برپایی کنسرت‌های مختلط موسیقی در یکی دو سال اخیر حکایت می‌کند، لذا تناسب و تعادل حکم می‌کند که:

۱– قیمت هویج از کیلویی ششصد تومان به کیلویی شش هزار تومان برسد (که رسید)

۲– قیمت بنزین هم سی‌و چند درصد افزایش یابد (که یافت)

۳– تورم هم با شیب ملایم بیست، سی، چهل درصدی به سمت حلق مردم رشد کند (که خوشبختانه در حال دستیابی به هدف مذکوریم)

۴– میزان طلاق در حرکتی ضربتی از ۴۰ درصد (در سال گذشته) به ۵۰ درصد در سال جاری تعدیل شود (که در تهران و برخی از نقاط با فرهنگ تعدیل شده است)

* خوشبختانه همه چیز مملکت به همه چیزش می‌آید و تناسب میان همه‌ چیز و همه‌ چیز دیگر برقرار است! از رشد قیمت هویج گرفته تا رشد صدور مجوز برپایی کنسرت موسیقی.

نگاهی به تاریخ سینمای ایران ـ قسمت ۱۴

دکتر عبدالحمید انصاری

در دو شماره گذشته تعدادی از فیلم‌های سال ۱۳۶۵ معرفی و تحلیل گردید. از آنجا که سال مذکور یکی از پرکارترین سالها در زمینه ساخت فیلم‌های سینمایی بود، در این قسمت نیز به تشریح تعداد باقیمانده آن سال می‌پردازیم:

الف) ژانر اجتماعی، خانوادگی، اعتیاد، کودک و نوجوان

۳۲ـ بی‌بی چلچله؛ کارگردان: کیومرث پوراحمد، بازیگران: داود رشیدی، سیامک اطلسی، معصومه قلی‌پور، علیرضا شجاع نوری؛ محصول: بنیاد سینمایی فارابی.

داستان فیلم: ماجرای کودک ۹ ساله‌ای را روایت می‌کند که به همراه مادرش در خانه ناپدری سکونت دارد. پوراحمد مناسبات اجتماعی، عاطفی یک زندگی معمولی و ملموس را به خوبی به تصویر می‌کشد. فیلم سرشار از سکانس‌های عاطفی و انسانی تأثیرگذار است. گرچه اصل داستان خارجی است ولی اقتباس و بومی‌سازی فضای آن به نحو قابل قبولی انجام می‌گیرد. مخاطب با آن همذات‌پنداری می‌کند، هر چند سابقه کاری و نگاه اجتماعی مثبت و سالم پوراحمد قابل احترام است، اما فیلم هنگام اکران با نقدهای تأمل‌برانگیزی مواجه شد که به نظر می‌رسد ناشی از انطباق فضای اصلی قصه و بومی‌سازی آن بوده باشد. این امر نشان می‌دهد که کارگردان باهوش نباید کوچکترین غفلتی در ساخت اثر خود داشته باشد و نباید تاریکترین زوایای قصه را از نظر دور بدارد و تماشاچی را نباید ساده و فاقد اندیشه تصور کرد.

۳۳ـ هوای تازه؛ کارگردان: تورج منصوری، بازیگران: حسن اکلیلی، ماه‌گل عماد، رضا جورابچی، سرور رجایی، فاطمه شفیعی، محصول: بنیاد مستضعفان.

قصه فیلم به زندگی آپارتمانی، گرفتاری‌های کاری زوج شاغل و تنهایی فرزندان این قبیل خانواده‌های شهری و درگیر کردن پدر یا مادربزرگ برای کمک به حل مسئله می‌پردازد، حواشی کار تا حدودی قابل حدس است. فیلم کم‌خرجی با بازیگران غیرحرفه‌ای و ناآشنا که طبعاً میزان تأثیرگذاری‌اش نیز به همان اندازه خواهد بود.

۳۴ـ روزهای انتظار؛ کارگردان: اصغر هاشمی، بازیگران: مجید مظفری، مرحوم فیروز بهجت محمدی، اصغر همت، محمد مطیع، فرشته صدر عرفانی، گوهر خیراندیش، ایرج طهماسب، ملیحه نظری، محصول: بنیاد مستضعفان.

داستان فیلم به مناسبات و روابط روستاییان چادرنشین و ایلی می‌پردازد. کارگردان به خوبی توانسته است مشکلات و جذابیت‌های زندگی کشاورزی، دامی تولیدگر را به نمایش بگذارد. فیلم پر از بازیگرانی است که هر چند فعلاً شناخته‌شده هستند، ولی در آن زمان به جز چند نفرشان معروف نبودند. برخی از آنان علی‌رغم عمر کوتاه خود، بازیگران بسیار توانمندی شدند. ایفای نقش «طغای» در سربداران توسط مرحوم فیروز بهجت محمدی ماندگار و غیرقابل تکرار است. بازیگری محمد مطیع در نقش وزیر اعظم در سریال سلطان و شبان، ساخته داریوش فرهنگ نیز ماندنی است. فیلمبرداری فیلم توسط محمود کلاری و موسیقی متن به وسیله فرهاد فخرالدینی ساخته شده است که بیانگر فاخر بودن است.

۳۵ـ بگذار زندگی کنم؛ کارگردان: شاپور قریب، بازیگران: مهدی هاشمی، افسانه بایگان، فخری خوروش، مرحومه مهین شهابی، محبوبه بیات.

دخالت‌های تیمور و اطرافیان موجب متلاشی شدن زندگی زن و شوهر جوان و فشار مشکلات نگهداری دو فرزند خردسال خمیرمایه داستان فیلم قرار گرفته است. ساختن این قبیل فیلم‌ها شبیه کاربرد «شمشیر دموکلس» است که اگر ظرافت کافی به کار نرود، ممکن است برضد نیت سازندگان و دست‌اندرکاران فیلم عمل کند. مرز دقیق و ظریف دخالت و همکاری باید روشن شود تا از آسیب‌های ناشی از خلط موضوع پیشگیری به عمل آید. کارگردانان تازه‌کار به سختی می‌توانند مرز خطرناک مثبت و منفی اینگونه داستان‌ها را حفاظت کنند.

۳۶ـ کلید؛ کارگردان: ابراهیم فروزش، فیلمنامه: عباس کیارستمی، بازیگران: امیر محمدپور، مهناز انصاریان، فاطمه آساره.

قصه این فیلم نیز برپایه زندگی شهری طبقه متوسط و مشکلات آنان به ویژه با پدیده‌ای به نام آپارتمان‌نشینی بنا شده است. فیلمنامه به خودی خود به لحاظ اینکه معضل زندگی قشر وسیعی از مردم معمولی را به تصویر می‌کشد، قابل قبول است و از آنجا که به ظرائف دلنشین مناسبات انسانی می‌پردازد، تماشاگر را با خود همراه می‌سازد، اما عیب عمده نگاه این‌چنینی خنثی بودن قصه است که بیشتر به عکسبرداری بیطرفانه مشغول است تا هدایت و تربیت ولو کمرنگ، البته در آن سالها امکان نمایش سیاه‌گونه زندگی اجتماعی مانند امروز فراهم نبود، اما صاحب‌نظران زیادی آخر خط را که هم‌اکنون شاهد آن هستیم تذکر می‌دادند.

لازم به یادآوری است که ابراهیم فروزش سال‌های طولانی است که عمدتاً در حوزه کودک و نوجوان مشغول فیلمسازی است. باید یادآوری نمود که این قبیل فیلم‌ها هر چند می‌توانست بهتر و تأثیرگذارتر ساخته شوند، ولی به همین میزان هم قابل قبول‌اند. با تذکر این نکته که بخش خصوصی هیچگاه پیشقدم ساخت آنها نبوده و نظیر این اثر که کانون پرورش فکری هزینه ساخت آن را پرداخته است. سایر آثار مشابه نیز توسط بخش‌های دولتی و عمومی عرضه شده‌اند.

۳۷ـ مأموریت؛ کارگردان: حسین زندباف، بازیگران: اکبر عبدی، مرحومه مهین شهابی، مرتضی احمدی، سرور نجات‌اللهی و مرتضی ضرابی.

داستان تکراری شباهت‌های دو نفر انسان متفاوت که موجب بروز مشکلات ناخواسته‌ای برای برطرف مثبت می‌شود با تعلیق‌های عامه‌پسند که پیگیری داستان را جذاب می‌سازد. فیلم یک اثر معمولی است که صرفاً برای سرگرمی تماشاگر ساخته شده است. در داستان‌های فرعی فیلم گریزی به باندهای مواد مخدر و مسئله خواستگاری هم گنجانده شده است تا کشش‌های عامیانه آن حفظ شود.

۳۸ـ خانه ابری؛ کارگردان: اکبر خواجوئی، بازیگران: هوشنگ توکلی، ثریا قاسمی، مهسا کرامتی، سیروس گرجستانی و مرحومه حمیده خیرآبادی (نادره).

اعتیاد مرد خانواده، غیبت ۴ ساله او از منزل و فداکاری مادرانه زن خانه برای اداره و سرپرستی سه فرزند دختر و پسر، خمیرمایه داستان فیلم است. نمایش صحنه‌های عاطفی تلاش و همت زن برای اداره یک زندگی سالم ستودنی است و به موازات آن بی‌غیرتی و بی‌تفاوتی مرد معتاد فضای متضاد دلنشینی برای جذب مخاطب عادی فراهم آورده است.

۳۹ـ شبح کژدم؛ کارگردان: کیانوش عیاری، بازیگران: جهانگیر الماسی، فرزانه کابلی، کاظم افرندنیا، ناصر آقایی و مرحوم نعمت‌الله گرجی.

ماجرای جوان علاقمند به سینما و فیلمسازی که به علت عدم موفقیت وسوسه می‌شود فیملنامه خود را در عالم واقع عملیاتی کند. فیلمنامه‌ای که براساس سرقت از جواهرفروشی و ماجراهای پس از آن نوشته شده است. فیلم مانند همه آثار کیانوش عیاری معیارهای سینمایی قابل قبولی دارد، هر چند متعلق به سینمای بی‌طرف و سرگردان میان حق و باطل است. اگر کیانوش عیاری نگاه متعهدانه‌تر و دورنگرانه‌تری به اجتماع خود داشت، موفقیت بسیار بیشتری کسب می‌نمود.

۴۰ـ تیغ و ابریشم؛ کارگردان: مسعود کیمیایی، بازیگران: جمشید آریا (هاشم‌پور)، مجید مظفری، فرامرز صدیقی، فریماه فرجامی، محمدصالح علاء، سیروس گرجستانی.

مانند سایر آثار کیمیایی، جذابیت‌های داستانی و عامه‌پسند که تکیه بر عواطف طبقه متوسط و فرودست جامعه دارد، با چاشنی صحنه‌های اکشن و تخلیه‌گر روحی طبقه جوان دستمایه فیلم سرگرم‌کننده تیغ و ابریشم است. پایه اساسی قصه فیلم‌های کیمیایی، انتقام، هنجارشکنی، خیانت و لوطی‌گری رفیقانه و گاهی بزرگوارانه است، البته این اجزاء در فیلم‌های غربی نیز پایه خلق آثار فراوان و معروفی بوده است، هر چند کیمیایی مدعی است که فیلم‌های متفاوتی ساخته است، اما بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند ایشان از سال ۴۸ـ۴۷ مشغول تکرار فیلم «قیصر» است.

۴۱ـ قصه زندگی؛ کارگردان: خسرو شجاعی، بازیگران: مرحوم هادی اسلامی، منیژه گلچین، داود موثقی، روح‌انگیز مهتدی و مهری ودادیان.

داستان زندگی دو خانواده معمولی اجاره‌نشین را روایت می‌کند که درگیر مسائل روزمره طبقه متوسط و پایین هستند. با آغاز جنگ تحمیلی، فرزندان این خانواده داوطلبانه در جبهه‌ها حضور یافته و با رشادت خود، رزمندگان را یاری می‌رسانند.

۴۲ـ خانه دوست کجاست؟ کارگردان: عباس کیارستمی، بازیگران: بابک احمدپور، احمد احمدپور، محصول: کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

پسربچه دانش‌آموزی پس از آمدن به روستای خود هنگام شب متوجه می‌شود که به اشتباه دفترچه دوست همکلاسی‌اش را با خود آورده است. از آنجا که دانش‌آموزان می‌بایست مشق شب خود را در دفترچه خود انجام دهند، پسربچه تصمیم می‌گیرد دفترچه دوستش را به منزل او که در روستای دیگر واقع است برساند. با اینکه این کار در شب دشوار است، اما پسربچه با جوانمردی کودکانه این کار را انجام می‌دهد.

عباس کیارستمی کار خود را با ساخت چنین فیلم‌هایی آغاز کرد، اما به تدریج به سمت خلق آثار غرب‌پسند و جشنواره‌ای روی آورد و بعضاً فیلم‌هایی ساخت که نگاه غالبشان سیاه‌نمایی، مذهب‌ستیزی و تحقیر فرهنگ بومی اسلامی است. جشنواره‌های غربی به عنوان بخشی از لشکر استعمار برای تصرف جهان برنامه‌های گسترده‌ای را اجرا می‌کنند. آنان با دادن جوایز رنگارنگ به فیلمسازانی که خواسته یا ناخواسته منویات آنان را پی می‌گیرند، مشغول هدایت فیلمسازان به سمت اهداف خود البته با نام فرهنگ مستقل و روشنفکرانه هستند. فیملسازان وطن‌دوست باید هوشیار باشند که این روش‌ها قریب به دویست سال است که با نام زیبای مدرنیته در کشورهای اسلامی در حال اجراست و در این مدت فقط ظاهر و پوسته آن عوض شده است.

۴۳ـ دبیرستان؛ کارگردان: ایرج صادقی، بازیگران: بیژن امکانیان، آزیتا لاچینی، افسانه بایگان، سعید میرباقری.

دبیر دبیرستان که خود معتاد بوده و پس از ترک اعتیاد به کار خود بازگشته در برخورد با یکی از دانش‌آموزان متوجه اعتیاد وی به هروئین می‌شود. کنجکاوی‌های بعدی وی معلوم می‌کند که دانش‌آموز معتاد دارای خانواده‌ای از هم‌پاشیده و بعضاً معتاد و خلافکار است، گرچه پدر و خواهر دانش‌آموز در آتش‌سوزی از بین می‌روند، ولی معلم موفق به نجات دانش‌آموز از گرداب مواد مخدر می‌شود.

۴۴ـ اجاره‌نشین‌ها؛ کارگردان: داریوش مهرجویی، بازیگران: اکبر عبدی، عزت‌الله انتظامی، فردوس کاویانی، ایرج راد، رضا رویگری، مرحومه حمیده خیرآبادی (نادره)، سیاوش طهمورث.

ماجرای همسایگی چهار خانواده ضعیف و فرودست مستأجر در حاشیه شهر دست‌مایۀ مهرجویی برای ساخت این فیلم شده و رفتارهای خاکستری، فراز و فرود زندگی مردم معمولی کوچه و بازار و تلخ و شیرین مناسبات و روزمرگی آنان موجب شده است که بیننده معمولی با فیلم و قصه همذات‌پنداری قابل قبولی داشته باشد. صداقت در رفتار و گفتار و قدرت بازیگری بالای هنرپیشگان، ماجراها را باورپذیر و دلچسب نموده و استقبال تماشاچیان را باعث شده است.

همان نقدی که بسیاری از تحلیلگران به امثال کیمیایی و عیاری دارند، عیناً به مهرجویی هم وارد است. کاش ظرفیت این قبیل فیلم‌ها در خدمت فرهنگ‌سازی، تربیت و اعتلای اخلاق عمومی به کار گرفته می‌شد و از عکسبرداری صرف و ژست‌های بیطرفانه (که بعضاً هم واقعیت ندارد) فاصله می‌گرفت.

سوتیتر:

۱٫

پایه اساسی قصه فیلم‌های کیمیایی، انتقام، هنجارشکنی، خیانت و لوطی‌گری رفیقانه و گاهی بزرگوارانه است، البته این اجزاء در فیلم‌های غربی نیز پایه خلق آثار فراوان و معروفی بوده است، هر چند کیمیایی مدعی است که فیلم‌های متفاوتی ساخته است، اما بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند ایشان از سال ۴۸ـ۴۷ مشغول تکرار فیلم «قیصر» است

غلامرضا گلی‌زواره

ولادت و ایام کودکی

روزی که عبدالمطلب جان فرزند خود عبدالله را با تقدیم یکصد شتر در راه خداوند نجات داد، وی بیست و چهارسالگی را سپری می‌کرد. چون فرزند مطلب در کشاکش دو نیروی قوی ایمان و عاطفه قرار گرفته بود، بلافاصله تصمیم گرفت این احساسات تلخ را به وسیله ازدواج عبدالله با آمنه جبران کند، پس در حالی که از قربانگاه بازمی‌گشت، یکسره به سوی خانه وهب بن عبدمناف بن زهره رفت و دخترش آمنه را که به پاکی و عفت معروف بود به عقد و ازدواج عبدالله درآورد و نیز در همان مجلس، دلاله، دختر عموی آمنه را خود تزویج کرد. حمزه محصول ازدواج عبدالمطلب با دلاله بود که دو سال و به قولی چهار سال زودتر از ولادت حضرت رسول اکرم«ص» در حجاز دیده به جهان گشود.^(۱)

حمزه دوران شیرخوارگی را در دامن خود دلاله یا هاله فرزند اهیب بن عبدمناف سپری کرد و چون شیر والده‌اش کفایت نمی‌کرد، مدت چهار ماه از سنیدی ثوبیه کنیز ابولهب شیر نوشید و چون این بانو چندی بعد به رسول اکرم«ص» هم شیر داد، آن حضرت برادر رضاعی حمزه هم به شمار می‌آمد.

حمزه در میان قبیله بنی‌سعد هم شیرخواره بود و چون حلیمه سعدیه که قبلاً به حمزه شیر داده بود، رسول خدا را از شیر خود برخوردار ساخت، لذا حمزه از دو جهت برادر رضاعی پیامبر بود. وقتی به حضرت محمد«ص» پیشنهاد گردید با دختر حمزه ازدواج کند، فرمود: عمویم برادر رضاعی من هم به شمار می‌رود و به وسیله رضاع همان کسانی که از طریق نسب محرم‌اند، محرم می‌شوند.^(۲)

واژه حمزه به معنای شیر است و در لغت عرب از حمازه به معنای سختی و پایداری و یا چیرگی بر خواسته‌ها گرفته شده است. کنیه حمزه، ابوعماره و ابدیعلی بوده است و وی را با القابی چون اسدالله و اسد رسوله و سیدالشهداء ستوده‌اند.

حضرت رسول اکرم«ص» به شخصی که درباره نامگذاری نوزاد خود از آن وجود مبارک سئوال کرد، فرموند: «او را به محبوب‌ترین نام‌ها نزد من، حمزه بگذار.»^(۳)

دوران نوجوانی و جوانی

ستاره حمزه در کهن‌سال‌ترین کانون توحید و خداپرستی و در میان خاندان شریف و با اصالت مکه، عبدمناف چهار سال قبل از عام‌الفیل درخشیدن گرفت. او ایام صباوت را در دامن پرمهر و عطوفت دختر اهیب فرزند عبدمناف و در آغوش زعیمی بزرگ و شخصیت باصلابتی چون عبدالمطلب سپری کرد و به سوی کمالات و فضایل گام نهاد.

حمزه و فرزند برادرش حضرت محمد«ص» هر دو متعلق به یک نسل و از لحاظ سن به یکدیگر نزدیک بودند. این دو از سنین کودکی با هم بزرگ شدندو از همن ایام پایه‌های دوستی و الفت میان آنان استوار گردید.

در دوران نوجوانی و جوانی، حمزه به زیستن میان همسالان خود و برخورداری از امکانات زندگی و در میان سران قریش روزگار می‌گذرانید و محمد«ص» به سازندگی معنوی و آمادگی برای دیدار با حق توجه داشت. با وجود این حمزه«ع» برای لحظه‌ای فضایل و مکارم برادرزاده همسال خود را که از آینده‌ای درخشان نوید می‌داد، از یاد نمی‌برد.

حمزه از مواهب کم‌نظیر بدنی و روحی برخوردار بود. او جوانی میان‌بالا و با سینه‌ای فراخ، عضلاتی ورزیده و شانه‌هایی پهن بود، به‌علاوه از پختگی فکری، قوت اراده و همتی والا بهره داشت. وی از خاندان نامدار هاشم و قبیله قریش و فرزند کسی بود که ساکنان مکه به او لقب ابراهیم دوم داده بودند.

در محیط خانواده مهربان و با عطوفت بود. مهمان‌نوازی، راستگویی، پاکدامنی، حمایت از محرومان و بینوایان و نیز پناه‌ دادن به مظلومان و رنج‌دیدگان از خصال برجسته او بود.

به روزگار جوانی از لوث هرگونه شرک، بت‌پرستی، خباثت جاهلی و آلودگی‌های خلافکاران آن عصر آشفته دور بود. همرنگ محیط مرداب‌گونه نگردید و به منظور اجتناب از این فضای متعفن، روزها راه کوهساران را در پیش می‌گرفت و ضمن پرداختن به تیراندازی، اسب سواری، صید و شکار از طبیعت لذت می‌برد.

آن پشتوانه عظیم صحنه‌های ایثار، ذخیره روزهای درماندگی و افتخار قبیله قریش، هنوز شرایط شایسته‌ای برای آشکار ساختن این همه کمالات انسانی را به دست نیاورده بود،لکن طلوع خورشید وحی، این جوان سلحشور را تا مقام اسداللهی و نیل بر بلندای منزلت سید شهیدان و طلایه‌دار حماسه و ایثار و مدافع راستین ارزش‌های الهی ارتقا داد. اگر فرمان الهی از زبان مقدس احمدی، کائنات را منور نمی‌کرد، حمزه سیدالشهدا از خاطره‌ها رفته بود و نامش را در منابع تاریخی، روایی در کنار معصومین«ع» و به لسان پیامبر و ائمه«ع» نمی‌دیدیم.^(۴)

حراست از بوستان توحید

زمانی که نبی اکرم«ص» از غار حرا به سوی مکه آمد، فریاد توحید و رستگاری برآورد و بدین‌گونه با بعثت خویش، پرتوافشانی آیین اسلام را نوید داد. عده‌ اندکی به دعوت او پاسخ مثبت دادند که طلایه‌دار آنان امیرمؤمنان«ع» و خدیجه کبری بودند. حمزه‌«ع» در آغاز همچون برادر مهترش، رئیس دودمان قریش، ابوطالب به پیامبر اکرم«ص» ایمان آورد، اما مدتی این باور درونی را از دیگران پنهان ‌داشت و ‌کوشید در این باره سکوت اختیار کند.

هنگامی که پیامبر رحمت در مکه به ترویج اسلام پرداخت، آزار بت‌پرستان و مشرکان این شهر نسبت به ساحت مقدس او اوج گرفت. روزی ابوجهل در حوالی کوه صفا، با آن وجود بزرگوار برخورد کرد و همراه با دیگر اعوان کافرش به قدری رسول خدا را آزرد که سبب پریشانی یکی از زنان خدمتگزار قریش گردید. آن بانوی کنیز که ناظر این صحنه جسارت‌آمیز بود و مظلومیت پیامبر اکرم«ص» را در آن حالت می‌دید، گریه‌کنان به خانه بازگشت. از آن سوی، حمزه‌ دلاور با تیر و کمان خود از شکار برگشته و هنوز به مسجدالحرام نرسیده بود که شیون این زن از پشت سر توجه او را به سوی خود جلب کرد، بی‌اختیار برگشت، کنیز فریاد زد: ای ابوعماره! کاش لحظاتی قبل اینجا بودی و می‌دیدی ابوالحکم (ابوجهل) با پسر برادرت چه رفتاری داشت.

حمزه از شنیدن این حادثه سخت برآشفت و بدون اینکه با کسی سخن گوید یکسره وارد مسجدالحرام شد. ابوجهل را دید که در میان جمعی از افراد قبیله‌ خود کنار خانه کعبه نشسته و چون همیشه مجلس گرمی می‌کند.حمزه خود را به او رساند و با کمان تیراندازی محکم بر پیشانی او کوبید به‌نحوی که از محل ضربه خون جاری شد. همراهان ابوجهل از جا بلند شدند و حمزه را مورد توبیخ قرار دادند که آیا تو هم به آیین برادرزاده‌ات گرویده‌ای؟ او باصلابت پاسخ داد: آری، گواهی می‌دهم که او فرستاده الهی است و آنچه بر زبان می‌آورد عین حقیقت است و هرگز از یاری او مضایقه نمی‌کنم.

جماعتی از بنی مخزوم (قبیله ابوجهل) مهیا شدند تا از حمزه به دلیل مجروح کردن ابوجهل انتقام بگیرند، حمزه همچون شیری در مقابل تهاجم آنان ایستاد و گفت امروز آشکارا می‌گویم که برادرزاده‌ام رسول خداست و چون حق می‌گوید از او پیروی می‌کنم. سوگند به خدا از عقیده‌ام دست برنمی‌دارم و بر دفاع از او ایستادگی می‌کنم.

بعد از وقوع این ماجرا، حمزه به محضر حضرت محمد«ص» شرفیاب گردید و گفت: برادرزاده‌ام! من در امر دشواری حیران گردیده و با تنگناهایی روبه‌رو گردیده‌ام، مرا راهنمایی کن، سخت تشنه اندرزهای ارزنده‌ات می‌باشم. رسول اکرم«ص» با شوق تمام از عموی خود استقبال و او را موعظه کرد و آیاتی از قرآن کریم را که پرهیزکاران را به نعمت‌هایی بشارت و گناهکاران را به عذاب‌هایی بیم داده بود برایش تلاوت کرد. حمزه با شنیدن این آیات، بار دیگر اعتقاد خود را به آیین محمدی اعلان داشت و گفت: گواهی می‌دهم تو در دعوت خود راستگو هستی، پس آیین خود را آشکار ساز.

همگامی حمزه با رسول اکرم«ص» در مکه توفان سهمگینی را به وجود آورد و مخالفان را متوجه این حقیقت کرد که نیرویی عظیم به پشتیبانی وی برخاسته است که هیچ قدرتی نمی‌تواند آن را دچار زوال و اختلال سازد. به‌علاوه اسلام آوردن حمزه عامل مشوق و محرک ثمربخشی برای بسیاری از افراد سرزمین حجاز گردید.

او از روزی که اسلام را پذیرفت، تمام توان، امکانات و قدرت خود را وقف این آیین و پیشرفت و نشر آن کرد. از آن سوی ایمان حمزه به شدت مشرکان مکه را نگران کرد که نکند دامنه‌ اسلام بیش از این توسعه و گسترش یابد.^(۵)

مهیای مقاومت در برابر مخالفان

روزی رسول خدا«ص» در مکه بر روی سنگی نشسته بود که مشرکین به آزارش کمر بستند و بچه‌دان شتری را بر سرش انداختند، بدان قصد که آسیبی به جان پیامبر وارد سازند. حضرت به حالت غمگین به خانه آمد و ناگزیر ماجرا را برای ابوطالب باز گفت. حمزه و ابوطالب شمشیر به دست به کنار خانه کعبه آمدند و حمزه همان بچه‌دان شتر را بر سر یک‌یک مشرکان کشید و آنان از شدت هراس جرئت مقاومت و عکس‌العمل نداشتند.

در یکی از روزها ابولهب اشیای کثیفی را جلوی خانه رسول خدا«ص» ریخت. حمزه آنها را با نوک شمشیر خود برگرفت و بر سر ابوالهب ریخت، او ناگزیر کثافت‌ها را با دست خود دور کرد و بر خویشتن نفرین فرستاد که چرا حمزه باید چنین حمایتی را از خود نشان دهد.^(۶)

سرانجام دشمنان تصمیم گرفتند به وسیله محاصره اقتصادی از نفوذ و نشر اسلام بکاهند و پایه‌گذار این آیین و حامیان او را در شرایط مشقت‌آوری قرار دهند. فرزندان هاشم و برخی از یاران پیامبر به شعب‌ابی‌طالب انتقال یافتند و در آنجا به مدت سه سال روزگار سختی را سپری کردند. برای جلوگیری از حملات ناگهانی مشرکان به آنان، چند نفر آماده هرگونه فداکاری بودند که در رأس آنان حمزه قرار داشت. او در مدت اقامت در این دره، لحظه‌ای رسول خدا را ترک نگفت و مراقب جان او و یارانش بود. هنگامی که رسول اکرم«ص» می‌خواست پیمان عقبه را با اهالی مدینه ببندد، چون ابوطالب در گذشته بود، عباس عموی پیامبر و بزرگ خاندان بنی‌هاشم وظیفه خود دید که به دنبال رسول خدا برود و حافظ او باشد، لکن حمزه و حضرت علی«ع» مسلح و آماده رزم در گردنه کوه منی ایستادند. دشمنان که دیدند آنان مهیای جانبازی هستند، از حمله منصرف شدند^(۷) و درصدد برآمدند تا ناامنی و آشوب را بر منطقه حاکم سازند.

در یکی از سال‌ها که قحطی و کم‌آبی حجاز را تهدید کرد، پیامبر تصمیم گرفت به عموی بزرگوار خود حضرت ابوطالب کمک کند و هزینه زندگی او را پایین آورد، از این جهت قرار شد هرکدام از عموها یکی از فرزندان ابوطالب را به خانه خود ببرند، عباس جعفر را پذیرفت و رسول اکرم«ص» هم علی«ع» را به منزل خویش برد.^(۸)

موقعی که رسول اکرم«ص» می‌خواست خدیجه کبری را به عقد و ازدواج خود درآورد، حمزه به همراه ابوطالب به خواستگاری این بانو رفت. در مجلس نکاح خدیجه نیز حمزه حضوری مؤثر و فعال داشت و خطاب به حاضران تأکید کرد ادب را مراعات کنید، کمتر سخن بگویید و آماده هرگونه خدمتی باشید، زیرا مجلس حاضر متعلق به گزیده خداوند، مزین به انوار الهی، صاحب هیبت و وقار است. در همین مراسم، یکی از خویشاوندان عروس بر زبان آورد که داماد از مال دنیا بهره‌ای ندارد و مرد فقیری است و این سخن را به نحوی حقارت‌آمیز مطرح کرد. حمزه نتوانست این وضع را تحمل کند، پس به حالت عصبانی از جای برخاست و او را مورد مذمت و انتقاد گزنده‌ای قرار داد و به وی تأکید کرد گویا در جهالت به سر می‌بری و از خِرد و رشد فکری نصیبی نداری که برای رسول خدا محرومیت از بضاعت مالی را به عنوان کاستی مطرح می‌کنی، زیرا او در کمالات صوری و معنوی و فضایل آسمانی نظیر ندارد و ما خاندان او نه تنها اموال‌مان، بلکه جان‌هایمان را به او تقدیم می‌کنیم.^(۹)

پرچمدار پیامبر اکرم«ص»

در روزهایی که یاران پیامبر و حامیان آن حضرت برای مهاجرت به یثرب آماده می‌شدند، کفار برای آنان مزاحمت‌های جدی فراهم می‌کردند تا مانع از این هجرت شوند. حمزه«ع» برای دفاع از مسلمانان باب مذاکره با مشرکان را گشود و آنان پذیرفتند که افراد مسلمان، دارایی خویش را در مکه برجای نهند و خود شهر را ترک کنند. بعد از آن ثروتمندانی که به پیامبر اکرم«ص» ایمان آورده بودند، اموال خود را در وطن برجای نهادند و  عازم یثرب شدند، ولی افرادی که مالی در اختیار نداشتند، از ترس خشم مخالفان ماندند و موفق نشدند با مهاجران بروند. سرانجام پیامبر«ص» به حمزه فرمان داد مهاجرت کند، و تمام کسانی که از هجرت بازمانده بودند، با او همراه شدند و مشرکین از بیم او نتوانستند کاری کنند. واقدی نقل می‌کند: «چون حمزه به یثرب رفت، به خانه کلثوم بن هدم وارد شد، اما برخی دیگر گفته‌اند او مهمان سعدبن خیثمه گردید.»^(۱۰)

با هجرت مسلمانان به مدینه، فراهم کردن محیط کار و تلاش و رونق فعالیت‌های اقتصادی، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر به شمار می‌آمد. رسول اکرم«ص» در راستای تحقق این برنامه با کمک مسلمانان، زمین‌های بایر و سنگلاخ را به اراضی مستعد کشاورزی مبدل ساخت و بازاری را  بر اساس رهنمودهای اسلام در مدینه بنا نهاد. یهودیان ساکن مدینه این وضع را تهدیدی برای خود دیدند. مشرکان مکه نیز از این بابت نگران شدند،زیرا امکان داشت مردم با شنیدن این اوصاف مکه را ترک کنند و به مدینه بروند و اسلام را بپذیرند. این دو دشمن آشکار هر لحظه برای مهاجرین و انصار ناامنی به وجود می‌آوردند و این شایعه را  پخش می‌کردند که سپاه عظیم قریش برای نابودی مدینه از راه رسیده است. رسول اکرم«ص» با خونسردی لباس رزم می‌پوشید، سلاح برمی‌گرفت و بر مرکب می‌نشست و با قیافه‌ای مطمئن و آرام به حوالی شهر می‌رفت و با لبانی متبسم به شهر بازمی‌گشت و خطاب به همگان می‌فرمود آرام باشید. هیچ خبری نیست و چون توطئه خصم تکرار می‌شد، حمزه را مأمور می‌کرد تا با قوای خود پیرامون مدینه مشغول گشت‌زنی باشد تا حیله یهود بی‌اثر گردد.^(۱۱)

حضرت رسول «ص» برای نشان دادن الغای امتیازهای نژادی و تبعیض‌های طبقاتی در مدینه، عموی خود حمزه را با غلام آزاد‌کرده خود زیدبن حارثه برادر قرار داد و بین این دو عقد اخوت بست و حمزه با طیب خاطر بر این برادری و برابری رضایت داد.^(۱۲) به همین دلیل حمزه در هنگام غزوه احد به زیدبن حارثه وصیت کرد.^(۱۳)

حمزه در همان ماه‌های آغازین ورود به مدینه، به فرمان رسول اکرم«ص» در اولین مأموریت نظامی شرکت کرد و در سرّیه‌ای که در کنار دریای سرخ روی داد، علمدار و فرمانده قوای مسلمانان گردید. به گفته مسعودی، در ماه رمضان المبارک و هفت ماه پس از اقامت در مدینه، نخستین پرچمی که پیامبر اکرم«ص» برافراشت به دست حمزه بود. او با سی سوار از مهاجران به عیصن جهینه واقع در کرانه بحر احمر رفت تا راه را بر کاروانی که از شام می‌آمد و به مشرکان مکه تعلق داشت، ببندد. این گروه سیصد مرد از اهالی مکه به سرپرستی ابوجهل عمروبن هشام بن مغیره بودند. حمزه با آنان روبه‌رو شد، اما نبردی صورت نگرفت. حمزه«ع» می‌گوید: «به فرمان رسول خدا اولین کسی بودم که پرچم اسلام را برافراشتم.» مجدی بن عمرو الجهنی که با طرفین درگیری سابقه دوستی و آشنایی داشت، واسطه شد و از بروز جنگ جلوگیری کرد و آنان بدون زد و خورد از هم جدا شدند.^(۱۴)

هنوز مدتی از این واقعه نگذشته بود که برای دومین بار حمزه در رکاب رسول اکرم«ص» در غزوه ابواء، محلی بین مکه و مدینه شرکت جست. آنان در حالی که پرچم نبرد به دست حمزه بود، برای بررسی وضع قوای مشرکین مکه با شصت تن از مهاجرین به این ناحیه آمدند. پیامبر«ص» و یارانش پانزده شب در ابواء اقامت گزیدند. در غزوه مزبور، مصالحه‌ای بین نیروی اسلام و طایفه بنی ضمره صورت گرفت و این گروه متعهد گردیدند عزم نبرد با مسلمانان را نداشته باشند، به کسانی که قصد درگیری با جامعه اسلامی را دارند نیرو ندهند و دیگران را هم وادار به جنگیدن با مسلمانان نکنند. این غزوه بدون درگیری و خونریزی خاتمه یافت.^(۱۵)

فداکاری تا مرز شهادت

کاروانی از مشرکان مکه از شام بازمی‌گشتند و عازم مکه بودند. رسول اکرم«ص» فرصت را مناسب دید و مسلمانان را به نبرد با کفار فراخواند. رزمندگان اسلام شامل مهاجرین و انصار که به سیصد و سیزده نفر بالغ می‌گردیدند، آماده نبرد شدند و در کنار چاه‌های آب در منطقه بدر، در محلی بین مکه و مدینه با هم به مصاف پرداختند. در این نبرد، کافران و مشرکان با وجود اینکه از نظر عِده و عُده بر مسلمانان فزونی داشتند، شکست سختی خوردند. طلایه‌داران سپاه اسلام در این نبرد، حضرت علی«ع»، حمزه«ع» و عبیده بن حارث بودند. در این جنگ سه تن از بزرگان دشمن به نام‌های شیبه، عتبه و ولیدبن عتبه توسط این سرداران به هلاکت رسیدند.^(۱۶)

این غزوه که با پیروزی و سرافرازی مسلمانان پایان پذیرفت، کفار را با ذلت و سرافکندگی مواجه ساخت به‌نحوی که در سال سوم هجری برای انتقام‌جویی و تلافی کشته‌های خود در جنگ بدر، با تمامی قوا عازم مدینه شدند. پیامبر از این ماجراجویی باخبر شد و شورای نظامی را تشکیل داد. عده‌ای از سالخورده‌ها و منافقان به سرکردگی عبدالله بن ابی نظرشان این بود که در داخل شهر با کفار بجنگند، مردها در بیرون خانه و زن‌ها و کودکان از بالای بام به سوی دشمنان سنگ پرتاب کنند، اما نظر حمزه و عده‌ای دیگر از بزرگان مهاجر و انصار این بود که درگیری به بیرون شهر انتقال یابد، چون مشرکان، جنگ در داخل مدینه را حمل بر ترس مسلمانان می‌کردند و بر جرئت آنان برای قساوت و جنایت افزوده می‌شد. حمزه خطاب به نبی‌اکرم«ص» عرض کرد: «سوگند به خدایی که قرآن را بر سینه‌ات فروفرستاده است، امروز غذایی تناول نخواهم کرد تا با شمشیرم در بیرون شهر با کفار بجنگم.».

پیامبر اسلام رأی حمزه را پسندید و لباس رزم  بر تن کرد و بعد از اقامه نماز عصر عازم منطقه عملیاتی شد. حمزه در روزهای جمعه و شنبه و تا زمان شهادت و در حال نبرد روزه‌دار بود.

نبرد شدیدی درگرفت و با رشادت و دلاوری حضرت علی«ع»، پرچمداران قریش یکی پس از دیگری کشته شدند. در آغاز، جنگ به نفع مسلمانان پیش رفت. تپه‌ای به نام عینین در سمت چپ لشکر اسلام بود که امروز به جبل رماه مشهور است. پیامبر پنجاه نفر تیرانداز را به سرکردگی عبدالله بن جبیر بر فراز آن قرار داد و تأکید فرمود چه پیروز شویم چه شکست بخوریم، شما هرگز جای خود را ترک نکنید، اما برخی از این افراد به قصد دسترسی به غنایم جنگی، این محل حساس را ترک کردند و زمینه‌های رخنه دشمن را به قلب لشکر اسلام را فراهم آوردند. حمزه رجز می‌خواند و دشمن را به نبرد فرامی‌خواهند و چون شیری خشمگین به قلب سپاه دشمن یورش می‌برد و با ضربات محکم، آنان را به خاک هلاکت می‌افکند.

هند، همسر ابوسفیان به انتقام هلاکت پدرش عتبه که در جنگ بدر به دست حمزه به قتل رسیده بود، با وحشی غلام جیربن مطهم (که او هم عموی خود را در جنگ بدر از دست داده بود) قرار گذاشت که اگر حمزه را بکشد، او را آزاد خواهد کرد. وحشی با وجود شهرت در جنگیدن، قدرت مبارزه با حمزه را به صورت رو در رو نداشت، پشت سنگی مخفی شد و در گرماگرم نبرد، در فرصتی مناسب، نیزه خود را محکم به تهیگاه حمزه نشانه رفت. شدت اصابت به قدری بود که نیزه از آن سوی بدن حمزه بیرون آمد. سرانجام آن یار باوفای پیامبر و مدافع صادق اسلام بعد از اینکه یک تنه، سی و یک نفر از کفار را در نبردی دلاورانه و جوانمردانه به هلاکت رسانده بود، با زبان روزه در پانزدهم شوال المکرم سال سوم هجرت به شهادت رسید.

دشمنان وقتی از شهادت حمزه مطلع شدند، به جنایت فجیع دیگری دست زدند و برای دلخوشی خود، در انتقام‌گیری از سپاه اسلام، بدنش را مثله کردند. هند همسر ابوسفیان نیز جگر حمزه را از بدنش بیرون کشید …

رسول اکرم«ص» برای شهادت حمزه بسیار متأثر شد؛ پیکرش را رو به قبله نهاد و سخت بر او گریست. اولین شهیدی که آن حضرت بر جنازه‌اش نماز اقامه کرد حمزه بود. بعد از آن هر شهیدی که را که می‌آوردند همراه پیکر حمزه بر او نماز می‌گزاردند. بدین ترتیب هفتاد مرتبه بر بدن حمزه نماز خوانده شد.

تمام شهدای غزوه احد بدون غسل و کفن دفن شدند، بجز حمزه که با پارچه‌ای پشمی که قد رشیدش را نمی‌پوشاند دفن شد و پیامبر گیاهانی خوشبو را در بالای سر و پایین پایش قرار داد.

هنگامی که مسلمانان وارد مدینه شدند، از تمام خانه‌ها صدای شیون و ناله در سوگ شهیدان بلند بود. رسول اکرم«ص» وقتی مشاهده کرد برای همه کشته‌ها می‌گریند، اما کسی نیست که برای حمزه عزاداری کند، فرمود: «امروز کسی نیست که بر فقدان حمزه بگرید.» انصار با شنیدن این فرمایش پیامبر به زنان خود گفتند قبل از سوگواری برای شهدای خود، برای حمزه سوگواری کنند و آنان چنین کردند.

این رسم تا سالیان متمادی در مدینه باقی ماند، زیرا اهالی مدینه در سوگ عزیزان خود بر حمزه نوحه می‌کردند. حضرت فاطمه زهرا«س» بعد از رحلت پدر بزرگوارش هفته‌ای دو بار به زیارت قبر عمویش حمزه می‌شتافت و برای او ندبه می‌کرد.

مسلمانانی که در حجاز به زیارت حرم شریف نبوی مشرف می‌شوند، بعد از زیارت مرقد مطهر نبی اکرم و ائمه بقیع، به زیارت قبور شهدای احد و در رأس آنان حمزه می‌روند و آن را توفیقی بزرگ برای خود می‌دانند، زیرا پیامبر اکرم«ص» فرمود هر کس مرا زیارت کند و به زیارت قبر عمویم حمزه نرود، بر من ستم کرده است.^(۱۷)

در وصف معصومین«ع»

هیچ‌ یک از اصحاب رسول اکرم«ص» بعد از حضرت علی«ع» از نظر استقامت در ایمان، پارسایی و حماسه‌آفرینی مانند حمزه«ع» نبوده‌اند. به‌علاوه حمزه اسدالله و سید شهیدان و از بهترین عموهای حضرت نبی‌اکرم«ص» جز ابوطالب و نیز برادر رضاعی آن وجود مبارک است.

در روایتی آمده است که پیامبر اکرم«ص» فرموده‌اند: برگزیده‌ترین مردم سه نفرند؛ علی‌بن ابی‌طالب«ع»، حمزه و جعفر^(۱۸) و نیز آن حضرت تصریح نموده‌اند: هر پیامبری را خداوند متعال به وزیرانی اختصاص داده است و برای من چهار وزیر درنظر گرفته است. دو وزیر در آسمان (جبرئیل و میکائیل) و دو وزیر در زمین (علی‌بن ابی‌طالب و حمزه)^(۱۹).

رسول اکرم«ص» می‌فرمایند: در روز قیامت همه مردم در صحنه صحرای محشر پیاده‌اند مگر ما چهار نفر که من بر مرکب خود (براق) سوار می‌شوم، حضرت صالح بر ناقه‌اش، عموی بزرگوارم حمزه بر شتر عقبای من سوار می‌شود و وصی و برادرم علی‌بن ابی‌طالب بر شتری از بهشت سوار شده و در این حال بیرق حمد را به دست خواهد گرفت.^(۲۰)

رسول خدا«ص» در روایت دیگری می‌فرمایند: «خداوند مرا با سه نفر از خاندانم برگزید که من برترین و پرهیزگارترین ایشان هستم. دو نفر دیگر علی‌بن ابی‌طالب و حمزه هستند.»^(۲۱)

همچنین آن حضرت نوید دادند که دوست‌داشتنی‌ترین عموهایم حمزه فرزند عبدالمطلب است.^(۲۲) در حدیث نبوی مسطور است که وقتی حضرت علی«ع» در روز قیامت وارد می‌شود، حضرت حمزه«ع» در سمت راست او، جعفر در طرف چپ وی، فاطمه زهرا«س» پشت سرش و امام حسن و امام حسین«ع» بین آنان دیده می‌شوند.^(۲۳) و نیز می‌فرمایند در روز قیامت پرچم تهلیل را امیرمؤمنان«ع»، علم تکبیر را حمزه«ع» و لوای تسبیح را جعفر بین ابی‌طالب به اهتزار درمی‌آورند.^(۲۴)

در عقبه دوم گروه کثیری از مسلمانان یثرب که به انصار موسوم گردیدند به مکه آمدند تا بعد از تشدید این پیمان و قراردادی مبنی بر دفاع از جان پیامبر و یاری او، آن حضرت را با خود به این شهر ببرند. آنان برای طرح و امضای این مسئله در منزل عبدالمطلب جمع شدند و رسول اکرم«ص»، حضرت علی و حمزه را به عنوان محافظان این جلسه مهم برگزید و جلوی در ورودی گماشت تا از هجوم مشرکان مکه جلوگیری کنند.^(۲۵)

از فضایل و مکارم حمزه همین قدر بس که ائمه هدی وجود شریفش را از افتخارات و موجب سرافرازی خاندان خویش تلقی کرده‌اند. حضرت علی«ع» در پاسخ به نامه معاویه بن ابی‌سفیان که در آن دعاوی نادرست و سخنان بیهوده‌ای را گوشزد کرده بود، به شخصیت‌هایی از خاندان خود افتخار کرد و فرمود:

وقتی حمزه به شهادت رسید، پیامبر درباره‌اش فرمود مهتر کشته‌شدگان در راه خدا و هنگام نماز بر پیکرش،   هفتاد الله‌اکبر تلاوت کرد و فرمود آری از ماست اسدالله (لقب حمزه اسدالله بوده است).^(۲۶)

وقتی حضرت علی«ع» شنید عمروعاص با معاویه همگام شده و آن دو قرار گذاشته‌اند که اگر بر آن امام همام غلبه یابند، حکومت مصر دراختیار عمروعاص باشد، به‌شدت ناراحت شد و یادی از دلاوری‌ عمویش حمزه و برادرش جعفر کرد و فرمود اگر این دو نفر در قید حیات بودند، فرزند ابوسفیان هرگز ستاره پیروزی را بالای سر خود نمی‌دید.^(۲۷)

آن حضرت فرمودند: حضرت محمد«ص» پیامبر خدا، برادر مهربان من و سرور شهیدان (حمزه) برادر من است.^(۲۸) امیرمؤمنان«ع» تصریح نمودند: سوگند به خداوند اگر حمزه و جعفر در قید حیات بودند، غاصبان خلافت برای رسیدن به این منصب طمع نمی‌کردند، ولی ما به افرادی ضعیف و ناتوان مبتلا شدیم.^(۲۹) درباره اعتقاد و التزام حضرت حمزه به ولایت و خلافت بلافصل امیرمؤمنان«ع» در منابع معتبر شیعه و اهل سنت احادیث متعددی آمده است.^(۳۰)

در مجلسی که معاویه ترتیب داده بود، حاشیه‌نشینان و چاپلوسان برای خوشایند او با لحن‌ مذمت‌گونه، یادی از حضرت علی«ع» ‌کردند. امام حسن مجتبی«ع» از این بابت آزرده‌خاطر گردید و بر فراز منبر رفت و بعد از حمد و ثنای خداوند و صلوات بر خاتم رسولان الهی از خصال برجسته و امتیازات پدرش حضرت علی«ع» سخن گفت و افزود حمزه از افتخارات ماست که از طلوع بعثت، دعوت نبی اکرم را اجابت کرد. او و جعفربن ابی‌طالب در فداکاری و ایمان و اعتقاد و علاقه به رسول اکرم«ص» از میان آن همه یاران و پیروان پیامبر، مقام اول را به دست آوردند. بعد از شهادتشان با پیام امین وحی از جانب خداوند جهان، حمزه با مدال پرافتخار سالار شهیدان امتیاز یافت و به جعفر دو بال عطا شد. اینها همه نبود جز در پرتو خدمت به دین اسلام و آخرین فرستاده خدا.^(۳۱)

حضرت امام حسین«ع» در روز عاشورا خطاب به دشمنان هشدار داد که به خود آیید و ببینید آیا قتل و درهم شکستن حریم من برایتان رواست. بعد از افتخارات خاندان خویش سخن گفت و فرمود: أوَلَیس حمزه سیدالشهداء عمَّ أَبی؟^(۳۲) آیا حمزه سیدالشهداء عموی پدر من نیست؟

حضرت امام سجاد«ع» در خطبه مشهور خود در دمشق فرمود: ما به هفت کس برتری یافته‌ایم. حضرت محمد«ص»،‌ امیرمؤمنان«ع»، جعفر طیار، شیر خدا و شیر پیامبر حمزه و دو سبط این امت حسن و حسین«ع» از ما هستند.^(۳۳)

روزی در محضر امام باقر«ع» درباره کوتاه آمدن حضرت علی«ع» بعد از رحلت رسول اکرم«ص» سخن به میان آمد. یکی از اصحاب فرمود: یابن رسو‌الله فدایتان گردم، در آن روز دلاوران بنی‌هاشم کجا بودند که این امر محقق نگردید؟ امام فرمود: سوگند به خداوند اگر در آن اوقات حمزه شجاع و جعفر دلاور در محضر حضرت علی«ع» حضور داشتند، اهل شورای سقیفه هرگز به خواسته‌های خود نمی‌رسیدند، آن دو بزرگوار از جان خودشان می‌گذشتند، ولی اجازه نمی‌دادند صاحب اصلی این مقام خانه‌نشین شود.

امام باقر«ع» فرمودند: در عرش اعلی با خط جلّی نوشته شده است: حمزه فرزند عبدالمطلب شیر خدا و رسول او و سید شهداست.^(۳۴)

پی‌نوشت‌ها

۱ـ تاریخ المرسل و الملوک، طبری، ج ۲، ص ۴، فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، ج اول، ص ۱۴۰، رجال شیخ طوسی، ص ۳۵، نهایه الادب فی فنون لادب، ج ۱، ص ۶۶.

۲ـ تاریخ پیامبر اسلام، محمدابراهیم آیتی، ص ۵۸ـ۵۷، مناقب ابن شهر آشوب، ج ۱، ص ۱۱۹، طیفات، محمدبن سعد کاتب واقدی، ج ۳، ص ۶.

۳ـ کافی، کلینی، ج ۶، ص ۱۹، دائره‌المعارف تشیع، ج ۶، ص ۵۲۰.

۴ـ شهداء الاسلام فی عصر النبوه، علی سامی النشار مصری، ص ۴۸ـ۴۵، آیینه‌داران آفتاب، سید محمدرضا موسوی گرمارودی، صص ۴۴۴ـ۴۴۰.

۵ـ اعلام الوری، طبرسی، ص ۴۸، سیره ابن‌هشام، ج ۱، صص ۲۹۴ـ۲۹۳، الکامل فی‌التاریخ، ابن اثیر، ج ۳، ص ۵۹.

۶ـ تاریخ یعقوبی، ج ۱، ص ۳۶۲، اعلام قرآن، خزائلی، صص ۹۳ـ۹۰، دائره‌المعارف تشیع، ج ۱، ص ۴۳۷، فروغ ابدیت، جعفر سبحانی، ج ۱، ص ۲۷۶.

۷ـ تاریخ طبری، ج ۲، ص ۷۸، سیره بن هشام، ج ۱، ص ۳۵۰، قاموس الرجال، ج ۶، صص ۳۴۳، ۴۲۸ و ۴۳۰.

۸ـ مقاتل الطابیین، ص ۲۶، کامل ابن اثیر، ج ۱، ص ۳۷.

۹ـ مستدرک سفینه البحار، ج ۲، ص ۴۰۱، سیره ابن هشام، ج ۱، ص ۲۰۵، تاریخ پیامبر اسلام، ص ۶۹، یادنامه‌ای بر سوگ حمزه، حسن اکبری مرزناک، ص ۵۱.

۱۰ـ طبقات، ج ۳، ص ۴.

۱۱ـ یادنامه‌ای بر سوگ حمزه، ص ۶۵ـ۶۴.

۱۲ـ شهداء الاسلام فی عصر النبوه، ص ۵۲، دائره‌المعارف تشیع، ج ۶، ص ۵۲۱.

۱۳ـ طبقات، ج ۳، ص ۴.

۱۴ـ التنبیه و الاشراف، مسعودی، ص ۲۱۳، طبقات، ج ۳، ص ۴.

۱۵ـ با یاران پیامبر، محمد نقدی، صص ۲۲ـ۲۱، به نقل از المواهب المدینه، قسطانی، ج اول، ص ۳۳۸ـ۳۳۶.

۱۶ـ بحارالانوار، ج ۱۹، ص ۲۰۶، منتهی الامال، ج ۱، ص ۱۱۶، تاریخ طبری، ج ۲، ص ۱۴۸،

۱۷ـ شهداءالاسلام فی عصر النبوه، صص ۶۱ـ۵۸، طبقات، ج ۴، ص ۳۷، مغازی، واقدی، ج ۱، صص ۲۱۵ـ۲۰۳، مستدرک سفینه البحار، ج ۲، ص ۴۰۵ـ۴۰۲، فیض العلام فی عمل الشهور و وقایع‌الایام، محدث قمی، ص ۷۵

۱۸ـ بحارالانوار، ج ۲۱، ص ۶۲.

۱۹ـ همان، ج ۳۹، ص ۱۲۹.

۲۰ـ دائره‌المعارف تشیع، ج ۶، ص ۵۲۰.

۲۱ـ مستدرک سفینه البحار، ج ۲، ص ۳۹۹.

۲۲ـ همان، ص ۴۰۰.

۲۳ـ بحارالانوار، ج ۴۰، ص ۶۵.

۲۴ـ همان، ج ۳۸، ص ۳۱۹.

۲۵ـ الاستعیاب، ج ۱، ص ۲۷، طبقات، ج ۱، ص ۶۷.

۲۶ـ نهج‌البلاغه، نامه ۲۸، صص ۸۹۴ـ۸۹۳.

۲۷ـ شهداء الاسلام فی عصر النبوه، ص ۶۲.

۲۸ـ الغدیر، علامه عبدالحسین امینی، ج ۲، ص ۳۵.

۲۹ـ تحفه الاحباب، محدث قمی، ص ۱۲۰.

۳۰ـ دائره‌المعارف تشیع، ج ۶، ص ۵۲۰.

۳۱ـ جلاءالعیون، علامه مجلسی، ج ۱، ص ۳۵۰ـ۳۴۹، کلمه الامام الحسن«ع»، سیدحسن شیرازی، ص ۸۹.

۳۲ـ موسوعه کلمات الامام الحسین، ص ۴۱۹.

۳۳ـ مقاتل الطابیین، ص ۱۲۰.

۳۴ـ الاصامه، ج ۱، ص ۳۵۳، سیره ابن هشام، ج ۱، ص ۳۳۸ و سفینه‌البحار، ج ۱، ص ۳۳۸.

سوتیترها:

۱٫

در دوران نوجوانی و جوانی، حمزه به زیستن میان همسالان خود و برخورداری از امکانات زندگی و در میان سران قریش روزگار می‌گذرانید و محمد«ص» به سازندگی معنوی و آمادگی برای دیدار با حق توجه داشت. با وجود این حمزه«ع» برای لحظه‌ای فضایل و مکارم برادرزاده همسال خود را که از آینده‌ای درخشان نوید می‌داد، از یاد نمی‌برد.

۲٫

موقعی که رسول اکرم«ص» می‌خواست خدیجه کبری را به عقد و ازدواج خود درآورد، حمزه به همراه ابوطالب به خواستگاری این بانو رفت. در مجلس نکاح خدیجه نیز حمزه حضوری مؤثر و فعال داشت و خطاب به حاضران تأکید کرد ادب را مراعات کنید، کمتر سخن بگویید و آماده هرگونه خدمتی باشید، زیرا مجلس حاضر متعلق به گزیده خداوند، مزین به انوار الهی، صاحب هیبت و وقار است.

۳٫

حضرت رسول «ص» برای نشان دادن الغای امتیازهای نژادی و تبعیض‌های طبقاتی در مدینه، عموی خود حمزه را با غلام آزاد‌کرده خود زیدبن حارثه برادر قرار داد و بین این دو عقد اخوت بست و حمزه با طیب خاطر بر این برادری و برابری رضایت داد، به همین دلیل حمزه در هنگام غزوه احد به زیدبن حارثه وصیت کرد.

۴٫

هیچ‌ یک از اصحاب رسول اکرم«ص» بعد از حضرت علی«ع» از نظر استقامت در ایمان، پارسایی و حماسه‌آفرینی و دفاع از ارزش‌های اسلامی مانند حمزه«ع» نبوده‌اند. به‌علاوه حمزه اسدالله و سید شهیدان و از بهترین عموهای حضرت نبی‌اکرم«ص» جز ابوطالب و نیز برادر رضاعی آن وجود مبارک است.

اسماعیل نساجی‌زواره

امام جعفر صادق«ع» در هفدهم ربیع‌الاول سال ۸۳ هـ.ق در مدینه دیده به جهان گشود.^(۱) دوران امامتش از سال ۱۱۴ هـ.ق شروع شد و مقارن بود با خلافت پنج تن از خلفای اموی و دو طاغوت عباسی. آن بزرگوار در ۲۵ شوال سال ۱۴۸ هـ.ق در سن ۶۵ سالگی توسط منصور دوانیقی مسموم شد و پیکر مطهرش در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.^(۲)

در زمان امامت آن حضرت، بر اثر جنگ و ستیزهای بنی‌عباس برای براندازی حکومت بنی‌امیه و درگیری شدیدی که آنان با یکدیگر داشتند، فضای مناسبی برای آن بزرگوار فراهم شد تا در عرصه سیاست و بصیرت، مکتب حیات‌بخش اسلام را از تندباد حوادث نجات دهد.

هر چند ایشان در دوران ۳۴ ساله امامت خود به علت کارشکنی‌ها و توطئه‌های داخلی و خارجی نتوانست به همه آرمان‌های اصلاحی خود دست یابد، اما بی‌شک در ارائه الگوی یک حکومت الهی بر مبنای تعالیم مذهب شیعه و منطبق با معیارهای سیاسی توفیق کامل یافت.

دعوت به امام‌شناسی و ولایت‌پذیری

پس از رحلت پیامبر«ص»، مردم جایگاه امامت و ولایت را نشناختند؛ بنابراین کسانی روی کار آمدند که شایستگی نداشتند و این ناآگاهی پیامدهای ناگواری چون بروز اختلافات، رواج بدعت‌ها و  زیان‌های سنگین علمی و فرهنگی  بر جامعه اسلامی را به دنبال داشت؛ به همین علت امامان معصوم«ع» در طول تاریخ اسلام تلاش کردند تا جایگاه امامت و ولایت را در شرع مقدس اسلام تبیین کنند.

امام صادق«ع» در جامعه‌ای که امامت و خلافت رنگ پادشاهی و خودکامگی به خود گرفته بود، تلاش کردند تا معنا و تفسیر روشنی از امامت و جایگاه آن ارائه دهند و مردم را به شناخت امام عصر خود رهنمون سازند. ایشان در این زمینه می‌فرماید: « مَنْ بَاتَ لَیلَهً لَا یعْرِفُ اِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِیتهً جَاهِلِیهً؛^(۳) هر کسی که شبی را به صبح برساند و امام زمان خود را نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده است.»

عیسی بن سری می‌گوید: به امام صادق«ع» عرض کردم، پایه‌هایی را که اسلام بر آن بنا شده به من بفرما. آن حضرت فرمودند: «گواهی دادن به یگانگی خدا و رسالت محمد«ص» و اقرار به آنچه که از جانب خداوند آورده و پیروی از ولایت آل‌محمد«ص.»^(۴)

یکی از انتظارات ایشان از شیعیان این است که نسبت به امامان خویش معرفت و شناخت داشته باشند و خوشی و ناخوشی خویش را با محبت و ولایت ائمه اطهار پیوند بزنند و می‌فرمایند: «خداوند شیعیان ما را رحمت کند که از زیادی سرشت ما آفریده و با آب ولایت ما عجین شده‌اند. آنان به خاطر غم و اندوه ما غمناک می‌شوند و به خاطر شادی ما خوشحال.» (۵)

آن حضرت در سیره سیاسی خود شیعیان و ولایت‌مداران راستین از مدعیان ولایت جدا می‌کنند و می‌فرمایند: «شیعیان ما سه گروه هستند، گروهی به وسیله ما خود را زینت می‌دهند و ما را مایه ‌سرافرازی و آبروی خویش قرار می‌دهند و گروهی ما را وسیله درآمد زندگی دنیایی خود قرار می‌دهند و گروه دیگر که از ما و پیروان راه ما هستند، گروه سوم با امنیت ما آرامش می‌یابند و با ترس ما ترسان هستند. بذرهای کاشته شده اسرار را پخش نمی‌کنند و در برابر جفاکاران خودنمایی ندارند. اگر پنهان باشند کسی سراغ آنان را نمی‌گیرد و اگر آشکار باشند کسی به آنان اعتنا نمی‌کند. اینان چراغ‌های هدایت (شیعیان واقعی) هستند.»(۶)

به استناد حدیث مزبور، شیعیان واقعی سراپا تسلیم فرمان امام خویش می‌باشند و هرگز اهل‌بیت«ع» را رها نخواهند کرد: «دروغگوست آن کسی که خود را شیعه ما بداند، ولی به ریسمانی غیر از ما چنگ زند، زیرا رستگاری و سعادت ابدی جز در سایه پذیرش امامت و ولایت امامان معصوم«ع» میسر نیست.»

دفاع از حریم دین

پیشوایان معصوم«ع» با تشکیل مجالس مناظره و ارائه برهان‌های قاطع، معاندان و شبهه‌افکنان را محکوم و مبهوت می‌کردند و به شاگردان و پیروان راستین خویش شیوه استدلال‌های عقلی و راه دفاع از حریم دین را می‌آموختند. امام صادق«ع» می‌فرمایند: «دانشمندان راستین ما مرزدارانی هستند که در برابر ابلیس و لشکرش صف کشیده‌اند و از یورش آنان به شیعیان جلوگیری می‌کنند. آگاه باشید که ارزش این دانشمندان هزار هزار بار از سپاهیانی که در برابر هجوم دشمنان اسلام پیکار می‌کنند، بالاتر است، زیرا دانشمندان شیعه نگهبان عقاید و فرهنگ اسلام و مدافع دین شیعیان ما هستند؛ در حالی که مجاهدان حافظ مرزهای زمینی می‌باشند.»^(۸)

و نیز می‌فرمایند: «دانشمندی که علم خود را در دفاع از حق کتمان کند، خداوند او را در روز قیامت با بدترین بوها محشور می‌گرداند و همه جنبندگان زمین حتی حشرات او را لعنت می‌کنند.»^(۹)

روزی عبدالله دیصانی از منکران خدا بود به محضر امام صادق«ع» رسید و پرسید: مرا راهنمایی کن. در این هنگام کودکی که یک تخم‌مرغ در دست داشت از آنجا عبور کرد. امام تخم‌مرغ را از کودک خواست و به عبدالله فرمودند: «خوب به این تخم‌مرغ نگاه کن. پوسته آن را ببین که همچون سنگری از آن حفاظت می‌کند و زرده و سفیده‌ای که در هم نمی‌آمیزد و موجودی که از آن بیرون می‌آید بی آنکه کسی در خلقتش دخالتی تواند کرد. آیا به نظر تو چنین تشکیلات ظریف و حساب‌شده‌ای تدبیرکننده‌ای ندارد؟ عبدالله در برابر سئوال امام«ع» سر به زیر افکند و در فکر فرو رفت. آنگاه گفت از عقیده باطل خود برگشتم و توبه کردم.»^(۱۰)

بدیهی است که خردورزی و برهان از تکیه‌گاه‌های مهم آن حضرت در برخورد با گمراهان و مخالف بوده است تا آنجا که ابن ابی‌العوجاء یکی از منکران سرشناس و دانشمندان عصر امامت آن حضرت در شأن امام صادق«ع» می‌گوید: «امام جعفر صادق«ع» با ما برخورد بسیار متین و نیکی داشت. گفتارهای ما را با کمال آرامش می‌شنید. هیچ‌گاه به ما ناسزا نگفت و در پاسخ دادن از مرز انصاف خارج نشد. او دارای اندیشه‌های محکم و استوار بود و تندی و سستی رأی ما او را خسته نمی‌کرد. طوری گفتار ما را می‌شنید که خیال می‌کردیم او را محکوم کرده‌ایم. بعد که نوبت به او می‌رسید، با کمال متانت، استدلال‌های ما را با پاسخ‌های کوتاه رد می‌کرد؛ طوری که درِ دفاع از عقیده به روی ما بسته می‌شد.»^(۱۱)

مبارزه با غالیان

در میان شیعیان و یا به اسم شیعه گروهی بودند که نسبت به ائمه طاهرین«ع» غلو می‌کردند و حتی بعضی از آنها برای آن حضرات قائل به مقام الوهیت بودند. پیشوایان معصوم«ع» به یاران و پیروان خود دستور می‌دادند که از معاشرت با غالیان خودداری کنند و با آنان هیچ‌‌ رابطه‌ای نداشته باشند، زیرا ارتباط با این گروه منحرف را برای قشر جوان خطرناک می‌دانستند.^(۱۲) امام جعفر صادق«ع» در این مورد می‌فرمایند: «از غالیان نسبت به جوانان خود برحذر باشید، مبادا آنان را فاسد سازند.»^(۱۳)

ابوبصیر به امام صادق«ع» عرض کرد که غلوکنندگان می‌گویند شما عدد قطره‌های باران، ستارگان، برگ درختان و… را می‌دانید. امام«ع» سر به آسمان بالا برد و فرمودند: «سبحان‌الله! سبحان‌الله! نه! به خدا سوگند اینها را کسی جز خدا نمی‌داند.»^(۱۴)

تاریخ نشان می‌دهد که منشأ غلو همیشه هم حب افراطی به امامان نیست، بلکه در بسیاری از موارد ریشه این رذیله اخلاقی، انگیزه‌هایی مثل تخریب مقام ائمه یا رسیدن به مطامع دنیوی بوده؛ لذا مطالبی را از خود جعل می‌کردند و آنها را به امامان شیعه نسبت می‌دادند. این گروه منحرف دشمنان فرهنگی نام دارند و در تاریخ شیعه به «غالیان نفوذی» معروف هستند. از بارزترین فعالیت‌های فرهنگی غالیان نفوذی، نسبت دادن احادیث دروغین به امامان شیعه«ع» بود که در زمان امام صادق«ع» به اوج خود رسید. شخصی به نام «شریک» که در زمان امام ششم«ع» زندگی می‌کرد، درباره‌ جعل حدیث و نسبت دادن آن به حضرت می‌گوید: جعفر بن محمد مردی صالح و باتقواست، اما افراد جاهلی نزد او رفت و آمد دارند که در بیرون، از او احادیث جعلی نقل می‌کنند. آنان به منظور اندوختن مال و اخاذی از مردم، هر منکری را به آن حضرت نسبت می‌دهند. یکی از این غالیان «بیان بن سمعان» است که مدعی است شناخت امام برای نماز، روزه و سایر واجبات و فرائض شرعی کفایت می‌کند. شریک در پایان سخنانش می‌گوید: ساحت جعفر بن محمد از کلیه این اکاذیب مبراست، ولی وقتی مردم حرف غالیان را می‌شنوند، موقعیت امام«ع» در نظرشان تضعیف می‌شود.^(۱۵)

در حدیثی از امام صادق«ع» آمده است: «ما اهل‌بیت راستگویانی هستیم که همواره دروغگویانی بر ما دروغ می‌بندند تا با دروغ خود، صداقت و راستگویی ما را نزد مردم از بین ببرند. خداوند آنان را لعنت کند.»^(۱۶)

یکی از غالیان «مغیره بن سعید» است که ادعا کرد نزدیک به دوازده هزار حدیث جعلی در احادیث امام صادق«ع» وارد کرده است، لذا آن حضرت برای مقابله با این گروه و تشخیص احادیث مستند از احادیث جعلی به هشام‌بن حکم فرمودند: «احادیثی را که به ما نسبت می‌دهند نپذیرید مگر اینکه با کتاب خدا و سنت پیامبر«ص» موافق باشد یا شاهدی از احادیث گذشته ما برای آن وجود داشته باشد. همانا مغیره بن سعید در کتاب‌های اصحاب پدرم به صورت مخفیانه نفوذ کرده و احادیث ساختگی را به ایشان نسبت داده است؛ در حالی که پدرم هیچ‌ یک از این احادیث جعلی را نگفته است. پس تقوا پیشه کنید و احادیث منسوب به ما را که با کلام پروردگار و سنت پیامبرمان در تعارض باشد نپذیرید.»(۱۷)

واقعیت‌نگری

یکی از اصول مسلم در سیره پیشوایان معصوم«ع»، واقعیت‌نگری و پرهیز از هرگونه بیهودگی، خرافه و بدعت است. امام صادق «ع»می‌فرمایند: «خداوندا! واقعیت حق را به من نشان بده تا از آن پیروی کنم و باطل را به من بنمایان تا از آن دوری کنم و حق و باطل را برای من به صورت مبهم قرار مده که در نتیجه به دور از هدایت تو از هوای نفسم پیروی خواهم کرد.»(۱۸)

امام صادق»ع» بر حفظ آموزه‌های الهی از دستبرد تحریف، چنان مراقب بودند که در دوران امامت خویش یادی از عصر غیبت کردند و برای استواری قلب‌های مؤمنان، خواندن دعای غریق را سفارش نمودند. عبدالله بن سنان پرسید: دعای غریق چیست؟ امام«ع» فرمودند:  خداوندا، ای بخشایشگر مهربان و ای گرداننده دل‌ها، قلب مرا بر دینت استوار و محکم کن.» عبدالله می‌گوید من این دعا را خواندم، ولی بعد از عبارت «مقلب القلوب» واژه «والابصار» را اضافه کردم، آن حضرت به من روی کردند و فرمودند: «خداوند گرداننده دل‌ها و چشم‌هاست؛ ولی آنچه را که من گفتم همان را بگو و چیزی بر آن کم و زیاد نکن.»^(۱۹)

از این روایت دو مطلب استنباط می‌شود: اول اینکه در عصر غیبت حضرت مهدی«عج» بر اثر شبهات و انحرافات عقیدتی، قلب‌ها متزلزل می‌شوند و از حق فاصله می‌گیرند؛ لذا باید از درگاه الهی استعانت جست تا مبادا باطل جانشین واقعیت و حقیقت گردد. دوم اینکه باید از آنچه که امامان حق فرموده‌اند، پیروی کرد و چیزی بر آن نیفزود؛ اگرچه در ظاهر، آن چیز افزوده شده درست باشد.

یکی از اموری که خواص و عوام را از صراط مستقیم منحرف می‌کند، توجیه گناه است. این پدیده بسیار خطرناک است و راه‌های اصلاح و خودسازی را به روی گناهکار می‌بندد و گاهی واقعیت‌ها را در نظر او مسخ و دگرگون می‌سازد. مثلاً ترس خود را با احتیاط، ضعف نفس خود را با حیا، حرص خود را به عنوان تأمین زندگی و کوتاهی‌های خود را به عنوان قضا و قدر توجیه می‌کند و چقدر دردناک است که انسان با تحریف ارزش‌های راستین اسلام، حق را وارونه جلوه دهد و خود و دیگران را از راه سعادت محروم سازد.

توجیه گناه نوعی خودفریبی است که ظاهری زیبا و شرعی دارد و باطنی آلوده، اما انسان حقیقت‌بین و واقع‌گرا هرگز فریب این توجیهات دروغین را نمی‌خورد، بلکه با منطق و استدلال آن را می‌شکند و بطلانش را فاش می‌سازد.

قرآن کریم در بعضی از آیات خود، مردم را به واقعیت‌نگری فراخوانده و از هرگونه امری که انسان را از صراط مستقیم دور می‌کند برحذر داشته است و با صراحت می‌فرماید: « وَأَنَّ هَـذَا صِرَاطِی مُسْتَقِیمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلاَ تَتَّبِعُواْ السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَن سَبِیلِه:  این راه مستقیم من است، پس از آن پیروی کنید و از راه‌های پراکنده پیروی نکنید؛ زیرا شما را از طریق حق دور می‌سازد.»(۲۰)

واقعیت‌نگری و مبارزه با خرافات و بیهودگی‌ها سرلوحه برنامه پیامبران و امامان معصوم بوده است. حضرت علی«ع» در این راستا می‌فرمایند: « هر کس به سوی فرد بدعت‌گذار گرایش پیدا کند و او را احترام کند، در ویران کردن بنای اسلام تلاش کرده است.» (۲۱)

نبی مکرم اسلام«ص» و امامان معصوم«ع» با هرگونه افراط و تفریط، تأویلات صوفیانه و تحریف‌های لفظی و معنوی که به وسیله افراد مرموز و شیاد انجام می‌گرفت، به‌شدت مبارزه می‌کردند و ساده‌لوحان فریب‌خورده را از خطر گرایش به این امور هشدار می‌دادند و با طرح اصول عقاید ناب، از هرگونه شرک، بت‌پرستی و خرافه‌گویی اظهار نفرت می‌کردند.

در سیره امام صادق«ع» آمده است که فرزندش اسماعیل از نظر علم و کمالات در سطح عالی قرار داشت؛ به گونه‌ای که شیعیان تصور می‌کردند که امام بعد از آن حضرت، اسماعیل است. اسماعیل در عصر امام صادق«ع» از دنیا رفت. آن حضرت هنگام غسل و تکفین به اصحاب و شاگردانشان فرمودند: «بنگرید و شهادت دهید که اسماعیل مرده است.»^(۲۲)

ایشان با این کار می‌خواستند راه فریب را ببندند تا مبادا در آینده عده‌ای با مطرح کردن امامت اسماعیل به جای امام کاظم«ع» مردم را به بیراهه بکشانند، اما عده‌ای گمراه به امامت اسماعیل دل بستند و او را امام غایب خواندند و فرقه «اسماعیلیه» به وجود آمد.

روزی ابوحنیفه، امام صادق«ع» را عصا به دست دید و پرسید: «این عصا چیست؟» حضرت فرمودند: «این عصا از یادگارهای پیامبر«ص»‌ است.» ابوحنیفه می‌خواست عصا را ببوسد، ولی امام نگذاشتند و به تظاهر او اعتنا نکردند.^(۲۳)

در شرح حال معاویه نقل شده است که او پیراهنی از رسول خدا«ص» را نزد خود نگاه داشت و وصیت کرد که پس از مرگ، آن پیراهن را کفن او کنند و یزید به این وصیت عمل کرد.^(۲۴) به‌راستی این کار برای معاویه با آن همه جنایات سودی داشت؟

اصل واقعیت‌نگری و پرهیز از خرافات و بیهوده‌گرایی به شیعیان می‌آموزد که نباید از صراط مستقیم امامان خارج گردند و فریب دغل‌کاران را بخورند و به کارهای بی‌اساس و خرافی مانند رمالی، معرکه‌گیری، فال‌گیری، کف‌بینی و… دل ببندند و نیز باید از بازی‌های صوفیان دغل‌باز پرهیز نمایند. امام صادق«ع» می‌فرمایند: «هر کسی که به سخن گوینده‌ای گوش فرادهد، او را عبادت کرده است. اگر گوینده از سوی خدا سخن بگوید، او خدا را عبادت کرده است و اگر از سوی شیطان سخن بگوید، شیطان را پرستیده است.»^(۲۵)

طاغوت‌ستیزی

امام از هر فرصتی برای طرد و نفی طاغوتیان و ستمگران استفاده می‌کردند و در کنار نهضت فکری به نهضت سیاسی می‌پرداختند. ایشان قیام‌های اسلامی را تأیید و طرفداران قیام را به عنوان نهی‌کنندگان از منکر تشویق می‌کردند. امام در طول دوران امامت زحمات‌ فراوان و رنج‌های طاقت‌فرسایی را تحمل کردند و به پیروزی‌های چشمگیر و ماندگاری نایل شدند.

آن حضرت نه تنها به طاغوتیان و سردمداران ظلم فرصت نمی‌دادند، بلکه همواره با افکار و اندیشه‌های خود، مردم را از نزدیک شدن به آنان برحذر می‌داشتند. ایشان در این زمینه با صراحت می‌فرمایند: «هر کسی که در باره موضوعی چه حق و چه باطل نزد بنی‌امیه و بنی‌عباس برود، مانند کسی است که برای داوری نزد طاغوت و ستمگر رفته است و آنچه که طاغوت حکم کند، اگرچه به حق باشد، از منظر آموزه‌های وحیانی مردود است.»^(۲۶)

و نیز می‌فرمایند: «هر کسی که سلطان ستمگری را ستایش کند و در برابر او کرنش و فروتنی نماید تا به نوایی برسد، همنشین آن سلطان در آتش دوزخ خواهد بود.»^(۲۷)

بهره‌گیری از افراد توانمند

امام صادق«ع»  با ارزیابی قابلیت‌ها و توانمندی‌های شاگردان خود، برخی از آنان را برای پاسخ به سئوالات و گفت و گوهای علمی پرورش داده بودند. به عنوان مثال در مباحث کلام و مسائل اعتقادی به‌ویژه مسائل امامت، افراد ممتاز و برگزیده‌ای همچون هشام بن سالم، هشام بن حکم، حمران بن اعین و…» را تربیت کرده بودند و به‌موقع از آنها استفاده می‌کردند.

هشام بن حکم می‌گوید: مردی از شام وارد شد و به امام صادق«ع» گفت: می‌خواهم چند سئوال بکنم. حضرت پرسیدند: درباره چه چیزی می‌خواهی سئوال کنی؟ گفت: از قرآن. امام فرمودند: ای حمران! تو جواب بده. مرد گفت: می‌خواهم با خود شما بحث کنم، امام فرمودند: اگر بر او غلبه کردی، بر من پیروز شده‌ای. مرد شامی آن قدر سئوال کرد و پاسخ شنید که خسته شد و به امام گفت: حمران مرد توانایی است. هر چه پرسیدم جواب داد. آنگاه حمران به اشاره امام سئوالی پرسید که او جوابی نداشت. مرد این ‌بار تقاضای درباره «علم نحو»‌ پرسش کرد، امام او را به ابان بن تغلب حواله دادند و در علم فقه به زراره بن اعین و در علم کلام به مؤمن الطاق و در توحید به هشام بن سالم و در امامت به من معرفی کردند و او در تمام موارد مغلوب شد. امام چنان خندیدند که دندانشان ظاهر شد. مرد شامی گفت: گویا می‌خواستیید به من بفهمانید که در میان شیعیان چنین مردمی دارید. امام فرمودند: همین‌طور است و آن مرد به جرگه شیعیان پیوست.^(۲۸)

زنده نگهداشتن حماسه عاشورا

هیچ نهضت و حرکتی به پویایی و برجستگی قیام عاشورا نیست. آنچه بیش از همه حادثه کربلا را پرفروغ و سازنده جلوه می‌دهد، سیره ائمه اطهار«ع» در زنده نگهداشتن این حماسه زیبا و احیای فرهنگ آن است. امامان معصوم«ع» به‌رغم اینکه در دوران امامت خویش در محدودیت‌های شدیدی به سر می‌بردند و حاکمان مستبد اموی و عباسی سایه شوم خود را بر شهرهای اسلامی گسترده بودند، ولی با اتخاذ صحیح‌ترین تصمیم‌ها و موضع‌گیری‌های مناسب و با استفاده از مؤثرترین شیوه‌ها توانستند از فرهنگ عاشورا و دستاوردهای آن به صورت شایسته پاسداری کنند.

امام صادق«ع» در توصیف مصایب روز عاشورا این گونه می‌فرمایند: «و اما روز عاشورا روزی است که در آن حسین«ع» میان یارانش کشته بر زمین افتاد و یاران او نیز اطراف وی بر خاک افتادند و عریان بودند.»(۲۹)

همچنین آن حضرت فرمودند: «روز شهادت امام حسین«ع» سوزناک‌ترین روزهاست.»(۳۰)

از آنجا که شهادت سالار شهیدان و یاران باوفای ایشان از منظر عمومی، آثار ویرانگری برای حکومت بنی‌امیه و سال‌ها بعد برای بنی‌عباس داشت و مشروعیت حاکمان این دو سلسله را زیر سئوال برد، برای اینکه این تراژدی غمبار به دست فراموشی سپرده نشود، امامان با گریه بر شهیدان نینوا و زنده نگهداشتن یاد و خاطره جانبازی‌های آنان، اهداف شهدای کربلا را دنبال می‌کردند.

عظمت حادثه کربلا به‌قدری دلخراش بود که شاهدان آن مصیبت تا زنده بودند آن را فراموش نکردند. امام سجاد«ع» در مناسبت‌های گوناگون برای عزیزانشان گریه می‌کردند. اشک‌های آن حضرت عواطف را برمی‌انگیخت و در اذهان مخاطبان، مظلومیت شهدای کربلا را ترسیم می‌نمود. امام جعفر صادق«ع» در این باره فرمودند: «علی‌بن الحسین«ع» به یاد عاشورا بیست سال گریست و هرگز طعامی نخورد مگر اینکه گریه می‌کرد.»^(۳۱)

همچنین فرمودند: «هر ناله و گریه‌ای مکروه است مگر ناله و گریه بر حسین.»(۳۲)

اشک‌ها و گریه‌ها در عزای مظلوم کربلا، فریاد مداوم علیه ستمگران و ابلاغ پیام خون مطهر شهدا بود. اگر گریه‌های ائمه«ع» نبود، حادثه عاشورا از خاطره‌ها محو می‌شد و شعاع این مشعل فروزان فروکش می‌کرد. گریه نظام هستی، به‌ویژه گریه آسمان بر شهادت حضرت اباعبدالله«ع» در روایات منقول از امام صادق«ع» منعکس شده است. آن حضرت در روایتی به صحابی بزرگشان زراره فرمودند: «ای زراره! آسمان چهل روز بر حسین«ع» گریست و زمین چهل روز با سیاهی و خورشید چهل روز با سرخی و کسوف و نیز کوه‌ها از هم پاشیدند و دریاها متلاطم شدند و ملائکه چهل روز بر حسین«ع» گریستند.»^(۳۳)

از دیگر شیوه‌هایی که امام صادق«ع» برای احیای نهضت عاشورا در سیره خود به کار گرفتند، توجه فراوان به زیارت امام حسین«ع» بود. آن حضرت می‌فرمایند: «اگر مردم فضیلت زیارت قبر امام حسین«ع» را می‌دانستند، از شوق جان می‌باختند.»(۳۴)

سدیر صیرفی می‌گوید: «امام صادق«ع» به من فرمودند: ای سدیر! آیا هر روز حسین«ع» را زیارت می‌کنی؟ عرض کردم فدایت شوم نه. فرمودند: چقدر جفاکار هستی! سپس فرمودند: آیا هر جمعه او را زیارت می‌کنی؟ عرض کردم نه. فرمودند: آیا هر ماه او را زیارت می‌کنی؟ عرض کردم نه. فرمودند: آیا هر سال او را زیارت می‌کنی؟ عرض کردم گاهی. حضرت فرمودند: چقدر به حسین«ع» جفا می‌کنی! آیا نمی‌دانی که خداوند عزوجل دو میلیون فرشته دارد که پریشان حال بر حسین«ع» گریه و او را زیارت می‌کنند و خسته نمی‌شوند؟ چه مانعی دارد که قبر حسین«ع» را در هر جمعه پنج بار و یا در هر روز یک بار زیارت کنی؟ عرض کردم: فدایت شوم. میان ما و قبر حسین«ع» بسیار فاصله است. حضرت فرمودند: زیارت را از راه دور انجام بده و آن بدین‌ گونه است. به پشت‌بام برو و به راست و چپ توجه کن. آن وقت سر را به طرف آسمان بلند کن. سپس به طرف قبله توجه کن و بگو: «السلام علیک یا اباعبدالله الحسین، السلام علیک و رحمه الله و برکاته» اگر چنین کنی، برای تو یک زیارت می‌نویسند معادل یک حج و یک عمره.»^(۳۵)

از سیاست‌های ثابت و تغییرناپذیر امام صادق«ع» و سایر امامان معصوم«ع» بعد از شهادت سالار شهیدان، احیای این نهضت بود. تأکید آن بزرگواران بر عزاداری، گریه، فضایل، زیارت و… از عاشورا مشعلی جاویدان ساخت و کربلا را به صورت بزرگ‌ترین دژ مقاومت امت اسلامی در برابر کفر و نفاق درآورد.

امروز با استفاده از سیره سیاسی ائمه هدی«ع» عاشورای حسینی سمبل ظلم‌ستیزی و عدالت‌خواهی و راه رهایی مظلومان جهان از سلطه مستکبران است.

ختام سخن

امام صادق«ع» طی ۳۴ سال امامت با برکتشان، شور و نشاط فرهنگی و سیاسی در جامعه اسلامی گسترش دادند که در تاریخ زندگی بشر کم‌سابقه بوده است. ایشان در میدان مبارزه با همه جریانات فکری به مخالفت برخاستند تا عقاید باطل را بکوبند و اندیشه‌های منحرف را اصلاح کنند و عقاید ناب اسلامی را به تشنگان حقیقت هدیه نمایند، ولی سرانجام این بزرگمرد تاریخ انسانیت، مورد خشم دستگاه غاصب عباسی قرار گرفت؛ زیرا منصور پیشرفت علمی و شهرت روزافزون امام را تاب نمی‌آورد و از آن می‌ترسید که روزی امام صادق«ع» کرسی خلافت را از زیر پای او بیرون بکشند و حکومتش را واژگون سازند. بنابراین سرانجام امام را با انگور زهرآگین به شهادت رساند.

پی‌نوشت‌ها

۱ـ الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، شیخ مفید، ص ۱۷۴.

۲ـ ‌مروج الذهب، علی بن حسین مسعودی، ج ۳، ص ۲۹۷.

۳ـ الغیبه، شیخ نعمانی، ص ۶۲.

۴ـ اصول کافی، محمدبن یعقوب کلینی، ج ۳، ص ۳۴.

۵ـ شجره طوبی، شیخ محمد مهدی حائری، ج ۱، ص ۳.

۶ـ‌ المحجه البیضاء، ملامحسن فیض کاشانی، ج ۴، ص ۳۵۶.

۷ـ فضایل الشیعه و صفات الشیعه، شیخ صدوق، ص ۴۵.

۸ـ احتجاج طبرسی، ج ۱، ص ۱۵۵.

۹ـ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج ۲، ص ۷۲.

۱۰ـ اصول کافی، ج ۱، صص ۸۰ـ۷۹.

۱۱ـ مأخذ قبل، ج ۳، ص ۵۸.

۱۲ـ غالیان، نعمت‌الله صفری فروشانی، ص ۱۶۵.

۱۳ـ بحارالانوار، ج ۲۵، ص ۲۶۵.

۱۴ـ اختیار معرفه الرجال، شیخ طوسی، ص ۱۹۳.

۱۵ـ همان، صص ۳۲۵ـ۳۲۴.

۱۶ـ اختیار معرفه الرجال، محمدبن عمر کشی، ص ۵۵.

۱۷ـ بحارالانوار، ج ۲، ص ۲۵۰.

۱۸ـ همان، ج ۸۶، ص ۱۲۰.

۱۹ـ اعلام الوری، فضل بن حسن طبرسی، ص ۴۳۲.

۲۰ـ انعام، ۱۵۳.

۲۱ـ وسایل اشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، حرّ عاملی، ج ۱۱، ص ۵۱۱.

۲۲ـ الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ص ۲۰۱.

۲۳ـ بحارالانوار، ج ۱۰، ص ۲۲۲.

۲۴ـ ناسخ التواریخ، محمدتقی سپهر کاشانی، ج ۱، ص ۳۶۹.

۲۵ـ‌ مأخذ قبل، ج ۷۲، ص ۲۶۴.

۲۶ـ اصول کافی، ج ۱، ص ۶۷.

۲۷ـ وسائل الشیعه‌ الی تحصیل مسائل الشریعه، ج ۱۲، ص ۱۳۳.

۲۸ـ بحارالانوار، ج ۴۷، ص ۲۱۷.

۲۹ـ اصول کافی، ج ۴، ص ۱۷۴.

۳۰ـ عیون اخبار الرضا«ع»، شیخ صدوق، ج ۱، ص ۲۲۵.

۳۱ـ بحارالانوار، ج ۴۶، ص ۱۰۸.

۳۲ـ همان، ج ۴۵، ص ۳۱۳.

۳۳ـ همان، صص ۲۰۷ـ۲۰۶.

۳۴ـ ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق، ص ۳۱۹.

۳۵ـ وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، ج ۱۰، ص ۳۸۶.

سوتیترها:

۱٫

در حدیثی از امام صادق«ع» آمده است: «ما اهل‌بیت راستگویانی هستیم که همواره دروغگویانی بر ما دروغ می‌بندند تا با دروغ خود، صداقت و راستگویی ما را نزد مردم از بین ببرند. خداوند آنان را لعنت کند.»

۳٫

هیچ نهضت و حرکتی به پویایی و برجستگی قیام عاشورا نیست. آنچه بیش از همه حادثه کربلا را پرفروغ و سازنده جلوه می‌دهد، سیره ائمه اطهار«ع» در زنده نگهداشتن این حماسه زیبا و احیای فرهنگ آن است. امامان معصوم«ع» به‌رغم اینکه در دوران امامت خویش در محدودیت‌های شدیدی به سر می‌بردند، با اتخاذ صحیح‌ترین تصمیم‌ها توانستند از فرهنگ عاشورا و دستاوردهای آن به صورت شایسته پاسداری کنند.

بی‌پرده با تاریخ/ تیر و مرداد ۱۳۶۰

سید روح‌الله امین آبادی

تیرماه ۱۳۶۰ در حالی شروع شد که ابوالحسن بنی‌صدر نخستین رئیس‌جمهور ایران با رای قاطع نمایندگان مجلس‌شورای‌اسلامی فاقد کفایت سیاسی تشخیص داده شده و با حکم امام خمینی از این سمت برکنار شده بود. در همان روزها منافقین علیه جمهوری اسلامی اعلام قیام مسلحانه کردند و هواداران این گروهک به خیابان‌ها ریختند و در جنایاتی بی‌نظیر ده‌ها تن از غیر نظامیان و مردم عادی را در کوچه‌ها و در منظر مردم به شهادت رساندند.

در این روزهای حساس ابتدا در ششمین روز تیر ماه حضرت آیت‌الله خامنه‌ای که در آن برهه امام جمعه تهران بودند، توسط گروهک فرقان ترور می‌شوند و یک روز بعد آیت‌الله بهشتی و ۷۲ تن از یاران و صحابی خاص امام خمینی با بمب‌گذاری منافقین توسط فردی به نام کلاهی، از نفوذی‌های این گروهک در دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی به شهادت می‌رسند.

در مرداد ماه همین‌سال نیز ملت برای دومین بار برای انتخاب رئیس‌جمهور پای صندوق‌های رای می‌روند و این بار محمدعلی رجایی با رای قاطع ملت رئیس‌جمهور می‌شود و آیت‌الله باهنر را به عنوان نخست وزیر به مجلس معرفی می‌کند.

در روز رای اعتماد مجلس به کابینه آیت‌الله باهنر، منافقین دکتر حسن‌آیت یکی از مخالفین اصلی بنی‌صدر و نیز میرحسین موسوی(وزیر خارجه وقت) را ترور می‌کنند و به شهادت می‌رسانند.

روزهای حساسی است و ملت مسلمان ایران در امتحانی سخت آبدیده می شود…

ترور یک روز پس از خطبه‌های تاریخی

آیت‌الله خامنه‌ای در ۵ تیر ماه سال ۱۳۶۰ چند روز پس از برکناری بنی‌صدر از ریاست جمهوری توسط امام، در خطبه‌ای تاریخی به افشاگری علیه رئیس‌جمهور معزول و نیز گروهک نفاق می‌پردازند.

در ادامه گزارشی مختصر از این خطبه‌ها را ارائه می‌دهیم.

آیت‌الله خامنه‌ای در خطبه اول نماز جمعه ۵ تیر ۱۳۶۰ اظهار داشتند: «اساس نظام‌اسلامی بر این است که به مردم فرصت تفکر داده شود تا بتوانند در سایه معرفتی که پیدا می‌کنند حق را از باطل تشخیص دهند. اساس حکومت‌های ظالمانه در طول تاریخ بشر بر این بوده که وسیله تشخیص حق از باطل، یعنی اندیشیدن را از مردم بگیرند.»

ایشان افزودند: «ملت ایران امروز بیش از هر زمانی محتاج تعقل است، بنابراین وظیفه دستگاه‌های ارشادی، هدایت مردم است و وظیفه ملت ایران شنیدن ارشادها و تفکر است. دشمن امروز سعی می‌کند مانع رسیدن فریاد رسای حامیان امت به ملت ایران شود و با تخطئه گویندگان و سست کردن ایمان مردم، ملت را از شنیدن بازدارد و این کار امروز، در جو انقلابی ایران و در سطح جهان انجام می گیرد.

«باید دانست که حکومت‌اسلامی مردم را به اندیشیدن دعوت می‌کند و آنها را سرگرم هوی و هوس و سخنان بی‌ربط نمی‌کند. مردم در جامعه اسلامی بایستی همه حقایق را بشنوند و پیرامون آن فکر کنند.

«ملت ایران این روزها شاهد حادثه مهمی بودند که به عنوان یک نقطه برجسته در تاریخ باید از آن نام برد و آن عزل بالاترین مقام اجرایی مملکت بود. این امر یک جراحی عمیق بود که اگر در هر مملکتی رخ می‌داد با خونریزی شدید همراه می‌شد، ولی دست نیرومند انقلاب آن‌چنان به این امر پرداخت که هیچ مسئله مهمی به وجود نیاورد.

«خوشبختانه مردم ایران در همه حوادث موفق بوده‌اند و این برای دشمن قابل تحمل نیست، لذا سعی می‌کند با جلوگیری از اندیشیدن مردم، ملت را به بی‌تفاوتی بکشاند و برای تحقق خواسته‌اش جو تشنج و غوغا ایجاد و سعی می‌کند تعقل را از مردم بگیرد.»

ارتجاع در منطق اسلام یعنی ارتداد

آیت‌الله خامنه‌ای در بخش دیگری از بیانات خود، به مسئله گروه‌ها پرداختند و تاکید کردند: «گروه‌هایی که به نام حمایت از خلق، جان مردم را تهدید می‌کنند، از نظر ملت، تاریخ و اسلام محکومند.  شما ای مجاهدین خلق! مقابله خود با دولت و حکومت اسلامی را به حساب مقابله با ارتجاع می‌گذارید. ارتجاع با منطق چه کسی؟ منطق اسلام یا کمونیسم؟ ارتجاع در منطق اسلام یعنی ارتداد و شماها هستید که مرتد و مرتجعید نه ما.»

پاسخ منطق پولادین با ترور   

یک روز پس از این خطبه‌های تاریخی، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در مسجد ابوذر تهران و به هنگام سخنرانی مورد سوء قصد قرار گرفتند و به‌شدت زخمی ‌شدند.

به دنبال این سوءقصد، گروه‌ها، افراد و جریان‌های سیاسی در پیام‌های جداگانه‌ای خطاب به آیت‌الله خامنه‌ای ضمن آرزوی سلامت برای ایشان ترور را محکوم کردند.

رجایی: روح بزرگ و ایثارگر آن برادر مجاهد، شهادت را فیض عظیم می‌داند

محمد‌علی رجایی نخست‌وزیر نیز در اطلاعیه‌ای خاطر نشان کرد: «به قطع و یقین می‌دانم که روح بزرگ و ایثارگر آن برادر مجاهد، شهادت در راه اسلام و انقلاب اسلامی را فیض عظیم و الهی می‌داند و در راه بندگی خدا و خدمت به اسلام و امام و امت شهیدپرور از بذل جان خویش دریغ نداشته و ندارد.»

پیام آیت‌الله بهشتی یک روز پیش از شهادت، به مناسبت ترور آیت‌الله خامنه‌ای

آیت‌الله بهشتی رئیس دیوان‌عالی کشور نیز در تلگرامی تصریح کرد: «سوء‌قصد نافرجام دشمنان اسلام و انقلاب و میهن اسلامی به آن برادر بار دیگر نشان داد که این دشمنان قسم خوردۀ اسلام و ملت در راه مقاصد شوم خود از هیچ جنایتی خودداری نمی‌کنند.

از خدای متعال خواستارم که نعمت سلامت را هرچه زودتر به آن برادر عزیز و مجاهد بازگرداند و به جهاد خود در سنگر اسلام همچنان ادامه دهید. »

ستاد مشترک ارتش، جامعه روحانیت مبارز تهران و…نیز در اطلاعیه‌های جداگانه‌ای این ترور را محکوم می‌کنند؛اما پیام روح قدسی خدا پیام دیگری است.

تلگرام امام خطاب به«سربازی فداکار در جبهه و معلمی آموزنده در محراب و خطیبی توانا در جمعه و جماعات

امام خمینی رهبر انقلاب امروز در پیامی خطاب به آیت‌الله خامنه‌ای تاکید کردند: «اکنون دشمنان انقلاب با سوء‌قصد به شما  که از سلاله رسول‌اکرم(ص) وخاندان حسین‌بن علی هستید و جرمی جز خدمت به اسلام و کشور اسلامی ندارید و سربازی فداکار در جبهه جنگ و معلمی آموزنده در محراب و خطیبی توانا در جمعه و جماعات و راهنمایی دلسوز در صحنه انقلاب می‌باشید، میزان تفکر سیاسی خود و طرفداری از خلق و مخالفت با ستمگران را به ثبت رساندند. اینان با سوء‌قصد به شما عواطف میلیون‌ها انسان متعهد را در سراسر کشور بلکه جهان جریحه‌دار نمودند. اینان آن قدر از بینش سیاسی بی‌نصیبند که بی‌درنگ پس از سخنان شما در مجلس و نماز جمعه و پیشگاه ملت به این جنایت دست زدند و به کسی سوء قصد کردند که آوای دعوت او به صلاح و سداد در گوش مسلمین جهان طنین‌انداز است… اینان در این عمل غیرانسانی به جای برانگیختن و رُعب، عزم میلیون‌ها مسلمان را مصمم‌تر و صفوف آنان را فشرده‌تر نمودند. آیا با این اعمال وحشیانه و جرایم ناشیانه وقت آن نرسیده است که جوانان عزیز فریب‌خورده از دام خیانت اینان رها شوند و پدران و مادران، جوانان عزیز خود را فدای امیال جنایتکاران نکنند و آنان را از شرکت در جنایات آنان برحذر دارند؟ آیا نمی‌دانند که دست زدن به این جنایات، جوانان آنان را به تباهی کشیده و جان آنان به دنبال خودخواهی مشتی تبهکار از دست می‌رود؟

«ما در پیشگاه خداوند متعال و ولی بر حق او حضرت بقیه‌الله- ارواحنا فداه- افتخار می‌کنیم به سربازانی در جبهه و در پشت جبهه که شب‌ها را در محراب عبادت و روزها را در مجاهدت در راه حق تعالی به سر می‌برند. من به شما خامنه‌ای عزیز تبریک می‌گویم که در جبهه‌های نبرد با لباس سربازی و در پشت جبهه با لباس روحانی به این ملت مظلوم خدمت می‌کنید و از خداوند تعالی سلامت شما را برای ادامه خدمت به اسلام و مسلمین خواستارم.»(۳)

و اما مصیبت بزرگ

هفتم تیر ماه ۱۳۶۰ بر اثر انفجار بمبی قوی در محل اجتماعات حزب جمهوری‌اسلامی آیت‌الله سید محمد حسینی بهشتی، رئیس دیوان‌عالی کشور و بیش از ۷۰ نفر از مقامات و چهره‌های برجسته سیاسی از جمله چهار وزیر، چند معاون وزیر، ۲۷ نماینده مجلس و جمعی از اعضای حزب جمهوری‌اسلامی به شهادت رسیدند.

بر اساس گزارش کیهان «حدود ساعت ۲۱ امشب دو بمب بسیار قوی در محل دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی منفجر شد. بر اثر شدت انفجار قسمت‌هایی از ساختمان فروریخت و موجب شهادت ده‌ها تن از مقامات مملکتی و نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی و چند تن از وزرا گردید.»(۴)

روزنامه اطلاعات نیز در گزارشی نوشت: «احتمالا دو بمب بسیار قوی منفجر شده که صدای انفجار آن تا شعاع حداقل یک کیلومتر به وضوح شنیده شد. این انفجار هنگامی روی داد که جلسه هفتگی حزب با حضور اعضای حزب، نمایندگان مجلس شورای‌اسلامی و احتمالاً چند تن از وزیران در این محل تشکیل شده بود. گزارش خبرنگاران در ساعت ۲۳ دیشب [۷ تیر] از مقابل دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی ایران حاکی از آن است که در زمان مخابره خبر ۲۰ مجروح به وسیله آمبولانس به بیمارستان‌های مختلف تهران از جمله بیمارستان طرفه و سینا انتقال یافتند و از بیمارستان طرفه خبر رسید که تا آن ساعت هشت شهید را که پیکر آنها به‌کلی متلاشی شده به این بیمارستان آورده‌اند.» (۵)

بهشتی مظلوم زیست

امام خمینی رهبر انقلاب یک روز پس از این فاجعه در جمع گروهی از قضات دیوان‌عالی کشور به مناسبت فاجعه انفجار دفتر مرکزی حزب جمهوری‌ اسلامی اظهار داشتند: «بهشتی مظلوم زیست.»

ایشان تاکید کردند: «این را من کراراً گفته‌ام که مرحوم آقای بهشتی در این مملکت مظلوم زیست. تمام مخالفین اسلام و مخالفین این کشور حمله مستقیم‌شان را به ایشان و بعضی از دوستان ایشان کردند. کسی را که من بیشتر از بیست سال می‌شناختم و روحیاتش را مطلع بودم و می‌دانستم چه جور مرد صالح و به درد بخوری برای این کشور است، مخالفین او را در کوچه و بازار و محله و صحبت‌هایی که همه می‌کردند، آن‌طور جلوه دادند. یک مرد صالحی را به صورت یک دیکتاتور درآوردند. شما باید مهیا [ی‌] این‌جور مسائل باشید.(۶)

تعیین رئیس دیوان‌عالی و دادستان کل کشور از سوی امام

به دنبال انفجار دفترمرکزی حزب جمهوری اسلامی و شهادت آیت‌الله بهشتی رئیس دیوان‌عالی کشور، امام خمینی طی حکمی رئیس جدید دیوان‌عالی کشور و نیز دادستان کل کشور را منصوب کردند.

امام خمینی در احکام جداگانه‌ای آیت‌الله موسوی اردبیلی(۷) را به سمت رئیس دیوان‌عالی کشور و نیز آیت‌الله مهدی ربانی ‌املشی را به سمت دادستان کل کشور منصوب نمودند.(۸)

دومین رئیس جمهور ایران اننخاب می‌شود

اندکی پس از برکناری بنی‌صدر در دومین روز مرداد ماه سال ۱۳۶۰ مردم مسلمان ایران برای دومین‌بار برای انتخاب رئیس‌جمهور پای صندوق‌های رای می‌روند.

از نخستین ساعات بامداد دومین روز مرداد ۱۳۶۰  میلیون‌ها نفر از مردم مبارز و انقلابی ایران در سراسر کشور با شور و اشتیاق در صفوف منظم پای صندوق‌های رای رفتند تا دومین رئیس جمهور ایران اسلامی و نمایندگان میان‌دوره‌ای مجلس را انتخاب کنند.

آیت‌الله خامنه‌ای در انتخابات به چه کسی رای دادند؟

آیت‌الله خامنه‌ای امام جمعه تهران نیز  که کمتر از یک ماه پیش از آن توسط فرقان ترور شده بودند، رای خود را برای انتخابات ریاست‌جمهوری و نمایندگان میان‌دوره‌ای مجلس شورای‌اسلامی در بیمارستان به صندوق سیار انداختند.

امام جمعه تهران در پاسخ به سئوالی که شما به چه کسی رای داده‌اید و چه خصوصیاتی را برای رای دادن در نظر گرفتید اظهار داشتند: «به کسی رای دادم که به دیانت و تقوا و کارآیی او اطمینان داشتم و این‌ همه را در او تجربه کرده بودم. من آقای رجایی را که به او رای دادم از سالیان طولانی می‌شناختم؛ او را در سلول‌های پر از رنج و شکنجه رژیم خون‌آشام شاه معدوم دیده بودم و همیشه قبل از آن و بعد از آن شاهد تلاش او در راه خدا و کوشش برای حاکمیت الله بوده‌ام که با رنج و شکنجه و محرومیت برای او توام بوده است. کارآیی او را هم از آغاز انقلاب تا به امروز مشاهده کرده‌ام. ایشان یک‌ سال و نیم وزیر بودند، آن هم یک وزیر موفق. بعداً هم حدود ۱۱ ماه در سخت‌ترین شرایط و بحرانی‌ترین اوضاع و احوال یعنی شرایط جنگ تحمیلی و محاصره اقتصادی و مخالفت‌های داخلی با وجود یک رئیس‌جمهور آن‌چنانی، نخست‌وزیری این مملکت را به عهده داشتند و باز هم موفق بودند. امیدوارم که تجربه ریاست‌جمهوری ایشان یک تجربه موفق همانند تجربه‌های گذشته ایشان باشد.»(۹)

شش روز بعد از انتخابات، نتایج نهایی اعلام می‌شود. جهانگیر سلیمانی مدیرکل انتخابات وزارت کشور نتایج قطعی آرا انتخابات ریاست جمهوری را به‌طور رسمی اعلام کرد.

جمع‌کل آرای داخل و خارج از کشور: ۱۴ میلیون و ۷۲۲ هزار و ۴۲۹ رای بود.محمد‌علی رجایی از مجموع آرای داخل کشور ۱۲ میلیون و ۹۷۰ هزار و ۵۰ رای و از مجموع آرای خارج از کشور ۳۱ هزار و ۷۱۱ رای به خود اختصاص داد و در مجموع با ۱۳ میلیون و یک هزار و ۷۶۱ رای به عنوان دومین رئیس‌جمهور ایران اسلامی انتخاب شد.(۱۰)

در همین‌روز بنی‌صدر، رئیس‌جمهور معزول به همراه مسعود رجوی سرکرده منافقین از کشور متواری می‌شوند.

مراسم تنفیذ دومین رئیس جمهور ایران اسلامی

مراسم تنفیذ دومین رئیس‌جمهور ایران اسلامی در ۱۱ مرداد همین‌ سال با حضور مقامات کشوری و لشکری برگزار شد. در حکم تنفیذ محمدعلی رجایی که از سوی حضرت امام‌خمینی رهبر انقلاب صادر شد، آمده است: «به‌رغم تبلیغات دشمنان خارج و داخل، با اکثریت قاطع افزون از دوره سابق، جناب آقای محمدعلی رجایی ـ ایّده‌الله تعالی ـ را به ریاست‌جمهوری کشور اسلامی ایران برگزیده و این مسئولیت بزرگ و بار سنگین را بر عهده او گذاشته است. و چون مشروعیت آن باید با نصب فقیه ولی‌امر باشد، اینجانب رأی ملت شریف را تنفیذ و ایشان را به سمت ریاست‌جمهوری اسلامی ایران منصوب نمودم و مادام که ایشان در خط اسلام عزیز و پیرو احکام مقدس آن می‌باشند و از قانون اساسی ایران تبعیت و در مصالح کشور و ملت عظیم‌الشأن در حدود اختیارات قانونی خویش کوشا باشند و از فرامین‌الهی و قانون اساسی تخطی ننمایند، این نصب و تنفیذ به‌قوت خود باقی است. و اگر خدای ناخواسته بر خلاف آن عمل نمایند، مشروعیت آن را خواهم گرفت.»(۱۱)

نصیحت مشترک امام به بنی‌صدر و رجایی

امام‌خمینی همچنین در این مراسم طی سخنانی تاکید کردند: «من آنچه را که لازم است به‌طور نصیحت به آقای رئیس‌جمهور و به همه دست اندرکاران جمهوری‌اسلامی از لشکری و کشوری عرض کنم این است که آنچه که به‌ سر انسان می‌آید از خیر و شر، از خود آدم است. آنچه که انسان را به مراتب عالی انسانیت می‌رساند، کوشش خود انسان است و آنچه که انسان را به تباهی در دنیا و آخرت می‌کشد، خود انسان و اعمال خود انسان است.»

رهبر انقلاب در ادامه، تذکر خود به بنی‌صدر را خاطر نشان کرده و افزودند: «امروز باید همان طوری که به رئیس‌جمهور سابق، بعضی مطالب را تذکر دادم، به آقای رجائی هم تذکراتی بدهم که قضیه مقام و ریاست هرچه باشد، وقتی که نظر انسان یک نظر محدود دنیایی باشد، این مقامات، انسان را از خود بی‌خود می‌کند. شما دیروز نخست‌وزیر و پریروز وزیر بودید و قبل از آن معلم و قبل از آن هم شاگرد بودید و بعد از این هم معلوم نیست کی از اینجا بروید. ممکن است خدای ناخواسته همین حالا که بیرون رفتید و یا همین حالا یک بمبی اینجا باز منفجر بشود و فاتحه همه را بخواند وقتی مطلب این است، چرا باید انسان قبل از ریاست‌جمهور و بعدش فرق بکند؟ مگر ریاست‌جمهور چه هست؟ کسی که دلش به نور توحید روشن است، مگر عالم چه هست؟»

رجایی رئیس جمهور، آیت‌الله باهنر نخست وزیر

دو روز پس از تنفیذ حکم رجایی توسط امام‌خمینی، مجلس شورای‌اسلامی در صبح ۱۴ مرداد در جلسه علنی خود با ۱۳۰ رای موافق، ۱۴ رای مخالف و ۲۴ رای ممتنع به نخست‌وزیری آیت‌الله محمدجواد باهنر رای مثبت می‌دهد(۱۲)

در همین روز حسن آیت نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی در مقابل منزلش توسط ضد انقلاب به شهادت می‌رسد.

خبرگزاری پارس در تماسی با کمیته منطقه ۵ کسب اطلاع کرد که دکتر حسن آیت نماینده مجلس شورای اسلامی در ساعت ۷ و ۱۵ دقیقه امروز صبح در مقابل در ورودی منزلش واقع در خیابان سی‌متری نارمک توسط ضد انقلاب به شهادت رسید.

بر اساس همین گزارش در این حادثه دو پاسدار حسن آیت نیز زخمی شدند. تروریست‌ها از داخل یک اتومبیل بنز سفید رنگ، به سوی نماینده تهران اقدام به تیراندازی کردند و بلافاصله از محل گریختند(۱۳) شهید آیت یکی از سرسخت‌ترین مخالفان ابوالحسن بنی‌صدر، رئیس جمهور معزول و میرحسین موسوی وزیر خارجه وقت بود.

پی‌نوشت‌ها:

۱– اطلاعات ، ۶ تیر ۱۳۶۰ ، صفحه ۴

۲- اطلاعات ، ۷ تیر ۱۳۶۰ ، صفحه ۱۲

۳-صحیفه امام، جلد ۱۴ ، صفحه ۵۰۳

۴-کیهان، ۸ تیر ۱۳۶۰ ، صفحه ۱

۵-اطلاعات، ۸ تیر ۱۳۶۰ ، صفحه ۱

۶- صحیفه امام، جلد ۱۴ ، صفحه ۵۱۵

۷- صحیفه امام، جلد ۱۴ ، صفحه ۵۱۲

۸- صحیفه امام، جلد ۱۴ ، صفحه ۵۱۳

۹- اطلاعات، ۳ مرداد ۱۳۶۰ ، صفحه ۲

۱۰- اطلاعات، ۸ مرداد ۱۳۶۰ ، صفحه ۲

۱۱-صحیفه امام، جلد ۱۵ ، صفحه ۶۸

۱۲- مشروح مذاکرات مجلس، ۱۴ مرداد ۱۳۶۰

۱۳- اطلاعات، ۱۴ مرداد ۱۳۶۰ ، صفحه ۲

سوتیترها:

۱٫

آیت‌الله خامنه‌ای در خطبه اول نماز جمعه ۵ تیر ۱۳۶۰ اظهار داشتند: «اساس نظام‌اسلامی بر این است که به مردم فرصت تفکر داده شود تا بتوانند در سایه معرفتی که پیدا می‌کنند حق را از باطل تشخیص دهند. اساس حکومت‌های ظالمانه در طول تاریخ بشر بر این بوده که وسیله تشخیص حق از باطل، یعنی اندیشیدن را از مردم بگیرند.»

۲٫

امام خمینی رهبر انقلاب امروز در پیامی خطاب به آیت‌الله خامنه‌ای تاکید کردند: «اکنون دشمنان انقلاب با سوء‌قصد به شما  که از سلاله رسولاکرم(ص) وخاندان حسین‌بن علی هستید و جرمی جز خدمت به اسلام و کشور اسلامی ندارید و سربازی فداکار در جبهه جنگ و معلمی آموزنده در محراب و خطیبی توانا در جمعه و جماعات و راهنمایی دلسوز در صحنه انقلاب می‌باشید، میزان تفکر سیاسی خود و طرفداری از خلق و مخالفت با ستمگران را به ثبت رساندند.

تداوم اعمال نیک تا قیامت!!

سدیرصیرفی می‌گوید: نزد امام صادق(ع) بودم. سخن از مومن به میان آمد. آن حضرت(ع) به من رو کرده و فرمودند: اى اباالفضل! نمى‌خواهى درباره مقام مومن نزد خداوند برایت سخن بگویم؟

عرض کردم چرا، بفرمایید.

فرمودند: هنگامى که خداوند روح مومن را گرفت، دو فرشتۀ مراقبِ اعمالش به آسمان رفته و به پیشگاه خداوند عرضه مى‌دارند: خدایا فلان بنده‌ات بنده خوبى بود، در طاعت تو شتابان و در نافرمانیت کُند بود، و اکنون آن را بسوى خود برده‌اى، در این حال چه دستورى مى‌فرمایى؟

خداوند به آنها دستور مى‌دهد: به دنیا بازگشته و در کنار قبر بنده‌ام باشید. به نیابت از او مرا تحمید، تسبیح، تهلیل و تکبیر نموده و این اعمال را براى بنده‌ام بنویسید تا زمانی که او را از قبرش برانگیزم!. (ثواب‌الاعمال و عقاب‌الاعمال،صفحه ۴۳۱)

شیعه حقیقی کسی‌است که…

محمد پسر عجلان مى‌گوید: خدمت امام صادق (ع)بودم، که یکى از شیعیان وارد شد و سلام کرد، حضرت از او پرسید: برادرانت در چه حالى بودند؟او در پاسخ، آنان را ستود و گفت :مردمان خوب و شایسته‌اى هستند!.  

 امام (ع) فرمود: رفت و آمد ثروتمندان‌شان با فقرا و احوال پرسى ایشان از همدیگر چگونه بود؟
مرد گف: ارتباطشان اندک است و زیاد احوال یکدیگر را جویا نمى‌شوند.
امام (ع) پرسید: انفاق و دستگیرى ثروتمندان با تهیدستان چگونه بود؟
مرد جواب داد:شما از اخلاق و صفاتى مى‌پرسید که در میان مردم کمیاب است!.
امام (ع) فرمودند: بنابراین آنان چگونه خود را شیعه مى‌نامند؟!
شعیه حقیقى کسى‌است که در راه کمک و یارى مستمندان گام بردارد و آنان را در مهر و محبت کردن فراموش نکند.(بحارالانوار جلد ۷۴ صفحه ۳۵۳)

دلیل شادی

مردی در حال نشاط و خوشحالى خدمت امام جواد(ع) رسید.
حضرت فرمود: چه خبر است که این چنین مسرور و خوشحالى؟!
آن مرد عرض کرد: فرزند رسول خدا! از پدر شما شنیدم که مى‌فرمود: بهترین روز شادى انسان روزى است که خداوند توفیق انجام کارهاى نیک و خیرات و احسانات به او دهد و او را در حل مشکلات برادران دینى موفق بدارد. امروز نیازمندانى از جاهاى مختلف به من مراجعه کردند و بخواست خداوند گرفتاری‌هایشان حل شد و نیاز ده نفر از نیازمندان را برطرف کردم، بدین جهت چنین سرور و شادى به من دست داده است.
امام جواد(ع)فرمود: به جانم سوگند! که شایسته است که چنین شاد و خوشحال باشى! به شرط این که اعمالت را ضایع نکرده و نیز در آینده باطل نکنى.(بحارالانوار جلد ۶۸ صفحه ۱۵۹)

مرگ زودرس با ترک صلۀ‌رحم!

داود رقى مى‌گوید: به محضر امام صادق(ع) رفتم، بدون اینکه سخنى بگویم، فرمود: اى داود! روز پنج شنبه هنگامى که برنامه اعمالتان را پیش من آوردند، در آن دیدم که تو درباره پسر عمویت، فلانى، خوب کرده‌اى. از این کار تو خوشحال شدم. ولی همین قطع صلۀ رحم از جانب او، باعث مرگ زودرس پسر عمویت خواهد شد. داود مى‌گوید:
پسر عمویى داشتم بسیار بدفطرت و مخالف صلۀ رحم و دشمن سر سختم بود، هنگامى که شنیدم او و خانواده‌اش در فقر و نادارى شدید، روزگار بدى را به سر مى‌برند، ضمن سرکشی به ایشان، برایش مقدارى مخارج فرستادم، سپس به سوى مکه حرکت نمودم- و او بعد از من فوت شده بود- موقعى که در مدینه خدمت امام صادق(ع)رسیدم بدون اینکه حرفى بزنم امام(ع) آن جریان را به من خبر داد.(بحارالانوار جلد ۷۴، ص۹۳)

اول ترک حرام

مفضل مى‌گوید:در محضر امام صادق(ع) بودم، سخن از چگونگى اعمال به میان آمد.
من گفتم: عمل من چه مقدار کم است؟
حضرت فرمود: عمل کم با پرهیزگارى، بهتر از عمل بسیار بدون پرهیزگارى است.
گفتم :عمل بسیار بدون پرهیزگارى چگونه مى‌شود؟
فرمود: مانند عمل کسى که به مردم و همسایگانش نیکی و محبت مى‌کند و در خانه‌اش به روى مردم باز است، ولى هنگامى که در معرض کار حرام قرار مى‌گیرد از آن خوددارى نمى‌کند! و مرتکب حرام و گناه مى‌شود. بلى! این است نمونۀ عمل بدون تقوا.
اما شخص دیگرى نیز هست که کارهاى نیک(مهربانى به همسایه و…) انجام نمى‌دهد، ولى اگر کار حرامى برایش پیش آمد، خویشتن دارى نموده، مرتکب کار حرام و گناه نمى‌گردد، و البته که شخص دومى بهتر از اولى است.(بحارالانوار جلد ۷۰، ص ۱۰۴)

خود را مسخره نکنیم!

امام رضا (ع) مى‌فرماید: شش چیز بدون شش چیز دیگر، مسخره است:
۱٫ هرکس با زبان استغفار کند ولى در قلب استغفار نکند، خود را مسخره کرده.
۲٫ هرکس از خدا توفیق بخواهد و کوشش ننماید، خود را مسخره کرده.
۳٫ هرکس هوشیارى و احتیاط در زندگى بطلبد ولى بى‌مبالاتى کند، خود را مسخره نموده.
۴٫ هرکس از خدا بهشت بخواهد و بر مشکلات عبادت صبر نکند، خود را مسخره کرده.
۵٫ هرکس از آتش جهنم به خدا پناه برد ولى خواسته‌هاى نامشروع دنیا را ترک ننماید، خود را مسخره نموده.
۶٫ و هر کس به یاد خدا باشد ولى سرعت براى دیدارش نگیرد خود را مسخره کرده(بحارالانوار جلد ۷۸، ص ۳۵۶)

آیا در ما خیری هست؟

امام باقر علیه‌السلام فرموده‌اند:
اگر خواستی بدانی که در تو خیری هست یا نه، به دلت بنگر: اگر اهل طاعت خدا را دوست داشت و از اهل معصیت بدش می‌آمد، در تو خیری هست و خداوند تو را دوست می‌دارد.
اما اگر دلت از اهل خدا بدش می‌آید و اهل معصیت را دوست می‌دارد در تو هیچ خیری نیست و خداوند تو را دوست ندارد و هر انسانی با کسی‌است که او را دوست دارد.(اصول کافی، ج۳، ص۱۹۲)

جواب رد به شکم!

روزى حضرت على(ع) از درب دکان قصابى مى‌گذشت.
قصاب به آن‌حضرت عرض کرد:
یا امیرالمؤمنین: گوشت‌هاى بسیار خوبى آورده‌ام، اگر میخواهید ببرید.
حضرت فرمود: الان پول ندارم که بخرم.
عرض کرد من صبر مى‌کنم پولش را بعداً بدهید.
امام فرمود: من به شکم خود مى‌گویم که صبرکند!. اگر نمى‌توانستم به شکم خود بگویم، از تو مى‌خواستم که صبر کنى ولى حالا که میتوانم به شکم خود مى‌گویم که صبرکند.

تعلق خاطر

شنیدم که پیرمرد عارفی به مرید خود می‌گفت:
ای پسر، چندانکه تعلق خاطر آدمیزاد به «روزی» است، اگر به «روزی‌ده» بود به مقام ملائکه می‌رسید!.

(گلستان سعدی)

خودبینی عبادت سوز است

روزى حضرت عیسى(ع) از صحرایى مى‏گذشت. در راه به عبادت‏گاهى رسید که عابدى در آنجا زندگى مى‏کرد. حضرت با او مشغول سخن گفتن شد. در این هنگام جوانى که به کارهاى زشت و ناروا مشهور بود از آن‏جا گذشت. وقتى چشمش به حضرت عیسى(ع) و مرد عابد افتاد، پایش سست شد و از رفتن باز ماند و همان‏جا ایستاد و گفت: خدایا من از کردار زشت خویش شرمنده‏ام. اکنون اگر پیامبرت مرا ببیند و سرزنشم کند، چه کنم؟ خدایا! عذرم را بپذیر و آبرویم را مبر.
مرد عابد نیز تا آن جوان را دید سر به آسمان بلند کرد و گفت:
خدایا! مرا در قیامت با این جوان گناه‏کار محشور مکن.
در این هنگام خداى برترین به پیامبرش وحى فرمود که به این عابد بگو: ما دعایت را مستجاب کردیم و تو را با این جوان محشور نمى‏کنیم، چرا که او به دلیل توبه و پشیمانى، اهل بهشت است و تو به دلیل غرور و خودبینى، اهل دوزخ.
(غزالى، محمد، کیمیاى سعادت، ج ۱، ص ۱۰۵)

حضرت آیت‌الله جوادی آملی

تدوین حجت‌الاسلام والمسلمین مصطفی‌پور

با مطالعه جوامع بشری در حال و گذشته و یا زندگی افراد دریافت می‌شود که برخی جوامع پیشرفت کرده و به تمدن دست یافته و برخی از پیشرفت و دستیابی به تمدن باز مانده‌اند. این موضوع در باره افراد هم مصداق دارد. آیا پیشرفت جوامع یا افراد، تصادفی یا معلول جبر تاریخ است یا مشیت الهی است و معلول اراده آدمیان؟

برخی معتقدند که پیشرفت جوامع یا افراد، معلول تصادف یا شانس و بخت و اقبال جوامع یا افراد است. عده‌ای پیشرفت را معلول جبر تاریخ و یا مشیت و خواست الهی و یا عامل انسانی می‌دانند و تلاش می‌کنند تا با انسان‌محوری و حاکمیت مطلقه انسان، پرده از حرکت‌های مختلف اجتماعی بشر بردارند.

اما بر اساس آیات قرآن پیشرفت و سقوط، نه معلول تصادف و شانس و بخت و اقبال است، نه معلول جبر تاریخ یا حاکمیت مطلقه انسان و یا مشیت مطلقه الهی، بلکه عوامل گوناگونی در تحقق حوادث مؤثرند که در قرآن از آنها تحت عنوان سنت الهی یاد می‌شود؛ سنت‌هایی که در تمام مراحل، اراده انسان را در تحقق بخشیدن به حوادث تاریخی و پیشرفت و سقوط فرد و جامعه، چه به صورت فردی و چه به صورت اجتماعی مؤثر می‌داند.

قرآن کریم در سوره اعراف آیه ۹۶ می‌فرماید: « وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ وَلَـکِن کَذَّبُواْ فَأَخَذْنَاهُم بِمَا کَانُواْ یَکْسِبُون: اگر اهل قریه‌ها و جوامع ایمان آورده و پرهیزکاری کرده بودند، برکت‌هایی از آسمان و زمین به رویشان می‌گشودیم، ولی تکذیب کردند و ما نیز ایشان را به اعمالی که می‌کردند مؤاخذه کردیم.»

از این آیه استفاده می‌شود اگر مردمی که در آبادی‌ها زندگی می‌کنند، به جای طغیان و سرکشی و تکذیب آیات الهی و ظلم و فساد، ایمان ‌آوردند و تقوا و پرهیزگاری پیشه کنند، درهای رحمت الهی و برکات آسمان‌ها و زمین به روی آنها گشوده می‌شود. یعنی عمران و آبادی در سایه ایمان و تقوا حاصل می‌شود و اگر ا یمان و تقوا نباشد، جوامع به بلاها و گرفتاری‌ها مبتلا می‌شوند.

در سوره روم، آیه ۴۱ نیز می‌فرماید: « ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُم بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُون: فساد در خشکی و دریا به خاطر کارهایی که مردم انجام داده‌اند آشکار شده است، خدا می‌خواهد نتیجه بعضی از اعمالشان را به آنان بچشاند شاید به سوی حق بازگردند.»

گناه سرچشمه فساد در خشکی و دریا

این آیه بیانگر ارتباط گسترده بین گناه و فساد است. بدون شک هر کار خلافی در وضع جامعه و از طریق آن در وضع افراد اثر می‌گذارد و موجب نوعی فساد در سازمان اجتماعی می‌شود. گناه و کار خلاف و قانون‌شکنی همانند یک غذای ناسالم و مسموم است که خواه‌ناخواه در ساختار انسان تأثیر نامطلوب می‌گذارد و انسان گرفتار پیامدهای آن می‌شود. مثلاً دروغ سلب اعتماد می‌کند و خیانت در امانت، روابط اجتماعی را بر هم می‌زند و ظلم همیشه منشأ ظلم‌های دیگر می‌شود. این رابطه طبیعی گناه و فساد است.

تبیین عقلی رابطه گناه و فساد

به‌طورکلی همه اجزاء عالم مانند اعضای بدن یک انسان به یکدیگر متصل و مربوطند و صحت و بیماری یک عضو در افعال سایر اعضا تأثیر و این تفاعل در خواص و آثار، در همه اجزاء و اطراف آن جریان دارد. طبق آیات قرآن شریف، همه این اجزا به سوی خدای سبحان و هدفی که خداوند برای آنها مقدر کرده، در حرکتند.

انحراف و اختلال حرکت یک جزء از اجزا، مخصوصاً اگر جزء مهمی باشد، بر سایر اجزا اثر سوء باقی می‌گذارد، در نتیجه آثاری هم که سایر اجزای عالم در این جزء دارند، فاسد می‌شود و فساد به خود او برمی‌گردد. اگر این جزء به خودی خود و یا با کمک دیگران استقامت قبلی‌اش را به دست آورد، حالت قبل از انحراف او نیز برمی‌گردد؛ ولی اگر انحراف و اعوجاج ادامه پیدا کرد، فساد و ابتلای او نیز ادامه می‌یابد و اگر انحراف و طغیان از حد بگذرد و  سایر اجزا را به تباهی بکشاند،  همه اسباب جهان علیه او قیام می‌کنند و با قوایی که خداوند به منظور دفاع از حریم ذات و حفظ وجود در آنها به ودیعه سپرده، جزء مزبور را تا خبردار شود از بین می‌برند و نابود می‌سازند.

این یکی از سنت‌هایی است که خدای سبحان در جمیع اجزای عالم که انسان هم یکی از آنهاست جاری ساخته. نه تخلف‌بردار است و نه انسان از آن مستثناست و چون چنین است، اگر جامعه‌ای از راه فطرت منحرف شود و از راه سعادت انسانی که خدای متعال برای او مقرر کرده، باز ماند، اسباب طبیعی‌ای که آن را احاطه کرده اختلال پیدا می‌کند و آثار سوء این اختلال به خود آن امت برمی‌گردد و دود کجروی‌هایش به چشم خودش می‌رود.

فساد اخلاق، قساوت قلب و از بین رفتن عواطف انسانی، روابط عمومی را از بین می‌برد و هجوم بلیات و تراکم مصیبت‌ها آن جامعه را به انقراض می‌کشد. آسمان از باریدن باران‌های فصلی و زمین از رویاندن زراعت و اشجار دریغ می‌کند و در عوض، باران‌های غیرفصلی، سیل و طوفان و صاعقه به راه می‌اندازد و زمین با زلزله و خسف، مردمان را در خود فرو می‌برد. اینها همه آیاتی الهی هستند که چنین امتی را به توبه و بازگشت به سوی راه مستقیم فطرت وامی‌دارند.

بنابراین اگر قرآن از فساد در خشکی و دریا سخن به میان می‌آورد، منظور وقوع جنگ و بسته شدن راه‌ها و سلب امنیت است که دامنگیر انسان می‌شود و یا مانند اختلالات جوّی و زمینی است که زندگی و معاش انسان و غیرانسان را مختل می‌سازد.

این سنت پروردگار و اثری است که خداوند بر گناهان و انحرافات بشر مترتب می‌کند؛ هر چند بشر امروز آن را باور ندارد و می‌گوید این افکار زائیده عقب افتادن از قافله علم و دانش و نداشتن وسیله دفاع است. برخی نیز می‌گویند که اگر ایمان و تقوا موجب نزول انواع برکات الهی و بی‌ایمانی و بی‌تقوایی باعث سلب برکات است، چرا برخی از امت‌های بی‌ایمان غرق در ناز و نعمت‌اند و جمعی از افراد مؤمن به سختی روزگار می‌گذرانند.

پاسخ به این سؤال با توجه به دو نکته روشن می‌شود:

۱ـ اینکه تصور می‌شود ملت‌های بی‌ایمان غرق در ناز و نعمت‌اند ناشی از این اشتباه است که برخی می‌پندارند ثروت دلیل بر خوشبختی است. مردم معمولاً این طور فکر می‌کنند که هر ملتی که به لحاظ صنعت و تکنولوژی پیشرفته و ثروتش بیشتر باشد، خوشبخت‌تر است، در حالی که با نگاه دقیق به درون این جوامع و مشاهده دردهای جانکاهی که روح و جسم آنها را در هم می‌کوبد، مشاهده خواهیم کرد که آنها گرفتاری‌های خاص خود را دارند و پیشرفت در صنعت و تکنولوژی، حاصل کار و کوشش و تلاش و نظم و احساس مسئولیت است که در متن تعالیم انبیاء قرار دارد.

برای آشنائی بیشتر با گرفتاری‌های جهان متمدن، مطالعه کتاب «هشت گناه بزرگ انسان متمدن»  را توصیه می‌کنم. در این کتاب از مشکلاتی مثل تراکم جمعیت، تخریب محیط زندگی، رقابت آدمی با خود، تضعیف و نابودی عاطفه، تباهی وراثتی، سنت‌شکنی، افزایش نظریه‌پذیری و به‌کارگیری سلاح‌های هسته‌ای به عنوان گناهان بزرگ انسان متمدن یاد شده است.^(۱)

۲ـ اما در پاسخ به این سئوال که چرا جوامع مؤمن و پرهیزگار، عقب مانده‌اند، باید گفت اگر منظور از ایمان و پرهیزگاری تنها ادعای مسلمانی و پایبندی به تعلیمات پیامبران باشد، عقب‌ماندگی این افراد و جوامع امر عجیبی نیست، اما حقیقت ایمان و پرهیزکاری چیزی جز نفوذ آن در همه اعمال و شئون زندگی نیست که با ادعای تنها تأمین نمی‌شود، بلکه باید تعالیم دینی را در تمام ابعاد زندگی پیاده کرد.

احکام و آثار اعمال از لحاظ جزا

در دو آیه از قرآن کریم آمده است: « إِنَّ اللَّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَومٍ حَتّىٰ یُغَیِّروا ما بِأَنفُسِهِم:^(۲) خداوند سرنوشت هیچ قوم و ملتی را تغییر نمی‌دهد، مگر آنکه آنان آنچه را که در خودشان است تغییر دهند.»

و در سوره انفال فرمود: « ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَم یَکُ مُغَیِّرًا نِعمَهً أَنعَمَها عَلى قَومٍ حَتّى یُغَیِّروا ما بِأَنفُسِهِم: ^(۳) این به خاطر آن است که خداوند هیچ نعمتی را که به گروهی داده تغییر نمی‌دهد جز آنکه آنها خودشان تغییر دهند.»

به استناد آیات فراوان قرآن، اعمال انسان از لحاظ پاداش و کیفر آثار و احکامی دارد که بیان‌کننده اثر آنها در سعادت و شقاوت است. این مباحث قرآنی مبتنی بر قواعد کلی عقلایی حاکم بر جامعه بشری است و بر اساس مصالح و مفاسد تنظیم شده‌اند. آثار و احکام اعمال را می‌توان در چهار محور اصلی بررسی کرد:

۱ـ ارتباط اعمال با یکدیگر

۲ـ پیوند عمل با عامل

۳ـ وابستگی عمل به دیگران (تأثیر مثبت و منفی اعمال بر دیگران)

۴ـ ربط اعمال با جهان خارج و حوادث تلخ و شیرین روزگار

ربط عمل با جهان خارج

در بین این چهار محور، تنها به محور چهارم اشاره می‌کنیم:

نیت‌ها و کارهای نیک و بد آدمیان در حوادث خیر و شر عالم سهم و با حوادث پیوندی ناگسستنی دارند. پشتوانه این مطلب برهان عقلی و نقلی است.

الف) برهان عقلی: انسان با همه شئونش حلقه‌ای از زنجیره جهان هستی است، پس نمی‌تواند از سایر حلقه‌ها جدا باشد، چون معلول بسیاری از علل و علت بسیاری از معلول‌هاست، یعنی از موجودات دریایی، صحرایی، زمینی و هوایی تأثیر می‌پذیرد و متقابلاً بر آنها تأثیر می‌گذارد.

بنابراین اعمال انسان بر رویدادهای گوارا و ناگوارای جهان مؤثر و از آنها متأثرند. این تأثیر هم بر جسم انسان است و هم در عقاید، اخلاق و رفتار و کردار او مشهود است.

شاید برای جزئیات این مسئله نتوان برهان عقلی اقامه کرد، ولی هر چند جزئیات رابطه مستقیم انسان و طبیعت با نقل ثابت می‌شود،  برهان عقلی دارد. بنابراین وقتی گفته می‌شود که فلان کار نیک موجب بارش باران مناسب یا نزول برکات الهی یا فلان گناه سبب زلزله یا مرگ نابهنگام است، شرایط پذیرفته‌ای است.

ب) برهان نقلی: قرآن کریم رابطه مستقیم اعمال انسان و طبیعت را در آیات گوناگونی بیان و برهان عقلی را تأیید کرده است. مقصود از تأیید، همانا اثبات جریان اصل تعامل انسان و طبیعت است که مطلبی کلی و قابل تحلیل عقلی است و نه تبیین یک رخداد خاص جزئی مانند زلزله، زیرا رخداد جزئی، برهان عقلی نمی‌پذیرد.

منظور از عمل در اینجا حسنه و سیئه و نیکی‌ها و بدی‌هاست که وصف حرکت خارجی است و نه خود حرکات و سکنات.  برخی از آیات ناظر به اصل ارتباط متقابل انسان و طبیعت هستند، از جمله آیه ۱۱ سوره رعد که می‌فرماید اگر خدا بخواهد سرنوشت قومی را تغییر دهد، هیچ کس قادر به جلوگیری از تصمیم الهی نیست، چون آنان سرپرستی جز خدا ندارند.

یک سلسله از کارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مانند آن هستند که خود انسان  بر آنها احاطه دارد و با مشورت و دوراندیشی تصمیم می‌گیرد و انجام می‌دهد. این امور مصوب و اجرا شده یا مطابق شریعت هستند و یا مخالف آن. در هر دو صورت، خدای سبحان یک سلسله از رخدادهای خارج از حوزه پیش‌بینی و دوراندیشی و مشاوره و تصمیم‌گیری را برای همان جامعه خیراندیش یا دگراندیش مقرر و مقدر می‌فرماید که این حوادث، پیام شیرین یا تلخ آیه مورد اشاره به تعامل یاد شده است، بنابراین اعمال انسان در حوادث عالم نقش دارند و باعث تغییر نعمت به نقمت می‌شوند.

در اینجا به برخی از روایات در این زمینه اشاره می‌شود:

۱ـ پیامبر اکرم«ص» فرمود: «ان ارتکاب المعصیه موجبه لزوال النعم؛^(۴) همانا ارتکاب معصیت و نافرمانی خدا باعث از بین رفتن نعمت‌ها می‌شود.»

۲ـ امام سجاد«ع» فرمود: «الذنوب التی تنزیل النعم، عصیان المعارف و التطاول علی الناس و الاستهزاء بهم:^(۵) گناهانی که باعث از بین رفتن نعمت می‌شود عبارتند از ترک معروف و واجبات، تکبر و فخرفروشی بر مردم و مسخره کردن و استهزاء آنان.»

۳ـ امام صادق«ع» فرمود: « الذُّنُوبَ الَّتى تُغَیِّرُ النِّعَم:^(۶) ظلم از گناهانی است که باعث تغییر نعمت‌ها می‌شود.»

۴ـ امام سجاد«ع» فرمود: « اَلذُّنُوبُ الَّتِی تُغَیِّرُ النِّعَمَ الْبَغْیُ عَلَى النَّاسِ وَ الزَّوَالُ عَنِ الْعَادَهِ فِی الْخَیْرِ وَ اصْطِنَاعُ الْمَعْرُوفِ وَ کُفْرَانُ النِّعَمِ وَ تَرْک:^(۷) گناهانی که باعث تغییر نعمت‌هاست عبارتند از ستم و ظلم به مردم و ترک عادت در انجام کارهای خیر و احسان به واسطه امر به معروف و نادیده گرفتن نعمت‌ها و ترک شکر بر نعمت‌ها.»

نتیجه‌گیری

از مجموعه مباحث و با دقت در آیات و روایات استفاده می‌شود که سعادت و شقاوت انسان و پیشرفت و انحطاط جوامع و دستیابی به نعمت یا ابتلا به نقمت در دست خود انسان است و اوست که با اعمال خود می‌تواند زمینه جلب نعمت را فراهم کند و یا باعث تغییر نعمت به نقمت گردد. بنابراین، اگر جامعه‌ای یا انسانی دچار ظلم و ستم و معصیت و نافرمانی خدا و کفران نعمت الهی و مانند آن گردد، گرفتار نقمت می‌شود و اگر انسانی در پرتو ایمان و تقوا زندگی کند و به تلاش و کوشش بپردازد و برنامه‌های الهی را در زندگی خود پیاده کند، به نعمت‌های الهی و عمران و آبادی و رفاه و پیشرفت و سعادت و نیک‌بختی دست خواهد یافت.

پی‌نوشت‌ها

۱ـ هشت گناه بزرگ انسان متمدن، نوشته کنراد لورنس، ترجمه دکتر محمود بهزاد و دکتر فرامرز بهزاد، انتشارات کتاب زمان ۱۳۵۸.

۲ـ رعد، ۱۱.

۳ـ انفال، ۵۳.

۴ـ بحارالانوار، ج ۱۰۵، ص ۱۶.

۵ـ عده الداعی ابن مهمز طی، ص ۱۹۹.

۶ـ اختصاص شیخ مفید، ص ۲۲۸.

۷ـ عده الداعی، ص ۱۹۹.

سوتیتر:

۱٫

فساد اخلاق، قساوت قلب و از بین رفتن عواطف انسانی، روابط عمومی را از بین می‌برد و هجوم بلیات و تراکم مصیبت‌ها آن جامعه را به انقراض می‌کشد

«سخنان معصومین(علیهم‌السلام) »
*عنه(علیه السلام): إنّا نُحیطُ عِلماً بِأنبائِکُم، وَ لا یَعزُبُ عَنّا شَیىءٌ مِن أخبارِکُم.(احتجاج: ج ۲، ص ۴۹۷، بحارالأنوار: ج ۵۳، ص ۱۷۵)
 ما بر تمامى احوال و اخبار شما آگاهی داریم وهیچ چیزى از اخبار شما بر ما پنهان نیست.

*عنه(علیه السلام): إِنّا غَیرُ مُهمِلینَ لِمُراعاتِکُم، وَ لا ناسینَ لِذِکرِکُم، وَ لَو لا ذلِکَ لَنَزَلَ بِکُمُ اللاَّواهُ، وَ اصطَلَمَکُمُ الاَْعداءُ. فَاتَّقُوا اللّهَ جَلَّ جَلالُهُ وَ ظاهِرُونا.(بحارالانوار ؛ج ۵۳؛ص ۱۷۵)

ما در رعایت حال شما کوتاهى نکرده و یاد شما را از خاطر نبرده‌ایم، که اگر جز این بود گرفتارى‌ها به شما روى مى‌آورد و دشمنان، شما را ریشه کن مى‌کردند. پس تقوای الهی پیشه کنید و ما را پشتیبانى نمایید.

*عنه(علیه السلام): أَمَّا الحَوَادِثُ الوَاقِعَهُ فَارجِعُوا فِیهَا إِلَى رُوَاهِ حَدِیثِنَا فَإِنَّهُم حُجَّتِی عَلَیکُم وَ أَنَاحُجَّهُاللَّهِ عَلَیهِم(غیبت شیخ طوسی، ص۲۹۰؛ وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۱۴۰)

در پیشامـدها به راویان حدیث ما رجوع کنید، زیرا که آنان حجت مـن بـر شمـا هستنـد و مـن هـم حجت خـدا بـر آنـان هستم.

*عنه(علیه السلام): وَاجعَلُوا قَصدَکُم إلَینا بِالمَوَدَّهِ عَلَى السُّنَّهِ الواضِحَهِ،….( بحارالأنوار: ج ۵۳، ص ۱۷۹)

هدف و قصد خویش را نسبت به محبّت و دوستى ما – اهل بیت عصمت و طهارت – بر مبناى عمل به سنّت و اجراء احکام الهى قرار دهید.

*عنه(علیه السلام): عَن مُحَمَّدِ بنِ عُثمانَ العَمرى رَضِىَ اللّه ُ عَنهُ قالَ، سَمِعتُهُ یَقُولُ: وَاللّه ِ إنَّ صاحِبَ هذَاالأمرِ لَیَحضُرَالمَوسِمَ کُلَّ سَنَهٍ، فَیَرى النّاسَ وَ یَعرِفُهُم وَ یَرَونَهُ وَ لایَعرِفُونَهُ. (کمال الدین و تمام النعمه ۴۴۰: ۸)

محمد بن عثمان عمرى، نایب امام مهدی(علیه‏السلام) گوید: از حضرت شنیدم که مى‏فرمودند: به خدا قسم صاحب‏الامر هرسال در موسم‏حج حضور پیدا مى‏کند و مردم را مى‏بیند و آنان را مى‏شناسد و مردم او را مى‏بینند ولى او را نمى‏شناسند.

*عنه(علیه السلام): إِنَّ الدُّنیا قَد دَنا فَناؤُها وَ زَوالُها وَ أَذِنَت بِالوِداعِ وَ إِنّى أَدعُوکُم إِلَى‌اللّهِ وَ رَسُولِهِ(ص) وَ العَمَلِ بِکِتابِهِ وَ إِماتَهِ الباطِلِ وَ إِحیاءِ السُّنَّهِ:(الامام مهدی(ع) من المهد الی الظهور، ص ۵۱۵)

فنا و زوال دنیا نزدیک گردیده و در حال وداع است، و من، شما را به سوى خدا و پیامبرش و عمل به قرآنش و میراندن باطل و زنده کردن سنّت، دعوت مى‌کنم.

*عنه(علیه السلام)…فَیَعمَلُ کُلُّ امرِئٍ مِنکُم مَا یَقرُبُ بِهِ مِن مَحَبَّتِنَا وَ لِیَتَجَنَّبَ مَا یُدنِیهِ مِن کَرَاهِیَتِنَا وَ
سَخَطِنَا فَإِنَّ امرَأً یَبغَتُهُ فَجأَهٌ حِینَ لَا تَنفَعُهُ تَوبَهٌ وَ لَا یُنَجِّیهِ مِن عِقَابِنَا نَدَمٌ عَلَى حَوبَه.
(بحارالأنوار، ج۵۳، ص۱۷۴؛ احتجاج، ج۲، ص۴۹۵)
…. پس هریک از شما باید به آنچه‌که او را به دوستى ما نزدیک مى‌سازد، عمل کند واز
آنچه‌که خـوشایند ما نبـوده وخشـم ما در آن است، دورى گزیند‌، زیرا مرگ به‌طور
ناگهانى انسان را مى‌گیرد، در وقتى که توبه برایـش سودى نداشته وپشیمانى، او را
از کیفـر مـا به خـاطـر گنـاهـش نجـات نمـى‌بخشد.

*عنه(علیه السلام): وَفی إِبنَه رَسُولِ اللّهِ(صلى‌الله علیه وآله وسلم) لی أُسوَه حَسَنَه (الغیبه طوسى، ص۲۸۶، ح۲۴۵ ; احتجاج، ج۲، ص۲۷۹ ; بحارالأنوار، ج۵۳، ص۱۸۰، ح۹)

دختر رسول خدا(صلى‌الله علیه وآله) (فاطمه‌ى زهرا(علیها السلام)) براى من، اسوه و الگویى نیکو است.

*عنه(علیه السلام): (أَمّا وَجْهُ الانتِفاعِ بی فی‌غَیبَتی فَکَالانتِفاعِ بِالشَّمسِ إِذا غَیَّبَتها عَنِ الاَْبصارِ السَّحابُ (کمال الدین، ج۲، ص۴۸۵، ح۱۰ ; الغیبه، شیخ طوسى، ص۲۹۲، ح۲۴۷ ; احتجاج، ج۲، ص۲۸۴ ; إعلام الورى، ج۲، ص۲۷۲ ; کشف الغمه، ج۳، ص۳۴۰ ; الخرائج و الجرائح، ج۳، ص۱۱۱۵)

امّا چگونگى استفاده از من در غیبتم، همانند استفاده از خورشید است هنگامى که ابرها آن را از دیدگان پنهان نگاه دارد

*عنه(علیه السلام): (أَنَّهُ مَنِ اتَّقى رَبَّهُ مِن إِخوانِکَ فِی الدّینِ وَأَخرَجَ مِمّا عَلَیهِ إِلى مُستَحِقّیهِ، کانَ آمِناً مِنَ الفِتنَهِ المُبطِلَهِ، وَمِحَنِهَا المُظلِمَهِ المُظِلَّهِ وَمَن بَخِلَ مِنهُم بِما أَعارَهُ اللّهُ مِن نِعْمَتِهِ عَلى مَن أَمَرَهُ بِصِلَتِهِ، فَإِنَّهُ یَکُونُ خاسِراً بِذلِکَ لاُِولاهُ وَآخِرَتِهِ (احتجاج، ج۲، ص۳۲۵ و بحارالأنوار، ج۵۳، ص۱۷۷، ح۸)

همانا، کسى‌که در حقوق برادران دینى تو، تقوای الهی راپیشه کند و حقوق مالى‌اى را که بر گردن دارد، به مستحقش برساند، از فتنه‌اى که انسان را به راه باطل مى‌کشاند، و از محنت‌هاى تاریکى که سایه بر آن افکنده، ایمن خواهد بود، و آن که بخل ورزد و از نعمت‌هایى که خداوند، به عاریت، در اختیار او گذاشته است، به مستحقش ندهد، در دنیا و آخرت زیانکار خواهد بود.

*عنه(علیه السلام): وَ لَو اَنَّ أشیاعَنا وَ فَقّهُمُ اللّه ُ لِطاعَتِهِ، عَلى اجتِماعٍ مِنَ القُلُوبِ فى الوَفاءِ بِالعَهدِ عَلَیهِم، لَما تأخَرَّ عَنهُمُ الیُمنُ بِلِقائنا، وَ لَتَعَجَّلَت لَهُم السَّعادَهُ بِمُشاهِدَتِنا، عَلى حقِّ المَعرِفَهِ وَ صِدقِها مِنهُم بِنا، فَما یَحبِسُنا عَنهُم إلاّ ما یَتَّصِلُ بِنا مِمّا نُکرِهُهُ. (بحارالانوار ۵۳: ۱۷۷)

اگر دلهاى شیعیان ما ـ که خداوند آنان را براى اطاعت خودش موفق کند ـ در وفا کردن به پیمان‌شان یکى بود هرگز سعادت و ملاقات ما از آنان به تأخیر نمى‌افتاد، بلکه سعادت دیدار با ما همراه با شناخت و صداقت براى آنان زود فراهم می‌شد، چیزى جز کارهاى ناپسند آنان، ما را از ایشان محبوس نمى‌سازد.

*عنه(علیه السلام): ما أُرغَمَ أنفَ الشَّیطانِ بِشَیىء مِثُلِ الصَّلاهِ.(بحارالأنوار: ج ۵۳، ص ۱۸۲، ضمن ح ۱۱)
هیچ چیزى همانند نماز، بینى شیطان را به خاک نمى‌مالد و او را ذلیل نمى‌کند.

*عنه(علیه السلام): أمّا أموالُکُم فَلا نَقبَلُها إلاّ لِتُطَهِّرُوا، ….(إکمال الدّین ج ۲، ص۴۸۴، بحارالأنوار: ج ۵۳، ص ۱۸۰)
اموال – خمس و زکات – شما را جهت تطهیر و تزکیه زندگى و ثروتتان مى‌پذیریم…

*عنه(علیه السلام): أنَا الَّذى أخرُجُ بِهذَا السَیفِ فَأملاَالاَْرضَ عَدلا وَ قِسطاً کَما مُلِئَت ظُلْماً وَ جَوراً.(بحارالانوار: ج ۵۳، ص ۱۷۹، س ۱۴، و ج ۵۵، ص ۴۱)
من کسى هستم که با این شمشیر- ذوالفقار- ظهور و خروج مى‌کنم و زمین را پر از عدل و داد مى‌نمایم همان‌گونه که پُر از ظلم و جور شده است.

*عنه(علیه السلام): أنَا خاتَمُ الاَْوصِیاءِ، بى یَدفَعُ البَلاءُ عَن أهلى وَ شیعَتى.(دعوات راوندى: ص ۲۰۷، ح ۵۶۳)
من آخرین وصیّ پیغمبر خدا هستم. به‌وسیلۀ من بلاها و فتنه‌ها از آشنایان و شیعیانم دفع و برطرف خواهد شد.

*عنه(علیه السلام): یَابنَ المَهزِیارِ! لَولاَ استِغفارُ بَعضِکُم لِبَعض، لَهَلَکَ مَن عَلَیها، إلاّ خَواصَّ الشّیعَهِ الَّتى تَشبَهُ أقوالُهُم أفعالَهُم. (مستدرک ج ۵، ص ۲۴۷، ح ۵۷۹۵)
اگر طلب مغفرت و آمرزش بعضى شماها براى همدیگر نبود، هرکس روى زمین بود هلاک مى‌گردید، مگر آن شیعیان خاصّى که گفتارشان با کردارشان یکى است

*عنه(علیه السلام): سَجدَهُ الشُّکرِ مِن ألْزَمِ السُّنَنِ وَ أوجَبِها.(وسائل الشّیعه: ج ۶، ص ۴۹، ،بحارالأنوار: ج ۵۳، ص ۱۶۱)
سجدۀ شکر پس از هر نماز از لازم‌ترین و ضرورى‌ترین سنّتها است.

*عنه(علیه السلام): إنَّ اللهَ مَعَنا، فَلا فاقَهَ بِنا إلى غَیرِهِ، وَالحَقُّ مَعَنا فَلَن یُوحِشَنا مَن قَعَدَ عَنّا.(بحارالأنوار: ج ۵۳، ص ۱۹۱، إکمال الدّین: ج ۲، ص ۵۱۱)
خدا با ما است، پس نیازى به دیگران نداریم، و حقّ با ما است و هرکه از ما روى گرداند باکى نداریم.

*عنه(علیه السلام): أما تَعلَمُونَ أنَّ الارضَ لا تَخلُو مِن حُجَّه إمّا ظاهِراً وَ إمّا مَغمُوراً.(بحارالأنوار: ج ۵۳، ص ۱۹۱، س ۵، ضمن ح ۱۹)
آگاه باشید که هیچگاه، زمین خالى از حجّت خداوند نخواهد بود، یا به‌طور ظاهر و آشکار و یا به‌طور مخفى و پنهان.

 
*عنه(علیه السلام): أکثِرُواالدُّعاءَ بِتَعجیلِ الفَرَجِ، فَإنَّ ذلِکَ فَرَجَکُم.(بحارالأنوار:ج ۵۳، ص ۱۸۱، س ۲، ضمن ح ۱۰)
براى تعجیل ظهور بسیار دعا کنید که در آن فرج و حلّ مشکلات شما خواهد بود.

*عنه(علیه السلام): أَوَ ما رَأَیتُم کَیفَ جَعَلَ اللّهُ لَکُم مَعاقِلَ تَأوُونَ إِلَیها، وَأَعلاماً تَهتَدُونَ بِها مِن لَدُن آدَمَ(علیه السلام) (الغیبه، شیخ طوسى، ص۲۸۶، ح۲۴۵ ; احتجاج، ج۲، ص۲۷۸)

آیا ندیدید که چگونه خداوند براى شما، ملجأهایى قرار داد که به آنان پناه برید، و عَلَم هایى قرار داد تا با آنان هدایت شوید، از زمان حضرت آدم(علیه السلام) تاکنون؟.

*عنه(علیه السلام): وَ أنـَا أعُـوذُ بِاللّه ِ مِنَ العـَمى بَعدَ الجَـلاء، وَمِنَ الضَّلالَهِ بَعدَ الهُدى وَ مِن مُوبِقاتِ الأعمالِ، وَ مُردیـاتِ الفِـتَنِ فَإنـَّهُ عَـزَّ وَ جَـلَّ یَقُـولُ: الم أحَسِبَ النّاسُ أن یُترَکُوا أن یَقُولُوا آمَنـّا وَهُــم لا یُفتـَنُون. (بحارالانوار ۵۳: ۱۹۰، احتجاج، ج۲،ص۴۹۸)

به خدا پناه مى‌برم از کورى بعد از روشنایى و از گمراهى بعد از هدایت، و از امورى که موجب نابودى اعمال مى‌شود و به او پناه مى‌برم از آزمایشهاى هلاک کننده. زیرا خداوند متعال فرماید: آیا مردم گمان مى‌کنند همین‌که گفتند ایمان آوردیم رها مى‌شوند و مورد آزمایش قرار نمى‌گیرند؟!.

*عنه(علیه السلام): وَالعاقَبَهُ لِجَمِیل صُنع اللهِ سُبحانَهُ تَکُونُ حَمِیدَهُ لَهُم مَا اجتَنَبُوا المَنهیَّ(بحارالانوار ج۵۳، ص۱۷۷)
هنگامی فرجام نیک و زیبای خداوند فراهم می‌آید که مردم از گناهانی که نهی شده‌اند، احتراز نمایند.

*عنه(علیه السلام): لا یَحِلُّ لاِحَد أن یَتَصَرَّفَ فى مالِ غَیرِهِ بِغَیرِ إذنِهِ.(بحارالأنوار: ج ۵۳، ص ۱۸۳، ضمن ح ۱۱)
براى هیچکس جائز نیست که در اموال دیگران تصرّف نماید مگر با اذن و اجازه مالک آن.

*عنه(علیه السلام): مَن کانَت لَهُ إلَى‌اللهِ حاجَهٌ فَلیَغتَسِل لَیلَهَ الجُمُعَهِ بَعدَ نِصفِ اللّیلِ وَ یَأتِ مُصَلاّهُ.(مستدرک الوسائل: ج ۲، ص ۵۱۷، ح ۲۶۰۶)

هر که حاجتى از پیشگاه خداوند متعال دارد بعد از نیمه شب جمعه غسل کند و- جهت مناجات و راز و نیاز با خداوند،- در جایگاه نمازش قرار گیرد.

*عنه(علیه السلام): قُلُوبُنا اَوعِیَهٌ لِمَشیَّهِ اللهِ، فَإذا شاءَ شِئنا.( بحارالأنوار: ج ۵۲، ص ۵۱، س ۴، به نقل ازغیبه نعمانى)
قلوب ما ظرف‌هائى است براى مشیّت و ارادۀ الهى، پس هرگاه او بخواهد ما نیز مى‌خواهیم.

* عنه(علیه السلام): أَبَى اللّهُ عَزَّوَجَلَّ لِلحَقِّ إِلاّ إِتْمامًا وَ لِلْباطِلِ إِلاّ زَهُوقًا، وَ هُوَ شاهِدٌ عَلَىَّ بِما أَذکُرُهُ: (بحارالأنوار ، ج ۵۳ ، ص ۱۹۳)

سنّت تخلف‌ناپذیر خداوند براین است که حق را به فرجام رساند و باطل را نابود کند، و او بر آنچه ذکر نمودم گواه است.

*عنه(علیه السلام): اِنِ استَرشَدتَ أرشِدتَ ، وَ إِن طَلَبتَ وَجَدت

(بحارالأنوار ، ج ۵۱ ، ص ۳۳۹)

اگر خواستار رشد و کمال معنوی باشی هدایت می‌شوی، و اگر طلب‌کنی می‌یابی.

حضرت آیت‌الله جوادی آملی

تدوین: حجت‌الاسلام والمسلمین مصطفی‌پور

مقدمه

انسان دو بعد دارد: بعد مادی که در آن با تمام موجودات مادی مشترک است و بعد غیرمادی که از این جهت از موجودات دیگر متمایز می‌شود.

آدمی با توجه به بعد غیرمادی خود است که می‌تواند به رشد و تعالی دست یابد و اگر از آن غافل شود تا جائی سقوط می‌کند که می‌گوید: « یا لَیتَنی کُنتُ تراباً:^(۱) ای کاش خاک بودم.» از همین رو اندیشمندان در طول تاریخ، انسان را به خودشناسی فراخوانده و به او گفته‌اند: «خود را بشناس». البته خودشناسی تنها یک امر نظری نیست، بلکه مقدمه‌ای برای خودسازی است.

در این گفتار به تبیین خودشناسی و سپس به خودسازی و چگونگی و ضرورت آن پرداخته می‌شود.

در آموزه‌های اسلامی به خودشناسی فوق‌العاده توجه شده است. امیرالمؤمنین علی‌ابن ابیطالب«ع» خودشناسی را سودمندترین معارف دانسته و فرموده‌اند: « مَعْرِفَهِ النَّفْس أنفَعُ المَعارِف»^(۲) و نیز آن را برترین معرفت معرفی فرموده‌اند: « أفضَلُ المَعرِفَهِ مَعرِفَهُ الإنسانِ نَفسَهُ.» و نیز: « مَنْ عَرَفَ نَفسَهُ فَقَدِ انتَهی إلی غایَهِ کُلِّ مَعرِفَهٍ وَعلمٍ:^(۴)هر کس به شناخت خود دست یابد، به والاترین هدف همه معارف و دانش رسیده است.» و در نهایت با خودشناسی است که آدمی را به رستگاری و پیروزی می‌رساند: « نالَ الْفَوْزَ الْأَکْبَرَ مَنْ ظَفِرَ بِمَعْرِفَهِ النَّفْس:^(۵) کسی به معرفت خود دست یابد به پیروزی بزرگ دست یافته است.»

اهمیت خودشناسی

فردی به نام مجاشع بر پیامبر اکرم«ص» وارد شد و از آن حضرت پرسید: «راه معرفت به خدا چیست‌؟» حضرت فرمودند: «خودشناسی.» پرسید: «راه همسویی با خدا و حق چگونه است؟» فرمودند: «مخالفت با نفس و خویشتن.» پرسید: «راه تحصیل رضای حق چیست؟» فرمودند: «خشمگین کردن نفس.» پرسید: «راه رسیدن به حقیقت چیست؟» فرمودند: «هجرت از خویشتن.» پرسید: «راه دستیابی به طاعت حق چیست؟» فرمودند: «نافرمانی از نفس.» پرسید: «راه یاد حق چگونه است؟» فرمودند: «فراموش کردن خویش.» پرسید: «راه تقرب به حق چیست؟» فرمودند: «دوری از نفس.» پرسید: «راه انس به خدا چیست؟» فرمودند: «وحشت از نفس.» پرسید: «چگونه می‌توان این راه را پیمود؟» فرمودند: «با استعانت و یاری جستن از حق در مبارزه با نفس.»^(۶) می‌بینیم که در این روایت، محور همه امور معنوی، نفس و معرفت نفس معرفی شده است.

معنای خودشناسی و انواع آن

با توجه به ضرورت و اهمیت خودشناسی، باید به معنا و انواع آن توجه کرد. خودشناسی گامی عقلی و نظری در جهت شناخت گوهر نفس و ابعاد و اهداف استعدادهای آدمی است. در این فرایند، انسان از خود می‌پرسد: من کیستم؟ از کجا و برای چه آمده‌ام؟ این نوع معرفت نفس، اساس و بنیان تمام معارف دینی است و انسان را به خداشناسی می‌رساند. علی«ع» فرمودند: « مَنْ عَرَفَ نفسَه فقد عَرَفَ ربَّه و مَنْ عَجَزَ عَنْ مَعْرِفَهِ نفسَه فَهُوَ مَنْ مَعرِفه خالقه أعجَز:^(۷) هر که خود را بشناسد پروردگارش را شناخته است و هر که در شناخت خود ناتوان باشد در شناخت خالق و آفریدگار خود ناتوان‌تر است.»

گاهی خودشناسی اخلاقی است، به این معنا که انسان به ارزیابی خود می‌پردازد و از این طریق به استعدادهای فردی و نقاط قوت و ضعف خود پی می‌برد.

در این بحث مراد از معرفت نفس به معنای خودارزیابی و خودشناسی اخلاقی است. علی«ع» فرمودند: «رَحِمَ اللّه‏ُ امرَءً عَرَفَ قَدرَهُ وَ لَم یَتَعَدَّ طَورَهُ :^(۸) رحمت خدا بر آن کس که قدرش را شناخت و از اندازه‌اش تجاوز نکرد.» زیرا باربرداری باید با رعایت ظرفیت و استعدادها و توانایی باشد. در سخنی دیگر فرمود: «مَن جَهِلَ قَدْرَهُ قَبلَ نَفْسَه:^(۹) هر که قدر و اندازه خویش را نداند، خود را نابود کرده است.»

خدای سبحان در قرآن در مورد حسابرسی بزرگ و سرنوشت‌سازی که مورد غفلت مردم است هشدار می‌دهد و می‌فرماید: «اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسَابُهُمْ وَهُمْ فِی غَفْلَهٍ مُعْرِضُونَ:^(۱۰) حساب آنان نزدیک شد، در حالی که آنان در حال غفلت از آن اعراض می‌کنند.»

رسول خدا«ص» فرمودند: « حَاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا وَ زِنُوهَا قَبْلَ أَنْ تُوزَنُوا وَ تَجَهَّزُوا لِلْعَرْضِ الْأَکْبَر(۱۱): خویشتن را محاسبه کنید، پیش از آنکه شما را ارزیابی کنند. نفس خود را اندازه‌گیری کنید پیش از آنکه مورد اندازه‌گیری واقع شوید و برای ارزیابی روز بزرگ (روز قیامت) آماده شوید.»

ارزیابی دائمی  

محاسبه نفس برای انسان مؤمن در هر روز ضروری است. امام کاظم«ع» فرمودند: « لَیسَ مِنّا مَن لَم یُحاسِبْ نَفسَهُ فی کُلِّ یَومٍ فَإنْ عَمِلَ حَسَناً استَزادَ اللهَ و إنْ عَمِلَ سیّئاً اسْتَغفَرَ اللهَ مِنهُ و تابَ اِلَیه:^(۱۲) هر که خود را روزانه محاسبه نکند، از ما نیست. این ارزیابی برای این است که اگر کار نیکی به جا آورده، توفیق افزایش آن را از خدا بخواهد و چنانچه کار زشتی مرتکب شده، مغفرت الهی را درخواست و توبه‌ کند.»

انسان هیچ‌گاه نباید از حساب خود غافل باشد، زیرا همواره در منظر خداست. قرآن به انسان هشدار می‌دهد که خدای سبحان به حرکت لب‌های انسان نظر دارد که مبادا از این راه کسی را بیازاد یا وی را تحقیر کند «وَیْلٌ لِّکُلِّ هُمَزَهٍ لُّمَزَهٍ:^(۱۳) وای بر هر عیبجوی ملامت‌کننده‌.» همچنین از حرکت چشم و چگونگی نگاه و خطورات ذهنی آدمی نیز مراقبت می‌کند: «یَعْلَمُ خَائنَهَ الْأَعْینُ‏ِ وَ مَا تخُْفِی الصُّدُور (غافر، ۱۹) خدا از چشم‌های خیانتکار و آنچه در سینه‌ها پنهان می‌کنید آگاهی دارد.» پس هرگز نباید از محاسبه نفس خود غافل شد. به قول فردوسی:

اگر بار خار است خود کشته‌ای

وگر پرنیان است خود رشته‌ای

آدمی شب و روز کار می‌کند یا مشغول آبیاری درخت تیغ‌دار و پرخار است یا ریستن پارچه‌های پرنیانی و ابریشمی. اولی پس از مرگ رنج می‌برد، زیرا عمری زحمت کشید و درخت خار را آبیاری کرد. بدزبانی، بددهانی، بدقلمی، آزردن مردم همگی خار هستند. گناه و ظلم مانند آبی است که پای درخت پرخار خود می‌ریزیم و هنگامی به حقیقت پی می‌بریم که تمام خارهای این درخت ضد ما به کار گرفته می‌شوند. وقتی انسان را در قبر می‌گذارند،‌ گوئی او را روی بستری پر از تیغ و خار نهاده‌اند، ولی نرم‌رفتاری و احسان به مسلمانان، چون پرنیان بافتن است.

شیوه خودارزیابی

انسان پیوسته باید خود را ارزیابی کند. سئوال این است که چگونه و با چه شیوه‌ای؟ امام حسن عسگری«ع» از قول پدرانشان و از رسول خدا نقل کرده‌اند که پیامبر اکرم«ص» فرمودند: «الْکَیِّسُ الْکَیِّسین مَنْ حاسَبَ نَفسَهُ وَعَمِلَ لِمَا بَعْدَ الْمَوْت. فَقَالَ‌ رَجُلٌ یا امیرالمؤمنین کیف یُحاسِبُ نَفسُه قالَ إذا أصبح ثمّ أمسى رجع إلى نفسه وقال: یا نَفْس، إنّ هذا یومٌ مضى علیکِ لا یعود إلیک أبداً، واللهُ سائلُکِ عنه فیما أفنیتِه، فما الذی عَمِلتِ فیه ؟ أذکرتِ اللهَ أم حَمِدتیه ؟ أقَضَیتِ حقَّ أخٍ مؤمن ؟ أنَفَّستِ عن کُربته ؟ أحَفِظتیه بِظَهر الغَیب فی أهله ووُلدِه ؟ أحَفِظتِیه بعد الموت فی مخلَّفیه ؟ أکفَفتِ عن غِیبه أخٍ مؤمنٍ بفضل جاهِکِ ؟ أأعَنتِ مسلماًَ ؟ ما الذی صنعتِ فیه ؟ فیذکر ما کان منه، فإن ذکر أنّه جرى منه خیرٌ حَمِد اللهَ عزّوجلّ وکبّره على توفیقه، وإذ ذکر معصیه ً أو تقصیراً استغفر الله عزّوجلّ وعزم على ترک مُعاوِدَته^(۱۴) زیرک ترین مردم کسی است که خود را ارزیابی کند، آن حضرت فرمود: هرگاه صبح را به شب رساند به نفس خود رجوع کند و با خود بگوید ای نفس، امروز بر تو سپری شد و هرگز بازنمی‌گردد و خدا از تو در باره این روز خواهد پرسید، چگونه آن را سپری کردی؟ چه عملی در آن انجام دادی؟ آیا به یاد خدا بودی و او را ستایش کردی؟ آیا از مؤمنی رفع نیاز کردی؟ آیا اندوهی از وی زدودی؟ آیا در غیاب او، خانواده و فرزندانش را حفظ کردی؟ آیا وی را پس از مرگش در بازماندگانش نگه داشتی؟ آیا از غیبت برادر مؤمن مانع شدی؟ آیا مسلمانی را یاری کردی؟ ای نفس در این روز چه کردی؟ پس کارهای انجام داده‌اش را به یاد آورد. اگر کار نیکی انجام داده بود، خدا را ستایش کند و بر توفیقی که به وی داده بزرگش بشمارد، و چنانچه گناهی یا کوتاهی از وظیفه را به یاد آورد، از خدا مغفرت بخواهد و بر بازنگشتن به آن عزم جدی داشته باشد.»

معیار خودارزیابی

در خودشناسی، توجه به معیار و میزان ارزیابی مهم است، به این معنا که میزان و الگوی تعالی افراد بشر، انسان کامل یعنی پیامبراکرم«ص» و اهل‌بیت«ع» هستند، ولی هر کسی باید با توجه به استعداد و ظرفیت‌هایش در مقایسه با میزان ارزیابی خویش، (انسان کامل) را بشناسد و براساس آن برنامه‌ریزی کند و با علم و عمل، خود را توسعه دهد.

امیرمؤمنان«ع» در باره این نکته ظریف فرمودند: « کَفی بالْمرءِ کیساً اَنْ یقِفَ علی معایبه و یقْتَصِدُ فی مطالِبِه^(۱۵) : در زیرکی انسان همین بس که با آگاهی بر عیب‌های خویش در رسیدن به اهداف خود، تعادل را رعایت و با توجه به ظرفیت‌ها، متوازن و هماهنگ عمل کند.»

آن حضرت در باره رعایت استعدادها و ظرفیت‌های فردی در مسئولیت‌پذیری فرمودند: «یکی گفت من صد دینار داشتم و ده دینارش را صدقه دادم، دومی گفت من ده دینار داشتم و یک دینار آن را صدقه دادم و سومی گفت: من یک دینار بیشتر نداشتم و یک دهم آن را صدقه دادم، پیامبر خدا فرمود: همه شما سه نفر پاداش یکسان دارید، زیرا هریک شما یکدهم دارایی خود را صدقه داد.»^(۱۶)

آثار خودشناسی

۱. ‌خداشناسی

مهم‌ترین و نخستین اثر خودشناسی، شناخت خدای سبحان است که سبب و ارزش والای معرفت نفس است. پیامبر«ص» و امیرالمؤمنین«ع» در این باره فرمودند: « مَنْ عَرَفَ نفسَه فقد عَرَفَ ربَّه:^(۱۷) کسی که خود را بشناسد پروردگارش را شناخته است.»

انسانی که به خداشناسی دست می‌یابد، از اولیای الهی است. پیامبر اکرم«ص» فرمودند: « مَن عرَف الله و عَظَّمه مَنَع فاه مِنَ الکَلام و بَطْنُهُ مِن الطّعام و عَنّی نفسِه بِالصیام و القیام:^(۱۸) کسی که خدا را شناخت و او را بزرگ شمرد، دهانش را از سخن گفتن و شکمش را از غذا منع می‌کند و نفس خود را با روزه‌داری و انجام عبادات الهی به زحمت می‌اندازد.»

همین خداشناسی و معرفت به عظمت او انسان را تربیت می‌کند و کم‌گفتن و کم‌خوردن، روزه گرفتن و سحرخیزی و شب زنده‌داری را ملکه وجود خود می‌سازد. پس از شنیدن این سخن از رسول خدا، عده‌ای پرسیدند که آیا این ویژگی‌ها از خصوصیات اولیای الهی است؟ حضرت فرمودند: «اِنَّ اولیاءالله سکتوا وَ کان سکوتهم فکرا وَ نَظَرُوا فکان نَظَرُهُمْ عِبَرَهُ وَ نَطَقُوا فکان نُطْقُهُمْ  حکمه وَ مَشَوْا وَ کان مشیهم بین النَّاسِ برکه لَولا الاَجَلُ الذی کَتَبَ اَلله علیهم، لَم تَستَقِرَّ اَرواحَهُم فی أَجْسَادِهِمْ طَرْفَهَ عَیْنٍ شَوْقاً إِلَى الثَّوَابِ و شوقاً الی الثواب:^(۱۹) اولیای الهی کسانی هستند که اگر سکوت کردند سکوت آنها اندیشیدن است و اگر سخن گفتند سخن آنها ذکر و یاد خداست و اگر نگاه کردند، نگاه آنها عبرت گرفتن است و اگر سخن می‌گویند نطق آنها حکمت است و اگر راه می‌روند در بین مردم، روش آن منبع خیر و برکت است و اگر اجلی که خدا برای آنها درنظر گرفته نبود، روح آنها در پیکر آنها قرار نمی‌گرفت، زیرا از عذاب الهی ترسان و به ثواب الهی مشتاقند.»

۲ـ اصلاح انگیزه و رفتار

خودشناسی بیشترین تأثیر را در عملکرد و اصلاح انگیزه و رفتار انسان دارد. امیرالمؤمنین«ع» فرمودند: « مَن لَم یَعرِف نَفسَهُ بَعُدَ عَن سَبیلِ النِّجاهِ  وخَبَطّ فِی الضَلال والجَهالات:^(۲۰) کسی که خود را نشناسد، از راه نجات دور و گرفتار گمراهی و نادانی‌هاست و هر کسی که خود را بشناسد با سرگرم شدن به امور فانی به پستی نمی‌گراید: «مَن عَرَفَ نَفسَه لَم یَهنُها بِالفانیات؛^(۲۱) و با بدترین دشمن که خواسته‌های نفسانی است مبارزه می‌کند: « مَنْ عَرَفَ نفسَه جاهَدُها؛^(۲۲) و با چنین جایگاهی به تعبیر قرآن به مقام خشیت الهی می‌رسد.». «إِنَّمَا یخْشَی اللّه مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَا:^(۲۳) در نتیجه همه کارهای او برای خداست، زیرا عارف کسی است با خودشناسی، نفسش را از اسباب نابودی‌ آزاد کند و آن را پاکیزه نگه دارد و کسی که خود را به این مرحله می‌رساند، هرگز نابود و هلاک نمی‌شود، «ما هَلَک مَنْ عَرَفَ قَدْرَه».^(۲۴)

۳ـ حقیقت‌مداری

انسانی که خود و در پرتو خودشناسی، خدا را شناخت، حق‌محور و حقیقت‌مدار می‌شود. قبله و مدار انسان حق‌محور حق است و به سود و زیان نفس خود نمی‌اندیشد. امام صادق«ع» فرمودند: «اِنَّ مِنَ حَقیقَهِ الایمانِ اَنْ تُؤَثِّرَ الحَقَّ وَ اِنْ ضَرَّکَ، عَلَی الباطِلِ وَ اِنْ نَفَعَکَ وَ اَنْ لا یَجوزَ مَنْطِقُکَ عِلْمَک:^(۲۵) از نشانه‌ها و آثار ایمان حقیقی آن است که حق را گرچه در ظاهر به زبان شما باشد بپذیرید و باطل را هر چند به سودتان باشد نپذیرید.» البته هیچ حقی زیان‌آور و هیچ باطلی سودمند نیست، زیرا باطل با نظام آفرینش و هدف خلقت انسان هماهنگ نیست، بنابراین، امکان سوددهی باطل وجود ندارد. پس مقصود از سود و زیان در این حدیث، نفع و ضرر مادی و ظاهری است که هر کسی به تشخیص خود آن را سود و زیان می‌داند.»

نشانه‌های حق‌مداری

الف) مهار خشم

انسان حق‌مدار در شرایط سه‌گانه خوشی، خشم و قدرت از پذیرش حق و عمل به آن فاصله نمی‌گیرد. رسول خدا«ص» فرمودند: « ثَلاثُ خِصالٍ مَن کُنَّ فیهِ فَقَدِ استَـکمَلَ خِصالَ الایمانِ: اَلَّذى إذا رَضىَ لَم یُدخِلهُ رِضاهُ فى باطِلٍ مَنْ إِذَا غَضِبَ لَمْ یُخْرِجْهُ غَضَبُهُ عَنِ الْحَقِّ وَإِذَا رَضِیَ لَمْ یُخْرِجْهُ رِضَاهُ إِلَى الْبَاطِلِ و اِذا قَدَرَ لَم یَتَعاطَ ما لَیسَ لَه: ^(۲۶) سه ویژگی در هر کسی باشد ایمانش کامل است. در هنگام خوشی باطل‌گرا نباشد و به وقت خشم از حق‌مداری خارج نشود و در زمان قدرت به آنچه مالی نیست دست‌درازی نکند.»

ب) انصاف با مردم

یکی از نشانه‌های رفتار حق‌مدارانه انصاف است. پیامبراکرم«ص» فرمودند: « مَن واسَی الفقیرَ مِن مالِه و اَنصفَ الناسَ مِن نفسهِ فذلکَ المُؤمنُ حقّا:^(۲۷)  مؤمن حقیقی کسی است که با داراییش نسبت به فقیر مواسات کند و در رفتار با مردم انصاف داشته باشد.»

امام صادق«ع» فرمودند: «از مهم‌ترین چیزهائی که خداوند بر خلقش فرض کرده است انصاف داشتن با مردم است.»^(۲۸) این خواسته را خدا با آدم ابوالبشر«ع» چنین در میان گذاشت: «در رفتار با مردم همان چیزی را بخواه که برای خود می‌خواهی و هر چیزی را برای خود نمی‌طلبی برای آنان نخواه.»^(۲۹) یعنی در واقع خود را جای دیگران قرار بده و برای دیگران همان را بخواه که برای خودت می‌خواهی.

ج) نصیحت‌پذیری

نصیحت‌پذیری نیز از نشانه‌های حق‌مداری است. خردمندان حقیقت‌مدار نصیحت‌پذیرند. اگر نصیحت‌پذیری برای کسی دشوار باشد و به ذائقه او تلخ آید، نشانه بیماری است. حضرت علی«ع» فرمودند: «مَن ذَکَر التوّفیقِ اَلأَخذُ بِالنّصیحه: ^(۳۰) نصیحت‌پذیری از نشانه‌های موفقیت و برتری آدمی است.» و نیز: «مِن عَلاماتِ الِادبار سُوءِ الظّنّ بالنَّصیح: ^(۳۱) پشت کردن به حقیقت و بدگمانی به نصیحت دیگران از نشانه‌های انحطاط است.»

خردمندان حقیقت‌مدار نه تنها از نصیحت دیگران روی برنمی‌تابند، بلکه از آن با روی خوش استقبال می‌کنند. امام صادق«ع» فرمودند: « أَحَبُّ إِخْوَانِی إِلَیَّ مَنْ أَهْدَی إِلَیَّ عُیُوبِی:^(۳۲) محبوب‌ترین برادرانم کسی است که عیب‌هایم را به من هدیه دهد.»

د) تفقه و دین‌مداری

یکی از نشانه‌های حق‌مداری تفقه و دین‌مداری است. انسان دین‌مدار همه کارهایش را به گونه‌ای تنظیم می‌کند که پسند معبود و براساس دین الهی باشد. امام سجاد«ع» فرمودند: «الِعِبادَه اِلا بالتَفَقُّه؛^(۳۳) هیچ عبادتی جز با تفقه و دانایی و هماهنگی با شریعت تحقق پیدا نمی‌کند.»

با توجه به آثار گوناگون خودشناسی بر انسان لازم است به آن توجه کند و با ارزیابی خود به خودشناسی واقعی دست یابد. انسان باید برای رسیدن به خودشناسی از اموری چون پندارگرایی و غفلت و حب دنیا و تقلید کورکورانه و بی‌نظمی در امور و سستی در عمل بپرهیزد، به سوی خودسازی گام بردارد و با رعایت حدود الهی و دعا و حاجت و خضوع و خشوع در عبادات و امید و ایستادگی تقرب الهی نائل شود و با تقرب الهی هویت واقعی خود را بازیابد.

پی‌نوشت‌ها

۱ـ نبأ، ۴۰.

۲ـ غررالحکم، ص ۷۱۲.

۳ـ همان، ۱۸۹.

۴ـ همان، ۶۵۰.

۵ـ همان، ۷۲۰.

۶ـ مستدرک الوسایل، ج ۱۲، ص ۳۸.

۷ـ شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی‌الحدید، ج۲۰، ص ۲۹۲.

۸ـ غررالحکم، ص ۳۷۳.

۹ـ شرح ابن‌الحدید، ج ۱۶، ص ۱۱۸.

۱۰ـ انبیاء، ۱.

۱۱ـ وسایل الشیعه، ج ۱۶، ۹۹.

۱۲ـ کافی، ج ۲، ص ۴۵۳.

۱۳ـ همزه، ۱.

۱۴ـ وسایل‌الشیعه، ج ۱۶، ص ۹۸.

۱۵ـ غررالحکم، ص ۵۲۳.

۱۶ـ کنزالعمال، ج ۶، ص ۵۷۲.

۱۷ـ غررالحکم، ص ۵۸۸.

۱۸ـ امالی صدوقی، مجلس ۵۰، ص ۲۶۹.

۱۹ـ همان.

۲۰ـ غررالحکم، ص ۶۵۶.

۲۱ـ همان، ۶۲۷.

۲۲ـ همان، ۵۸۳.

۲۳ـ فاطر، ۲۸.

۲۴ـ همان، ۶۸۴.

۲۵ـ المحاسن، ج ۱، ص ۲۰۵.

۲۶ـ امالی شیخ طوسی، ص ۶۰۳.

۲۷ـ الکافی، ج ۲، ص ۱۴۷.

۲۸ـ همان، ص ۱۴۵.

۲۹ـ همان، ص ۱۲۶.

۳۰ـ‌ غررالحکم، ص ۶۷۴.

۳۱ـ همان، ۸۲۳.

۳۲ـ کافی، ج ۲، ص ۶۳۹.

۳۳ـ کافی، ج ۸، ص ۲۳۴.

سوتیترها:

۱٫

آدمی با توجه به بعد غیرمادی خود است که می‌تواند به رشد و تعالی دست یابد و اگر از آن غافل شود تا آنجا سقوط می‌کند که می‌گوید: « یا لَیتَنی کُنتُ تراباً:(۱) ای کاش خاک بودم.» از همین رو اندیشمندان در طول تاریخ، انسان را به خودشناسی فراخوانده و به او گفته‌اند: «خود را بشناس». البته خودشناسی تنها یک امر نظری نیست، بلکه مقدمه‌ای برای خودسازی است.

۲٫

مهم‌ترین و نخستین اثر خودشناسی، شناخت خدای سبحان و سبب و ارزش والای معرفت نفس است. پیامبر«ص» و امیرالمؤمنین«ع» در این باره فرمودند: « مَنْ عَرَفَ نفسَه فقد عَرَفَ ربَّه:(۱۷) کسی که خود را بشناسد پروردگارش را شناخته است.»

حضرت آیت‌الله حسن‌زاده آملی

آقای عزیز! برادر من!

نفرما دنیا بیقوله است.

نفرما اینجا گوشه است. نفرما اینجا تنهایم.

نفرما شب است.

همیشه تویی و تو. هیچ ‌کسی به دیگری خیانت نکرده، مگر اینکه اول بار با خودش خیانت کرده.

حرف قرآن‌مان، فرمایش خدا و پیغمبرمان این است که اعمال شما، نیّات شما و حالات شما می‌شود خود شما : « اِنَّهُ عَمَلٌ غَیرُ صَالِح»(۱)

افکار این جوان می‌شود خود این جوان. حرکات این شخص می‌شود خود این شخص.

نیات او می‌شود خود او. بیقوله است؟ تو که تویی. تو را که نمی‌شود از تو گرفت. گوشه است و شب است؟ کسی نیست و تنها هستم؟ مگر می‌خواهی این کارها را چه کسی انجام بدهد؟ اولین بار که در خودت پیاده می‌شود. تو که تویی. هیچ‌ وقت که تو را از تو نمی‌گیرند.

ذیل همین آیه چه شیرین فرمود: « لَو أَنَّ بَینَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا»(۲) این (لو) به قول حضرات ادبای عرب، از ادات شرط است، جایی که امری نشدنی است، لو می‌آورند. یعنی توقع بی‌جایی دارد و امری نشدنی را طلب می‌کند. چرا نمی‌شود؟

می‌پرسیم مگر می‌شود تو را از تو گرفت؟ مگر می‌شود مرا از من بگیرید؟ نه. می‌شود کلاهم را  بردارند، اما سرم را از من بگیرند یعنی چه؟ می‌شود قبا را از تنم به در بیاورند، اما مرا از من بگیرند یعنی چه؟ می‌شود مرا از این خانه به در ببرند، اما مرا از من بگیرند یعنی چه؟

آقای عزیز! تو می‌توانی از خودت فرار کنی؟  نمی‌شود. من می‌توانم از دیگری فرار کنم، اما چگونه خودم از خودم فرار کنم، هر جا که باشم منم. پس نمی‌شود از خود فرار کرد. آنچه که پنجاه، شصت سال، کمتر، بیشتر، انجام دادم، نیت داشتم، شب، روز، گاه و بی‌گاه، با این، بی‌آن، تنها، هر چه، آن شدم، شدند من. می‌شود مرا از من گرفت؟ می‌شود تو را از تو گرفت؟ دلش می‌خواهد «لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا» که اینها از او فاصله بگیرند، اما نمی‌شود.

این طور درنظر بگیرید که یک کسی به بیماری مالیخولیا مبتلاست. بیچاره می‌بیند که اشخاصی از گوشه و کنار به او حمله می‌کنند. دست یکی دشنه است و دست یکی تازیانه. دست یکی سنگ است و دست یک پاره کلوخ و اینها از هر طرف به او حمله می‌کنند. ای بسا می‌بیند که حیوانات درنده دارند می‌آیند. خیال می‌کند که همه اینها بیرون از خود اوست. فریاد می‌کشد که در را ببندید و نگذارید اینها بیایند، در را چرا ببندیم؟ اطرافیانش سر بلند می‌کنند و می‌گویند ما کسی را نمی‌بینیم. چه می‌گوئی. دارند مرا می‌برند و می‌زنند و می‌کُشند و می‌خورند و این حرف‌ها یعنی چه؟ در را ببندیم یعنی چه؟ کسی نمی‌آید. اما او فریاد می‌کشد که دارند مرا می‌خورند، می‌سوزانند، می‌کشند، تهدیدم می‌کنند، فریاد و فغان می‌کنند. بالاخره خسته می‌شود. بلند می‌شود. می‌خواهد از چنگ آنها فرار کند. از خانه بیرون می‌دود. این سو و آن سو تا خود را پنهان کند. می‌بیند که همه آنها زودتر از او آمده‌اند و این بی‌خبر است که اینها همه خودش بود و بیرون از خودش نبود. می‌گفت در را ببندید که اینها نیایند. بیچاره به خیالش که از آنها فرار کرده است. باید به او گفت مرد حسابی! آدم غافل! تو داری از خودت فرار می‌کنی؟ تو که از اینجا برخاستی، فرار کردی و رفتی، دیدی که همه با تو هستند؟

قرآن کریم می‌فرماید، انبیا و اولیا فرمودند، عقل و برهان می‌فرمایند که آنچه  انجام دادی: «یَومَ تَجِدُ کُلُ نَفسٍ مَّا عَمِلَت مِن خَیْرٍ مُّحضَرًا وَمَا عَمِلَت مِن سُوَء»(۳) است. هر چه انجام دادی، همه در تو رسوخ کرد و در تو نقش بست و رنگ ثابتت شد. همه شد تو، همان طور که قرآن مجید فرمود: عمل غیرصالح شد، این پسر، آن رفتارش شده. این شخص می‌خواهد از اینها فرار کند. باید به او گفت مگر می‌توانی خودت از دست خودت فرار کنی؟ می‌شود که تو را از تو گرفت؟ این آقا آرزو می‌کند که او را از او بگیرند. آرزو می‌کند که خودش از خودش فرار کند. این نشدنی است.

معاشرت با مردم آلوده، با محیط کثیف، پسر نوح او را از چنان پدری، از پیغمبر اولوالعزمی جدا کرد.

فرزندانتان را تحت نظر داشته باشید. شب‌ و روزهایشان را بپایید. به این نهال‌هایتان رحم کنید. میکروب‌ها و کرم‌ها زیادند. عوارض و حوادث گوناگون بسیارند.

باید مواظب اجتماع بود. عیسی به دین خود، موسی به دین خود، او را در گور خودش می‌گذارند و مرا در گور خودم مبادا!

این حرف‌ها دیدن و مسامحه کردن و مواظبت نکردن است. از آن بدتر اینکه مبادا که شمای پدر، نتوانی به خانه خودت قدم بگذاری! مبادا کار به جایی بکشد که یک عمر، یک قرن، چندین پشت، گذشته و آینده نتوانند از یک فعل بد آدم، از یک رفتار ناشایسته انسان رهائی یابند و در اجتماع زندگی کنند و آواره شوند.

مکن کاری که بر پا سنگت آیو

جهان با این بزرگی تنگت آیو(۴)

در مقابل بشنوید از یک جوان عاقل، از یک مرد بیدار. خوشا به حال آن کسی که عقل دارد و بیدار است، الهی آنکه را عقل دادی چه ندادی و آنکه عقل ندارد چه دارد؟

در حدیث است که آمدند خدمت رسول‌الله«ص» و از یک فرد مقدس ناپخته، خام، بی‌توجه، راه گم‌ کرده که نمی‌داند کجایی است، صحبت به میان آوردند که بله آقا! یا رسول‌الله، ما در محل خودمان آقایی داریم، شخصی داریم، مقدسی داریم که این طوری است. دائماً نماز و قرآن و روزه می‌گیردو بنا کردند از کثرت عبادتش گفتن. پیغمبر اکرم«ص» فرمود این طور که شما می‌گویید، این فرد مگر بشر نیست؟ انسان نیست؟ اجوف است؟ بشر غذا می‌خواهد، بشر خانه و زندگی می‌خواهد. او که  این چه جوری زندگی می‌کند و این قدر عبادت می‌کند، نانش را از کجا تحصیل می‌کند؟ عرض کردند یا رسول‌الله! ما زندگی‌اش را اداره می‌کنیم. رسول‌الله فرمود همه شما بهتر از او هستید. مقدس عاقل باش. نمازگزار عاقل باش. چه کسی گفت برو گوشه مسجد معتکف و وزر و وبال اجتماع شو؟‌

جناب ابن بابویه در کتاب شریف امالی‌ مینویسد که عثمان بن مضعون پسری داشت که از این نشئه رخت بربست. با اینکه از صحابه پیغمبر است، اما معصوم که نیست، لذا اشتباه می‌کند. رسول‌الله امروز، امشب، فردا، پس‌فردا، او را در مسجد و در نماز نمی‌بیند. چطور ایشان تن درنمی‌دهند به اجتماع؟ چرا در مجلس نیست؟ چرا به نماز نمی‌آید؟ عرض کردند یا رسول‌الله! عثمان بن مضعون بعد از پیشامد عهد کرده در گوشه مسجدی معتکف و مشغول شود و ترک دنیا کند. حضرت فرمان داد او را حاضر کنند.

حدس عده‌ای از ارباب تاریخ این است که حضرت علی«ع» بیم داشت که مبادا دشمنان بیایند و نبش قبر و به بدن نازنینش جسارت کنند. فرمود شبانه بدنم را به خاک بسپارید و قبر مرا پوشیده بدارید. کسی نداند تربت من کجاست. امام حسن و امام حسین»ع» در دل شب به غسل و تکفین و تدفین بدن امیرالمؤمنین«ع» پرداختند. تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل که اوضاع تاریخی و سیاسی و اجتماعی عصر او چگونه باید بوده باشد. شبانه امیرالمؤمنین را به خاک سپردند. مردم شب را به روز آوردند و شنیدند علی«ع» را شبانه دفن کرده‌اند. امام حسن مجتبی به مسجد جامع کوفه تشریف‌فرما شد. مردم جمع شدند. آقا به منبر تشریف‌فرما شد و فرمود مردم! مسلمانان! دیشب کسی از این نشئه رخت بربست که عیسی پیامبر«ع» در این شب عروج کرد. کسی در این شب رخت بربست که وصی عیسی«ع» در این شب ارتحال کرد. کسی در این شب رخت بربست که در تمام غزوات اسلامی پیشاپیش لشکر بود. میکائیل در طرفی سویی، جبرائیل در طرف دیگر و آن رأیت بزرگ در دست او بود. دیشب کسی از این عالم، از این نشئه ارتحال فرمود که پیشنیان بر او سبقت نگرفتند جز به فضل نبوت و دیگر مادر روزگار چون علی در دامان خود نخواهد پرورید و دیگر هیهات هیهات که کسی همسنگ علی شود. دیشب کسی از دنیا رخت بربست که سلطان عوامل ملک و ملکوت بود، اما سرمایه مالی‌ این سلطان هفتصد درهم پول نقره بود. بفرمایید هفتصد قِران، هفتصد تومان، این پادشاه عوامل ملک و ملکوت آن که هزار بنده را خرید و آزاد کرد و می‌گفت بندگان خدا باید آزاد باشند و همواره سفارش می‌فرمود، آزاد و احرار باشید.

وقف‌نامه‌اش را ببینید. وقف‌نامه در نهج‌البلاغه هست و بعضی‌ها را مرحوم مجلسی در بحار آورده است. به مکه که مشرف می‌شوید، بپرسید ده ینبوع از موقوفات علی«ع» هنوز هم برقرار است و در دست اولاد و دودمان او. یک ینبوع شش دانگ است که آن را وقف فقرای مسلمین می‌کند. باغ است و نخل‌ها. چه بسیار وقف. وقف از سوی آن کسی که در بخشش و دستگیری در ایثار سوره « هَل اَتی» در وصفش نازل شد.

گرفته این جهان وصف ثنانش

گذشته ز آن جهان وصف سه نانش(۵)

سخن امام حسن مجتبی وقتی بدینجا رسید گریه بر خود آن بزرگوار مستولی گردید و مسجد یکپارچه ضجه و ناله شد. ما هم به پیشگاه امام‌زمانمان عرضه می‌داریم که آقاجان!  ما هم مصیبت دیده‌ایم. امیرالمومنین«ع» پدر روحانی ما بود و افتخار داریم که به آن بزرگوار انتساب داریم. زبان حال ما این است که آن شمشیری که فرق او را شکافت، بر دل ما نشست.

در این عصر و این حال و این آشفتگی‌ها از کلام علی و از کمال علی  و از کتاب علی و از گفتار علی فاصله گرفته‌ایم. آقاجان! یا امام حسن مجتبی! یتیم ماییم نه شما. این فرمایش و این حرف بلند هم از من نیست و باز هم از آن بزرگوار است:

مطلق این آوازها از شه بود(۶)

امیرالمؤمنین«ع» فرمود یتیم آن کس نیست که پدرش از سرش بگذشت و برفت، یتیم، یتیم علم و ادب است. کسی که کمال ندارد و معرفت و تقوا تحصیل نکرده، او یتیم است. اینکه عرض کردم ما یتیم هستیم، صورت گستاخی به دیگران نباشد. اجتماع ما را که بنگرید تصدیق می‌فرمایید که بنده در این گفتارم به خطا نرفته‌ام. مردم واقعاً یتیم و فلک‌زده‌ و بیچاره‌اند. به قهقرا می‌روند. فساد است از شش جهت ما را گرفته است.

‌افسوس که این مزرعه را آب گرفته

دهقان مصیبت‌زده را خواب گرفته(۷)

الغرض گفتیم که معاشرت سخت مؤثر است.

سنگ از سنگ و  خاک از خاک رنگ می‌گیرد و متأثر می‌شود. شاخه‌ای از درختی به درختی پیوند داده می‌شود، بر اثر این پیوند و الفت‌، از یکدیگر رنگ و خو می‌گیرند.

جوانان عزیز! در شرع مقدس ما راجع به معاشرت، مجالست، مواظب و مراقبت از خود بسیار آمده است. اینکه او با چه کسی همدست ‌شود، بسیار سفارش شده است، به‌طوری که در کمتر موضوعی این قدر سفارش شده است. التفات بفرمایید. محیط، رفقا، پدر و مادر، ملّای اجتماعی، آموزگار سر کلاس، زعیم یک قبیله مؤثرند. حتی دایه مؤثر است.

رسول‌الله فرمود فرزندان خود را که می‌خواهید به دایه بدهید، در خوی آن دایه و در آداب و رسوم او دقت کنید که اخلاق او از مجرای شیر در فرزند شما اثر می‌گذارد.

ببینید فرزندانتان را به دست چه کسی می‌دهید. علم برای جان حکم همان شیر را دارد و معلم حکم دایه را. ببین شیر را از چه معلمی می‌گیری. معلم آلوده و شیر مسموم نباشد.

ببینید فرزندانتان را به دست چه کسانی می‌سپارید.از آن دایه‌ای که شیر می‌دهد برای پروراندن و تربیت کردن جسم کودک تا آن کسی که می‌خواهد به فرزندان شما کمال یاد بدهد.

این امیرالمؤمنین«ع» به امام حسن مجتبی«ع» فرمود فرزندم! ملک دل جوان خالی و بی‌نقش است تخمی که در او کاشته شد، حرفی که به او القا شد، نهالی که در او غرس شد، چون مانع ندارد و مزاحمت ندارد، ریشه می‌دواند و سخت در او رسوخ می‌کند، رنگ ثابت برای او می‌شود.

ببینید فرزندانتان را که به دست چه کسانی می‌سپارید. حتی بزرگان ما فرمودند اسم که برای فرزندان می‌گذارید اسمی نباشد که وقتی بزرگ شد خجالت بکشد و دیگر اینکه مبادا در تعلیم و تربیت‌، به مدرسه بردن، با فرهنگ آشنا کردن فرزند دریغ کنید.

مرحوم فرهاد میرزا، در کتاب شریف زنبیلش، می‌نویسد که ابوقبیس کلالی که یکی از افراد سرشناس عرب بود از پیشینیان، در نامگذاری فرزندان و غلامانش، فکر می‌کرد که اسم اثر دارد،‌ لذا نام یکی از فرزندانش را گذاشت کلب، یکی را ذبح، یکی را اسد. بچه‌ها را صدا می‌زد پلنگ و شیر و غلامان و زیردستانش را به اسم‌هایی که دلالت بر خمود بودن و خاموش بودن داشتند.

پرسیدند این چه کاری است که می‌کنی؟ گفت چون من غلامانم را برای خودم می‌خواهم، می‌خواهم نام‌هایی داشته باشند که همین ‌جور که به اینها می‌گویم بره و میش، اینها بره و میش بشوند. این اسم به‌تدریج بر آنها اثر می‌گذارد. اما فرزندانم را برای روزی می‌خواهم که با دشمنانم بجنگند. این پندار این مرد است و من نمی‌گویم که شرع این کار را امضا فرموده است. شرع فرمود برای فرزندانتان اسمی بگذارید که بزرگ که شدند از نامشان خجالت نکشند.

این قضیه را عرض کردم که بگویم که حتی نامگذاری در فرزندان اثر می‌گذارد، چه رسد به معاشرت، کسب و کار، شب‌نشینی‌ها، همدستی‌ها و هزاران رنگی که در اجتماع می‌گیریم. به فکر خود باشید. هیچ‌کسی با شما عناد و دشمنی ندارد.

اگر این خاک و این مکان پاک و در و دیوار این مسجدی که در آن نشسته‌ایم، الان به زبان بیایند خواهند گفت که:

این همان چشمه خورشید جهان‌افروز است

که همی تاخت بر آرامگه عود و ثمود(۸)

در آتیه نزدیکی نه بنده هستم و نه جنابعالی مخاطب من. هیچ هدفی نداریم ان‌شاءالله تعالی جز خدا و خیر شما. حقیقت این عالم، مقام صدیقین و انبیاست. آدم که نمی‌تواند اینجا را سنگر اغراض شخصی خود کند. هیچ طایفه‌ای از این طایفه به شما مهربان‌تر نیستند. از پدر و مادر شما به شما مهربان‌ترند.   عرض کردم که معاشرت‌ها و همنشینی‌ها اثر دارند. انسان زود رنگ می‌گیرد. یک حیوان اهلی مدتی با وحشی به سر ببرد، وحشی می‌شود. یک حیوان وحشی مدتی با اهلی زندگی ‌کند، به‌تدریج رام می‌شود. اینها همه مؤثرند در حال آدم.

امیرالمؤمنین«ع» به فرزندانش وصیت می‌فرماید که نخستین سخن آنکه پرهیزگار باشید و خدا، خدا، خدا: « هُوَ الأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِکُلِّ شَیءٍ عَلِیم»(۹) خدا، خدا : «وَ لَم یَکُن لَهُ کُفُواً أَحَدٌ ». هیچ چیز همسنگ او نمی‌شود.

همه هر چه هستند از آن کمترند

که با هستی‌اش نام هستی برند(۱۰)

برای شرح مبسوط به اوایل تفسیر شریف مجمع‌البیان رجوع بفرمایید.

یکی از دانشمندی می‌پرسد: «آقا! تقوا را برای ما معنی کن.»

فرمود: «هرگز با پای برهنه در بیابان خارناک رفته‌ای؟» گفت: »آری.» گفت: «چه جور راه می‌رفتی؟» گفت: «پیداست. چشمم را باز و پیش بایم را نگاه می‌کردم.»

اول اندیشه،‌ وانگهی گفتار (۱۱)

«اول نگاه کردن، سپس پا برداشتن. پاورچین پاورچین و با احتیاط راه می‌رفتم.» گفت: «این یعنی تقوا. اگر در معاشرتت، اگر در کسب و کارت، امور دین و دنیایت، زندگی‌ات این طور شدی، بااحتیاط قدم برداشتی، به جنابعالی می‌گویند اهل تقوا، متقی.»

خارهاست، چاله‌هاست، رهزن‌هاست، بیقوله‌هاست، طرّه‌هاست، مبادا بیفتی: « أُوصِیکُمَا بِتَقْوَى اللَّه». امیرالمومنین«ع»فرمود که این نخستین حرف من است. و دیگر آنکه: «وَ اِن لا تَبغیَ الّدُنیا»: مبادا دنیا گول‌تان بزند و به دنبال حرام بروید. دنیا نخواهیم؟چطور نخواهیم؟ خدا که ما را اجوف خلق کرد. ما نان می‌خواهیم. خانه و زندگی می‌خواهیم. لباس می‌خواهیم، کسب و کار می‌خواهیم. چطور دنبال دنیا نرویم؟ مگر اینها دنیاست؟ خیر، اینها آخرت است. اینها عبادت است. شما که سر مزرعه‌ات داری نشا می‌کنی، عبادت است. شما که در مغازه‌‌ات داد و ستد می‌کنی، عبادت است. داری می‌روی به مدرسه عبادت است، حرف استاد را گوش می‌کنی عبادت است. داری نهال غرس می‌کنی، عبادت است. داری درخت آبیاری می‌کنی، دنیا نیست. پس دنیا چیست که شما این همه می‌گویید دنیا، دنیا؟

چیست دنیا، از خدا غافل شدن

نی لباس و نقره و فرزند و زن(۱۲)

پی‌نوشت:

۱٫هود/۴۶

۲٫آل‌عمران/۳۰

3. همان

۴٫باباطاهر همدانی

۵٫عطار نیشابوری

۶٫مولانا

۷٫ادیب الممالک فراهانی

۸٫هوشنگ ابتهاج

۹٫حدید/۲۵

۱۰٫سعدی

۱۱٫همان

۱۲٫مولانا

سوتیترها:

۱٫

معاشرت با مردم آلوده، با محیط کثیف، پسر نوح او را از چنان پدری، از پیغمبر اولوالعزمی جدا کرد. فرزندانتان را تحت نظر داشته باشید. شب‌ و روزهایشان را بپایید. به این نهال‌هایتان رحم کنید. میکروب‌ها و کرم‌ها زیادند. عوارض و حوادث گوناگون بسیارند.

۲٫

حتی نامگذاری در فرزندان اثر می‌گذارد، چه رسد به معاشرت، کسب و کار، شب‌نشینی‌ها، همدستی‌ها و هزاران رنگی که در اجتماع می‌گیریم. به فکر خود باشید. هیچ‌کسی با شما عناد و دشمنی ندارد.

آیت‌الله مجتبی تهرانی(ره)

بررسی ماهیت دعوت انبیا

سرآمد قوای نفسانی، شهوت، غضب و وهم است و اینها باید مؤدب شوند. یعنی انسان باید در رفتار خود از مرزهای تعیین‌شده از ناحیه خداوند، محافظت و مراقبت نماید و به سوی افراط و تفریط نرود تا نفسش تأدیب شود. این نوع از ادب، اهمّ و اعظم مباحث مربوط به ادب الهی است و روی آن زیاد تأکید شده است. شاید بتوان گفت که سرلوحه دعوت جمیع انبیا و مقصد بعثت تمام پیامبران نیز، ادب نفوس بشر بوده است.

دعوت انبیا تنها جنبه‌ اخروی داشته است

گاهی شنیده می‌شود که برخی می‌گویند دعوت انبیا هم جنبه دنیوی، هم جنبه‌ اخروی. یعنی انبیا آمده‌اند تا بشر را به دنیا و آخرت دعوت کنند. برخی این مطلب را جزو کمالات دین اسلام به حساب می‌آورند و می‌گویند اسلام دینی است که انسان را هم به دنیا دعوت می‌کند، هم به آخرت. این حرف کاملاً غلط است.

به تعبیر استاد ما منظور این نیست که شارع مقدس اصلاً به مادیات دعوت نکرده است؛ بلکه انسان را به نکاح که یک امر جنسی است، بسیار سفارش کرده است،^(۱) اما هیچ‌ کدام دعوت به نفسانیات نیست؛ بلکه دعوت به تحدید و مرزدهی خواسته‌های نفسانی است. آیا توصیه‌ مکرر اسلام به نکاح به معنای دعوت به دنیا یا شهوترانی است؟ روح  معارف شرع ما تحدید امیال درونی ماست. این معارف می‌خواهند اطلاق دعوت نفس به دنیا را محدود و برای هواهای نفسانی مرز تعیین کنند.

پس انبیا هیچ‌ گاه انسان را به مادیات دعوت نکرده‌اند، بلکه تمام تلاششان این بوده که با تأدیب نفس ابنای بشر، آنها را به سوی معنویات حرکت داده و استعدادهای الهی آنان را شکوفا سازند. این هم که خدای متعال در قرآن می‌فرماید: « لاَ تَأکُلُواْ أَموَالَکُم بَینَکُم بِالبَاطِلِ إِلاَّ أَن تَکُونَ تِجَارَهً عَن تَرَاضٍ مِّنکُمْ^(۲): اموال یکدیگر را به سبب حرام نخورید، مگر اینکه به صورت تجارت و با رضایت خاطر شما باشد» نیز دعوت به دنیا نیست، بلکه تحدید امیال نفسانی است.

حرام یعنی دزدی، قمار، ربا و.. این امور راه‌های باطل کسب درآمد هستند و خداوند در جمله ‌اول، نسبت به کسب مال، مرز مشخص می‌کند، اما بعد می‌فرماید: برو تجارت کن؛ یعنی از این طریق و در این قالب به نیازهای مادی خود پاسخ بده.

بنابراین، شارع مقدس مسئله کسب مال را به طورکلی زیر سئوال نمی‌برد، بلکه آن را محدود می‌کند؛ شهوت و غضب و وهم را نمی‌کوبد، بلکه با نظام اتمّ این قوا و بی‌حساب و کتاب بودن‌ آنها مخالف است. انبیاء دعوت گسترده هواهای نفسانی را در امور مربوط به شهوت، غضب و وهم محدود می‌کنند.

کشیدن ترمز نفس، روش انبیاست

حضرت علی«ع» فرمودند: «النفس مجبوله علی سوءالأدب و العبد مأمور بملازمه حسن الأدب» : (۳) لازم نیست کسی تو را به دنیا دعوت کند، چون نفس، خودش تو را به سوی امور دنیوی می‌کشاند، بلکه تو باید به دهان آن مهار شرع بزنی.» چقدر کلام علی«ع» زیباست. بحث، بحث مهار است، نه دعوت. بحث ترمز کردن است، نه حرکت دادن.

حضرت در جای دیگری فرمودند: «ضبط النفس عند الرغب و الرهب من أفضل الأدب»^(۴) : نگاه داشتن نفس هنگام خواهش و ترس، از افزون‌ترین ادب‌هاست. یعنی در جایی که نفس خواسته‌ای دارد، آن را مهار کن.

پس انبیا نمی‌خواهند ما را به دنیا دعوت کنند، بلکه هوای نفس ما خودش این کار را انجام می‌دهد و دیگر احتیاجی به دعوت انبیا و نزول قرآن در این باره نیست. انبیا آمدند تا جلوی زیاده‌روی‌های ما را در امور نفسانی بگیرند و ما را در این زمینه ادب کنند، لذا اگر انسان به سرلوحه مأموریت انبیا نگاه کند، در خواهد یافت که آنها یک دعوت و یک مقصد بیشتر نداشتند، آن هم دعوت به آخرت و رسیدن به لقاءالله است.

تلاش انبیا برای زنده کردن حس احتیاج به معنویات

نکته دیگر این است که «حس احتیاج به دنیا» در انسان فراوان وجود دارد و اصلاً احتیاجی نیست که این حس در درون ما زنده و دعوتی از سوی پیامبران در این باره صادر شود؛ چون انسان تا زمانی که در دنیا و دامن طبیعت زندگی می‌کند، تمام ابعاد این حس، در درون او زنده است.

تنها این حس در انسان وجود ندارد، بلکه ابعاد گوناگون دیگری نیز در او هستند که جنبه مادی ندارند و باید شکوفا شوند. «حس احتیاج به معنویات» در بُعد روحی ما وجود دارد که نیازمند توجه و تقویت است. یعنی همان گونه که خداوند متناسب با پیکره مادی انسان حواسی را قرار داده تا به سوی احتیاجات مادی‌ حرکت کند، متناسب با بُعد روحی او نیز حسی قرار داده که او را به سوی ملکوت حرکت می‌دهد.

اگر نفس مؤدب به آداب الهی نباشد، حس احتیاج به آخرت و زندگی جاودانه در او زنده نخواهد شد تا بتواند برای رفع نیاز و متناسب با آن برای زندگی اخرویش، توشه‌ای را^(۵) فراهم کند. انبیا مبعوث شدند تا بی‌بندوباری نفس و هواهای نفسانی را مهار و شهوت، غضب و وهم انسان‌ها را مؤدب کنند. وقتی نفس مؤدب شد، حس معنوی زنده می‌شود و کار خودش را انجام می‌دهد. آنجاست که احساس می‌کنیم به یک زندگی جاودانه احتیاج داریم و باید از این دنیای فانی دل بکنیم. تا زمانی که نفس ادب نشده، احساس احتیاج به معنویات آخرت‌طلبی در انسان زنده نخواهد شد.

تولد دوم انسان نزد اهل معرفت

به تعبیر اهلش اگر شئون ثلاثه نفس در انسان مؤدب نشود، هیچ‌گاه مقامات ثلاثه معنویه در دسترس قرار نخواهند گرفت. اهل معرفت، از درخشش نور ایمان در دل به «تولد دوم» تعبیر می‌کنند و می‌گویند: «نور ایمان زمانی در دل انسان درخشش پیدا می‌کند که نفس، مؤدب به ادب الهی باشد. در این زمان است که انسان دوباره متولد می‌شود و زندگی معنویش را آغاز می‌کند.»

با روش رفتاری دادن به نفس طبق دستور خدا، زندگی معنوی انسان شکل می‌گیرد. در مقابل نیز هر قدر انسان تخلف کند، به همان مقدار ظلمت و تاریکی و کدورت برای او ایجاد می‌شود و از حیات طیبه فاصله می‌گیرد.

دنیا یک مسیر سرازیری است و احتیاج به هُل دادن ندارد. انبیا آمده‌اند تا جلوی سرعت سیر انسان به سوی دنیا را بگیرند. نیامده‌اند که او را به سوی دنیا سوق دهند. اگر انسان در سرازیری دنیا با سرعت حرکت کند، پس از این پرتگاه‌ها و دره‌ها، چیزی از او باقی نخواهد ماند.

اگر انسان بخواهد مسیر خود را عوض کند و به سوی آخرت برگردد، در یک جاده‌ سر بالایی قرار می‌گیرد. علی«ع» می‌فرمایند: «تجهزوا رحمکم الله: رحمت خدا بر شما باد! برای سفر آخرت آماده شوید.»؛ «فقد نودی فیکم بالرحیل: در میان شما ندای کوچ کردن داده شده است.» ؛ «و أقلوا العرجه علی الدنیا: ماندن در دنیا را کم کنید.» ؛ «…فإن أمامکم عقبه کئودا و منازل مخوفه مهوله»:^(۶) همانا گردنه‌هایی ناهموار و منزل‌هایی ترسناک و هول‌انگیز در برابر شما وجود دارند». این راه،‌ سربالایی و پر از گردنه است.

بعثت انبیا در جهت تأدیب شهوت و غضب انسان

شبهه‌ای نیست که خداوند انبیا و اولیا را همراه با کتب آسمانی برای ما فرستاده است و همه آنها در این مسئله اتفاق‌نظر دارند و به بشر می‌گویند در شهوت و غضب بی‌ بند و بار نباش. این قدر در یونجه‌زار دنیا فرو نرو. تو حیوان نیستی. تو آدمی. این یک مطلب اجماعی است و یک مورد خلاف هم ندارد؛ یعنی همه انبیا همین را می‌گویند و هیچ‌ کس هم خلاف این مطلب را نگفته است.

اینکه انبیا انسان را از بی‌ بند و باری در شهوت و غضب منع می‌کنند، از دو حال خارج نیست. یا نعوذبالله از سر دشمنی می‌خواهند ما از این مواهب الهی استفاده نکنیم یا از سر مصلحت و دلسوزی می‌خواهند ما به قهقرای حیوانیت و پستی سقوط نکنیم. انبیا موجوداتی مبرّای از خبائث نفسانی بودند، بنابراین مصلحت ما را که فرورفته در شهوات هستیم بهتر از ما می‌دانستند و هیچ‌گاه از سر دشمنی، ما را از این قوای حیوانی منع نکردند، بلکه می‌خواستند بُعد معنوی ما را شکوفا کنند.

آنها مصلحت ما را بهتر از ما می‌دانستند و دستورات خالقی را که به سازمان وجودی انسان آگاهی کامل دارد و موجب شکوفایی بُعد جاودانگی او می‌شود بیان می‌کردند. آنها خواستار سعادت همیشگی انسان بودند و همه می‌دانند که انسان برای رسیدن به این سعادت همیشگی، به یک روش رفتاری که همان ادب الهی است نیاز دارد. شهوت و غضب یک روش رفتاری می‌خواهد که به آنها بگوید چه کار کن و چه کار نکن؛ چه بگو و چه نگو. انبیا می‌دانند که هر قدر بهره‌وری انسان از شهوت و غضب بیش از حدی که خالق انسان تعیین کرده باشد، موجب ضربه خوردن به بُعد معنوی او می‌شود.

رابطه بهره‌برداری از دنیا و بی‌بهره‌ای در آخرت

نسبت به رابطه بهره‌وری از دنیا و بی‌بهره‌ای در آخرت روایات بسیاری وجود دارند. انسان هر قدر از التذاذات دنیوی بیشتری استفاده کند، در آخرت از لذت‌های کمتری بهره‌مند خواهد شد. لذائذ دنیوی هم به دو بخش تقسیم می‌شوند: لذت دنیوی مشروع و نامشروع. لذات نامشروع اصلاً نباید مورد استفاده انسان باشند، اما لذات مشروع هم بی حد و مرز نیستند؛ لذا در معارف ما نسبت به لذات مشروع نیز توصیه به میانه‌روی شده است. مثلاً شخصی که با سرمایه و مال حلال، طیب و طاهر کار و چند برابر آن سود می‌کند و زندگی خوشی دارد، خلاف شرع نکرده و در قیامت هم به جهنم نخواهد رفت، ولی به منازل والای بهشت نیز راه پیدا نخواهد کرد. جایگاه کسی که از راه حلال به لذائذ فراوان دنیوی دست پیدا می‌کند، پایین‌ترین مراتب بهشت است نه عندالله.

تقابل لذات مادی و معنویات در روایات

این حرف من نیست، بلکه روایت است. اسحاق ‌بن عمار می‌گوید: «سمعت أباعبدالله علیه‌السلام یقول من أعطی فی هذه الدنیا شیئا کثیرا : از امام صادق«ع» شنیدم که فرمود اگر کسی در دنیا مواهب زیادی را به دست آورد، «ثم دخل الجنه»؛ سپس در آن دنیا وارد بهشت شود، «کان أقل لحظه فیها»؛^(۷) میزان بهره‌برداریش از نعمت‌ها در بهشت کم خواهد بود. معلوم می‌شود نعمت‌هایی که به دست آورده نامشروع نبوده‌اند؛ والا وارد بهشت نمی‌شد. این همان طویله بهشت است.

علی«ع» فرمودند: «مازاد فی الدنیا نقص فی الاخره^(۸) : اگر از لذات دنیایی بهره‌وری بسیار کنی، از لذات اخرویت کم می‌شود.» اینها رابطه مستقیم با یکدیگر دارند.^(۹)

پس انبیا دشمن ما نبودند و صلاح و مصلحت ما را براساس میل و خواسته خود تنظیم نکردند؛ بلکه آنها براساس مصلحت الهی ابنای بشر را از شهوت و غضب دور ساختند و خواسته‌های آنان را محدود ‌کردند. تأدیب نفوس ما توسط انبیا و اولیا برای سعادت ما بوده است.

پی‌نوشت‌ها

۱ـ در روایت داریم کسی که متأهل باشد و نماز بخواند، ثواب نمازش با کسی که متأهل نباشد، بسیار تفاوت دارد. «قال النبی«ص» لرکعتان یصلیهما متزوج أفضل من رجل عزب یقوم لیله و یصوم نهاره»؛ (من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۸۴).

۲ـ نساء، ۲۹.

۳ـ مستدرک الوسائل، ج ۱۱، ص ۱۳۷.

۴ـ تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص ۲۳۸.

۵ـ توشه این راه، مقامات سه‌گانه عقائد حقه و اخلاق فاضله و اعمال صالحه است.

۶ـ نهج‌البلاغه، خطبه ۲۰۴.

۷ـ بحارالانوار، ج ۶۹، ص ۶۷.

۸ـ تصنیف غررالحکم، ص ۱۴۱.

۹ـ حضرت استاد این بحث را در سلسله مباحث خود به طور مفصل شرح داده‌اند که متن آن در کتاب «رسائل بندگی؛ رساله دوم: حب به دنیا» منتشر شده است.

سوتیترها:

۱٫

برخی می‌گویند دعوت انبیا هم جنبه دنیوی، هم جنبه‌ اخروی. یعنی انبیا آمده‌اند تا بشر را به دنیا و آخرت دعوت کنند. برخی این مطلب را جزو کمالات دین اسلام به حساب می‌آورند و می‌گویند اسلام دینی است که انسان را هم به دنیا دعوت می‌کند، هم به آخرت. این حرف کاملاً غلط است.

۲٫

انبیا دشمن ما نبودند و صلاح و مصلحت ما را براساس میل و خواسته خود تنظیم نکردند؛ بلکه آنها براساس مصلحت الهی ابنای بشر را از شهوت و غضب دور ساختند و خواسته‌های آنان را محدود ‌کردند. تأدیب نفوس ما توسط انبیا و اولیا برای سعادت ما بوده است.

حضرت آیت‌الله مصباح یزدی

اشاره:

از دیرباز بیشتر علما، بزرگان و علاقه‌مندان به مسائل اخلاقی و معارف تربیتی در دسته‌بندی مسائل اخلاقی از روش فیلسوفان یونانی اقتباس و مسائل اخلاقی را بر اساس قوای نفسانی به سه دسته کلی  شهویه، غضبیه و عقلانی تقسیم کرده‌اند. در کتاب‌های بسیار خوبی چون جامع‌السعادات، معراج‌السعاده، طهاره‌الاعراق ابن‌مسکویه و اخلاق ناصری نیز  از همین سبک پیروی شده است.

فیلسوفان اخلاق نیز با تأثیر گرفتن از فیلسوفان یونانی، ملاک خوبی را اعتدال و حد وسط بودن بین افراط و تفریط دانسته‌‌ و گفته‌اند هر فضلیتی محفوف به دو رذیلت است. مثلا شجاعت یک فضیلت است که افراط آن تهوّر و تفریط آن جُبن است. بنابراین در مقابل هر فضلیتی، دو رذیلت وجود دارد. البته می‌توان این مطلب را این‌گونه توجیه کرد که خداوند متعال استعدادها و قوای مختلفی را در وجود انسان قرار داده است که همه از روی حکمت است؛ بنابراین هر کدام باید در جایی اعمال شود و اگر این گونه نباشد، لغو است. گاهی ممکن است انسان برای اعمال یک قوه‌ آن قدر تلاش کند که از قوه‌های دیگر باز بماند. مثلا آن قدر به فکر خوردن و التذاذات حیوانی باشد که از مسائل عقلی باز بماند. روشن است که این افراط در قوای حیوانی و خلاف حکمت الهی است. خداوند به انسان عقل هم داده است و لذا اگر انسان همیشه به فکر شکم و مافوق و مادون آن باشد، دیگر نمی‌تواند به مسائل عقلی و حقایق دیگر بپردازد.

بنابراین برای این‌که از همه قوا درست استفاده شود، باید برای هر کدام حد وسطی را در نظر گرفت که مزاحم قوای دیگر و مانع کار و تکامل آنها‌ نباشد؛ اما این حد وسط، حد وسط کمّی نیست و نمی‌توانیم مثلا درباره علم که مطلوب است اندازه‌ای فرض کنیم و اگر صد درجه برای آن فرض شود، بگوییم پنجاه درجه‌اش مطلوب است و اگر ۵۱ درجه یا ۴۹ درجه شد، دیگر مطلوب نیست.

تقسیم‌ مسایل اخلاقی طبق سلیقه اسلامی

به نظر می‌رسد که می‌توان مباحث اخلاقی را به گونه‌ای دیگر هم تقسیم کرد که با سلیقه اسلامی، دینی و قرآنی مناسب‌تر باشد. به این‌ترتیب که مسائل اخلاقی را به سه یا چهار بخش تقسیم کنیم. اول مسایلی که محور اصلی آنها را ارتباط با خدا تشکیل می‌دهد، دوم مسایلی با محور اصلی خود انسا، و سوم و چهارم مسایلی که محور اصلی آنها را ارتباط با انسان‌های دیگر یا همه مخلوقات تشکیل می‌دهد.(۱)

در گذشته محور بحث‌ ارتباط با خدا بود و اینک بخش دوم را که ارتباط با خود است، موضوع بحث قرارمی‌دهیم. البته ممکن است از نظر منطقی این بخش بر بخش گذشته مقدم باشد؛ زیرا پیش از طرح مسائلی که درباره ارتباط با خداست، باید وجود خدا، فضیلت ارتباط با خدا و… اثبات شده باشد، اما ارتباط با خود طبیعی‌ترین چیزی است که برای هر انسانی مطرح است و نیاز زیادی به مقدمات برهانی دیگر ندارد. البته روشن است که از جهت شرافت، بحث ارتباط با خدا اولی و مقدم بر مسایل دیگر است.

لازم به ذکر است که این سه بخش از مسائل اخلاقی را نمی‌توان آن‌چنان از هم تفکیک کرد که هیچ ارتباطی با هم پیدا نکنند. بین این‌ سه دسته نوعی ارتباط، اتصال، مقدمیت، ملازمه یا استلزام وجود دارد. به عنوان مثال نماز با اینکه درباره ارتباط با خداست، اما در اسلام روی نماز جماعت  بسیار تأکید و ارتباط با انسان‌های دیگر در آن لحاظ شده است که گاهی ثواب نماز را چندین برابر می‌کند. بنا بر برخی از روایات وقتی تعداد افراد در نماز جماعت به ده نفر برسد، فرشتگان از نوشتن ثواب آن نماز عاجز می‌شوند. یا در خطبه نماز جمعه  باید مسائل اجتماعی و سیاسی مطرح شوند و ارتباط با انسان‌ها و اقوام دیگر و چه بسا دوستان و دشمنان کشور مطرح شود.

از این‌رو در تقسیم‌بندی، برای محور صفت «اصلی»‌ را ذکر کردیم. قید اصلی در این تعریف بدان معناست که هر کدام از این مسایل می‌توانند محورهای فرعی نیز داشته باشند و به مناسبت‌های بالعرضی با خلق خدا و با خود انسان ارتباط پیدا کنند.

ریشه همه مفاسد

از نظر قرآن کریم ریشه همه مفاسد اخلاقی یک چیز و در مقابل ریشه مبارزه با مفاسد اخلاقی و معالجه آنها نیز یک چیز است. خداوند در آیه ۱۷۹ سوره اعراف می‌فرماید: «وَلَقَد ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ کَثِیرًا مِّنَ الجِنِّ وَالإِنسِ لَهُم قُلُوبٌ لاَّ یَفقَهُونَ بِهَا وَلَهُم أَعیُنٌ لاَّ یُبصِرُونَ بِهَا وَلَهُم آذَانٌ لاَّ یَسمَعُونَ بِهَا أُولَـئِکَ کَالأَنعَامِ بَل هُم أَضَلُّ أُولَـئِکَ هُمُ الغَافِلُونَ.» ما بسیاری از جنیان و انسیان را برای جهنم پدید آوردیم.  لام در جمله «وَلَقَد ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ» برای غایت است و به این معناست که ما بسیاری از جنیان و انسان‌ها را پدید آوردیم که نهایت سیرشان جهنم خواهد بود. ای‌ها کسانی هستند که نیروی عقلانی، تفکر و فهم صحیح به آنها داده شده، اما از آن استفاده نمی‌کنند. به آنها چشم داده شده که با آن حقایق را ببینند و از آن استفاده کنند، اما آنها را در راه صحیح به کار نمی‌گیرند. گوش‌هایی به آنها دادیم که با آن حقایق را بشنوند و از آنها استفاده کنند، ولی بهره نمی‌برند. سرانجام چنین کسانی عذاب ابدی است. اینها همانند چهارپایانند. البته چهارپایان به جهنم نمی‌روند، ولی انسان اگر چهارپاوار شد به جهنم می‌رود. چهارپایان از آنجا که عقل ندارند، تکلیف نیز ندارند. خدا چشم و گوشی به ما داده است که با آن حقایق را درک کنیم، اما حیوانات اینها ندارند. وقتی ما فقط امور حسی ظاهری را ‌بینیم، همانند حیوانات می‌شویم.  سپس می‌فرماید:«أُولَـئِکَ هُمُ الغَافِلُونَ.» ریشه این‌که اینها همانند چهارپایان و مستحق جهنم شدند این است که غفلت داشتند. روز قیامت نیز به آنها می‌گویند: «لَقَد کُنتَ فِی غَفلَهٍ مِّن هَذَا فَکَشَفنَا عَنکَ غِطَاءکَ فَبَصَرُکَ الیَومَ حَدِید.»(۲) وقتی انسان عذاب‌های آخرت را می‌بیند به او می‌گویند این همان چیزی است که ما بیان و حجت را برایت تمام کردیم، ولی تو در پرده غفلت بودی. اکنون آن پرده را از جلوی چشمانت برداشتیم و چشمت تیزبین است، ببین!(۳)

آگاهی: لازمه انسانیت انسان

در قرآن روی مفاهیمی مانند غفلت، نسیان، جهل و مشابهات آنها بسیار تأکید شده است، اما ما انسان‌ها از سر غفلتی که داریم، از این‌ مفاهیم نیز غفلت می‌کنیم! از این آیات و روایات می‌توان استفاده کرد که انسانیت انسان به این است که غافل نشود: «أُولَـئِکَ کَالأَنْعَامِ بَل هُم أَضَلُّ أُولَـئِکَ هُمُ الغَافِلُونَ.» این‌که باعث شد اینها از چهارپایان بدتر بشوند، غفلت بود. اگر بخواهیم این‌گونه نشویم، باید ضد غفلت را دنبال کنیم. باید کاری کنیم که کمتر به غفلت مبتلا بشویم.

توجیه عقلانی‌ این مسئله این است که اصلا انسانیت انسان، به آگاهی‌ است، وگرنه این چشم حسی را حیوانات نیز دارند و همان چیزهایی که حیوان با چشم خودش می‌بیند، ما نیز با چشم‌ می‌بینیم. منظور از اینکه می‌فرماید: «لهم أَعیُنٌ لاَّ یُبصِرُونَ بِهَا»، این نیست که چشمشان را می‌بندند و هیچ‌چیز نمی‌بینند. آنچه حیوانات حس می‌کنند ما نیز ـ البته با فرکانس‌های مختلف اندکی کمتر یا بیشتر ـ درک می‌کنیم. لاَّ یُبصِرُونَ و لا یسمعون به این معناست که آن هدفی که از این دیدن و شنیدن است، برایشان حاصل نمی‌شود. خداوند به حیوانات چشم و گوش داده‌ است تا علفی ببینند و آن‌را بخورد، اما خداوند چشم و گوش را فقط برای این به ما نداده است. در جهان آخرت نیز جهنمیان می‌گویند: «لَو کُنَّا نَسمَعُ أَو نَعقِلُ مَا کُنَّا فِی أَصحَابِ السَّعِیرِ.»(۴) اگر اهل شنیدن بودیم، اکنون در جهنم نبودیم. در جهنم بودنمان برای این است که آن‌ گونه که باید بشنویم، نشنیدیم. تفاوت اصلی انسان با حیوان در همین توجه‌، آگاهی، بیداری و هوشیاری اوست.

مفاهیم غفلت، غرور، سکرت و مستی نقطه مقابل این آگاهی است. خداوند در آیه ۷۲ سوره حجر، از این حالت تعبیر به مستی می‌کند و می‌فرماید: «إِنَّهُم لَفِی سَکرَتِهِم یَعمَهُونَ.» در روایات نیز همین تعبیر در مورد غفلت به کار رفته است. در روایتی از امیرمؤمنان«ع» نقل شده است که فرمودند: «سُکرُ الغَفلَهِ وَالغُرُورِ أَبعَدُ إِفَاقَهً مِن سُکرِ الخُمُور:(۵) مستی‌ غفلت و غرور، دیرتر از مستی‌  شراب برطرف می‌شود.» کسانی که شراب می‌خورند، مست می‌شوند و پس از چند ساعت کم‌کم مستی‌شان رفع می‌شود و به حالت عادی برمی‌گردند، اما کسانی که به غفلت مبتلا هستند، ممکن است هشتاد سال زندگی کنند و بیدار نشوند. این تعبیرات نشانه این است که آنچه از انسان انتظار می‌رود و او را از حیوانات جدا می‌سازد، آگاهی است. حیوان نیز علف را می‌بیند و مزه‌اش را می‌چشد و آن را می‌خورد، ولی آدمیزاد باید همه رفتارهایش با هوشیاری باشد و بفهمد که چه کار می‌کند، کیست، کجاست، کجا می‌خواهد برود و می‌خواهد چه کار کند. اگر انسان این‌گونه نشد و صرفا تابع غریزه(۶)شد، با حیوان تفاوتی نمی‌کند.

در آیه‌ای دیگر خداوند خطاب به پیامبر«ص» می‌فرماید: «ذَرهُم یَأْکُلُوا وَیَتَمَتَّعُوا وَیُلهِهِمُ الأَمَلُ فَسَوفَ یَعلَمُونَ؛(۷)خیلی وقت صرف کسانی که به دنبال چیزی جز لذت‌های دنیا  نیستند نکن. رهایشان کن و  بگذار تا بخورند، بچرند و بازی کنند. بگذار آرزوها آنها را سرگرم و غافل ‌کند.»

یکی دیگر از تعبیرات قرآنی در این زمینه، مفهوم لهو است. لهو انسان را سرگرم می‌کند. مثلا وقتی انسان  برخی فیلم‌ها و سریال‌ها را تماشا یا برخی موسیقی‌ها را گوش می‌کند غافل می‌شود، مثل اینکه‌ در همان صحنه تئاتر یا فیلم است. مفهوم غفلت بسیار با لهو نزدیک است. از روایات نیز استفاده می‌شود که اصل مشکلات ما غفلت است و با آن شبیه حیوانات می‌شویم. قرآن نیز می‌گوید: «فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الکَلبِ،(۸)مَثَلُ الَّذِینَ حُمِّلُوا التَّورَاهَ ثُمَّ لَم یَحمِلُوهَا کَمَثَلِ الحِمَار.»(۹)اصل بدبختی‌ها چیزهایی است که انسان را غافل می‌کند از این‌که بداند کجاست، چیست، چه کار می‌کند، از کجا آمده، به کجا می‌رود، چه خواهد شد و چه مسئولیتی دارد. این بن‌مایه همه مفاسد است. در مقابل اگر انسان بخواهد که از این چاه ویل نجات پیدا کند یا در این چاه نیفتد، باید به هوشیاری، توجه، ذِکر، ذُکر، علم و معرفت پناه ببرد.

اکنون سئوال می‌شود: حال که ما الحمدلله از این غفلت درآمده‌ و توجهی پیدا کرده‌ایم که باید از غفلت دور شد، به چه چیزی باید توجه بکنیم؟ چه غفلت‌هایی مذموم‌اند؟ آیا هر غفلتی، در هر شرایطی، از هر کسی مذموم است یا غفلت‌های خاصی مذموم‌اند و ممکن است بعضی غفلت‌ها عیبی نداشته باشند، یا لااقل موجب جهنم نشوند.

غفلت از خود

توجه انسان به برخی از چیزها کاملا طبیعی است، اما برای توجه به برخی از چیزها، باید غیر از توجه‌کننده، چیز دیگری خارج از وجود او باشد و عاملی توجه‌ فرد را به خود جلب کند. آسان‌ترین چیزی که انسان می‌تواند به آن توجه کند و کاملا طبیعی است، توجه آگاهانه به خود انسان است. قید آگاهانه را از این جهت آوردیم که طبق نظر فلاسفه، علم به نفس عین ذات است و نفس نمی‌تواند نسبت به خودش علم نداشته باشد، اما علم به نفس اعم از علم آگاهانه، ناآگاهانه یا نیمه آگاهانه است. منظور از توجه در اینجا علم آگاهانه یا به تعبیر بعضی علم مضاعف است.

ما انسان‌ها خود تجربه کرده‌ایم که بسیاری از اوقات مشغول کاری هستیم و به چیزی خارج از وجود خودمان توجه داریم، اما اصلا یادمان نیست که خودمان هم یک چیزی هستیم و وجودی داریم. این عدم توجه به خود به این معنا نیست که به خودمان علم نداریم؛ بلکه در اینجا آگاهی کامل نیست و آن چنان توجه انسان به چیزی جلب شده که اصلا خودش را فراموش کرده است. در قرآن نیز به این حقیقت اشاره شده و آن را باعث سقوط و عذاب انسان معرفی کرده است. خداوند می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلتَنظُر نَفسٌ مَّا قَدَّمَت لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا تَعمَلُونَ، وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُم أَنفُسَهُم.»(۱۰) عقوبت برخی از گناهان و کجروی‌ها این است که انسان خودش را فراموش می‌کند. این فراموشی طبق یک سنت الهی انجام می‌گیرد و از آنجا‌ که این عقوبت را خداوند اجرا می‌کند، می‌فرماید که خدا چنین شخصی را از خودش غافل کرده و خودش را از یاد خودش برده است. اجمالا آنچه از این آیه می‌توان استفاده کرد این است که هر چه موجب ابتلای انسان به غفلت از خود می‌شود، غفلت از یاد خداست: «وَلَا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُم أَنفُسَهُم: کسانی خدا را فراموش کردند، خدا نیز خودشان را از یاد خودشان برد.»

حدیث معروف « مَنْ عَرَفَ  نَفْسِهِ فَقَد عَرَفَ رَبُّه»که مضمون آن قریب تواتر است،  نیز بیانگر تلازم بین معرفت نفس و معرفت خدا، توجه به نفس و توجه به خدا و متقابلا غفلت از خدا و غفلت از خود است.

در مکاتب فلسفی امروز بحث‌هایی مطرح شده است که بی‌ارتباط با این‌ مسایل نیست. «کیرکه گار» که از عالمان مسیحی به شمار می‌رود و به عبارتی کشیش و مبتکر مکتب فلسفی معروفی به نام اگزیستانسیالیسم است، می‌گوید: «کسی که خدا را نشناسد انسان را نشناخته است. شناخت انسان و شناخت خدا متلازم است و نمی‌شود انسان را بدون شناخت خدا شناخت.» در منابع اسلامی نیز روی این مطلب تأکید بسیاری شده است.

مراتب توجه به خود

بنابر آنچه گفته شد، طبیعی‌ترین توجهات توجه به خود است. انسان اولین چیزی که می‌فهمد این است که فهمنده و این کسی که فکر می‌کند، تصمیم می‌گیرد و کار می‌کند، کیست. البته این توجه نیز همانند غفلت و علم مراتبی دارد. علم ما که با استدلال عقلی یا با دلایل نقلی پیدا می‌شود با علم انبیا که از راه وحی پیدا می‌شود و با علم خدای متعال، بسیار متفاوت است. توجهات نیز همین‌گونه‌اند. اگر ما بخواهیم به زحمت به خودمان توجه کنیم، یک مرتبه از توجه است، یک مرتبه از توجه نیز وجود دارد که بزرگان و اولیای خدا در اواخر سیرشان به آن می‌رسند و یک نوع علم حضوری قوی است که از علم به خداوند متعال انفکاک ندارد. در این مرتبه انسان خودش را همانند پرتویی از خورشیدی بی‌نهایت می‌بیند که از خودش هیچ ندارد.

انسان فطرتا خود و کمال خودش را دوست ‌دارد و از سقوط خودش هراسناک است. انسان هیچ‌گاه نمی‌خواهد که ببازد و سعادتش را از دست بدهد. این‌ها فطری انسان است و کسبی نیست و نمی‌توان آن را تغییر داد، اما زمانی می‌تواند به دنبال سعادت و کمال خود برود که به خودش توجه داشته باشد. انسان باید تعریفی از خود داشته باشد تا بداند کمالش چیست.

اهل معقول گفته‌اند تعریف کامل در جایی که علت مادی و صوری در کار باشد، آن است که مشتمل بر علل اربع باشد. یعنی وقتی ما می‌توانیم چیزی را به‌طور کامل بشناسیم که بدانیم چه کسی آن ‌را به وجود آورده (علت فاعلی)، از چه چیزی و چگونه به وجود آمده (علت مادی)، چه کمالی را بالفعل دارد (علت صوری) و چه خواهد شد و به کجا می‌تواند برسد (علت غایی).

ابعاد توجه به خود

وقتی ما به خودمان توجه می‌کنیم، اولین چیزی که از خودمان می‌بینیم، همان علت مادی‌ آن است. ابتدا بدن‌ و تغییرات آن‌ را درک می‌کنیم و رفتارهایمان نیز در ارتباط با همین بدن دور می‌زند. البته افراد استثنایی مثل انبیا و اولیای خدا این‌گونه نیستند و با ما فرق دارند. آنها کسانی هستند که حتی در شکم مادر تسبیح خدا را می‌گویند. به هرحال توجه ما انسان‌های عادی ابتدائا با یک سلسله عوامل طبیعی به بدن جلب می‌شود. وقتی با حادثه‌ای رو به ‌رو می‌شویم که در بدن  و حواس ما اثر تازه‌ای داشته باشد، مثلا صدای عجیبی بشنویم، یا نور یا حرارت زیادی یکباره پخش شود و آن را احساس کنیم، توجه پیدا می‌کنیم که این چشم یا گوش ماست که متأثر شد.

اینها طبیعی هستند و موضوع بحث اخلاقی نیستند. موضوع اخلاق، افعال اختیاری است، ولی این توجه یک نوع توجه غیراختیاری است و برای همه انسان‌ها نسبت به بدن و متعلقات بدن پیدا می‌شود. همین که کم‌کم رشد می‌کنیم، غالبا در اثر شنیدن حرف‌های کسانی که قبلا درباره این مسایل فکر کرده‌اند، توجه ما به عنصر دیگری به نام روح جلب می‌شود. آن چیزی که ما را متوجه بدن می‌کرد، روح بود، اما ما آگاه نبودیم و تصور می‌کردیم که خود بدن است که می‌بیند و می‌شنود و این آثار از او سر می‌زند. کم‌کم از آیات قرآن، روایات معصومین و سخنان بزرگان و علما متوجه می‌شویم که چیزی به نام روح در ما هست. این توجه به علت صوری انسان است. روح ـ به اصطلاح فلسفی ـ حکم صورت را نسبت به ماده دارد و فعلیت جدیدی است که برای ماده پیدا می‌شود. توجه به این موضوع‌که ما روح داریم، در مرتبه متأخری نسبت به بدن برای ما حاصل می‌شود. نوزاد به این موضوع توجه ندارد. شاید کودکان چند ساله هم اصلا توجهی به چیزی به نام روح نداشته باشند.

معرفت با توجه به علت مادی و صوری کامل نمی‌شود، لذا این پرسش مطرح می‌شود که انسان از کجا پیدا شده و چه کسی او را ایجاد کرده است؟ این پرسش مربوط به علت فاعلی‌‌است که ما الحمدلله جوابش را خوب می‌دانیم و می‌گوییم خداست که آن را ایجاد کرده است. ولی سئوال دیگری که مطرح می‌شود،  کمی از سئوال قبل مشکل‌تر و مربوط به علت غایی است.

صرف نظر از بحث‌های دقیق فلسفی که علت غایی در حقیقت در نفس فاعل است و با این فرض که مقصود ما از علت غایی، غایه‌‌الوجود است، این پرسش را مطرح می‌کنیم که این وجود به کجا می‌تواند برسد وچه باید بشود؟ اگر پاسخ این پرسش‌ها را ندانیم و فقط به توجه به بدن اکتفا کنیم  و تمام همت‌ما‌ن مصروف رفع گرسنگی و تشنگی بدن و دوری از گرما و سرما  و حداکثر حفظ زیبایی و سلامتی ‌بدن‌ باشد، به هدفِ آفرینش انسان نرسیده‌ایم، چون ما در همه اینها با حیوانات شریکیم. حتى مگس نیز دائما بال‌های خودش را تمیز می‌کند. فکر تمیز بودن، زیبا بودن، رشد کردن و قدرت داشتن، اختصاص به انسان ندارد. شاید برخی از این چیزهایی که ما دنبالش هستیم، در بعضی از حیوانات خیلی قوی‌تر هم باشد.

غفلت از انسانیت خود

غفلتی که موجب سقوط ما می‌شود، غفلت از بعد انسانی و چیزی است که ما را انسان کرده  و فصل ممیز ما از سایر حیوانات  است. همان چیزی که مخاطب امر و نهی و تکلیف الهی است و ثواب و عقاب برای اوست. بنابراین اولین چیزی که باید به آن توجه کنیم، توجه به انسانیت خودمان است و تا ندانیم که انسانیت چیست نمی‌توانیم این توجه را پیدا کنیم.  در این صورت است که می‌توانیم درصدد باشیم که محبت فطری به خودمان را منحصر به کمال بدن ندانیم. همه کمال انسان، کمال بدن نیست؛ بلکه کمال بدن  فقط به عنوان ابزاری برای تکامل روح مطرح است و نباید قصد اولی به شئون بدن تعلق بگیرد. قصد اولی باید به تکامل روح ما باشد، ولی از آنجا که اراده الهی بر این تعلق گرفته که در این عالم روح با بدن کار کند، باید به اندازه‌ای که بتوانیم از بدن برای تکامل روح‌مان استفاده کنیم، به فکر آن نیز باشیم، وگرنه خود بدن برای ما اصالت ندارد.

دانستیم که تکامل یک موجود به کمال یافتن صورت اوست؛ یعنی آنچه تمام فعلیت او به آن است.(۱۱) و همچنین گفتیم که برای شناخت کامل صورت باید ببینیم آن را چه کسی و برای چه درست کرده است.  برای تقریب به ذهن فرض کنید که در فروشگاه بزرگی که در آن انواع و اقسام مصنوعات وجود دارند، نگاه‌تان به چیز زیبا و رنگارنگی که تا به حال ندیده‌اید، می‌افتد.  در این صورت اولین کاری که می‌کنید این است که نزدیک می‌روید تا ببینید آن چیست و هنگامی قانع می‌شوید که بفهمید از چه ساخته شده و چه کسی و برای چه آن را  ساخته است.  در این صورت است که می‌گویید آن را شناختم. اما اگر این مجموعه‌ از معلومات برای شما پیدا نشود، نمی‌توانید بگویید که من این را درست شناخته‌ام.

انسان نیز باید این مسایل را درباره خودش بشناسد. باید بداند که چیست، برای چه درست شده، برای چه به اینجا آمده‌است و کجا می‌خواهد برود.  باید بداند که آیا جای دیگری نیز هست که بعد از مرگ باید به آنجا برود یا خیر؟ باید بداند که چرا باید این مسیر را طی کند. اگر این معرفت به صورت صحیح پیدا شد، انسان می‌تواند به خود انسانی‌اش توجه پیدا کند وگرنه توجه به بدن و افعال و کارهای آن، توجه به خود انسانی نیست، بلکه خود حیوانی‌ انسان است. این توجه، فقط به ماده‌ است و به صورت نیست و در آن  توجهی به فاعل و غایت‌ وجود ندارد.

عوامل توجه به خود

اگر آمار بگیریم، در میان شش هفت میلیارد انسانی که روی زمین زندگی می‌کنند، معلوم نیست چند درصد به این فکرها بیفتند و به انسانیت خودشان توجه پیدا بکنند. کسانی که خود به خود به اینها توجه پیدا بکنند، بسیار نادرند. فقط کسانی مثل حضرت ابراهیم هستند که با اینکه در غاری زندگی می‌کرد، وقتی نگاهش به خورشید، ستارگان و…  افتاد گفت: من ربی دارم، باید او را بشناسم، باید او را پرستش کنم و به او عشق بورزم و وقتی دید اینها‌ افول کردند، گفت اینها رب من نیستند. رب باید محبوب من باشد. این چیزی که غروب می‌کند، از بین می‌رود و دیگر من با آن ارتباطی ندارم، رب من نیست. ظاهرا این‌ سخنان را کسی به حضرت ابراهیم نگفته بود، اما آیا ما نیز این‌گونه هستیم؟! آیا ما خود به خود به این فکر می‌افتیم که چه کسی رب ماست و چگونه باید با او ارتباط برقرار کنیم؟! آیا اگر هیچ تلقینی از ناحیه پدر و مادر نبود، اگر درسی در مدرسه نخوانده بودیم، و اساتید چیزی به ما القا نکرده بودند، خودمان به این فکر می‌افتادیم؟! چنین افرادی بسیار نادرند. پس از اینکه انبیا برای معرفی دین فداکاری کردند، کتاب‌های آسمانی نازل شد و مردم را به خدا توجه دادند، چه قدر از مردم پذیرفتند؟ و حال با اینکه اگر از ما درباره این معارف بپرسند، خوب می‌توانیم پاسخ بدهیم اما در زندگی ما معلوم نیست که چه اندازه اثر داشته باشد.

غفلت مذموم، غفلت مربوط به این مسایل است. ولی آن‌چنان مسائل و جاذبه‌های مادی و دنیوی ما را احاطه کرده که دیگر فرصت پیدا نمی‌کنیم درباره این مسایل فکر کنیم.  از آنجا که خداوند می‌داند که ما انسان‌ها این‌گونه‌ایم و اکثریت قریب به اتفاق مردم در غفلت‌اند، انبیا را برای هدایت آنها فرستاد. اگر خداوند متعال انبیا را نفرستاده بود، معلوم نبود در بین میلیاردها انسان چند نفر پیدا می‌شدند که به این فکرها بیفتند و زندگی‌‌شان را بر آن‌ مبتنی کنند. این است که هر چه ما نسبت به انبیا خضوع کنیم و شکر نعمت‌شان را به جا بیاوریم و به‌خصوص بر پیغمبر اسلام صلوات بفرستیم، کم است.

پی‌نوشت:

(۱)در این دسته اگر محور را انسان‌های دیگر بگیریم، عنوان دسته چهارم سایر مخلوقات قرار می‌گیرد، اما اگر عنوان این دسته را خلق قرار بدهیم کل تقسیم‌بندی سه بخش می‌شود.

۲- ق /۲۲

۳- برخی حدید را در اینجا به آهن معنا کرده‌اند در صورتی که این‌گونه نیست و حدید در اینجا از حدت به‌معنای تیزبینی است.

۴-ملک/۱۰

۵- غرر الحکم ودرر الکلم/ ۴۰۵

۶- غریزه  به معنای عامل ناهوشیاری است که انسان را به طرف امری حرکت می‌دهد.

۷- حجر/۳

۸- اعراف/۱۷۶

۹- جمعه/۵

۱۰- حشر/ ۱۸-۱۹

۱۱- صورت در اصطلاح فلسفی یعنی آنچه ملاک فعلیت است.

سوتیترها:

۱٫

انسانیت انسان، به آگاهی‌ است، وگرنه این چشم حسی را حیوانات نیز دارند و همان چیزهایی که حیوان با چشم خودش می‌بیند، ما نیز با چشم‌ می‌بینیم. منظور از اینکه می‌فرماید: «لهم أَعیُنٌ لاَّ یُبصِرُونَ بِهَا»، این نیست که چشمشان را می‌بندند و هیچ‌چیز نمی‌بینند. آنچه حیوانات حس می‌کنند ما نیز ـ البته با فرکانس‌های مختلف اندکی کمتر یا بیشتر ـ درک می‌کنیم. لاَّ یُبصِرُونَ و لا یسمعون به این معناست که آن هدفی که از این دیدن و شنیدن است، برایشان حاصل نمی‌شود.

۲٫

غفلتی که موجب سقوط ما می‌شود، غفلت از بعد انسانی و چیزی است که ما را انسان کرده  و فصل ممیز ما از سایر حیوانات  است. همان چیزی که مخاطب امر و نهی و تکلیف الهی است و ثواب و عقاب برای اوست. بنابراین اولین چیزی که باید به آن توجه کنیم، توجه به انسانیت خودمان است و تا ندانیم که انسانیت چیست نمی‌توانیم این توجه را پیدا کنیم.

حجت‌الاسلام و المسلمین جواد محدثی

زندگی‌های امروزی در معرض خطرها و هجوم‌های فراوانی است.

بیشتر این تهاجم‌ها نیز از «مرز اخلاق و فرهنگ» است.

ما بیش از هر چیز نیازمند «چراغ ایمان»، «عصای پروا»، «سپر خودسازی»‌و «چشم‌های آگاه و عبرت‌بین» هستیم تا بتوانیم از پیچ و خم‌های راه‌های زندگی به سلامت بگذریم و در کام بدبختی و دام فساد و گناه گرفتار نشویم.

دستورهای کارآمد قرآن و سیره انسان‌ساز عترت، چراغ راهمان است و آینه زلالی است که بسیاری از حقیقت‌ها را می‌توان در آنها دید و با «بصیرت»، از افق‌های غبارآلود و هول‌انگیز گذشت.

درست است که در جامعه و نظام، مراکز ارشاد و هدایت و سازمان‌های عریض و طویل فرهنگی وجود دارد،

درست است که دلسوزانی تلاش شبانه‌روزی برای رشد و تعالی جامعه دارند و کم نیستند،

درست است که زمینه‌های پاک زیستن و امکانات تزکیه و تهذیب فراهم است،

اما بیش از اینها، جاذبه‌های گناه، وسوسه‌انگیزان و دام‌های اغواگر و آنتن‌های فریب و فیلم‌های دجّال‌گونه و سایت‌های شیطانی وجود دارد که همه به «فراموشی خدا» فرامی‌خوانند و در نتیجه انسان‌ها را به «خودفراموشی» می‌کشانند.

انسان، در هر لحظه و موقعیت بر سر دو راهی «فسق» و «فلاح» ایستاده است و انتخاب می‌کند، گاهی هم دچار تردید می‌شود و درنهایت به «انتخاب بد» گرفتار می‌گردد.

اینجاست که باید با چشم بصیر و عزم استوار، افق دوردست را درنظر داشت و «بِه‌گزینی» کرد، وگرنه دستاورد غفلت و ساده‌اندیشی، «ندامت» است.

اگر پاکدامنی را گوهری ارزنده بدانیم، با هزاران چشم باید مراقب باشیم تا ربوده نشود.

اگر رشته مروارید را در کمد و صندوق نگذارند و درِ آن را نبندند، گم می‌شود.

صاحبان گنج و گوهر، جواهرات خود را در معرض نگاه و دستیابی رهگذران نمی‌گذارند تا بدرخشد و جلوه کند و چشم و دل برباید، بلکه یک سیستم حفاظتی و ایمنی اجرا می‌کنند، تا مبادا جواهراتشان به غارت رود.

اگر باغبانی، سرمایه و محصول عمرش را که در «محصول باغ» خلاصه می‌شود محافظت نکند، دزدان بسیاری هستند که از دیوار و پرچین باغش عبور کنند و آن محصول را بدزدند و اگر برای باغش حریم و حصار و حفاظ قرار دهند، کسی او را بر این حدّ و حریم گذاشتن سرزنش نمی‌کند، بلکه مورد تحسین عقلا قرار می‌گیرد.

کیست که به اسم آزادی، دیوار خانه خود را بردارد و شب‌ها در حیاطش را باز بگذارد؟

هر چیز که قیمتی‌تر باشد، درصد حفاظت و مراقبت از آن بیشتر می‌شود، چون بیم ربایش و خوف غارت آن بیشتر است. وقتی شما در خانه خود را می‌بندید، یا پشت پنجره اتاق‌تان پرده و توری می‌آویزید، یا به کمد نفایس خود قفل می‌زنید، خانه و آرامشگاه و گنجینه خود را از ورود بیگانه و نگاه‌های مزاحم و وسوسه سرقت سارقان مصون ساخته‌اید و این مصونیت است نه محدودیت (به تعبیر شهید مطهری) و روشی خردمندانه است.

حجاب یک انتخاب آگاهانه است.

آنان که حجاب را برمی‌گزینند، می‌خواهند «گوهر عفاف» خود را از تاراج، مصون نگه دارند. این کار را با اختیار و انگیزه انجام می‌دهند و بر گزینش خود هم می‌بالند، چون راهی که می‌پویند، به ایمنی خودشان و سرمایه‌شان منتهی می‌شود.

دختران و بانوان فهیم و فرزانه را کسی به زور در حجاب نگه نمی‌دارد، بلکه خودشان بااختیار حجاب را برای محفوظ ماندن عفاف و شخصیت و حرمت خویش از نگاه‌های هوس‌آلود و نیت‌های آلوده، به عنوان حصار و دژی ایمن برمی‌گزینند. این حجاب آگاهانه و انتخابی، نشان شخصیت یک خانم است که دوست ندارد ملعبه این و آن قرار گیرد و چشم‌های شهوت‌آلود از چهره و اندام و روی و موی او کامجویی کند و ارضا شوند.

عفاف، هم گوهری درونی است، هم جلوه‌ای برونی دارد و این جلوه برونی ریشه در آن باطن دارد. اینکه می‌گویند «دل باید پاک باشد»، بهانه‌ای برای گریز جاهلانه از همین مصونیت است، وگرنه از دل پاک هم نباید جز «نگاه پاک، رفتار پاک و ظاهر پاک» برخیزد.

ظاهر، آینه باطن است.

حجاب بیرونی، نشان و نمای طهارت و عفاف درونی است.

عفاف، همان رایحه دل‌انگیز عطر یاس را دارد، نجیب است و دوست‌داشتنی، حیف است در مزبله نگاه‌های شیطانی رها شود.

زن به جهت عصمت و کرامتی که دارد، میراث‌دار حضرت مریم و حضرت زهرا«س» است، نباید بازیچه هوس شود و به ویروس گناه آلوده گردد.

گوهر عفاف و پاکدامنی کم‌ارزش‌تر از طلا و پول و محصول باغ و وسایل نفیس خانه نیست!!

دزدان ایمان و غارتگران شرف نیز فراوانند و در کمین نشسته‌اند.

حیف است که دختران ما خود را حراج کنند و در بازار سودا گران شهوت، خود را به بهای چند نامه و نگاه و لبخند بفروشند.

سادگی و خامی است که کسی خود را بیاراید و در معرض دید و تماشای نگاه‌های مسموم و چشم‌های ناپاک قرار دهد و به دلبری و طنازی بپردازد و خیال کند همیشه در این بازی برنده است.

بیماردلان و رهزنان عفاف، زیرک‌تر و مکّارتر از اویند. نقش خود را ماهرانه اجرا می‌کنند. دختران را به وسوسه می‌اندازند و بُرج عاج و خوشبختی رؤیایی نشان می‌دهند، اما پس از آنکه گل عصمتش را چیدند و زیبایی و کرامتش را از بین بردند، او را دور می‌اندازند و یا زیر پای خود له می‌کنند.

شاهد؟ گزارش‌های هر روزه مطبوعات و پرونده‌ها و شکایت‌ها و فرارها و…

آن که «ایمان» را به لقمه‌ای نان می‌فروشد،

آن که «یوسف زیبایی» را با چند سکّۀ قلب، عوض می‌کند،

آن که «کودک عفاف» را جلوی صدها گرگ گرسنه می‌بَرد و به تماشا می‌گذارد،

روزی هم «پشت دیوار ندامت» می‌نشیند و اشک حسرت می‌ریزد و از تاراج باغ گریه می‌کند و در آتش بی‌پروایی‌های خام و جسارت‌های ناپخته خویش می‌سوزد.

چرا برخی، «شرط احتیاط» را از دست می‌دهند؟!

چرا بعضی، عَمداً خویش را در برابر ترکش‌های نگاه‌ها قرار می‌دهند؟!

آیا این همه ترکش‌خورده‌ها و مصدومین حادثه خامی و ارتباط‌های نسنجیده، کافی نیست؟

پس چگونه و از چه چیز باید عبرت گرفت؟

پاک زیستن هنر است و پاکان هنرمندان بزرگ‌اند.

سوتیتر:

1. اینکه می‌گویند «دل باید پاک باشد»، بهانه‌ای برای گریز جاهلانه از همین مصونیت است، وگرنه از دل پاک هم نباید جز «نگاه پاک، رفتار پاک و ظاهر پاک» برخیزد.

استاد اصغر طاهر زاده

هر چند امام خمینی در ۱۴ خرداد سال ۱۳۶۸ از بین ما رفت، با بسط شخصیت خود در انسانی که فضای تاریخی ایشان را می‌شناخت، عملاً به حکم «اَلْعُلَمَاءُ بَاقُون‏» به‌نحوی دیگر در تاریخ ما باقی ماند، در آن حد که دوست و دشمن اقرار دارند رهبری آیت‌الله خامنه‌ای ادامه‌ حضور تاریخی حضرت امام است و بر همگان روشن شد برای باقی‌ماندن بر عهد امام راه دیگری جز پیروی از رهبری ایشان وجود ندارد. در این زمینه لازم است که از چند نکته غفلت نشود.

رهبر انقلاب به‌خوبی نشان دادند فهم ایشان از اندیشه و راه امام بسیار متعالی‌تر از فهم دیگران است. ایشان در همان روزهای اول رحلت حضرت امام فرمودند: «خمینی حقیقت همیشه زنده‌ تاریخ ماست و نه یک رهبر سیاسی معمولی» و پس از رحلت امام در اولین پیام خود در ۱۸ خرداد سال ۱۳۶۸ یعنی در اولین روزهای رحلت حضرت امام فرمودند:

«امام خمینى شخصیتى آن‌چنان بزرگ بود که در میان بزرگان و رهبران جهان و تاریخ به‌جز انبیا و اولیا و معصومین«ع» به‌دشوارى مى‏توان کسى را با این ابعاد و این خصوصیات تصور کرد. آن بزرگوار قوت ایمان را با عمل‏صالح و اراده‏ پولادین را با همت بلند و شجاعت اخلاقى را با حزم و حکمت و صراحت لهجه را با صداقت و متانت و صفاى معنوى و روحانى را با هوشمندى و کیاست و تقوا و ورع را با سرعت و قاطعیت و ابهت و صلابت رهبرى را با رقت و عطوفت و خلاصه بسى خصال نفیس و کمیاب را که مجموعه‏ آنها در طی قرن‏ها به‌ندرت ممکن است در انسان بزرگى جمع شود، همه را با هم داشت. الحق شخصیت آن عزیز یگانه شخصیتى دست نایافتنى و جایگاه والاى انسانى او جایگاهى دور از تصور و اساطیرگونه است.»

و در تاریخ ۲۱/ ۱۱/ ۹۰ یعنی بعد از سال‌های متمادی که از رحلت امام می‌گذرد، مى‏فرمایند:

«امام عزیز ما، آن مرد عظیمى که بلاشک خداوند لمعه‏اى و لمحه‏اى از انوار طیبه‏ نبوت‏ را در وجود او قرار داده بود».

لذا خداوند ادامه‌ انقلاب اسلامی را از طریق کسی اراده فرموده است که حقیقتاً امام را درک کرده و به همین جهت تعبیراتی را در مورد امام به‌کار می‌برد که حکایت از عمق بینش ایشان نسبت به امام دارد. کسی این سخنان را می‌گوید که اولاً در هوش و فراست زبانزد خاص و عام است. ثانیاً نشان داده است که الفاظ را در جای مناسب خود به کار می‌برد.

حال چنین فردی است که می‌گوید: «خداوند از همان نوری که به انبیای خود داد، به حضرت امام داده است.» این سخن را یک آدم عامی نمی‌گوید که نفهمد نور انبیا یعنی چه. هیچ یک از اهل فکر در این سطح چنین تعبیراتی را برای حضرت امام به کار نبرده‌اند، لذا باید بپذیریم مقام معظم رهبری فضایلی را در شخصیت امام دیده‌اند که کمتر کسی در این حد دیده است. همان فضایلی که شهدا و سرداران، اندکی از آنها را دیدند و خود را در شخصیت امام ذوب کردند.

روایات نیز ما را متوجه وجود افرادی در اسلام می‌کنند که به نور نبوت منورند. هنر ما این است که بتوانیم آنها را درک کنیم. از پیامبر خدا داریم که انسان اگر با قرآن و فرهنگ قرآن مأنوس شد به جایی می‌رسد که: «فَکَأَنَّمَا أُدرِجَتِ النُّبُوَّه بَینَ جَنبَیهِ وَ لَکِنَّهُ لَا یُوحَى إِلَیه‏»^(۱) گوئی نبوت در بین دو پهلوی او درج شده، ولی به او وحی نمی‌شود.

راز ریزش‌های انقلاب، اعم از ریزش بعضی از مبارزان قبل از انقلاب و ریزش بعضی از روحانیون را باید در تفاوت نگاه آنها با نگاه مقام معظم رهبری نسبت به امام جستجو کرد. بعضی از مراجع تصور کردند شخصیت حضرت امام در مجتهد بودن ایشان محدود است، لذا گفتند امام مجتهدند، ما هم مجتهدیم و نفهمیدند که امام یک شخصیت اشراقی است که راز نجات جهان اسلام و جهان بشریت بر قلبش اشراق شده است. در این راستاست که اساتید اخلاق و مراجع تقلید اگر در ذیل شخصیت حضرت امام قرار گیرند، اخلاق و فقه‌شان معنا پیدا می‌کند و از تاریخ بیرون نمی‌افتند.

این بسیار شبیه آن است که رسول خدا«ص» فرمودند: «وَ مَن مَاتَ وَ لَم یَعرِف إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِیتَه جَاهِلِیَّه»^(۲) هرکس بمیرد و امام زمان خود را نشناسد به مرگ جاهلیت مرده است. با اینکه ممکن است کسی به نبوت رسول خدا«ص» و به قرآن ایمان داشته باشد، ولی اگر امام زمان خود را نشناسد هویت اسلامی خود را در زمان خود شکل نداده است. حضرت امام به همین معنا در این تاریخ، هویت اسلامی ما به حساب می‌آیند و در همین راستا و در ذیل شخصیت حضرت امام، امروز مقام معظم رهبری هویت اسلامی ما محسوب می‌شوند.

این نکته را وقتی درست درک می‌شود که جایگاه تاریخی انقلاب اسلامی شناخته شود. آنهایی که جایگاه تاریخی اسلام را که مرحله‌ عبور از جاهلیت آن زمان بود نشناختند، عملاً با غفلت از شخصیت علی«ع»، در جاهلیت آن زمان ماندند و راه را برای حزب اموی هموار کردند. هنر شیعه این بود که در ذیل شخصیت علی«ع» به اسلام ناب رجوع کرد.

اکنون نیز قصه از همین قرار است و رجوع به رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در ذیل شخصیت امام، ما را ادامه‌هندگان‌ تاریخی می‌سازد که با غدیر شروع شد.

قصه آنان که بعد از رحلت امام متوجه بسط روح نهضت امام در شخصیت رهبری نشدند، شبیه قصه ‌کسانی است که متوجه روح اسلام در شخصیت حضرت علی«ع» نگشتند. آنها نگفتند اسلام را قبول نداریم، ولی متوجه حساسیت چگونگی ادامه‌ اسلام بعد از رسول خدا«ص» نبودند و از این موضوع مهم به‌سادگی گذشتند و پیام غدیر را که اولاً با پیام «اَلْیَومَ‏ أَکمَلتُ لَکُم دینَکُم وَ أَتمَمتُ عَلَیکُم نِعمَتی‏ وَ رَضیتُ لَکُمُ الإِسلامَ دیناً» همراه شد، متوجه نشدند و ثانیاً برایشان روشن نشد چرا تنها در حاکمیت شخصیت علی«ع» است که خداوند فرمود: «الیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفَرُوا مِن دینِکُم»^(۳) یعنی این روز که علی«ع» به تاریخ معرفی شد، روزی است که کافران از اینکه دین شما عقیم و بی‌آینده بماند، ناامید شدند. راستی امروز فریاد سازش‌ناپذیری با جریان کفر و استکبار از کدام حنجره بیرون می‌آید تا نقشه‌های بی‌رنگ‌کردن فضای ضداستکباری انقلاب را خنثی کند؟

اگر انقلاب اسلامی تاریخ عبور از فرهنگ استکباری است و نه سازش با آن، و اگر امام عزیز چنین فرهنگی را به بشریت این دوران عرضه داشت و اصول انقلاب اسلامی را حمایت از محرومین و مستضعفین و مبارزه با ثروت‌اندوزان و مرفهین بی‌درد معرفی کرد، چه کسی جانشین حقیقی این فرهنگ است و چه کسانی مدعی میراث‌خواری فرهنگ حضرت امام هستند؟

اگر هویت انقلاب اسلامی عبور از باتلاق‌های گندیده‌ آرمان‌های کوتاه سطحی‌نگری، به کمک نور توحید الهی است، آیا آنهایی که می‌خواهند آینده‌ انقلاب را به‌نوعی اشرافی‌گری گره بزنند، می‌توانند وارث کسی باشند که در مقابله با نظام استکباری اعلام کرد «اگر من هم برگردم ملت اسلام برنمى‏گردد. اشتباه نکنید، اگر خمینى هم با شما سازش کند، ملت اسلام با شما سازش نمى‏کند»؟^(۴)

آیا ادامه‌ چنین رویکردی جز در سیره و سخن رهبری یافت می‌شود که با تمام وجود مواظب است بین انقلاب اسلامی و خط فریبکارانه‌ نظام استکباری سازشی صورت نگیرد؟ حاصل این سازش و آشتی جز نفی هویت انقلاب اسلامی چیز دیگری نخواهد بود. شیوه‌ حضرت روح اللّه را که برای حفظ اسلام ناب محمدی آمادگی ورود به هر خطری را در خود داشت، باید در آخرین پیام ایشان دنبال کرد که فرمود:

«ما هنوز در قدم‌هاى اول مبارزه جهانى خود علیه غرب و شرقیم. مگر بیش از این است که ما ظاهراً از جهانخواران شکست مى‏خوریم و نابود مى‏شویم؟ مگر بیش از این است که ما را در دنیا به خشونت و تحجر معرفى مى‏کنند؟ مگر بیش از این است که با نفوذ ایادى قاتل و منحرف خود در محافل و منازل، عزت اسلام و مسلمین را پایکوب مى‏کنند؟ مگر بیش از این است که فرزندان عزیز اسلام ناب محمدى در سراسر جهان بر چوبه‏هاى دار مى‏روند؟ مگر بیش از این است که زنان و فرزندان خردسال حزب‌اللّه در جهان به اسارت گرفته مى‏شوند؟ بگذار دنیاى پست مادیت با ما چنین کند، ولى ما به وظیفه اسلامى خود عمل کنیم.»^(۵)

امام در این پیام راهی را به ما نشان داد که برای ورود به آینده‌ بزرگی که در فراروی تشیع قرار دارد، باید آمادگی از دست‌دادن همه‌چیزمان را در مقابل نظام استکباری داشته باشیم. آیا این نحوه سلوک را جز در روش مدیریت رهبری در جای دیگری می‌توان دید؟

۴- حرکتی پیشتازانه

وقتی روشن شد که ما هویت دینی خود را تنها در ذیل تاریخی می‌توانیم به منصه ظهور برسانیم که امام راه آن را گشوده است، باید بدانیم برای گشودن افق‌هایی که انقلاب اسلامی باید در تاریخ بگشاید، لازم است حرکت پیشتازانه داشته باشیم، آن هم در شرایطی که نه ابزارهای دستیابی به آن افق‌ها را داریم و نه حتی تصویری روشن و عینی از آنچه بناست رخ بدهد، می‌شناسیم، مگر به اجمال. ولی اگر نسبت خود را با شخصیت اشراقی امام، درست تعریف کنیم و اگر تعبیرات‌مان نسبت به امام از جنس تعبیراتی باشد که مقام معظم رهبری یافته‌اند، همانند ایشان در سخت‌ترین شرایط و حتی در کوران جنگ نرم و شبیخون فرهنگی هم بهترین تصمیمات را می‌گیریم، بی آنکه مرعوب برنامه‌های دشمنی شویم که فقط چهار صد سال تجربه‌ تمدنی دارد و با همه‌ ساز و کارهایش به جنگ انقلاب اسلامی آمده است.

در جنگ بین ماده و معنا، قطعاً ماده محکوم به شکست است، به شرط آنکه وفادار به اشراقی باشیم که از آسمان آمده تا زمین را آسمانی کند. همان‌ طور که دست انسان به عنوان یک پدیده‌ مادی در مقابل اراده‌ او به عنوان یک پدیده معنوی نمی‌تواند مقاومتی از خود نشان دهد و اگر انسان اراده کند دست خود را بالا بیاورد، دست هیچ قدرتی از خود ندارد، مسلماً جنگ بین ماده و معنا به پیروزی معنا ختم می‌شود.

چنین جبهه‌ای از طریق حضرت امام در تاریخ جدید گشوده شد و توانست در دفاع هشت ‌ساله با نمایش ایمان و ایثار، پیروز میدان باشد. اگر با همان رجوع ملکوتی به اشراق امام، کار را ادامه دهیم، در جبهه‌ خطرناک جنگ نرم و در زمینه‌های فرهنگی و اقتصادی نیز پیروز میدان خواهیم بود، بی آنکه در این جبهه  که دوست از دشمن به‌راحتی شناخته نمی‌شود، توسط کسانی که اصرار دارند که آمریکا را نمی‌توان نادیده گرفت، به خود شلیک کنیم و به اسم واقع‌گرایی از آرمان‌گرایی منطقی خود دست برداریم و خود را محکوم به سبکی از زندگی کنیم که غرب الگوی آن است.

۵- یک نگاه به حضرت امام این است‌که ایشان انسان خوب و وارسته‌ای بود، ولی او فکر دارد، ما هم فکر داریم و حالا که ایشان رحلت کرده و زمانه عوض شده، وقت آن است که ما روی فکر خود تأکید کنیم تا با نظر به واقعیت آمریکا، کشور را نجات دهیم. اینها به زبان بی‌زبانی می‌خواهند بگویند رهبری اشتباه می‌کنند و باید کمک‌شان کرد تا از اصرارشان بر نگاه حضرت امام عدول کنند و واقعیت‌ها را ببینند. این هم نگاه برخی است که اتفاقاً خود را دوست امام و رهبری هم می‌دانند و مثل آن آقا که می‌گفت: «اَنَا زَمیلُ مُحَمَّد»^(۶) من دوست محمدم، ولی کار خود را می‌کرد، معتقدند که ما به رهبری احترام می‌گذاریم، ولی کار خودمان را می‌کنیم. اینها‌ معتقدند باید از اهدافی که امام برای انقلاب تعریف کرد عدول کرد.

رهبری در این زمینه در تاریخ ۳/۵/۹۱ بحث آرمان‌گرایی و واقع‌گرایی را برای کارگزاران نظام اسلامی مطرح و روشن کردند که اگر در مقابل آمریکا کوتاه بیاییم، نه واقع‌گرایی است و نه آرمان‌گرایی.

عده‌ای می‌پرسند چرا مقام معظم رهبری پا جای پای امام می‌گذارند؟ ایشان معتقدند امام یک مرد اشراقی است که حقیقت این دوران را آورده است و لذا به‌کرات در انجام بعضی از کارها می‌فرمایند چون امام عزیز آن را انجام دادند من هم انجام می‌دهم. یعنی امام را ملاک قرار می‌دهند. آقای هاشمی می‌گوید: «من دوست رهبری هستم و هر هفته خدمت‌شان می‌رسم و با هم گفتگو داریم.»، ولی خود رهبری در نماز جمعه‌‌ ۲۹ خرداد سال ۸۸ فرمودند: «من البته در موارد متعددی با آقای هاشمی اختلاف نظر دارم که طبیعی هم هست.»

بنابراین صرف دوست‌بودن با رهبری نشانه‌ نگرش یکسان به مسائل نیست. این نکته‌ بسیار مهمی است که نباید از آن ساده گذشت، زیرا در حال حاضر عده‌ای معتقدند نگاه مقام معظم رهبری در بعضی از موارد واقع‌بینانه نیست. اینها عملاً کار خودشان را می‌کنند و سخنان ایشان را نادیده می‌گیرند.

۶- دلیل اینکه مقام معظم رهبری بهترین انتخاب و بهترین عمل را در دوران معاصر انجام داده‌اند، این است که نسبت‌ ایشان با راه امام غیر از نسبتی است که عده‌ای در عین احترام به امام با ایشان برقرار کرده، ولی کار خودشان را می‌کنند. تعبیرات مقام معظم رهبری از حضرت امام نشان می‌دهد که ایشان متوجهند که امام در تاریخ ما دارای جایگاهی هستند که خداوند اراده کرده است تا تاریخ ما در ذیل شخصیت ایشان به گشایش خاص خود برسد. لذا اگر بتوانیم جایگاه تاریخی امام را به همان شکلی که خداوند ایشان را پرورانده است، بفهمیم مثل آن است که با شهدا زندگی ‌کنیم. البته به شرطی که مثل شهدا نگاهمان به امام نگاهی اشراقی باشد و ملکوتی را بسازیم که بتواند در ذیل ملکوت حضرت امام قرار گیرد.

در این صورت است که درست عمل خواهیم کرد و وارد یک نوع اتحاد قدسی با همدیگر می‌شویم که مطلوب همه‌ انبیا بوده است. در چنین شرایطی گروه‌های وفادار به انقلاب با هر سلیقه‌ای، در ذیل شخصیت اشراقی حضرت امام به‌راحتی همدیگر را درک و رهنمودهای رهبری را تصدیق می‌کنند، تفاوت سلیقه‌ها هرگز کدورت به وجود نمی‌آورد، بلکه منجر به درک فکر همدیگر می‌شود. این آن نکته‌‌ مهمی است که رهبری معظم انقلاب بر آن تأکید دارند.

خطر انقلاب اسلامی منهای سیرۀ‌ امام

این روزها نقشه‌های عجیبی برای ما کشیده‌اند که شخص امام را از ما بگیرند و در این زمینه صرفاً بر تئوری انقلاب اسلامی تأکید می‌کنند و نه سیره‌ حضرت امام، تا بعداً هر طور خواستند امام را تفسیر کنند. نمونه‌ آن را در فتنه‌ سال ۸۸ دیدیم که عده‌ای سنگ حضرت امام را به سینه ‌زدند، ولی نظام اسلامی را تا حد براندازی پیش بردند. اگر شخص امام و سیره‌ او را از ما بگیرند، از آن اتحاد قدسی که به دنبالش هستیم محروم می‌شویم و نمی‌توانیم با افراد، هرچند از یاران انقلاب اسلامی باشند، تفاهم کنیم.

امیرالمؤمنین«ع» در نامه ۷۷ نهج‌البلاغه با تأکید به سیره‌ حضرت رسول«ص» به ابن‌عباس می‌فرمایند: «لَا تُخَاصِمهُم بِالْقُرآنِ فَإِنَّ الْقُرآنَ حَمَّالٌ ذُو وُجُوهٍ تَقُولُ وَ یَقُولُونَ: وقتی می‌خواهی با خوارج بحث کنی، به قرآن و آیات آن استناد نکن، بلکه به سیره‌ رسول خدا«ص» که نمود تحقق قرآن است، استناد کن. با استناد به قرآن و آیات قرآن با آنها محاجه و مباحثه نکن، زیرا قرآن وجوه مختلفی را تحمل می‌کند و لذا تو یک چیز می‌گویی و آنها چیز دیگری. تو یک آیه می‌آوری و آنها‌ آیه دیگری می‌آورند: «وَ لَکِن حَاجِجهُم بِالسُّنَّهِ فَإِنَّهُم لَن یَجِدُوا عَنهَا مَحِیصاً»، و لکن تو با سنت رسول خدا«ص» با آنها محاجه کن که به عنوان حرکتی عینی نمی‌توانند از آن فرار کنند. یعنی شخص رسول خدا«ص» را به عنوان نمونه‌ کامل قرآنی در میان بیاور.

در همین راستا انقلاب اسلامی هم بدون سیره و شخصیت امام، عملاً انقلاب اسلامی، منهای انقلاب اسلامی است. اگر سیره‌ حضرت امام – که رهبری بر آن تأکید دارند- به حاشیه برود هرگز به آن «وحدت قدسی» که شدیداً به آن نیاز داریم نمی‌رسیم و تفاوت سلیقه‌ها منجر به تخاصم بین افراد می‌شود که این نقطه ضعف اصلی ماست، ولی وقتی متوجه بودیم که انسان‌های متعالی، تاریخی متعالی را بنیان می‌نهند و نفس‌های جان‌بخش آنهاست که می‌تواند از گوش‌ها بگذرد و بر جان‌ها بنشیند و منادی رستگاری باشد، می‌فهمیم که هرگز نمی‌توانیم از امام بگذریم، زیرا او را خداوند برای جهت‌گیری ما به سوی نور مقدر کرده است.

۷- امام صورت تفکر تاریخی ماست. بر این اساس است که اگر قرار باشد جامعه به تفکر مناسب تاریخی‌اش برسد، باید ذهن‌ها را متوجه روحی کرد که در این تاریخ ظهور دارد و باید مانند رهبر انقلاب بر آن تأکید کرد. افراد جامعه در هر زمانی حسی دارند که اگر به آن حس پاسخ درست داده شود و از آن مهم‌تر به این نکته توجه شود که فکر افراد جامعه تنها در حس تاریخی‌شان شکوفا می‌شود، با مردم درست برخورد خواهد شد.

مردم ما به حضرت امام که صورت عملی آرمان‌شان است رجوع دارند و از این جهت ایشان را به‌عنوان مبدأ فکر و عمل خود پذیرفتند. حضرت امام نیز همان احساس مردم را در خود داشتند. مقام معظم رهبری نیز چندین بار گفته‌اند که هنر امام این بود که مردم را فهمید. ایشان در سومین نشست اندیشه‌های راهبردی با موضوع زن فرمودند:

«اصلاً نمی‌شود نقش زنان را محاسبه کرد و من اقرار می‌کنم اولین کسی که این نقش را فهمید، امام بزرگوار ما بود. مثل خیلی چیزهای دیگر که اول ایشان فهمید، در حالی‌که هیچ‌کدام از ماها نمی‌فهمیدیم. همچنان که امام نقش مردم را فهمید. امام در آن وقتی که هیچ کس درک نمی‌کرد، تأثیر حضور مردم را درک کرد. بزرگانی با تعبیرات زشتی به ما می‌گفتند شما فکر می‌کنید با این مردم می‌شود کار بزرگی انجام داد؟ آن‌چنان با تحقیر حرف می‌زدند، که آن کسی که به او اشاره می‌کردند، کأنه اصلاً انسان نیست! اما امام نه. امام قدر مردم را دانست. مردم را شناخت،توانائی‌های آنها را درک و کشف کرد.»^(۷)      

چرا ایشان بر این نکته اصرار دارند که امام عزیز ما زمانی مردم را درک کرد که هیچ‌کسی درک نمی‌کرد؟ و چرا این موضوع در ذیل شخصیت امام برایشان روشن شد؟ ایشان در واقع می‌خواهند بگویند این کشف، صاحب دارد و صاحب آن حضرت امام است. یعنی یک حقیقتی در عالم جاری بود که قلب مردم آن را حس کرد و حضرت امام آمد و براساس شعور تاریخی مردم، کار را شروع کرد و عملاً باید گفت کار را خدا با قلب مردم شروع و حضرت امام آن را کشف کرد.

اگر این نکته روشن شود، وظیفه ماست تا همان ‌طور که حضرت امام، زبان حضور تاریخی بودند که حضرت حق اراده کرده است، این مردم را در مورد انقلاب اسلامی و وظایفی که دارند خطاب قرار دهیم و نقطه‌ اصلی اشتراک حضرت امام و مقام معظم رهبری در این نکته‌ مهم است.

این اراده الهی را می‌توان آشکارا احساس کرد. البته احساس اراده‌ الهی چیز ساده‌ای نیست که با مطالعه و درس و بحث حاصل شود، بلکه باید با رویکرد مخصوص به خود حس شود. نسبت مقام معظم رهبری با حضرت امام نشان می‌دهد که ایشان چگونه توانسته‌اند قله‌ تاریخی‌ای را که حضرت امام بر فراز آن قرار دارند، به‌خوبی احساس کنند. ایشان در نهضت امام از ابتدا حاضر و کاملاً در صحنه بودند و طوری سخن می‌گویند که گوئی دارند با فهم امام این تاریخ را ادامه می‌دهند.

امام توانستند نسبت به حضور مردم کشفی خاص در تاریخ داشته باشند و بسیار مطمئن بودند که این مردم در صحنه می‌مانند و حرف امام را می‌فهمند و لذا دائماً مردم را مخاطب قرار می‌دادند و می‌فرمودند اگر شما مردم را مخاطب قرار دهید، آنها بر خلاف روشنفکران و خواص که بیرون از روح انقلاب‌اند، سخن شما را می‌فهمند.

انقلاب اسلامی و عصر توبه‌ بشریت

۸- اهداف اصلی انقلاب اسلامی در راستای پیام اصلی شریعت محمدی«ص» آزادشدن از تاریخی گناه‌آلوده است. نگاه شهید آوینی که با نظر به وجوه ملکوتی حضرت امام«ره» ظهور کرد، در زمینه درست ‌دیدن این دوران، نگاه درستی است.

شهید آوینی عصر کنونی را عصر توبه بشریت می‌نامید و ظهور انقلاب دینی را تجسم این توبه‌ تاریخی و معنوی می‌دانست. او بعد از قرن‌ها هبوط، انقلاب اسلامی را رستاخیز تاریخی انسان و یک توبه‌ تاریخی ‌نامید، توبه از خطایی که بشر با تاریخ غرب مرتکب گردیده و آن خطا وانهادن ولایت الهی و تبعیت از طاغوت نیست‌انگاری است. جوانان ما این نیست‌انگاری را با گوشت و پوست خود احساس می‌کنند.  غایات انقلاب اسلامی هرگز اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نیست، بلکه انقلابی فرهنگی است، آن هم در جهانی که به صورت یک دهکده با یک فرهنگ واحد یعنی فرهنگ غرب، درآمده است.^(۸)

شهید آوینی بر این باور بود که با وقوع انقلاب اسلامی و ظهور انسان کاملی چون امام خمینی بشر وارد عهد تاریخی جدیدی شده است، عصری که به انقلاب جهانی امام عصر«عج» و ظهور «دولت پایدار حق» منتهی خواهد شد.

شهید آوینی دریافته بود که ظهور انقلاب اسلامی به عنوان یک انقلاب طلیعه‌دار، دلالت و اشارتی است به این‌که بشر، به منظور عبور از هبوط و گناه اعراض از حق، حرکتی را آغاز کرده است و او این حرکت و این آغاز گذار تاریخی را «عصر توبه‌ بشریت» نامید.

او می‌گفت همان گونه که حضرت آدم هبوط کرد و توبه و سعی کرد در مسیر رستگاری قرار بگیرد؛ فرزندان او و بشر نیز بعد از رنسانس، هبوط تاریخی کردند.

اندیشه‌ شهید آوینی صورت تفصیلی دیدگاه‌های امام در مورد رسالت انقلاب اسلامی در برابر دنیاست. بیشتر صحبت‌ها و مطالب امام بر تمدن‌سازی و رسالت جهانی انقلاب اسلامی و نجات مستضعفین عالم متمرکز شده است. شهید آوینی در راستای نجات جوانان از مکر لیل و نهار، بر رسالت جهانی انقلاب اسلامی تاکید ویژه داشت و معتقد بود حقیقت انقلاب با این رسالت شکوفا می شود. او وجه رسالت جهانی انقلاب را وجه تفکیک‌ناپذیر انقلاب اسلامی می‌دانست.

یکی از راه‌های مسخ آرمان‌های انقلاب و نادیده‌گرفتن جوهره‌ اصلی انقلاب، اندیشه‌ای است که قصد دارد با برجسته‌کردن مشکلات اقتصادی در داخل، ما را از عزم تمدن‌سازی انقلاب اسلامی باز دارد. عزمی که با نظر به مبادی این تاریخ، امکان ادامه‌ دارد و این جوانان گناه‌آلود که خودشان از همه بیشتر از گناهشان متنفرند، آماده‌اند تا تبدیل به یک سرباز انقلابی متعهد شوند. این همان توبه‌ تاریخی بشر امروز است.

شهید آوینی به افق‌های بلند انقلاب اسلامی اشاره دارد و به‌خوبی متوجه است که این اهداف تنها با روحیه و شخصیت امام خامنه‌ای امکان تحقق‌ می‌یابد. لذا باید دلیل موافقت‌ها و مخالفت‌های افراد و جریان‌ها با رهبری حضرت ایشان را در وفاداری به اهداف اصلی انقلاب یا مخالفت با آنها جستجو کرد. اهدافی بس متعالی که تفکر حقیقی را به جامعه‌ ما برمی‌گرداند.

بالاترین تفکر

۹- همه‌ حرف در نسبت ما با امام نهفته است. این نسبت باید بدون هرگونه تقلیدی کشف شود. از آنجا که آنچه رخ داده هنوز از نتایج سحر است، اهل فکر باید با نظر به جایگاه تاریخی انقلاب اسلامی، تفکر را شروع کنند و به استقبال اراده‌ الهی در این دوران بروند.

حضور متفکرانه‌ای فراتر از انقلاب اسلامی در این زمانه ممکن نیست. با فهم انقلاب اسلامی در ذیل شخصیت امام خمینی، درک حضوری مشیت الهی ممکن خواهد شد و این بالاترین تفکری است که امروز می‌توان به آن دست یافت.

مگر واقعی‌ترین تفکر، تفکر بر واقعی‌ترین واقعیات نیست؟ هرچند ظاهربینان همیشه از دیدن آن محروم‌اند و مستکبران سعی در ندیدن آن دارند، اما ارزش جایگاه رهبری انقلاب را می‌توان به‌خوبی با ملاحظه واقعیت‌های امروز جهان دید، نگاهی که غیر از نگاه غرب و غرب‌زدگان است.

تفکّر به معنای جداشدن از واقعیت نیست. انسان متفکر همیشه باید با واقعیت زندگی کند، اما نه در سطح واقعیت، بلکه در گوهر واقعیت که همان مشیت الهی در هر زمان و در هر عصر است. پس متفکر، نه در بیرون از زمان زندگی می‌کند و نه گرفتار زمان‌زدگی است، تا بتواند به شرایطی ماورای وضع موجود بیندیشد و گمان نکند که خداوند، ما را به خود واگذاشته است. اوج بی‌فکری است که کسی تصورکند هرکاری خواست می‌تواند در این عالم انجام دهد، زیرا از واقعی‌ترین واقعیت‌ها که سنت الهی در این عصر و زمانه است، غافل مانده است.

مقام معظم رهبری در نگاه به واقعیت‌های جهان، ماورای نگاه‌های مرعوب از غرب، با ما این‌ گونه سخن می‌گویند: «واقعیت جامعه‌ جهانی بر اساس خواست آمریکایی‌ها پیش نمی‌رود.» ایشان معتقدند برخلاف خواسته‌ دشمن، واقعیت‌های جهان امروز به نفع جهان اسلام و جمهوری اسلامی تغییر پیدا کرده است:

«وقتی ما واقعیت‌ها را کنار هم می‌گذاریم، احساس می‌کنیم که راه ملت ایران به سوی آرمان‌های بلند، یک راه گشوده است. این راه، چالش دارد، اما باز است. بن‌بستی وجود ندارد. هدف جبهه‌ مخالف نظام اسلامی و انقلاب اسلامی و دشمن ما این است که راه را بن‌بست نشان بدهد».^(۹) و ما امروز سخت نیازمند چنین نگاهی هستیم تا بتوانیم  انقلاب اسلامی را در مسیری که حضرت روح اللّه گشود، جلو ببریم.

پی‌نوشت‌ها:

۱ـ «الکافی»، ج ۲، ص ۶۰۴

۲ـ إعلام الورى بأعلام الهدى، ص ۴۴۲

۳ـ مائده/ ۳

۴ـ صحیفه امام، ج‏۱، ص ۳۰۳

۵ـ صحیفه‌ امام، ج‏۲۱، ص ۳۲۸

۶ـ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ، ج۱۲، ص۱۲۱-۱۲۲

۷ـ ۱۴/۱۰/۱۳۹۰

۸ـ سید مرتضی آوینی، رستاخیز جان، تهران، نشر ساقی، ۱۳۷۹، صص ۹۹-۱۰۳

۹ـ سخنان مقام معظم رهبری در تاریخ ۳/۵/۱۳۹۱    

سوتیترها:

۱٫

قصه آنان که بعد از رحلت امام متوجه بسط روح نهضت امام در شخصیت رهبری نشدند، شبیه قصه ‌کسانی است که متوجه روح اسلام در شخصیت حضرت علی«ع» نگشتند. آنها نگفتند اسلام را قبول نداریم، ولی متوجه حساسیت چگونگی ادامه‌ اسلام بعد از رسول خدا«ص» نبودند و از این موضوع مهم به‌سادگی گذشتند.

۲٫

اگر انقلاب اسلامی تاریخ عبور از فرهنگ استکباری است و نه سازش با آن، و اگر امام عزیز چنین فرهنگی را به بشریت این دوران عرضه داشت و اصول انقلاب اسلامی را حمایت از محرومین و مستضعفین و مبارزه با ثروت‌اندوزان و مرفهین بی‌درد معرفی کرد، چه کسی جانشین حقیقی این فرهنگ است و چه کسانی مدعی میراث‌خواری فرهنگ حضرت امام هستند؟

۳٫

امام توانستند نسبت به حضور مردم کشفی خاص در تاریخ داشته باشند و بسیار مطمئن بودند که این مردم در صحنه می‌مانند و حرف امام را می‌فهمند و لذا دائماً مردم را مخاطب قرار می‌دادند و می‌فرمودند اگر شما مردم را مخاطب قرار دهید، آنها بر خلاف روشنفکران و خواص که بیرون از روح انقلاب‌اند، سخن شما را می‌فهمند.

«تأملاتی در گذشته، حال و آیندۀ یمن»

در گفت و شنود «پاسداراسلام» با دکتر مسعود اسداللهی

اشاره:

دکتر مسعود اسداللهی کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه و استاد دانشگاه، سال‌ها وقت خود را صرف پژوهش و تحقیق درباره جنبش‌های منطقه، به‌خصوص جنبش حزب‌الله کرده است. وی در این زمینه کتابی نیز با عنوان «از مقاومت تا پیروزی» به رشته تحریر در آورده که به‌ویژه در کشورهای عربی با استقبال فراوانی روبرو شده است. در گفتگو با ایشان، به بررسی سیر تحولات یمن و منطقه نشسته‌ایم. 

*با تشکراز جنابعالی که با وجود فرصت اندک، این فرصت را در اختیار نشریه «پاسدار اسلام» قرار دادید. با توجه به وقایع جاری در یمن، به عنوان نخستین پرسش، اشاره‌ای به نحوه شکل‌گیری انصارالله و نقش آن در تحولات یمن داشته باشید. به نظر شما این جریان تا چه حد تحت تأثیر انقلاب اسلامی ایران و حزب الله لبنان است؟ 

برای پاسخ به این سئوال و نقش حوثی‌ها در یمن، ابتدا باید به ترکیب سیاسی یمن اشاره‌ کنم. کشور یمن دارای سابقه طولانی تاریخی است و در آن دو یا سه مذهب عمده قابل تشخیص هستند. در شمال یمن بیشتر زیدی‌ها و در جنوب یمن شافعی‌ها زندگی می‌کنند. در دهه‌های اخیر هم عربستان با صرف هزینه‌های بسیار زیادی توانسته است وهابیت را تا حدودی در یمن رواج دهد.

زیدی‌ها از نظر اندیشه و تفکر قرابت‌هائی با شیعه دارند و به تعبیری شیعه سه امامی به شمار می‌روند، اما از نظر فقهی پیرو فقه اهل سنت هستند. در میان زیدی‌ها گروهی به نام حوثی‌ها وجود دارند که گفته می‌شود همگی سادات هستند. یکی از شخصیت‌های مهم این گروه سید بدرالدین حوثی است که پس از انقلاب اسلامی به ایران آمد و در قم ساکن شد و به تحصیلات دینی پرداخت. گفته می‌شود که ایشان مذهب شیعه دوازده امامی را پذیرفته ‌بود.

در هر حال ایشان پس از بازگشت به یمن شروع به ترویج مذهب دوازده امامی در بین طایفه حوثی‌ها کرد که قبلاً زیدی بودند. عده‌ای معتقدند در حال حاضر همه حوثی‌ها پیرو مذهب شیعه دوازده امامی هستند، اما برخی بر این باورند که بخشی از آنها شیعه دوازده امامی هستند و بقیه هنوز زیدی باقی مانده‌اند.

اما نکته مهم این است که آقای بدرالدین حوثی موفق شد تفکر انقلابی‌ای را که مخالف هیمنه امریکا، اسرائیل و عربستان سعودی است، رواج بدهد. این تفکر همواره با مذهب وهابیت مخالف بوده و با آن مبارزه ‌کرده است. این گروه به‌تدریج، به‌خصوص در دهه اخیر رشد و قدرت زیادی در عرصه سیاسی یمن پیدا کرد و در این زمینه تبدیل به یک بازیگر قوی شد.

اما رابطه این جریان با جمهوری اسلامی، بیشتر یک رابطه فکری و تأثیرپذیری از آموزه‌های انقلاب اسلامی ایران است، چون آقای بدرالدین حوثی تحصیلات حوزوی خود را در ایران انجام داده و طبعاً این افکار را به یمن منتقل کرده  است. این به معنای ارتباط تشکیلاتی، نظامی و به‌خصوص امنیتی نیست، بلکه نوعی علاقمندی به انقلاب اسلامی و تأثیرپذیری از دیدگاه‌های حضرت امام و مقام معظم رهبری بوده و هست.

اما عده‌ای، به‌خصوص عربستانی‌ها تلاش می‌کنند با وارد کردن این اتهام که این گروه وابسته به ایران است و از ایران دستور می‌گیرد و یا مزدور ایران است، با این نوع تعبیرات توهین‌آمیز این جریان را زیر سئوال ببرند، اما وقایع یمن نشان می‌دهد مردم آن کشور زیر بار این اتهامات نرفته و این گروه موفق شده‌ است ائتلاف گسترده‌ای را با قبایل و عشایر مختلف یمن، زیدی‌ها و حتی ارتش یمن ایجاد کند. نتیجه این ائتلاف گسترده، موفقیت‌های چشمگیر نظامی در صحنه یمن در ماه‌های اخیر بوده و این ائتلاف توانسته است سیطره گسترده‌ای بر بخش عمده‌ای از خاک یمن پیدا کند.

در واقع این هم اقدامی نبود که خود آنها مایل به انجامش باشند، بلکه در دوران ریاست‌جمهوری آقای عبد ربه منصور هادی، وقتی دیدند حوثی‌ها دارند قدرت روزافزونی پیدا می‌کنند، طرحی را تحت عنوان ایجاد استان‌ها و ولایت‌های جدید در یمن پیاده کردند، به‌نحوی که قرار بود استان صعده که منطقه اصلی حضور حوثی‌هاست، به یک استان محاصره شده در داخل یمن تبدیل شود و ارتباطی با دریا نداشته باشد. حوثی‌ها این تقسیم‌بندی را نپذیرفتند، به‌خصوص که تقسیم‌بندی استان‌های جدید به‌گونه‌ای بود که دسترسی آنها به مناطق نفتی هم قطع می‌شد و  در محاصره کامل اقتصادی و جغرافیایی قرار می‌گرفتند.

حوثی‌ها زیر بار این تقسیم‌بندی و شکل‌گیری استانی جدید نرفتند و اعتراضات خود را بیان کردند. آقای منصور هادی فکر نمی‌کرد این گروه بتواند به قدرتی علیه دولت وی تبدیل شود و در نتیجه به درخواست‌های آنها توجه نکرد، اما حوثی‌ها با رهبری آقای سید عبدالملک حوثی موفق شدند به‌سرعت با طوایف مختلف یمن، به‌خصوص در یمن شمالی ائتلاف بزرگی را تشکیل بدهند و با این ائتلاف از صعده به حرکت درآمدند و در فاصله زمانی کوتاهی توانستند صنعا را به تسلط  خود در آورند.

نسبت جمعیتی حوثی‌ها در یمن بالا نیست و درصد بزرگی را تشکیل نمی‌دهند، اما این موفقیت نشان می‌دهد که آنها موفق شده‌اند ائتلاف قوی و بزرگی را تشکیل بدهند. وقتی سایر قبایل و عشایر با حوثی‌ها ائتلاف و از آنها تبعیت می‌کنند، نشانه آن است که این گروه را به عنوان یک گروه مستقل قبول دارند که به خاطر منافع ملت یمن دست به اقدام زده است.

سیر تحولات اخیر یمن چگونه رقم خورد؟

سیر حوادث به این صورت بود که حوثی‌ها ابتدا توانستند بر صنعا سیطره پید اکنند و ارگان‌های مختلف را در اختیار بگیرند. در ابتدا آقای منصور هادی به عدن در جنوب یمن فرار و تلاش کرد دولت خود را در آنجا مستقر نماید و از آنجا علیه ائتلافی که صنعا را در اختیار خود گرفته بود اقدام کند، اما ائتلاف در مدت کوتاهی به عدن رسید و آقای منصور هادی به عربستان فرار کرد و پناهنده شد. این امر سبب گردید گه عربستان به بهانه بازگرداندن منصور هادی به قدرت، جنگی غیراسلامی، غیر انسانی و وحشیانه‌‌ را به سبک و سیاق صهیونیست‌ها بر یمن تحمیل کند و با دخالت مستقیم در امور داخلی آن کشور، قوانین بین‌المللی را زیر پا بگذارد. این روزها  شاهد جنایت‌های فجیع عربستان و ارتش این کشور در یمن هستیم.

 چگونه است که عربستان که تا این حد نسبت به قضایای یمن حساسیت نشان می‌دهد؟ در جریان بیداری اسلامی در برخی کشورهای اسلامی،  چرا سعودی ها چنین حساسیتی را نشان ندادند؟

شاید بهتر باشد این سئوال را به این شکل مطرح کنید که چرا عربستان در ظرف ۶۷ سال اخیر که رژیم صهیونیستی تشکیل شده است، این حساسیت را در مورد فلسطین به خرج نداده است. مسلمانان فلسطین که اهل سنت هم هستند. چرا عربستان این همه سلاحی را که از امریکا خریده، در راه دفاع از قدس، مردم فلسطین و مردم مظلوم غزه به کار نگرفته است؟

این مسئله به چند عامل برمی‌گردد. دلیل اول این است که. عربستان سعودی همواره در فلک امریکا چرخیده و وابسته به آن کشور بوده است، بنابراین سلاحی را که در اختیار دارد، نه می‌تواند و نه می‌خواهد برخلاف منافع امریکا به کار بگیرد. اساساً امریکایی‌ها به عربستان اجازه نمی‌دهند با این سلاح‌ها منافع آنان را به خطر بیندازد

علت دوم دیدگاه عربستان سعودی نسبت به کل شبه‌جزیره عربستان است که دیدگاهی سلطه‌طلبانه و ایفای نقش برادر بزرگ‌تر است. عربستان به عنوان پهناورترین کشور در شبه جزیره عربستان این را حق مسلم خود می‌داند که اراده‌اش را بر کشورهای شبه‌جزیره و شیخ‌نشین‌های کوچک تحمیل کند. عربستان سعودی از ابتدا سعی کرده با نقض حاکمیت کشورهای کوچک، سیطره خود را بر شبه جزیره عربستان تکمیل کند. شیخ‌نشین‌های کوچکی مثل کویت، قطر، بحرین، امارت و… اصولاً برای دفاع از خود قدرت ذاتی ندارند تا بتوانند در مقابل اراده عربستان مقاومت کنند. به همین دلیل همیشه تابع سیاست‌های عربستان بوده‌اند.

*بنابراین می توان گفت: یمن یک استثنا در قاعده است.

همین‌ طور است. تنها کشوری که در شبه جزیره عربستان پتانسیل رقابت با عربستان را دارد، یمن است. یمن هم از نظر مساحت کشور نسبتا بزرگی است و هم جمعیت آن تقریباً با عربستان برابر است. در عین حال این کشور از منابع نفتی برخوردار است. از نظر جغرافیایی هم کشوری کوهستانی است و لذا جنگ زمینی با آنها تقریباً برای عربستان غیرممکن است. به همین خاطر عربستان از ابتدا تلاش ‌کرد یمن را تضعیف کند و نگذارد این کشور روی پای خودش بایستد، لذا هنگامی که یمن به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شد، عربستانی‌ها از اینکه این کشور تجزیه و قدرت آن نصف شده بود، بسیار خوشحال و همواره از این وضعیت راضی بودند.

اما در دهه ۹۰ میلادی که نظام دو قطبی در اروپا و دنیا فروپاشید و شوروی از بین رفت، قدرت در یمن جنوبی هم که از کشورهای هم‌پیمان شوروی بود، تضعیف و مسئله وحدت دو یمن محقق شد. عربستانی‌ها در همان زمان هم با وحدت دو یمن مخالفت کردند، چون می‌دانستند اگر این وحدت تحقق یابد و یمنی‌ها بتوانند روی پای خود بایستند، به یک قدرت رقیب برای آنها تبدیل خواهند شد، لذا عربستانی‌ها به‌شدت مخالف وحدت دو یمن بودند، اما مخالفتشان به جایی نرسید و در نهایت یمن به صورت یکپارچه در آمد. عربستانی‌ها همواره به دنبال تضعیف یمن یکپارچه و گسترش مذهب وهابیت در آن کشور بوده‌اند. آنان با ایجاد اختلافات داخلی در درون یمن تلاش ‌کرده‌اند همواره این کشور را در حالت بحرانی نگه دارند.

موج بیداری اسلامی که از چهار پنج سال پیش در جهان عرب شروع شد، به یمن هم رسید و در تحولاتی که اتفاق افتاد، عربستان تلاش کرد بر این موج سوار شود و ضمن سرنگون کردن علی عبدالله صالح، دولت هم‌پیمان خود را بر سر کار بیاورد.

عربستانی‌ها از ابتدای تحولات یمن با دخالت در سیر حوادث و با حمایت از بعضی از گروه‌ها، به‌ویژه «حزب اصلاح» (شاخه سیاسی اخوان‌المسلمین) یمن تلاش کردند سیر حوادث را به نفع خودشان تغییر بدهند، ولی در نهایت هنگامی که مشاهده کردند که دخالت‌هایشان نتیجه‌ای ندارد و «حزب اصلاح» در مقابل حوثی‌ها شکست خورد و آقای منصور هادی هم فرار کرد، به صورت مستقیم وارد میدان شدند.

همان ‌طور که مقام معظم رهبری اشاره کردند عربستان همواره سعی می‌کرد در پشت پرده و با هزینه کردن دلارهای نفتی، سیاست‌های خود را پیش ببرد، اما این سیاست در یمن با شکست روبرو شد و دیدیم که عربستان به صورت علنی و وقیحانه‌ای جنگ بسیار خونینی را بر یمن تحمیل کرده است.

*و همین توحش نشانه ضعف و استیصال عربستان است.

همین ‌طور است. این اقدامات وحشیانه نشان می‌دهد که سیاست‌های سنتی عربستان با شکست روبرو شده، در عین حال که پرده از نفاق عربستان هم برداشته شد. عربستان به عنوان کشور حرمین شریفین، ادعای رهبری جهان اسلام را می‌کند، ولی نه تنها از سلاح و ارتش خود به نفع مسلمین بهره‌برداری نکرده، بلکه وارد حمله تجاوزکارانه به ملت فقیری چون ملت مسلمان یمن هم شده است. این نشان‌دهنده ماهیت رژیم آل‌سعود و قدرت نظامی این کشور است.

*به نظر شما این جنگ فرسایشی تا کی و کجا ادامه می‌یابد؟

عملاً جنگی در کار نیست. این در واقع یک نوع تجاوز است. در جنگ باید دو طرف با هم درگیر باشند، اما یمنی‌‌ها هیچ‌گاه متعرض عربستان نشده بودند. در درون جامعه یمن اتفاقاتی در شرف وقوع بود که عربستانی‌ها به آنها حمله کردند.

ملت یمن در حال حاضر در مقابل این تجاوز یکطرفه قرار گرفته و در محاصره است. محاصره‌ای که یمن در حال حاضر از آن رنج می‌برد حتی از محاصر غزه توسط اسرائیلی‌ها هم شدیدتر است. مردم غزه حداقل تعداد زیادی تونل داشتند که از طریق آنها مایحتاج خود را تأمین می‌کردند، اما یمنی‌ها تحت محاصره شدید دریایی، زمینی و هوایی هستند. یمن دو همسایه بیشتر ندارد. عربستان و سلطنت‌نشین عمان. بعضی از کمک‌ها از طریق سلطنت‌نشین عمان به آنها می‌رسد، ولی به خاطر بعد مسافت، رساندن این کمک‌ها به صنعا و شمال یمن بسیار مشکل است.

*مقامات سعودی از تحقق اهداف شان در یمن سخن گفته‌اند.آیا واقعا عربستان به اهداف مورد نظر خود دست یافته است؟

عربستان به‌رغم همه جنایت‌هایی که آفریده، به اهداف مورد نظرش نرسیده است. اهدافی که عربستان اعلام کرده بود ابتدا خلع سلاح حوثی‌ها، دوم عقب‌نشینی نیروهای ائتلاف از مناطق تصرف‌ شده و سوم بازگشت منصور هادی به قدرت بود. در حال حاضر به‌رغم وحشی‌گری‌های عربستان، هیچ‌ یک از این اهداف محقق نشده‌اند و عربستان دارد با حقد و کینه‌ و تنفر دست به جنگ می‌زند، بی‌آنکه افقی برای این جنگ وجود داشته باشد.

اگر جمهوری اسلامی و کشورهای مخالف این جنگ موفق به شکستن محاصره یمن شوند و به‌نحوی کمک‌هایی را در زمینه آذوقه، دارو و امکانات اولیه به مردم یمن برسانند، قطعاً عربستان نخواهد توانست به این جنگ ادامه بدهد. عربستان با این نیت جنگ را ادامه می‌دهد که با فشار آوردن به ملت یمن آنها را تسلیم کند، اما ملت یمن ملت بسیار مقاومی است.

*سرانجام این تجاوز را چگونه می‌بینید؟

در حال حاضر کسی نمی‌تواند سقف زمانی برای این جنگ تعیین کند و بگوید این جنگ تا کی ادامه خواهد داشت، زیرا عربستان نه از روی عقل و منطق، بلکه از روی حقد و کینه به جنگ ادامه می‌دهد. هر چه جنگ بیشتر ادامه پیدا کند، حقد و عصبانیت عربستانی‌ها بیشتر و ناتوانی‌شان آشکارتر می‌شود، چون به‌رغم بمباران‌های وحشیانه راه به جایی نبرده‌اند.

باید جامعه جهانی بسیج شود و به عربستان فشار بیاورد. امریکایی‌ها باید دست از حمایتشان از عربستان بردارند تا رژیم آل‌سعود مجبور شود دست از این حمله بردارد وگرنه ممکن است خدای ناکرده این جنگ برای مدتی طولانی ادامه پیدا کند.

*اشاره کردید که یمن در محاصره است. جامعه جهانی هم که به نظر می‌رسد مدت‌هاست به خواب رفته است. ملت یمن برای مقاومت به غذا، دارو و اسلحه نیاز دارد. سرانجام این قضیه به کجا می‌کشد؟

کشور یمن به سلاح نیاز ندارد. معروف است که در یمن مابه‌ازای هر فرد سه قبضه اسلحه وجود دارد. این کشور مملو از سلاح است. ارتش یمن هم از نظر تسلیحاتی قوی است و چهارمین ارتش قدرتمند عرب به شمار می‌رفت، بنابراین، این اتهامی که به جمهوری اسلامی می‌زنند که برای یمنی‌ها سلاح می‌فرستد کاملاً بی‌پایه است. مردم یمن به سلاح احتیاج ندارند، بلکه سخت نیازمند غذا، دارو، امکانات پزشکی و بهداشتی هستند. الان مشکل بزرگ مردم یمن سوخت است.

اگر وجدان یا ادعای حقوق بشر و احترام به بشر حقیقت دارد، جامعه جهانی باید اینک به صحنه بیاید و به عربستان فشار بیاورد که به این جنگ ظالمانه پایان بدهد، وگرنه این جنگ ادامه خواهد یافت. در حال حاضر قدرت هوایی ارتش یمن از کار افتاده و برتری هوایی با عربستان است. عربستان جرئت جنگ زمینی ندارد، چون می‌داند به‌مجرد اینکه وارد جنگ زمینی شود، شکست او در برابر ملت یمن قطعی خواهد بود، بنابراین فقط دارد جنگ را از طریق هوا و تا حدی موشک‌باران از ناوچه‌های دریایی ادامه می‌دهد و یمن را به خاک و خون می‌کشد.

در یمن ما شاهد فعالیت القاعده هم هستیم. فلسفه این حضور گسترده چیست؟

چند دهه است که القاعده در مناطق صحرایی جنوب یمن حضور مستمر و قوی دارد. این موضوع به دو علت هم بوده است. اسامه بن لادن یک شهروند عربستانی یمنی‌تبار بود و اجدادش یمنی بودند، لذا توجه خاصی به یمن داشت. به همین دلیل القاعده از چند دهه قبل، یعنی از ابتدای تشکیل، در جنوب یمن فعالیت داشت و پایگاهی قوی در یمن برای خود تشکیل داده بود، از همین روی امریکایی‌ها همواره اعلام کرده‌اند که شاخه القاعده در یمن خطرناک‌ترین شاخه القاعده در دنیاست. به خاطر ویژگی‌های خاص این منطقه، القاعده احساس کرد آنجا بهترین مکان برای فعالیت است،‌ به‌خصوص که دولت مرکزی یمن هم در سال‌های اخیر ضعیف شده و کنترل بر جنوب یمن را از دست داده بود.

امریکا بارها با هواپیماهای بدون سرنشین به مراکز تجمع القاعده یمن حمله کرده و بسیاری از رهبران و فرماندهان آن را در جنوب یمن کشته است. القاعده در حال حاضر دارد از شرایط حاکم بر یمن بهترین استفاده را می‌برد و در پی تحمیل جنگ به حوثی‌ها و ارتش یمن، بهترین فرصت برای القاعده فراهم آمده است تا برای توسعه و پیشرفت خود و تصرف اماکن جدید اقدام کند.

متأسفانه آقای ژنرال احمد العسیری، (سخنگوی رسمی ارتش عربستان) با صراحت اعلام کرده است که حمله به القاعده در دستور کار ارتش عربستان نیست. یعنی نه‌تنها به این گروه حمله نمی‌کنند، بلکه حتی طبق شواهد و قرائن موجود، برای آنان از طریق هوا اسلحه هم می‌فرستند. در چنین شرایطی که القاعده از حمایت عربستان هم برخوردار است، خطر آن بیشتر و تبدیل به معضل بزرگ‌تری خواهد شد، به‌خصوص که اینها از طریق جنوب یمن با دریا ارتباط دارند و می‌توانند به نقل و انتقال افراد و سلاح اقدام کنند. بنابراین اگر عربستان به این جنگ تحمیلی خاتمه ندهد و بخواهد ارتش یمن و حوثی‌ها را تضعیف کند، این وضعیت در درجه اول به نفع القاعده و در نهایت به ضرر خود عربستان خواهد بود.

القاعده به عنوان یک گروه تکفیری که خودشان را جهادی می‌دانند، رژیم عربستان را یک رژیم مشروع نمی‌داند. گروه‌های تکفیری غیر از خودشان بقیه را کافر میدانند. القاعده  بارها در خود عربستان هم اقدامات تروریستی انجام داده است. محمد بن نایف که در حال حاضر ولیعهد اول عربستان است، پنج بار توسط القاعده ترور نافرجام شده است. عربستان می‌داند اگر داعش و القاعده قدرت بگیرند، علیه عربستان هم اقدام خواهند کرد.

مقام معظم رهبری چند ماه قبل در یک سخنرانی فرمودند حمایت عربستان و کشورهای عربی خلیج‌فارس از گروه‌های تکفیری در نهایت به ضرر خود آنها تمام خواهد شد، ولی متأسفانه آل‌سعود به دلیل حقد و کینه‌ای که به حوثی‌ها و ایرانی‌ها و تشیع دارند، چشمشان را حتی بر خطراتی که خودشان را هم تهدید می‌کند، بسته‌اند و فکر می‌کنند با حمایت از القاعده، ایران و تشیع را تضعیف می‌کنند، در حالی که ماری را در آستین خود می‌پرورانند که بعدها به خود آنها هم حمله خواهد کرد.

پیامدهای احتمالی حمله عربستان به یمن برای خود این کشور و کشورهای اطراف آن و سایر کشورهای منطقه از نظر جنابعالی چه هستند؟

پیامدهای این جنگ برای خود عربستان و کل منطقه فوق‌العاده خطرناک خواهد بود. هیچ تضمینی وجود ندارد که این جنگ در محدوده یمن باقی بماند و عربستان حمله هوایی کند و هیچ پاسخی برای او نباشد. هر لحظه این امکان وجود دارد که آتش این جنگ از کنترل خارج شود. دیدیم که هواپیمای ایرانی برای کمک رفت و هواپیماهای عربستانی آن را تهدید کردند. الان کشتی ایرانی را که آذوقه و کمک برای یمن می‌برد تهدید می‌کنند. اگر در این میان یک عمل نسنجیده از سوی عربستان علیه هواپیما یا کشتی ایرانی صورت بگیرد، قطعاً واکنش شدید جمهوری اسلامی ایران را در پی خواهد داشت و دامنه جنگ بسیار گسترده خواهد شد.

از سوی دیگر این احتمال وجود دارد که اگر این تهاجمات ادامه یابند، مردم یمن با حمله به خاک عربستان، دامنه جنگ را به داخل آن کشور بکشانند. عده زیادی از یمنی‌ها در عربستان مقیم هستند و کار می‌کنند. بسیاری از بستگان آنها در این جنگ‌ها کشته یا آواره شده‌اند و این احتمال وجود دارد که یمنی‌های عربستان دست به اقدامات انتقام‌جویانه بزنند.

بنابراین این خطر وجود دارد که این جنگ از کنترل همه خارج شود و اگر این‌ اتفاق رخ بدهد، اولین قربانی آن عربستان خواهد بود. عربستان کشور بسیار آسیب‌پذیری است و نمی‌تواند در مقابل تهدیدات جدی از خود دفاع کند. الان عربستان دارد در یک جنگ نابرابر مردم یمن را می‌کشد، ولی اگر در یک جنگ تمام عیار منطقه‌ای وارد شود، قطعاً این نبرد به تجزیه عربستان منجر خواهد شد. بنابراین آنها باید سر عقل بیایند و هر چه سریع‌تر به جنگ پایان بدهند.

ارتباط علی عبدالله صالح با انصارالله چیست، چون ظاهراً اینها هیچ تناسبی با هم ندارند.

علی عبدالله صالح در سال‌های قبل از دشمنان حوثی‌ها بود و چندین جنگ را علیه حوثی‌ها به راه انداخت و از سوی این گروه احساس خطر می‌کرد، اما در شرایط فعلی، به خاطر دشمن مشترک یعنی عربستان، نوعی ائتلاف غیررسمی بین حوثی‌ها و علی عبدالله صالح شکل گرفته است. ارتش یمن به‌طور عمده توسط علی عبدالله صالح تشکیل شده، چون او بیش از ۳۰ سال بر یمن حاکم بوده و ارتش را ایجاد کرده است. افسران ارتش یمن عمدتاً به او وفادارند و به همین خاطر به شکل فعال در این نبرد شرکت می‌کنند. عربستانی‌ها چند روز قبل خانه شخصی علی عبدالله صالح را بمباران کردند. او هم بلافاصله اعلام کرد از هر کسی که با عربستان وارد جنگ شود، حمایت خواهد کرد.

به خاطر این دشمن مشترک، نوعی ائتلاف نانوشته بین حوثی‌ها و علی عبدالله صالح وجود دارد، ولی اینکه این ائتلاف نانوشته تا کی دوام داشته باشد، چندان معلوم نیست، چون علی عبدالله صالح «روباه سیاست‌بازی» است و همواره در پیچ‌ها و نقطه‌ عطف‌های سیاسی، جهت خود را تغییر داده است، بنابراین نمی‌توان چندان به علی عبدالله صالح اطمینان کرد و حوثی‌ها باید هوشیار باشند که تمام استراتژی‌ خود را بر اساس ائتلاف با علی عبدالله صالح شکل ندهند و بدانند که او در هر لحظه با یک رشوه سیاسی و یا کسب اطمینان خاطر از طرف امریکا یا عربستان که حاضرند به‌نوعی او را در قدرت شریک کنند، از این ائتلاف خارج خواهد شد، به‌خصوص اینکه درخواست اصلی علی عبدالله صالح این است که ریاست جمهوری به پسرش برسد. او پذیرفته که دیگر از قدرت برکنار شده، اما به دنبال آن است که پسرش احمد را به عنوان رئیس‌جمهور جدید به قدرت برساند. اگر عربستان و کشورهای هم‌پیمان با آن، این مسئله را بپذیرند، قطعاً علی عبدالله صالح از ائتلاف با حوثی‌ها خارج خواهد شد.

تحلیل شما از علل بی‌توجهی رسانه‌های دنیا به وقایع یمن چیست؟ چرا آن‌گونه که باید به این وقایع نمی‌پردازند؟

به‌رغم همه شعارهایی که در مورد آزادی و حقوق بشر داده می‌شود، متأسفانه ما در جهان با معیارهای دوگانه‌ای روبرو هستیم. امریکایی‌ها و غربی‌ها با هر کشوری که موافق نباشند، اخبار آن را سانسور می‌کنند و نمی‌گذارند پیام مردم آن کشورها به گوش مردم جهان برسد. در اینجا هم چون امریکا دارد از عربستان حمایت می‌کند، می‌بینیم که سانسور بر رسانه‌های غربی و عربی حاکم است و این باعث شده که جنایت‌های عربستان به سمع و نظر مردم دنیا نرسد و لذا فشار لازم از سوی افکار عمومی در غرب ایجاد نمی‌شود که به تبع آن  حکومت‌هایشان تحت فشار قرار بگیرند و به جنگ پایان بدهند.

اما حجم جنایت‌های عربستان به‌حدی بالاست که به‌رغم همه سانسورها به‌تدریج این اخبار به رسانه‌های غربی منتقل شده‌اند. در کشورهای عربی به دلیل هیمنه‌ پول‌های عربستان، رسانه‌ها وقایع را آن‌ گونه که باید منعکس نمی‌کنند، اما در هفته‌های اخیر شاهد بودیم که رسانه‌های غربی مجبور شدند بخش‌هایی از این جنایت‌ها را منتشر کنند و همین نشان می‌دهد حجم جنایات عربستانی‌ها به‌قدری زیاد بوده که حتی غرب هم نتوانسته کاملاً آن را سانسور کند.

امیدواریم این سانسور شکسته شود و مردم جهان متوجه جنایاتی که توسط ارتش عربستان در یمن اتفاق می‌افتد، بشوند و جامعه جهانی به خود تکانی بدهد و این جنگ را به پایان برساند.

با توجه به گستردگی فجایع، به نظر می‌رسد افکار عمومی جهان هم نسبت به قضایا کرخت شده است. با وجود جنایاتی که در سوریه و پس از آن در عراق صورت گرفت و در حال حاضر در یمن ادامه دارد، از سوی افکار عمومی جهان هم واکنش مناسبی نمی‌بینیم.

در این نکته که شکی نیست که ما در سطح بین‌المللی، طرف مظلوم قضیه هستیم و سانسور و ستمی که در طی چند دهه به خود جمهوری اسلامی تحمیل شده است، الان در لبنان به حزب‌الله و بعد هم به سوریه، عراق و یمن می‌شود. نظام بین‌الملل نظام عادلانه‌ای نیست.

در غرب سازمان‌های حقوق بشری دارند جنایت‌های عربستان را منعکس و محکوم می‌کنند. در دو سه هفته اخیر حرکت‌هایی شروع شده است، اما رسانه‌ها در کنترل صهیونیست‌ها هستند و هنوز حتی اقدامات این نهادهای حقوق بشری در رسانه‌های غربی هم منعکس نشده‌اند. مردم غرب حالت کرختی پیدا نکرده‌اند، بلکه برعکس به نظر می‌رسد دارند از حالت کرختی خارج می‌شوند، اما این حرکت کند است.

البته امید ما به آنها نیست، چون خود ما ۳۰، ۴۰ سال است شاهد ظلم به جمهوری اسلامی هستیم. آنها نگذاشتند واقعیت‌های ایران به گوش جهانیان برسد، با این حال ملت ایران با مقاومت و ایثار حقانیت خود را ثابت کرد. یمن هم از این قاعده مستثنی نیست. طبعاً نمی‌شود انتظار داشت که همه بیایند و جنایت‌های عربستان را بیان و محکوم کنند، اما مقاومت ملت یمن اینها را مجبور خواهد کرد که بالاخره فکری کنند.

آیا یمن به سرنوشت مصر و تونس مبتلا نخواهد شد؟

با توجه به ترکیب اجتماعی و وضعیت یمن چنین اتفاقی برای یمن نخواهد افتاد. در تونس و مصر مقاومتی وجود نداشت.

در هر صورت امیدواری زیادی ایجاد شد.

امیدواری واقع‌بینانه‌ای نبود. در تونس و مصر انقلاب تمام عیار اتفاق نیفتاد و نظام قبلی به‌طور کامل وجود داشت و لذا عناصر رژیم قبلی موفق شدند دو باره به قدرت برگردند، اما در یمن نظام سیاسی و ترکیب اجتماعی کاملاً در حال دگرگونی است. شرایط یمن با تونس و مصر قابل مقایسه نیست.

با تشکر از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید. 

سوتیترها:

۱٫

این اقدامات وحشیانه نشان می‌دهد که سیاست‌های سنتی عربستان با شکست روبرو شده، در عین حال که پرده از نفاق عربستان هم برداشته شد. عربستان به عنوان کشور حرمین شریفین، ادعای رهبری جهان اسلام را می‌کند، ولی نه تنها از سلاح و ارتش خود به نفع مسلمین بهره‌برداری نکرده، بلکه وارد حمله تجاوزکارانه به ملت فقیری چون ملت مسلمان یمن هم شده است.

۲٫

عربستانی‌ها از ابتدای تحولات یمن با دخالت در سیر حوادث و با حمایت از بعضی از گروه‌ها، به‌ویژه «حزب اصلاح» (شاخه سیاسی اخوان‌المسلمین) یمن تلاش کردند سیر حوادث را به نفع خودشان تغییر بدهند، ولی در نهایت هنگامی که مشاهده کردند که دخالت‌هایشان نتیجه‌ای ندارد و «حزب اصلاح» در مقابل حوثی‌ها شکست خورد و آقای منصور هادی هم فرار کرد، به صورت مستقیم وارد میدان شدند.

۲٫

رابطه این جریان با جمهوری اسلامی، بیشتر یک رابطه فکری و تأثیرپذیری از آموزه‌های انقلاب اسلامی ایران است، چون آقای بدرالدین حوثی تحصیلات حوزوی خود را در ایران انجام داده و طبعاً این افکار را به یمن منتقل کرده  است. این به معنای ارتباط تشکیلاتی، نظامی و به‌خصوص امنیتی نیست، بلکه نوعی علاقمندی به انقلاب اسلامی و تأثیرپذیری از دیدگاه‌های حضرت امام و مقام معظم رهبری بوده و هست.

۳٫

محاصره‌ای که یمن در حال حاضر از آن رنج می‌برد حتی از محاصر غزه توسط اسرائیلی‌ها هم شدیدتر است. مردم غزه حداقل تعداد زیادی تونل داشتند که از طریق آنها مایحتاج خود را تأمین می‌کردند، اما یمنی‌ها تحت محاصره شدید دریایی، زمینی و هوایی هستند.

اما حجم جنایت‌های عربستان به‌حدی بالاست که به‌رغم همه سانسورها به‌تدریج این اخبار به رسانه‌های غربی منتقل شده‌اند. در کشورهای عربی به دلیل هیمنه‌ پول‌های عربستان، رسانه‌ها وقایع را آن‌ گونه که باید منعکس نمی‌کنند، اما در هفته‌های اخیر شاهد بودیم که رسانه‌های غربی مجبور شدند بخش‌هایی از این جنایت‌ها را منتشر کنند و همین نشان می‌دهد حجم جنایات عربستانی‌ها به‌قدری زیاد بوده که حتی غرب هم نتوانسته کاملاً آن را سانسور کند.

اشاره:

تحلیل شرایط پیچیده و دشوار خاورمیانه در پی خیزش جنبش‌های بیداری اسلامی در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا و بیم غرب از گسترش حیرت‌انگیز اسلام در سراسر جهان و دریافت پیام انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) توسط حق‌جویان سراسر گیتی، غرب را بر آن داشت تا با تصمیمی شتاب‌زده و برای ممانعت از گسترش این موج ظلم‌ستیز و برای شکست محور مقاومت و تلاش برای حفظ و بقای رژیم صهیونیستی، تهاجم گسترده‌ای را به کمک برخی کشورهای عربی، به‌ویژه عربستان سعودی و نیز ترکیه به سوریه و سپس عراق آغاز کند. این استراتژی با حملۀ عربستان به یمن و کشتار بی‌امان مردم بیگناه آن دیار به جرم استقلال‌طلبی، بیش از پیش بر وخامت و پیچیدگی اوضاع در این منطقه افزوده است. سید حسن نصرالله همچون همیشه با اشراف کامل بر زوایای جریانات منطقه و با نگاهی تیزبین و آینده‌نگر و سرشار از امید و توکل شیعی، این‌بار نیز در سخنرانی روشنگرانه‌ای ابعاد موضوعات گوناگون را تبیین کرده و به بسیاری از پرسش‌ها با لحنی صریح و شجاعانه پاسخ داده است. از آنجا که متن سخنرانی بسیار طولانی و برخی موضوعات مطرح شده در ان، در ارتباط مستقیم به جایگاه و نقش ایران در این تحولات نبودند، فقط بخش‌هایی که به این موضوع پرداخته شده، تقدیم می‌گردد. باشد که تحلیل‌های این مجاهد نستوه شیعی، چراغ‌های روشنی را فراروی کسانی که هنوز هم در ماهیت و اهداف تهاجمات بی‌امان غرب دچار تردید و شبهه هستند. روشن سازد.

شرایط جدید منطقه و تهاجم به یمن مستلزم تحلیل این شرایط است که به شکل مختصر به آن می‌پردازم. برخی ادعا می‌کنند که شرایط جدید یمن امنیت ما، منطقه‌ خلیج و سعودی را تهدید می‌کند. البته در اینکه شرایط تازه‌ای بر یمن حکمفرما شده است، تردیدی نیست. هنوز هم روشن نیست که ظرفیت و توان این قدرت چقدر است، چون هنوز شکل نگرفته است؛ اما شما می‌گویید که احساس خطر کرده‌ و به همین دلیل هم دست به تجاوز زده‌اید. پرسش ما این است. آیا خطر وجود اسرائیل با قدرتمندترین ارتش جهان را که در پشت بندرها، دریاها، اقیانوس‌ها و کشورهای شما حضور دارد احساس نکردید؟ این سخن گواه بر آن است که از نگاه این افراد، اسرائیل نه فقط امروز دشمن نیست، بلکه هیچ گاه دشمن و یا حتی تهدید نبوده است که نیاز به طوفانی از این جنس داشته باشد!

باید دید که آیا این دلایل می‌توانند مجوزی برای به راه انداختن چنین جنگ ویرانگری باشند؟ تخریب خانه‌ها و تأسیسات زیربنایی و کشتار شهروندان و زنان و کودکان بیگناه به استناد چنین دلایلی پذیرفتنی است؟ حتی  اهل علم هم می‌خواهند برای این جنگ مشروعیت ایجاد کنند!

در این میان سه دلیل عمده بیان شده‌اند.

اولین دلیل آن است که به قول آنها یک رئیس جمهور مشروع منتخب استعفا داده و سپس استعفایش را پس گرفته است، در حالی که، مدت ریاست جمهوری‌ او تمام شده است. بیایید فرض کنیم او نه استعفا داده و نه مدت ریاست جمهوریش تمام شده و از آنها کمک خواسته تا بار دیگر رئیس جمهور شود و کابینه‌اش را بر کشور حاکم کند. آیا این دلیل برای راه انداختن جنگ علیه یمن کافی است؟ شما پیش از این چنین کاری نکرده بودید. وقتی ملت تونس علیه زین العابدین بن علی قیام کرد و او به سعودی گریخت، پادشاه سعودی خشمگین شد و علیه انقلاب ملت تونس موضع‌گیری‌های تندی کرد و کوشید زین العابدین بن علی را برگرداند، اما در برابر اراده‌ تونسی‌ها شکست خورد. چطور آن روز ائتلاف عربی و جهانی تشکیل ندادید تا با رئیس جمهور و دولت مشروع تونس بجنگید؟

همه می‌دانیم موضع پادشاهی عربستان سعودی در باره‌ انقلاب ملت مصر که موجب سرنگونی حسنی مبارک شد یک موضع مخالف، بسیار منفی و علنی بود. گفته شد میان سعودی‌ها و آمریکایی‌ها بحث شدیدی رخ داد، چون سعودی‌ها تصور کرده بودند که آمریکایی‌ها کمک کرده‌، امکانات داده‌ یا توطئه کرده‌اند. شما به خاطر حسنی مبارک قیامت به پا کردید، ولی با اینکه مصر همسایه‌ شما و برایتان بسیار پراهمیت است، ائتلاف بین‌المللی تشکیل ندادید که بروید و کسانی را که از دستورات رئیس جمهور مشروع ـ که از نظر شما حسنی مبارک بود- سرپیچی می‌کنند، بمباران کنید. پس چرا در مورد یمن این کار را انجام دادید؟

معلوم می‌شود بحث این حرف‌ها نیست و این یک دلیل واهی و بهانه و دروغی برای به راه انداختن جنگ است. ضمن اینکه در همه جای جهان وقتی می‌خواهند رئیس جمهور یا دولت مشروعی را بازگردانند، یک روند سیاسی را در پیش می‌گیرند، تحریم می‌کنند، فشار سیاسی، مالی و اقتصادی می‌آورند، قطعنامه می‌نویسند، همه را به گفت و گو فرا می‌خوانند و همه‌ دوستی‌ها و دشمنی‌های جهان را به کار می‌گیرند و در آخرین مرحله به این گزینه می‌رسند. راز این شتاب عجیب و غریب و شگفت‌آور برای ورود نظامی به یمن، آن هم در این حجم بالا چیست؟ مسئله برگرداندن یک رئیس جمهور نیست. مسئله بسیار عمیق‌تر از اینهاست.

دومین دلیلی که ذکر می‌کنند شرایط جدید یمن، یعنی انقلاب عظیم مردمی به سردمداری انصارالله و کمک، هم‌افزایی و همکاری ارتش و بسیاری از قبایل و طبقات ملت یمن در عین تفاوت رویکردها و مذاهبشان است. شرایط جدیدی که از آن نام می‌برند این است که امنیت سعودی، کشورهای خلیج و دریای سرخ را تهدید می‌کند.

آیا این دلیل درستی است؟ آیا دلایل قطعی‌ دارید که به ملت‌های مسلمان و علما و مفتیانی که برایتان فتوا می‌دهند ارائه کنید؟ شما دارید جنگ به راه می‌اندازید. در جنگ خون بیگناهان بر زمین می‌ریزد. شما می‌خواهید مردم را بر اساس نیت‌هایی که فکر می‌کنید در سر دارند محاکمه کنید. این هیچ ربطی به انسانیت و دین خدا ندارد. این دین جورج بوش است. آنها مردم را بر اساس نیت‌هایشان محاکمه می‌کنند. آیا شما دلیل محکمی دارید که شرایط جدید یمن، سعودی و کشورهای خلیج را تهدید می‌کند؟ اولا چنین دلیلی وجود ندارد. ثانیا همه می‌دانند یمن مشکلات داخلی عظیمی دارد، از جمله مشکلات امنیتی که به برکت داعش و القاعده برای آنان به وجود آمده‌اند؛ معضلات جناحی، منطقه‌ای، توسعه، اقتصاد، جامعه، معیشت، پول، سیاست، بازسازی قدرت و نظام و بازنویسی قانون اساسی. ملت و نیروهای سیاسی یمن از حالا تا ۲۰ ، ۳۰ سال آینده باید کار کنند تا از این مشکلات رهائی یابند. توان نظامی یمن هم روشن است. کسی که بیش‌ترین اطلاع را درباره‌ توان نظامی یمن دارد سعودی است. آیا این یمن می‌تواند امنیت سعودی و خلیج را تهدید کند؟

نمی‌دانم این خبر در رسانه‌ها منتشر شده است یا نه که هیئتی از برادران جنبش انصارالله ضمن داشتن رابطه با پادشاهی قطر و کشورهای خلیج، در شب فوت ملک عبدالله بن عبدالعزیز، در یمن با سازمان اطلاعات سعودی جلسه داشتند. اما ملک مُرد و افراد جدیدی آمدند و رابطه قطع شد. افرادی که هیچ خطایی مرتکب نشده،‌ هیچ تجاوزی به شما نکرده‌ و جنگ را با شما آغاز یا علیه شما جنگی را اعلام نکرده‌اند و و در مسقط یا یک کشور بی‌طرف،آماده‌ تماس و گفتگوی سیاسی درباره‌ آینده‌ یمن هستند،  همیشه شما را با مهربانی خطاب قرار می‌دهند و می‌گویند حوادث یمن و تهدیدهای داعش و القاعده همچنان که ملت یمن را تهدید می‌کند، دامن برادران سعودی را هم خواهد گرفت. اینها چه کرده‌اند که علیه‌شان جنگ به راه انداخته‌ و حکم صادر کرده‌اید که امنیت سعودی، خلیج، باب مندب، دریای سرخ و… را تهدید می‌کنند. این دلیل واهی و دروغ است.

حوزه‌ بحث را به منطقه گسترش می‌دهم و در پایان به یمن باز خواهم گشت.

دلیل و شاهد شما بر اینکه یمن توسط ایران اشغال شده چیست؟ اشغال جنبه‌هایی دارد، ولی مهم‌ترین جنبه‌ آن حضور ارتش یا پایگاه‌های نظامی در یک کشور است. آیا ایران در یمن ارتش یا پایگاه نظامی دارد؟  می‌گویند اشغال نظامی نکرده، اما هیمنه و سلطه‌ نظامی پیدا کرده است. این سخن نه فقط برای درک مسئله‌ یمن که برای درک تمام حوادث منطقه‌ جای بحث دارد.

در شیوه‌ تفکر نظام سعودی و همراهانش یک مشکل ریشه‌ای وجود دارد و آن هم به رسمیت نشناختن ملت‌‌ها، از جمله تونس، مصر، یمن، عراق، حتی ملت‌های خلیج است. سعودی، جنبش، اراده و آرمان ملت‌ها را به رسمیت نمی‌شناسد و به همه‌ مردم به چشم رعیتی نگاه می‌کند که نمی‌تواند اراده، آرمان، ماهیت یا هویت مستقل داشته باشد و اگر روزی سرپیچی کند، به بخشی از محور مقابل یا به بخشی از نبرد منطقه‌ای و بین‌المللی تبدیل می‌شود. مشکل ریشه‌ای اینجاست. به همین خاطر آنها با مسئله‌ تونس و مصر و لیبی، عراق و سوریه و… این‌گونه برخورد می‌کنند.

این درک و شیوه‌ تفکر به موضع‌گیری‌ها و سیاست‌ها و نتایج غلط و ناکامی‌های مستمر منجر می‌شود. عربستان سعودی در ۲۰ ، ۳۰ سال گذشته در سیاست خارجی و دیپلماسی چه توفیقاتی را به دست آورده است؟ فعلاً در باره‌ سیاست داخلی صحبت نمی‌کنم. ناکامی محض! ناکامی، نتیجه‌ سیاست‌های غلط است. سیاست‌های غلط نتیجه‌ خوانش غلط و خوانش غلط حاصل تفکر غلط با پیچیدگی‌های نادرست است. اساساً همین سیاست‌های غلط است که درهای منطقه را به روی ایران باز کرده است. حتی اگر ایران تلاش زیادی را هم انجام ندهد، این شما هستید که با عملکردتان ملت‌های منطقه را به سمت او می‌رانید. شواهدش را ذکر خواهم کرد. مشکل از ناکامی، طرز تفکر، مدیریت، روش، عملکرد، نقشه‌ها و درک شماست و نه از ایران.

مثالی می‌زنم.

در سال ۱۹۸۲ وقتی اسرائیل بخش‌های زیادی از لبنان را اشغال کرد و وارد بیروت شد همه‌ اعراب‌ غیر از سوریه پشت لبنان را خالی کردند. البته برخی از کشورهای عربی از جمله الجزائر، سودان، موضع سیاسی گرفتند، ولی به‌طور کلی اعرابی که پول و نفوذ دارند و صدها میلیارد دلار سلاح، هواپیما و توپ می‌خرند، پشت لبنان را خالی کردند. حق لبنانی‌ها بود که در مقابل اشغال اسرائیل مقاومت کنند و فقط ایران و سوریه بودند که از او حمایت کردند. ایران در حالی این کار را کرد که جنگ به او تحمیل شده بود، آن هم جنگی که شما با آن رابطه داشتید. ایران نگفت که رژیم صدام حسین با پشتیبانی عرب‌ها و خلیج در حال جنگ با من است و لبنانی‌ها خودشان می‌دانند که در برابر اسرائیل چه کار باید بکنند، بلکه به کمک‌خواهی و دادخواهی ما پاسخ، تجربه‌هایش را انتقال و به ما مشورت داد و پول، اسلحه و تکنولوژی در اختیارمان گذاشت، ولی مقاومت لبنان لبنانی بود.

مردان، زنان، فرماندهان، شهیدان، اسیران، قهرمانان، مجروحان، یتیمان، خانواده‌های شهیدان، آرمان، جنبش و تصمیم‌گیری‌هایش صد در صد لبنانی بودند. مقاومت ایرانی نبود؛ ولی شما چون چیزی به نام ملت، جنبش، اراده و مقاومت لبنان را به رسمیت نمی‌شناسید، از ابتدا تا امروز این مقاومت را مقاومتی ایرانی یا مقاومتی دنباله‌روی ایران خوانده‌اید، در حالی که این طور نیست. شما هیچ دلیلی ندارید که این طور هست و من هزار دلیل دارم که این طور نیست. ولی شما طوری رفتار می‌کنید که گوئی مقاومت لبنان یک مقاومت ایرانی است و مقاومت لبنانی و عربی نیست. حتی وقتی ما پیروزی را به عرب و امت عربی هدیه کردیم، شما نپذیرفتید و با آن مثل یک پیروزی ایرانی و مذهبی رفتار کردید، در حالی که ما آن پیروزی را برای همه‌ عرب‌ها، مسلمانان و افراد شریف جهان می‌خواستیم.

می‌گویید ایران در لبنان از احترام برخوردار است؟ طبیعتا نزد گروهی گسترده و قابل توجه و بزرگ، از احترام برخوردار است و تأثیر و نفوذ خود را دارد. این درست است. اما آیا ایران لبنان را اشغال کرده است؟ ایران بر لبنان سلطه دارد؟ نه. ایران گزینه‌هایش را به لبنان تحمیل می‌کند؟ به هیچ وجه.

و اما فلسطین. شما نظام‌های عربی و مشخصا نظام سعودی و کشورهای خلیج پشت ملت فلسطین را در برابر اسرائیل خالی کردید و گذاشتید که اسرائیل بکشد، سر ببرد، آواره کند، بمباران و ویران و هتک حرمت کند، اسیر بگیرد و بازداشت کند. همچنین او را در برابر آمریکا تنها گذاشتید که از طریق مذاکراتی که به هیچ‌وجه به نتیجه نخواهد رسید و در آن به دنبال سراب می‌گردید برایش حل سیاسی بتراشید! شما برای ملت فلسطین هیچ کاری نکردید. برای ملت فلسطین نجنگیدید. مگر پول ندارید؟ شما میلیاردها دلار پول دارید. چرا ملت فلسطین باید در اردوگاه‌ها، در کشورهای مختلف و داخل فلسطین در این بدبختی زندگی کنند؟ چرا ملت فلسطین نمی‌تواند ویرانی‌های جنگ‌های غزه را بازسازی کند؟ چرا اهالی بیت‌المقدس و کرانه‌ باختری مجبورند مهاجرت کنند؟ شما پول دارید و اسرائیل افسر، ژنرال‌، سرباز و هواپیما دارد.

ما انتظار طوفان از شما نداریم. حداقل همین پول‌هایی را که در اروپا، آمریکا و جاهایی که همه خبر دارند خرج می‌کنید به ملت فلسطین می‌دادید، ولی ندادید. نه فقط در مقابل اشغال که در مقابل فقر، گرسنگی، سرشکستگی و آوارگی تنهایشان گذاشتید. ملت فلسطین نیازشان را نزد ایران بردند. ایران با وجود اینکه این بار هم از جانب شما گرفتار جنگی هشت ساله و سپس به برکت شما درگیر تحریم‌ها بود، به داد فلسطینی‌ها رسید و به اندازه‌ای که می‌توانست در زمینه‌ پول، سلاح، انتقال تجربه، آموزش، تکنولوژی کمکشان کرد. اگر ایرانی‌ها با وجود همه‌ مشکلاتشان نسبت به ملت فلسطین مهربان بودند، دوستشان داشتند و کمکشان کردند، ملت فلسطین چرا نباید ایران را دوست داشته باشد؟ بعد شما می‌آیید می‌گویید نفوذ ایران در فلسطین زیاد شده. پرونده‌ فلسطین ایرانی شده و باید تلاش کنیم پرونده‌ فلسطین عربی شود. چه کسی پرونده‌ فلسطین را از دست شما گرفت؟ چه کسی در زمینه‌ فلسطین با شما رقابت کرد؟ چه کسی از شما جلو زد؟ شما خودتان فلسطین را رها کردید، تنهایش گذاشتید و پست قلمدادش کردید. ایران در اینجا‌ وارد شد. سوریه هم که همیشه در مورد فلسطین موضع سیاسی، مادی، معنوی و میدانی افتخارآمیزی داشته است. البته شما سوریه را در زمینه‌ یمن متهم نکرده‌اید، به همین دلیل در این بخش فقط از ایران صحبت می‌کنم. شمامی‌گویید پرونده‌ فلسطین ایرانی شده است، در حالی که ایران به هیچ وجه بر فلسطینیان، تصمیمات، جنبش‌ها و رهبران آنها سلطه پیدا نکرده است.

و اما عراق. این روزها از نفوذ ایران در عراق و تسلط و اشغال بر این کشور از جانب ایران صحبت می‌کنید. اولاً عراق توسط ایران اشغال نشده است. اما مسئله‌ دوم نفوذ، تأثیر،‌ حضور و… است. شما سعودی‌ها و همراهانتان درمورد عراق چه کرده‌اید؟ صدام حسین انگیزه‌ لازم برای تجاوز به ایران را داشت، ولی شما هم تشویق و حمایت مالیش کردید. امیر نایف به یکی از مسئولان ایرانی اعتراف کرده بود که ما به صدام حسین ۲۰۰ میلیارد دلار پول دادیم و اگر می‌توانستیم بیشتر هم می‌دادیم. آن روزها  یک میلیارد دلار مبلغ بسیار زیادی بود. فقط  سعودی ۲۰۰ میلیارد دلار هزینه کرد. شما صدام را تحریک کردید که وارد جنگ با ایران  بشود. ایران و عراق هنوز دارند از جنگی که از صدقه سر نظام سعودی به راه افتاد، رنج می‌برند.

شما بودید که جورج بوش را برای اشغال عراق تشویق، تحریک، کمک و پشتیبانی کردید. درست است که ارتش آمریکا عراق را اشغال کرد، ولی شما بخشی از آن عملیات لجستیکی و سیاسی آن بودید، چون شما ارتش اهل نبرد ندارید. کسی هم از شما لشکر نخواسته بود. آمریکایی‌ها آمدند و عراق را اشغال کردند. وقتی مشخص شد ملت عراق تسلیم اشغال آمریکا نمی‌شود و از فرصت رهایی از نظام صدام حسین برای بازگرداندن استقلال، مرتبه و جایگاهش استفاده می‌کند و به مقابله با اشغال بر می‌خیزد، گروه‌های القاعده و تکفیری را روی سرشان ریختید.

من همیشه ار عراقی‌ها خواسته‌ام شجاعت این را داشته باشند که حقیقت را به ملت عراق و همه‌ ملت‌های عرب و جهان بگویند که مدیریت گسیل انتحاری‌ها و خودروهای بمب‌گذاری‌شده به عراق و حامی مالی عملیات‌های کشتار در بغداد و شهرهای عراق در شمال، جنوب و مرکز که تفاوتی میان عرب، کرد، ترکمن، اهل سنت، شیعیان، مسلمانان و مسیحان قائل نمی‌شود، سازمان اطلاعات سعودی است. شما این جنایت‌ها را علیه ملت عراق انجام دادید. آخرین آنها هم داعش بود که شما و هم‌پیمانانتان آن را برای سرنگونی نظام جناب بشار اسد و دولت مالکی از چهارگوشه‌ جهان آوردید. آیا اینها پنهان است؟ نه، همه‌ جهان خبر دارند.

نمی‌خواهم بگویم فلان کابینه، اشکال ندارد، ولی رفتار شما در عراق علیه شخص بود. سازمان اطلاعات شما بود که به داعش پول داد، او را آورد و مسلح کرد، ولی به ضرر خودتان تمام شد و داعش که مانند القاعده از دست شما خارج شده بود، شما را ترساند.

ملت عراق در این چند دهه از نظام سعودی چه دیده‌؟ آیا وقتی صدام حسین ملت عراق را می‌کشت و مرتکب جنایت‌های دسته‌جمعی می‌شد و اهالی شمال و جنوب را قتل عام و به اهالی مرکز تجاوز می‌کرد از صدام حسین و نظامش حمایت نمی‌کردید؟

ملت عراق از ابتدای اشغال آمریکا شاهد بوده که ایرانی‌ها در زمینه‌ سیاسی و موضع‌گیری‌های بین‌المللی و منطقه‌ای و حتی مقاومت کنارشان ایستاده‌اند. این شجاعت و جرئت بی‌نظیر ایران است. آنها از مقاومت عراق علیه ارتش آمریکا حمایت می‌کردندو آمریکایی‌ها هم تهدید کردند که نیروی قدس، پادگان‌ها و محل‌های آموزش مقاومان عراقی در ایران را که از آن باخبر بودند می‌زنند.

نهایتاً وقتی داعش حمله کرد و استان‌ها در برابرش فروپاشیدند و نزدیک بود که بغداد، اربیل و جنوب هم سقوط کنند و به مرزهای سعودی، کویت و… برسند، اولین کسی که برای کمک به ملت عراق وارد عمل شد و جگرگوشه‌ها، پول، سلاح، انبارها و مشاوران خود را فرستاد و منتظر هیچ کسی در جهان نماند و فرقی هم میان شیعیان جنوب و کردهای شمال نگذاشت و دلسوزیش برای همه‌ ملت عراق اعم از شیعه، سنی، کرد و ترکمن بود غیر از ایران بود؟ شما برای دفاع از ملت عراق در برابر داعش چه کردید؟ آمریکا هم که بعداً آمد و ائتلاف درست کرد و هواپیماهایش هم رسیدند. البته امروز روشن است که دارند بازی می‌کنند.

بنابراین ملت عراق چرا نباید به ایران احترام بگذارد و ایران را دوست داشته باشد؟ وقتی ایران در کنار عراق ایستاده، کمکش کرده و از او در چند ماه نبردی که نزدیک بود به برکت حمایت شما از داعش، کشورش را ریشه‌کن کند، دفاع کرده است، چرا نباید در عراق حضور مؤثر داشته باشد؟

اما ناگهان شبکه‌های العربیه، الجزیره و مسئولان عرب از نفوذ ایران در عراق حرف می‌زنند. دلیلش این است که شما در برابر ملت عراق تنبل، سست، کاهل و بی‌مسئولیت هستید، ولی یک نفر دیگر هست که فعال، باهمت، مسئولیت‌پذیر و چابک است.

در سوریه هم همین طور. شما تمام وحوش زمین را نه برای یاری ملت سوریه، بلکه برای سرنگونی نظام سوریه به این کشور آوردید. هدف اصلی این بود که سوریه دنباله‌رو شود. جناب بشار اسد یک رئیس جمهور جوان با شرایط خاص خودش بود که می‌خواست حکومت کند و شرایط اقتصادی مخصوصی داشت. سعودی، قطر و ترکیه برای جذب جناب اسد خرج‌ها کردند تا سوریه دنباله‌روی سعودی، قطر یا ترکیه شود، ولی سوریه خواست مستقل بماند و به ارزش، توان و تأثیر منطقه‌ای خود معتقد بود.

شما همه‌ جهان را برای جنگ با سوریه، سرنگونی جناب اسد و نظام سوریه جمع و کشورشان را نابود کردید، کشتید، سربردید و راه‌حل‌های سیاسی را نپذیرفتید. بروید از همه‌ ملت سوریه در داخل و خارج نظرسنجی کنید. خواهید دید که همه اتفاق نظر دارند که ما خواستار راه حل سیاسی هستیم. این جنگ، نظام سوریه را سرنگون نمی‌کند، بلکه فقط موجب ویرانی‌های بیشتر می‌شود.

چه کسی جلوی راه حل سیاسی در سوریه را می‌گیرد؟ چه کسی در سوریه به آتش‌ موجود دامن می‌زند؟ پادشاهی عربستان سعودی و هم‌پیمانانش. در اینجا هم طبیعی است که ایران احترام پیدا کرد، چون به سوریه آمد، ایستاد و پشتبانی و کمک کرد. ارتشی از طرف ایران در آنجا حضور ندارد. تعداد ایرانی‌ها در سوریه بسیار کم است. قطعاً بیش از ۵۰ نفر نیستند، اما ناگهان سعود فیصل می‌آید و می‌گوید ایران سوریه را اشغال کرده است. خنده‌دارتر آن است که می‌گوید حزب‌الله سوریه را اشغال کرده است! حالا ایران یک چیزی، بالاخره یک کشور منطقه‌ای است. حزب الله اصلاً می‌تواند سوریه را اشغال کند؟ این تفکر، از ملت و ارتش سوریه و نظامی با پایگاه مردمی قوی چشم‌پوشی می‌کند و می‌گوید ایرانی‌ها و حزب‌الله در سوریه می‌جنگند که تحریف و دروغ محض است.

ما در حزب‌الله لبنان  از ۱۹۸۲ با ایران رابطه دوستانه داریم. حتی بنده باور دارم که حضرت امام سید علی حسینی خامنه‌ای امام و ولی امر مسلمانان است. ولی با کمال صداقت می‌گویم که ایران نه در زمینه‌ داخلی و نه در زمینه‌ منطقه‌ای، به هیچ‌وجه هیچ امری به ما نکرده، هیچ تصمیمی را به ما ابلاغ ننموده و هیچ مطالبه‌ای نداشته است. رهبری ما مستقل است. ما خودمان بررسی می‌کنیم و تصمیم می‌گیریم و اگر گاهی از نظرات و تجربه‌شان کمک می‌گیریم تصمیم خودمان است. به هیچ وجه به ما نگفته‌اند امری را قبول کنید یا نکنید. بنده از برادران حماس، جهاد اسلامی، جبهه‌ مردمی آزادی فلسطین، جبهه‌ مردمی فرماندهی کل و دیگر گروه‌های فلسطینی که رابطه‌های دیرینی با جمهوری اسلامی دارند می‌خواهم بگویند که آیا ایران هیچ گاه از آنها خواسته تصمیمی بگیرند؟ گفته است که این کار را بکنید یا نکنید؟ جنگ را آغاز کنید، متوقف کنید، اعتراض کنید یا بحث کنید؟ به هیچ وجه.

در مورد سوریه و عراق هم همین طور است. این واقعیت است، ولی شما نمی‌توانید این واقعیت را درک کنید. البته عجیب هم نیست، چون ایران، کشور محمد رضا شاه پهلوی، هم‌پیمان و دوست و بلکه سرور گذشته‌ شما نیست. چون ایران جمهوری اسلامی، کشور اسلام، کشور امام خمینی و کشور ملت مسلمان مبارز مجاهدی است که اسلام برای آنها بر همه‌ اعتبارات قومی، فارسی، نژادی، فرقه‌ای، مذهبی و… برتری دارد.ایران این‌گونه است. شما تعجب می‌کنید که آخر چطور ایران به لبنان، فلسطین، سوریه، عراق و… کمک می‌کند، ولی چیزی را دیکته نمی‌کند، تصمیم نمی‌گیرد، دخالت نمی‌کند و سلطه نمی‌یابد؟ نمی‌خواهید باور کنید، بنکنید. شما نمی‌توانید این نوع تفکر، اخلاق، اندیشه یا روش را درک کنید.

روزی هیئتی از سران حماس در ریاض بودند. خودشان برای بنده تعریف کردند که وقتی سعود فیصل از آنها در باره‌ رابطه با ایران درخواستی را مطرح ‌کرد به او گفتند ایران به ما پول، سلاح و آموزش داده است. شما همان چیزهایی را که ایران به ما داده بدهید، ما رابطه‌مان را با ایران قطع می‌کنیم. این مسئله مایه‌ ننگ نیست؟ می‌خواهید با نفوذ ایران در فلسطین مبارزه کنید. حماس که همان وقت به شما گفت چه کنید، ولی شما نه پول ‌دادید، نه سلاح و نه آموزش. جرئت هم ندارید بدهید، چون مسئله شما اسرائیل و آمریکاست.

به همین دلیل بنده در همان فضای بهار عرب به بسیاری از فرماندهان فلسطینی گفتم که اگر شرق و غرب عالم را بگردید، به مریخ بروید یا به ارضین سبع فرو روید، هیچ کسی را نخواهید یافت که برای مقابله با اسرائیل به شما سلاح، تجربه و تکنولوژی نظامی بدهد. ممکن است کسی را پیدا کنید که پول بدهد که خانه بسازید، اما هیچ یک از کشورهای روی کره‌ زمین غیر از ایران و سوریه به شما سلاح نخواهند داد. به این نتیجه خواهید رسید و اکنون دارند می‌رسند.

و اما شما به عنوان پادشاهی عربستان سعودی در باره یمن چه کردید؟ آیا نیروهای مؤثر و ملی یمن مرتکب جنایتی شده‌اند که تحت تعقیب قرارشان داده‌اید؟ ده‌ها سال است که بر یمن سلطه دارید و در همه چیز یمن، اداره، سیاست، امنیت، اقتصاد، ارتش، قبایل و حتی مذاهبش دخالت می‌کنید. آیا برای تغییر مذهب چندین قبیله تلاش و پول‌های گزاف هزینه نکردید. آیا برای باقی‌ماندن سلطه و هیمنه‌تان بر یمن با همه‌ چیز این کشور بازی نکردید؟ با وجود ده‌ها سال سلطه بر یمن برای این کشور چه کردید؟ آیا در یمن اقتصاد، تأسیسات زیربنایی، رفاه، امنیت و ثبات وجود دارند؟ آیا علیه یمن توطئه نکردید؟ آیا پذیرفتید به شورای همکاری‌های خلیج بپیوندد یا آن را سربار قلمداد کردید؟ آیا همان طور که خود یمنی‌ها می‌گویند همیشه رفتارتان با این کشور با خودبرتربینی، استکبار و توهین همراه نبوده است؟ درباره‌ انصارالله یا به قول شما حوثی‌ها چه کردید؟ آیا شما به عنوان پادشاهی عربستان سعودی از شش جنگ علیه این افراد مظلوم مستضعف که در استان صعده محاصره شده‌اند، برای از بین بردن، قتل عام و ریشه‌کن کردن آنها پشتیبانی نکردید؟ آیا این شما نبودید که به آنها هجوم بردید و شکست خوردید؟ مگر وقتی در کشور به جایگاه اول رسیدند به سراغ شما نیامدند و از همه‌ گذشته چشم‌پوشی نکردند و نگفتند بیایید تفاهم داشته باشیم و گفتگو صحبت کنیم؟ آیا شما در یمن مرتکب این‌ کارها نشدید؟ برای یمن و ملت آن چه هزینه‌ای کردید؟ بله، میلیاردها دلار در یمن خرج کردید، اما برای خریدن افراد، تغییر مذهب، حمایت از گروه‌های تکفیری و خریدن مناصب! این کاری بود که در یمن کردید. در هر صورت بعد از ده‌ها سال ملت یمن به مرتبه‌ای از هشیاری، اراده و عزم رسیده که دیگر مانند گذشته نیست و تصمیم گرفته کشور، حکومت، مرزها، قدرت، تمامیت، وجود و کرامتش را باز گرداند. برادران حوثی یا انصارالله، تا زمان جنگ ششم، یعنی چند سال گذشته، هیچ رابطه‌ای با ایران نداشتند و رابطه‌هایشان با کشورهای عربی از جمله قطر بود. این را مسئولان قطری گفتند. حزب‌الله هم با حوثی‌ها رابطه نداشت. حتی در زمان جنگ ششم، آنها را فقط از طریق رسانه‌ها می‌شناختیم و با آنها همدردی می‌کردیم. مشاهده می‌کردیم که به‌ آنها ظلم می‌شود، ولی رابطه و شناخت نزدیک وجود نداشت.

ایران با این مظلومان همدردی کرد، کنارشان ایستاد و حقشان را به رسمیت شناخت، پس حق دارند ایران را دوست داشته باشند. ولی ایران در یمن و استقلال آن دخالت نمی‌کند. امروز این یمنی‌ها هستند که تصمیم می‌گیرند با این جنگ چگونه رفتار کنند. جمهوری اسلامی هیچ چیزی را دیکته و در کاری دخالت نمی‌کند. حتی اگر کسی بخواهد از ایران درخواست کند، پاسخ نمی‌دهد و به همه در یمن، لبنان، عراق، سوریه و… می‌گوید تصمیم با خود شماست. هیچ سلطه و دخالتی در کار نیست.

پس از چندین دهه‌ مصیبت‌باری که ملت یمن به واسطه‌ رفتار و سیاست شما سپری کرده، ایران در یمن محترم است. امروز این شما هستید که دارید یمن را در دامن ایران می‌اندازید. مثل کاری که با عراق، سوریه و بسیاری از فلسطینیان کردید. بازگرداندن یمن با افروختن آتش جنگ علیه آن صورت نمی‌گیرد. بازگرداندن یمن با جذب، رفتار برادرانه، گفتگو، فروتنی و برخورد عاقلانه صورت می‌گیرد…

علت اصلی جنگ در یمن آن است که سعودی در آنجا ناکام مانده و هیمنه و سلطه‌اش را بر یمن از دست داده است. او اینک از گزینه‌های داخلی، گروه‌های وابسته به خود و گروه‌های تکفیری ناامید شده و احساس کرده که یمن به دست مردم این کشور و نیروهای وطنی حقیقی استقلال‌طلبی افتاده است که در برابر توصیه‌های هیچ کسی سر خم نمی‌کنند. سعودی این را تحمل نمی‌کند. هدف جنگ، بازگرداندن سلطه و هیمنه بر یمن است. امروز خون فرزندان و افسران ارتش سعودی، فرزندان ملت یمن و افسران و سربازان ملت‌های عرب به پای بازگشت هیمنه‌ پادشاهان آل سعود بر یمن ریخته می‌شود.

ملت مظلوم، مجاهد و مقاوم یمن به‌زودی پیروز خواهد شد، چون این سنت الهی است.

آیا ارتش سعودی و همراهانش قدرتمندتر از ارتش آمریکا هستند؟ سرنوشت ارتش آمریکا در عراق چه شد؟ سرنوشتش در افغانستان چه شد؟ در سال ۱۹۸۲ سرنوشتش در لبنان چه شد؟ آیا ارتش سعودی از ارتش اسرائیل قوی‌تر است؟ سرنوشت ارتش اسرائیل در همه‌ نبردهای اخیرش چه شد؟ در طول تاریخ متجاوزان شکست می‌خورند و ذلیل می‌شوند…

ما به ملت عربستان سعودی احترام می‌گذاریم و آن را که یکی از ملت‌های مظلوم امتمان است عزیز و بزرگ می‌دانیم. شکست نظام سعودی و پیروزی قاطع و حقیقی ملت یمن سنت تاریخ است.

سوتیترها:

۱٫

شما می‌گویید که احساس خطر کرده‌ و به همین دلیل هم دست به تجاوز زده‌اید. پرسش ما این است. آیا خطر وجود اسرائیل با قدرتمندترین ارتش جهان را که در پشت بندرها، دریاها، اقیانوس‌ها و کشورهای شما حضور دارد احساس نکردید؟ این سخن گواه بر آن است که از نگاه این افراد، اسرائیل نه فقط امروز دشمن نیست، بلکه هیچ گاه دشمن و یا حتی تهدید نبوده است که نیاز به طوفانی از این جنس داشته باشد!

۲٫

پس از چندین دهه‌ مصیبت‌باری که ملت یمن به واسطه‌ رفتار و سیاست شما سپری کرده، ایران در یمن محترم است. امروز این شما هستید که دارید یمن را در دامن ایران می‌اندازید. مثل کاری که با عراق، سوریه و بسیاری از فلسطینیان کردید. بازگرداندن یمن با افروختن آتش جنگ علیه آن صورت نمی‌گیرد. بازگرداندن یمن با جذب، رفتار برادرانه، گفتگو، فروتنی و برخورد عاقلانه صورت می‌گیرد.

حسین رویوران

تجاوز وسیع نظامی عربستان سعودی به کشور یمن، تلاش سیاسی مهم ریاض برای تغییر معادلات سیاسی در داخل یمن و منطقه به نفع خود است. چند دهه است که عربستان سعودی در یمن نفوذ گسترده‌ای داشته و از طریق ارائه کمک‌های مالی گسترده، اقدام به خرید سیاستمداران و در راس آنها علی‌عبدالله صالح و نیز خرید سران قبایل از جمله قبیلۀ آل‌الاحمر که رهبران قبیله حاشد هستند، کرده است. در نتیجه این سیاست‌ها، یمن به حیات خلوت عربستان سعودی تبدیل شد و عربستان قادر به انجام هر کاری در این کشور بود. قیام مردم یمن در جریان بیداری اسلامی از این نفوذ کاست و ریاض به علت ناامیدی از بازتولید این نفوذ، دست به جنگ وتجاوز بر ضد یمن زد تا از این رهگذر این هدف را تحقق ببخشد.

چهار سال پیش (در سال۲۰۱۱) اعتراضات وسیع مردمی در میدان تغییر صنعاء آغاز گردید و مردم شعار ‌دادند : «الشعب یرید اسقاط النظام: ملت خواهان تغییر نظام هستند.» عربستان مهم‌ترین حامی رژیم صالح، با کمک به نظام او تلاش کرد از انجام تغییرات سیاسی در یمن جلوگیری کند. در فوریه سال ۲۰۱۲ عربستان سعودی در جهت مهار حرکت مردم از طریق شورای همکاری خلیج فارس، پیشنهادی را ارائه داد که بر پایه آن علی‌عبدالله صالح از ریاست جمهوری کنار رفت و معاونش عبدربه منصور هادی جایگزین او گردید. در این فرایند ریاض تلاش داشت تا با تغییر افراد وجابه‌جایی مهره‌ها، قیام مردم یمن را مهار سازد. برای مهار این قیام فراگیر مردمی قرار شد عبدربه منصور هادی فقط به مدت دو سال انتخاب گردد و قول داده شد که در این دو سال تدوین قانون ‌اساسی، برگزاری انتخابات مجلس و ریاست جمهوری بر پایه قانون اساسی جدید صورت گیرد وخواستۀ مردم در تغییر نیز تحقق یابد.

دو سال سپری شد (فوریه سال ۲۰۱۴)، ولی هادی هیچ یک از وعده‌هایش را انجام نداد. ریاض فشار آورد تا مجلس نمایندگان یمن، فرصت دیگری به منصورهادی  بدهد تا به اصلاحات مورد درخواست مردم تحقق ببخشد. پارلمان ماموریت هادی را به مدت یک سال دیگر تمدید و او را در پست ریاست جمهوری ابقا کرد، اما در آن یک سال نیز رئیس جمهور موقت یمن کاری به استثنای برگزاری گفتگوهای ملی انجام نداد و این ناکامی یک بار دیگر تکرار شد. هادی برای بار دوم درخواست تمدید ریاست جمهوری کرد که نمایندگان مردم موافقت نکردند و هادی چند روز قبل از اتمام مهلت قانونی، استعفای خود را تقدیم مجلس کرد و از این طریق کوشید نظام سیاسی در یمن را با خلاء ریاست جمهوری با بحران روبرو سازد. هادی پیشاپیش با تعیین نکردن معاون اول برای خود تلاش داشت مجلس را تحت فشار قرار دهد واز آنها باجگیری کند.

همزمان با این بحران‌های سیاسی، تحولات اجتماعی وسیاسی مهمی در یمن رخ دادند که نظام هادی را با بن‌بست مواجه کردند. ناتوانی دولت در اصلاح نظام فاسد حاکم، میزان رضایتمندی اجتماعی از این نظام را به علت ناکار آمدی و گسترش فقر، به شدت کاهش داد و شرایط تحولات بعدی را فراهم ساخت.

تحول اول در ساختار قبیله‌ای واقع گردید. قبیله حاشد با جمعیتی بالغ بر شش میلیون نفر بزرگ‌ترین قبیله در یمن است و یک چهارم جمعیت یمن را تشکیل می‌دهد. رهبران قبیله آل‌احمر که سهمشان در ساختار قدرت در گذشته ریاست پارلمان و فرماندهی ارتش بود، همواره به علت وابستگی به عربستان سعودی، مجری بی چون و چرای سیاست‌های ریاض بوده‌اند.

در چند سال اخیر، عربستان در جهت گسترش نفوذ خود در یمن از آل‌احمر خواسته بود به سعودی‌ها کمک کند تا مدارس وهابی را در یمن تاسیس و تکثیر کنند و آل‌احمر به‌رغم فقدان بستر اجتماعی این کار را انجام دادند.

بیش از نیمی از زیر شاخه‌های قبیله‌ حاشد، شیعه زیدی و بقیه سنی شافعی و هر دو با گسترش تفکر وهابی در این کشور مخالف هستند.

اولین اعتراض جدی بر ضد گسترش وهابیت در سال گذشته در استان شیعه‌نشین صعده اتفاق افتاد. آل‌احمر در یک اقدام تحریک‌آمیز در منطقه دماج در صعده، مدرسه‌ای وهابی را راه اندازی و عمدۀ طلاب آن‌ را از خارج از کشور و یا از استان‌های دیگر تامین کرد. این اقدام با اعتراض گستردۀ مردم منطقه روبرو شد و با وساطت قبایل، دولت با بستن مدرسه به این غائله پایان داد.

ادامه این سیاست‌های واگرایانه وتحریک‌آمیز از سوی آل‌احمر منجر به این شد که مردم قبایل حاشد بر ضد رهبران خود  در دو استان عمران و ارحب قیام مسلحانه و با پیروزی بر آل‌احمر آنان را از این منطقه اخراج کنند.

تغییر وفاداری قبیله‌ای به وفاداری خردمندانه ملی، نقطه تحول مهم اجتماعی بود و از شدت نفوذ عربستان سعودی کاست و یمن را در معرض تحولات بسیار قرار داد و موجب تحولات بعدی نیز گردید. استان‌های عمران وارحب آزاد و با پیروزی معترضین، آل احمر از این دو استان خارج شدند

استان‌های عمران وارحب بین استان شمالی صعده و استان صنعا و در مرکز قرار دارند. تحولات جدید میان نیرو‌های حوثی در صعده و نیرو‌های استان عمران و ارحب همگونی‌ای را ایجاد کرد و در نتیجه آن نیرو‌های انصار‌الله شکل گرفتند و به سمت پایتخت حرکت کردند. این تحولات انصارالله را نیز دچار دگرگونی سیاسی کرد و آنان  با ورود به صنعا، مطالبات ملی را جایگزین خواسته‌های بخشی کردند. با حضور انصارالله  در صنعا اعتراضات مسالمت‌آمیز مردمی‌ای در پایتخت آغاز شد که بسیاری از تحلیلگران آن را موج دوم بیداری اسلامی در یمن قلمداد کردند.

این تحرک جدید دارای ویژگی‌های تازه‌ای چون رهبری سید عبدالملک حوثی بود. موج اول اعتراضات اجتماعی در یمن مانند دیگر کشورهای بیداری اسلامی فاقد رهبری مشخصی بود و عربستان سعودی به همین دلیل موفق به مهار آن شد، ولی موج دوم اعتراضات اجتماعی دارای رهبری آگاه و بصیر بود و موفق به بسیج اکثریت جامعه یمن شد. ناکارآمدی هادی در تحقق خواست مردم و عدم مشارکت آنان در نظام سیاسی، اصرار مردم بر ضرورت تحقق اصلاحات اجتماعی و سیاسی و مبارزه با فساد همه‌جانبه در دولت بیشتر شد.

هادی به جای اینکه تسلیم خواست مردم شود، از ارتش خواست تا اعتراضات مسالمت‌آمیز مردمی در صنعا را سرکوب کند. این اقدام با مقاومت عظیم اجتماعی رو به رو شد و با پیوستن ارتش به مردم، شهر صنعا به‌سرعت به دست مردم افتاد. این تحولات همه‌ راه‌ها را بر رژیم هادی بست و برایش راهی جز امضای قرارداد صلح و مشارکت و پذیرش خواست نیروهای انقلابی ومردمی باقی نگذاشت. هادی از همان آغاز به تحریک عربستان درپی شکستن توافق برآمد، ولی به علت سلطۀ مردم بر پایتخت، عرصه مانور محدودی داشت. او سرانجام استعفا داد و با فرار به عدن سعی کرد در مقابل اراده مردم یمن قرار گیرد.

انتقال سفارتخانه‌های خارجی به عدن و حمایت شورای همکاری خلیج‌فارس از هادی و کمک غربی‌ها به این فرآیند، شبهه تجزیه یمن را تقویت کرد. به همین علت نیرو‌های انقلابی و وحدت‌طلب یمن وارد عدن شدند و هادی ناچار به فرار به عربستان گردید. با فرار هادی، عربستان  احساس کرد که کاملاً عوامل تاثیرگذار خود در یمن را از دست داده و آل‌احمر و هادی عملاً از مدار قدرت خارج شده‌اند، به همین علت تصمیم گرفت دست به تجاوز نظامی به یمن بزند.

معمولاً دولتمردان زمانی تصمیم به جنگ می‌گیرند که راه‌های تحقق اهداف سیاسی به روش‌های غیرجنگی بسته باشد و این شرایط برای عربستان محقق شده بود. به عبارت دقیق‌تر جنگ آخرین گزینۀ عملی بازیگران سیاسی است و بیش از اینکه توان اقدام‌کننده را منعکس می‌کند، بن‌بست و فقدان انتخاب‌های دیگر او را نمایان می‌سازد. ریاض از طریق جنگ ‌کوشید معادلۀ جدید یمن را تغییر دهد و با سرکوب ائتلاف مخالفان خود، یعنی ارتش مردمی یمن، انصارالله و قبایل متحد با آنها برای طرفداران خود فرصت بروز مجدد در صحنه سیاسی یمن را فراهم سازد، ولی با گذشت چند هفته از جنگ کاملاً روشن است که عربستان قادر به تغییرکامل معادلات داخلی یمن نیست و پدیده جنگ نیز تبدیل به بحران و باتلاق دیگری برای ریاض شد.   تا کنون ادامه جنگ به تحقق هدف‌های سعودی کمکی نکرده است. از سوئی اعلام پایان جنگ نیز رسوایی بزرگی برای سعودی است و ریزش در نفوذ منطقه‌ای آنها را بیشتر خواهد کرد.

جالب اینجاست که در داخل خاندان آل سعود اختلافاتی جدی بر سر حمله به یمن و ادامه جنگ بروز کرده و در شرایط جنگی که معمولاً دولت‌ها می‌کوشند وحدت داخلی خود را به نمایش بگذارند، در عربستان، رژیم به علت ترس از مخالفان درون حاکمیت، به تصفیۀ سریع وگسترده شاهزادگان مخالف دست زده است. شکی نیست که تغییرات اخیر در عزل و نصب‌ها در عربستان سعودی از اولین نتایج جنگ یمن است و قطعا تاثیرات آتی آن بیشتر خواهد بود.

خبرهای اخیر در رسیدن برخی از جنگجویان قبایل یمنی به شهر نجران عربستان واستیصال ریاض در رویارویی زمینی با آنها که به اجاره ۲۱۰۰ مزدور سنگالی از سوی سعودی انجامید، عمق درماندگی آل سعود را منعکس می‌سازد که برای مدیریت جنگ به این تعداد ناچیز از نیرو نیازمند است. اشتباهات محاسباتی سعودی در امکان خرید مواضع کشورهای دیگر با پول، در هر زمان که اراده کند، تا کنون پیامد‌های خطرناکی برای امنیت عربستان داشته، شکست سیاست مدیریت پولی چند دهه اخیر سعودی را  به نمایش گذاشته و این نظام را در بحبوحه جنگ با بحران بی‌پایانی روبرو ساخته است که بر آینده این کشورتاثیر عمیقی خواهد داشت.

سوتیترها:

۱٫

عربستان قادر به تغییرکامل معادلات داخلی یمن نیست و پدیده جنگ نیز تبدیل به بحران و باتلاق دیگری برای ریاض شد. تا کنون ادامه جنگ به تحقق هدف‌های سعودی کمکی نکرده است. از سوئی اعلام پایان جنگ نیز رسوایی بزرگی برای سعودی است و ریزش در نفوذ منطقه‌ای آنها را بیشتر خواهد کرد.

پاسخ به شبهات تاریخی اشغال فلسطین

مجید صفاتاج

با تشکیل نخستین کنگره‏ صهیونیسم در شهر بال سوئیس در سال ۱۸۹۷ طرح صهیونیستی کردن فلسطین تهیه شد. در پی آن، رهبران جنبش صهیونیسم کوشش خود را برای تنظیم طرح‏ها و سیاست‏های لازم، به منظور خالی کردن فلسطین از ساکنان قانونی و مشروع آن در دوره قیمومیت انگلستان بر فلسطین مبذول داشتند. «یوسف وایتس»^(۱) در یادداشت خصوصی خود در سال ۱۹۴۰م نوشت: «باید برای خود ما این معنا آشکار باشد که در این سرزمین برای دو ملت در کنار هم جایی نیست… ما نمی‏توانیم با وجود عرب‏ها در این سرزمین، هدف خود را مبنی بر آنکه ملتی مستقل باشیم، تحقق بخشیم. تنها راه‌حل آن است که سرزمین اسرائیل، یا لااقل سرزمین غربی اسرائیل، بدون وجود عرب باشد… هیچ راه دیگری برای دستیابی به این هدف نیست، مگر انتقال دسته‏جمعی عرب‏ها از این سرزمین به کشورهای همسایه، به‌نحوی که یک روستای عرب‌نشین هم برجای نماند. این عرب‏ها می‏باید به عراق و سوریه و حتی شرق اردن منتقل شوند. اعتبار مالی زیادی برای این کار اختصاص خواهد یافت. تنها با انتقال و بیرون راندن عرب‏هاست که این سرزمین می‏تواند میلیون‏ها تن از برادران ما را در خود جای دهد…».^(۲)

در تحقق این امر، نهادهای صهیونیستی با تبانی و کمک دولت قیمومیت انگلیس بر فلسطین، سیاست کوچانیدن ساکنان عرب فلسطین را که با واقعیت‏های اقتصادی فلسطین (کشاورزی) و جامعه کشاورزی آن از رهگذر مجموعه قوانین نژادپرستانه سازگار بود، در پیش گرفتند. کشاورزان و مستأجران خرده‌پای زمین را به طبقه‏ای پایمال شده تبدیل و آنان را از زمین‏های خود و حق کار روی آن محروم و وادارشان کردند در بدترین وضع و با کوشش جانکاه به جاهای دیگر مهاجرت کنند.^(۳)

صهیونیست‌ها در این راستا از شیوه‌های کشتار و سرکوب فلسطینیان، تصرف اراضی فلسطینیان، تخریب روستاهای فلسطینی و اجرای «سیاست کار عبری» در فلسطین برای بیرون راندن فلسطینیان از سرزمین اجدادی آنها بهره گرفتند.

الف) کشتار و سرکوب فلسطینیان

در اواخر قرن ۱۹ با شکل گرفتن تفکر صهیونیسم، موج مهاجرت یهودیان در فلسطین آغاز و با صدور اعلامیه بالفور در سال ۱۹۱۷ (۱۲۹۶ هـ.ش) روند آن سرعت گرفت. با همسو شدن سیاست‌های قدرت‌های بین‌المللی با صهیونیسم بین‌الملل و حمایت کورکورانه از آنان، فعالیت گروه‌های تروریستی صهیونیستی «هاگانا»، «پالماخ»، «اشترن»، «هاشومیر» و «ایرگون» در دوران قیمومیت انگلیس بر فلسطین یعنی از ۱۹۲۲ (۱۳۰۱ هـ.ش) تا ۱۹۴۸ (۱۳۲۷ هـ.ش) آغاز شد و با سیاست ارعاب و فاجعه‌آفرینی و کشتارهایی مانند قتل‌عام دیریاسین^(۴) در ۹ تا ۱۰ آوریل ۱۹۴۸، زمینه‌های  وحشت و ارعاب و فرار فلسطینی‌ها را فراهم کرد.

رژیم صهیونیستی از همان روزهای نخست اشغال فلسطین، به منظور ایجاد رعب و وحشت در دل فلسطینیان و اجرای طرح‏های استعماری خود در سرزمین‏های اشغالی، کشتار وسیع و قتل عام مردم فلسطین را آغاز کرد. صهیونیست‏ها در شب نهم و صبح روز دهم می ۱۹۴۸ اهالی روستای دیریاسین را کشتند. این کشتار وحشیانه و اقدام جنایت‏آمیز را که منجر به شهادت ده‏ها تن از ساکنان عرب این روستا شد، دو سازمان تروریستی صهیونیستی «ایرگون» و «اشترن» انجام دادند.^(۵)

هر چند این کشتار فلسطینیان در محافل منطقه‏ای و بین‌المللی محکوم شد، اما رژیم صهیونیستی از خوی حیوانی خود دست برنداشت و بارها به کشتار مردم بی‏دفاع فلسطین اقدام کرد. یکی دیگر از روستاهایی که اهالی آن را نیروهای نظامی صهیونیستی قتل عام کردند و خشم جهانیان را برانگیختند، روستای «قبیه» بود. حدود ۲۰۰۰ تن از اهالی این روستا در شب‏های چهاردهم و پانزدهم ماه اکتبر ۱۹۵۳ مورد هجوم صهیونیست‏ها واقع شدند. در این اقدام جنایت‏آمیز، ۶۷ تن از اهالی روستا به شهادت رسیدند و ده‏ها تن مجروح شدند. مدرسه و مسجد روستا و ۵۶ منزل مسکونی نیز به طور کامل ویران شدند.^(۶) اهالی روستای دیگری به نام روستای «ناصرالدین» نیز به همین صورت قتل‌عام شدند.

سه مورد مـزبور نـمونه‏ای از زنـجیره اقـدامـات وحشیانه و غیرانسانی صهیونیست‏هاست. رژیم صهیونیستی تا کنون صدها مورد کشتار و قتل‌عام مردم مسلمان فلسطین را مرتکب شده است. این کشتارها گاهی به صورت هجوم گروه‏های تروریستی و شبیخون و کمین و گاهی به صورت بمباران مناطق مسکونی و اردوگاه‌های فلسطینی به وسیله‏ هواپیماهای نظامی رژیم صهیونیستی انجام شده است. مورد اول بیشتر در داخل سرزمین‏های اشغالی فلسطین و به منظور کوچ دادن و بیرون راندن اهالی عرب روستاها به اجرا شده است.

مورد دوم نیز بیشتر به صورت بمباران مناطق مسکونی و اردوگاه‏های پناهندگان فلسطینی در نوار غزه و لبنان توسط هواپیماهای بمب‏افکن و توپخانه ارتش رژیم صهیونیستی بوده که نتیجه‏ آن کشته شدن هزاران تن از مردم بی‏پناه فلسطین و کوچ اجباری آنها به خارج از فلسطین و حتی اردوگاه‌های فلسطینی بوده است.

اعلام تشکیل رژیم صهیونیستی و قتل عام فلسطینیان توسط صهیونیست‌ها، منجر به اخراج و کوچ جمعی وسیعی شد و جز ۱۶۰ هزار فلسطینی که در سرزمین‌های اشغالی ۱۹۴۸ باقی ماندند، سایرین به کرانه باختری، نوار غزه، اردن و سوریه و لبنان مهاجرت کنند و در مقابل یک میلیون یهودی به فلسطین آمدند، به طوری که در ۶ ماه نخست برپایی رژیم صهیونیستی، ۸۲۸/۱۰۱ یهودی به فلسطین انتقال یافتند.

«کنت فولک برنادوت»،^(۷) میانجی سازمان ملل متحد در امور فلسطین در ۱۶ سپتامبر ۱۹۴۸ در اشاره به تأثیر جنگ اعراب و اسرائیل اظهار داشت: «باید بر لزوم حفظ حقوق اشخاص بی‌گناهی که به واسطه ترس و ترور و تخریب و جنگ از خانه و کاشانه خود در مناطق تحت تسلط یهودیان آواره شدند، پافشاری و نیز تأکید شود که این عده اگر مایل نباشند به خانه و کاشانه خود بازگردند، باید غرامت دریافت کنند.»^(۸)

فلسطینیان در سال ۴۹ـ ۱۹۴۸ (حدود ۷۰سال پیش) بر اثر زور و فشار اسرائیل مجبور به فرار و ترک خانه و کاشانه‌ خود شدند. آنها تصور می‌کردند که خروج آنها موقتی و گذراست و هرگز باور نداشتند این آوارگی بیش از نیم قرن به طول انجامد.^(۹)

ب) تصرف اراضی فلسطینیان

یکی از سیاست‏هایی که جنبش صهیونیسم از تاریخ صدور وعده‏ بالفور به سال ۱۹۱۷ به مرحله اجرا درآورد، تصرف زمین‏های فلسطینیان به هر وسیله‏ ممکن بود. این امر به پشتیبانی حکومت قیمومیت انگلیس بر فلسطین که از سال ۱۹۱۸ برای اجرای طرح صهیونیسم و تحقق بخشیدن به شعار «زمین بدون ملت برای ملت بدون زمین» وارد این سرزمین شد  به اجرا درآمد.

در سال ۱۹۱۸، یهودیان ۵/۲درصد از زمین‏های فلسطین را تصرف کردند. این تعداد در نیمه سال ۱۹۴۸ به ۶/۵ درصد رسید. صهیونیسم بر آن بود که سرزمین فلسطین را قبل از بیرون راندن ساکنان اصلی عرب آن به تملک خود در آورد. “ژرنوفسکی” کارشناس صهیونیست مسائل ارضی نوشته است: «مسئله ارضی در واقع مسئله مرگ و زندگی صهیونیسم و وطن ملی آن است. اگر دسترسی به زمین‏های فلسطین امکان ناپذیر نباشد، تحقق هدف صهیونیسم ممکن نخواهد بود.»^(۱۰)

جنبش صهیونیسم تا سال ۱۹۴۸ مجبور به اتخاذ روشی محتاطانه برای تصاحب زمین بود و گهگاه با ترغیب و تضییق و یا حتی تهدیدهای پنهانی اقدام به خرید زمین‏ها می‏کرد. از آنجا که لازمه‏ خرید، فروش است، این رژیم غاصب با مقاومت عرب‏ها در برابر فروش اراضی به یهودیان مواجه و در نتیجه  مجبور به کلاهبرداری و انجام کارهای غیرقانونی ‏شد.^(۱۱)

پس از پایان جنگ در اواخر ۱۹۴۸ و امضای قرارداد آتش‏بس میان کشورهای عربی و اسرائیل، رژیم صهیونیستی تصاحب و تصرف زمین‌ها را با سرعتی دو چندان از سرگرفت. صهیونیست‌ها در این مرحله به وسیله نیروی نظامی، زمین‏های عرب‏ها را به‌زور اشغال می‏کردند و ساکنان این‌ زمین‏ها را یا به پشت خطوط آتش‏بس انتقال می‏دادند و یا به دیگر مناطق تحت قلمرو اسرائیل روانه می‏کردند. «کیبوتص‏ها^»(۱۲) و مجتمع‏های مسکونی یهودی‏نشین مجاور روستاهای عربی در این اقدام شرکت داشتند و حتی از جانب مقامات دولتی به این کار ترغیب می‏شدند. کافی بود آنها دور زمین دلخواهی حصاری بکشند تا بتوانند آزادانه و یا برای همیشه مالک آن شوند.^(۱۳)

این شیوه پیامدهائی منفی برای رژیم صهیونیستی به دنبال داشت. از جمله تهییج احساسات و وجدان عمومی به سبب وجود آوارگان و حساسیت افکار جهانی و مجامع بین‏المللی که عمدتا از جانب کشورهای عربی به آن دامن زده می‏شد. بنابراین رژیم صهیونیستی روش‏های دیگری را برای تصرف و تصاحب زمین‏های عرب‏ها جست‏وجو کرد و بهترین راه را تهیه یک سلسله قوانین، مقررات و آیین نامه‏ها دید.

هدف از وضع این مقررات و قوانین، قانونی جلوه دادن تصاحب و تصرف زمین‏ها بود. بنابراین دولت اسرائیل همزمان با اعمال زور برای اشغال زمین‏ها، چهارچوبی قانونی را تهیه کرد که نخستین بار در سال ۱۹۴۸ و آخرین بار در سال ۱۹۵۸ تدوین شد. به طور خلاصه در مرحله پس از تأسیس دولت اسرائیل، نخست زور و سپس قانون، ابزارهای صهیونیستی برای تصاحب و تصرف زمین‏های عرب‏ها شدند.

ج) تخریب روستاهای فلسطینی

از جمله فعالیت گروه‌های تروریستی برای پاکسازی فلسطینی‌ها، اجرای طرح موسوم به طرحD بود که هدف از اجرای آن، تخریب روستاهای عربی، اخراج اعراب و اسکان یهودیان به جای آنها بود، به‌نحوی که در سال ۱۹۴۸ پیگیری مجموعه این اقدامات، سبب فرار چندصد هزار فلسطینی گردید.^(۱۴)

د) اجرای «سیاست کار عبری»

از جمله سیاست‏های بیرون راندن فلسطینیان از سرزمین فلسطین، «سیاست کار عبری» (یعنی استخدام نکردن نیروی کار غیریهودی)، تسخیر میدان کار، سیاست مالیات‏ها، سیاست به تأخیر انداختن و متراکم کردن دیون افراد و سیاست دستمزدهای رو به کاهش است.^(۱۵)

«ایگال آلون» یکی از رهبران صهیونیسم و فرمانده سازمان تروریستی و نظامی «پالماخ» با تأکید بر این سیاست شیطانی، روش‌هائی را که صهیونیست‏ها برای تحقق بخشیدن به اهداف خود از رهگذر اجرای این سیاست اتخاذ کردند، چنین توصیف کرده است: «… ما بر این باوریم که باید داخل منطقه جلیل را از ساکنان عرب پاک سازیم و سرزمینی یهودی را در سراسر جلیل بالا برپای داریم. جنگ‏های طولانی ما را تضعیف کرده است و وظایف سنگینی در برابر ما قرار دارند، از جمله مسدود کردن راه هجوم عرب‏ها. بنابراین، در جست و جوی راه‌هائی هستیم که بتوانیم به کمک آن، ارتش خود را در پشت سر خود به کار گیریم و به دنبال آن، ده‏ها هزار تن از دشمنان عرب خود را که در جلیل باقی مانده‏اند فراری بدهیم، و الا ساکنان عرب، ارتش ما را شکست خواهند داد.

پاک‏سازی مناطق وسیعی از سرزمین‏های عرب‏نشین ادامه پیدا کرد و خطر حمله فلسطینیان از جاده‏های ارتباطی و نقل و انتقالات رفع شد و ما توانستیم در طول مرزها، بدون آن که از پشت سرخود در هراس باشیم، برضد مهاجمان سازماندهی شویم.»^(۱۶)

«بن گورین» اولین نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی نیز در این باره گفت: «اسرائیل ترجیح می‌دهد فلسطین را کاملاً پاک از عرب ببیند. اسرائیل می‏خواهد عرب‏ها را از سرزمین خود دور کند، فلسطینیان را در شهرهای اسرائیل به اردوی فقر و بینوایی سوق دهد، آنان را در خدمت اقتصاد اسرائیل به کار گیرد و مجبور سازد که به کارهای سخت و پست تن در دهند.»^(۱۷)

از این رو اسرائیل به موضوع ریشه‏کنی اجتماعی و لگدمال کردن همه ملت به نفع مهاجمان بیگانه پرداخته است. آژانس امداد و کار سازمان ملل برای پناهندگان فلسطینی تا سال ۲۰۰۳  (۱۳۸۲ هـ. ش) تعداد بیش از ۴ میلیون پناهنده فلسطینی را در اردن، لبنان، سوریه، ساحل غربی و نوار غزه ثبت کرده و به آنان خدمات ضروری ارائه می‌دهد.»^(۱۸)

اغلب فلسطینی‌ها همچون بسیاری از کسانی که در واکنش به جنگ، ناگزیر به ترک خانه و کاشانه خود می‌شوند، خود را متقاعد ساختند که غیبتشان کوتاه مدت خواهد بود.^(۱۹)

پناهندگان مناطق مختلف در بهار ۱۹۴۸ درخواست بازگشت به خانه و روستاهای خویش را مطرح کردند. دولت اسرائیل در ژوئن ۱۹۴۸ با این مسئله مواجه شد و تصمیم گرفت بازگشت فلسطینی‌ها را ممنوع سازد.^(۲۰) این تصمیم بار دیگر در ماه اوت مورد تأیید واقع شد.^(۲۱) آرزوی دیرینه این آوارگان بازگشت به سرزمین آباء و اجدادیشان است.

با گذشت نزدیک به هفتاد سال از تأسیس اسرائیل، رهبران این رژیم هنوز در اندیشه رهایی از اقلیت عرب ‏ساکن در آن منطقه هستند. فداکاری و ایثار و مبارزات قهرمانانه ملت فلسطین نیز طی مدت اشغال سرزمینشان و پافشاری این ملت بر ادامه مقاومت، جهاد و شهادت به‌رغم دسیسه‌ها و توطئه‌های بی‌ حد و حصر بیگانگان بهترین دلیل بر اصرار و پایبندی فلسطینیان به آزادی و بازگشت به سرزمین مادری خود است.^(۲۲)

پی‌نوشت‌ها

۱ـ وى مدتى طولانى مدیریت صندوق ملى یهودى را برعهده داشت و نیز مشاور بخش امور عربى رژیم صهیونیستى بود.

۲ـ وایتس، یوسف، مقاله‏ منتشر شده در روزنامه اسرائیلى داوار، به تاریخ نهم سپتامبر ۱۹۶۷

۳ـ دیوز، جان، کیف و لماذا هرب الفلسطینیون من فلسطین، مجله الشرق الاوسط العالمیه، ج ۱، شماره ۲، مى ۱۹۶۱

۴ـ روستایی در فلسطین که گروه‌های تروریستی صهیونیستی ساکنان آن اعم از کودکان تا سالخوردگانشان را در میدان روستا جمع کرده و تیرباران کردند.

۵ـ براى آگاهى بیشتر رک: الموسوعه الفلسطینیه، دیریاسین مذبحه ـ ۱۹۴۸م، ج ۲، ۱۹۸۴، ص ۴۳۲٫

۶ـ الموسوعه الفلسطینیه، ج ۳، قِبیَه مذبحه ـ، ۱۹۸۴م، ص ۵۰۲٫

۷ـ کنت برنادوت به دلیل گزارش‌های خود از وضعیت جنگ سال ۱۹۴۸ به دست گروه‌های تروریستی صهیونیستی کشته شد.

۸ـ حقایق اساسی درباره سازمان ملل متحد ـ مرکز اطلاعات سازمان ملل در تهران ـ ناشر: ایثاری، سال ۱۳۸۴، ص۱۱۳٫

۹ـ ویژه‌نامه آوارگی، معضلی ۵۶ ساله، جمعیت دفاع از ملت فلسطین در سال ۱۳۸۳، صص۶-۷٫

۱۰ـ گرى، صبرى، اعراب در اسرائیل، مجموعه کرامه ۵، بی جا، بی تا، بی نا، ص ۴۰٫

۱۱ـ پیشین، ص ۵۸۴٫

۱۲ـ مجتمع مسکونى زراعى که ساکنان آن به کار کشاورزى دسته‏جمعى مى‏پردازند.

۱۳ـ الموسوعه الفلسطینیه، الارض ملکیه ـ، ج ۱، ۱۹۸۴م، ص ۱۸۰٫

۱۴ـ باقری، محمود، صهیونیسم جهانی و مسائل فلسیطن، تهران: (نشر قبله اول، ۱۳۸۷) ص ۶۳٫

۱۵ـ الموسوعه الفلسطینیه، تهجیر عرب فلسطین سیاسه ـ ج ۱، ۱۹۸۴م، ص ۵۸۴٫

۱۶ـ همان، ص ۵۸۶ ـ ۵۸۵٫

۱۷ـ همان، ص ۵۸۷٫

۱۸ـ توجه داشته باشیم که این آمار مربوط به آوارگان ثبت شده در آنروا است نه تمامی جمعیت فلسطینی‌های مقیم در فلسطین و سایر کشورها.

۱۹ـ لکس تاکنبرگ در کتاب خود از ساره ناصر، جامعه‌شناس فلسطینی نقل می‌کند: «وقتی در خانه را قفل کردیم، مادرم کلید را در جیبش گذاشت و گفت: «وقتی برگشتیم باید ایوان را تعمیر کنم.» او هنوز کلید را با خود دارد.»

۲۰ـ بازگشت به موطن مادری از درخواست‌های فلسطینیان است که مکرراً در۶۰ سال پس از آوارگی مطرح گردیده و بارها توسط رژیم صهیونیستی انکار شده است، این رژیم تلاش داشته و دارد تا مسئله عدم بازگشت فلسطینیان را در قراردادهای خود با گروه‌های سازشگر فلسطینی و بعضی کشورهای عربی مطرح کند، ولی این مسئله به اندازه‌ای اهمیت دارد که تاکنون به نتیجه‌ای نرسیده است.

۲۱ـ تاکنبرگ، لکس، وضعیت آوارگان فلسطینی در حقوق بین‌الملل، مترجمان: محمد حبیبی مجنده و مصطفی فضائلی، انتشارات شهر دانش، تهران: ۱۳۸۱، ص۳۱٫

۲۲ـ بی‌نا، شبهات تاریخی (۲)، فروش زمین، شایعه یا واقعیت، دفتر جنبش حماس در تهران، بی تا، ص۵۷٫

سوتیترها:

۱٫

فلسطینیان در سال ۴۹ـ ۱۹۴۸ (حدود ۷۰سال پیش) بر اثر زور و فشار اسرائیل مجبور به فرار و ترک خانه و کاشانه‌ خود شدند. آنها تصور می‌کردند که خروج آنها موقتی و گذراست و هرگز باور نداشتند این آوارگی بیش از نیم قرن به طول انجامد.

عطا بهرامی

بیانیه سوییس(معروف به بیانیه لوزان) که از طرف محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و فدریکا موگرینی هماهنگ‌کننده سیاست خارجی اتحادیه اروپا به دو زبان فارسی و انگلیسی پس از یک سال و نیم مذاکره ارائه شد، به جای آنکه نشانی از توافق دو طرف، حداقل بر کلیات داشته باشد، مبنای دور جدیدی از گمانه زنی‌ها در جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده و طرح اختلافات اساسی بین طرفین شده است. به‌خصوص که انتشار سندی از طرف ایالات متحده که در رسانه‌ها به فکت‌شیت(FACT SHEET) معروف شد و در نسخه اصلی منتشره در سایت رسمی دولت آمریکا(STATE.GOV)⁽¹⁾ عنوان فکت‌شیت بر خود ندارد و به عنوان یک سند رسمی قطعی منتشر شده است، به پیچیدگی‌ها دامن زد و ویژگی‌های توافق جامع احتمالی را در پرده‌ای از ابهام قرار داد.

یک سال و نیم مذاکره ایران و ۱+۵ در دولت یازدهم به دو نقطه مشخص منتهی شده است. قسمت اول توافق اولیه موسوم به «برنامه اقدام مشترک» بود که در آن تعهداتی برای ایران و تعهداتی برای طرف مقابل وضع شده بود که یک بار تمدید شد و در حال اجراست. قسمت دوم به بیانیه سوییس مربوط می‌شود که برخلاف قسمت اول مذاکرات که به برنامه اقدام مشترک منتهی شد عنوان یک توافق کلی را بر خود دارد. این توافق کلی پیچیدگی‌های زیادی دارد و با سند رسمی‌ای که ایالات متحده منتشر و در آن تعهدات وسیعی را به جمهوری اسلامی ایران منتسب کرد، دچار ابهام‌های جدی شده است. فارغ از اینکه ادعاهای مطرح شده در بارۀ انتطارات ایالات متحده در توافق نهایی از جمهوری اسلامی ایران صحت داشته یا نداشته باشد، می‌توان با استفاده از اظهارات مقام‌های رسمی آمریکایی در باره محتوای توافق جامع نهایی و همچنین اسناد رسمی منتشره توسط واشنگتن(FACT SHEET) به محتوای توافق خوب از منظر این کشور پی برد. پیش از بررسی توافق مطلوب از نظر آمریکا، توافق مطلوب از منظر جمهوری اسلامی ایران را بررسی می‌کنیم تا مقایسه آن با ویژگی‌های توافق مطلوب از منظر آمریکا ریشه‌های اصلی اختلاف را آشکار کند.

توافق خوب از منظر ایران

جمهوری اسلامی ایران در راستای اثبات اراده خود برای حل موضوع هسته‌ای محورهایی را به عنوان ساختار توافق ‌نهایی مطرح کرده است. رهبر معظم انقلاب اسلامی در ابتدای مذاکرات تاکید کردند که قصد دخالت در جزئیات مذاکرات را ندارند، اما خط قرمزهای جمهوری اسلامی ایران را که متضمن استیفای حقوق ایران و نشانه حسن نیت آن در مذاکرات است اعلام می‌کنند و تیم مذاکره کننده ملزم به برآورده کردن آنهاست.

خط قرمزهایی که باید ساختار توافق نهایی احتمالی را شکل دهند عبارتند از؛

• حرکت علمی هسته‌ای به هیچ وجه نباید متوقف و یا حتی کند شود.
• مذاکره کنندگان ایران باید بر ادامه تحقیق و توسعه و پیشرفت هسته‌ای پافشاری کنند.
• کسی حق معامله بر روی دستاوردهای هسته‌ای را ندارد و کسی هم این کار را انجام نخواهد داد.
• مسئولان باید در مورد دستاوردهای هسته‌ای تعصب داشته باشند.
• مذاکره کنندگان کشورمان نباید هیچ حرف زوری را از طرف مقابل قبول کنند.
• روابط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با ایران باید به صورت متعارف و غیرفوق‌العاده باشد.

پس از طرح موضوعاتی مانند لزوم تحدید توان موشکی ایران در چهارچوب توافق‌نهایی و بازرسی از اماکن نظامی متعارف، رهبر معظم انقلاب تاکید کردند: «آنها درحالی توقع تحدید برنامه موشکی ایران را دارند که دائماً در حال تهدید نظامی ایران هستند، بنابراین چنین توقعی، احمقانه و ابلهانه است.»^(۲)

مواضع رسمی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران نیز بر خط قرمز بودن توان متعارف نظامی کشور و حفظ حریم‌های امنیتی تاکید دارد.

موضع رهبر معظم‌ انقلاب در بارۀ تحریم‌ها نیز به صراحت بیان شده است. ایشان در این باره تاکید کردند: «‌اینکه آمریکایی‌ها تکرار می‌کنند که ما قرارداد با ایران می‌بندیم، بعد نگاه می‌کنیم ببینیم اگر به قرارداد عمل کردند تحریم‌ها را برمی‌داریم، حرف غلط و غیرقابل قبولی است و ما این را قبول نداریم. رفع تحریم‌ها جزو موضوعات مذاکره است، نه نتیجه‌ مذاکرات. کسانی که دست‌اندرکار هستند، فرق این دو را خوب می‌فهمند. این یک خدعه‌ آمریکایی است که می‌گویند قرارداد می‌بندیم، نگاه می‌کنیم به رفتارها، بعد تحریم‌ها را بر می‌داریم. این‌ طور نیست. همان ‌طور که مسئولین ما صریحاً گفته‌اند و رئیس‌جمهور محترم صریحاً گفت، رفع تحریم‌ها باید بدون هیچ فاصله‌ای در هنگام رسیدن به توافق انجام بگیرد، یعنی رفع تحریم جزو توافق است نه چیزی مترتّب بر توافق.»^(۳)

بنابراین، جمهوری اسلامی ایران آمادگی خود را برای رسیدن به توافقی جامع در بارۀ موضوع هسته‌ای اعلام کرده است که طبق آن ضمن حفظ توان هسته‌ای صلح‌آمیز خود، همکاری‌های بیشتری را در جهت اثبات صلح‌آمیز بودن فعالیت‌های خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انجام می‌دهد و در مقابل تحریم‌های اعمال شده به هر بهانه‌ای که باشد بیکباره و در زمان امضای توافق جامع برداشته می‌شود.

توافق خوب از منظر آمریکا

مقام‌های آمریکایی‌ بارها اعلام کرده‌اند که عدم توافق را به توافق بد ترجیح می‌دهند. آنها در اظهارات شفاهی و همچنین اسناد منتشره، ویژگی‌های توافق خوب را اعلام کرده‌اند. بنابراین با بررسی دقیق این اسناد می‌توان دریافت که چشم‌انداز مذاکرات در آینده چیست و توافق خوب از منظر آمریکا چه ویژگی‌هایی دارد. بررسی موشکافانه مذاکرات نشان می‌دهد که محورهای توافق خوب از نظر ایالات متحده عبارتند از:

• از بین بردن توان صنعتی هسته‌ای ایران
• نابودی عملی رآکتور اراک و حفظ ظاهر آن
• توقف تحقیق و توسعه
• پابرجا ماندن ساختار تحریم‌ها و تعلیق قسمتی از تحریم‌ها که مرتبط با برنامه هسته‌ای است، پس از راستی آزمایی اقدامات ایران بدون قید بازه زمانی مشخص
• اجرای پروتکل الحاقی^(۴) و بازرسی‌های بی‌سابقه و فراتر از پروتکل الحاقی

نمودار ویژگی‌های توافق خوب از نظر آمریکا

مقام‌های آمریکایی بارها تاکید کرده‌اند که ابزار تحریم‌ها باعث گردیده که ایران به پای میز مذاکره بیاید. فارغ از اینکه این ادعا صحیح نیست و جمهوری اسلامی ایران هرگز میز مذاکره را ترک نکرده است، اما طرح این ادعا نشان می‌دهد که ابزار تحریم برای این کشور حیاتی و در واقع به معنای تنها ابزار ممکن برای اعمال فشار بر ایران است. بنابراین به هیچ‌وجه حاضر به از دست دادن تنها ابزار خود نیست. به همین دلیل جاش ارنست سخنگوی کاخ سفید خیلی شفاف گفت: «معنی ندارد که ایران بگوید کف خواسته‌های ما، برداشته شدن یکجای تحریم‌هاست. ما قاطعانه می‌گوییم که در صورت توافق، تحریم‌ها به صورت مرحله‌ای کم خواهند شد. ایران در توافق‌نهایی، تعهدات بسیار جدی به ۱+۵ خواهد داد و اگر به بازرسی‌های سرزده تن دهد و اقدامات چشمگیر و مهم را در راستای تعهدات خود به کار بندد، آنگاه روند تخفیف تحریم‌ها آغاز خواهد شد.»^(۵)

باراک اوباما نیز صراحتاً اعلام داشت که: «این یک توافق طولانی مدت است و محدودیت‌های شدیدی برای بیش از یک دهه بر برنامه هسته‌ای ایران قرار و اقدامات بی‌سابقه شفاف‌سازی برای مدت ۲۰ سال یا بیشتر درباره برنامه هسته‌ای ایران صورت خواهد گرفت.»^(۶)

در سند(معروف به فکت‌شیت) ارائه شده توسط کاخ سفید به عنوان مستدل‌ترین سندی که انتظارات این کشور از توافق‌ نهایی را نشان می‌دهد، آمده است:

• ایران با اجرای پروتکل الحاقی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی موافقت کرده که به آژانس امکان اطلاعات و دسترسی بیشتر به برنامۀ هسته‌ای ایران، هم در تأسیسات اعلام شده و هم در تأسیسات اعلام ‌نشده فراهم می‌آورد.‎
• ایران ملزم خواهد بود به آژانس دسترسی‌های لازم برای تحقیق درباره تأسیسات مشکوک این کشور یا تحقیق در باره ادعاهای وجود تأسیسات غنی‌سازی پنهان، تأسیسات تبدیل(اورانیوم)، تأسیسات تولید سانتریفیوژ یا تأسیسات تولید کیک زرد در هر نقطه از آن کشور را فراهم کند.‎
• هسته اصلی رآکتور]اراک [که می‌توانست مقادیر قابل توجهی پلوتونیوم سطح تسلیحاتی تولید کند، نابود یا از کشور خارج می‌شود.
• آمریکا و اتحادیه اروپا در زمانی که آژانس تائید کند ایران تمام گام‌های کلیدی مرتبط با هسته‌ای را برداشته، تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای را تعلیق خواهند کرد. در هر زمان که ایران به تعهدات خود عمل نکند، این تحریم‌ها فورا به جای خود باز می‌گردند.
• معماری تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای ایالات متحده در بخش اعظم دوره توافق حفظ شده و امکان بازگشت فوری آنها درصورت بروز مورد جدی عدم کارایی را فراهم می‌کند.
• تمام قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت سازمان ملل مرتبط با مسئله هسته‌ای ایران همزمان با تکمیل اقدامات مرتبط با هسته‌ای که نگرانی‌های کلیدی (غنی‌سازی، فردو، اراک، ابعاد احتمالی نظامی و شفافیت) را پاسخ دهد، برداشته می‌شود. ‎
• با این حال، مجوزهای اصلی در قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل(آنهایی که مربوط به انتقال فعالیت‌ها و فناوری‌های حساس است)، با قطعنامه‌های جدید شورای امنیت سازمان ملل که برنامه اقدام مشترک جامع را تائید می‌کند، بار دیگر برقرار می‌شوند. این (قطعنامه) که یک تمهید شفاف‌سازی کلیدی به شمار می‌آید، همچنین کانال اکتساب فوق‌الذکر را ایجاد می‌کند. در این قطعنامه، محدودیت‌های مهم بر تسلیحات متعارف و موشک‌های بالستیک و همچنین مجوزهایی که اجازه بازرسی محموله‌ها و بلوکه دارایی‌ها را می‌دهد، وجود خواهد داشت.
• ذیل توافق، تحریم‌های ایالات متحده مرتبط با مسئله تروریسم، نقض حقوق بشر و موشک‌های بالستیک پا برجا خواهند بود.
• تمهیدات مهم بازرسی و شفاف‌سازی پس از ۱۵ سال نیز ادامه خواهد داشت. پایبندی ایران به پروتکل الحاقی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، از جمله دسترسی قابل توجه و تعهدات شفاف‌سازی، دائمی خواهد بود. بازرسی‌های قدرتمند زنجیره تأمین اورانیوم ایران برای دست‌کم ۲۵ سال، ادامه خواهد داشت.
• حتی پس از دوره سخت‌ترین محدودیت‌های برنامه هسته‌ای ایران، ایران همچنان عضوی از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای(NPT) است، که ایران را از توسعه و دستیابی به تسلیحات هسته‌ای منع کرده و اعمال پادمان‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر این برنامه را ضروری می‌کند.

محتوای محورهای ارائه شده توسط کاخ سفید به عنوان عناصر شکل‌دهنده توافق خوب نشان می‌دهد که این کشور به دنبال امضای یک توافقنامه برابر بر سر موضوع هسته‌ای نیست و تنها به یک معاهده کنترل تسلیحات^(۷) فکر می‌کند که به آغاز یک فرایند خلع سلاح^(۸) بینجامد. در توافق مطلوب ایالات متحده، پروتکل الحاقی و رژیم بازرسی‌ها محور معاهده است و سایر موضوعات در سایه آن قرار دارند. تعهداتی که پروتکل الحاقی برای کشورهای پذیرنده فراهم می‌کند زمینه دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به هر نقطه از ایران را به طور سرزده فراهم می‌کند و بازرسان می‌توانند به بهانه موارد مشکوک به تمام سایت‌های نظامی متعارف ایران دسترسی داشته باشند.

پروتکل الحاقی در چهار سطح مکانیزم‌هایی را برای بازرسی تعریف کرده است. این مکانیزم‌ها روزانه، ویژه و محافظت شده(safeguard) هستند. طبق این بازرسی‌ها ایران به رمزهای اطلاعات ارسال شده دسترسی ندارد و ارسال این رمزها خارج از حیطه نظارتی ایران انجام می‌شود. از این مدل بازرسی در گذشته علیه عراق و لیبی استفاده شده است. تحت این بازرسی‌ها آنها می‌توانند از همه افرادی که می‌خواهند اطلاعات بگیرند و از هر‌جایی که می‌خواهند بازرسی کنند.

پذیرش اجرای پروتکل الحاقی توسط جمهوری اسلامی ایران منتهی به ایجاد دور باطلی می‌شود که زمینه را برای بهانه‌جویی‌های آمریکا فراهم می‌آورد. بازرسان به‌سرعت به سراغ سایت‌های نظامی ایران می‌روند و درخواست بازرسی می‌دهند. اگر ایران درخواست بازرسی‌های وسیع و نامحدود را بپذیرد، اطلاعات حساس خود را در معرض جاسوسی قرار داده است و اگر نپذیرد به نقض تعهد و عدم همکاری متهم و در نتیجه زمینه برای ادامه فشارها و عدم اجرای تعهدات طرف مقابل فراهم می‌شود. بنابراین معاهده مطلوب آمریکا و زمینی که این کشور برای تنظیم توافق جامع فراهم کرده است، مکانیسمی را فراهم می‌سازد که ایران را مجبور می‌کند بین تشدید فشارهای متنوع و متکثر به بهانه عدم همکاری و یا تن دادن به حراج اطلاعات حساس خود یکی را انتخاب کند که در هر صورت نتیجۀ آن به سود طرف مقابل است. به همین دلیل نمی‌توان به این مذاکرات خوش‌بین بود و نشانی از تغییر رفتار آمریکا در آن مشاهده نمی‌شود.

نمودار دور باطل توافق مدنظر آمریکا

پی‌نوشت‌ها:

• http://www.state.gov/e/eb/tfs/spi/iran/fs/
• http://www.leader.ir/langs/fa/index.php?p=contentShow&id=11770
• http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=29320
• Additional Protocol
• http://www.farsnews.com/printable.php?nn=13940131001655
• http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13940115000827
• Arms Control
• Disarmament
• http://farsi.khamenei.ir/photo-album?id=26136#205420

دکتر محمدصادق کوشکی

۱ـ جنجال‌ها و دل‌نگرانی‌های طبیعی پدید آمده پیرامون مباحث هسته‌ای، آن‌چنان نیروهای مؤمن و معتقد به نظام و اسلام را به خود مشغول داشته است که بسیاری از آنان متوجه تحرکات خطرناک جریانات اسلام‌ستیز داخل کشور نشده‌اند. جریاناتی که با هدف حذف اسلامیت نظام و به حاشیه راندن اسلام از عرصه جامعه با برنامه‌هایی مدون گام به گام پیش می‌روند و در پناه عملیات فریب، مقصود اصلی خود را از دید عموم مخفی نگه داشته‌اند. عملیات فریبی که به نام حل مسئله هسته‌ای به راه افتاده است.

۲ـ در دو سال اخیر طرح مسئله هسته‌ای و حواشی آن و حساسیت وفاداران به انقلاب نسبت به این مسئله باعث شد تا این قضیه به بحث اصلی جامعه تبدیل شود و تحولات مربوط به آن سایر اخبار و رویدادها را کمرنگ کند و دقیقاً همین موضوع بهترین فرصت را برای جریانات اسلام‌ستیز داخلی فراهم آورد. جریاناتی که سال‌هاست به دنبال فرصتی هستند تا بدون مزاحمت، اسلام را از جامعه منزوی کنند و آن را تا سر حد مناسکی شخصی تنزل دهند و نظام را از اسلام تهی کنند و با حفظ ظاهر نظام اسلامی محتوای آن را به ساختاری بی‌اعتنا به دین، دیانت و بی‌تعهد به شریعت تغییر دهند. امری که به گمان آنان هم تقدس دین را حفظ می‌کند و هم شأن دینداران را و البته بهترین فضا را برای دنیاطلبان و عافیت‌جویان فراهم می‌آورد که به دنبال حذف دین از سیاست و سکولار کردن نظام هستند. همانانی که سال‌هاست انگل‌وار به نظام و انقلاب چسبیده و خون آن را مکیده و آن را تا سر حد ضعف و بیماری پیش برده‌اند. آنهایی که با وقاحت و با هدف اطفای جاه‌طلبی خود، خون شهدا و رنج جانبازان را به پله‌هایی برای نیل به قدرت تبدیل کرده و از هر فرصتی برای خراشیدن چهره نورانی آن بهره گرفته و امروز به دنبال زدن تیر خلاص به پیکره مجروح نظام اسلامی‌اند.

۳ـ تهاجم سازمان‌یافته رسانه‌ها و تریبون‌های مختلف در یک سال اخیر به فریضه الهی امر به معروف و نهی از منکر ـ که از طریق اطرافیان و نفوذی‌ها بر لسان برخی صاحبان مناصب اجرایی نیز جاری شد ـ بی‌اعتنایی آشکار به نظرات مراجع عظام و رهبر انقلاب در باره حرمت حضور بانوان در ورزشگاه‌های مردانه برای تماشای مسابقات ورزشی و برنامه‌ریزی برای تثبیت ورود زنان به ورزشگاه‌های مردانه از سوی دولت، عبور مکرر از خطوط قرمز فقهی و شرعی در عرصه موسیقی، سینما، تئاتر و… با حمایت و چراغ سبز وزارت ارشاد، رها کردن کامل فضای جامعه در جهت عادی شدن بی‌حجابی و بی‌عفتی علنی و آشکار و زیر فشار گذاردن نیروی انتظامی به عنوان یگانه مرجع حفاظت از خطوط قرمز شرعی در جامعه تنها گوشه‌ای از انبوه اقداماتی است که جریانات اسلام‌ستیز برای تبدیل نظام اسلامی به نظامی غیردینی و حذف اسلام از صحنه حاکمیت به کار بسته‌اند.

اصرار و تعهد این جریانات به ‌درستی و صحت اعمالشان و بی‌توجهی تحقیرآمیز به تذکرات و نصایح مراجع عظام، روحانیت، متدینین و… در این خصوص تردیدی باقی نمی‌گذارد که این گروه دانسته و عامدانه به دنبال مسخ نظام، در عین حفظ نام آن هستند و به صورتی مدون و حساب‌شده برنامه خود را پیش می‌برند و در این مسیر عملیات فریبی به نام حل پرونده هسته‌ای و مذاکرات ـ که بی‌حاصل بودن آن اظهر من‌الشمس است ـ را به راه انداخته‌اند تا بتوانند با تمرکز اکثریت جامعه به آن سو و بدون مواجهه با کمترین مانع و اعتراض به هدف خود دست یابند ـ با علم به اینکه اگر جامعه به سمت دین‌گریزی و دین‌ستیزی سوق داده شود، بازگرداندن آن از این مسیر بسیار دشوار و قریب به ناممکن خواهد بود.

۴ـ در چنین شرایطی است که روحانیت آگاه باید بر اساس رسالت ذاتی خود با هوشیاری به  این برنامه خطرناک اشراف یابد و با ممانعت از تداوم این طرح شیطانی، از ساحت قدسی اسلام و احکام نورانی آن دفاع کند و از تخطئه هیچ سرزنش‌کننده‌ای نهراسد که بنا به فرمایش حضرت امام(ره) درنگ امروز فردای اسارت‌باری را به دنبال خواهد داشت.

سوتیتر:

روحانیت آگاه باید بر اساس رسالت ذاتی خود با هوشیاری به  این برنامه خطرناک اشراف یابد و با ممانعت از تداوم این طرح شیطانی، از ساحت قدسی اسلام و احکام نورانی آن دفاع کند و از تخطئه هیچ سرزنش‌کننده‌ای نهراسد که بنا به فرمایش حضرت امام(ره) درنگ امروز فردای اسارت‌باری را به دنبال خواهد داشت.

غلامرضا گلی‌زواره

در پیشگاه پیشوای پارسایان

در پیشگاه والا و آستان باشکوه امیرمؤمنان علی«ع» زبان را یارای بیان نیست و قلم در این میدان درمی‌ماند، زیرا کلمات و سخن‌ها از عهده رسالت معمول و دیرین خود برنمی‌آیند و مفاهیم محدود و مضامین محصور، در بیان و بنان، ظرفیت ترسیم شخصیت لایتناهی آن مولای پارسایان و پرهیزگاران را ندارند. در این عرصه ملکوتی، واژه‌ها به هنگام معرفی این خورشید جاوید عاجز و ناتوان می‌گردند و به‌راستی جام‌هایی خرد و پیمانه‌هایی اندک در ساحل اقیانوسی بی‌پایان چه گنجایشی دارند.

غواصان اندیشه در ژرفای این بحر بی‌کران هر چه فروتر روند، باز هم تهیدست بازمی‌گردند و قادر نیستند عمق رازآلود آن را بازیابند.

در صورتی که ناگزیر از پرداختن به خصال او باشیم، یا باید آنچه را معصومان دیگر در باره آن همای رحمت فرموده‌اند بازگو کنیم  و یا از لابلای خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های آن حضرت، در این باره به حقایقی دست یابیم.

در گذر تاریخ نیز رجال نادری بوده‌اند که کوشیده‌اند با تکیه بر احادیث معتبر و روایات مستند، با نیروی فکر و منطق خود، آن بزرگوار را معرفی کنند و تابشی از پرتوهای آن خورشید فروزان را در زندگی فردی، اجتماعی و اخلاق، رفتار و کردار خویش منعکس سازند.

بی‌شک امام خمینی شخصیتی برجسته و بی‌بدیل بود که پس از امامان معصوم، کسی چون او در عرصه‌های علمی، فرهنگی، عرفانی و سیاسی جلوه‌گر نگردید:

صبر بسیار بباید پدر پیر فلک را

تا دگر مادر گیتی چو تو فرزند بزاید

آن روح قدسی و به تعبیر مقام معظم رهبری، آن حقیقت همیشه زنده با وجود آنکه صد ملک سلیمان را در زیر نگین خود داشت، در خانه‌ای محقر می‌زیست و خویشتن را خادمی بیش نمی‌دانست و می‌فرمود: «اگر به من خدمتگزار بگویند بهتر از آن است که رهبر بگویند».^(۱) امام نونهالی سیزده ساله را رهبر خود و جامعه اسلامی می‌خواند^(۲) تا فداکاری و جان‌نثاری نوجوانی را که شکوه شهادت را به نمایش گذاشت و خاطره دلاوری‌های حضرت قاسم‌ بن حسین«ع» را در جان‌ها زنده کرد، به عنوان والاترین ارزش به امت مسلمان بنمایاند.

امام خمینی نه تنها در زبان و بیان، تعالیم حضرت علی«ع» و دیگر امامان را ترویج می‌کرد، بلکه با تزکیه درون و پالایش دل و ذهن به درجه‌ای از اخلاص رسیده بود که اعمال و رفتارش برای مردم سرمشق محسوب می‌گردید. بسیاری از خصوصیات اخلاقی امام خمینی الهام گرفته از سیره و شیوه مولای متقیان بود.

مصداق بارزی از انسان کامل

امام خمینی(ره) که از متمسکان واقعی ولایت حضرت علی«ع» و فرزندانش بود، در آثار قلمی و سخنرانی‌های خود در باره ولایت و امامت اهل‌بیت«ع» در مواقعی به اجمال و در پاره‌ای موارد به حقایقی اشاره کرده است که مهم‌ترین آنها کتاب «مِصباحُ ‌الهِدایِه اِلی الخَلافه و الوِلایه» است. در این اثر، بحث ولایت امیرمؤمنان و سایر ائمه معصومین«ع» با مشرب عرفانی به نگارش درآمده است. امام در کتاب «کشف اسرار» به شبهاتی که مؤلف کتاب اسرار هزار ساله و نیز افرادی چون کسروی و وهابی‌ها در این باره مطرح کرده‌اند، پاسخ‌های خردمندانه، منطقی و مستند داده و به دفاع از امامت و اعتقادات شیعیان پرداخته است. به علاوه ایشان در آثار دیگرشان نیز به مناسبت‌های مقتضی به بحث درباره موضوع مزبور پرداخته و امامت و ولایت ائمه را در ابعاد عرفانی، کلامی، سیاسی و اجتماعی مورد بررسی قرار داده است.

با بررسی نگاشته‌ها و بیانات امام به‌خوبی مشخص می‌شود که ایشان درنهایت اعتقاد به مقام سیاسی معنوی حضرت علی«ع» و دیگر امامان و اثبات ولایت کلیه الهیه و مظهریت تام و تمام حق تعالی برای آنان، از شئون اجتماعی و سیاسی امام معصوم غافل نمانده و مبارزات و مقاومت‌های آن وجودهای مبارک در برابر ستمگران و منحرفان و نیز حکومت حضرت علی«ع» را مورد توجه قرار داده است.

امام خمینی، حضرت علی«ع» و جانشین‌های آن بزرگوار را در همه شئون اعم از زندگی فردی و اجتماعی، تزکیه نفس و سیر و سلوک اسوه دانسته است. از دید امام، پیشوایان شیعه یعنی حضرت علی«ع» و فرزندانش مصداق بارزی از انسان کامل هستند و این عنوان مظهر جمیع اسماء و صفات حضرت حق تعالی و دارای برزخیت کبیری است. اسم اعظم مبدأ خلقت این انسان کامل است. اسم اعلی در مقام ظهور رسول اکرم«ص» و ائمه اطهار«ع» است. آنهایی که در مرتبه سیر و حرکت از نقص به کمال رسیده‌ و از همه چیز وارسته شده‌اند.^(۳)

از نگاه امام خمینی، نبوت و امامت با یکدیگر متحدند و بر این اساس، خلافت محمدی با ولایت علوی اتحاد دارد. این دو بزرگوار (حضرت محمد«ص» و حضرت علی«ع») در عوالم غیب با هم متحد بودند و در شهادت در این عالم، یکی مظهر آن غیب مطلق است در بعثت و یکی مظهر آن غیب مطلق است در امامت. این دو بزرگوار در این دنیا هم که آمدند، اخوت و برادری داشتند و در تمام ایام عمر در این عالم پشتیبان هم بودند.^(۴)

امام در جای دیگری متذکر گردیده است: «ذکر به رسول اکرم«ص»‌ و علی‌بن ابی‌طالب«ع» و اسمای حسنی به ائمه هدی و آیت‌الله نیز به آن بزرگواران تفسیر و تطبیق شده [است] آنان آیات الهیه و اسماءالله حسنی و ذکرالله اکبرند.»^(۵)

امام عقیده دارد فریاد و ناله‌های حضرت علی«ع» از این واقعیت سرچشمه می‌گیرد که آن بزرگوار از عالم وحدت به سوی کثرت آمده و این انتقال برای امام رنج‌آور بوده است: «این همه ناله‌هایی که ایشان می‌زده است، سر در چاه می‌کرده، ناله می‌کرده، دعاهایی از ایشان وارد شده که در آن ناله است، اینها چیست؟ آیا حضرت امیر«ع» برای خاطر اینکه توجه به این دنیا دارد و از مرتبه وحدت به سوی کثرت آمده است می‌نالد؟ آن ناله‌ها راجع به این بوده است که خدایا مرا از جوار خودت برگرداندی به عالم کثرت. با همین رجوع به کثرت کدورت بوده. توجه به این عالم طبیعت با اینکه در نظر آنها جلوه خداست، مع‌ذلک از آن جلوه باطنی و از آن مرتبه غیر حضرت الوهیت آنها را واداشته است، از این جهت ناله می‌زدند.»

به باور امام عامل دیگری که باعث می‌شده حضرت علی«ع» و دیگر اولیای الهی در این دنیا احساس ناراحتی کنند، از این جهت است که آن بزرگان وقتی مشاهده می‌کردند بر جامعه اسلامی مصائبی وارد شده و یا افراد به دلیل روی آوردن به خلاف و گناه، کارنامه سیاهی را برای خود تدارک می‌بینند، رنج می‌بردند.

«آنها مظهر رحمت خدا هستند، می‌خواهند همه مردم سعادتمند باشند. وقتی می‌بینند که مردم این طور هستند و دارند دسته دسته به جهنم می‌روند، از این (موضوع) رنج می‌برند. یا وقتی (حضرت) ملاحظه می‌کند که می‌خواهد حکومت عدل تشکیل بدهد، آن وقت آن قدر رنج می‌برد، نه از باب اینکه برای خودش، برای اینکه می‌خواهد مردم را به عدالت برساند و (آنان) زیر بار نمی‌روند.»^(۶)

امام خمینی برای امیرمؤمنان«ع» و سایر ائمه، در حال عبودیت، مقام خاصی را متصور است که افراد غیرمعصوم را از این حالت بهره‌ای نیست:

«نظر کن در حال آن بزرگواران و کیفیت عبادت و مناجات‌های آنها، بعضی از آنها در وقت نماز رنگ مبارکشان تغییر می‌کرد و پشت مبارکشان می‌لرزید از خوف آنکه مبادا در امر الهی لغزشی شود، با آنکه معصوم بودند. از حضرت مولی (امیرمؤمنان) معروف است که تیری به پای مبارکشان رفته بود که طاقت بیرون آوردن نداشتند. در وقت اشتغال به نماز (آن تیر را) بیرون ‌آوردند و ایشان اصلاً ملتفت نشد.^(۷)

اگر بشر پشت به پشت یکدیگر دهند و بخواهند یک لااله الا الله امیرالمؤمنین را بگویند،‌ نمی‌توانند. به مقام علی‌بن ابی‌طالب«ع» قسم که اگر ملائکه مقربین و انبیای مرسلین، غیر از رسول خاتم که مولای علی و غیر اوست، بخواهند یک تکبیر او را بگویند نتوانند، حالِ قلب آنها را جز خود آنها نمی‌داند کسی.^(۸)

جناب مولی الموحدین«ع»، وقت نماز که می‌شد به خود می‌پیچید و متزلزل می‌شد. از آن حضرت سئوال شد چه می‌شود تو را یا امیرالمؤمنین؟ فرمود: آمد وقت امانتی که حق تعالی عرضه داشت بر آسمان‌ها و زمین و آنها ابا کردند از حمل آن.»^(۹)

امام خمینی عبادت حضرت علی«ع» را نوع عبادت احرار می‌داند و آن را  این گونه توضیح می‌دهد:

«عبادت احرار که برای حب حق تعالی و یافتن آن ذات مقدس توسط اهل عبادت واقع می‌شود و خوف از جهنم و شوق بهشت محرک آنها در آن نیست، اول مقام اولیاء و احرار است.»^(۱۰)

منزلت نورانی، اما ناشناخته

سخن گفتن در باره علی«ع» کار آسانی نیست. عمر با برکت و سراسر افتخار آن حضرت در راه صیانت از اسلام و قرآن و ترویج آن سپری گردید. آن بزرگوار در راه استقرار و احیای سنت نبوی لحظه‌ای از فداکاری و جانبازی در راه خداوند غفلت نورزید. زندگی او از نظر فردی و اجتماعی نمونه و سرمشق تمام‌نمای ارزش‌های اسلامی بود. در خانه گِلین و محقرش فرزندانی چون امام حسن و امام حسین«ع» و زینب کبری»س» پرورش یافتند که در گذر تاریخ اسلام نقش‌آفرین بودند و مشعل فروزان انسانیت را در ظلمت‌سرای دوران بر دوش کشیدند و مقتدای انسان‌های حقیقت‌جو شدند. با وجود عظمت مقام علمی و معنوی و عبادی حضرت علی«ع» هنوز هم سیمای ایشان در هاله‌ای از گمنامی قرار گرفته است. به‌راستی دانشمندان و نامداران جهانی چگونه می‌خواهند آن مولای مؤمنان را معرفی کنند.

امام خمینی معتقد است این بزرگان با تمام فضایل و علوم ارجمندی که از آنها برخوردار بوده‌اند، در این عرصه گرفتار حجاب وجود خویش گردیده‌اند و بهتر است که از این قلمروها عبور کنیم و بگوییم حضرت علی«ع» عبدالله بود:

«دانشمندان، اهل فضیلت و عارفان و اهل فلاسفه با همه فضایل و دانش ارجمندشان، آنچه از آن جلوه تام حق دریافت کرده‌اند، در آئینه محدود نفسانیت خویش است و مولا غیر از آن است، پس اولی آن است که از این وادی بگذریم و بگوییم علی‌بن ابی‌طالب«ع» فقط بنده خدا بود و این بزرگ‌ترین شاخصه اوست که می‌توان از آن یاد کرد. کدام شخصیت می‌تواند ادعا کند که عبدالله است و از همه عبودیت‌ها بریده است جز انبیای عظام و اولیای معظم که علی«ع» آن عبد وارسته از غیر و پیوسته به دوست که حجب نور و ظلمت را دریده و به معدن عظمت رسیده است. در صف مقدس است و کدام شخصیت است که می‌تواند ادعا کند از خردسالی تا آخر عمر رسول اکرم«ص» در دامن و پناه و تحت تربیت وحی و حامل آن بوده است جز علی‌بن ابی‌طالب«ع» که وحی و تربیت صاحب وحی در اعمال روح و جان او ریشه دوانده، پس او به حق عبدالله است و پرورش‌یافته عبدالله اعظم.^(۱۱)

صلوات و سلام بی‌پایان به رسول اعظم که چنین موجود الهی را در پناه خود تربیت فرمود و به کمال لایق انسانیت رسانید و درود بر مولای ما که نمونه انسان و قرآن ناطق است و تا ابد نام بزرگ او باقی است و خود الگوی انسانیت و مظهر اسم اعظم است.»^(۱۲)

امام خمینی یادآور می‌گردد حضرت علی«ع» از آن منزلت اعلی و وجود مطلق تنزل پیدا کرده تا به ما رسیده است و اینکه برخی خواسته‌اند حدیث غدیر را شأنی برای آن حضرت در نظر گیرند درست نیست، بلکه این مولای متقیان است که غدیر را به وجود آورده و مقام شامخ اوست که باعث گردیده خداوند متعال ایشان را حاکم جامعه قرار دهد.»^(۱۳)

امام خمینی تصریح می‌نماید که ابعادی از زندگی و خصال حضرت علی«ع» که بر ما مخفی است، افزون‌تر از آن جوانبی است که به دست ما رسیده است.^(۱۴) آنگاه از جهات متناقص آن حضرت سخن می‌گوید:

«انسانی که در عین حال که زاهد است، بزرگ‌ترین جنگجوست در دفاع از اسلام، اینها در افراد عادی جمع نمی‌شود. در عین حال که در معیشت آن طور قناعت می‌کند، قدرت بازو دارد. آن قدرت بازو و این (قناعت و کم خوردن) جمع متضادین است. در عین حال که دارای علوم متعدد است، هر قشری که اهل رشته‌ای است حضرت امیر را از خودشان می‌داند و حضرت امیر از همه است، دارای همه اوصاف است و دارای همه کمالات.^(۱۴) اینکه هر کسی یک طرفش را گرفته است و خیال می‌کند که ایشان اوست و بعد واقعی این است. تا کنون آن بعدی که ایشان دارند برای کسی کشف نشده است مگر برای اشخاصی که هم‌طراز او هستند.»^(۱۵)

امام خمینی متذکر می‌گردد ما انسان‌ها از بیان کمالات حضرت علی«ع» قاصر و عاجزیم و اگر هم به وصف ایشان می‌پردازیم، دون شأن و منزلت اوست:

«آنچه شعرا، عرفا، فلاسفه و دیگران درباره او گفته‌اند شمه‌ای از آن چیزی است که او هست. آن چیزهایی را که ما نمی‌توانیم درک کنیم و دست دیگران از آن کوتاه است قابل ذکر نیست و لهذا ما باید در پیشگاه مبارک ایشان عذرخواهی کنیم که ما قاصریم و نمی‌توانیم بیان کمال شما را بنماییم.»^(۱۶)

از دیدگاه امام خمینی، حضرت علی«ع» باب وحی، مفسرّ قرآن و سنت و حامی بعثت نبوی است:

«… [سیزدهم رجب] روزی است که علی‌بن ابی‌طالب«ع» که باب وحی و امانتدار وحی بود متولد شد و این روزی است که قرآن کریم و سنت رسول اکرم«ص» به ولادت این مولود بزرگ مفسرّ پیدا کرد و پشتوانه وحی و اسلام به وجود این مبارک مولود قوی شد.»^(۱۷)

منزلت علی«ع» در حدی است که حتی فرشتگان در برابرش تعظیم می‌کنند:

«ملائکه بالشان را زیر پای امیرالمؤمنین«ع» پهن می‌کنند، چون مردی است که به درد اسلام می‌خورد، اسلام را بزرگ می‌کند، به واسطه او در دنیا منتشر می‌شود و شهرت جهانی پیدا می‌کند. با زمامداری آن حضرت، جامعه‌ای خوشنام و آزاد و پر از فضیلت به وجود می‌آید. البته ملائکه برای حضرتش خضوع می‌کنند و همه برای او خضوع و خشوع می‌کنند، حتی دشمن در برابر عظمتش تعظیم می‌کند.»^(۱۸)

روح وارسته امام علی«ع» در نگاه امام خمینی این گونه اوج گرفته است:

«… آن کس که زمام مملکتی از حجاز گرفته تا مصر و اینجاها را، ایران و سایر جاها تحت سلطه او بود و قدرت جسمی و روحی خودش آن طور بوده، می‌بینیم از یکی از افراد پایین و متوسط متواضع‌تر است و این قدرت‌ها ابداً در روح او تأثیر نکرده، برای اینکه روح این قدر بزرگ است که همه عالم را می‌گیرد. یک روح مجردی که از آن آلایش‌ها تجرد پیدا کرده است، این قدر وسیع است که همه عالم مثل یک نقطه می‌ماند در او…».^(۱۹)

از نظر امام خمینی، حضرت علی«ع» صرفاً در مسائل معنوی و امور حکومتی اسوه مردم نیست، بلکه در کار و تلاش و کوشش برای رفاه اقشار مردم نیز الگویی جاوید به شمار می‌رود:

«دوم شخص اسلام، علی‌بن ابی‌طالب«ع» خودش یک کارگر بود، یعنی قنات حفر می‌کرد، لکن برای خودش نه، وقف می‌کرد برای مستمندان. همان روزی که بیعت به امامت کردند برای او به خلافت، وقتی بیعت تمام شد، همان روز بیل و کلنگ خودش را برداشت (و رفت) دنبال کار، این دو نفر (پیامبر اکرم«ص» و حضرت علی«ع») کارشان باید سرمشق باشد برای ما».^(۲۰)

ناظری مراقب برای حفظ مصالح اسلام

رسول اکرم«ص» در ۲۸ صفر المظفر سال ۱۱ هجری به دنبال ۲۳ سال تلاش بی‌وقفه در تأسیس امت اسلامی چشم از جهان فرو بست و از این تاریخ علی‌بن ابی‌طالب«ع» طبق تکلیف الهی زعیم مسلمین گردید، اما بنا به عللی برای مدتی دراز، قریب ۲۵ سال از اداره، رهبری و قرار گرفتن در رأس نظام اسلامی برکنار ماند. حضرت علی«ع» در نهج‌البلاغه به این ضایعه جبران‌ناپذیر اشاره کرده است: «خدایا من از تو یاری می‌جویم بر ضد قریش و یاران آنها که قطع رحم کردند و مقام بزرگ مرا کوچک شمردند و اجتماع کردند بر گرفتن امری که حق من بود.^(۲۱) سوگند به خداوند که از زمان رحلت رسول اکرم تا امروز از حق خود ممنوع شدم و دیگری را بر من اختیار کردند.^(۲۲) آنان از رشته‌ای که خداوند به مودت آن امر کرده بود روبرگرداندند و منقلب کردند بنا را از اساس و بنا کردند به غیر موضعش که معدن تمام خطاها بودند و با سرعت تمام در سرگردانی فرو رفتند و غفلت نمودند.»^(۲۳)

در طول این ۲۵ سال امام پیش از هر چیز نقش ناظری مراقب را داشت و حضور نورانیش در میان امت مسلمان عاملی مهم در عدم بروز بسیاری از تحریفات بنیادی و انحرافات خطرناک بود. برخی از پاک‌ترین و نام‌آورترین صحابه پیامبر چون سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد بن اسودکندی و عمار یاسر از یاران نزدیک و پیروان راستین آن همام بودند و وی را در حراست از اصل و اصول اسلام یاری می‌کردند و مسائل را به استحضارش می‌رسانیدند. هر جا حکمی تحریف و تعلیمی نادرست ارائه می‌شد و قضاوتی ناحق می‌کردند، حضرت رسیدگی می‌کرد. در کار فتوحات اسلامی نظارت داشت. به علمای ادیان و مذاهب که برای سئوال از وصی رسول اکرم«ص» به مدینه سرازیر می‌شدند، تنها او بود که پاسخ می‌داد و به قول خودش در این دوره تا هنگامی حاضر بود دست از درگیری جدی بردارد که امور مسلمانان به‌گونه‌ای سالم و طبق نص قرآن و سنت نبی‌اکرم، فیصله یابد.

در پی ماجراهایی که در این ایام روی دادند، پیروان آن امام مظلوم افزوده گردیدند و آنها در عقاید خود راسخ‌تر و نسبت به وقایع جهان اسلام هوشیارتر شدند و روز به روز بر دامنه فعالیت شیعیان افزوده ‌شد. امام که دستش از تربیت عمومی و فراگیر کوتاه شده بود، به تربیت خصوصی افراد اهتمام ورزید.^(۲۴)

امام خمینی ضمن اشاره به این برهه از حیات نورانی امیرمؤمنان«ع» از همکاری مولای متقیان با خلفای معاصر خود سخن گفته است:

«علی‌بن ابی‌طالب«ع» که رسول خدا«ص» او را به جای خود نصب کرد، بیست و چند سال برای مصالح موافقت کرد با اشخاصی که به عقیده او غاصب مقام بودند، برای اینکه مصالح اسلام اقتضا می‌کرد. اگر حضرت در آن وقت می‌خواست معارضه بکند، اسلام در خطر بود. حضرت امیرالمؤمنین«ع» با خلفا همکاری می‌کردند چون ظاهراً مطابق دستور دین عمل می‌نمودند و تشنجی در کار نبود. بعد از رسول خدا«ص» هم که مدت‌های طولانی ملت‌ها محروم ماندند از قیادت ایشان، ایشان باز کنار نبود. برای حفظ مصالح مسلمین همراه بود، صبر می‌کرد، بعد از اینکه آنها متکفل امور بودند، ایشان اهل مشورت با آنها بود. راهنمایی می‌کرد، بچه‌هایی را می‌فرستاد به جنگ… به واسطه مصالح عالیه ‌اسلام در نماز اینها رفت، تبعیت از اینها کرد، برای اینکه مصلحتی بود که فوق این مسائل بود.^(۲۵)

روزهای زمامداری

جمعی از صحابه و گروه زیادی از تابعین در سرزمین‌های حجاز، یمن، عراق، مصر و دیگر نقاط جهان اسلام در سلک پیروان حضرت علی«ع» درآمدند و بعد از به قتل رسیدن سومین خلیفه، از هر سو به آن حضرت روی نمودند و به هر نحو بود با وی بیعت کردند و او را به خلافت و رهبری سیاسی برگزیدند. بدین‌گونه امام علی بعد از ۲۵ سال برکناری از زعامت جامعه اسلامی به اصرار و پافشاری مؤمنان و علاقمندان‌ جامعه اسلامی، زمامداری مسلمانان را پذیرفت. دوران حکومت آن حضرت از سال ۳۵ هجری آغاز شد و حدود چهار سال و نه ماه تداوم یافت. امام خمینی در این باره فرموده‌اند:

«آن وقتی که با ایشان بیعت کردند، البته ایشان هم در عین حالی که خودش را حق می‌دانست، می‌گفت بروید یکی دیگر را [انتخاب کنید]‌. می‌دانست اینها یک اشخاصی نیستند که اهل کار باشند، ولی خب فشار آوردند به ایشان، با ایشان بیعت کردند.^(۲۶)

حضرت علی«ع» در خلافت، شیوه و سنت خاتم پیامبران را به کار بست و غالب تغییراتی را که بعد از رحلت رسول‌اکرم«ص» به وجود آمده بود، به حالت اول برگرداند. کارگزاران نالایق را که مناصبی را دراختیار گرفته بودند برکنار کرد. حکومت آن حضرت در واقع انقلاب و تحول گسترده‌ای بود و از این روی گرفتاری‌های بسیاری دربرداشت و موانعی بر سر راه آن پدیدار گردید.^(۲۷)

امام امیرمؤمنان در اولین روزهای زمامداری خطاب به مسلمانان فرمود: آگاه باشید گرفتاری و مشکلاتی که هنگام بعثت نبی‌اکرم داشته‌اید امروز دوباره به سوی شما برگشته و دامنگیرتان شده است. باید درست زیر و رو شوید،.صاحبان فضیلت که عقب افتاده‌اند، پیش افتند و آنان که ناروا پیشی گرفتند، عقب افتند.»^(۲۸)

حضرت علی«ع» در این دوران ضمن اینکه الگویی ناب و خالص از مدیریت اسلامی را  ارائه داد، در معاشرت‌ها، روابط مردمی و شیوه زندگی نمونه‌ای عالی از زهد، فروتنی، دلسوزی و عطوفت را به نمایش گذاشت. امام خمینی به این موارد اشاراتی روشن دارد:

«آن هم حکومت حضرت امیر است که همه‌تان می‌دانید. آن وضع حکومتش و آن هم وضع سیاستش و آن وضع جنگ‌هایش. نگفت که ما بنشینیم در خانه‌مان دعا بخوانیم و زیارت بکنیم و چه کار داریم به این حرف‌ها، به ما چه.^(۲۹)

دولت حقه حضرت امیر«ع» که ولی امر بر همه چیز بود و در خدمت مردم بود. این طور نبود که حکومت بخواهد حکومت کند و مردم همین‌طور بی‌خود اطاعت کنند. ارزش‌های معنوی حکومت می‌کرد. حکومت عدل برقرار بود و حاکم ذره‌ای از قانون تخلف نمی‌کرد. حکومت قانون بود. هیچ وحشتی نبود و مردم در امان بودند.^(۳۰)

با اینکه ده مقابل [ایران] سعه مملکتش بود، در کوچه و بازار مثل یک آدمی می‌آمد که نمی‌شناختندش بعضی‌ها.»^(۳۲)

اسوه حماسه‌آفرینان و سلحشوران

از فرازهای مهم در زندگی حضرت علی«ع» مبارزات و نبردهای آن بزرگوار با کفار، مشرکان، منافقان و مخالفان حق و حقیقت است. امیرمؤمنان«ع» در پیکار با دشمنان، نستوه، شجاع و حماسه‌آفرین بود. همین نبردهای خالصانه در تقویت آیین محمدی و نشر گسترش اسلام بسیار مؤثر و تعیین‌کننده بود. جنگ‌های آن وجود مبارک انگیزه‌ای خالصانه و هدفی اصلاحی داشت. امام خمینی می‌فرماید:

«شمشیر علی‌بن ابی‌طالب«ع» ضربه‌اش (که) می‌فرماید از عبادت جن و انس هم بالاتر است.^(۳۳) برای اصلاح است، ضربه افسادی نیست.^(۳۴)

در صدر اسلام، امیرمؤمنان«ع» با مجاهدات خود، اسلام را رشد داد. اسلام را شکوفا کرد. در جنگ‌های بزرگ اسلام پیشقدم بود.^(۳۵)

حضرت علی«ع» هنگامی که در رأس حکومت و نظام سیاسی مسلمانان قرار گرفت، به تلاش‌های مبارزاتی و انقلابی خود ادامه داد و همین مشی تحول‌آفرین، منافع عده‌ای طمعکار، دنیاخواه را به مخاطره انداخت و آنان از هر سویی عَلَم مخالفت و کارشکنی را برافراشتند و به بهانه خونخواهی سومین خلیفه، جنگ‌های خونین داخلی را به راه انداختند که تقریباً در تمام مدت زمامداری علی«ع» ادامه داشت. خونخواهی خلیفه سوم دستاویزی عوام‌فریبانه بود. علت در گرفتن جنگ جمل غائله طبقاتی بود.

امام بعد از به دست گرفتن زمام امور مسلمین، اموال را بالسویه میان مردم توزیع می‌کرد، همچنان که سیره رسول اکرم«ص» این گونه بود.‌ اما این شیوه‌ طلحه و زبیر را سخت برآشفت و بنای تمرد و نافرمانی گذاشتند و به نام زیارت خانه خدا، از مدینه عازم مکه شدند و عایشه همسر پیامبر را با خود همراه ساختند و جنگ خونین جمل را به راه انداختند.

سبب جنگ دوم (نبرد صفین) که یک سال و نیم به درازا کشید، طمعی بود که معاویه در امر خلافت داشت. او نیز خونخواهی از عثمان‌بن عفان را بهانه قرار داد و جنگی را برپا کرد که طی آن یک‌صد هزار نفر به ناحق کشته شدند. در این نبرد، عده‌ای با تحریک فرزند ابوسفیان در شهرهای اسلامی به آشوبگری و حرکت‌های تروریستی روی آوردند و در این راه قساوت‌ها به خرج ‌دادند. اینها که به خوارج نهروان موسوم شدند و افکاری منجمد داشتند، جاهلان متنسک به شمار می‌آمدند. آنان جنگ نهروان را به وجود آوردند و حضرت علی«ع» موفق شد فتنه آنان را سرکوب کند، ولی سرانجام یکی از این منافقان شقی حضرت را در مسجد کوفه به شهادت رساند.^(۳۶)

امام خمینی از این نبردهای خونین چنین یاد کرده است:

«وقتی بنا شد یک طایفه‌ای از مسلمین، اسلامی را که می‌خواهد متولد شود از بین ببرند و یک دسته‌ دیگر هم اغفال کردند، دنبال این معنا، تکلیف حضرت امیر«ع» است که در سه جنگ با کسانی که اظهار اسلام می‌کردند و فریاد اسلام می‌کشیدند، شمشیر بکشد و [با آنها] جنگ بکند، برای اطاعت امر خدا و برای حفظ اساس اسلام.^(۳۷)

پی‌نوشت‌ها

۱ـ در جست‌وجوی راه از کلام امام، دفتر ششم، ص ۹.

۲ـ سخنرانی امام خمینی در جمع روحانیان تهران، روزنامه کیهان، ۱۱ تیرماه سال ۱۳۶۰.

۳ـ بنگرید به کتاب چهل حدیث از امام خمینی، ص ۵۳۱ و نیز شرح حدیث جنود عقل و جهل، همو، ص ۲۶۵، تفسیر سوره حمد، همو،‌ ص ۱۲۱.

۴ـ صحیفه امام، سید روح‌الله موسوی خمینی، ج ۲۰، ص ۲۳۳.

۵ـ آداب الصلوه، امام خمینی، ص ۲۱۷.

۶ـ صحیفه امام، ج ۲، صص ۳۶۱ـ۳۵۹.

۷ـ چهل حدیث، ص ۴۲۹.

۸ـ همان مأخذ، ص ۷۵.

۹ـ سرالصلوه، صص ۱ و ۳.

۱۰ـ چهل حدیث، ص ۳۲۶.

۱۱ـ صحیفه امام، ج ۱۴، صص ۳۴۸ـ۳۴۷.

۱۲ـ همان مأخذ، ص ۳۴۹.

۱۳ـ تبیان (دفتر چهل و دوم)، امامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی، صص ۳۰۶ـ۳۰۵.

۱۴ـ صحیفه امام، ج ۱۹، صص ۲۱ـ۲۰.

۱۵ـ همان مأخذ، ج ۲۰، ص ۲۲۲.

۱۶ـ همان منبع، ج ۱۹، ص ۲۱۳.

۱۷ـ همای رحمت امام علی«ع»، به اهتمام مجید زمان‌پور، ص ۵۴.

۱۸ـ تبیان (دفتر دوازدهم)، سیمای معصومین در اندیشه امام خمینی، ص ۲۰۵.

۱۹ـ صحیفه نور، ج ۱۱، صص ۱۵ـ۱۴.

۲۰ـ همان مأخذ، ج ۱۶، صص ۱۴۳ـ۱۴۲.

۲۱ـ نهج‌البلاغه، فرازی از خطبه ۱۷۴.

۲۲ـ همان، خطبه ششم.

۲۳ـ همان، خطبه ۱۵۰.

۲۴ـ شیعه در اسلام، علامه سیدمحمدحسین طباطبایی، ص ۱۵.

۲۵ـ امامت و انسان کامل از دیدگاه امام خمینی، صص ۲۸۸ـ۲۸۷.

۲۶ـ صحیفه امام، ج ۲۰، ص ۲۴.

۲۷ـ شیعه در اسلام، صص ۱۶ـ۱۵.

۲۸ـ نهج‌البلاغه، خطبه ۱۶۰.

۲۹ـ صحیفه نور، ج ۲، ص ۲۸.

۳۰ـ سیمای معصومین در اندیشه امام خمینی، صص ۲۵۵ـ۲۵۳.

۳۱ـ همان مأخذ، ج ۱۳، ص ۷۷.

۳۲ـ بحارالانوار، علامه مجلسی، ح ۳۹، صص ۲ـ۱.

۳۳ـ صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۲۰.

۳۴ـ همان، ج۶، ص ۳۶۰.

۳۵ـ صحیفه نور، ج ۷، ص ۱۳۷.

۳۶ـ مروج‌الذهب، مسعودی، ج ۲، ص ۴۱۵.

۳۷ـ صحیفه نور، ج ۱۹، ص ۱۳۶، صحیفه امام، ج ۱۹، ص ۲۱۴، همای رحمت، ص ۱۸۶.

سوتیترها:

۱٫

امام خمینی که از متمسکان واقعی ولایت حضرت علی«ع» و فرزندانش بود، در آثار قلمی و سخنرانی‌های خود در باره ولایت و امامت اهل‌بیت«ع» در مواقعی به اجمال و در پاره‌ای موارد به حقایقی اشاره کرده است که مهم‌ترین آنها کتاب «مِصباحُ ‌الهِدایِه اِلی الخَلافه و الوِلایه» است. در این اثر، بحث ولایت امیرمؤمنان و سایر ائمه معصومین«ع» با مشرب عرفانی به نگارش درآمده است.

واحد پژوهش مرکز تخصصی مهدویت

مؤلفه‌های قدرت و حکومت در آموزه مهدویت، جایگاه خاصی دارد و اساساً در قرآن، جهانی شدن اسلام ـ که در حکومت مهدوی متبلور می‌شود ـ به عنوان هدف رسالت پیامبر معرفی شده است.^(۱)

در طول تاریخ علم و فقاهت، هر یک از عالمان دارای برجستگی‌های علمی و عملی بوده‌اند و با توجه به اقتضائات و شرایط زمان و مکان^(۲) ـ که بنا بر فرمایش خود امام در اجتهاد مؤثر است ـ در ابعادی از دین ظهور علمی بیشتری داشته‌اند. امام خمینی که با عقبه‌ای از تجربیات علمی و عملی علماء به عرصه جامعه اسلامی وارد شد، به جنبه‌های سیاسی ـ اجتماعی و ظرفیت‌هایی از اسلام توجه کرد که در گذشته بنا به دلایل مختلف توجه کمتری به آن شده بود. امام این ظرفیت‌ها را علاوه بر تئوریزه کردن در دروس، به عرصه جامعه تسری داد، از جمله آموزه ولایت فقیه را که برخاسته از مهدویت است، در عمل وارد جامعه اسلامی کرد و با تربیت شاگرد و نیروهای متعدد، این اندیشه‌ها را به سمت تشکیل حکومت اسلامی سوق داد.^(۳)

نگاه مهدوی در جریان تعامل علما با قیام امام خمینی

با بررسی پیام‌ها و نامه‌ها و نحوه تعامل علما و مجتهدان روشن می‌شود که نگاه امام به جایگاه مهدویت در قیام و انقلاب اسلامی تاثیرگذار بوده است و عالمان در جریان تظلم‌خواهی و حمایت از امام خمینی در برابر تهدید‌ها و بازداشت‌ها و… نام و یاد امام زمان را مورد توجه قرار داده‌اند. البته روشن است که این نگاهِ همیشگی علما و مجتهدان به حضرت ولی‌عصر«عج» به عنوان پشتیبان و ستون خیمه اسلام بوده است که در جریان قیام امام راحل  با برجستگی خاصی خود را نشان می‌دهد.

آیت‌الله میلانی در جریان تبعید امام به ترکیه در ضمن نامه‌ای به ایشان می‌نویسد: «الی الله المشتکی و الی ولیه المهدی، صلوات الله و سلامه علیه، نرفع الشکوی… ^».^(۵)

در این نوشتار از معضلاتی که برای امام و قیامش حاصل شده، به محضر امام زمان«عج» شکوه می‌نماید و آن حضرت را به عنوان ملجاء و مأوای مسلمین در مشکلات و خطرات می‌خواند.

آیت‌الله سیدعلی بهبهانی هم در همین راستا می‌گوید: «بدیهی است که ملت ایران در موقع مقتضی، جواب این یاوه‌سرایی‌ها را خواهد داد و دولت ایران بداند که با تبعید و حبس و حصر، جامعه روحانیت از بیان حقایق خودداری نخواهد نمود و از اعمال خلاف قانون جلوگیری خواهد کرد و با پشتیبانی حضرت ولی عصر«عج» به وظیفه خود عمل می‌نمایند.»^(۶)

نمونه‌های دیگری از بیانات آیت‌الله قمی و آیت‌الله مرعشی نجفی و… در این موضوع وجود دارد.^(۷)

انتظار حقیقی در اندیشه و عمل امام

انتظار فرج در روایات به عنوان بخشی از فرج خوانده شده است^(۸). امر به معروف و نهی از منکر از مؤلفه‌های مهم انتظار حقیقی است و تحقق این امر، مبتنی بر  قدرت یافتن اسلام و قیام به معروف و زدودن منکر در کل حاکمیتِ جوامع اسلامی است. از سوی دیگر ادله امر به معروف و نهی از منکر دلالت بر این دارد که دیگر اعمال در برابر این عمل، ارزش کمتری دارند.

جامعیت در عملکرد انسان منتظر

همچنین نگاه اسلام به اجرای احکام و قوانین اسلامی و تحقق معروف و رفع منکر، محدود به فرد، نژاد، ملیت یا قوم خاصی نیست و در حد امکان، اصلاح جامعه و پاکسازی آن از منکر لازم است.^(۹) امام در این زمینه می‌فرماید: «الان عالم پر از ظلم است. شما یک نقطه هستید در عالم. عالم پر از ظلم است. ما بتوانیم جلوی ظلم را بگیریم، تکلیفمان است [قرآن] و ضرورت اسلام و قرآن تکلیف ما کرده است که باید برویم همه کار را بکنیم، اما نمی‌توانیم بکنیم و چون نمی‌توانیم بکنیم باید او بیاید تا بکند. اما ما باید فراهم کنیم کار را. فراهم کردن اسباب این است که کار را نزدیک بکنیم کار را همچو بکنیم که مهیا بشود عالم برای آمدن حضرت سلام الله علیه.»^(۱۰)

مجموعه این نکات مورد توجه امام راحل بوده‌اند؛ لذا ایشان اجرای اسلام در حد امکان در تمام عرصه‌های فردی و اجتماعی را به عنوان انتظار صحیح معرفی می‌نماید. بنابراین طاغوت و حکومت‌های فاسد به عنوان بالاترین منکری می‌دانست که باید با آن مبارزه شود و در این امر تقیه جایز نیست و نیز چون نگاه به حکومت اسلامی و تحقق آن، جهانی است، لذا امام انقلاب خود را محدود به ایران و محل خاصی نمی‌داند و بر صدور انقلاب تاکید دارد. در قانون اساسی هم، عنوان «رهبر انقلاب» می‌آید ـ نه رهبر ایران ـ^(۱۱) و نیرویی مانند سپاه، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی است که در تمام دنیا، پاسدار ارزش‌های انقلاب و اسلام است.^(۱۲) (برخلاف ارتش جمهوری اسلامی ایران).

در اینجا این نکته مهم است که اندیشه حقیقی امام راحل مبتنی بر اسلام ناب و مهدویت است و تفسیرهایی که گاه و بیگاه از اندیشه امام می‌شود و در آنها‌ مباحثی مانند استکبارستیزی امام یا نگاه جهانی ایشان را مورد تشکیک قرار می‌دهد و یا تسامح در برابر منکرات و فساد در جامعه  و یا اینکه مبنای مشروعیتِ قدرت در اسلام را به چیزهایی غیر از اسلام برمی گردانند، تمام این تفسیرها اساسا با مبانی فکری امام در مورد اسلام، مهدویت، انقلاب و حکومت اسلامی در تضادند. امام در این زمینه می‌فرماید: «ما اگر دستمان می‌رسید قدرت داشتیم باید برویم تمام ظلم و جورها را از عالم برداریم. تکلیف شرعی ماست، منتهی ما نمی توانیم. این که حضرت عالم را پر می‌کند از عدالت، نه این است که شما دست بردارید از تکلیفتان، نه این است که شما دیگر تکلیف ندارید. ما تکلیف داریم. آن که می‌گوید حکومت لازم نیست معنایش این است که هرج و مرج باشد. اگر یک سال حکومت در یک مملکتی نباشد، نظام در یک مملکتی نباشد، طوری فساد پر می‌کند مملکت را که آن طرفش پیدا نیست. آن که می‌گوید حکومت نباشد معنایش این است که هرج و مرج بشود، همه هم را بکشند، همه به هم ظلم بکنند برای اینکه حضرت بیاید. حضرت بیاید چه کند؟ برای اینکه رفع کند این را؟

یک آدم اگر سفیه نباشد، اگر مغرض نباشد، اگر دست سیاستی این کار را نکرده باشد که بازی بدهد ماها را که ما کار به آنها نداشته باشیم، آنها بیایند هر کاری بخواهند انجام بدهند، این باید خیلی آدم نفهمی باشد! آنها از خدا می‌خواستند که مردم غافل بشوند و سیاست را بدهند دست حکومت و به دست ظلمه، دست آمریکا، دست شوروی، دست امثال اینها و آنهایی که اذناب اینها هستند و اینها همه چیز ما را ببرند، همه چیز مسلمان‌ها را ببرند، همه چیز مستضعفان را ببرند و ما بنشینیم بگوییم که نباید حکومت باشد. این حرف ابلهانه‌ای است، منتهی چون دست سیاست در کار بوده، این اشخاص کافر را، اینها را بازی دادند و گفتند شما کاری به سیاست نداشته باشید. حکومت مال ما، شما هم بروید در مسجدهایتان بایستید نماز بخوانید. چه کار دارید به این کارها؟ ما باید فراهم کنیم کار را. فراهم کردن اسباب این است که کار را نزدیک بکنیم کار را همچو بکنیم که مهیا بشود عالم برای آمدن حضرت سلام الله علیه… ما درستش می‌کنیم تا حضرت بیاید.»^(۱۳)

از نکات دقیقی که در مفاهیم کلام امام وجود دارد آن است که اگر انتظار حقیقی، درک و عمل شود، باعث ایجاد حس خودباوری و اعتماد به نفس در ملت و کل امت اسلامی می‌شود این نکته هم پاسخی است بر تحریفاتی که اخیراً از سوی برخی از اشخاص و جریان‌ها نسبت به تفکرات امام، مطرح می‌شود.

اجرای اسلام در تمام سطوح

امام راحل با توجه به همان دید کلی که در مورد انقلاب اسلامی و وظایف همگانی دارد، مکرراً تأکید می‌کند که باید همت بر اجرای اسلام باشد و سیره اهل‌بیت«ع» همین بوده است.^(۱۴)

امام راحل در راستای نگاه اجرای حداکثری اسلام در دوران غیبت برای حفظ منافع مسلمین چنین می‌گوید: «اگر امر به معروف و نهی از منکر، خوب ادا شود، دیگر فرائض قهراً بر پا خواهند شد. اگر امر به معروف و نهی از منکر خوب اجرا شود ظلمه و عمالشان نمی‌توانند اموال مردم را بگیرند و به میل خود صرف کنند و مالیات‌های مردم را تلف نمایند. امر به معروف و نهی از منکر، دعوت به اسلام و رد مظالم و مخالفت با ظلم می‌کند».^(۱۵)

دشمن‌شناسی و برخورد قاطع با سران کفر و استکبار

یکی از مواردی که از وظایف منتظران خوانده می‌شود، تولی در برابر اولیای الهی و تبری در برابر دشمنان در خودِ زمان غیبت کبری است، در روایات بر این مسئله تأکید خاصی شده است.^(۱۶)

رهبرکبیر انقلاب نیز بر مبنای  دیدگاه کلی ایشان در مورد تولی و تبری در اسلام و تعطیل نشدن احکام اسلامی و ولایت در این دوران، برخورد روشن با دشمنان داشته‌اند. به ذکر نمونه‌ای اکتفا می‌کنیم:

«دنیا بداند که هر گرفتارى‌اى که ملت ایران و ملل مسلمین دارند، از اجانب است. از آمریکاست. ملل اسلام از اجانب عموماً و از آمریکا خصوصاً متنفرند. بدبختى دول اسلامى از دخالت اجانب در مقدرات آنهاست. اجانبند که مخازن پر قیمت زیرزمینى ما را به یغما برده و مى‌‏برند. انگلیس است که سالیان دراز طلاى سیاه ما را با بهاى ناچیز برده و مى‌‏برد… دیروز ممالک اسلامى به چنگال انگلیس و عمال آن مبتلا بودند؛ امروز به چنگال آمریکا و عمال آن. آمریکاست که از اسرائیل و هواداران آن پشتیبانى مى‏ کند. آمریکاست که به اسرائیل قدرت مى‌دهد که اعراب مسلم را آواره کند.^(۱۷)

ولایت و امامت مستمر، رهبری در دوران غیبت

یکی از موارد مهمی که امام راحل آن را از بطن اسلام و فقه استخراج و احیاء کرد، بحث ولایت و استمرار آن از صدر اسلام تا  دوران غیبت است. امام راحل در مورد این اصل مهم بیانات روشنی دارند: پیغمبر اکرم«ص» وقتی می‌خواستند از دنیا تشریف ببرند، جانشین‌ها را تا زمان غیبت تعیین کردند و همان جانشین‌ها، امام امت بعدی را تعیین کردند. به‌طور کلی امت را وانگذاشتند که متحیر باشند. برای آنها‌ امام تعیین کردند، رهبر تعیین کردند^(۱۸)… ولایت فقیه چیز تازه‌ای نیست که ما آورده باشیم بلکه این مسئله از اول مورد بررسی بوده است. حکم میرزای شیرازی در حرمت تنباکو، چون حکم حکومتی بوده، برای فقیه دیگر هم واجب الاتباع بود. ما فقط موضوع را بیشتر مورد بررسی قرار دادیم، والا مطلب همان است که بسیاری از فقیهان فهمیده‌اند.»^(۱۹)

براساس همین نگاهی که امام راحل به استمرار ولایت و ریشه فقهی و دینی آن داشته‌اند، کار ولایت فقیه را بالاتر از نظارت فقهی می‌دانند و شأن ولایت فقیه را ولایت بر احکام دین دانسته، اختیار او در اداره جامعه را همان ولایت رسول‌الله«ص» ذکر کرده‌اند.^(۲۰)

با توجه به دیدگاه امام راحل به انتظار صحیح در دوران غیبت که ذکر شد و لزوم وجود رهبری و رها نکردن امت، ایشان اهتمام زیادی به تعیین رهبری در آینده نظام داشتند و در همین راستاست که در موارد مختلف از شایستگی‌های مقام معظم رهبری، در دورانی که ایشان رئیس‌جمهور بودند، سخن گفتند.^(۲۱)  گذر زمان هم شایستگی‌ها و مدیریت و تدبیر یگانه ایشان در برابر طوفان فتنه‌ها و نقشه‌های دشمنان را اثبات کرد، به گونه‌ای که دشمنان و شخصیت‌های غربی به این امر اقرار کردند.^(۲۲)

راهبرد امام راحل در مورد چشم‌انداز حکومت اسلامی تا ظهور

 امیدوارم کشوری که کشور ائمه هدی و کشور صاحب الزمان«س» است، کشوری باشد که تا ظهور موعود ایشان به استقلال خودش ادامه بدهد، قدرت خودش را در خدمت آن بزرگوار قرار بدهد که عالم را ان‌شاالله به عدل و داد بکشد و از این جور‌هایی که بر مستضعفان می‌گذرد، جلوگیری کند.»^(۲۳)

نیایش مهدوی امام در خرداد ماه

بارالها! تو عنایت فرمودی که خرداد خونینِ عصر طاغوت به خرداد حکومت اسلامی در کشور ولی‌الله اعظم«ارواحنا لمقدمه الفداء» تحول یابد. ما عاجزانه از مقام مقدس تو می‌خواهیم که عنایات خاصه خود را بر این ملت که برای رضای تو قیام کرده و از ۱۵ خرداد خونین تا کنون از پای ننشسته و جان و جوان و مال خود را فدای اسلام عزیز و میهن خود کرده، مستدام بداری و قوای مسلح اسلام را بر قوای کفر پیروز فرمائی و اسلام را در جهان گسترش دهی و دست ستمکاران مستکبر را از تجاوز به محرومان و مستضعفان قطع نمایی و دل‌های همه ما را به نور هدایت خویش منور فرمایی و ملت عزیز ایران را در پیشبرد جمهوری اسلامی و سرکوب منحرفان و مخالفان با اسلام و پیروان آن مصمم‌تر فرمایی تا این انقلاب را تا انقلاب جهانی موعود ارواحنا له الفداء ادامه دهند.»^(۲۴)

پی‌نوشت‌ها

۱ـ «هو الذی ارسل رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله : او { خدا} کسی است که رسول خود را با هدایتگری و دین حق فرستاد تا اورا بر همه ادیان غلبه دهد»، صف ۹، توبه ۳۳، فتح ۲۸٫

۲ـ «مصلحت نظام را درنظر بگیرید چرا که یکی از مسائل بسیار مهم در دنیای پرآشوب کنونی نقش زمان ومکان در اجتهاد و نوع‌تصمیم گیری است»، سخنرانی امام خمینی، ۸ دی‌ماه ۶۸.

۳ـ «هو الذی ارسل رسوله بالهدی و دین الحق لیظهره علی الدین کله: او {خدا} کسی است که رسول خود را با هدایتگری و دین حق فرستاد تا اورا بر همه ادیان غلبه دهد»، صف ۹، توبه ۳۳، فتح ۲۸٫

۴ـ مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی ـ دفترحفظ و نشرآثارحضرت آیت‌الله العظمی سیدعلی خامنه‌ای (مدظله‌العالی): khamenei.ir/FA/Imam/index.

۵ـ نهضت روحانیان ایران، علی دوانی، جلد ۵-۶ ، ص ۴۲٫

۶ـ همان ، ص ۴۹٫

۷ـ همان.

۸ـ عن أبی حمزه الثمالی ، عن أبی خالد الکابلی ، عن علی بن الحسین علیهما السلام قال : تمتد الغیبه بولی الله الثانی عشر من أوصیاء رسول الله صلى الله علیه واله والائمه بعده ، یا أبا خالد إن أهل زمان غیبته ، القائلون بامامته ، المنتظرون لظهوره أفضل أهل کل زمان … ، وقال علیه السلام : انتظار الفرج من أعظم الفرج .(بحارالانوار ج ۵۲- ص ۱۲۲).

در این روایات، انتظار فرج به عنوان عامل فهم و معرفت‌افزایی و نیز آمادگی و تحقق بخشی از فرج خوانده شده است.

۹ـ پیامبر اکرم می‌فرمایند: من رآی منکم منکرا  فلیغیره بیده ، فان لم یستطع فبلسانه، فان لم یستطع فبقلبه  فذالک اضعف الایمان: من رأی منکم منکرا فلیغیره بیده؛ هر کس از شما منکری ببیند باید با دست و اگر نتوانست با زبان و اگر نتوانست با قلبش آن را تغییر دهد، که پائین‌ترین درجه ایمان همین (تغییر قلبی ) است. (نهج‌الفصاحه، ح‌۳۰۱۰)

۱۰ـ سخنرانی از عنوان «برداشت‌های مختلف از انتظار فرج» ۱۴/۱/۱۳۶۷؛ صحیفه نور ج ۲۱ ص ۱۳٫

۱۱ـ براساس اصل دوم و پنجم قانون اساسی، رهبری منطبق بر امامت مستمر در دوران غیبت امام زمان است و نام کشور خاص ذکر نشده است.

۱۲ـ اصل ۱۵۰و ۱۵۱ قانون اساسی.

۱۳ـ‌ صحیفه نور، ج ،۲۱ ص ۱۵- ۱۷٫

۱۴ـ امام راحل در این موضوع، در قالب عناوینی نسبت به نبروهای مسلح رهنمودهایی دارند:

ـ پلیس امام زمان، ارتش امام زمان، سپاهیان مهدی علیه‌السلام

ـ تأکید بر شجاعت در حفظ اسلام:

ما وظیفه داریم که این اسلامی که الآن به ما رسیده حفظش کنیم تا آن فرد آخری هم که ـ خدای نخواسته ـ کشته می‏شود، موظف برای حفظ اسلام، برای دفاع از ملت، دفاع از کیان اسلامی، دفاع از کشور اسلامی تا آن آخر زن و مرد، بچه و بزرگ مکلف‏اند که دفاع کنند. مسئله دفاع یک امر عمومی است برای همه؛ هر کس قدرت دارد دفاع کند. به هر مقدار که قدرت دارد دفاع کند از کشور اسلام، باید دفاع کند. اسلام و احکام اسلام آنقدر اهمیت دارد که پیغمبرها برای احکام خدا و برای خدا خودشان را فدا کردند و در اسلام، از صدر اسلام به بعد، بزرگان اسلام خودشان را فدا کردند برای اسلام. وقتی یک همچه مطلبی است و یک همچه امانتی از جانب خدای تبارک و تعالی، به ما سپرده شده است، ما موظفیم همه‏مان برای حفظش و نباید بترسیم از اینکه چند نفر کشته شدند، چند نفر را با بمب کشتند، چند نفر را انفجار حاصل شد؛ هیچ ابداً این حرفها نیست. اسلام نه وابسته به من است و نه وابسته به تو. اسلام از خداست و همۀ ما مکلف برای حفظ او هستیم و با قدرت و قوّت حفظ می‏کنیم او را. (صحیفه امام خمینی، ج ۱۵، در جمع نیروهای مسلح حسینیه جماران).

۱۵ـ کتاب ولایت فقیه، امام خمینی ، ص ۱۵۸٫

۱۶ـ رسول خدا «ص» می‌فرمایند: طوُبی لِمَن اَدرَکَ قائِم اَهلِ بَیتی وَ هُوَ یَأتَمَّ بِهِ فی غَیبِتِهِ قَبلَ قِیامِهِ وَ یَتَوَّلی اَولیاءَهُ و یُعادی اَعداءَهُ ذلِکَ مَن رُفَقائی و ذََوی مَوَدَّتی وَ اَکرِمِ اُمَّتی عَلَیَّ یَومَ القِیامَهِ : شیخ صدوق،کمال الدین، باب ۲۵، ح ۲؛ خوشا به حال کسی که حضرت قائم از اهل‌بیت مرا درک نماید در حالی که در زمان غیبت او پیش از ظهورش، به امامت او معتقد بوده و با دوستان او دوستی کرده و با دشمنانش دشمنی کرده باشد. چنین کسی از رفقا و دوستان من و از گرامی‌ترین امت من نزد من در روز قیامت خواهد بود.

در حدیث دیگری به نقل از امام کاظم حضرت موسی بن جعفر«ع» چنین آمده است: طُوبی لِشیعَتِنَا المُتَمَسِکینَ بِحَبلِنا فی غَیبَهِ قائِمِنا الثابِتینَ عَلی مُوالاتِنا وَ البَراءَهِ مِن اَعدائِنا. اُولیکَ مِنّا وَ نَحنُ مِنهٌم قُدرَضُوا بِنا اَئِمَهً و رَضینا بِهِم شیعَهً فَطُوبی لَهُم ثُمَّ وَاللهِ مَعَنا فی دَرَجاتینا یَومَ القیامَهِ: (کمال الدین، باب ۳۴، ح ۵)؛ خوشا  به شیعیان ما که در زمان غیبت قائم ما به ریسمان ولایت ما تمسک نموده، بر دوستی با ما و بیزاری از دشمنانِ ما ثابت قدم باشند. آنها از ما و ما از آنها هستیم. آنها به امامت ما خشنود و ما از پیروی آنها راضی و خشنود هستیم. پس خوشا به حال آنها. آری؛ خوشا  به آنها و قسم به خدا آنها در روز قیامت با ما در درجات ما خواهند بود.

۱۷ـ صحیفه نور، ج۱، ص ۴۱۱٫

۱۸ـ امام خمینی، صحیفه نور، ج ۱۸، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، ۱۳۶۹، ص ۱۷۴٫

۱۹ـ امام خمینی ، ولایت فقیه، انتشارات آزادی، ص ۱۵۰-۱۵۱٫

۲۰ـ محمدحسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه المله، یا حکومت از نظر اسلام، چاپ نهم، ۱۳۷۸، ص ۳۵۱٫

۲۱ـ حجت‌الاسلام و المسلمین، مرحوم حاج سیداحمد آقا خمینی«ره» نقل می‌کنند: در جلسه‌ای با حضور سران سه قوه و حاج احمدآقا در محضر امام بحث شد. برخی گفتند: اگر این قضیه اتفاق بیافتد، ما بعداً با قانون اساسی مشکل داریم، زیرا ممکن است خلأ رهبری پیش بیاید. ایشان{امام} گفتند: «خلأ رهبری پیش نمی‌آید و شما آدم دارید.» گفتم: «چه کسی؟» ایشان در حضور آقای خامنه‌ای گفتند: این آقای خامنه‌ای (روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۰/۳/۶۸).

۲۲ـ به گزارش گروه بین‌الملل خبرگزاری فارس، ری تکیه، عضو ارشد اندیشکده «شورای روابط خارجی» و کارشناس سابق وزارت خارجه آمریکا در امور ایران در یادداشتی دستاوردهای فعلی ایران را مدیون نبوغ آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب دانست. تکیه در پایان این یادداشت، موفقیت‌های ایران در دست‌یابی به اهدافش در مذاکرات هسته‌ای را مرهون نبوغ رهبر ایران دانسته است، وی می‌نویسد: دستاوردهای امروز ایران مدیون نبوغ یک روحانی فروتن است. به نوشته او آیت‌الله خامنه‌ای در حال حاضر فرماندهی پراهمیت‌ترین کشور با مرزهایی گسترده از خلیج فارس تا سواحل مدیترانه را به عهده دارد. این تحلیلگر مشهور غربی یادداشت خود را اینگونه به پایان رساند: او (رهبر ایران)… وارد مذاکرات شد و در قوی‌ترین موضع قرار گرفت. خداوند واقعاً بزرگ است. ۱۲/۱۲/۱۳۹۳

۲۳ـ صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۳۰۹٫

۲۴ـ صحیفه نور ، ج ۱۷ ، ص ۴۸۴٫

تهیه و تدوین: حجت‌الاسلام والمسلمین اسحاقیان و حجت‌الاسلام والمسلمین حیدری چراتی

سوتیترها:

۱٫

با بررسی پیام‌ها و نامه‌ها و نحوه تعامل علما و مجتهدان روشن می‌شود که نگاه امام به جایگاه مهدویت در قیام و انقلاب اسلامی تاثیرگذار بوده است و عالمان در جریان تظلم‌خواهی و حمایت از امام خمینی در برابر تهدید‌ها و بازداشت‌ها و… نام و یاد امام زمان را مورد توجه قرار داده‌اند.

۲٫

یک آدم اگر سفیه نباشد، اگر مغرض نباشد، اگر دست سیاستی این کار را نکرده باشد که بازی بدهد ماها را که ما کار به آنها نداشته باشیم، آنها بیایند هر کاری بخواهند انجام بدهند، این باید خیلی آدم نفهمی باشد! آنها از خدا می‌خواستند که مردم غافل بشوند و سیاست را بدهند دست حکومت و به دست ظلمه، دست آمریکا، دست شوروی، دست امثال اینها و آنهایی که اذناب اینها هستند و اینها همه چیز ما را ببرند

عبدالله اصفهانی

منشور درخشان

سخن از شخصیت مشعشع و مقدسی است که علاوه بر عظمت علمی و فکری دارای حیات معنوی و ملکوتی ویژه‌ای است که با جهان غیب پیوند دارد و در این زمان است که قلم در ترسیم سیمای این وجود با برکت به ناتوانی و نارسایی خود اعتراف می‌کند.

یک زبان خواهم به پهنای فلک

تا بگویم شرح آن رشک ملک

حضرت موسی‌بن جعفر«ع» همچون دیگر معصومین و ائمه هدی«ع» از جوانب گوناگون اقیانوسی با کرانه‌های ناپیداست که حتی غواصان ماهر نیز قادر نخواهند بود به اعماق آن وجود عرشی دست یابند، از این جهت آثار و منابعی که در پیرامون حالات و خصال آن بزرگوار به بحث پرداخته‌اند تنها موفق شده‌اند به ضلعی از اضلاع این منشور درخشان اشاره‌ کنند.

در این نوشتار کوتاه، تلاش شده است با استناد به منابع روایی و تاریخی، آثار بزرگان از بزرگی سخن بگوئیم که با نیروی ایمان، اراده و مقاومت و صلابت جاودانه خود، تشکیلات استبداد و ستم و طغیان را به لرزه درآورد و به مشتاقان فضایل ناب درس شهامت، فداکاری و بردباری آموخت. پیشوایی راستین که در مقابل انحرافات فکری و عقیدتی فرقه‌ها و مکاتب گوناگون استقامت ورزید و با براهین و استدلال‌های استوار و پشتوانه‌ای از راستی و درستی و طرق اصولی، این آفت‌ها را از بوستان جامعه اسلامی زدود و افکار و گرایش‌های افراد را به سوی معارف ناب و حقایق آسمانی رهنمون گشت.

طلوع طلایی

حُمیده مصفات فرزند صاعد اندلسی بانویی است بربری یا اندلسی که در زمان امامت حضرت امام باقر«ع» به عنوان کنیز از آن نواحی به مدینه آورده شد. امام پنجم خطاب به فرزند خویش امام صادق«ع» فرمودند این دوشیزه را به عنوان همسر خود برگزین که خداوند متعال اراده کرده است از بطن او برترین فرزند روی زمین را به تو عنایت نماید. بدین ترتیب آن محترمه به عقد ازدواج صادق آل‌محمد«ص» درآمد.^(۱)

روز یکشنبه هفتم ماه صفر سال ۱۲۸ هجری در آبادی ابوا، در حوالی مدینه، همان جایی که رایحه آمنه، مادر رسول اکرم«ص» از آن هویداست، نور وجود هفتمین فروغ امامت از حُمیده متجلی گردید و ایشان قدم به عرصه هستی نهاد. حضرت صادق«ع» بعد از آگاهی از تولد فرزند فرمودند: پیشوای پس از من و بهترین آفریده خداوند متولد گردید.»^(۲) آن حضرت با شادمانی زایدالوصفی از این بابت خداوند را حمد گفت و مردم را به خاطر میلاد این طفل پاک ‌سرشت اطعام کرد.

حمیده غیر از لیاقت همسری امام ششم و مادری امام هفتم چنان بر مسایل شرعی و احکام آگاهی داشت که حضرت صادق«ع» بانوان مدینه را امر فرمود در این باره به وی مراجعه کنند.^(۳)

او علاوه بر این مقام علمی در پارسایی و پرهیزگاری و تزکیه درون به درجه‌ای رسید که امام صادق«ع» در وصف او فرمودند: «حُمیده از هرگونه پلیدی و آلودگی پاک بود و فرشتگان همواره از او محافظت می‌کردند تا به من رسید و این به جهت کرامتی بود که خداوند نسبت به من و حجت پس از من عنایت کرد.»

او آن چنان مورد اعتماد و وثوق امام صادق«ع» بود که آن امام همام حقوق مالی عده‌ای را دراختیار مادر خویش و نیز حمیده مصّفّات قرار می‌داد تا بین آنان توزیع نمایند.^(۴)

نامی که برای این کودک انتخاب گردید موسی بود که تا آن روز در خاندان رسالت سابقه نداشت، ولی یادآور مجاهدت‌ها و بت‌شکنی‌های حضرت موسی‌بن عمران بود. ابوالحسن اول، ابوابراهیم، ابوعلی و ابواسماعیل چهارکنیه‌ای بود که به آن حضرت اطلاق می‌گردید، اما کنیه نخستین معروف‌ترین آنهاست که خاطرات و افتخارآفرینی‌های امیرمؤمنان«ع» را در دل‌ها احیا می‌کند. از آنجا که امام هفتم در مقابل جاهلان، دشمنان، بدخواهان و مخالفان، خشم خود را فرومی‌خوردند و با کرامت ویژه‌ای از خطاها و لغزش‌های آنان می‌گذشتند و این افراد را مورد عنایت و بذل توجه قرار می‌دادند و به سعه صدر، حلم و بردباری مشهور بودند، به «کاظم» معروف گردیدند.

اطاعت محض امام هفتم از فرامین پروردگار، عبادت خالصانه و صادقانه و شایستگی‌های معنوی، عنوان «صالح» را مختص ایشان کرد. با توجه به اینکه اهالی عراق در آزمون‌های مکرر، هنگام گرفتاری به آن حضرت متوسل می‌شدند و به برکت این عبد صالح، خداوند دشواری‌های آنان را برطرف می‌کرد، لقب «باب‌الحوائج» به ایشان داده شد. به گفته مرحوم محدث قمی، توسل به آن فروغ امامت برای شفای دردها و ناراحتی‌ها مفید است.^(۵)

شکوفایی شگفت‌انگیز

از همان دوران کودکی آثار هوش سرشار، استعداد شگرف و فراست از سیمای حضرت کاظم«ع» هویدا بود و از آینده درخشان ایشان حکایت داشت. ایشان طفلی چهار ساله بودند که دوران زوال و احتضار بنی‌امیه را درک کردند. در این سال‌ها کثیری از علما و دانش‌طلبان از هر سو به مدینه می‌آمدند و برای کسب فیض از محضر پدر ایشان کسب فیض می‌کردند.^(۶)

یعقوب سراج می‌گوید: «به حضور امام صادق«ع» رفتم و مشاهده کردم ایشان در کنار گهواره پسرشان موسی«ع» ایستاده بودند و با او راز می‌گفتند.

نزدیک‌تر رفتم حضرت صادق«ع» به من فرمودند نزد مولایت(که در گهواره آرمیده است) برو و بر او سلام کن. اطاعت کردم. موسی‌بن جعفر«ع» از داخل گهواره جواب سلام مرا دادند و فرمودند: برو آن نام را که دیروز بر دخترت نهاده‌ای عوض کن، سپس نزد من بیا، زیرا خداوند این نام را ناپسند می‌داند. امام صادق خطاب به من فرمودند: برو و طبق دستور او رفتار کن تا هدایت شوی. من هم رفتم و نام دخترم را(که حُمیرا بود) تغییر دادم.»^(۷)

ابوحنیفه می‌گوید که در روزگار امامت حضرت صادق«ع» عازم حج شد و چون به مدینه وارد شد، به خانه ‌امام رفت. در هشتی خانه منتظر اجازه ورود از امام بود که کودکی بیرون آمد. گویا این پیشوای مذهب حنفی می‌خواست با آن طفل سخن بگوید و مزاح کند، به همین دلیل با طرح سئوالی به گفت‌وگو با او پرداخت و هنگامی که عمق دقت و پاسخ منطقی او را دید، تغییر عقیده داد و دومین سئوال خود را که از پیچیده‌ترین مسایل مورد بحث فقها و متکلمان آن روزگار بود، با وی در میان گذارد. ابوحنیفه در پایان گفت با آنچه که از آن کودک شنیدم، جواب خود را در باره یک موضوع مهم فقهی گرفتم و بی‌آنکه با امام صادق«ع» ملاقات کنم، آنجا را ترک و با خود نجوا کردم: همگی از یک‌تبارند و خداوند شنونده و بسیار داناست.^(۸)

تصریح به امامت

علاوه بر نص صریح فرمایش رسول اکرم«ص» درباره دوازده جانشین خود که میان راویان به حدیث لوح شهرت یافته است، هریک از ائمه در مورد جانشینان خود تصریح‌هاتی کرده و خواص یاران خود را به سوی او ارجاع داده‌اند. به گفته شیخ مفید مفضل‌بن عمر گفته است نزد امام جعفر صادق«ع» بودم که ابوابراهیم کودک بود و وارد شد. امام صادق«ع» به من فرمودند: سفارش‌های او را بپذیر و به آن دسته از دوستانت که به آنها اعتماد داری فرمانش را انتقال ده.

معاذبن کثیر نیز نقل کرده است که به امام صادق«ع» عرض کردم از خداوندی که به پدرت فرزندی چون شما را عطا کرده می‌خواهم قبل از رحلت، به شما نیز فرزندی با همان منزلت عطا فرماید. امام فرمودند: این موضوع عملی شده است. عرض کردم: چه کسی است؟ به امام کاظم«ع» اشاره کردند که هنوز کودک بود و آرمیده بود.

عبدالرحمن، فرزند حجاج بر امام صادق«ع» وارد گردید در حالی که آن حضرت فرزند خود، موسی را در کنار خود داشتند و مشغول دعا بودند. به حضرت عرض کرد: بعد از شما چه کسی عهده‌دار امر امامت است؟ فرمودند: فرزندم موسی مهیای انجام این امر مهم گردیده و توانایی آن را به دست آورده است.

علی‌بن جعفر، برادر امام هفتم نیز متذکر گشته است که از پدرم امام صادق«ع» شنیدم که خطاب به عده‌ای از یاران و مقربان خود می‌فرمود: فرزندم موسی را امام و پیشوای خود بدانید که او برترین فرزندان من است و بعد از من جانشین من خواهد بود.^(۹)

علاوه بر آنچه از علما و اصحاب ائمه روایت شده، اجماع امامیه بر این اصل استوار است که بعد از جعفر بن محمد«ع» در میان فرزندان ایشان هیچ‌ کس شایسته مقام امامت نبود و دیگر فرزندان امام ششم بر چنین عقیده‌ای اذعان داشتند، تنها عبدالله افطح که بعد از اسماعیل، دومین پسر امام صادق«ع» بود از این نهج نورانی فاصله گرفت و باورهایی خلاف اعتقادات پدرش داشت، زیرا با فرقه حشویه در ارتباط بود و به تفکرات مُرجئه که مروج آن بنی‌امیه بودند، گرایش پیدا کرده بود. او در باره احکام شرعی مطابق افکار مرجئه فتوا می‌داد. پیروان او به افطحیه شهرت دارند. عمار ساباطی و یارانش به این ضلالت پایدار ماندند و به‌مرور ایام منقرض شدند.

امام کاظم«ع» فرمودند: «هر چند اسم برادرم عبدالله است، ولی به اینکه خداوند را عبادت کند میلی ندارد.»

هشام بن سالم می‌گوید: «نومیدانه خانه عبدالله افطح را ترک کردیم و سرگشته در معبدی نشستیم و گریه کردیم، زیرا راه به جایی نداشتیم. از آن سو از جاسوسان منصور عباسی هم واهمه داشتیم و شهر مدینه را ارعاب و هراس فراگرفته بود، زیرا آنان به دنبال وصی مشخص امام صادق«ع» و حامیان وفادارش بودند تا آنکه به راهنمایی مردی سالخورده خود را بر در خانه‌ای دیدم. جوانی از آن منزل بیرون آمد و ما را دعوت به اندرون کرد. فروغی از امید بر قلبم تابیدن گرفت. با اطمینان قلبی پا به آن آستانه نهادم و موسی کاظم«ع» را در برابر خود دیدم، عرض کردم آیا پدرتان دنیا را وداع کرده‌اند؟ امام تصدیق کردند.  پرسیدم جانشین ایشان کیست؟ امام ترجیح دادند با اشاره پاسخ مرا بدهند و فرمودند وقتی خداوند اراده کند، هدایت خواهی شد. ناگهان پرسیدم: یابن ‌رسول‌الله! امام شما کیست؟ فرمودند: من امامی ندارم. این بار که سرم را بلند کردم تا قیافه مقدس آن جوان بیست ساله را ببینم، دیدم سیمایشان در نگاه من تغییر کرده و هیبت و شکوهی به خود گرفته است. امام فرمودند: نباید دیگران از آنچه میان ما می‌گذرد آگاه شوند، زیرا اگر این راز فاش گردد، سِرّ ما با سرمان خواهد رفت. قبول کردم و سخنانی از قرآن و احکام به میان آوردم. با توضیحات امام، ایشان را دریایی بی‌پایان یافتم و پیروزمندانه از حضور امام کاظم«ع» مرخص گردیدم. سر کوچه صاحب‌الطاق محمد بن نعمان در انتظار من لحظه‌شماری می‌کرد. تا مرا دید گفت: چه ارمغان آورده‌ای؟ گفتم: نور هدایت. و بعد ماجرا را برایش توضیح دادم. از همان روز من و محمد بن نعمان به ارشاد مردم پرداختیم و پیروان امام صادق«ع» را به حضور امام کاظم«ع» راهنمایی کردیم.»^(۱۰)

امام هفتم بیش از پیش شناخته شدند و مردم بیشتری به سوی ایشان روی آوردند و برخلاف اختناق شدیدی که منصور عباسی اعمال می‌کرد، از انوار تابناکشان فروغ می‌گرفتند و در مشکلات و مسایل دینی و شرعی به آن حضرت مراجعه می‌کردند. منصور کوشید شیعیان را پراکنده و سردرگم سازد و آنان را به برادران امام، یعنی اسماعیل و عبدالله ارجاع می‌داد، حال آنکه اسماعیل در زمان حیات پدرش رحلت یافت و آن حضرت با حضور والی مدینه (محمدبن سلیمان) وی را تشییع کرد!.^(۱۱)

عمربن ابان می‌گوید: «امام صادق«ع» امامان پس از خود را یاد کردند. من اسماعیل را نام بردم. فرمودند: نه، به خدا سوگند این کار به اختیار ما نیست و دست خداست.»^(۱۲)

زراره می‌گوید: «خدمت امام صادق«ع» رسیدم. سرور فرزندان ایشان، امام کاظم«ع» در سمت راست و جنازه اسماعیل رو به‌ روی حضرت قرار داشتند. به من فرمودند: برو و داوود رقی، حمران بن اعین و ابوبصیر را بیاور. اطاعت کردم و آوردم. دیگر یاران هم آمدند تا سی نفر شدند امام خطاب به داوود رقی فرمودند: پارچه روی جنازه را کنار بزن. او چنان کرد. حضرت پیکر بی‌جان اسماعیل را به حاضران نشان دادند و همگی بر مرگ او صحه نهادند. صادق آل‌ محمد فرمودند: خداوندا گواه باش که برای رفع اشتباه مردم تا این اندازه کوشیدم و بار دیگر تأکید فرمودند: پروردگارا شاهد باش، اما باز گروهی که می‌خواهند نور خدا را خاموش سازند، اسماعیل را مطرح می‌کنند. در این هنگام به فرزندشان موسی اشاره کردند و فرمودند: خداوند نور خودش را تأیید می‌کند، گرچه گروهی نخواهند.»

اسماعیل را که دفن کردند، امام دست فرزند خود موسی را گرفتند و فرمودند: هوالحق والحق معه و منه الی ان یرث الله الارض و من علیها؛^(۱۳) او برحق و با حق است و حق از اوست تا روز قیامت.

با این تأکیدها و تصریح‌ها، بر کسانی که با امام ششم در ارتباط بودند، مشخص شد که بعد از آن وجود مبارک، فرزندشان ابوالحسن موسی بن جعفر«ع» امام است.

ناگفته نماند که شدت اختناق منصور عباسی درباره اهل‌بیت عترت و طهارت و علویان در زمان امام صادق«ع» مشکلات ویژه‌ای را در باره تعیین امام بعدی به وجود آورد، و شرایط اقتضا می‌کرد که پیشوای شیعیان برای عده‌ای از اغیار و افراد، مشخص نباشد.

عابدترین مردم زمانه

براساس آنچه که در منابع روایی، رجالی و تاریخی آمده است، امام کاظم«ع» عابدترین و فقیه‌ترین و گرامی‌ترین شخصیت عصر خود به شمار می‌رفتند. هیچ‌ کس همچون ایشان در صیانت از قرآن اهتمام نورزید و مردم مدینه آن حضرت را زینت عابدان می‌نامیدند.^(۱۴)

ابن ابی‌الحدید، عالم معتزلی مذهب و شارح نهج‌البلاغه می‌گوید: «تفقه، دینداری، عبادت، بردباری و شکیبایی در وجود امام کاظم«ع» جمع گردیده بود.»^(۱۵)

یافعی یمنی نیز تقریباً همین خصال را برای امام هفتم ذکر می‌نماید.^(۱۶)

هرگاه دوسوم از شب می‌گذشت، امام نمازهای نافله به جای می‌آوردند و تا طلوع سپیده به اقامه نوافل و ذکر و عبادت مشغول بودند و ‌چنان می‌گریستند که محاسن مبارکشان به اشک آمیخته می‌شد و حالت بیهوشی به ایشان دست می‌داد. هرگاه به تلاوت قرآن مشغول می‌شدند، مردم به گرد آن امام همام جمع می‌شدند، از صوت ملکوتی و لحن جذاب ایشان لذت می‌بردند و از گریه ایشان به هنگام خواندن آیات الهی می‌گریستند. مردم به دلیل همین حالت، به ایشان لقب عبدصالح دادند و این عنوان بیش از هر لقب و کنیه‌ای بر ایشان ماند.^(۱۷)

هنگامی که امام کاظم«ع» به زندان هارون روانه گردیدند، این گونه با خدای خود زمزمه داشتند: پروردگارا! چه بسیار مدت بود که از تو می‌خواستم مرا برای عبادت خویش فراغت دهی. اینک دعایم را به اجابت رساندی، پس تو را از این بابت سپاس می‌گویم.

موقعی که امام در زندان ربیع به سر می‌بردند، هارون‌الرشید گاهی بر بامی که مشرف به زندان بود می‌رفت و به داخل زندان نظر می‌افکند و هر بار می‌دید که گویی لباسی بر گوشه‌ای از زندان افکنده‌اند. می‌پرسید این جامه از آن کیست؟ ربیع می‌گفت: آن شیئی لباس نیست، بلکه موسی‌ بن جعفر است که اوقات خود را در حالت سجده، عبادت و ذکر می‌گذراند. هارون می‌گفت: به‌راستی که او از عبادین هاشم است. ربیع می‌پرسید: پس چرا دستور می‌دهید در زندان بر او سخت گیرند؟ خلیفه می‌گفت: هیهات، جز این چاره‌ای نداریم.^(۱۸)

اعلم علمای عصر

چنین بزرگواری با این ویژگی‌ها در عبادت، ذکر و دعا از نظر مقام علمی و احاطه فکری بر معارف و علوم متداول در اوج قرار داشت. در عصری که مسلمانان در احاطه بر علوم و ادبیات وضع مطلوبی داشتند و حکمت و دیگر معارف علمای یونان، هند و ایران به زبان عربی ترجمه می‌شد، حضرت موسی‌ بن جعفر را در محافل علمی نه تنها عالم که «اعلم» می‌نامیدند تا آنجا که این عنوان در زمره القاب ایشان درآمد.

ابوبصیر نقل کرده است: «در محضر مقدس امام عالم کاظم افتخار شرفیابی داشتم. مردی از خراسان رسید و سخنان خود را به زبان عربی آغاز کرد، ولی امام هفتم پاسخ او را به فارسی دادند. خراسانی با حیرت‌ گفت: یا بن رسول‌الله! من با دشواری و صعوبت با لغت تازی سخن گفتم چون تصور کردم امام من جز با این زبان، با لسان دیگری مأنوس نیستند. اکنون می‌بینم که شما پارسی را که زبان مادری من است، شیواتر از من ادا می‌کنید. امام فرمودند: سبحان‌الله! اگر بنا باشد که شما ندانید و من هم ندانم، پس رجحان من بر شما در چیست و امتیاز مقام امامت را چگونه در وجود من خواهی یافت.^(۱۹)

امام کاظم«ع» مدت بیست سال در ساحل اقیانوس والدشان امام صادق«ع» قرار داشتند و فنون دانش و ریزه‌کاری‌های حکمت و منطق را از پدر خود فرا ‌گرفتند و برای منصب امامتی که در آینده نزدیک به ایشان سپرده می‌شد، آماده ‌شدند، به طوری که آن حضرت در آغاز جوانی مورد اعجاب و ستایش دانشمندان و علمایی قرار گرفتند که خوشه‌چین خرمن معارف و فضایل دانشگاه امام صادق«ع» بودند. آنها متوجه شدند این جوان در حل پیچیده‌ترین مسائل فکری و علمی ید طولایی پیدا کرده است.^(۲۰)

امام کاظم«ع» دنباله برنامه علمی پدر را گرفتند و حوزه‌ای پربار را تشکیل دادند و در آن به تربیت رجال علم و فضیلت پرداختند. به گفته سید بن طاووس کثیری از یاران خاص امام و بزرگان هاشمی در محضر آن حضرت گرد می‌‌آمدند و پاسخ‌های علمی و منطقی ایشان به سئوالات حاضران را یادداشت می‌کردند و هر حکمی را که ایشان به مناسبت‌هایی صادر می‌فرمود ضبط می‌کردند.^(۲۱)

ابن حجر میثمی (متوفی به ۹۷۴ ق.) از مشاهیر علمای اهل تسنن گفته است: «حضرت موسی وارث علوم و معارف پدر و دارای فضل و کمال بود. هیچ‌ کس در معارف الهی و دانش و بخشش به پایه ایشان نمی‌رسید.»^(۲۲)

حتی هارون‌الرشید خطاب به فرزندش مأمون اعتراف می‌کند که ای فرزندم! من با زور و ارعاب بر مردم غلبه یافته‌ام و به ظاهر بر ایشان حکومت می‌کنم، اما سوگند به خداوند، او از من و تمام مردم بر جانشینی رسول اکرم«ص» شایسته‌تر است. او وارث دانش پیامبران است و اگر بخواهی به علوم واقعی و راستین دست‌یابی، بدان که تنها نزد او یافت می‌شود.»^(۲۳)

سحاب سخاوت

یکی از برجسته‌ترین خصال امام کاظم«ع» سخاوت و جود و کرم آن حضرت است. بذل و بخشش آن فروغ امامت زبانزد خاص و عام بود و از این جهت شهرتی به‌سزا داشتند. ایشان در دل شب از مستمندان و فقیران مدینه تفقد به عمل می‌آوردند و به آنان مواد غذایی، وجوه نقد و مانند آن را می‌رسانیدند، بی اینکه افراد بی‌بضاعت متوجه شوند این عطایا از ناحیه چه کسی است.^(۲۴)

امام موسی ‌بن جعفر«ع» نه تنها به دوستان و آشنایان احسان و نیکی می‌کردند، بلکه در باره دشمنان نیز کرم و سخاوت خود را بروز می‌دادند.

معمولاً امام اگر به فقیری کمک می‌کردند، عطای ایشان در حدی بود که نیازمندی او کاملاً برطرف می‌گردید و اگر کسی بعد از این امدادگری فقیر می‌شد، مردم می‌گفتند تعجب است از کسی که کیسه پولی از امام کاظم گرفته و باز هم از ناداری می‌نالد.^(۲۵)

مزرعه محمد قرظی در نزدیکی مدینه به دلیل هجوم ملخ‌ها آسیب زیادی دید و او خرج صیفی‌کاری را با پول دو شتر بدهکار شد. امام کاظم«ع» از وی پرسیدند میزان خسارتی که متوجه تو شده چقدر است؟ گفت: یک‌صد و بیست دینار با بهای دو شتر. حضرت به مسئول بیت‌المال فرمودند: یک‌صد و پنجاه دینار بده. سی‌دینار اضافی بابت سود اصل مخارج است و نیز دو نفر شتر هم تحویلش بده. سپس حضرت وارد مزرعه او شدند و در حق او دعا کردند.^(۲۶)

شراره‌های شرارت

امام کاظم«ع» دوران کودکی را می‌گذرانیدند که بساط حکومت جابرانه امویان برچیده شد. سیاست ظالمانه و برخوردهای وحشیانه این سلسله با جوامع اسلامی باعث گردید مردم خواستار تجدید حیات اسلام راستین شوند و دوران خلافت امیرمؤمنان«ع» را زنده سازند. در این میان عده‌ای از این تمایلات پسندیده مردم سوءاستفاده کردند و به نام رساندن حق به حق‌دار، بنی‌امیه را به کمک سردارانی چون ابوسلمه خلال و ابومسلم خراسانی از میان برداشتند، اما به جای آل‌علی و خاندان عترت، ابوالعباس سفاح عباسی را بر مسند خلافت و اریکه قدرت نشاندند و بدین‌گونه در سال ۱۳۲ قمری سلسله‌ای روی کار آمد که در جنایت، قساوت، نفاق و خلافکاری نه تنها از امویان چیزی کم نداشت، بلکه در بسیاری جهات از آنان در ستمگری پیشی گرفت.^(۲۷)

در ۱۳۶ با مرگ سفاح، برادرش منصور روی کار آمد که حتی به ابومسلم خراسانی با آن همه خدمات به عباسیان رحم نکرد و او را کشت و لحظه‌ای از قتل، حبس، زجر و مصادره اموال علویان و سادات نیاسود. او امام صادق«ع» را در ۱۴۸ به شهادت رساند. امام کاظم«ع» در آن زمان بیست ساله و تا سی سالگی با حکومت آمیخته به خفقان، رعب و هراس‌آفرین منصور در ستیز بودند، مخفیانه شیعیان را سامان می‌دادند و به امور آنان رسیدگی می‌کردند.

با هلاکت منصور و روی کار آمدن فرزندش مهدی، او سیاست فریب و خدعه‌ را در پیش گرفت و در عیاشی، شهوت‌رانی و میگساری و تلف کردن بیت‌المال بسیار افراط کرد. در این میان، صلابت معنوی و جلوه‌های ملکوتی امام کاظم«ع» مهدی را نگران کرد و چون می‌دید که مردم پنهانی به آن حضرت روی می‌آورند و از چشمه فیاض ایشان بهره می‌گیرند، بر خلافت خود بیمناک گردید و فرمان داد حضرت را از مدینه به بغداد آوردند و به زندان افکندند، اما طولی نکشید که احساس کرد رفتارش درست نبوده و برایش مخاطراتی را به همراه ‌آورده است، از این رو دستور داد وسایل بازگشت امام را به مدینه فراهم ساختند.

امام در مدینه به‌رغم فشار شدید سیاسی دربار عباسی به ارشاد مردم، تعلیم و تربیت اصحاب و یاران و افزایش معرفت و بصیرت شیعیان پرداختند تا آنکه مهدی در ۱۶۹ هجری به هلاکت رسید و فرزندش هادی روی کار آمد. او هم مانند پدرش با آل‌ علی به خصومت پرداخت.^(۲۸) در زمان او حسین ‌بن‌علی از نوادگان امام حسن مجتبی«ع» با هماهنگی و رضایت امام کاظم«ع» علیه حکومت وقت در حجاز قیام کرد، اما قوای هادی عباسی در محلی به نام فخ نیروهای این علوی مبارز را در محاصره‌ای شدید قرار دادند و او و یارانش را به شهادت رساندند. وقتی امام کاظم«ع» سر بریدۀِ رهبر این این قیام را در مدینه دیدند فرمودند: «إنّا لله وإنّا إلیهِ رَاجعُون. سوگند به خدا که او به شهادت رسید در حالی که مسلمان و صالح بود. بسیار روزه می‌گرفت و بسیار شب‌ زنده‌دار بود. امر به معروف و نهی از منکر می‌کرد و در خاندانش مردی چون او وجود نداشت.»^(۲۹)

نبرد با انحرافات فکری و کلامی

امام کاظم«ع» علاوه بر مبارزه با جرثومه‌های فساد و ستمکاران، در جبهه نبرد با منحرفان نیز در خط مقدم قرار داشتند. در برهه‌ای از دوران امامت آن حضرت، افرادی در کسوت فرهنگ و اعتقادات، عقاید باطلی را مطرح و حاکمان زور نیز از این مرداب‌های منحرف حمایت می‌کردند. اختناق شدید و کنترل روابط و معاشرت‌های امام و در حصر و حبس بودن آن حضرت نیز سبب گردید تا مردم دسته‌ دسته به دام این عقاید بیهوده و بی‌ارزش گرفتار ‌شوند. عده‌ای مُروج افکار ملحدان بودند، گروهی در گرایش‌های پاک و صادقانه مردم نسبت به دیانت و مذهب شبهه به وجود می‌آوردند، عده‌ای راه افراط و تفریط را می‌پیمودند و افرادی هم خرافات و اوهام را به جای ارزش‌های ناب اشاعه می‌دادند.

امام در برابر این باتلاق‌های خطرناک و اغواکننده حرکتی فداکارانه را در پیش گرفتند و زمینه‌هایی را فراهم ساختند تا ضمن خنثی کردن آثار و عوارض این انحرافات، به همت یاران وفادارشان معارف ناب قرآن و سنت محمدی را شکوفا و مشعل حق‌طلبی را فروغ بخشند. اصحاب دانشمند امام با هدایت پیشوای عالم و پرهیزگار خود به تألیف آثاری در عقاید مطابق مذهب اهل‌بیت«ع» اقدام کردند و نیز در نگاشته‌هایی نورانی، تعالیم مسموم فرقه‌های انحرافی و خرافی را باطل و بی‌اثر ‌ساختند.^(۳۰)

امام کاظم«ع» حراست از مرز و بوم عقاید اصیل اسلامی را که گاهی مورد تعرض جاهلان، مغرضان و افراط‌گرایان واقع می‌شد، وظیفه خود می‌دانستند و در این زمینه به مبارزات علمی و فکری پرداختند و از طریق مناظره‌هایی منطقی و با تأکید بر جدال احسن و موعظه ‌بیدارکننده به اصلاح عقاید و تعدیل افکار اهتمام ورزیدند.

از تلاش‌های مهم آن حضرت، مقاومت در برابر افرادی بود که در مسایل کلامی و فقهی به جعل حدیث می‌پرداختند و پاسخ به تحریفات و اکاذیب آنان و نادرستی برداشت‌های عامیانه و سطحیشان به هنگام تفسیر آیات متشابه و توضیح احادیث بود.

حبس و شهادت

هارون برای حفظ قدرت و جاه‌طلبی خود در زمینه‌های مختلف و برای رسیدن به مقاصد شوم و باطل خویش ضمن ریاکاری، ارزش‌های دینی و مقررات آیین اسلام را به‌راحتی زیر پا ‌گذاشت و تمام توانایی‌های جامعه اسلامی را برای ارضای امیال و هوس‌های مذموم خود به کار گرفت. او در میان خلفای عباسی اولین فرد است که مجالس بزم آلوده به میگساری، رقص، غنا و آلات لهو و لعب را در دربار خویش متداول و مرسوم ساخت. هارون‌الرشید که می‌دید علویان و سادات در مقابل این تبهکاری‌ها ایستادگی می‌کنند و در این راه از هیچ گونه فداکاری و ایثاری دریغ ندارند.در بخشنامه‌ای خطاب به کارگزاران خود فرمان داد آل‌ علی را از بغداد، عاصمه کشور اسلامی اخراج و آنان را تار و مار کنند. امام هفتم از گرفتاری‌هایی که برای مسلمانان به وجود آمد به‌شدت رنج می‌بردند و تصمیم گرفتند به مقتضای زمان و با توجه به طرز فکر مردم، قیامی فکری و فرهنگی را ترتیب دهند و چهره آفت‌زده دستگاه حکومت را افشا کنند. عده‌ای از شیعیان فرزانه تحت رهبری امام که خود را در برابر این آلام موظف می‌دیدند به چاره‌جویی گرد هم آمدند. شاعران و ادیبان احساسات مردم را در نفرت از دستگاه هارون‌الرشید در سروده‌های خویش در معرض افکارعمومی قرار دادند. دیوارهای کشور اسلامی با تابلوهای رنگین و نوشته‌های نمادین، اعمال ننگ‌آور عباسیان را به نمایش گذاشتند.

امام از طریق یار و دوستدار خود علی ‌بن یقطین، وزیر دربار هارون‌، در تشکیلات حکومتی نفوذ سیاسی داشتند و برخی از افراد مرتبط با خلیفه وقت را دچار تحولات روحی ساختند، به‌نحوی که آنان از کارنامه سیاه هارون ابراز نفرت و انزجار می‌کردند. همچنین درآمد بیت‌المال را در جهت شکاف‌های اقتصادی اجتماعی جامعه به کار گرفتند و بدین‌ گونه حمایت‌های مردمی از امام رو به فزونی نهاد. ایجاد جرقه‌های سیاسی نیز از تاکتیک‌های حضرت به شمار می‌رفت.

صفوان جمال از یاران صدیق امام بود که شترهای خود را به هارون کرایه داده بود. امام روزی او را فراخواندند و فرمودند تمام اعمالت خوب است، جز یک کار. صفوان بر خود لرزید که چه کار خلافی مرتکب شده است. امام ماجرای شترها را مطرح کردند، توجیهات صفوان در این باره مورد پذیرش حضرت قرار نگرفت و به وی اخطار دادند: «آیا دوست داری هارون زنده بماند تا تو کرایه شترانت را از او بگیری؟» عرض کرد: «بلی.» حضرت فرمودند: «هر کسی که دوستدار بقای این افراد باشد در زمره آنان به شمار می‌آید و در این صورت به آتش دوزخ وارد می‌گردد.»^(۳۱)

موضع‌گیری‌های قاطعانه امام، سبب گردید که دل سیاه هارون از خصومت در باره هفتمین فروغ امامت لبریز گردد و به دنبال آن، حضرت در کنار حرم رسول اکرم«ص» در مدینه بازداشت و به زندان بصره منتقل کردند.

دوران حبس امام در بصره یک سال طول کشید. هارون به جعفر فرمان داد امام را به قتل برساند، اما او که در این مدت شیفته و مجذوب شخصیت والای امام گردیده بود، از اجرای این دستور امتناع کرد و هارون یکی از دژخیمان خود به نام سندی بن شاهک دستور داد امام را به زندان بغداد منتقل کند. امام از سال ۱۷۹ تا ۱۸۴ هجری در حبس به سر بردند و در این مدت هارون از هیچ گونه فشار و سختگیری نسبت به ایشان فروگذار نکرد تا آنکه مخفیانه دستور مسموم کردن امام را صادر کرد و سندی بن شاهک مأمور اجرای این جنایت شد. و سرانجام پیشوای هفتم در سن ۵۴ سالگی بر اثر سم به شهادت رسیدند. پیکر آن حضرت در قبرستان قریش که اکنون به کاظمین مرسوم است دفن شد و قرن‌هاست که آستان آن بزرگوار زیارتگاه مشتاقان است.^(۳۲)

پی‌نوشت‌ها

۱ـ اصول کافی، کلینی رازی، ج ۲، ص ۳۸۵.

۲ـ کافی، کلینی رازی، ج اول، ص ۴۷۶.

۳ـ منتهی‌الامال، ج ۲، ص ۳۳۷.

۴ـ ریاحین الشریعه، ذبیح‌الله محلاتی، ج ۳، ص ۱۸.

۵ـ منتهی‌الامال، ج ۲، ص ۳۳۵.

۶ـ الائمه الاثنی عشر، هاشم معروف حسنی،‌ ج دوم، ص ۳۱۳.

۷ـ اصول کافی، ج ۱، ص ۳۱۰.

۸ـ تحف‌العقول، ابن شعبه حرانی، صص ۴۳۵ـ۴۳۴.

۹ـ الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، شیخ مفید، ج ۲، صص ۲۱۷ـ۲۱۶.

۱۰ـ همان مأخذ، ج ۲، ص ۲۲۱، الائمه الاثنی عشر، ج ۲، ص ۳۱۹.

۱۱ـ الائمه الاثنی عشر، ج ۲، ص ۳۲۰.

۱۲ـ بصائرالدرجات، ص ۴۷۱، اثبات الهده، حر عاملی، ج ۵، ص ۴۸۴.

۱۳ـ بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۳۱؛ غییت نعمانی، ص ۱۷۹.

۱۴ـ الارشاد، ج ۲، ص ۲۳۱، اعلام الوری طبرسی، ص ۲۹۸.

۱۵ـ شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی‌الحدید، ج ۱۵، ص ۲۷۳.

۱۶ـ مراه الجنان، یافعی یمنی، ج ۱۰، ص ۳۹۴.

۱۷ـ الائمه الاثنی عشر، ج ۲، صص ۳۲۱ـ۳۲۰.

۱۸ـ حیاه الامام موسی بن جعفر، باقر شریف قرشی، ج اول، ص ۱۴۰.

۱۹ـ الارشاد، ج ۲، ص ۲۲۵، کافی، ج ۱، ص ۲۲۵، بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۴۷.

۲۰ـ الائمه الانثی عشر، ج ۲، ص ۳۱۳.

۲۱ـ الانوار البهیه، محدث قمی، ص ۱۷۰.

۲۲ـ الصواعق المحرقه، ابن حجر احمدبن محمد میثمی، تصحیح عبدالوهاب عبداللطیف، ص ۲۰۳.

۲۳ـ ینابیع الموده، قندوزی حنفی، ج ۳، ص ۳۶.

۲۴ـ المجالس السنید، سیدمحسن امین جبل عاملی، ج ۲، ص ۵۲۷.

۲۵ـ سیره الائمه، ج ۴، ص ۸۲.

۲۶ـ کشف الغمه فی معرفه الائمه، بحارالانوار، ج ۸۴، ص ۲۱.

۲۷ـ تاریخ یعقوبی، ج ۳، ص ۸۹.

۲۸ـ بحارالانوار، ج ۴۸، صص ۷۲ـ۷۱، اعلام الوری، ص ۲۹۵،

۲۹ـ مقاتل الطائبین، ابوالفرج اصفهانی، صص ۶۳۶ـ۶۰۰.

۳۰ـ در این باره بنگرید به فهرست شیخ طوسی، رجال نجاشی.

۳۱ـ رجال‌کشی، صص ۴۴۱ـ ۴۴۰.

۳۲ـ مقاتل الطائبین، صص ۷۰۲ـ۶۹۶، بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۲۳۳، نورالابصار، ص ۱۵۱.

سوتیترها:

۱٫

از آنجا که امام هفتم در مقابل جاهلان، دشمنان، بدخواهان و مخالفان، خشم خود را فرومی‌خوردند و با کرامت ویژه‌ای از خطاها و لغزش‌های آنان می‌گذشتند و این افراد را مورد عنایت و بذل توجه قرار می‌دادند و به سعه صدر، حلم و بردباری مشهور بودند، به کاظم معروف گردیدند.

۲٫

معمولاً امام اگر به فقیری کمک می‌کردند، عطای ایشان در حدی بود که نیازمندی او کاملاً برطرف می‌گردید و اگر کسی بعد از این امدادگری فقیر می‌شد، مردم می‌گفتند تعجب است از کسی که کیسه پولی از امام کاظم گرفته و باز هم از ناداری می‌نالد.

اسماعیل نساجی‌زواره

طلیعه نوشتار

مکتب حیات‌بخش اسلام پیروان واقعی خود را به آزادگی و زندگی عزت‌آفرین فرا ‌خوانده و تن دادن به ذلت و ظلم‌پذیری را برای آنان ممنوع ساخته است. پویندگان راه اهل‌بیت«ع» در طول تاریخ با رهبری و روشنگری عالمان راستین و با الهام از آموزه‌های دینی، همواره با ظلم و ظالمان سر ناسازگاری داشته‌ و برای صیانت از قلمرو مسلمین مقید به اجرای احکام و اصول خاصی بوده‌اند.

یکی از این اصول «قاعده نفی سلطه» است که بر تمام مسائل اساسی دیگر حاکمیت دارد؛ زیرا این قاعده محکم فقهی که ضامن استقلال و سربلندی مسلمانان است و بر تمام روابط خارجی و بین‌المللی اسلام در حوزه‌های سیاسی، نظامی، اقتصادی، فرهنگی و… حاکمیت دارد، برگرفته از سخن خداوند متعال است که می‌فرماید: «… وَلَن یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً ^(۱) : خداوند هرگز کافران را بر مؤمنان تسلط نداده است.»

طبق این آیه شریفه،‌ ارتباط میان مسلمانان و کافران نباید به گونه‌ای باشد که بوی ذلت جامعه اسلامی از آن استشمام شود. بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، حضرت امام خمینی«ره» در این باره می‌فرمایند: «یکی از اصول مهم این است که مسلمین نباید تحت سلطه کفار باشند. خدای تبارک و تعالی برای هیچ ‌یک از کفار بر مسلمانان سلطه قرار نداده است. مسلمانان نباید سلطه کفار را قبول کنند. این از اصولی است که قرآن کریم مطرح و مسلمانان را به آن دعوت کرده است.»^(۲)

آن فقیه فرزانه در مورد برخی از قراردادها و همکاری‌هایی که زمینه استیلای فکری، فرهنگی و سیاسی کفار را بر مسلمانان فراهم می‌آورد، می‌فرمایند: «اگر روابط سیاسی بین دولت‌های اسلامی و بیگانگان موجب تسلط آنان بر کشورها، شهرها یا نفوس و اموال مسلمانان شود و یا باعث اسارت سیاسی آنان گردد، برقراری این روابط و مناسبات بر زمامداران دولت‌ها حرام و پیمان‌هایی که می‌بندند، باطل‌اند و بر مسلمانان واجب است که آنان را ارشاد کنند و دست‌کم با مبارزه منفی به ترک این نوع روابط وادارشان سازند.»^(۳)

لذا در هر مقطعی از زمان که وابستگی و تسلط بیگانگان بر مسلمانان به‌نوعی بروز پیدا کرده، علما و روحانیون شیعه به مخالفت برخاسته و نارضایتی خود را نسبت به این مسئله اعلام نموده‌اند.

نگارنده در این نوشتار درصدد است با الهام از آموزه‌های دینی و تاریخی به بیان مصادیق نفی سلطه علما و روحانیت شیعه در طول تاریخ معاصر بپردازد. امید است که مورد توجه و عنایت پویندگان راه حقیقی آن بزرگواران قرار گیرد.

مخالفت با قرارداد رویتر

در زمان پادشاهی ناصرالدین شاه، میرزا حسین‌خان مشیرالدوله (سپهسالار) که به علت اقامت طولانی در خارج از کشور به‌شدت مجذوب فرهنگ غرب شده بود، با اصرار انگلستان از سال ۱۲۱۸ هـ.ق به مدت ده سال در صدراعظم ناصرالدین شاه شد و به دادن امتیاز به بیگانگان اصرار می‌ورزید.

در زمان صدارت او بود که ناصرالدین شاه امتیاز معروف «رویتر» را به «بارون ژولیوس رویتر» واگذار کرد. انعقاد این قرارداد توسط انگلیسی‌ها در آن روز از شاهکارهای سیاسی این کشور محسوب می‌شد. انگلیسی‌ها این نقش را چنان ماهرانه ایفا کردند که ناصرالدین شاه از عدم انجامش بسیار نگران شد؛ لذا او که وکالت انعقاد این قرارداد را به مشیرالدوله سپرده بود، در نامه‌ای به سپهسالار نوشت:

«جناب صدراعظم ان‌شاءالله این کار را خوب انجام بدهید و امیدوارم خدماتی به دین و دولت کرده باشید که مافوق نداشته باشد.»^(۴)

ناصرالدین شاه پس از انعقاد این قرارداد برای اولین‌بار عازم اروپا شد. او پیش از حرکت، میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله را به عنوان سفیر جدید ایران در انگلستان به لندن فرستاد تا ضمن تسلیم قرارداد به رویتر و قرار اجرای آن، مقدمات پذیرایی شاه را در انگلستان فراهم کند. ناصرالدین شاه پس از بازگشت از سفر پنج ماهه و پس از افشای رسوایی قرارداد رویتر در برابر موج سهمگین مخالفت علما و مردم قرار گرفت.

علمای ایران به‌خصوص مرحوم آیت‌الله حاج ملا کنی تهرانی (۱۳۰۶ـ۱۲۰۳ هـ.ق) که از بزرگان علمای امامیه در این دوره بود، پس از باخبر شدن از این قرارداد ننگین، علیه رژیم دست به اعتراض زد.

تقریباً یک هفته پس از ورود ناصرالدین شاه به خاک ایران، حاج ملاعلی کنی مجتهد متنفذ تهران نامه‌ای مبنی بر مخالفت با قرارداد رویتر به شاه نوشت و خاطرنشان کرد که: «ما شخص میرزا ملکم‌خان را دشمن دین و دولت می‌دانیم و به هیچ وجه صلاحیت وکالت از دولت و سلطنت را ندارد.»^(۵)

این نامه ناصرالدین شاه را مجبور کرد که سپهسالار (عامل امضای قرارداد) را از مقام صدارت عزل کند، ولی اوضاع عادی نبود و در همه جای کشور زمزمه‌های مخالفت با این قرارداد شنیده می‌شد. شاه از این موضوع بسیار وحشت داشت و سرانجام بر اثر فشار علما و اعتراضات مردم مجبور شد با زحمت زیاد سپهسالار را برای حل این موضوع از بندر انزلی به تهران احضار و او را مأمور لغو قرارداد رویتر کند. سپهسالار برخلاف میل باطنی خود مجبور شد این قرارداد را به هر صورتی که هست لغو کند. عاقبت دولت ایران عدم اجرای قرارداد در موعد مقرر را مورد استناد قرار داد و رسماً برای اطلاع مردم در روزنامه رسمی ایران، مورخ ۱۹ رمضان سال ۱۲۹۰ هـ.ق لغو این قرارداد را اعلام کرد.^(۶)

نهضت تحریم تنباکو

یکی از امتیازاتی که در دوره قاجار به دولت استعمارگر انگلستان واگذار شد، انحصار خرید و فروش توتون و تنباکو در داخل و خارج ایران به مدت پنجاه سال بود که به یک فرد انگلیسی به نام «تالبوت» داده شد. ناصرالدین شاه این امتیاز را در برابر دریافت سالانه پانزده هزار لیره و یک‌ چهارم سود سالانه به دولت انگلیس واگذار کرده بود، در حالی که دولت عثمانی با وجود اینکه محصول توتون و تنباکوی کمتری داشت، این امتیاز را در برابر دریافت سالانه هفت صد هزار لیره به یک شرکت خارجی واگذار کرده بود.

مردم ایران که می‌دیدند محصول توتون و تنباکوی خود را باید به بهای کمی به بیگانگان بفروشند و برای مصارف داخلی دوباره آن را به قیمت گزافی بخرند، به این قرارداد اعتراض و مخالفت‌هایی را در شهرهایی مانند تبریز، شیراز، اصفهان و تهران آغاز کردند.

علمای دین در شهرهای مختلف رهبری این نهضت را به دست گرفتند. آیت‌الله آقانجفی اصفهانی در اصفهان، آیت‌الله سید علی‌اکبر فال اسیری در شیراز، آیت‌الله میرزا حسن آشتیانی و آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری در تهران و آیت‌الله میرزا جواد آقا مجتهد تبریزی در تبریز از جمله ‌این روحانیون بودند که خطر سلطه استعمار انگلیس را به مردم گوشزد کردند.

در این میان، آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری به عنوان نماینده آیت‌الله میرزای شیرازی، مرجع بزرگ شیعیان در ایران عمل می‌کرد و نقش اساسی در گرفتن فتوای تحریم تنباکو از مرجعیت بزرگ شیعه داشت.^(۷)

سید جمال‌الدین اسدآبادی نیز به مخالفت با این قرارداد برخاست. او در این باره نامه‌ای به آیت‌الله میرزای شیرازی نوشت. سرانجام حکم تاریخی این مجتهد بزرگ و صاحب نفوذ صادر شد و قیامی بزرگ در سراسر ایران پدید آورد که حتی به درون دربار شاه نیز نفوذ کرد.

نهضت تحریم تنباکو نمونه‌ای از دفاع مقدس روحانیت شیعه از حقوق مردم در مقابله با استبداد داخلی و استعمار خارجی بود که آثار و پیامدهای مهمی بر تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تاریخ معاصر گذاشت. حکم مذکور چنین بود: «امروز استعمال توتون و تنباکو به هر صورت حرام و در حکم جنگ و مبارزه با امام زمان«عج»‌ است.»^(۸)

صدور این حکم سبب شد که شاه به‌ناچار تسلیم و ابتدا امتیاز داخلی دخانیات و سپس امتیاز خارجی آن لغو شود. این پیروزی بزرگ به رهبری روحانیون سبب گردید که ضربه‌ای سخت به استعمارگران و عاملان داخلی آنان وارد آید و مردم باور کنند که توانایی ایستادگی در برابر استبداد داخلی و استعمار خارجی را دارند.

تحریم کالاهای روسی

آیت‌الله آخوند خراسانی، شاگرد میرزای شیرازی، بر اساس وظیفه دینی در عصر قاجار برای دفاع از حقوق مسلمانان و شیعیان در سنگر مرجعیت وارد فعالیت‌های سیاسی شد. آن عالم جلیل‌القدر به حکم نیابت عامه‌اش از ناحیه ‌مقدسه‌ حضرت ولی عصر«عج» خود را غمخوار مردم مظلوم ایران می‌دانست و برای قطع دست ظالمان و ستمگران قاجار،  به دفاع از مشروطه‌ پرداخت تا در پرتو آن از محرومان جامعه اسلامی دفاع کند و در سایه‌ گسترش عدالت، مسلمانان را به قله تمدن و شکوه علمی برساند.

پس از سقوط محمدعلی شاه (تیرماه ۱۲۸۸ هـ.ش) دولت روس و انگلیس برای چپاول هر چه بیشتر منابع ایران با یکدیگر رقابت می‌کردند و حضور مداوم بیگانگان در ایران، خاری در چشم وطن‌پرستان و آزادی‌خواهان واقعی بود. این دو گروه چون به‌تنهایی قدرت مقاومت در برابر روسیه ‌تزاری را نداشتند، چشم امید به مراجع دینی خود دوخته بودند تا آنان بتوانند با نفوذ معنوی‌ای که در میان توده‌های مردم دارند، چاره‌ای برای دفع روس‌ها بیندیشند. به همین دلیل مرحوم آیت‌الله آخوند خراسانی به عنوان مرجع تقلید شیعیان از روی تعهد و احساس وظیفه دینی در اولین گام با ارسال تلگراف به اعضای مجلس کالاهای روسی را تحریم کرد.^(۹)

دولت روسیه از این پیام مرحوم آخوند خراسانی نسبت به منافع خود نگران شد و در نامه‌ای به وی، او را تهدید کرد که ما نیز جلوی واردات کالاهای ایرانی را خواهیم گرفت. ایشان هم به فرزند ارشدش میرزا مهدی که همگام با پدر در صف مقدم مشروطه‌خواهان بود، دستور داد تا نامه‌ای در جواب روسیه بنویسد.^(۱۰)

روس‌ها چون از ترساندن آخوند خراسانی و متقاعد ساختن وی مبنی بر عدم تحریم کالاهای خود مأیوس شدند، برای ایجاد رعب و وحشت و تجاوز هر چه بیشتر به حقوق ملت ایران، انگلیسی‌ها را نیز با خود همراه و همدست کردند، اما آخوند خراسانی به همدستی انگلیسی‌ها با متجاوزان روسی اعتراض و برای مقابله با متجاوزان فرمان جهاد را صادر کرد.

ایشان به دنبال این فرمان تصمیم گرفت تا خود در رأس سایر علما و به اتفاق آنان برای تهییج ایلات و عشایر و سرکوب روس‌ها به ایران بیاید و در همان موقع تلگرافی به مؤتمن الملک رئیس مجلس شورای ملی مخابره و آمادگی خود را برای حرکت به سوی ایران اعلام کرد. مرحوم آخوند خراسانی با رویکرد دینی وارد نهضت مشروطیت شد و آن را با معیارهای اسلامی در مبارزه با ظلم و استبداد و دفاع از حقوق محرومان سازگار یافت و با توجه به وظیفه شرعی به استقرار آن همت گمارد، ولی به‌مرور زمان پرده‌ از مقاصد شوم مشروطه‌خواهان ملحد برافتاد و آنان با به جا گذاشتن سابقه زشتی همچون شهادت شیخ فضل‌الله نوری و ناکارآمد خواندن دستورات اسلام برای اداره جامعه، چهره کریه و زشت خود را نشان دادند؛ لذا مرحوم آیت‌الله آخوند به عنوان یک مرجع دینی همچون شهید شیخ فضل‌الله نوری خود را موظف ‌دید تا در مقابل این فضای ضد دینی تلگراف اعتراض‌آمیزی را به مجلس مخابره کند.

وی در این تلگراف گفت: «دولت باید از نشر مطالب الحادی و فساد برانگیز جلوگیری و نویسندگان این گونه مطالب را مجازات کند.»^(۱۱)

مقابله با اشغالگران

آیت‌الله محمدحسین نائینی از آغاز دگرگونی‌ها و روشنگری‌هایی که به نهضت مشروطه منجر شد، با آیت‌الله میرزای شیرازی و سید جمال‌الدین اسدآبادی رهبر نواندیشان تاریخ معاصر در ارتباط بود. پیشینه مبارزات و تفکرات ضد استبدادی وی به دوران مرجعیت میرزای شیرازی برمی‌گردد. این عالم روحانی به خاطر هوش سرشار و استعداد فراوانی که داشت و در مسائل سیاسی روز و اوضاع حکومت قاجار ژرف‌اندیش بود، مورد توجه آیت‌الله میرزای شیرازی واقع شد و از منزلت ویژه‌ای برخوردار گردید و به گفته برخی حتی نامه‌هایی که میرزای شیرزای به سران حکومت‌های ایران و عثمانی می‌نگاشت، به خط او بود.^(۱۲)

بر این اساس، مرحوم آیت‌الله نائینی در عصر مرجعیت میرزای شیرازی و دوران مبارزات سید جمال‌الدین اسدآبادی و در زمانی که هنوز سخنی از مشروطه در میان نبود، با بینش و آگاهی عمیق برای مبارزه با استبداد و فساد دربار و اصلاح ساختار حکومتی قاجار تلاش ‌کرد. وی پس از قتل ناصرالدین شاه که فرمان مشروطیت به امضای مظفرالدین شاه رسید، ضمن حضور در جریانات سیاسی، خود را برای حمایت بنیادین از نهضت مشروطه آماده کرد و پس از سقوط مشروطه و برپایی استبداد صغیر، به نفع نظام سیاسی نوین مشروطه، برای انطباق آن با موازین و اصول اسلامی به تألیف کتاب گرانسنگ «تنبیه الامه و تنزیه المله» دست زد.^(۱۳)

در سال ۱۳۲۹ هـ.ق، در زمان مجلس دوم، دولت ایران به بهانه خدمت مورگان شوستر، رایزن مالی آمریکا در ایران، با اولتیماتوم دولت روس مواجه شد و قسمت‌های شمالی و جنوب ایران به اشغال روس و انگلیس درآمد. این رویداد دردناک بار دیگر به علمای ایرانی مقیم عراق فرصت داد تا فریاد خود را علیه تجاوز انگلیس و روسیه بلند کنند. علمای عراق پس از دریافت تلگرافی در باره رویدادهای ناگوار ایران تصمیم گرفتند با پیروان خود به شهر کاظمین و از آنجا به سوی ایران حرکت کنند تا مبارزه‌ای سراسری را بر ضد بیگانگان به‌ویژه روسیه تزاری رهبری کنند؛ لذا علمای بزرگ نجف و کربلا همراه با دیگر روحانیون مشروطه‌خواه مانند آیت‌الله نائینی، آهنگ کاظمین کردند. در آنجا ایشان سیزده نفر را از میان خود برگزیدند و هیئتی را تشکیل دادند تا کارهای لازم را انجام دهد. یکی از اعضای این هیئت مرحوم آیت‌الله نائینی بود.^(۱۴)

این هیئت تلگراف‌های بسیاری را برای دولت ایران فرستاد تا از روس‌ها بخواهد که هر چه زودتر ایران را ترک کنند و تهدید کرد که در غیر این صورت علما به سوی ایران حرکت خواهند کرد، اما چون دولت ایران از نتایج حرکت علما می‌هراسید، از آنان خواهش کرد عراق را ترک نکنند و قول داد مشکل مربوط به نیروی نظامی روسیه در ایران را حل کند.

در تهران به اصرار مقام‌های انگلیسی و به‌رغم مبارزات مردانی چون شیخ محمد خیابانی، اولتیماتوم روس‌ها پذیرفته شد، به گونه‌ای که به خدمات مورگان شوستر، رایزن مالی آمریکایی در ایران پایان داده شد و دولت ایران متعهد گردید که بدون اجازه دولت‌های انگلیس و روس، رایزن بیگانه‌ای را در ایران به کار نگمارد و هزینه لشکرکشی روس‌ها به ایران از سوی دولت ایران پرداخت گردد.

مبارزات علما از جمله آیت‌الله نائینی نقش مؤثری در جلوگیری از بازگشت محمدعلی شاه داشت، زیرا او به این نتیجه رسیده بود که باید ایران را تحت‌الحمایه روسیه قرار دهد.^(۱۵)

مشروطه‌خواهانی چون آیت‌الله نائینی و آیت‌الله مازندرانی این بار بدون توجه به مسئله استبداد وارد مبارزه با اشغالگران شدند و توانستند گروه گسترده‌تری از رهبران مذهبی مانند میرزا محمدتقی شیرازی، سید اسماعیل صدر و حتی آیت‌الله سید محمدکاظم یزدی را وارد میدان مبارزه کنند و آنان نیز در اعلامیه‌ها و فتواهای خود اشغال کشورهای اسلامی ایران، عراق، لیبی و… را توسط بیگانگان محکوم کردند.

دفاع از مرزهای ممالک اسلامی

در زمان مرجعیت مرحوم آیت‌الله سید محمدکاظم یزدی، دولت ایتالیا قوای خود را برای اشغال کشور لیبی روانه شمال افریقا کرد و کشور ایران نیز از سوی همسایه شمالی (روسیه) اشغال و از جنوب مورد تهاجم انگلستان قرار گرفت.^(۱۶)  علمای ایرانی ساکن نجف نسبت به هجوم بیگانگان به ایران و اشغال لیبی به وسیله ایتالیا به‌شدت اعتراض و با مردم لیبی که در آن زمان به امپراتوری عثمانی وابسته بودند، اظهار همدردی کردند و مبارزات خود را علیه اشغالگران روسی، انگلیسی و ایتالیایی ادامه دادند. آنان به سلطان محمد پنجم در عثمانی نیز تلگراف زدند و از او خواستند مسلمانان را در این راه یاری دهد. همچنین تلگراف‌های دیگری به کلکته، لاهور، تبت و بمبئی فرستادند و از مسلمانان آن مناطق، درخواست همکاری و همدردی^(۱۷) و در بیشتر این اعلامیه‌ها حمله نظامی بیگانگان را به ایران و لیبی محکوم کردند.

سید محمدکاظم یزدی در دفاع از حدود و مرزهای ممالک اسلامی و برای مقابله با هجوم استعمارگران فتوایی را صادر کرد که نشان‌دهنده بیداری و استعمارستیزی آن مجاهد الهی است. ترجمه متن فتوا چنین است: «در این ایام که دولت‌های اروپایی مانند ایتالیا به لیبی حمله و از طرفی روس‌ها شمال ایران را اشغال و انگلیسی‌ها نیز نیروهای خود را در جنوب ایران پیاده کرده‌اند، بر عموم مسلمانان از عرب و ایرانی واجب است که خود را برای عقب راندن کفار از ممالک اسلامی مهیا سازند و در راه بیرون راندن نیروهای ایتالیایی از لیبی و اخراج قوای روس و انگلیس از ایران هیچ از بذل جان و مال فروگذار نکنند؛ زیرا این عمل از مهم‌ترین فرایض اسلام است تا با یاری خداوند دو مملکت اسلامی از تهاجم صلیبی‌ها محفوظ بماند.»^(۱۸)

مرجع بیدار و روشن‌ضمیر شیعه با این فتوا جهان اسلام را علیه قوای کفر به حرکت درآورد؛ به‌طوری که جمع زیادی از علمای نجف و مردم با پیروی از فرمان سید به جبهه‌های جنگ شتافتند و توانستند بخش‌هایی از خاک مسلمانان را پس بگیرند. فتوای جهاد سید محمدکاظم یزدی یکی از ارزنده‌ترین فرامین تاریخی است. او با این فرمان، قدرت و اثر فتوا را به استعمارگران نشان داد و به آنان فهماند که حفظ استقلال ممالک اسلامی تا چه اندازه‌ برای علمای اسلام اهمیت دارد و از سوی دیگر، روحانیت و مرجعیت در نزد شیعیان تا چه میزان از تقدس و احترام برخوردار است.

دشمنان همواره سعی داشته‌اند جایگاه مرجعیت و روحانیت را در دل مردم تضعیف کنند تا به مقاصد شوم خود نائل آیند. فتوای آیت‌الله یزدی ثابت کرد که در زمان غیبت حضرت مهدی«عج»، ولی‌فقیه می‌تواند اذن جهاد بدهد و مردم نیز با اطاعت بی‌چون و چرای خود نشان دادند که مرجعیت دینی شیعه بر قلب‌ها حاکم است.^(۱۹)

جهاد با کفار انگلیس

در سال ۱۹۱۴ (۱۳۳۲ هـ ق) همزمان با جنگ جهانی اول، انگلستان علیه امپراتور عثمانی اعلان جنگ داد و دامنه جنگ به کشور اسلامی عراق کشیده شد. در این هنگام علمای بزرگ شیعه چون آیت‌الله سید محمدکاظم یزدی، آیت‌الله میرزا محمدتقی شیرازی و آیت‌الله شیخ‌الشریعه اصفهانی که مقیم عراق بودند، علیه انگلستان که عراق را اشغال کرده بود، اعلان جهاد دادند.

فتوای سید محمدکاظم یزدی در وجوب جهاد با کفار انگلیس چنین است: «فتوای ما مبنی بر دفاع در مقابل هجوم کفار به بلاد مسلمین در همه جا پخش شده است. از آنجا که دشمن نزدیک شده و کار، سخت بالا گرفته و مشکلات زیادی را پدید آورده است، بر هر کسی لازم است در عقب راندن قوای دشمن و سعی در حفظ مرزهای اسلام با همه امکاناتی که دارد غفلت نورزد. اگر کسی اهل جنگ نباشد یا عذری داشته باشد، وظیفه دارد عشایر را با نصیحت و موعظه به جهاد تشویق کند؛ زیرا حفظ اسلام بر هر فردی به هر صورتی که امکان دارد واجب است.»^(۲۰)

بعد از ابلاغ فتوای جهاد، جمع زیادی از علما به سوی جبهه‌های جنگ شتافتند. از جمله آقا سید محمد یزدی فرزند ارشد آیت‌الله یزدی با حضور در جبهه، رشادت خاصی از خود نشان داد و سرانجام هم به درجه رفیع شهادت نائل آمد.^(۲۱)

مبارزه با وابستگی اقتصادی

از سال ۱۳۰۰ هـ. ق بازرگانان ایران با هجوم سرمایه‌های خارجی در کشور روبه‌رو شدند؛ لذا تصمیم گرفتند با دایر کزدن شرکت‌هایی در برابر سرمایه‌گذاری‌های خارجی ایستادگی کنند و بیگانگان را شکست دهند. علمای دین در مبارزه با نفوذ اقتصادی بیگانگان و در راستای گسترش بازرگانی ملی از تأسیس چنین شرکت‌هایی حمایت کردند. در سال ۱۳۱۶ هـ. ق برای ایجاد کارخانه‌ پارچه‌بافی و نیز اشتغال به بازرگانی پوشاک، به تأسیس «شرکت اسلامیه» در اصفهان اقدام و در افتتاحیه آن برخی از سخنرانان مذهبی مانند سید جمال‌الدین واعظ اصفهانی و… به ایراد سخن پرداختند و مردم را به پشتیبانی از این شرکت دعوت کردند.

سید جمال‌الدین در تقویت این شرکت رساله‌ای با عنوان «لباس التقوی» نگاشت و با استناد به آموزه‌های وحیانی و روایی، ایرانیان را از مصرف کالاهای خارجی منع و حمایت از شرکت اسلامیه را از وظایف حتمی مسلمانان قلمداد کرد. بر این رساله عالمان برجسته‌ای چون آیت‌الله سید محمدکاظم یزدی، حاج میرزا حسین نوری، آخوند خراسانی و… با قلم شیوا و بلیغ خود تقریظ نوشتند و کمک به شرکت اسلامیه را در جهت مبارزه با کفر و دشمنان واجب اعلام کردند.

مرحوم سید محمدکاظم یزدی تأکید کرد که: «بذل جهد و صرف همت جهت امتناع از مصرف لباس و پارچه‌های خارجی امری لازم و واجب است.»^(۲۲)

مخالفت با کاپیتولاسیون

آخرین مصداق نفی سلطه که  مبین روحیه‌ استکبارستیزی و استعمارگریزی روحانیت شیعه در راستای حفظ جامعه مسلمین و آرمان‌های آن است، مخالفت حضرت امام خمینی«ره» با تصویب لایحه کاپیتولاسیون است. در ۲۱ مهرماه سال ۱۳۴۳ هـ.ش حسنعلی منصور نخست‌وزیر وقت ایران به کمک نمایندگان مجلس قانونی را به تصویب رساند که براساس آن نظامیان آمریکایی در ایران از مصونیت قضایی برخوردار می‌‌شدند. این قانون بدون شک با استقلال سیاسی و قضایی ایران مغایر بود و عملاً کشور را تحت نفوذ آمریکا قرار می‌داد. امام خمینی«ره» که از طریق یکی از کارمندان دبیرخانه مجلس در جریان تصویب لایحه کاپیتولاسیون قرار گرفته بودند، در چهارم آبان‌ماه ۱۳۴۳ هـ.ش طی یک سخنرانی بسیار مهیّج که به قول یکی از محققان آمریکایی «انقلابی‌ترین تقریر سیاسی یک‌صد سال اخیر ایران» بود، به‌شدت آمریکا، اسرائیل و شاه خائن را مورد حمله قرار دادند.^(۲۳)

ایشان در این سخنرانی فرمودند: «آیا ملت ایران می‌داند که در این روزها در مجلس چه گذشته است؟ براساس این لایحه اگر یک مستشار آمریکایی یا یک خادم مستشار آمریکایی به یکی از مراجع تقلید ایران، به یکی از افراد محترم ملت، به یکی از صاحب‌منصبان عالی‌رتبه ایران هر جسارتی بکند؛ هر جنایتی بنماید؛ پلیس حق بازداشت او را ندارد. اکنون من اعلام می‌کنم که این رأی ننگین [مصونیت قضایی اتباع آمریکا در ایران] مخالف اسلام و قرآن است و قانونیت ندارد.»^(۲۴)

ایشان با تشکیل جلسات متعدد با علمای قم و فرستادن نمایندگانی به شهرهای مختلف و سازماندهی مردم برای اعتراض به این طرح ننگین، رژیم شاه را مورد تهاجم قرار دادند و سخنرانی آن بزرگوار منجر به تبعید ایشان به ترکیه و سپس به عراق شد؛ لذا می‌بینیم که جنبه مهم این مخالفت و مخالفت‌های دیگر علما ناشی از روح سلطه‌گریزی و ظلم‌ستیزی در فرهنگ شیعه مخصوصاً قشر روحانیت بوده و هست.

پی‌نوشت‌ها

۱ـ نساء، ۱۴۱.

۲ـ حکومت اسلامی و ولایت فقیه در اندیشه امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر اثار امام خمینی«ره»، ص ۴۷.

۳ـ تحریرالوسیله، روح‌الله موسوی خمینی، ترجمه علی اسلامی، ج ۲، ص ۳۲۹.

۴ـ عصر بی‌خبری یا تاریخ امتیازات در ایران، ابراهیم تیموری، صص ۱۰۴ـ۱۰۳.

۵ـ همان، ص ۱۱۷ و ۱۲۵.

۶ـ همان، صص ۱۴۰ـ۱۳۹.

۷ـ تاریخ دخانیه یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو، کربلایی حسن اصفهانی، به کوشش رسول جعفریان، ص ۱۳۰ و ۱۳۶.

۸ـ آشنایی با نظام سیاسی اسلام، مهدی نظرپور و جعفر وفا، ص ۶۲.

۹ـ نک: مرگی در نور زندگانی آخوند خراسانی، عبدالحسین مجید کفایی، ص ۲۴۰.

۱۰ـ همان، صص ۲۴۴ـ۲۴۳.

۱۱ـ تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، مهدی ملک‌زاده، ج ۶، ص ۱۲۸۹.

۱۲ـ تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، عبدالهادی حائری، ص ۱۵۵.

۱۳ـ طبقات اعلام الشیعه، محمدمحسن آقابزرگ تهرانی، ج ۱، ص ۵۹۴.

۱۴ـ مآخذ قبل، ص ۱۶۰.

۱۵ـ همان، صص ۱۶۳ـ۱۶۲.

۱۶ـ فقهای نامدار شیعه، عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، ص ۳۵۲.

۱۷ـ هجوم روس و اقدامات رؤسای دین برای حفظ ایران، سیدحسن نظام‌الدین‌زاده، صص ۲۰۵ـ۲۰۴.

۱۸ـ نهضت روحانیون ایران، علی دوانی، ص ۱۳۱.

۱۹ـ سیدمحمدکاظم یزدی فقیه دوراندیش، مرتضی بذرافشان، صص ۶۵ـ۶۴.

۲۰ـ مأخذ قبل، ص ۲۱۴.

۲۱ـ اعیان الشیعه، سیدمحسن امین، ج ۱۰، ص ۴۳.

۲۲ـ تشیع و مشروطیت در ایران، عبدالهادی حائری، ص ۱۳۱.

۲۳ـ شیر و عقاب، جیمز بیل، ترجمه فروزنده برلیان، ج ۲، ص ۱۶۹.

۲۴ـ فصلنامه مطالعات سیاسی، شماره ۱۰، زمستان ۱۳۸۲، صص ۷۷ـ۷۶.

سوتیترها:

۱٫

مکتب حیات‌بخش اسلام پیروان واقعی خود را به آزادگی و زندگی عزت‌آفرین فرا ‌خوانده و تن دادن به ذلت و ظلم‌پذیری را برای آنان ممنوع ساخته است. پویندگان راه اهل‌بیت«ع» در طول تاریخ با رهبری و روشنگری عالمان راستین و با الهام از آموزه‌های دینی، همواره با ظلم و ظالمان سر ناسازگاری داشته‌ و برای صیانت از قلمرو مسلمین مقید به اجرای احکام و اصول خاصی بوده‌اند.

۲٫

امام خمینی می‌فرمایند: «یکی از اصول مهم این است که مسلمین نباید تحت سلطه کفار باشند. خدای تبارک و تعالی برای هیچ ‌یک از کفار بر مسلمانان سلطه قرار نداده است. مسلمانان نباید سلطه کفار را قبول کنند. این از اصولی است که قرآن کریم مطرح و مسلمانان را به آن دعوت کرده است.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی رهبر

شکل‌گیری سبک زندگی اسلامی ـ ایرانی به فرهنگ‌سازی و خودباوری وابسته است. اگر ملتی هویت و اصالت فرهنگ خود را باور داشته باشد، به جای اینکه از بیگانه تأثیر پذیرد و با خود بیگانه شود، سبک زندگیش را براساس اصول و مبانی فرهنگی مورد قبول خود سامان می‌دهد و مستقل خواهد زیست.

هر چند این مبانی و اصول در مکتب‌ها و فرهنگ‌ها متفاوتند، اما در اسلام این اصول و مبانی برگرفته از الهام آسمانی و هدایت ربانی است که طی قرون متمادی زیربنای تمدن مسلمانان بوده و بسیاری از ملل جهان را الهام بخشیده است.

امروزه برای جامعه اسلامی و ملت مسلمان، تکیه بر این اصول و باور به هویت اسلامی، نقش حیاتی دارد، همان گونه که مقاومت در برابر فرهنگ تحمیلی بیگانه باید به عنوان یک اصل پذیرفته شود و مبنای عمل قرار گیرد.

خودباوری و اصول و مبانی آن

از آثار ایمان و دستاوردهای دین، باور به کرامت، هویت و جایگاه برتر انسان در نظام آفرینش است. قرآن کریم در تبیین این فرهنگ می‌فرماید:

« وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی‏ آدَمَ وَ حَمَلْناهُم فِی الْبَرِّ وَ الْبَحرِ وَ رَزَقناهُم مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُم عَلى‏ کَثیرٍ مِمَّن خَلَقنا تَفضیلاً ؛^(۱) همانا بنی‌آدم را گرامی داشتیم و بر دشت و دریا حمل کردیم و از غذاهای پاکیزه روزی دادیم و بر بسیاری از آفریده‌های خود برتری بخشیدیم.»

بدین‌سان انسان از کرامت ذاتی برخوردار است و می‌بایست آن را با کرامت اکتسابی کامل کند و این میسر نمی‌گردد جز با  تقوا و پرهیزگاری که: «إِنَّ أَکرَمَکُم عِندَاللّهِ أَتقَیکُم »^(۲)

اسلام در پرتو این دو کرامت، هویت کامل انسان را تضمین کرده و مؤمنان را عزت بخشیده است: «و للّه العزّه و لرسوله و للمؤمنین ».^(۳)

آفریدگار جهان آدمیان را بندگان خود نامید (عبادی) و با تکریم و عنایت ویژه، آنان را به پرستش خود فراخواند و پیروان ادیان آسمانی و اهل کتاب را به وحدت در سایه توحید و روگردانی از پرستش غیر خدا و ربوبیت انسان‌ها فراخواند: « قُل یا أَهلَ الکِتابِ تَعالَوا إِل کَلِمَهٍ سَواءٍ بَینَنا وَبَینَکُم أَلّا نَعبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلا نُشرِکَ بِهِ شَیئًا وَلا یَتَّخِذَ بَعضُنا بَعضًا أَربابًا مِّن دُونِ اللّهِ ؛^(۴) بگو ای اهل کتاب بیایید حول محور واحد که همه به آن ایمان داریم گرد آییم و جز خدا را پرستش نکنیم و به او شرک نورزیم و بعضی بعض دیگر را به جای خدا، خدایان نگیریم.»

از سخن امیرالمؤمنین«ع» است: « لاَ شَرَفَ أَعلَى مِنَ الإِسلاَمِ، وَلاَ عِزَّ أَعَزُّ مِنَ التَّقوَى، وَلاَ مَعقِلَ أَحصَنَ مِنَ الْوَرَعِ، لاَ شَفِیعَ أَنْجَحُ مِنَ التّوبَهِ، وَلاَ کَنزَ أَغنَى مِنَ القَنَاعَه؛^(۵) شرافتی برتر از اسلام و عزتی گرانسنگ‌تر از تقوا و پناهگاهی بهتر از پرهیزگاری و شفیعی سودمندتر از توبه و گنجی بی‌نیازکننده‌تر از قناعت نیست.»

و نیز آن حضرت در مناجاتی با خداوند چنین راز می‌گوید: « إِلَهِی کَفَى بِی عِزّا أَن أَکُونَ لَکَ عَبدا وَ کَفَى بِی فَخرا أَن تَکُونَ لِی رَبّا: این عزت برای من بس که بنده تو باشم و این افتخار بس که تو خدای من هستی».

تربیت دینی بدین‌گونه اصول عزت و کرامت و اعتماد به نفس را که سرمایه رشد و تعالی انسان است پی نهاده و انسان را به خویشتن خویش بازمی‌گرداند و مستقل و مختار و تصمیم‌گیر در سرنوشت خود مدیریت می‌کند و به اوج می‌رساند. انسان نیز مسئول است خود را از زبونی و خوباختگی و تقلید نسنجیده برهاند و بدین گونه با استضعاف و استعمار و بردگی به مقابله برخیزد.

بحران هویت

یکی از بیماری‌های روانی یک ملت، بحران هویت و بی‌اعتمادی به خود است که پیامدهای انسانی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی سنگینی دارد. ملت یا فردی که خود را باور نکند و چشم به بیگانه بدوزد، دچار این بیماری می‌شود.

یکی از سیاست‌های استعماری و استکباری، تزریق ویروس بی‌اعتمادی به ملت‌های تحت سلطه است تا بدین وسیله سرمایه‌های دینی و ملی آنان را غارت و نظام برده‌داری پنهان و آشکار خود را تحمیل کند. ماجرایی که سوگمندانه اتفاق افتاده و طی چند قرن دامنگیر جهان‌سومی‌ها از جمله مسلمانان شده و ادامه دارد.

علاج این بیماری، بازگشت به خویش و باور به ارزش‌ها و توانمندی‌های تاریخی و فرهنگ خودی است. این امر تصادفی اتفاق نمی‌افتد. مکتب و رهبری می‌خواهد. بیدارگران و راهنمایان فکری و رهبران دینی و ملی باید طلایه‌دار این نهضت باشند و با هم‌افزایی نیروهای ملی دژها و حصارهای سلطه را فتح کنند، همان گونه که پیامبران خدا در تاریخ سیاه جهل و جور پرچم این نهضت را به دوش کشیدند. آنها با دمیدن روح خداپرستی و شکستن بت‌های جامد و متحرک، ملت‌ها را از سلطه زر و زور حاکمان و افسون توجیه‌گران وابسته نجات دادند. شعار مسلمانان به کشوری که وارد می‌شدند این بود: «پیامبر ما، ما را فرمان داده مردم را از بندگی و اطاعت و ولایت غیر خدا به ولایت و بندگی و اطاعت خدا دعوت کنیم و ما شما را به این مطلب فرامی‌خوانیم.» و با این دعوت جهان‌شمول توانستند ملت‌ها را از سلطه امپراتوران زورمدار و جاهلیت و بردگی نجات دهند و تمدنی نو براساس توحید و وحدت پایه‌ریزی کنند.

غرب باوری و سبک زندگی

سال‌های سال است که جهان اسلام با مشکلاتی رو به ‌روست. امپراتوری غرب آهنگ سلطه بر جهان را ساز کرده و سایه استکباری را بر کشورها گسترده و کشورهای اسلامی هدف اصلی آنها هستند. در راستای این سیاست، غربی‌ها با عملیات روانی و میدانی توانسته‌اند اهداف زیادی را عملی سازند، لذا حل این مشکل و رهایی از این سلطه نیاز به کار فرهنگی و میدانی دارد و یک انقلاب را طلب می‌کند.

انقلاب صنعتی غرب هر چند رهاورد سودمندی از رهگذر تکنولوژی داشت، اما بسیاری از سرمایه‌های معنوی و ملی کشورها از جمله مشرق زمین را به تاراج برد. البته نباید فراموش کنیم در روزگاری که غرب، قرون وسطی را که تاریخ سیاه آن بر کسی پوشیده نیست، سپری می‌کرد و با دانش و دانشمندان سر ناسازگاری داشت، مشرق زمین گاهواره تمدن بود و فرهنگ و تمدن اسلامی صدها سال دستمایه تمدن بشری شد.

هر چند به دلایلی مشرق زمین از کاروان تمدن وا ماند که عوامل این واپسگرایی را باید در بی‌کفایتی نخبگان و حکام و نفوذ استعمار صلیبی به کشورهای اسلامی کاوید، اما غربی‌ها خود را وامدار فرهنگ و تمدن اسلام می‌دانند.

در فراز و فرود این فرایند، مشرق زمین به‌ویژه کشورهای اسلامی مورد تهاجم فرهنگی هم قرار گرفتند و سبک زندگی غربی همراه با تکنولوژی که خود عامل انتقال فرهنگ است، به جوامع اسلامی نفوذ کرد. وقتی تکنولوژی، رادیو و تلویزیون، ماهواره و اینترنت می‌آیند، خیلی چیزها را با خود می‌آورند، همان گونه که آورند. موج مدرنیته تغییراتی را در سبک زندگی به وجود آورده که در کنار محاسن، معایبی هم دارد و این دو باید تفکیک شوند.

علما و مدرنیسم

دلیلی را که علمای اسلام با احتیاط و دغدغه، نفوذ صنعت و تکنولوژی به کشور ایران را دنبال و گاه مخالفت می‌کردند و آن را تشبه به کفار می‌خواندند در همین نکته باید کاوید. آنها نگران بودند که نفوذ تکنولوژی غربی، زمینه سلطه بیگانگان را بر منابع مادی و معنوی آنان مهیا ‌سازد. دغدغه علما بی‌جهت نبود. آنها می‌دیدند که فرنگ رفته‌ها در عصر قاجار همراه خود فرهنگ و ادبیات غرب را که متضمن نوعی لجام گسیختگی و ابتذال است و اخلاق و انسانیت را به سخره می‌گیرد، آوردند و این فرهنگ در ادبیات شعرا و  نویسندگان آن عصر نفوذ کرد و ابتذال و اباحه‌گری و زنبارگی و فساد اخلاقی دامن زد و دست‌نشانده‌های بیگانه به کشف حجاب پرداختند و ستیزه با دین و مجالس مذهبی و لباس روحانیت را در پیش گرفتند.

رضاخان در ایران، آتاتورک در ترکیه، امان‌الله خان در افغانستان و مانند آنها در کشورهای دیگر با کمک غرب‌زده‌ها و منورالفکرهای متجدد، نفوذ بیگانه را تا بدانجا پیش بردند که نوع حکومت و حاکم کشور باید در انگلیس (و سپس آمریکا) تعیین می‌شد و سرنوشت ملت را باید آنان رقم می‌زدند که با عزت ملی و کرامت اسلامی ناسازگار بود.

این اقدامات، علما را به مخالفت وادار ‌کرد و اوضاع و احوال ایران در جنگ جهانی و حمله متفقین به ایران از شرق و غرب و نفوذ روس‌ها و آلمان‌ها و انگلیسی‌ها و قضایای بیست شهریور و بی‌عرضگی شاهان وابسته به بیگانه مزید برعلت شد. بدین ترتیب علمای اسلام در خط مقدم مبارزه به بیگانه قرار گرفتند. رژیم‌های وابسته تحمل آنان را نداشتند و به دستور اربابان خارجی خود علما را تحت فشار قرار می‌دادند و آنان را مانع پیشرفت کشور معرفی می‌کردند. آنان اساس اسلام را هدف قرار می‌دادند و آن را معارض با مظاهر تمدن و علم و دانش قلمداد می‌کردند، در حالی که علما مخالف پیشرفت‌های علمی نبودند، بلکه ابعاد منفی غرب را رد می‌کردند.

حضرت امام در وصیت‌نامه سیاسی ـ‌ الهی خود در پاسخ به کسانی که مظاهر تمدن و نوآوری‌ها را معارض با اسلام می‌دانند، می‌فرماید: «اگر مراد از مظاهر تمدن و نوآوری‌ها، اختراعات و ابتکارات و صنعت‌های پیشرفته است، هیچ‌گاه اسلام و هیچ مذهب توحیدی‌ای با آن مخالفت نکرده و نخواهد کرد. علم و صنعت مورد تأکید اسلام و قرآن مجید است. اگر مراد از تجدد و تمدن آن چیزی است که بعضی از روشنفکرهای حرفه‌ای می‌گویند و به معنی آزادی منکرات و فحشاء و حتی هم‌جنس‌بازی است، تمام ادیان آسمانی و دانشمندان و عقلا با آن مخالفند گرچه غرب و شرق‌زدگان کورکورانه آن را ترویج می‌کنند.^(۶)

تفکیک تکنولوژی از فرهنگ

نکته مهمی که در تعامل با غرب و تمدن غربی باید مورد توجه قرار گیرد، تفکیک تکنولوژی از فرهنگ و جداسازی نقاط مثبت و منفی است. همان گونه که تعالیم دینی می‌آموزند: «سخن‌ها را بشنوید و بهترین‌ها را انتخاب کنید». غرب یا شرق و هر خطه دیگر جهان نقاط مثبت و منفی گوناگون دارد. وجود نقاط مثبت دلیل پذیرش نقاط منفی نیست.

امروزه غربی‌ها از نظر تکنولوژی و دانش کاربردی به هر دلیل پیشتازند و در این میدان تلاش گسترده کرده و فتوحات علمی بسیاری داشته‌اند. راه استفاده از دانش غربی در قالب منافع ملی و فرهنگ خودی و انتقال دانش و تجربه علمی غرب یا هر کشور دیگری برای مسلمانان باز است. البته نباید کشورها تنها مصرف‌کننده باشند، بلکه باید با ارتقا و رشد علمی و تکنولوژی خود را به قافله تمدن برسانند و تا آنجا پیش بروند که با بومی‌سازی خودکفا شوند. این نقطه خوداتکایی و رمز استقلال و قطع وابستگی است.

حضرت امام«ره» فرمود: «ما پیشرفت‌های دنیای غرب را می‌پذیریم، ولی فساد غرب را که خود آنان از آن ناله دارند، نه». متأسفانه نفوذ غربی‌ها در کشورها از جمله کشورهای اسلامی در ابعاد منفی بارز است و نمادها و نمودارهای فرهنگ غربی حاکی از این ماجرای اسفبار است، چرا تاریخ بسیاری از کشورهای اسلامی را میلادی مسیحی رقم می‌زند؟! زبان انگلیسی زبان بین‌المللی می‌شود؟ روابط مرد و زن عادی و غیرت ناموسی ضعیف و کشف حجاب و اباحه‌گری رایج می‌شود؟ سبک معماری از غربی‌ها مدل می‌گیرد و معماری رومی جای معماری اسلامی می‌نشیند؟ لباس رسمی و آرایش و پیرایش و مدل مو و ریش و دیگر تجملات از غرب می‌آید؟ چرا جوانان به پوشیدن لباس و شلوار وصله‌دار که تقلید از هیپی‌های پوچ‌گرای غرب است رو می‌آورند؟ پاپیون و کراوات و لباس چسبان از غرب تقلید می‌شود؟ عده‌ای هم حکم جالباسی را دارند که خیاط بیگانه هر چه بر قامتشان دوخت، می‌پوشند! و صدها نظیر اینها که به شرح آن نیاز نیست.

این استحاله تدریجی فرهنگ است. جامعه‌شناسان می‌گویند دو چیز برای انسان به شکل ناخودآگاه رخ می‌دهد. یکی خواب برای فرد، دیگری انحطاط برای یک ملت و همه اینها در سایه تغییر نظام‌های حاکم و نخبگان خودباخته و نداشتن رهبری آگاه برای یک ملت اتفاق می‌افتد.

به بیان رهبر معظم انقلاب: «طی یک‌صد و پنجاه سال اخیر کشورهای آسیایی، آفریقایی، آمریکای لاتین در دام طراحی باندهای قدرت بین‌المللی افتاده و طراح اینها صهیونیست‌ها و سرمایه‌داران بین‌المللی بوده‌اند. هدف این بوده که اخلاق جنسی ملت‌ها را خراب، مصرف‌گرایی را ترویج و هویت ملی و مبانی فرهنگی را خراب کنند».

فرهنگ غربی مهاجم است، تهاجمی هدفدار به منظور مسخ ملت‌ها و غارت سرمایه‌ها و جهان اسلام با توجه به منابع نفتی و منطقه استراتژیک، کانون این تهاجم است، تهاجمی که از تهاجم نظامی ویران‌کننده‌تر است، چون اگر بنای اعتقادی و فرهنگ یک ملت تخریب شد، سلطه اجنبی قطعی است. این همان سیاست دیرینی است که غربی‌ها در اسپانیای اسلامی دیروز، با وارد کردن دختران بی‌حجاب‌، مشروبات الکلی و تشکیل کلاس‌های درس به شیوه مسیحی ـ تبشیری اعمال و تمدن صدها ساله مسلمین را منهدم کردند. این خلق و خوی غربی‌ها و سیاست صلیبی صهیونیستی است که در دنیای امروز هم اجرا می‌شود.

اسلام‌ستیزی مزورانه

بخش دیگر تهاجم فرهنگی ستیزه با اسلام و اسلام‌گرایی است که هر چند سابقه دیرین دارد، اما فصل جدید آن هنگامی بود که انقلاب اسلامی از مرزهای بین‌المللی گذشت و بیداری جهان اسلام و مستضعفان دربند را در پی داشت. غربی‌ها به هراس افتادند، انواع ابزارها را به کار بستند، هجوم وحشیانه‌ای را علیه مسلمانان آغاز کردند و مقدسات آسمانی آنان را هدف قرار دادند. توهین به پیشوایان دین، سوزاندن قرآن کریم، کاریکاتورهای موهن، حمله به مساجد، اعمال قرون وسطایی از طریق فیلم‌های هالیوودی، سامان دادن واقعه یازده سپتامبر، تشکیل گروه‌های ترور و ترویج تروریسم تکفیری با هدف سیاه‌نمایی از اسلام، تفرقه میان مسلمانان، به راه انداختن جنگ‌های داخلی در افغانستان و سوریه و عراق با طراحی ایالات متحده و صهیونیست‌ها و اعراب مرتجع که حلقه آخر آن ماجرای پاریس و جریان‌سازی بر ضد اسلام و مسلمانان بود و نقاب از چهره سخیف حقوق بشری غربی‌ها برگرفت و واکنش جهان اسلام و غیرمسلمانان را  در پی داشت. طرفه آنکه در کشوری که انکار هولوکاست جرم است، اهانت به پیامبران خدا آزاد است!

سیاه‌نمایی از اسلام

امام خمینی«ره» که از دیر باز توطئه‌های استکبار جهانی و صهیونیسم را در فضای غفلت مسلمانان و دولت‌های به اصطلاح اسلامی گوشزد می‌کردند، در مورد سیاه‌نمایی از اسلام و برچسب ارتجاعی دشمنان به آیین حنیف چنین می‌گوید: «از توطئه‌های مهمی که در قرن اخیر خصوصاً در دهه‌های معاصر به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب آشکارا به چشم می‌خورد، تبلیغات دامنه‌دار با ابعاد مختلف برای مأیوس نمودن ملت‌ها و به‌خصوص ملت فداکار ایران از اسلام است. گاهی ناشیانه و با صراحت به اینکه احکام اسلام که هزار و چهارصد سال قبل وضع شده‌اند، نمی‌توانند در عصر حاضر کشورها را اداره کنند یا اسلام یک دین ارتجاعی است و با هر نوآوری و مظاهر تمدنی مخالف است و در حال حاضر نمی‌شود کشورها از تمدن جهانی و مظاهر آن کناره گیرند. امثال این تبلیغات ابلهانه و گاهی موذیانه و شیطنت‌آمیز در قالب طرفداری از قداست اسلام و اینکه اسلام و ادیان الهی با معنویت و تهذیب نفوس و تحذیر از مقامات دنیایی و دعوت به ترک دنیا و اشتغال به عبادات و اذکار و ادعیه سر و کار دارند و انسان را به خدای تعالی نزدیک و از دنیا دور می‌کنند و حکومت و سیاست و سررشته‌داری برخلاف آن مقصد و مقصود بزرگ معنوی است چه اینها برای تعمیر دنیاست و آن مخالف مسلک انبیاء عظام است.»

سپس امام به رد این کج‌اندیشی‌ها می‌پردازد و می‌فرماید: «گروه اول که باید گفت از حکومت و قانون و سیاست یا اطلاع ندارند یا غرض‌مندانه، خود را به بی‌اطلاعی می‌زنند، زیرا اجرای قوانین بر معیار قسط و عدل و جلوگیری از جور ستمگران و حکومت جائرانه و بسط عدالت فردی و اجتماعی و منع از فساد و فحشاء و انواع کجروی‌ها و آزادی بر معیار عقل و عدل و استقلال و خودکفایی و جلوگیری از فساد و تباهی یک جامعه و صدها از این قبیل چیزهایی نیستند که به‌مرور زمان در طول تاریخ بشر و زندگی اجتماعی کهنه شوند».^(۷)

در برابر این تهاجم چه باید کرد؟

با این تهاجم ویرانگر باید برخورد کرد یا تماشاگر بود؟ بدیهی است که این یک جهاد فرهنگی است و موضع‌گیری مناسب می‌طلبد، اما چگونه؟

الف) گام نخست بازگشت به هویت اسلامی، یعنی بیدار شدن از خواب صدها ساله است. این فرایند هزینه دارد و به‌سادگی انجام نمی‌شود. شور نشور و انقلابی مبتنی بر تعالیم آسمانی را می‌طلبد، فریادگری می‌خواهد که بر این گورستان خاموش صور اسرافیلی بدمد و رستاخیزی به پا کند. در این زمینه مسئولیت اندیشمندان و علمای اسلام و نخبگان دین‌مدار و دلسوز است که چهره واقعی اسلام را ارائه کنند و با تشکیل مجامع بین‌المللی علمی و بین‌المذاهب اسلامی به روشنگری و رفع شبهات بپردازند. ایران اسلامی با توجه به جایگاهی که دارد می‌تواند در این زمینه نقش مهمی را ایفا کند.

متأسفانه برخی از  شبکه‌های تلویزیونی و فضای مجازی به نام اسلام در خارج، بلندگوی محافل صهیونیستی و استکباری شده و برنامه‌های ضداسلامی را ارائه می‌کنند، تروریست می‌پرورند و تخم فتنه می‌پاشند. این نیز از توطئه‌های دشمنان اسلام است. در این میان دلارهای نفتی کشورهای عربی نقش عمده‌ای در این توطئه دارند.

ب) گام بعدی، افشای چهره غرب و شکستن تابوی غرب‌زدگی است. افشای وضعیت فرهنگی، خانوادگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و چالش‌هایی است که غرب را در اثر امیال و شهوات نفسانی و درنده‌خویی زمینگیر کرده است و افول تمدن غربی را نوید می‌دهد.

الگوی نامناسب غرب

غربی‌ها به دلیل نداشتن پایگاه فرهنگی مطمئن و ایدئولوژی متکی به مبانی آسمانی چالش‌های فرهنگی بسیاری دارند. مسیحیت که مهم‌ترین تکیه‌گاه فرهنگ غرب است، آیینی است منسوخ و فاقد ارزش‌های فراگیر و متعالی و به این دلیل نمی‌تواند به عنوان آیین زندگی مطرح باشد. گذشته از خرافات و بدعت‌ها که در این آیین وارد کرده‌اند و به هیچ‌وجه با وحی آسمانی همخوانی ندارد، آموزه‌های مسیحیت بیش از پاره‌ای دستورات اخلاقی نیست که دست تحریف با آنها بازی کرده است. کتاب انجیل که امروزه در دست مسیحیان است، آن نیست که بر حضرت مسیح فرود آمد، زیرا آیین مسیح آیین توحیدی بود که در انجیل‌های کنونی با عقیده تثلیث آلوده شده و جز ساخته فکر بدعت‌گران نیست. به همین قیاس دستورات و الزاماتی که در روحانیت مسیحی به عنوان تجردگرایی دیده می‌شود که نفی اصل خانواده است، در آیین‌نامه آسمانی وجود نداشته و تخلف از قانون خلقت و تمایلات و غرائز انسانی و مردود است و تبعات بسیار زشتی از نظر اخلاق جنسی به بار آورده که بازتاب آن را در سطح جهان مشاهده می‌کنیم. چنین فرهنگی نمی‌تواند برای سبک زندگی الگو باشد.

شالوده سیاست غرب

شالوده فرهنگ غربی را تبعیض، طبقات، استعمار و استثمار تشکیل می‌دهد. سلطه و زورمداری و زراندوزی در نهادهای فلسفه سیاسی غرب و اندیشه فلاسفه غربی ریشه دارد. در این فلسفه نیکی و بدذاتی مفهوم ندارد و عدالت بی‌معنی است.

نیچه فیلسوف آلمانی می‌گفت: «برای من خنده‌آور است که یک انسان ضعیف از عدالت سخن می‌گوید. اینها که واژه عدالت را به کار می‌برند برای این است که چنگال ندارند وگرنه این سخن از آنها بعید بود. ارزش‌هایمان را خودمان باید برگزینیم یا اینکه مشترکاً به دیگران ابلاغ کنیم. در اخلاق سروران نیک و بد برابرند.» او توصیه می‌کند که: «خطرناک باش. چنان زندگی کن که گویی در حال جنگ هستی. جمعی از مردم باید نابود شوند تا یک مرد برتر به حیات خود ادامه دهد.»

ماکیاولی فیلسوف ایتالیایی قرن شانزده مسیحی در کتاب شیطان طی احکام عشره می‌گوید: «همیشه در پی سود باش. بدی کن و چنان وانمود کن که نیکی می‌کنی. خشن و درنده‌خو باش. دشمنات را بکش و اگر می‌توانی دوستانت را. به زور متوسل شو نه عدالت. حریص و خسیس باش. مساعی خود را بر جنگ متمرکز کن.» شعار سیاسی ماکیاولی این بود: «پادشاه فوق تمام قیود است و الزامات برای سایر مردم است.»^(۸)

این اندیشه زیربنای سیاست غربی است که امثال هیتلر در آن نشو و نما کرده‌اند. این است سیاست راهبردی غرب در تعامل با ملت‌های دیگر تا به امروز و تعامل استکبار جهانی با دیگر ملت‌ها. این الگو شایسته جامعه ما نیست. زیربنای اندیشه نوین غرب «اومانیسم» و انسان‌گرایی الحادی است که مبدأ همه ارزش‌ها را انسان می‌داند. مردود بودن این تفکر و تبعات منفی آن نیز نیاز به بیان ندارد و مجال بحث آن نیست.

این است فرهنگ حاکم بر غرب که سیاست‌های اصولی آن را رقم می‌زند و غربی‌ها در مقام تحمیل این فرهنگ بر دیگرانند. برخورد با این تهاجم جز با همت رادمردانی شجاع و دلسوز که از اسلام ناب الهام بگیرند عملی نیست؛ یعنی همان راهی که مصلح کبیر حضرت امام خمینی«ره» پیمود و بر سر مهاجمان خارجی و جهانخواران و نوکران خانه‌زادشان صاعقه بارید و فجر بیداری اسلامی را نوید داد و با انقلاب اسلامی زلزله‌ای پدید آورد که از مرزهای بین‌المللی عبور کرد و خاورمیانه و شمال آفریقا را درنوردید. این همان چیزی است که در غارتگران بین‌المللی هراس به وجود آورده و به توطئه‌های گوناگون، تهاجم نظامی، لشکرکشی، آتش‌افروزی، مزدورپروری، تروریسم و اسلام‌ستیزی در جهان دست زده‌اند.

البته با بیداری اسلامی ملت‌ها و بازگشت به هویت دینی و ملی آنان، این توطئه‌ها نقش بر آب خواهند شد و با برخورداری از رهبری شایسته، وحدت امت شکل می‌گیرد و بهره‌برداری از فرصت‌ها و خوداتکایی و بیگانه‌گریزی و اتکال به خداوندی که وعده یاری داده است، میسر می‌گردد: « تَهِنوا وَلا تَحزَنوا وَأَنتُمُ الأَعلَونَ إِن کُنتُم مُؤمِنینَ : سستی نکنید و اندوهگین نباشید که اگر مؤمن باشید، برترین‌ها خواهید بود.»

اقبال لاهوری می‌گوید:

خدا آن ملتی را سروری داد

که تقدیرش به دست خویش بنوشت

به آن ملت سر و کاری ندارد

که دهقانش برای دیگری کشت

امت اسلام باید باور کند که می‌تواند با تکیه بر فرهنگ و سرمایه معنوی و پیشینه تاریخی خود مجد و عظمتش را احیا کند و از چنبره استعمار اعم از غربی یا شرقی رهایی یابد و طلایه‌دار تمدن بزرگ اسلامی باشد.

عالمی از نو باید ساخت

کاروان انسانی از جاده منحرف شده و صراط مستقیم را گم کرده است. هر چند نام دین و پیام‌آوران و سفیران حق بر سر زبان‌هاست، اما از راه و رسم و آیین دین‌مداری به‌ویژه در کشورهای مدعی تمدن کمتر اثری به چشم می‌خورد. این در حالی است که بشر همچنان در جست‌وجوی الگوی صالح انسانی است، اما کمتر آن را می‌یابد. از معابد و کنیسه‌ها و کلیساها در غرب آثار باستانی فراوانی هست، اما از معنویت و روح دیانت کمتر اثری دیده می‌شود. از حقوق بشر می‌گویند، اما تنها چیزی که حرمت ندارد انسان و حقوق انسان است. دانش و تکنولوژی و تمدن غربی امتحان خود را پس داده و بهشت کمونیسم وعده‌ای پوچ از آب درآمده است. آدمکشی، جنگ‌افروزی، غارتگری، خودپرستی، لذت‌گرایی و بیدادگری فرهنگ حاکم شده و از انسان مدلی را نشان داده که درندگان را روسفید کرده است! دست‌پروردگان این تمدن و عملکرد آنان را در جنگ‌های جهانی، بمباران هیروشیما و تصفیه‌های استالینی و توحش صهیونیسم و امپریالیسم تا القاعده و داعش می‌توان دید. غرب آبشخور همه این جریان‌هاست. به همین دلیل است که بسیاری از فلاسفه و دانشمندان غربی این تمدن را به شدت زیر سئوال برده‌اند

دکتر آلکسیس کارل تحت عنوان بحران تمدن و عمل آن می‌نویسد: «درخت علم انسان برای بار دوم میوه ممنوعه را چیده و توانسته یک بهشت زمینی را از نو بسازد. بدبختانه طرح‌هایش غلط از اب درآمده‌اند، چون علوم مادی بی‌جان خیلی سریع‌تر از علوم زیستی ترقی کرده‌اند. آدمی قوانین مکانیک و فیزیک و شیمی را خوب می‌شناسد، ولی خود را نمی‌شناسد و به احتیاجات حقیقی جسم و جانش جاهل است. بدین ترتیب، بهشتی ساخته است که درخور اوست.»^(۹)

کانت با متهم کردن تمدن کنونی می‌گوید: «هنوز جای این سئوال باقی است که اگر متمدن نبودیم و از فرهنگ عصر حاضر اثری نبود، آیا در قیاس با وضع کنونی جامعه خوشبخت‌تری نبودیم.»^(۱۰)

پی‌‌نوشت‌ها

۱ـ اسراء، ۷۰.

۲ـ حجرات، ۱۳.

۳ـ منافقون، ۸.

۴ـ آل‌عمران، ۶۴.

۵ـ قصار، ۳۶.

۶ـ صحیفه‌نور، ج ۲۱، ص ۱۷۸.

۷ـ همان، ص ۱۷۷.

۸ـ ن.ک.آداب قضا در اسلام، ص ۱۶۰، تألیف آیت‌الله جوادی آملی و سیر حکمت در اروپا.

۹ـ راه و رسم زندگی، ص ۸۶.

۱۰ـ دکتر غلامحسین شکوئی، مبانی و اصول تربیت، ص ۱۲.

سوتیترها:

۱٫

فرهنگ غربی مهاجم است، تهاجمی هدفدار به منظور مسخ ملت‌ها و غارت سرمایه‌ها و جهان اسلام با توجه به منابع نفتی و منطقه استراتژیک، کانون این تهاجم است، تهاجمی که از تهاجم نظامی ویران‌کننده‌تر است، چون اگر بنای اعتقادی و فرهنگ یک ملت تخریب شد، سلطه اجنبی قطعی است.

۲٫

زیربنای اندیشه نوین غرب «اومانیسم» و انسان‌گرایی الحادی است که مبدأ همه ارزش‌ها را انسان می‌داند. این است فرهنگ حاکم بر غرب که سیاست‌های اصولی آن را رقم می‌زند و غربی‌ها در مقام تحمیل این فرهنگ بر دیگرانند.

حجت‌الاسلام ‌والمسلمین محسن عباسی

پیشگام: لحظه‌ای درنگ (اهمیّت یادگیری و به کارگیری قواعد زندگی مشترک)

اهمیت خانواده

زیر سقف کبود این آسمان، نهادهای اجتماعی فراوانی وجود دارند. مدرسه، دانشگاه، بازار و…؛ امّا در این میان، نهادی که بیش از همه در پیشگاه خداوند محبوب است، نهاد خانواده است. از همین روست که ازدواج به عنوان تشکیل دهندۀ خانواده، محبوب‌ترین پیوند و طلاق به عنوان بر هم‌زنندۀ این نهاد، از مبغوض‌ترین حلال‌هاست.^(۱) خداوند هر کسی را که گامی در جهت جدایی یا ایجاد مشکل در این نهاد بردارد، شایستۀ خشم و لعنت خویش در دنیا و آخرت و سخت‌ترین عذاب‌ها می‌داند.^(۲)

تو را دوست دارم، چون خدا دوستت دارد. اگر می‌دانستم این اندازه محبوب خدایی، زودتر تشکیلت می‌دادم. حالا که تو را دارم، هم خوشحالم و هم دست و پایم می‌لرزد. خوشحالم که محبوب‌ترین را دارم. می‌لرزم از اینکه اگر روی صفحۀ سفید تو، لکّه‌ای از نادانی و غفلت من بیفتد، حسابم با خداست. عجب مدافع سرسختی داری خانواده! اگر کسی چپ نگاهت کند، نان سفرۀ زندگیش خشم الهی و آب کوزه‌های خانه‌اش، زهر چشمی است که خدا از او می‌گیرد. من دوستت دارم. نمی‌خواهم خم به ابروی تو بیاید. محبوب‌ها ناز، بسیار دارند. می‌دانم که حساسی؛ برای همین هم آمده‌ام یاد بگیرم نگهداشتن تو را. خدایا! نادانیم را به علم و غفلتم را به هشیاری بدل کن تا یار و نگهدار محبوب تو باشم.

حالا که خانواده تا این اندازه ارزشمند است، آیا نباید به قواعدی که بنیان خانواده را مستحکم می‌‌کند اهمیت ویژه داد؟ آیا آنچه در نزد خداوند محبوب است، در کنار هم بودن یک زن و مرد به عنوان زن و شوهر است؟ یا خانواده‌ای که با استفاده از تفاهم و همدلی، راه آفرینش را با آرامش هر چه بیشتر طی کند؟

از خودمان این سئوال را بپرسیم که آیا همان اندازه که خداوند به مسئلۀ خانواده اهمیت می‌دهد، ما هم اهمیت می‌دهیم؟

خانوادۀ خوب، فرزند صالح

برای اینکه با اهمیت یادگیری قواعد زندگی مشترک بیشتر آشنا شویم، از زاویه‌ای دیگر این مسئله را بررسی می‌کنیم.

حتماً شما هم قبول دارید اصلی‌ترین ثمرۀ زندگی مشترک فرزند است. ثمره‌ای که می‌تواند انسان را به سعادت برساند^(۳) و زندگی را برای او تبدیل به بهشت کند.^(۴) از آن سو فرزند بد، زندگی را برای انسان تبدیل به جهنم می‌کند و لکۀ ننگی برای پدر و مادر خویش می‌شود.^(۵)

بسیاری از ما در دنیای امروز به دنبال پیدا کردن راهی هستیم که از طریق آن بتوانیم به بهترین و راحت‌ترین شیوه، فرزندان سالم و صالحی را تربیت کنیم.

باید پذیرفت تربیت موفق فرزند و فرزند موفق در گرو ایجاد فضایی صمیمی و جذاب در خانواده است. پدر و مادری که نتوانند محیطی را در خانه ایجاد کنند که فرزندشان در آن احساس آرامش و خوشبختی کند، زمینۀ گرایش فرزند به محیط خارج از خانه را فراهم می‌کنند. فرزندی که از محیط خانواده، فراری است و به محیط بیرون علاقۀ بیشتری پیدا می‌کند؛ فرزندی که رابطۀ صمیمی را به جای اینکه با پدر و مادر تجربه کند با دوست خود برقرار می‌کند، فرزندی که درددل‌ها و مشکلات خود را در محیط رفاقت مطرح و از باز کردن سفرۀ دل خویش در نزد پدر و مادر پرهیز می‌کند؛ تربیت او هم به عهدۀ محیط خارج از خانه خواهد بود و پدر و مادر در این میانه کمترین نقش را ایفا می‌کنند و این یک زنگ خطر است.

فضای بیرون از خانه محیط امنی نیست. در وضعیت کنونی، محیط خارج از خانواده پُر از عواملی است که ممکن است فرزند ما را از هستی ساقط کنند. اگر کسی چشم بینایی برای دیدن عوامل ضد تربیتی در جامعه و گوش شنوایی برای شنیدن زنگ خطر داشته باشد، معنای تربیت شدن فرزند در محیط خارج از خانه را می‌فهمد و وقتی این زنگ خطر را شنید، تمام همّتش را به کار می‌بندد که محیط خانه را محیطی سرشار از صمیمیت و محبت کند.

اولین و مهم‌ترین عامل برای جذاب شدن محیط خانه، وجود یک ارتباط صمیمی و محبت‌آمیز میان پدر و مادر است. رابطه‌های تنش‌آلود و خشن میان پدر و مادر، بیش از فقر و تنگناهای اقتصادی بر روح فرزند اثر منفی می‌گذارد. فرزند در سنینی که نمی‌تواند مفهوم بسیاری از سختی‌ها مثل فقر را بفهمد، به‌راحتی فرق بین رابطۀ خوب و رابطۀ بد میان پدر و مادر را درک می‌کند. دعوای پدر و مادر حتی در سنین پایین هم بر روح و ذهن کودک اثر منفی می‌گذارد. فرزندانی که در خانواده‌های فقیر اما صمیمی زندگی می‌کنند، نسبت به فرزندانی که در خانواده‌های خشک و غیرصمیمی، اما با توان اقتصادی بالا زندگی می‌کنند، در برابر ناهنجاری‌های اجتماعی از مصونیت بیشتری برخوردارند. اتفاقاً پول در خانواده‌های پُرتنش، تبدیل به عاملی برای لغزش‌های راحت‌تر و بیشتر فرزند می‌شود.

پدرم! مادرم! این طور نگاهم نکنید. می‌دانم سر تا پایم مایۀ آزار شماست. سرِ افراشتۀ شما در میان مردم با کارهای من رو به زیر افکنده شده است. این عرق شرمی که بر پیشانی شماست، از خجالت آبم کرده است. باشد. همۀ تقصیرها به گردن من، اما برای یک بار هم که شده، از بالا به زندگیمان نگاه کنید و به این پرسش‌ها پاسخ دهید.

پدر! چرا وقتی به خانه‌ می‌آمدی، ابروانت در هم بود و سلام خشکت بیش از آنکه بخواهد روحی در کالبد خستۀ خانۀ ما بدمد، بوی مرگ را به خانه می‌آورد؟

مادر! چرا وقتی پدر به خانه می‌آمد، آهنگ جواب سلامت، خبر از آتشی در زیر خاکستر می‌داد؛  آن ‌قدر که زمین خانه را داغ می‌کرد؟ داغی زمین، تاب آوردن در خانه را برایم دشوار می‌کرد. وقتی بهانه‌ای برای بالا بردن صدایتان پیدا می‌شد، زمین داغ زیر پایم می‌لرزید. چند روز در هفته، نه، چند روز در ماه. اصلاً بگویید تا به حال چند روز به جای این زلزله‌ها در خانه‌مان هلهلۀ شادی بوده است؟ هلهله، پیشکش! خانه‌مان چند روز آرام بوده و تَهْ‌رنگ شادی روی رُخش نشسته؟ من از این خانه که بیرون می‌زدم، از داغی زمین خانه‌ و زلزله‌های پی در پی خبری نبود. دست نوازشی که دوست‌نماها بر سرم می‌کشیدند، به من آرامشی را می‌داد که در خانه به دنبالش بودم. باقی قصه، گفتن ندارد. باشد. همۀ تقصیرها به گردن من، اما از من که گذشت. به فکر خواهرم باشید.

این نکته قابل انکار نیست که هر چه میان پدر و مادر تنش  بیشتری وجود داشته باشد، احتمال ناخلف شدن فرزند هم بیشتر است. امّا چه کنیم که محیط خانه از خطر خشکی و آفت بگو مگوهای بی‌اندازه مصون باشد؟ شما با رعایت نکته‌هایی که در این نوشتار آمده می‌توانید بر صمیمیت رابطۀ خود با همسرتان بیفزایید تا زمینۀ جذابیت محیط خانواده را هر چه بیشتر فراهم کنید.

خوب بودن برای خانواده، معیار ارزشمندی در پیشگاه الهی

از بُعدی دیگر باز هم ضرورت یادگیری قواعد زندگی مشترک جلوۀ بیشتری می‌یابد. در فرهنگ دینی معیارهای مختلفی برای سنجش خوب و بد بودن انسان‌ها ارائه شده است. انسان با شناخت این معیارها می‌تواند میزان رشد و سقوط خود را در مسیر آفرینش تشخیص دهد. شیوۀ رفتار انسان در خانواده، از اصلی‌ترین معیارها برای سنجش رشد یا سقوط انسان است.

از نگاه دین، کسی که در زندگی مشترک، حقوق همسر خویش را ادا کند، از بهترین انسان‌ها و برعکس، هر که در رابطه با همسر خویش، اهل انجام وظیفه نباشد، از بدترین انسان‌ها محسوب می‌شود.^(۶)

پیش خودم فکر می‌کردم شاید بهتر از من روی زمین  باشد؛ اما هر چه می‌گردم، دور و برم کسی بهتر از من نیست. خدا را شکر! نمازم سر جایش، همیشه در مسجد و به جماعت. با خودم می‌گفتم مگر می‌شود، من بهتر از آنهایی نباشم که نماز صبحشان را در خانه، آن هم وقتی می‌خوانند که خورشید خانم چند لحظه بعدش از پشت کوه‌ها به آنها سلام می‌دهد؟ ختم صلواتم به راه، روزه‌های مستحبیم را که نگو. مردم روزه‌های واجبشان را هم به‌زور می‌گیرند. دیگر بهتر از من کیست؟ کاش می‌دیدمش!

نمی‌دانم بگویم کاش نمی‌شنیدم یا اینکه بگویم خدا را شکر که شنیدم. هر چه بود، وقتی گوش‌هایم میزبان سخنت شدند، بنایی که از خودم ساخته بودم، یکجا روی سرم خراب شد. تو گفتی: «بهترین شما، بهترینند برای خانواده». فکر می‌کنم نگاه مهربان تو بود که یک لحظه مرا از خودم جدا کرد. به خودم نگاهی کردم. من مهربان بودم، اما برای اهل محل. خانواده‌ام سهمی از مهربانیم نداشتند. اگر چه مردم مرا به گذشت می‌شناختند، اما به خانه‌ که می‌رسیدم، با هزار بهانه از کنار گذشت می‌گذشتم و نگاهش نمی‌کردم. من خوب بلد بودم برای مردم نمایش تواضع را بازی کنم، اما خانواده‌ام حتی از تماشای این نمایش هم محروم بودند. روی گشاده‌ام وقتی به خانه‌ می‌رسید می‌دانست که باید عبوس شود. مثل آنکه دو زبان داشته باشم. در خانه را که باز می‌کردم، زبان نرمم، به استراحت می‌رفت و زبان طعنه‌آلود و نیشدارم کارش را شروع می‌کرد.

بگذار بیش از این خجالت نکشم. تو با سخنت، بساطی را که برای خودم پهن کرده بودم، به هم ریختی. حالا می‌فهمم که عمری با توهم بهترین بودن نفس کشیدم و حالا که تو چشمم را باز کردی، راه نفسم بسته شده.

اما من به همان نگاه مهربانت که چشم مرا به روی خودم باز کرد، امید دارم. تو کمکم می‌کنی. می‌دانم و مرا بهترین خواهی کرد. تردید ندارم. این دستی که به سوی تو دراز شده، دست نیاز است. ردش نکن.

ما در ابعاد گوناگونی از زندگی پذیرفته‌ایم که باید راه را از چاه تشخیص داد. قبول کرده‌ایم که بسیاری از کارها مهارت‌هایی را لازم دارند که بدون یادگیری آنها نمی‌توان موفقیت لازم را  کسب کرد. باور کرده‌ایم که برای یادگیری برخی از این‌ مهارت‌ها باید وقت ویژه صرف کرد، اما نمی‌دانم چرا بسیاری از ما هنوز به این باور نرسیده‌ایم که زندگی مشترک، از بزرگ‌ترین آزمون‌های زندگی هر انسانی است و موفقیت در این آزمون حیاتی، نیازمند یادگیری مهارت‌های خاص آن است.

برخی از جوانان از اختلاف می‌ترسند و وقتی در اوایل ازدواج با همسرشان دچار اختلاف می‌شوند، فکر می‌کنند زندگی به آخر رسیده است. از اختلاف نباید ترسید، زیرا اصل اختلاف امری طبیعی است که در بیشتر خانواده‌ها وجود دارد. وقتی دو انسان که هر کدام روحیه‌ خاصی دارند، در کنار هم زندگی می‌کنند، بسیاری از کارها و تصمیم‌هایشان به هم گره می‌خورد. در این میان طبیعی است که در چند مورد از این کارها و تصمیم‌ها نتوانند با هم کنار بیایند و اختلاف پیش بیاید. پس اصل اختلاف، طبیعی است و ترس ندارد. آنچه مایۀ نگرانی است نوع برخورد با اختلاف است. مشکل بیشتر زوج‌های جوان این است که قواعد زندگی مشترک را بلد نیستند و نمی‌دانند چگونه باید با این اختلاف‌ها برخورد کنند.

ما آمده‌ایم برای بالارفتن، نیامده‌ایم برای در جا زدن و خدا نکند لحظه‌های بودنمان، پله‌های پایین‌ رفتنمان باشد.

اختلاف، خنجری تیز است و اگر بهانه‌ای شود برای دیدن بندهایی که به پایمان بسته است، می‌شود این بند‌ها را برید و رو به آسمان پرواز کرد.

اما اگر اختلاف دست به دست غرور بدهد و همآغوش لجاجت شود،  خنجری می‌شود که کارش بریدن رشتۀ محبت میان من و توست.

حالا باید انتخاب کرد. از بندهای بسته به پایمان رها شویم و رو به آسمان برویم یا رشتۀ محبت را ببُریم و به دره سقوط کنیم؟ من دلم هوای آسمان دارد. گمانم تو هم به فکر پروازی.

برخی از مهارت‌ها ظرافت‌های مخصوص به خود را دارند و شبیه هنر هستند. اگر این ظرافت‌ها مراعات نشوند، خاصیت خود را از دست می‌دهند. زندگی مشترک علاوه بر اینکه نیازمند مهارت‌های مخصوص به خود است، ظرافت‌های ویژه‌ای هم دارد که حساسیت یادگیری این مهارت‌ها را دو صد چندان می‌کند.

نگاهی به آمار طلاق در جامعه ضرورت اهمیت دادن به یادگیری و به کار بستن قواعد زندگی مشترک را نشان می‌دهد. اگر چه آماری که در پی می‌آید، کام شما را تلخ خواهد کرد، اما این قسمت را با خبر کوتاهی به پایان می‌بریم که قصه‌ای بس طولانی در دل آن نهفته است، باشد که بهانه‌ای برای تفکر و دقت بیشتر باشد.

مدیرکل آمار و اطلاعات جمعیتی سازمان ثبت احوال کشور گفت: «طی یازده ماهۀ سال جاری به‌طور متوسط ماهانه ۱۳ هزار و ۳۸۴ مورد، شبانه‌روز ۴۳۸ مورد و در هر ساعت ۱۸ واقعه طلاق ثبت شده است که این آمار نسبت به مدت مشابه آن در سال قبل ۸٫۲ درصد افزایش داشته است.»^(۷)

گام اول: آمدنم بهر چه بود؟ (هدف آفرینش و نقش آن در زندگی مشترک)

یادمان باشد که به دنیا آمده‌ایم تا به هدف آفرینش خویش یعنی خدایی شدن برسیم. راه خدایی شدن هم بندگی است: «وَ ما خَلَقتُ الْجِنَّ وَ الآنسَ إِلّا لِیعبُدُونِ^(۸) : و جنّ و انس را نیافریدم جز براى آنکه مرا بندگی کنند.»

زندگی مشترک بخش مهمی از زندگی انسان را تشکیل می‌دهد. زنی که بخش قابل توجهی از روز و شبش را برای همسر و فرزندانش صرف می‌کند و مردی که قسمت زیادی از عمرش را برای خانواده می‌گذارد، اگر این مقدار از عمر را در مسیر بندگی قرار ندهد، از هدف آفرینش فاصلۀ زیادی گرفته است.

باید به خاطر خدا زندگی کرد،گذشت کرد، سکوت کرد، فریاد کشید، کار کرد، آشپزی کرد و… شاید کامل‌ترین تعبیر دربارۀ «زندگی به خاطر خدا»، تعبیر خود خداوند در قرآن باشد که به پیامبر اکرم«ص» فرمود: «قُل إِنَّ صَلاتی‏ وَ نُسُکی‏ وَ مَحیای وَ مَماتی‏ لِلَّهِ رَبِّ العالَمین^(۹) : بگو در حقیقت، نماز من و [سایر] عبادات من و زندگى و مرگ من براى خدا و پروردگار جهانیان است».

اگر مقصد زندگی خدا شد، خوشحالی‌ها و ناراحتی‌ها، شکست‌ها و پیروزی‌ها و بسیاری از مفاهیم کلیدی زندگی، تعریف جدیدی پیدا می‌کند. شکست یعنی دور شدن و فاصله گرفتن از مقصد که همان خداست، پیروزی یعنی نزدیک شدن و رسیدن به خدا. چه چیزی مرا خوشحال می‌کند؟ هر چیزی که مرا به خدا برساند. چه چیزی مرا آزرده خاطر می‌کند؟ هر چیزی که مرا از خدا دور کند.

حالا به این پرسش‌ها جواب دهید. اگر همسرم با عصبانیت با من برخورد کرد و من هم توانستم با حلم و بردباری پاسخش را بدهم، به هدف که همان خداست، نزدیک شده‌ام یا دور؟ حال که به او نزدیک شده‌ام، باید خوشحال باشم یا ناراحت؟ باید احساس شکست کنم یا پیروزی؟

اگر همسرم در حق من جفایی کرد، برای رسیدن به هدف باید او را ببخشم یا کینه‌اش را به دل بگیرم؟ اگر از خطای او گذشت کردم، باید خوشحال باشم یا ناراحت؟ باید احساس شکست کنم یا پیروزی؟

اگر در زندگیم مشکلی حل ناشدنی وجود داشت و یا حل شدنش به زمانی طولانی نیاز داشت و وظیفۀ من هم صبر بود، باید خوشحال باشم یا ناراحت؟ باید احساس شکست کنم یا پیروزی؟

اگر شوهر دستوری بر خلاف میل زن داد، اما از چیزهایی باشد که زن باید در آن امور تبعیت ‌کند، زن باید خوشحال باشد یا ناراحت؟ باید احساس شکست کند یا پیروزی؟

اگر و اگر … اگر هدف زندگی را فراموش نکنیم و برای همیشه به آن پایبند باشیم، در هر حالی و تحت هر شرایطی احساس خوشبختی خواهیم کرد.

اگر در این کتاب، هدف زندگی به عنوان اولین گام آمده، از آن روست که گام‌های دیگر، تنها با همین نگاه قابل اجرا هستند وگرنه با نگاه غیرخدایی، این گام‌ها قابل قبول و اجرا نیستند. این را هم ناگفته نگذاریم که بدون این نگاه، هیچ‌کس نمی‌تواند طعم شیرین زندگی را بچشد، چون معنا و مفهوم واقعی زندگی جز بندگی خدا چیز دیگری نیست. هر کسی که در مسیری جز بندگی خدا گام بردارد، به طور حتم جز به ناکجاآباد نخواهد رسید.^(۱۰)

معنای حقیقی زندگی قرار گرفتن در مسیر اجابت دعوت خدا و عمل به دستورات اوست. خداوند متعال فرمود: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَر ٍأَو أنثی وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَلَنُحیینَّه حَیاهً طَیِّبَهً: هر کسی از زن و مرد عمل نیکو را با ایمان به جای آورد، با حیات پاکیزه‌ای او را زنده خواهیم داشت.»^(۱۱)

«یا أیها الّذینَ آمَنُوا اسْتَجیبوا لله و لِلرَّسولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یحییکُمْ: ای کسانی که ایمان آورده‌اید. خدا و پیامبرش را در زمانی که شما را به چیزی فرامی‌خوانند که شما را زنده می‌کند، اجابت کنید.»^(۱۲)

زندگی بدون بندگی، شایستۀ نامی جز لهو و لعب نیست، خداوند فرمود: «اِعلَمُوا أَنَّمَا الحَیاه الدُّنیا لَعِبٌ وَ لَهوٌ وَ زینَه وَ تَفاخُرٌ بَینَکُم وَ تَکاثُرٌ فِی الأموالِ وَ الأولادِ کَمَثَلِ غَیثٍ أعجَبَ الکُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ یَهیجُ فَتَراهُ مُصفَرًّا ثُمَّ یکُونُ حُطاماً وَ فِی الآخِرَه عَذابٌ شَدیدٌ وَ مَغفِرَه مِنَ اللَّهِ وَ رِضوانٌ وَ مَا الحَیاه الدُّنیا إِلاَّ مَتاعُ الغُرُورِ: بدانید که زندگى دنیا در حقیقت، بازى و سرگرمى و آرایش و فخرفروشى شما به یکدیگر و فزون‏جویى در اموال و فرزندان است. [مَثَل آنها] چون مثل بارانى است که کشاورزان را رُستنى آن [باران‏] به شگفتى اندازد، سپس [آن کشت‏] خشک شود و آن را زرد بینى، آنگاه خاشاک شود و در آخرت [دنیاپرستان را] عذابى سخت است و [مؤمنان را] از جانب خدا آمرزش و خشنودى است، و زندگانى دنیا جز کالاى فریبنده نیست.»^(۱۳)

علاوه بر اینکه نباید هدف زندگی را فراموش کرد، نباید از یاد برد زمانی که برای رسیدن به این هدف دراختیار داریم بسیار محدود است، پس نباید وقت را تلف کرد.^(۱۴) باید از روزها و لحظات این زندگی کوتاه برای رسیدن به هدف آفرینش، کمال استفاده را برد.

اگر تو مقصودم نباشی، هر روزم در این دنیا، یک دور پیچیدن پیله است در اطراف زندگی. این پیله، اما از جنس ابریشم نیست. از میله‌های آهنی داغ در کورۀ آرزوهای دور و دراز من است.

اگر تو در نظرم نباشی، هر لحظه‌ام در این عالم، یک پله سقوط است به عمق سیاه‌ چاهی که با کلنگ غفلت من، هر روز عمیق‌تر از دیروز می‌شود.

تو را که فراموش می‌کنم، با هر بار نفس کشیدنم از خودم هم بیگانه می‌شوم. من بدون تو، چه معنایی دارم؟ بی تو حضور من در این دنیا، بی‌معناترین اتفاق هستی است. تو وقتی در ثانیه‌های زندگی من حضور نداری، سال‌های زندگی من پوچ می‌شوند.

با تو که هستم، همۀ حادثه‌ها معنا دارند. پشت برگۀ هر حادثه‌ای، نقشۀ راه رسیدن به تو را کشیده‌اند. هر لحظۀ زندگی من یک حادثه است، پس من در هر لحظه نقشه‌ای دارم برای رسیدن به تو.

وقتی به تو فکر می‌کنم و دغدغه‌ام رسیدن به تو می‌شود، دیگر نقشه‌ای برای زندگی ندارم. تو برای من نقشه می‌کشی و من اجرا می‌کنم. همین بهتر است. بس است راه بُن‌بست را هزار بار رفتن و برگشتن.

تو اگر مقصد من باشی، وارد راه بی‌انتهایی خواهم شد که در قدم به قدم آن خودت حضور داری. دیگر شکست در زندگی من بی‌معناست. با تو بودن پیروزی محض است. معنابخش زندگی من! مرا قبول کن.

پی‌نوشت‌ها

۱ـ رسول خدا«ص» فرمود: «چیزی در نزد خداوند عزّوجلّ محبوب‌تر از خانه‌ای نیست که در اسلام به وسیلۀ ازدواج آباد گردد و چیزی هم در نزد خداوند عزّوجلّ مبغوض‌تر از خانه‌ای نیست که در اسلام به وسیلۀ جدایی؛ یعنی طلاق خراب شود»، (الکافی، ج ۵، ص ۳۲۸).

۲ـ رسول خدا«ص» فرمود: «هر کسی که کاری در جهت جدایی میان زن و شوهر انجام دهد، خشم خدا در دنیا و آخرت بر او خواهد بود و بر خداست که [در روز قیامت] هزار صخرۀ آتش بر او بیفکند. اگر هم در مسیر ایجاد فساد و [اختلاف] در میان آن‌ها گام بردارد؛ اما آن‌ها را از هم جدا نکند، باز هم در دایرۀ خشم الهی بوده و خداوند در دنیا و آخرت او را لعنت نموده و نگاه [رحمت خویش] به روی او را حرام می‌کند»، (ثواب الاعمال، ص۲۸۸).

۳ـ‌ رسول خدا«ص» فرمود: «فرزند صالح از سعادت انسان محسوب می‌شود»، (الکافی، ج ۶، ص ۳).

۴ـ رسول خدا«ص» فرمود: «فرزند صالح دسته گلی از گل‌های بهشت است»، (همان).

۵ـ امیرمؤمنان علی«ع» فرمود: «فرزند ناشایست، شرافت را از بین می‌برد و نیاکان را بد نام می‌کند»، (مستدرک الوسائل، ج۱۵، ص۲۱۵).

۶ـ رسول خدا«ص» فرمود: «کسی که زنی داشته باشد که او را آزار دهد، خداوند نماز و کارهای نیک آن زن را نمی‌پذیرد تا وقتی که همسرش را کمک کند و رضایتش را جلب نماید. اگر این زن، تمام عمر روزه بگیرد و [به عبادت] بایستد و برده آزاد کند و اموالش را در راه خدا انفاق کند، [باز هم] اولین کسی خواهد بود که وارد آتش می‌شود». سپس حضرت در ادامه فرمود: «در صورتی که مرد هم آزاردهنده و ظالم باشد، بر او نیز چنین بار سنگین و عذابی هست»، (وسائل الشیعه، ج۲۰، ص۱۶۳). باز هم ایشان فرمود: «آگاه باشید که بهترین شما، بهترین برای خانواده‌تان است و من بهترین شما برای خانواده‌ام هستم»، (مکارم الاخلاق، ص۲۱۶).

۷ـ پایگاه خبری سلامت نیوز، ۱۲/۱۲/۱۳۹۳٫

۸ـ ذاریات، ۵۶٫‏

۹ـ انعام، ۱۶۲٫

۱۰ـ همین مضمون در دعای هر روز ماه رجب چه زیبا آمده: «خَابَ الوَافِدُونَ عَلَى غَیرِکَ وَ خَسِرَ المُتَعَرِّضُونَ‏ إِلَّا لَکَ‏ وَ ضَاعَ المُلِمُّونَ إِلَّا بِکَ وَ أَجدَبَ المُنتَجِعُونَ إِلَّا مَنِ انتَجَعَ فَضلَکَ»کسی که بر غیر تو وارد شود، محروم است و آنکه به غیر تو رو کند، زیانکار است و هر که به درگاه غیر تو رود محتاج گشته و هر کس از غیرفضل و کرم تو درخواست کرد، بی‌برگ و نواست، (مصباح المتهجد، ص۳۶۹).

۱۱ـ نحل، ۹۷٫

۱۲ـ انفال، آیۀ۲۴٫

۱۳ـ حدید، ۲۰٫

۱۴ـ پیامبر اکرم«ص» فرمود: «دنیا یک لحظه است؛ پس همین یک لحظه را برای طاعت قرار ده»، (بحارالانوار، ج۶۷، ص۶۸).

سوتیترها:

۱٫

تربیت موفق فرزند و فرزند موفق در گرو ایجاد فضایی صمیمی و جذاب در خانواده است. پدر و مادری که نتوانند محیطی را در خانه ایجاد کنند که فرزندشان در آن احساس آرامش و خوشبختی کند، زمینۀ گرایش فرزند به محیط خارج از خانه را فراهم می‌کنند.

۲

زندگی مشترک بخش مهمی از زندگی انسان را تشکیل می‌دهد. زنی که بخش قابل توجهی از روز و شبش را برای همسر و فرزندانش صرف می‌کند و مردی که قسمت زیادی از عمرش را برای خانواده می‌گذارد، اگر این مقدار از عمر را در مسیر بندگی قرار ندهد، از هدف آفرینش فاصلۀ زیادی گرفته است.

                                                                                             حجت‌الاسلام سیدجواد حسینی

در طی سلسله مباحثی تحت عنوان «روش‌های تربیتی در اسلام»، در شماره قبل به «روش تربیتی اعطای بینش» پرداختیم. در این شماره این موضوع را پی می‌گیریم.

سلامت اخلاقی

این بینش که خداوند تمام امور ما را تحت نظر دارد و بر اندیشه‌های ما آگاه است، در سازندگی همه‌جانبه انسان، از جمله سلامت اخلاقی نقش کلیدی و بی‌بدیلی دارد، لذا قرآن و روایات تلاش دارند این بینش را در انسان‌ها زنده کنند.

قرآن می‌فرماید: «الم یعلم بان الله یری؛^(۱) آیا او ندانست که خداوند (اعمالش را) می‌بیند؟» اسحاق بن عمار نقل کرده که حضرت صادق«ع» فرمود: «یا اسحاق، خف الله کانک تراه و ان کنت لاتراه فانه یراک؛ و ان کنت ترای انه لا یراک فقد کفرت و ان تعلم انه یراک ثم برزت له بالمعصیه فقد جعلته من اهون الناظرین علیک؛^(۲) ای اسحاق! از خدا بترس به گونه‌ای که او را می‌بینی و اگر تو (به این باور نرسیده‌ای که) او را ببینی، بدان که او تو را می‌بیند و اگر باور نداری که او تو را می‌بیند، به‌راستی کافر شده‌ای و اگر بدانی که او تو را می‌بیند، با این حال آشکارا معصیت کنی، او را در حد پایین‌ترین ناظر بر خود قرار داده‌ای.»

این مضمون با بیان‌های مختلف در کلام همه امامان آمده است؛ از جمله مردی نزد امام حسن«ع» آمد و عرض کرد: «انا رجل عاص؛ مرد گناهکاری هستم، چگونه خود را درمان کنم؟ حضرت فرمود: «چند کار است اگر ‌توانستی انجام بدهی، هر چه دلت خواست گناه کن. اول اینکه از رزق خدا استفاده نکن و هر چه می‌خواهی گناه کن .«والثانی اخرج من ولایه الله و أذنب ماشئت والثالث اطلب موضعاً لایراک الله و أذنب ماشئت…»؛^(۳) دوم اینکه از ولایت خداوند خارج شو و هر چه می‌خواهی گناه کن. سوم اینکه محلی را پیدا کن که خدا تو را نبیند و هر چه می‌خواهی گناه کن.

این بینش که خداوند بر افعال انسان ناظر است در بسیاری از امور اخلاقی مؤثر است، از جمله:

مهار غرائز

درباره حضرت یوسف«ع» می‌خوانیم: «وراودته التی هو فی بیتها عن نفسه و غلقت الابواب و قالت هیت لک قال معاذ الله انه ربی احسن مثوای انه لا یفلح الظالمون؛^(۴) و آن زن که یوسف در خانه او بود، از او تمنای کامجویی کرد، درها را بست و گفت: «پناه می‌برم به خدا، او پروراننده من است و مرا منزلتی نیکو داده و ستمکاران رستگار نمی‌شوند».

امام سجاد«ع» درباره «قول الله لولا ان رأی برهان ربه…»^(۵) فرمود: «قامت المرأه العزیز الی الصنم فالقت علیه ثوباً فقال لها یوسف ما هذا قالت استحیی من الصنم ان یرانا فقال لها یوسف استحیین ممن لا یسمع و لایفقه و لا یأکل و لا یشرب و لا استحیی انا ممن خلق الانسان و علمه فذلک قوله عز و جل لولا ان رأی برهان ربه؛^(۶) (زلیخا) همسر عزیز مصر به سوی بت رفت و جامه‌ای به روی او انداخت. یوسف«ع» فرمود: این چه کاری بود انجام دادی؟ زلیخا گفت: از بت حیا می‌کنم که ما را [در حال کار خلاف عفت] ببیند. آنگاه یوسف«ع» فرمود: [عجب] تو از موجودی که نمی‌شنود و نه می‌بیند و درک ندارد و نمی‌تواند بخورد و بیاشامد حیا می‌کنی و من از (خدا و) کسی که انسان را آفرید و او را علم آموخته حیا نکنم. این است سخن خدای عزیز و جلیل که اگر برهان رب را نمی‌دید، او هم قصد زلیخا نمی‌کرد…».

ناظر دانستن خداوند چشم و شهوات را از بیراهه رفتن کنترل می‌کند. قال الصادق«ع» ما اغتنم احد بمثل ما اغتنم بغض البصر، لان البصر لا یقض عن محارم الله للاوقد سبق الی قلبه مشاهده العظمه و الجلال، سئل امیرالمؤمنین«ع» بماذا یستعان علی عض البصر؛ فقال بالخمود تحت سلطان المطلع علی سرک و العین جاسوس القلب و برید العقل فغض بصرک عما لاییق بدینک و یکرهه قلبک و ینکره عقلک. قال النبی«ص» غضوا ابصارکم ترون العجائب؛^(۷) حضرت صادق«ع» فرمود: هیچ‌کس سود نبرده است به مانند آنچه که انسان از بستن چشم (از حرام‌ها) سود برده است؛ زیرا چشم از حرام‌های الهی وقتی چشم‌پوشی می‌کند که قلب انسان بزرگی و جلالت خداوند را مشاهده نموده باشد.

از امیرمؤمنان«ع» سئوال شد از چه چیز بر بستن چشم (از حرام) کمک بگیریم؟ فرمود: «با فرو بستن چشم [با این بینش که تو] تحت‌نظر سلطان آگاه بر باطنت و (اینکه) چشم جاسوس و نامه‌رسان عقل است. پس چشمت را از آنچه لائق دینت نیست و نمی‌پذیرد و عقلت انکار می‌کند بازدار. رسول خدا«ص» فرمود: چشمتان را [از حرام‌ها] ببندید، عجائب [هستی] را مشاهده خواهید نمود.»

نتیجه اینکه خداباوری و تقویت این بینش که تمام افکار، رفتار و اعمال ما تحت نظر الهی قرار دارد، غرائز انسان را مهار می‌کند و از مشاهده نامحرم بازمی‌دارد.

درمان کبر

علی«ع» فرمود: «و اذا احدث لک ما انت فیه من سلطانک ابهه او مخیله، فانظر الی عظم ملک الله فوقک و قدرته منک علی مالا تقدر علیه من نفسک فان ذلک یطامن الیک من طماحک و یکف عنک من غربک و یفی الیک بما عزب عنک من عقلک؛^(۸) و اگر با مقام و قدرتی که داری دچار تکبر یا خودبزرگ‌بینی شدی، به بزرگی حکومت پروردگار که برتر از توست بنگر که تو را از آن سرکشی نجات می‌دهد و تندروی را فرومی‌نشاند و عقل و اندیشه‌ات را به جایگاه اصلی بازمی‌گرداند.» این جملات می‌رساند که با اندیشه‌سازی و بینش‌دهی می‌توان تفکر را درمان کرد و در این بخش به سلامتی اخلاقی دست یافت. چنان که اشاره دارد که سلامت عقلی را نیز در پی دارد.

حضرت باقر «ع» فرمود: «والعجب کل العجب للمختال الفخور الذی خلق من نطفه ثم یصیر جیفه و هو فیما بین ذلک و لایدری کیف یصنع به؛^(۹) تمام تعجب از خیال‌زده‌ای فخرکننده (و تکبرکننده) است که از نطفه خلق شده، سرانجام مرداری می‌شود (بدبو) و او در وسط این نمی‌داند با او چگونه رفتار می‌شود.»

برای شناخت چیزی و فردی سابقه و لاحقه و وضع حال او را در نظر می‌گیرند. این تن خاکی هم سابقه‌اش قابل افتخار نیست چون نطفه بد بو بوده است و هم لاحقه او افتخار ندارد، چون مردار بد بود می‌شود و هم حال و گفتنی نیست چون جدای از روح،‌ در واقع مستراح متحرک است. دانستن این مراحل تکبر را از انسان دور می‌کند.

درمان دلبستگی به دنیا

ایها الناس انما الدنیا دار مجاز و الاخره دار قرار فخذوا من مرکم لمقرکم و لاتهتکوا استارکم عند یعلم اسرارکم و اخرجوا من الدنیا قلوبکم من قبل ان تخرج ابدانکم ففیها احشرتم و لغیرها خلقتم ان المرء اذا هلک قال الناس ما ترک و قالت الملائکه ما قدم لله آباؤکم فقدموا بعضا یکن لکم فرضا و لا تخلفوا کلا فیکون علیکم کلا؛^(۱۰) ای مردم! دنیا گذرگاه و آخرت قرارگاه است، از گذرگاه خود برای قرارگاه توشه بگیرید. در نزد کسانی که اسرار شما را می‌داند پرده‌دری نکنید. قلب‌های خویش را از دنیا بیرون ببرید، قبل از اینکه بدن‌هایتان بیرون رود. در دنیا محشور شدید، ولی برای دنیا خلق نشدید. به‌راستی وقتی مرد از دنیا رفت مردم می‌گویند پدرتان چه به ارث گذاشته است و ملائکه گویند چه چیز برای خدا پیش فرستاده است؟ آن مقداری که بر شما لازم است پیش بفرستید و همه را به ارث نگذارید که باری بر علیه شما خواهد بود.»

درک این معنی که دنیا گذرگاه است نه منزلگاه و آخرت قرارگاه واقعی است و باید خود را برای آخرت آماده کرد، عامل دل کندن از دنیا و فاصله گرفتن از آن می‌شود.

درمان دروغ

علی«ع» فرمود: «الکذاب والمیت سواء فان [لان] فضیله الحی علی المیت الثقه به فاذا لم یوثق بکلامه [فقد] بطلت حیاته؛^(۱۱) دروغگو و مرده همسانند، زیرا برتری زنده بر مرده این است که به او اطمینان می‌شود. وقتی به سخنان دروغگو اطمینان نشود (و مردم او را قبول نداشته باشند) به‌راستی حیاتش باطل شده است.»

این اندیشه بلند که دروغ‌گویی انسان را از اعتبار و ارزش می‌اندازد و در دید مردم سقوط می‌کند و کسی دیگر به او اعتماد نخواهد کرد، عامل درمان دروغگویی از اساس می‌شود.

۴ـ رشد معنوی

علی«ع» فرمود: «الدنیا منتهی بصر الاعمی لا یبصر بما وراءها بشیء و البصیر ینفذها بصره و یعلم ان الدار وراءها فالبصیر منها شاخص والاعمی الیها شاخص و البصیر منها یتزدد؛^(۱۲) دنیا منتهای دید نابینا (ی باطنی) است. چیزی بالاتر از دنیا نمی‌بیند، ولی آدم بابصیرت باطن دنیا را می‌بیند که سرانجامش بایر (و بی‌حاصل) بودن است. پس بینا از دنیا عبور می‌کند و از آن توشه برمی‌گیرد، ولی نابینا به سوی دنیا حرکت می‌کند.»

دو ـ عبرت‌پذیری: قرآن کریم می‌فرماید: « یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیلَ وَالنَّهَارَ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبرَهً لِّأُولِی الأَبصَار؛^(۱۳) خداوند شب و روز را دگرگون (و جابه‌جا) می‌کند! به یقین در این عبرتی است برای صاحبان بصیرت.»

سه ـ ثبات قدم در مسیر حق: علی«ع» فرمود: «و لا یحمل هذا العلم الا اهل البصر و العلم بتواضع الحق فامضوا لما تؤمرون به وقفوا عند ما تنهون عنه و لا تعجلوا فی امر حتی تتبینوا فان لنا مع کل امر تنکرونه غیراً؛^(۱۴) و این پرچم (مبارزه و ولایتمداری را) جز افراد آگاه و با استقامت و عالم به جایگاه حق به دوش نمی‌کشند. بنابراین آنچه فرمان دادند انجام دهید و آنچه نهی کردند توقف کنید و در هیچ کاری تا روشن نشود شتاب نکنید، زیرا در آنچه شما اکراه دارید توان تغییراتی داریم.»

۱ـ بصیرت مربی

به قول مولانا:

ذات نایافته از هستی‌بخش

کی تواند که شود هستی‌بخش؟

کسی می‌تواند به دیگران بینش و بصیرت دهد که خود اهل بینش عمیق و بصیرت ژرف باشد. قرآن کریم از زبان رسول خدا«ص» می‌فرماید: « قُل هَـذِهِ سَبِیلِی أَدعُو إِلَى اللّهِ عَلَى بَصِیرَهٍ؛^(۱۵۴) بگو این راه من است با بصیرت و آگاهی کامل من و پیروانم به سوی خدا دعوت می‌کنیم.»

حضرت جواد«ع» فرمود: «من عمل علی غیر اعلم ما افسد اکثر مما یصلح؛^(۱۶) کسی که بدون آگاهی عمل کند، فسادش بیشتر از آنچه که اصلاح می‌کند خواهد بود.»

۲ـ تدریج

کار بینش‌دهی با یک روز و چند روز نمی‌شود، باید آرام آرام، شاگردان و مستمعان و جامعه را بصیرت و بینش داد. خداوند کل قرآن ـ که در واقع کتاب بینش و دانش است ـ را در ظرف ۲۳ سال بر پیامبر نازل نمود تا به‌تدریج آن را بر مردم بخواند. « وَ قُرآناً فَرَقناهُ لِتَقرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنزِیلاً؛^(۱۷) و قرآنی (بر تو نازل کردیم) که (آیات) آن را از هم جدا کردیم تا آن را به‌تدریج و آرامش بر مردم بخوانی». علاوه بر اینکه خود قرآن به‌تدریج نازل شده است، برخی از احکام نیز به صورت تدریجی و مرحله به مرحله نازل شده‌اند تا جامعه آن را پذیرا باشد، به عنوان نمونه:

الف) در مورد شراب

در آیه‌ای فرمود: «شما از انگور مسکرات (ناپاک) و روزی خوب و پاکیزه می‌گیرید.»^(۱۸) در مرحله دوم فرمود: «شراب هم منافع دارد و هم گناه بزرگی است، ولی گناهش بزرگ‌تر از منافع آن است.»^(۱۹) و در مرحله سوم دستور داد که «لااقل با حالت مستی نماز نخوانید تا بدانید چه می‌گویید.»^(۲۰) و در مرحله چهارم صریحاً دستور داد که «شرابخواری پلیدی است و کار شیطانی، باید از آن اجتناب شود.»^(۲۱)

ب) ربا

در یک آیه فرمود: «ربا در نزد مردم فزونی دارد نه در نزد خداوند: « وَ ما آتَیْتُم مِن رِباً لِیَربُوَا فِی أَموالِ النَّاسِ فَلا یَربُوا عِندَ اللَّه…»^(۲۲) و در آیه دوم فرمود: «چند برابر ربا نخورید: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاَ تَأکُلُوا الرِّبَا أَضعَافًا مُّضَاعَفَه»^(۲۳) و در آیه سوم فرمود: «باقیمانده ربا را نگیرید: « وَذَرُوا مَا بَقِیَ مِنَ الرِّبَا…»^(۲۴) و در آیه چهارم اثر ربا را در قیامت بیان کرد که رباخواران همچون دیوانگان محشور می‌شوند: « الَّذِینَ یَأْکُلُونَ الرِّبَا لاَ یَقُومُونَ إِلاَّ کَمَا یَقُومُ الَّذِی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیطَانُ مِنَ الْمَس»^(۲۵) و در آیه پنجم اعلام داشت که خداوند ربا را نابود می‌کند « یَمحَقُ اللّه‏ُ الرِّبا…»^(۲۶) و سرانجام با صراحت اعلام داشت که رباخواری اعلان جنگ با خداوند متعال است: « فَإِن لَّم تَفعَلُوا فَأذَنُوا بِحَربٍ مِّنَ اللّهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُم فَلَکُم رُؤُوسُ أَموَالِکُم…؛^(۲۷) اگر چنین نکنید (و ربا را ترک نکنید) بدانید خدا و رسولش به شما اعلان جنگ می‌کنند و اگر توبه کنید، سرمایه‌هایتان از آن شماست».

۳ـ متناسب با سطح متربی

مبلغان و معلمان و مربیان در بینش‌دهی باید سطح فهم و درک و تحصیلات مستمعان خویش را در نظر بگیرند و در حد فهم آنها سخن بگویند. رسول خدا«ص» فرمود: «انا امرنا معاشر الانبیاء ان نکلم الناس بقدر عقولهم،^(۲۸) ما پیامبران مأموریم که با مردم به اندازه عقل و فهم‌شان سخن بگوییم.» به همین جهت حضرت ابراهیم«ع» وقتی می‌خواهد توحید را  معرفی کند، اول از نقطه حد فهم مردم، یعنی از ستاره و ماه و خورشید شروع می‌کند و آرام آرام آنها را به خدای اصلی که همه فطرت‌های انسانی با آن آشنا هستند رهنمون می‌سازد.^(۲۹)

۴ـ واضح و روشن بودن کلام

گاه ممکن است انسان در سطح مناسب افراد سخن بگوید، ولی سخنانش واضح و روشن نباشند. برای بینش‌دهی ضروری است که واضح و روشن سخن بگوییم. لذا حضرت موسی از خداوند می‌خواهد: « وَ احلُل عُقدَه مِّن لِّسَانیِ، یَفقَهُوا قَولیِ»  ^(۳۰) پروردگارا! … گره را از زبانم بگشای تا سخنم را بفهمند» و همچنین از خداوند خواست که « وَ أَخی هارُونُ هُوَ أَفصَحُ مِنّی لِسانًا فَأَرسِلهُ مَعی رِدءًا یُصَدِّقُنی؛^(۳۱) برادرم هارون زبانش از من فصیح‌تر است، او را همراه من بفرست تا یاور من باشد و مرا تصدیق کند!…».

و خداوند صریح اعلام می‌دارد که قرآن عربی مبین واضح و روشن است: «وَلَقَد نَعلَمُ أَنَّهُم یَقُولُونَ إِنَّمَا یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِّسَانُ الَّذِی یُلحِدُونَ إِلَیهِ أَعجَمِیٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِیٌّ مُّبِینٌ ؛^(۳۲) می‌دانیم که آنها می‌گویند: [این آیات را] انسانی به او تعلیم می‌دهد، در حالی که زبان کسی که اینها را به او نسبت می‌دهند عجمی است، ولی این (قرآن) زبان عربی آشکار و واضح است».

۵ـ آزادی انتخاب متربی

ما فقط وظیفه بینش‌دهی داریم، نه تحمیل آن را، لذا مستمعان و شاگردان را در انتخاب آزاد می‌گذاریم. قرآن کریم این حقیقت را این گونه بیان می‌دارد: « قَد جَاءکُم بَصَآئِرُ مِن رَّبِّکُم فَمَن أَبصَرَ فَلِنَفسِهِ وَمَن عَمِیَ فَعَلَیهَا وَمَا أَنَاْ عَلَیکُم بِحَفِیظٍ ؛^(۳۳) دلایل بصیرت‌آفرین از طرف پروردگارتان برای شما آمده؛ کسی که (به وسیله آن) بصیرت و آگاهی یافت، به سود خود اوست و کسی که از دیدن آن چشم پوشید، به زیان خودش است و من نگهبان شما نیستم.»

در آیه دیگری می‌فرماید: « إِنَّا هَدَینَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا؛^(۳۴) ما راه را به او (انسان) نشان دادیم، خواه شاکر باشد (و پذیرا گردد) یا ناسپاس.

۶ـ مداومت و استمرار

بینش‌دهی همچون آبی است که به زراعت و درختان می‌رسد و به آنها حیات می‌بخشد و این حیات بستگی به استمرار آب‌رسانی دارد. بینش نیز به صورت مداوم به مستمعان و شاگردان و جامعه تزریق می‌شود و در صورت قطع استمرار دچار مرگ معنوی و اخلاقی و… می‌شود.

رهرو آن نیست که گه تند و گهی خسته رود

رهرو آن است که آهسته و پیوسته رود

خداوند متعال از زبان حضرت نوح«ع» چنین نقل می‌کند: « قَالَ رَبِّ إِنِّی دَعَوتُ قَومِی لَیلًا وَنَهَارًا ؛^(۳۵) نوح«ع» گفت: پروردگارا! من قوم خود را شب و روز (به سوی تو) دعوت کردم» و درباره نزول قرآن نیز این نکته تربیتی استمرار و مداومت مراعات شده است، لذا خداوند می‌فرماید: « وَلَقَد وَصَّلنَا لَهُمُ القَولَ لَعَلَّهُم یَتَذَکَّرُونَ؛^(۳۶) ما آیات (قرآن) را یکی پس از دیگری برای آنان آوردیم شاید متذکر شوند.»

جمع‌بندی

روش تربیتی اعطای بینش از کلیدی‌ترین روش‌هایی است که اسلام از آن بهره فراوان برده است و تأکید دارد که از این شیوه استفاده شود. پیامبر«ص» اساس دعوت خویش را گرایش به توحید می‌داند و قرآن با بیان‌های مختلف گوشزد می‌کند آنهایی که بینش درستی دارند با آنهایی که بینش نادرستی دارند مساوی نیستند. روایات هم تأکید می‌کنند که بینش‌دهی صحیح به یک فرد از دنیا و مافیها بهتر و برتر است و حیات معنوی به یک فرد دادن به منزله زنده کردن تمام انسان‌هاست.

اعطای بینش آثار گرانسنگی دارد، از جمله سلامت عقل، سلامت روان در ابعاد مختلف، سلامت اخلاقی در گونه‌های مختلف، رشد معنوی، منتهی تأثیرگذاری اعطای بینش شرایطی دارد از جمله بصیرت مربی، تدریج در بیان، متناسب با سطح متربی، آزادی انتخاب مربی و… .

پی‌نوشت‌ها:

۱ـ علق، ۱۴.

۲ـ بحارالانوار، همان، ج ۶۷، ص ۳۵۵.

۳ـ همان، ج ۷۵، ص ۱۲۶، جامع‌الاخبار، تاج الدین شعیری، قم، انتشارات رضی، اول، ۱۳۶۳ ش ق، ص ۱۳۰.

۴ـ یوسف، ۲۳.

۵ـ یوسف، ۲۴.

۶ـ عیون اخبارالرضا، شیخ صدوق، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ ش، ج ۲، ص ۴۵.

۷ـ مصباح الشریعه، حسن مصطفوی، تهران، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، اول ۱۳۶۰ ش، ص ۱۷۳.

۸ـ نهج‌البلاغه، همان، ص ۵۶۸، نامه ۵۳.

۹ـ بحارالانوار، همان، ج ۷۵، ص ۱۸۴، ح ۱۰.

۱۰ـ نهج‌البلاغه، حکمت ۲۰۳، بحارالانوار، همان، ص ۱۳۴.

۱۱ـ غررالحکم، عبدالواحد تمیمی آمدی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، اول، ۱۳۶۶، ص ۲۲۰.

۱۲ـ ارشاد القلوب دیلمی، حسن دیلمی، قم، شریف رضی، اول، ۱۴۰۳ ق، ج ۱، ص ۱۹.

۱۳ـ نور، ۴۴.

۱۴ـ نهج‌البلاغه، همان، خطبه ۱۷۳، ص ۳۲۸.

۱۵ـ یوسف، ۱۰۸.

۱۶ـ بحارالانوار، همان، ج ۷۵، ص ۳۶۴.

۱۷ـ اسراء، ۱۰۶.

۱۸ـ مو من ثمرات النخل و الاعناب تتخذون منه سکراً و رزقاً حسنا ان فی ذلک لآیه یقوم یعقلون» (نحل، ۶۷).

۱۹ـ یسئلونک عن الخمر و المیسر قل فیهما اثم کبیر و منافع للناس و اثمهما اکبر من نضعهما.

۲۰ـ «یا ایهاالذین آمنوا لا تقربوا لاصلاه و انتم سکاری حتی تعلموا ما تقولون» (نساء ۴۳).

۲۱ـ «یا ایهاالذین آمنوا انما الخمر و المیسر والانصاب و الازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون» (مائده، ۹۰).

۲۲ـ روم، ۳۹.

۲۳ـ آل‌عمران، ۱۳۰.

۲۴ـ بقره، ۲۷۸.

۲۵ـ بقره، ۲۷۵.

۲۶ـ بقره، ۲۷۶.

۲۷ـ بقره، ۲۷۹.

۲۸ـ بحارالانوار، همان، ج ۲، ص ۶۹.

۲۹ـ انعام، ۷۹ـ۷۵.

۳۰ـ طه، ۲۸.

۳۱ـ قصص، ۳۴.

۳۲ـ نحل، ۱۰۳.

۳۳ـ انعام، ۱۰۴.

۳۴ـ انسان (هل اتی)، ۳.

۳۵ـ نوح، ۵.

۳۶ـ قصص، ۵۱.

سوتیترها:

۱٫

امام حسن مجتبی«ع» فرمود: «چند کار است که اگر ‌توانستی انجام بدهی، هر چه دلت خواست گناه کن. اول اینکه از رزق خدا استفاده نکن و هر چه می‌خواهی گناه کن.دوم از ولایت خداوند خارج شو و هر چه می‌خواهی گناه کن. سوم محلی را پیدا کن که خدا تو را نبیند و هر چه می‌خواهی گناه کن.

۲٫

پیامبر«ص» اساس دعوت خویش را گرایش به توحید می‌داند و قرآن با بیان‌های مختلف گوشزد می‌کند آنهایی که بینش درستی دارند با آنهایی که بینش نادرستی دارند مساوی نیستند. روایات هم تأکید می‌کنند که بینش‌دهی صحیح به یک فرد از دنیا و مافیها بهتر و برتر است و حیات معنوی به یک فرد دادن به منزله زنده کردن تمام انسان‌هاست.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمد تقدیری

عوامل امیدبخش

با توجه به نقش امید در زندگی و نشاط آن، لازم است انسان مؤمن برای ایجاد امید تلاش و در حوادث روزگار و بحران‌های زندگی، امید خود را حفظ کند، زیرا ناامیدی مانع بزرگی بر سر راه تکامل دنیوی و اخروی است.

امید یک احساس است، احساس خوش‌بینی و انتظار رسیدن به محبوب، بنابراین در فصل عوامل و اسباب، برخی موارد در ایجاد این احساس دخیلند و برخی پس از ایجاد، در رسیدن به آن مؤثرند.

مباحثی که تحت عنوان «معارف امیدبخش» خواهند آمد، خاستگاه و بسترساز «امید»ند، زیرا آینده را خوب و روشن جلوه می‌دهند و انسان را برای انتظار سبز و احساس خوش آماده می‌کنند. مباحثی که تحت عنوان راه‌های رسیدن و تحقق امید و آرزو مطرح می‌شود، به انسان برای رسیدن به متعلق امید کمک می‌کنند.

عوامل ایجاد امید

در مجموعه معارف دین مباحثی وجود دارند که خداوند متعال و پیامبر اکرم«ص» و ائمه هدی آینده را روشن و امیدبخش توصیف کرده‌اند.

۱ـ توصیف امیدبخش از آخرالزمان

«آخرالزمان» ترکیبى اضافى و به معناى بخش پایانى حیات دنیاست. آخِر به بخش پایانى هر مجموعه گفته می‌شود و زمان در لغت بر وقت کم یا زیاد اطلاق مى‌شود و مقصود از آن در اینجا روزگار و عمر جهان است. واژه آخرالزمان در قرآن به کار نرفته؛ امّا مطالب گوناگونى در باره این موضوع از آیات قابل استفاده است. قرآن به‌طورکلى، جهانیان را به دو بخش پیشینیان (الأَوّلینَ، المُستَقدِمینَ) و پسینیان  (الأَخِرینَ، المُستأخِرینَ) قسمت کرده است.^(۱) افزون بر آن، آیاتى در قرآن از میراث‌براى زمین به وسیله صالحان و مستضعفان، پیروزى نهایى حق بر باطل و گسترش اسلام در سرتاسر جهان سخن مى‌گوید که پس از وقوع بلاها و فتنه‌هاى بسیار محقّق مى‌شود.^(۲) این آیات با دوره پایانى دنیا ارتباط دارند.

از آنجا که مفهوم «آخِر» نسبى است و در تاریخ انقراض دنیا اختلاف فراوانى وجود دارد^(۳) و قرآن نیز از تعیین وقتى مشخص براى آن پرهیز کرده^(۴) محدوده آخرالزمان به دقّت قابل اندازه‌گیرى نیست؛ با این حال با استفاده از روایات^(۵) مى‌توان بعثت پیامبر خاتم را سرآغاز دوره «آخرالزمان» دانست.^(۶) البتّه در اغلب روایات، آخرالزمان به دوره پایانى که با ظهور مهدى«ع» مقارن است، اطلاق شده است.

بشر به مقتضاى حبّ ذات و طبیعت جستجوگر خود، همواره به سرانجام دنیا می‌اندیشد.^(۷) همه ادیان الهى و اغلب مکاتب بشرى، در باره پایان تاریخ، اظهارنظر کرده‌اند.^(۸) در همه پیشگویى‌هاى مربوط به آخرالزمان، خبرهاى وحشتناک و نگران‌کننده‌اى وجود دارد؛^(۹) ولى اغلب بر این امر اتّفاق‌نظر دارند که پایان کار بشر، روشن و سعادت‌آمیز است.^(۱۰)

در تمام فرقه‌ها و مذاهب اسلامى، کم و بیش سرانجام سعادتمند بشر پیش‌بینى شده است.^(۱۱) در متون زرتشتى (از آیین‌هاى باستان) به صراحت از دوره طلایى بشر در پایان جهان یاد شده که به آشوب‌ها و بلاهاى بسیار مسبوق خواهد بود و با ظهور واپسین منجى (سوشیانس) محقّق مى‌شود.^(۱۲) در آیین هندوان نیز هر دوره انسانى به چهار قسمت تقسیم شده که قسمت چهارم آن، مظهرغروب و افول تدریجی معنویت اولیه است و از آن به «عصر ظلمت» تعبیر مى‌شود، سپس منجى بشر ظاهر می‌شود و با فروپاشى جوامع انسانى و از بین رفتن شرارت‌ها، دوره‌اى نو آغاز مى‌گردد.^(۱۳)

در متون بودایى نیز از این دوره سخن به میان آمده است.^(۱۴) در ادیان ابراهیمى بیش از آیین‌ها و مکاتب دیگر بر دوره طلایى بشر در پایان تاریخ تأکید شده است. در عهد عتیق برقرارى سعادت و عدالت در سرتاسر جهان پیش‌بینى شده که به وسیله «مسیح» محقّق مى‌شود.^(۱۵)

در عهد جدید نیز به این مطلب پرداخته شده^(۱۶) و مکاشفه یوحنا به طور کامل به حوادث ناگوار آخرالزمان اختصاص یافته و در پایان آن به برقرارى صلح و آرامش جهان تحت حاکمیت مؤمنان اشاره شده است.^(۱۷) در میان مکاتب بشرى، «مارکس» مدینه کمونیستى را کمون نهایى تعریف می‌کند و تصویرى از جامعه بى‌طبقه و بى‌نیاز از دولت را ارائه مى‌دهد.^(۱۸)  «رنه‌گنون» (عبدالواحد یحیى) با نگاهی به آیین‌هاى باستان و ادیان ابراهیمى از افول و فروپاشى تمدن مادى غرب و ظهور مجدد حق و حقیقت خبر مى‌دهد.^(۱۹)

نظریه پایان تاریخ «فوکویاما» پیروزى نهایى نظام غربى و حاکمیت ابدى آن بر سرتاسر جهان را پیش‌بینى کرده است^(۲۰) و نظریه «برخورد تمدن‌ها» از «هانتینگتون» جنگ جهانى تمدن‌ها و نظم جهانى‌نوین بر اساس مرزهاى تمدنی را در پایان این دوره از جهان، پیش‌بینى مى‌کند.^(۲۱)

دیدگاه قرآن در باره سرانجام بشر، دیدگاهى خوش‌بینانه است و قرآن پایان دنیا را روشن و سعادت‌بار دانسته شده است. سرانجامِ سعادتمند جهان، همان تحقق کامل غرض از آفرینش انسان‌هاست که چیزى جز عبادت خداوند نخواهد بود: «و‌مَا خَلَقتُ الجِنَّ والإِنسَ إِلاَّ لِیَعبدونَ.»^(۲۲) عبودیت الهى در سطوح گوناگون فردى و اجتماعى آن، براساس برنامه‌ریزى خداوند و در چهارچوب اصل اختیار واقع شده و غالب انسان‌ها از آن بهره‌مند مى‌شوند: «وَعدَاللّهُ ‌الَّذینَ ءَامَنوا مِنکُم وعَمِلوا الصَّـالِحاتِ لَیَستخلِفنَّهُم فِى‌الأَرضِ… ولَیُمَکِّننَّ لَهُم دِینَهُم الَّذِى ارتَضى لَهُم و لَیُبدِّلنَّهُم مِن بَعدِ خَوفهِم‌أَمناً یَعبُدونَنِى لاَیُشرِکونَ بِى شَیئاً؛^(۲۳) خدا به کسانى از شما که ایمان آورده‏ و کارهاى شایسته کرده‏اند وعده داد که در روى زمین جانشین دیگرانشان کند و دینشان را که خود بر ایشان پسندیده است، استوار سازد و وحشتشان را به ایمنى بدل کند. مرا مى‏پرستند و هیچ چیزى را با من شریک نمى‏کنند».

«هُو الَّذِى أَرسَلَ رَسولَهُ بِالهُدى وَدِینِ الحَقّ لِیُظهِرَهُ عَلَى‌الدِّینِ کُلِّهِ.»^(۲۴)

او کسى است که پیامبر خود را براى هدایت مردم فرستاد، با دینى درست و بر حق تا او را بر همه دین‌ها پیروز گرداند.

آیات ناظر به آینده جوامع انسانى بر عنصر خوش‌بینى در جریان کلى نظام طبیعت و طرد عنصر بدبینى در  باره پایان کار بشر تأکید ورزیده است. از مجموعه مباحث گذشته می‌توان نتیجه گرفت که دوره اسلامى همان دوره آخرالزمان است که تحقق کامل دیدگاه مثبت اسلام در باره پایان تاریخ در عصر ظهور امام مهدی«عج» به وقوع خواهد پیوست.

۲ـ انتظار منجی

واژه انتظار به معنی چشم به راه بودن و امید به آینده داشتن معنی شده است.^(۲۵) انتظار به معنای اعتقاد و ایمان استوار همراه با امید به ظهور آخرین حجت و امانت الهی و ادامه‌دهنده خط امامت و ولایت علوی حضرت مهدی «عج» است.

امید به آینده‌ای روشن در تمام ادیان و مذاهب مسلمانان موج می‌زند و شیعه و بینش مترقی آن بر امیدی حیات‌بخش پا می‌فشارد. خداوند متعال در قرآن کریم وعده نویدبخش تحقق‌پذیری حاکمیت صالحان و شایستگان برضد ظالمان و ستمگران در سراسر جهان را داده است. «وَعَدَ اللهُ الذینَ آمَنُوا وَعَمِلُوالصّالحاتِ منکُم لَیَستَخلِفَنّهُم فی‌الارض…».^(۲۶) خداوند به کسانى از شما که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام داده‏اند وعده مى‏دهد که قطعاً آنان را حکمران روى زمین خواهد کرد، همان ‌گونه که به پیشینیان آنها خلافت روى زمین را بخشید و دین و آیینى را که براى آنان پسندیده، پابرجا و ریشه‏دار خواهد ساخت و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدل مى‏کند، آن‌چنان که تنها مرا می‌پرستند و چیزى را شریک من نخواهند ساخت و کسانى که پس از آن کافر شوند، آنها فاسقانند.

و امام صادق«ع» می‌فرماید: این آیه درباره مهدی«عج» نازل شده است؛^(۲۷) «وَلَقَد کَتبنا فی الذَّبُورِ مِن بَعدِ الذِّکرِ اِنَّ اَلاْرضَ یَرِثُها عِبادیَ الصالحون؛^(۲۸) در «زبور» بعد از ذکر (تورات) نوشتیم بندگان شایسته‏ام وارث (حکومت) زمین خواهند شد».

بنابراین انتظار کشیدن و امید برای انقلاب و ظهور آن امام بزرگوار یک عبادت، بلکه برترین عبادت برای منتظران به شمار می‌آید.

رسول خدا «ص» فرمود: « «اَفضَلُ اَعمالِ اُمَّتِی اِنتظارُ الفَرَجِ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ:^(۲۹) برترین کارهای امتم چشم امید به گشایش (کار) از ناحیه خداست.»

چرا انتظار فرج امام زمان«عج» و آمدن ایشان این قدر ارزش دارد؟ چون انتظار فرج سازنده است؛ یعنی هر کسی منتظر باشد، هر روزش از دیروزش بهتر می‌شود. چون کسی که منتظر امام عصر«عج» است، منتظر برنامه‌های حضرت حجت«عج» است. چشم امید به عدالت، حکومت صالحه حضرت، کمال دین و دانش، امنیت و کمال عقل دارد، از ظلم و بی‌انصافی و گناه و ناامیدی و خمودی دوری می‌کند و منتظر، آماده‌باش و در پی زمینه‌سازی و آمادگی برای رسیدن به مطلوب است.

کسی که در انتظار است، آماده می‌شود تا نقطه‌ضعف‌های خود را پر کند و مانع‌ها را بشناسد و از بین ببرد. پس منتظر امام زمان «عج» در زمان غیبت امام، دینش را حفظ می‌کند و در این راه تمام مشکلات را تحمل می‌کند و می‌داند انتظار فرج کار آسانی نیست که این همه ارزش دارد.

از جهت دیگر یک فرد منتظر باید به فکر اصلاح باشد. اگر می‌تواند یک قدم به سوی اصلاح بردارد، باید تلاش کند و مثل کسی که در زندان است، منتظر فرج از زندان باشد و شرایط فرج و آزادی را فراهم کند و بی‌تفاوت نباشد. یک منتظر باید برای اصلاح جامعه احساس مسئولیت کند و مأیوس و ناامید نشود.

حضرت امیرمؤمنان علی«ع» فرمود: « نتَظِروُا الفَرَج وَ لَاتیأسُوا مِن روح الله فانّ احبَّ الاعمال الی الله عزّوجلّ انتظار الفرج… وَالمُنتَظِرُ لأِمرِنا کَالمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فی سَبیلِ اللَّهِ؛^(۳۰) انتظار فرج را بکشید و از رحمت خدا ناامید نشوید، زیرا محبوب‌ترین کارها نزد خدا انتظار فرج است… و کسانی که به انتظار صاحب امر ما نشسته‌اند همانند کسانی هستند که در راه خدا در خون خویش آغشته‌اند».

انتظاری که در فرهنگ اسلامی عبادت به شمار می‌رود و منتظران را از پاکان و صالحان و معتقدان پابرجا و استوار بر می‌شمارد، انتظاری است آمیخته با امید و تلاش، گوئی در خیمه امام زمان«عج» و در محضر امام عصر هستند و با محتوای بلندی از انتظار به اصلاح خود و خانواده و جامعه می‌پردازند (و هر لحظه را امید فرج می‌بینند).

«جاءَ‌الحق وَ زهَقَ الباطِلُ اِنَّ الباطِلُ کان زَهُوقاً؛^(۳۱) حق آمد و باطل نابود شد، همانا باطل نابودشدنی بود».

در حوزه تفکر اسلامی گرایش آرمانی به مفهوم انتظار و امید به آینده‌ای درخشان و روشن همراه با ریشه‌کنی بیداد و برپایی عدالت در تمام زوایای زندگی آدمی و در جوهره اعتقادات شیعه نهفته است.

قرآن و روایات خبر امیدبخش ظهور و حضورحضرت مهدی«عج» را در دوره پایانی جهان مژده داده‌اند. مسلمانان در این نکته هم‌رأی و هم‌داستانند که تاریخ بشر با همه فرازها و فرودها فرجامی نیک و خجسته به همراه دارد، زیرا کار جهان و جامعه بشری به دست آخرین وصی از اوصیای خدا به رستگاری سامان می‌یابد و آیین اسلام نحوه حکومت حضرت مهدی«عج» را صریح، جامع و شفاف مطرح کرده و نه تنها به کیفیت آن زمان و علائم فرا رسیدن روز موعود اشاره می‌کند، بلکه از جزئیاتی خبر می‌دهد که اندیشه‌های جستجوگر را اقناع می‌کند.

حضرت علی«ع» در توصیف زمان قائم«عج» می‌فرماید: «اگر قائم ما قیام کند، آسمان بارانش را همی فرو ریزد و زمین گیاه خود را برویاند و کینه و دشمنی از دل بندگان رخت بندد و درندگان و چهارپایان، همزیستی صلح‌آمیز داشته باشند تا آنجا که زنی می‌تواند سبد بر سر از عراق تا شام را بپیماید، در حالی که گام خویش جز بر گیاه ننهد، نه درنده‌ای به او آزار رساند و نه وی از آن بهراسد.»^(۳۲)

حضرت مهدی«عج» کارگزاران عادل را به شهرها گسیل می‌دارد تا به عدالت رفتار کنند. گوسفند و گرگ در یک مکان واحد به چرا می‌پردازند و کودکان با مارها و عقرب‌ها بازی می‌کنند، اما از ناحیه آنان به کودکان صدمه‌ای نخواهد رسید.^(۳۳)

امام باقر«ع» می‌فرمایند: «خداوند شرق و غرب عالم را در سیطره حکومت مهدی«عج» و یاران او قرار می‌دهد، آیین خود را آشکار می‌سازد و به وسیله او و یارانش بدعت و باطل را نابود می‌کند، چنانکه تبهکاران، حق را نابود کرده بودند، به طوری که بر صحنه زمین اثری از ظلم دیده نخواهد شد. آنها امر به معروف و از منکر، نهی کنند.»^(۳۴)

در حکومت حضرت مهدی«عج» نقطه‌ای از زمین باقی نمی‌ماند مگر نور اسلام در آنجا بتابد و آثار حیات‌بخش آن جامعه جهانی را فرا گیرد. امام باقر«ع» فرمودند: «همانا این حادثه در هنگام ظهور مهدی«عج» رخ می‌دهد. در آن زمان کسی در زمین باقی نمی‌ماند جز آنکه به نبوت و رسالت محمد«ص» اقرار کند.^(۳۵)

آثار امیدبخش حکومت حضرت مهدی«عج»

الف) مژده به وفور نعمت و تأمین اقتصادی تمام مردم

امام صادق«ع» می‌فرمایند: «هنگامی که قائم ما«عج» قیام کند، زمین با نور او منور می‌شود به‌طوری که از نور خورشید بی‌نیاز می‌شوند و تاریکی از بین می‌رود. زمین همه گنج‌های نهفته‌اش را ظاهر می‌سازد تا در معرض دید مردمان قرار گیرد. انسان هر چه جستجو می‌کند کسی را پیدا کند با ثروتش او را صله کند و زکات مالش را بپذیرد، پیدا نمی کند. همه مردمان با آنچه خداوند از فضل خود به آنها عطا فرموده بی‌نیاز می‌شوند».^(۳۶)

ب) عدالت

پیامبرگرامی«ص» می‌فرمایند: « أُبَشِّرُکُم بِالْمَهدِیِّ یُبعَثُ فِی أُمَّتِی عَلَى اختِلَافٍ مِنَ النَّاسِ وَزَلَازِلَ ، فَیَملَأُ الأَرضَ قِسطًا وَعَدلًا، کَمَا مُلِئَت جَورًا وَظُلمًا ، یَرضَى عَنهُ سَاکِنُ السَّمَاءِ وَسَاکِنُ الأَرضِ یُقَسِّمُ المالَ صِحاحاً. فَقالَ لَهُ رَجُلٌ: ما صِحاحاً؟ قالَ: بِالسَّوِیَّهِ بَینَ النّاس^(۳۷) شما را به مهدی«عج» مژده می‌دهم. زمین را پر از عدل و داد می‌کند همان گونه که از جور وستم پر گردیده است. ساکنان آسمان و زمین از وی خشنود، مال را به (صحاح) تقسیم می‌کند، گفته شد: مقصود از صحاح، چیست؟ آن جناب فرمود: برابر تقسیم کردن میان مردم است.»

ج) صلح و آرامش پایدار در سراسر جهان

پس از پیروزى حضرت مهدی«عج» و یارانش، آرامش و معنویت بر جهان حاکم خواهد شد: « وَعَدَاللّهُ الَّذینَ ءَامَنوا… وَ لَیُبدِّلَنَّهُم مِن بَعدِ خَوفِهِم أَمناً…‌.»؛^(۳۸) «إِنَّ الأَرضَ لِلّهِ یُورِثُها مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ و العـقِبَهُ لِلمُتَّقین»؛^(۳۹) «و‌قـتِلوهُم حَتَّى لاَتَکونَ فِتنهٌ و یَکونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّه»؛^(۴۰) «لِیُحِقَّ الحَقَّ و یُبطِلَ البـطِلَ».^(۴۱) از بررسی شواهد قرآنی و روایی چند نکته به دست می‌آید.

۱ـ تصویری که مجموعه آیات و روایات از آخرالزمان و ظهور مهدی«عج» موعود به دست می‌دهند حاکی از مختصاتی است که هریک به‌طور مستقل واجد ارزش هستند، نظیر همزیستی مسالمت‌آمیز مردم و نیز سایر موجودات، امنیت کامل، عدالت اجتماعی به معنای حقیقی آن، استخراج ثروت‌های نهفته در زمین، بی‌نیازی مردم، رشد و گسترش ظرفیت‌های فکری و عقلی مردم و سایر توانایی‌های آنان.

باید در نظر داشت که اجتماع این ارزش‌ها همگی در یک عصر و زمان، در حقیقت تأمین همه خواسته‌های بشریت در طول تاریخ است. بر این اساس می‌توان گفت که رویکرد اسلام به ظهور منجی جهان کاملاً رویکردی خوش‌بینانه، امیدوارانه و برانگیزاننده است.

۲ـ امید به ظهور مهدی«عج» در مکتب اسلام با امیدی که برخی متفکران به پیروانشان در طول تاریخ داده‌اند، متفاوت است. مسلمانان امید به چیزی موهوم و دور از واقعیت ندارند، بلکه امیدوار به واقعیتی هستند که کاملاً تحقق‌پذیر است. باید توجه داشت که از ابتدای تاریخ تفکر تا کنون، اندیشمندانی ظهور کرده‌اند نظیر افلاطون و فارابی طراح مدینه فاضله، آگوستین ترسیم‌کننده «شهر خدا » و توماس مور مبتکر «اتوپیا» که هریک ویژگی‌های آن جامعه ایده‌ال را بیان کرده‌اند، لکن هیچ کدام از این آرمان‌ها از مرحله اندیشه فراتر نرفته و عملی نشده است.

۳ـ پیروان آیین اسلام در رویکرد به آخرالزمان و ظهور منجی عالم، علاوه بر اینکه از «تفکری امیدوارانه» نسبت به این پدیده برخوردارند، ولی در حد و مرز «تفکر» و «امید» متوقف نمی‌شوند و به وادی «عمل» می‌رسند و در حوزه انجام وظیفه، مسئولیت‌های خویش را می‌شناسند و برای ایفای آن، تردید به خود راه نمی‌دهند.

پی‌نوشت‌ها

۱ـ واقعه، ۱۳، ۳۹، ۴۹؛ حجر، ۲۴٫

۲ـ اعراف، ۱۲۸؛ نور ۵۵‌؛ قصص، ۵‌؛ فتح، ۲۸ و… .

۳ـ حسین توفیقی، هزاره‌گرایى، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۸ش، چاپ اول، ص‌۲۱٫

۴ـ لقمان، ۳۴؛ احزاب، ۶۳ و زخرف، ۸۵٫

۵ـ بحارالانوار، ج‌۴۰، ص‌۱۷۷؛ ج‌۲، ص‌۸۷‌؛ ج ‌۹، ص‌۳۱۹؛ ج‌۱۲، ص‌۲۸۲؛ ج‌۱۴، ص‌۸۳ و۸۴‌؛ ج‌۱۵، ص‌۲۰۳؛ ج‌۱۶، ص‌۱۸ و ۲۱؛ ج‌۲۰، ص‌۲۲۲؛ ج‌۲۱، ص‌۳۱۷ و ۳۵۱٫

۶ـ ابن عاشور، تفسیر التحریر والتنویر، تونس، الدار التونسیه، للنشر، چاپ دوم،  ج‌۲۶، ص‌۱۰۴٫

۷ـ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، بیروت، مؤسسه اعلمی، ج‌۱، ص‌۳۰۳٫

۸ـ محمدتقی محصل، نجات‌بخشى در ادیان، تهران، مؤسسه مطالعات فرهنگی چاپ اول، ش۳۶۹، ص۱۳ و ۱۴٫

۹ـ هزاره‌گرایى، ص‌۲۵٫

۱۰ـ نجات‌بخشى در ادیان، ص‌۱۳ و ۱۴٫

۱۱ـ مرتضی مطهری، قیام و انقلاب مهدى، قم، صدرا، ۱۳۶۸ش، چاپ پنجم، ص‌۵‌.

۱۲ـ گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، اوستا، گاهان، یسنه ۴۶، ب‌۳ و یَشتها، اردیبهشت، ب‌۱۰ و ۱۷ و فروردین، ب‌۱۲۹؛ نجات‌بخشى در ادیان، ص‌۳ و ۷۱٫

۱۳ـ رنه گنون، بحران دنیاى متجدّد، ترجمه دهشیری، تهران امیر کبیر، ۱۳۷۲ش، چاپ دوم، ص‌۱، اوپانیشاد، ص‌۷۷۲ ـ ۷۷۴ و ۷۳۷٫

۱۴ـ گزارش کانون پالی، بودا، تهران، مروارید،۱۳۶۲ ش، ص‌۵۱۸ و ۵۱۹‌؛ مجید فلسفیان، على و پایان تاریخ، قم جمکران، ۱۳۷۸ش، ص‌۲۳

۱۵ـ کتاب مقدّس، بیروت، دارالکتاب المقدس، فی شرق‌الاوسط، ۱۹۹۳م، اشعیاء۱۱ و ۱۲، یوئیل ۳ و ۴، زکریا ۹، دانیال ۲: ۴۴، و‌۷: ۱۳ و ۲۷٫

۱۶ـ کتاب مقدّس، بیروت، دارالکتاب المقدس، فی شرق‌الاوسط، ۱۹۹۳م متى ۲۴: ۱۵و ۴۴، و‌رسل ۲: ۱۷ و۲۱٫

۱۷ـ کتاب مقدّس، مکاشفه یوحنا ۴ و ۲۲؛ نجات بخشى در ادیان، ص‌۱۱۳ ۱۳۳٫

۱۸ـ آندره پی بتر، مارکس و مارکسیسم، ترجمه صفائیان، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۵۸ ش، ص‌۹۱ و ۹۴٫

۱۹ـ بحران دنیاى متجدّد، ص‌۲، ۲۰، ۵۵‌، ۱۰۵، ۱۵۴ و ۱۸۶؛ علائم آخرالزمان، ص‌۱۸۸ و ۱۹۹، ۲۰۰ و ۳۱۸٫

۲۰ـ «پایان تاریخ و آخرین انسانها» مجله اطلاعات سیاسى و اقتصادى، ص‌۲۲٫

۲۱ـ برخورد تمدّن‌ها و بازسازى نظم جهانى، ص‌۴۸۵ و ۵۱۶‌.

۲۲ـ ذاریات ۵۶‌.

۲۳ـ نور ۲۴٫

۲۴ـ توبه، ۳۳؛ فتح، ۲۸، صف، ‌۹٫

۲۵ـ فرهنگ معین، ج ۱، ص ۳۶۴٫

۲۶ـ نور، ۵۵٫

۲۷ـ الغیبه، ص ۱۷۷٫

۲۸ـ انبیاء، ۱۰۵٫

۲۹ـ منتخب‌الاثر، ص ۲۰۶، ح ۱۲۲۴٫

۳۰ـ منتخب‌الاثر، ج ۳، ص ۲۱۲،ح ۱۲۳۱، خصال شیخ صدوق، ج ۲، ص ۶۱۶٫

۳۱ـ اسرا، ۸۱٫

۳۲ـ تحف‌العقول، ص ۱۱۵٫

۳۳ـ منتخب‌الاثر،ص۵۲۹٫

۳۴ـ تفسیر نورالثقلین، ج ۳، ص ۵۰۶٫

۳۵ـ التبیان، ج ۵ ص ۲۴۴، مجمع‌البیان ج ۵، ص ۲۵٫

۳۶ـ فضل بن شاذان، چهل حدیث درباب غیبت امام عصر«ع» ص ۸۷٫

۳۷ـ همان، ص ۸۷٫

۳۸ـ نور، ۵۵٫

۳۹ـ اعراف، ۱۲۸٫

۴۰ـ انفال، ‌۳۹٫

۴۱ـ انفال،‌ ۸٫

سوتیترها:

۱٫

دیدگاه قرآن در باره سرانجام بشر، دیدگاهى خوش‌بینانه است و قرآن پایان دنیا را روشن و سعادت‌بار دانسته شده است. سرانجامِ سعادتمند جهان، همان تحقق کامل غرض از آفرینش انسان‌هاست که چیزى جز عبادت خداوند نخواهد بود.

۲٫

امید به ظهور مهدی«عج» در مکتب اسلام با امیدی که برخی متفکران به پیروانشان در طول تاریخ داده‌اند، متفاوت است. مسلمانان امید به چیزی موهوم و دور از واقعیت ندارند، بلکه امیدوار به واقعیتی هستند که کاملاً تحقق‌پذیر است.

حجت‌الاسلام دکتراصغر هادوی کاشانی

مقدمه

در اقتصاد قانون ساده‌ای وجود دارد که مصرف هر کس باید متناسب با درآمد او باشد. هر چه درآمد بالا برود، مصرف بالا می‌رود. قانون دیگری هم هست که مکمل قانون اول است که می‌گوید درآمدی هم که به دست می‌آید باید دائمی باشد و اگر درآمد مقطعی و زودگذر باشد نمی‌توان مصرف را بالا برد، چون این درآمد قطع می‌شود و انسان به مصرف بالاتر عادت می‌کند.

بعضی آدم‌ها مصرف خود را از بالا می‌برند بدون آنکه درآمد اضافه‌ای کسب کنند. وقتی می‌بینند که دیگران از کالاها و خدمات خاصی استفاده می‌کنند، آنها نیز در رقابت با دیگران مصرف خود را بالا می‌برند، این کار را چشم و همچشمی می‌گویند. این نوشتار به علل، آثار و راه‌های درمان این پدیده رایج اجتماعی می‌پردازد.

الف) علل چشم و همچشمی

۱ـ مسابقه با دیگران

بعضی‌ها دوست دارند همواره خود را با دیگران مقایسه و در یک مسابقه نابرابر شرکت کنند، غافل از اینکه آدم‌ها از لحاظ درآمد، شخصیت، اعتبار اجتماعی، شهرت و… با یکدیگر تفاوت دارند.

۲ـ کمبود اعتماد به نفس

وقتی شخصی به آنچه دارد قانع نیست، در اعتماد به نفس دچار مشکل می‌شود و فکر می‌کند که اگر امکانات بیشتری داشته باشد در جامعه موفق‌تر است و به اهداف خود می‌رسد، لذا با چشم و همچشمی درصدد از بین بردن نداشته‌ها و جایگزینی آن با داشته‌هاست، غافل از اینکه اگر عطش این شخص در مصرف فروکش کند، دیگرانی در جامعه هستند که در مصرف سیری‌ناپذیرند و لذا با چشم‌وهمچشمی همواره دنبال آنان است نه به هدف خود می‌رسد و نه به اهداف دیگران، چون به تعداد افراد و سلیقه‌ها، اهداف وجود دارند.

۳ـ تربیت خانوادگی

کسانی که در خانواده‌هایی زندگی کرده‌اند که آرزوهای آنها سرکوب ‌شده، امروز به فکر جبران گذشته‌ها هستند، لذا باید هر آنچه را که به چشم آنها خوب جلوه می‌کند، تهیه و آرزوهایشان را برآورده کنند.

۴ـ بی‌توجهی به داشته‌ها

کسانی که چشم‌شان به رفتار مصرفی دیگران است، فقط یک روی سکه و توانایی‌های دیگران را می‌بینند. اما باید نگاهی به داشته‌های خود هم داشته باشند. مصرف دیگران ناشی از درآمد آنان است و بدون آن درآمد نمی‌توان آن گونه زندگی کرد. چه بسا ممکن است توانایی کسب درآمد کسی کمتر از دیگران باشد، اما از طریق ارث یا راه‌های مشروع به نقطه‌ای رسیده که می‌تواند سبک زندگی مناسب خودش را داشته باشد که برای دیگری امکان ندارد.

۵ـ ازدواج‌های نامناسب

در ازدواج باید تناسب اجتماعی و اقتصادی و اخلاقی در مرد و زن وجود داشته باشد. گاهی شخصی همسری را انتخاب می‌کند که در شأن او نیست و برای گذران زندگی مجبور می‌شود از الگوی دیگران پیروی کند. لذا دقت در انتخاب همسر و شرایط اقتصادی زوجین بسیار مهم است. البته این قاعده استثنا هم دارد. زنانی بوده‌اند که زندگی بسیار مرفهی داشته‌اند، ولی بعد از ازدواج، این ویژگی مانع ادامه زندگی مشترک آنها نشده‌ است. در رأس همه این زنان، حضرت خدیجه«س» بوده است.

۶ـ تأثیرپذیری از رسانه‌ها

بعضی‌ها اصرار دارند ماهواره‌ را عامل چشم و همچشمی بدانند، ولی ماهواره  جزیی از یک سلسله عوامل است و به طورکلی رسانه‌های داخلی و صدا و سیما هم در ترویج مصرف‌گرائی بی‌تأثیر نیستند. محتوای بعضی فیلم‌ها و سریال‌های داخلی با شکل ارائه آنها تناسبی ندارد و صمیمیت و الگوی بومی ایرانی ـ اسلامی در آنها رعایت نمی‌شود.

ب) آثار چشم و همچشمی

۱ـ اختلال در مدیریت هزینه

وقتی زندگی روال عادی خود را دارد هر کسی می‌داند چقدر درآمد دارد و هزینه‌های او چه میزان است و بر این اساس برنامه‌ریزی و در واقع با نگاه به درون خانواده، هزینه را مدیریت می‌کند. اما کسی که چشمش به زندگی دیگران است، نمی‌داند هدفش چیست و حد مصرف او کجاست، چون مصرف دیگران قابل پیش‌بینی نیست و هر کسی الگوی مصرفی خود را می‌داند و از دیگران باخبر نیست.

ممکن است امروز همسایه ما اتومبیلی داشته باشد و چند ماه دیگر مدل دیگری را. اگر نگاه ما به مصرف او باشد، هدف گم و نوعی سرگردانی برای فرد ایجاد می‌شود. چنین فردی نه در مورد درآمد برنامه دارد و نه در باره هزینه و از همین جا آشفتگی در دریافت و پرداخت به وجود می‌آید؛ بسان کشوری که موازنه دخل و خرج ندارد، نظام این خانواده هم فرو می‌پاشد تا جایی که گفته می‌شود ۳۰ درصد طلاق در کشور از آثار چشم و همچشمی است.

۲ـ در دام قرض افتادن

کسی که چشمش به دیگران است و توانایی هزینه کردن ندارد، به‌ناچار در دام قرض گرفتن می‌افتد. تجربه نشان داده است مسیر کسانی که در راه وام گرفتن می‌افتند، نقطه پایان ندارد و همواره دلمشغول گرفتن وام و پرداخت آن هستند. در متون دینی سفارش شده تا جایی که ممکن است انسان خود را در معرض تقاضا از دیگران قرار ندهد. امام علی«ع» فرمودند: « إِیَّاکُمْ وَ الدَّیْنَ فَإِنَّهُ مَذَلَّهٌ بِالنَّهَارِ وَ مُهَمَّهٌ بِاللَّیْلِ وَ قَضَاءٌ فِی الدُّنْیَا وَ قَضَاءٌ فِی الْآخِرَه: از زیر بار قرض رفتن بپرهیزید که خوارکننده انسان در روز است و موجب اندوه و رنج بردن او در شب. یک بار گرفتار پرداختنش در این دنیا و یک بار گرفتاری دیر پرداختن و یا نپرداختن آن در آخرت را باعث می‌شود.»^(۱)

۳ـ اضطراب

اضطراب و بی‌قراری و افسردگی از بیماری‌های شایع کشورهای در حال توسعه و پیشرفته است که به‌تدریج جای آرامش و معنویت و سادگی دوران‌های گذشته را گرفته است. این بیماری معلول بسیاری از عوامل است. به جرئت می‌توان گفت از عوامل مؤثر این کاهش معنویت و افزایش اضطراب، توهم مسابقه با دیگران است.

بسیاری از افراد با نگاه به دیگران و زندگی آنها، نوعی تشویش خاطر برای خود ایجاد کرده‌اند. آنان همیشه فکر می‌کنند در این مسابقه عقب‌ افتاده‌اند و لذا به هر وسیله‌ ممکن سرعت می‌گیرند تا در این رقابت بازنده نباشند. اتومبیل، منزل مسکونی، ویلای شخصی، لباس‌های فاخر و گرانقیمت، دکوراسیون و مبلمان منزل را موجب تقویت برای رسیدن به خط پایان می‌دانند و همواره در تشویش و اضطراب هستند که دیگران بر آنها سبقت نگیرند، یا اگر سبقت گرفته‌اند خود را به آنان برسانند، در حالی که قناعت و ماندن در حد کفاف، آرامش بیشتری را برای انسان به ارمغان می‌آورد.

۴ـ حرام‌خواری

بیمارانی که مبتلا به چشم و همچشمی هستند وقتی درآمد کافی ندارند ممکن است برای رسیدن به اهداف خود به حرام‌خواری مبتلا شوند. کاسبی که درآمد محدودی دارد، کارمندی که حقوق ثابت دارد و کارگری که دستمزد معینی دارد، امکان دارد اضافه هزینه‌اش را با درآمد حرام جبران کند، در صورتی که در روایات ما آثار و پیامدهای بسیار بدی برای حرام‌خواری آمده است. تاریکی دل، عدم استجابت دعا، عدم قبولی نماز و درد و رنج جسمی از جمله این آثار است.

ج) درمان چشم و همچشمی

۱ـ تغییر باورها

زندگی دیگران به جای آنکه بستر نامناسب هزینه را فراهم آورد، می‌تواند الگویی برای تلاش بیشتر باشد. انسان می‌تواند به بالادست خود نگاه و راه‌های افزایش درآمد مشروع را پیدا و با کار و تلاش بیشتر، خود را برای زندگی بهتر و رفاه بیشتر آماده کند. این کار هم رفاه فردی را به ارمغان می‌آورد، هم رفاه اجتماعی را. اگر همه فکر کنند توانایی‌های بالقوه زیادی دارند و می‌توانند آنها را به فعلیت درآورند، در این صورت تولید ملی افزایش می‌یابد، درآمد ملی بالا می‌رود و سرانه درآمد همه افراد بیشتر می‌شود.

۲ـ تقلید در کارهای خوب

می‌توان چشم و همچشمی مثبت را هم تصور کرد و نگاه فرد فقط به حوزه اقتصاد محدود نشود. برای رسیدن به نقطه‌ای که دیگران از علم بیشتر و خلاقیت بهتر برخوردارند، باید به دیگران غبطه خورد و چشم و همچشمی را در این مسیر هدایت کرد. به قول قرآن در کارهای خیر باید با دیگران مسابقه گذاشت.

۳ـ تربیت خانوادگی از کودکی

خانواده‌ها از دوران کودکی فرزندانشان دو کار مهم می‌توانند انجام دهند.

اول تا آنجا که امکان دارد خواسته‌های فرزندان را تأمین کنند. صبر کودک با صبر بزرگسال فرق دارد. یک دقیقه برای بزرگسال شاید در نظر کودک چند ساعت جلوه کند. لذا با توجه به آموزه‌های دینی و بهره‌گیری از کارشناسان مذهبی باید آرزوهای کودکان را برآورده کرد.

دوم از همان دوران کودکی، مدیریت هزینه و اولویت‌بندی در هزینه‌ها را به کودکان آموزش بدهند تا موازنه دخل و خرج در وجود آنها نهادینه شود. اگر این دو کار صورت گیرد، اولاً در بزرگسالی به فکر آن نخواهند بود که کمبودهای دوران کودکی را جبران کنند و ثانیاً مدیریت هزینه در سطوح بالاتر را هم یاد می‌گیرند.

۴ـ نگاه به فرودستان

شکر و سپاس و قناعت از زیباترین آموزه‌های دینی ما مسلمانان است. باید بدانیم آنچه که داریم خدا داده است و باید قناعت کنیم و شاکر خداوند باشیم. بسیاری از افراد آنچه را که ما داریم ندارند، لذا مناسب است به جای نگاه به فرادستان که چشم و همچشمی را به دنبال دارد،‌ نیم‌نگاهی هم به فرودستان داشته باشیم.

امام صادق«ع» فرمودند: «به ناتوان‌تر از خودت بنگر و به توانگرتر از خویش منگر. نگاه به ناتوان‌تر تو را قانع‌تر می‌سازد.»^(۲)

البته نگاه به فرودستان منافاتی با تلاش و کوشش برای رسیدن به زندگی بهتر ندارد. مراد امام این است که انسان در هر سطحی از زندگی هم که باشد باید به زیردستان نگاهی داشته و به آنچه که خود دارد قانع باشد.

امید است با کار و تلاش و تولید و قناعت به آنچه خدا داده است به حیات طیبه‌ای که قرآن وعده داده است نایل شویم.

پی‌نوشت‌ها

۱ـ علل الشرایع، ج ۲، ص ۵۲۷٫

۲ـ کافی، ج ۸، ص ۲۴۴، ح ۳۲۸٫

سوتیترها:

۱٫

وقتی شخصی به آنچه دارد قانع نیست، در اعتماد به نفس دچار مشکل می‌شود و فکر می‌کند که اگر امکانات بیشتری داشته باشد در جامعه موفق‌تر است و به اهداف خود می‌رسد، لذا با چشم و همچشمی درصدد از بین بردن نداشته‌ها و جایگزینی آن با داشته‌هاست.

۲٫

می‌توان چشم و همچشمی مثبت را هم تصور کرد و نگاه فرد فقط به حوزه اقتصاد محدود نشود. برای رسیدن به نقطه‌ای که دیگران از علم بیشتر و خلاقیت بهتر برخوردارند، باید به دیگران غبطه خورد و چشم و همچشمی را در این مسیر هدایت کرد. به قول قرآن در کارهای خیر باید با دیگران مسابقه گذاشت.

محمد صالح

کیش و فقه مدرن

اخیرأ نظریه‌ای درباب فقه”مدرن” پیدا شده که معتقد است فقه جا تا جا فرق می‌کند! یعنی احکام فقهی برای اماکن معینی صادر شده و همه جا نباید آنها را اجرا کرد. بلکه هرجایی حکمی دارد. یعنی انجام یک عمل در یک جا حلال، در جایی دیگر مکروه و در مکان ثالث حرام خواهد بود. برای روشن شدن بحث به این مثال توجه کنید:

الف- حجاب: براساس فقه مدرن رعایت حجاب در امامزاده‌ها و اماکن متبرکه بنا بر احتیاط واجب، واجب است. اما در خیابانهاو اماکن شهر قم مستحب، و درخیابان‌ها و اماکن تهران و سایر بلاد مکروه و در جزیره کیش حرام می‌باشد.

ب–  موسیقی خاص مجالس لهو و لعب: پخش این موسیقی در صدا و سیما ( بسته به این که کدام شبکه باشد) مکروه تا مستحب است.( یعنی درشبکه استانی قم مکروه و در باقی شبکه‌ها مباح یا مستحب می‌باشد)‌. اما درکوچه و بازار و سراسر جزیره کیش پخش این قبیل موسیقی‌جات واجب و استماع آن نیز بنابراحتیاط واجب است.

ج–  اختلاط محرم و نامحرم: در مساجد و اماکن مذهبی اختلاط محرم و نامحرم جایز نیست اما در اماکنی مانند مجالس عروسی (به شرط آن که درمرکز شهر قم نباشد) مستحب مؤکد و در جزیرۀ زیبای کیش واجب عینی است!

د–  امر به معروف و نهی از منکر: در مناطقی مانند جزیرۀ کیش و سایر بلاد حرام بوده و ارتکاب آن موجب تعزیر و احیانأ اجرای حد شرعی می شود! صرفأ در برخی مناطق قم اجرای آن بلامانع است.

*صاحبان این نظریه اعتقاد دارند حیف است در جایی مثل جزیره کیش کام و اوقات مردم را با رعایت احکام فقهی تلخ کنیم! این جزیره از جمله مصادیق”رفع القلم” محسوب و در آن همه حرامها به حلال تبدیل می‌شود‌. قائلین به”فقه مکانی”معتقدند بر اساس”هر سخن جایی و هر نکته مکانی دارد”  احکام شرعی را باید بر اساس حس و حال و آب و هوای هر منطقه اجرا کرد. مثلأ جایی مثل جزیره کیش اصولأ به گونه‌ای طراحی شده که خلایق پس از ورود به آن برای چند روز هم که شده از دست احکام شرعی خلاص می‌شوند و نفسِ راحتی می‌کشند. اگر قرار باشد که در جزیرۀ کیش هم رعایت حجاب “الزامی” و شنیدن موسیقی غنایی”حرام” و اختلاط عاشقانه و دوستانه زن و مرد نامحرم در خیابان و کوی و برزن “غدغن” و حرکات موزون دسته جمعی “ممنوع ” باشد دیگر اسم آنجا را که نمی‌توان” منطقه آزاد کیش” گذاشت. به نظر این عده، اکثر احکام فقهی برای اماکنی خاص (مثلأ محدوده شیخان تا حرم) طراحی شده و در سایر اماکن موضوعیت خود را از دست می‌دهند.

* پژوهش میدانی: اگر فکر می‌کنید عبارت‌های فوق غیر واقعی است در اولین فرصت به جزیره زیبای کیش سفر کنید و خودتان وجوب اختلاط بین محرم و نامحرم و بی‌حجابی و ضرورت استماع موسیقی لهو و لعبی و استحباب رقص مختلط در اماکن عمومی و حرمت امر به معروف و نهی از منکر را به عینه ببینید تا ایمانتان افزوده گردد.

عارف و شیطان

شبی شیطان به خواب “عارفی” آمد. عارف پرسید: ای لعین! چگونه‌ای و چه می‌کنی‌؟ شیطان گفت: بازنشسته‌ام و در گوشه پارک می‌نشینم. عارف پرسید : چرا؟ شیطان گفت: وقتی در ایران ۱۱ میلیون جوان مجرد وجود دارد و سن ازدواج پسران و دختران از ۳۰ سالگی فراتر رفته و بی‌حجابی و بی‌عفتی در شهرو دیار و دانشگاه و غیره آزاد شده و نهی از منکر هم منکوب و تعطیل گشته دیگر چه نیازی به مثل من است؟ خلایق خودشان کار خودشان را بلدند!

رحمت و عدلیه

*یک کلاهبردار که تعدادی دختر جوان را فریب داده و از آنها سؤاستفاده کرده بود دستگیر شد. این فرد از سال ۱۳۷۹ تا کنون ۱۵ مرتبه به واسطه ارتکاب اعمالی مانند سرقت، کلاهبرداری، خیانت و تحصیل مال نامشروع در تهران، اهواز، بوشهر، شیراز و … دستگیر شده است. (جراید ۱۶/۲/۹۴ )

۱- طبق آمار این مجرم محترم در طول ۱۵ سال گذشته ۱۵ مرتبه دستگیر شده و این نشان از پشتکار و همت بالای این متخلف شریف در مسیری که برای زندگی برگزیده دارد و بعید نیست که یکی از دلایل چشم‌پوشی قضات محترم از جرائم ایشان همین نکته باشد! (بالاخره وقتی طی ۱۵ سال اخیر ۱۵ مرتبه دستگیر شده یعنی دادگاه‌ها به گونه‌ای او را مجازات کرده‌اند که او برای دفعات بعد نیز فرصت تکرار جرائم را پیدا کرده و توانسته استعدادش را در ارتکاب جرائم مختلف و متنوع بیازماید! اگر در این میان یک قاضی پیدا می‌شد و برخلاف سیرۀ جاریه”ترحم بر مجرمان” حکم خداوند را درباره او به اجرا می‌گذاشت آیا این مجرم باز هم فرصت شکوفا کردن استعدادش را پیدا می‌کرد؟)

۲ – شاید فلسفه وجودی عدلیه آن است که استعدادهای مختلف مجرمان را بشناسد و امکان و زمینه را برای شکوفایی آن فراهم کند. در عدلیه یک اصل اساسی وجود دارد و آن مستعد بودن مجرمان است. مجرم صاحب استعداد است و اگر مستعد نبود می‌رفت مثل هزاران آدم معمولی دیگر به زندگی معمولی مشغول می‌شد. همین که یک فرد نخواسته معمولی باشد و معمولی زندگی کند و مسیر پر هیجان خلافکاری را برگزیده، نشان از فوق‌العاده بودن اوست و همین نکته برای عدلیه کافی است تا پس از کشف استعداد در مجرمان نوپا و مبتدی، آنها را برای استراحت و آموزش‌های لازم به مکانی به نام زندان اعزام کند. مجرمان مستعد ولی ناشی و تازه کار با حضور در زندان ضمن برخورداری رایگان از غذا، لباس، جای خواب، وسایل ورزشی، کتابخانه و … فرصت تلمّذ در مکتب اساتید فنون مختلف خلاف کاری را پیدا کرده و هر کدام حسب استعداد و علاقه درونی خود به یک یا چند رشته از اعمال خلاف وارد شده و در آن به کسب تجربه می‌پردازند. بالاخره زمان کوتاه حضور در زندان به پایان می‌رسد و مجرم نوپای سابق، آبدیده و کارکشته از حبس بیرون می‌آید و با اراده‌ای جدی و مصمم پا در مسیر خلاف می‌گذارد چرا که مطمئن شده نان خوردن از راه خلاف بسیار ساده‌تر و کم دردسرتر از کسب روزی حلال است و دستگیری احتمالی و دادگاه و زندان چونان استراحت گاهی است که هر مجرمی برای تجدید قوا و بهره‌گیری از آخرین دستاوردها و تجربیات خلافکاران پیشکسوت به آن نیازمند است! چرا که اگر یک خلافکار نتواند خود را به روز کند و از آخرین تحولات و ابداعات حوزه تخصصی‌اش (از کلاهبرداری گرفته تا سرقت مسلحانه!) مطلع نشود آنگاه نه تنها در زندگی موفق نخواهد بود بلکه مایۀ ننگ همکاران و صنفش نیز خواهد شد. و این چنین است که در کشورمان بسیار خلافکارانی داریم که ده‌ها بار زندان را تجربه کرده و هر بار پس از ترک زندان با کوله‌باری آکنده از تجربیات جدید و روش‌های روزآمد به آغوش جامعه بازگشته و خلقی را متحیر استعداد خود ساخته‌اند! مثلأ سارقانی که در عنفوان شباب رکورد سرقت هوشمندانه را به نام خود ثبت کرده و در ۱۵ ثانیه قفل هر خودرویی را به مدد هوش و استعداد سرشار خود باز کرده و طی یک ماه بیش از یکصد خودرو را سرقت و به مال‌خر مربوطه تحویل داده‌اند! به راستی اگر یک قاضی حکم” قطع ید” را دربارۀ این مجرم خلاق به اجرا گذارده بود آیا باز هم شاهد چنین رکوردها و شکوفا شدن چنین استعدادهایی می‌شدیم؟

۳ – گویا مرام عدلیۀ مملکت ما رحمت و رأفت با مجرمان است و اگر جز این بود این چنین شاهد توسعه اقسام و عرصه‌های مختلف خلافکاری و بروز خلاقیت‌های مجرمانه در کشور نبودیم! وقتی قاتلی در آستانه اعدام با استفاده از مرخصی قانونی از حبس بیرون می‌آید و همان روز ۵ نفر دیگر را در یک درگیری مسلحانه به آن دنیا روانه می‌کند چه می‌توان گفت جز مرحبا به این همه رأفت!!

۴ – زندگی بدون خلافکاران طعم و رنگ خاص خودش را نخواهد داشت و جامعه بی‌خلاف ،جامعه‌ای بی‌تحرک، بی‌هیجان، یکنواخت و تکراری است. اگر سارقان و کیف قاپان و زورگیران و سارقان مسلح و متجاوزان به عنف و … نباشند پس تکلیف روزنامه نگارانی که صفحات حوادث جراید را سیاه می‌کنند چه می‌شود؟ چه کسی پاسخ گوی بیکاری این مطبوعاتی‌های شریف خواهد بود؟ اصولأ بدون وجود مجرم، پلیس و عدلیه و شحنه و داروغه خاصیت خود را از دست می‌دهند و آنگاه باید شاهد بیکاری و عاطل و باطل ماندن قضات و محتسبان و داروغه‌گان باشیم! مگر نه این است که وقوع جرم در یک محله تا مدتها موجبات تنوع میان مردم آن سامان را فراهم خواهد آورد و زندگی را از تکرار رهایی خواهد داد!

۵– حال که چنین است بایسته است به‌سان برخی از قضات دور اندیش خود با اجرای احکام شرعی درباره مجرمان مخالفت ورزیده و مانع از ریشه کنی جرایم در کشور شویم و ایمان پیدا کنیم جامعه بدون خلافکار جامعه‌ای ناقص است!

دکتر عبدالحمید انصاری

یادآوری: در شماره گذشته تعدادی از فیلم‌های نمایش داده شده در سال ۱۳۶۵ با تفکیک ‍ ژانرهای دفاع مقدس، پلیسی، اجتماعی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت، در این شماره ضمن تکمیل موارد فوق‌الذکر به دیگر ژانرها (گونه‌ها) نیز پرداخته می‌شود.

الف) ژانر انقلابی، دفاع مقدس

۲۰ـ گره:‌ کارگردان؛ یوسف سیدمهدوی، فیلمنامه؛ مرحوم سیف‌الله داد، بازیگران؛ داود آریا، ملیحه نصیری، حسین نیک‌اخلاق، هوشنگ ملک‌آرا.

داستان فیلم ماجرای توزیع اعلامیه‌های انقلابی در سال ۱۳۵۷ را توسط یک دانشجوی جوان به تصویر می‌کشد که توسط مأموران حکومت نظامی دستگیر می‌شود، اما موفق به فرار می‌گردد. در پروسه جست‌وجوی خانه به خانه مأموران سرانجام او را پیدا می‌کنند اما بحث‌ها و ماجراهای مدت زمان جست‌وجو مأموران را متقاعد کرده که جوان حق دارد و بنابراین تصمیم به آزادی او می‌گیرند.

فیلم ساده‌ای است و قاعدتاً برای شروع به کار سینمایی مرحوم سیف‌الله داد که خود دانشجوی دانشگاه شیراز بوده است، قابل قبول است. فضای فیلم نیز حدیث نفس دانشجویان همکلاسی‌های وی در سال‌های منتهی به انقلاب است، اما همه کسانی که در مبارزات دانشجویی دانشگاه شیراز همراه وی بودند سرانجام یکسانی نداشتند. مرحوم «داد» به سینما پیوست و کارهای قابل قبولی مانند «کانی مانگا» و در رأس آنها «بازمانده» به سینمای ایران تقدیم کرد، هر چند در سیاستگذاری‌های دوران دوم خرداد در مقام معاونت سینمایی دچار خطاهای راهبردی شد. مرحوم شهید صدرالله فنّی به رزمندگان پیوست و در سمت فرماندهی قرارگاه رمضان به شهادت رسید. عطاالله مهاجرانی هم به عنوان نماینده مردم شیراز یک دوره به مجلس راه یافت و بعداً در سمت معاون حقوقی رئیس‌جمهور و وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به بیراهه و ناکجاآباد رفت. او هم‌اکنون در انگلیس در مقام اپوزیسیون نظام با رسانه‌های غربی معاند همکاری دارد. بسیاری دیگر از همراهان مرحوم «داد» نیز در سمت‌های مختلف نظام مشغول خدمت هستند.

۲۱ـ اتاق یک: کارگردان؛ رحیم رحیمی‌پور، بازیگران؛ عبدالرضا اکبری، افراشته سمندرپور، هوشنگ توکلی، احمد نصر.

یک سرهنگ ارتش جمهوری اسلامی ایران به اسارت یکی از گروهک‌های ضدانقلاب درمی‌آید، او پس از اقدام به فرار نافرجام به اعدام محکوم می‌شود، اما طی مدت اسارت با چند تن از دیگر اسراء این گروهک‌ها آشنا و صمیمی می‌شوند و به کمک آنها نقشه جدیدی برای فرار طرح و اجرا می‌کنند. فیلم با توجه به فضای تنش‌آلود گروهکی سال‌های اول پیروزی انقلاب ساخته شده و دارای ساختار معمولی است. فیلم توسط هدایت فیلم به مدیریت مرتضی شایسته ساخته شده که هم‌اکنون جزو سازندگان فعال فیلم‌های سینمایی است.

۲۲ـ هشت و نیم: کارگردان؛ اسماعیل رحیم‌زاده، بازیگران؛ شاپور بخشایی، منوچهر علی‌پور، زهره امیری، الیزا جواهری، آزیتا لاچینی، مرحومه مهری مهرنیا، محصول سیمای جمهوری اسلامی ایران.

قصۀ فیلم؛ به حادثۀ انفجار کامیون در مهرماه ۱۳۶۱ مقابل مسافرخانه‌ای در خیابان ناصرخسرو می‌پردازد. این انفجار با هدف آسیب‌رسانی به ساختمان مخابرات مستقر در میدان امام خمینی(ره)(توپخانه سابق) توسط گروهک‌های مزدور انجام گرفته بود که با تصمیم دولت وقت، بافت فرسوده و قدیمی آن منطقه تخریب و نوسازی گردید.

۲۳ـ جدال: کارگردان؛ محمدعلی سجادی، بازیگران؛ مهدی فخیم‌زاده، محبوبه بیات، فاطمه معتمدآریا، عنایت بخشی، سیامک اطلسی، کاظم افرندنیا، پری اقبال‌پور.

روایت مجروح شدن جوانی در بحبوبۀ پیروزی انقلاب اسلامی سال ۵۷ را به تصویر می‌کشد که به خانواده‌ای داغدار از شهادت سرپرست خود توسط عوامل رژیم پهلوی پناه می‌برد. خانواده به زودی متوجه می‌شوند که جوان در یک درگیری گروهکی مجروح شده و نه درگیری با رژیم پهلوی، بنابراین او را از خانه بیرون می‌کنند. جوان که نادم گردیده، مدتی را در میان اعضای آن گروهک سر می‌کند تا سرانجام مجدداً خود را به آن خانواده نزدیک نماید.

محمدعلی سجادی در سال‌های بعد به ویژه دهه ۸۰ کارهای سینمایی متوسط و ضعیفی ارائه نمود که عمدتاً از ساختار منسجم و قابل قبولی برخوردار نبودند.

۲۴ـ تیرباران: کارگردان؛ علی‌اصغر شادروان، بازیگران؛ مجید مجیدی، فریده نیسیان، جعفر دهقان، رضا چراغی و عطاالله سلیمانیان. محصول حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.

این فیلم، زندگی پرماجرا و عجیب روحانی شهید سیدعلی اندرزگو را به روایت کشیده است. داستان در بستری دراماتیک و فوق‌العاده جذاب و پرکنش به تصویر کشیده شده است. فیلم با گذشت نزدیک به ۳۰ سال همچنان جذاب و دیدنی است و با اینکه بارها به مناسبت سالروز شهادت شهید «اندرزگو» از سیمای جمهوری اسلامی پخش شده است، اما هیچ‌گاه تکراری و کهنه به نظر نمی‌رسد. بازیگر اصلی فیلم «مجید مجیدی»‌ است که نقش شهید را به خوبی ایفا نموده است. مجیدی بعدها به کارگردانی روی آورد و هم‌اکنون یکی از کارگردان‌های متعهد، اخلاق‌گرا و بسیار مسلط در نظام جمهوری اسلامی است. از او فیلم‌های خوبی نظیر «رنگ خدا»، «بچه‌های آسمان» و «بید مجنون» به دنیای سینما عرضه شده است که همگی آموزنده و اخلاقی هستند. آخرین ساخته وی فیلم عظیم محمد«ص» است که به زودی اکران خواهد شد.

۲۵ـ دست‌نوشته‌ها: کارگردان؛ مهرزاد مینویی، فیلمنامه؛ بهروز افخمی، بازیگران؛ جلیل فرجاد، بهنام شفیعی، علیرضا شجاع نوری، محصول بنیاد سینمایی فارابی.

قصه مأموریت جوانی از اعضای گروهک‌ها برای ترور یکی از پاسداران کمیته انقلاب اسلامی، نزدیک شدن به وی و ایجاد صمیمت بین آنان و پشیمانی از این مأموریت را به تصویر می‌کشد.

۲۶ـ ملاقات: کارگردان؛ خسرو معصومی، بازیگران؛ جمشید مشایخی، اکبر زنجانپور، پروانه معصومی، سیامک اطلسی، مینا صارمی.

داستان فیلم به فعالیت سیاسی جوان دانشجویی در رژیم پهلوی می‌پردازد که به دلیل دوستی پدرش که یک پزشک است با سرهنگی شاغل در اداره مشترک ضدخرابکاری به آنان اطلاع داده می‌شود.

فیلم دارای فراز و فرود پذیرفتنی و کشش داستانی قابل قبول متناسب با فضای سال‌های اولیه انقلاب است.

۲۷ـ همه با هم: کارگردان؛ محمد نوری‌زاد، محصول سیمای جمهوری اسلامی ایران، بازیگران؛ جهانگیر نکویی، احمد صابر، محسن خسروی، حسین هنرمند.

روایت معلمی بسیجی است که در جبهه دفاع مقدس به همراه رزمندگان از جمله پیرمردی مشغول نبرد هستند. پیرمرد به شهادت می‌رسد، ولی در آخرین لحظات از معلم تقاضا می‌کند که به روستایی برود. معلم وقتی وارد روستا می‌شود، علت درخواست پیرمرد را درمی‌یابد، بدین معنی که او بسیار شبیه یکی از جوانان شهید روستا می‌باشد که شدیداً مورد علاقه اهالی بوده است. هر چند ماندن در روستای غریب برای جوان دشوار است، اما در روستا می‌ماند و در کار و فعالیت‌های اجتماعی مردم مشارکت می‌کند.

محمد نوری‌زاد، نویسنده و کارگردان متوسط ضعیفی بود که ابتدا گرایشات متعهدانه‌ای داشت و مقاله‌نویس کیهان بود. چندین فیلم و سریال هم در کارنامه وی وجود دارد که همه آثار ضعیف و فاقد کیفیت محسوب می‌شوند، از جمله؛ سریال «پروانه‌ها می‌نویسند» که در سال‌های حاکمیت «دوم خردادی‌ها» از شبکه ۲ پخش شد.

۲۸ـ تشکیلات: کارگردان؛ منوچهر مصیّری، بازیگران؛ مجید مظفری، افسانه بایگان، اکبر زنجان‌پور، فرخ نعمتی.

قصه یک افسر سابق گارد شاهنشاهی را به تصویر می‌کشد که توسط دادسرای مبارزه با مواد مخدر بازداشت گردیده، اما در جریان بازپرسی معلوم می‌شود که علاوه بر قاچاق مواد مخدر، مأموریت براندازی نظام جمهوری اسلامی را هم برعهده دارد. همسر مطلقه بازپرس کنونی و مبارز انقلابی سابق که سابقاً به طور مخفیانه جاسوسی همسرش را می‌کرده از خارج برمی‌گردد و در پوشش دیدار فرزندش، خود را به شوهر سابق خود نزدیک می‌کند، در حالی که پشت پرده مأموریت کسب اطلاعات و نجات افسر گارد سابق بازداشت شده را دارد.

فیلم به سیاق آثار دیگر منوچهر مصیّری دارای تعلیق و کشش داستانی عامیانه می‌باشد، اما دارای ارزش هنری نیست.

۲۹ـ پرواز در شب: کارگردان؛ مرحوم رسول ملاقلی‌پور، بازیگران؛ فرج‌الله سلحشور، جعفر دهقان، تاج‌بخش فنائیان، علی یعقوب‌زاده.

این فیلم یکی از آثار ماندگار و بسیار باارزش دفاع مقدس و مرحوم رسول ملاقلی‌پور محسوب می‌شود که پس از حدود ۳۰ سال همچنان دیدنی، تأثیرگذار و دارای جذابیت‌های رزمی، عاطفی در قالب سینماست. رسول ملاقلی‌پور بعدها فیلم‌های متعددی در حوزه دفاع مقدس ساخت که هرکدام به نوعی وجهی از وجوه الهی سال‌های جنگ تحمیلی و حوادث پس از آن را به تصویر می‌کشد، اما اخلاص، دقت قصه‌پردازی، نمایش جزئیات و حوصله به کار رفته در فیلم «پرواز در شب» نمونه و کم‌نظیر است. گردان کمیل به فرماندهی جوانی به نام مهدی نریمان با هوشیاری و هدف فریب دشمن برای انجام عملیات اصلی با آنان درگیری می‌شوند. از آنجا که دشمن در آمادگی به سر می‌برد، درگیری و نبرد مغلوبه گردیده و گردان کمیل در کانالی گرفتار می‌شوند. کمبود آب و آذوقه و شهادت تعدادی از افراد همرزم و دلاوری‌های آنان برای مشغول کردن دشمن، خمیرمایه پرداختی بسیار دیدنی قطعه‌ای از دفاع مقدس را به تصویر می‌کشد که بارها و بارها می‌توان با لذت آن را تماشا کرد و به روح ملاقلی‌پور درود و صلوات حواله نمود.

فرج‌الله سلحشور بازیگر نقش اول فیلم، هم‌اکنون کارگردان ورزیده و متعهدی است که آثار جاودانه‌ای مانند سریال‌های «مردان آنجلس» و «حضرت یوسف پیامبر» در کارنامه وی به چشم می‌خورد. او هم‌اکنون بیمار است و جا دارد همه برای سلامتی وی دست به دعا برداریم.

۳۰ـ حماسه شیلر: کارگردان؛ احمد حسنی مقدم، بازیگران؛ آتش تقی‌پور، احمد زینال‌زاده، احمد میرعلایی.

داستان فیلم مربوط به مبارزه سپاه پاسداران با گروهک‌های ضدانقلاب و مزدور مستقر در کردستان است که در قالب قصه‌ای پرفراز و فرود روایت می‌شود. از آنجا که این گروهک‌ها بدون تغذیه و کمک رژیم صدام امکان ادامه حیات نداشتند، بخشی از ماجرا نیز در قالب دفاع مقدس پیوند می‌یابد.

ب) ژانر مواد مخدر و اعتیاد

۳۱ـ جدال در تاسوکی: کارگردان؛ فرامرز قریبیان، بازیگران؛ عبدالرضا اکبری، ثریا حکمت، کاظم افرندنیا، مرتضی احمدی.

روایت رفتن معلم جوانی به یک روستا برای آموزش و آموزگاری و عدم استقبال مردم از وی به دلیل ترسی که از قاچاقی معروف مواد مخدر منطقه دارند. معلم به تدریج موفق می‌شود نظر اهالی را جلب و با رفتار انسانی خود به آنان نزدیک شود. تلاش‌های وی به قدری مؤثر می‌شود که حتی قاچاقچی شرور منطقه نیز هنگام دستگیری و رفتن برای محاکمه و مجازات درخواست می‌کند که معلم سرپرستی فرزندش را برعهده بگیرد.

فیلم، شبیه آثار دیگری است که فرامز قریبیان در آنها به عنوان بازیگر و یا کارگردان ایفای نقش نموده است، فیلمی متوسط خوب و مردم‌پسند.

(در تدوین این مقالات از انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و همچنین کتاب «فرهنگ فیلم‌های سینمای ایران» تألیف

سوتیتر:

۱-فیلم تیرباران، زندگی پرماجرا و عجیب روحانی شهید سیدعلی اندرزگو را به روایت کشیده است. داستان در بستری دراماتیک و فوق‌العاده جذاب و پرکشش به تصویر کشیده شده است…و با اینکه بارها به مناسبت سالروز شهادت شهید «اندرزگو» از سیمای جمهوری اسلامی پخش شده است، اما هیچ‌گاه تکراری و کهنه به نظر نمی‌رسد. بازیگر اصلی فیلم «مجید مجیدی»‌، بعدها به کارگردانی روی آورد و هم‌اکنون یکی از کارگردان‌های متعهد، اخلاق‌گرا و بسیار مسلط در نظام جمهوری اسلامی است.

بی‌پرده با تاریخ/اردیبهشت و خرداد ۱۳۶۰

سیدروح‌الله امین‌آبادی

در اردیبهشت و خرداد سال ۱۳۶۰ به‌تدریج تقابل میان دو جریان انقلابی به رهبری امام خمینی و طیف لیبرال و ضدانقلاب به میاند‌اری بنی‌صدر به اوج رسید. رئیس‌جمهور وقت به تلاش‌های از سر دلسوزی امام امت برای برگشت به دامن نظام اسلامی وقعی ننهاد تا آنجا که حضرت روح‌الله در یک اقدام انقلابی، بنی‌صدر را ابتدا از فرماندهی کل قوا و در ادامه و به دنبال رأی مجلس شورای اسلامی مبنی بر عدم کفایت سیاسی بنی‌صدر، او را از ریاست‌جمهوری برکنار کردند.

شهادت سروان شیرودی یکی از برجسته‌ترین خلبانان هوانیروز و نیز شهادت دکتر مصطفی چمران در جبهه‌های نبرد حق علیه باطل و  نیز جنایت بزرگ گروهک‌های ضدانقلاب دموکرات و کومله در به شهادت رساندن ده‌ها اسیر پاسدار از دیگر وقایع ماه‌های اردیبهشت و خرداد ۱۳۶۰ محسوب می‌شود.

گام به گام با سقوط اولین رئیس‌جمهور

امام خمینی پس از غائله ۱۴ اسفند و مسائل پس از آن، دستوری برای پیگیری و رسیدگی به این موضوع صادر کردند و رسیدگی قضایی به پروندۀ چهاردهم اسفند، از تاریخ شانزدهم اسفند همین سال شروع شد و ده نفر قاضیِ تحقیق تا اوایل خرداد۱۳۶۰ به تحقیقات وسیع و دامنه‌داری در این زمینه دست زدند.

پس از رسیدگی طولانی قوه قضائیه به پروندۀ حادثۀ دانشگاه تهران در ۱۴ اسفند و جمع‌آوری مدارک جرم در این ‌باره، برخی از نتایج به دست آمده از این رسیدگی اعلام شد و گروه‌های طرفدار رئیس‌جمهور به جهت اعمال تحریک‌آمیز و حمل اسلحه، به عنوان متهمان حادثۀ چهاردهم اسفند معرفی شدند.

همچنین به دلیل آنکه اعلام جرایمی نیز علیه شخص رئیس‌جمهور صورت گرفته بود، در این باره نیز تحقیقاتی صورت گرفت و دلایل کافی بر مجرمیت وی در مواردی چون سوءاستفاده از قدرت، تخلف از اختیارات قانونی، تحریک مردم، سردستگی طاغیان و گروه‌های مسلح به دست آمد.

در پی رسیدگی به واقعۀ دانشگاه و توقیف روزنامه «میزان» و سپس رأی دادگاه بر رفع توقیف این روزنامه، بنی‌صدر و روزنامه انقلاب اسلامی هیاهویی در مورد عدم عدالت در جریان دادگاه‌ها به راه انداختند.

با وجود تمام مشکلات، این پرونده مراحل تکمیل خود را طی کرد و دلایل کافی در مورد اتهامات مجرمین به دست آمد و آمادۀ تقدیم به دادگاه شد، اما در این مرحله، پیگیری قضایی به جهاتی متوقف شد و پرونده به دادگاه نرفت. حضور دکتر بهشتی که آن روزها رئیس دیوان‌عالی کشور بود و در رأس محاکم قضایی قرار داشت، یکی از مشکلات پیش رو بود.

بنی‌صدر رسیدگی قضایی را که تحت نظر ایشان صورت می‌گرفت، مغرضانه می‌دانست و مدعی بود او مثل سایرین باید محاکمه شود، بنابراین علیه آیت‌الله بهشتی طرح دعوا کرد.^(۱)

از سوی دیگر در ۲۵ اسفند ۱۳۵۹ با توجه به واقعه ۱۴ اسفند، حضرت امام دستور دادند هیئتی سه نفره تشکیل شود و به اختلاف‌های پیش‌آمده رسیدگی کند.

براساس این فرمان برای رسیدگی به شکایاتی در باره جنگ و سایر مسائل مورد اختلاف بین مقامات جمهوری اسلامی، هیئتی مرکب از یک نماینده از طرف رئیس‌جمهور و یکی از طرف مقابل و یکی از سوی اینجانب تعیین می‌شود که در حل شکایات کوشش نماید و رأی اکثریت هیئت مذکور معتبر است. و در صورت تخلف یکی از مقامات، باید متخلف را به مردم معرفی کنند و مورد مؤاخذه قرار گیرد.»^(۲)

بنی‌صدر آیت‌الله اشراقی را به عنوان نماینده خود در آن هیئت انتخاب و معرفی کرد. امام خمینی آیت‌الله مهدوی کنی را به عنوان نماینده خود معرفی کردند و از سوی رؤسای قوه مقننه و قضائیه نیز آیت‌الله یزدی برای عضویت در این هیئت انتخاب شد.

هیئت پس از بررسی شکایات و نامه‌های وارده، بنی‌صدر و روزنامه‌های حامی وی را متخلف شناخت و به ملت معرفی کرد، ولی بنی‌صدر نظر هیئتی را که نماینده خود او در آن عضویت داشت نپذیرفت و هیئت حل‌ اختلاف نیز منحل شد.

نخستین اقدام عملی امام؛ برکناری بنی‌صدر از فرماندهی کل قوا

به دنبال اقدامات تنش‌زای بنی‌صدر که هر روز بر شدت و حدت آن افزوده می‌شد، امام خمینی در ۲۰ خرداد ماه سال ۱۳۶۰ بنی‌صدر را از فرماندهی کل نیروهای مسلح برکنار کردند.^(۳)

بنی‌صدر در این روزها در کرمانشاه به سر می‌برد و بر اساس خاطراتی که بعدها در خارج از کشور منتشر شد، مشغول امکان‌سنجی کودتایی بود که براساس آن می‌خواست ارتش را به تهران آورد و مخالفان را سرکوب کند!

امام خمینی چند روز پس از این حکم در جمع فرماندهان نیروهای سه‌گانه ارتش با اشاره به پیشنهاد رفراندوم از سوی بنی‌صدر تأکید کردند: «معنایش این است که ثبات این مملکت را از دست مردم بگیرند. اینکه الان ثبات دارد، از افتخارات این انقلاب است که در ظرف یک سال همه این چیزها درست شد. می‌خواهند این را بگیرند و بگویند حالا نشد، دو باره از سر! دوباره از سر!؛ آرا[آرای] مردم است. خوب. اگر میزان آرای مردم است، اینها که هستند. اینها که از اروپا نیامده‌اند. اینها آرای همین مردم‌اند؛ همین مردم‌اند که به مجلس رأی دادند، وکیل تعیین کردند؛ همین مردم‌اند که به جمهوری اسلامی رأی دادند و همین مردم‌اند که به قانون اساسی رأی دادند و همین مردم‌اند که همه چیز را خودشان ایجاد کردند. حالا ما دو باره از سر برویم سراغ چه مردمی؟»^(۴)

یک روز پس از این سخنان امام امت در جمع گروهی دیگر از مردم ضمن اعلام ارتداد جبهه ملی به خاطر اعلام تظاهرات علیه قصاص خطاب به بنی‌صدر تأکید کردند: «شما اگر واقعاً می‌خواهید به قانون  عمل بکنید، ما هم می‌خواهیم که همه شماها بیایید به قانون عمل کنید. آمدید اینجا و بنا بر این شد که دیگر روزنامه‌هایتان و صحبت‌هایتان برای تشنج نباشد. آیا شما وفا کردید به عهد خودتان؟ در اینجا آمدید و قرار دادید به این. بعد از اینکه می‌خواستید به جنگ هم بروید، به این منتهی شد که یک هیئت سه نفره‌ای باشد. یک نفر از طرف آقای رئیس‌جمهور. یک نفر هم از طرف آن آقایان و یکی هم من تعیین کنم.  اینها حَکَم باشند. بعد از اینکه حَکَم رفته و موارد خلاف را دیده، در روزنامه‌هایشان نوشتند که این حکمیت مثل حکمیت ابوموسی اشعری است!»

تلاش‌های ناکام برای بازگشت بنی‌صدر به آغوش نظام

زمان به‌سرعت برای بنی‌صدر در حال تمام شدن است و امام همچنان نمی‌خواهد اولین رئیس‌جمهور به چنین سرنوشتی گرفتار شود. از این رو حضرت روح‌الله نصیحت می‌کنند: «حالا هم توبه را قبول می‌کنم. اسلام قبول می‌کند. حالا هم بروند در رادیو، بروند در تلویزیون، توبه کنند بگویند ما تا حالا خطا کردیم؛ اشتباه کردیم، مردم را دعوت کردیم به شورش و غلط بوده. خلاف اسلام بوده. خلاف قوانین کشوری بوده.  ائتلاف کردیم با گروه منافق. من چندین بار به این آقا [بنی‌صدر] گفتم آقا این جمعیت تو را به باد فنا می‌دهند. این افرادی‌ که دور تو جمع شده‌اند، بعضی از اینها، یک گرگ‌هایی هستند که تو را به باد فنا می‌دهند.»^(۵)

با وجود این بنی‌صدر به نصایح امام گوش فرا نمی‌دهد تا اینکه بررسی عدم کفایت سیاسی اولین رئیس‌جمهور تاریخ ایران وارد دستور کار مجلس شورای اسلامی می‌شود.

بررسی عدم کفایت سیاسی بنی‌صدر در مجلس شورای اسلامی

۳۰ و ۳۱ خرداد سال ۱۳۶۰ دو روز تاریخی و ماندگار در تاریخ جمهوری اسلامی است. در این دو روز کفایت سیاسی نخستین رئیس‌جمهور ایران اسلامی در مجلس شورای اسلامی مورد بحث و بررسی قرار گرفت و تعداد زیادی از نمایندگان مجلس که بعد از یک سال صبر و سکوت دیگر تحم‌شان تمام شده بود به افشای مفاسد و خیانت‌های بنی‌صدر پرداختند.

در این میان سخنرانی تاریخی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در جلسه روز ۳۱ خرداد ۱۳۶۰ خواندنی و شنیدنی است.

آیت‌الله خامنه‌ای در این سخنرانی ۱۴ دلیل برای عدم کفایت سیاسی بنی‌صدر برشمردند. این دلایل به اختصار عبارتند از: عدم احترام به نهادهای قانونی، رعایت نکردن حرمت جمهوری و رئیس‌جمهور، استفاده از هر ابزاری در مقابله با مخالفان، سیاست‌گرایی به جای حقیقت‌گرایی، صادق و راستگو نبودن رئیس‌جمهور، بی‌قدر و منزلت کردن امام و امت، رعایت نکردن حیثیت جمهوری در خارج از کشور، مشاوران بدنام و مشکوک، افشای اسرار اقتصادی کشور، ایجاد تشنج در کشور پیش از جنگ، بی‌توجهی به خط رهبری انقلاب، حرکت به سمت قدرت مطلقه و استبداد، اخلالگری و شورش و خصلت‌های ناپسند فردی از جمله غرور… .^(۶)

سرانجام مجلس تصمیم تاریخی خود را می‌گیرد و آیت‌الله ‌هاشمی رفسنجانی در بیان نتیجه رأی نمایندگان چنین می‌گوید: «جمع افرادی که در مجلس حاضر بودند ۱۹۰ نفر، آرایی که موافق عدم کفایت سیاسی آقای بنی‌صدر به صندوق ریخته شده ۱۷۷ نفر، رأی مخالف یک نفر، آقایان! دیگر از این به بعد آقای بنی‌صدر به عنوان رئیس‌جمهور از قاموس جمهوری اسلامی حذف شده، شعارها برگردد به طرف آمریکا.» ^(۷)

یک روز پس از این تصمیم مجلس شورای اسلامی، امام خمینی نیز در حکمی ابوالحسن بنی‌صدر را از ریاست‌جمهوری برکنار کردند و پرونده نخستین رئیس‌جمهور تاریخ انقلاب بسته ‌شد.

اعلام قیام مسلحانه منافقین علیه جمهوری اسلامی

به دنبال بررسی طرح عدم کفایت سیاسی بنی‌صدر در مجلس، منافقین علیه نظام اسلامی اعلام قیام مسلحانه می‌کنند. روزنامه اطلاعات در شماره ۳۱ خرداد ۱۳۶۱ می‌نویسد:

«به دنبال اعلام راه‌پیمایی و آشوب از طرف سازمان منافقین و گروهک پیکار به نفع بنی‌صدر،  در ساعت ۴ بعد از ظهر امروز در حد فاصل چهارراه ولیعصر [مصدق سابق]، میدان ولیعصر، با پخش اعلامیه‌ها و تراکت‌هایی مبنی بر درگیری به‌طور قاطع با هر کس و در هر لباس و با اعلام صریح و مستقیم گروهک پیکار مبنی بر درگیری مسلحانه، با مردم در خیابان‌های مرکزی تهران به خاک و خون کشیده شدند.

در این درگیری‌های خونین ده‌ها اتومبیل، اتوبوس یا مینی‌بوس شرکت واحد و نهادهای انقلابی توسط عناصر آشوبگر به آتش کشیده شده و ده‌ها نفر کشته و مجروح از طرفین به جای گذاشته شد.

گزارش‌های رسیده از چهارراه ولی‌عصر حاکی از آن است که در حدود ساعت ۴ بعد از ظهر امروز تعدادی از هواداران گروهک‌ها در حالی که شعارهایی به نفع بنی‌صدر می‌دادند، تعدادی از دکه‌های خیابان و چندین مبل و صندلی را به وسط خیابان بردند و به آتش کشیدند.

با ورود حزب‌الله به صحنه، مجاهدین خلق اعلام جنگ مسلحانه کردند و از آن رو که مردم اطلاعی از این اعلام جنگ مسلحانه نداشتند و بناگاه با تیراندازی گسترده از سوی منافقین روبرو شدند، تعداد کثیری از مردم در این درگیری و در جریان تیراندازی مجاهدین خلق به شهادت رسیدند و یا زخمی شدند. روزنامه اطلاعات گزارش داد هادی غفاری نیز در میان مردمی که با هواداران رئیس‌جمهور درگیر شده بودند حضور داشته است.

براساس گزارش‌های رسیده به دنبال اعلامیه سیاسی نظامی مجاهدین خلق در مورد آنچه مقاومت انقلابی خوانده شد، درگیری‌هایی در سطح شهر تهران به وجود آمد که درگیری امروز ابعاد وسیع‌تری به خود گرفت. در این درگیری‌ها بیش از ۱۰۰ نفر با سلاح‌های گرم و سرد و سنگ و چوب مجروح شدند و چند نفر نیز کشته شدند.^(۸)

جنایت بزرگ زندان دولتو

۱۷ اردیبهشت ۱۳۶۰، ۱۲۱ نفر از رزمندگان سپاه که در زندان دولتو در نزدیکی سردشت در اسارت افراد کومله و دموکرات بودند در یک نقشه از پیش تعیین‌شده با بمباران جنگنده‌های رژیم بعث به شهادت رسیدند. زندانبانان ساعتی پیش از بمباران زندان را ترک کرده بودند. درنهایت تعداد انگشت‌شماری از این حادثه جان به در بردند.

جزئیات جنایت کومله و دموکرات‌ها

هاشمی معاون استاندار وقت آذربایجان غربی در ۱۹ اردیبهشت همین سال در یک مصاحبه مطبوعاتی و رادیو تلویزیونی شرکت و در مورد چگونگی جریان بمباران زندان‌های حزب دموکرات در سردشت گفت: «گزارش‌های رسیده در این مورد طی دو روز گذشته نشانگر خیانت بزرگی است که حزب بعث عراق با همکاری حزب منحله دموکرات صورت داده است.»

وی افزود: «در روز ۱۷ اردیبهشت چند فروند از میگ‌های متجاوز عراقی جهت بمباران اسیرانی که در زندان‌های حزب منحله دموکرات به سر می‌بردند به این زندان‌ها حمله می‌کنند، اما به نظر می‌رسد به دلیل وضعیت خاص جغرافیایی منطقه در بمباران کامل زندان‌ها موفق نمی‌شوند و صرفاً بمب‌های خود را در نزدیکی یک زندان و روی قسمتی از یک آبادی و احیاناً بعضی نقاط دیگر فرو می‌ریزند.»

این مقام مسئول ادامه داد: «بعد از تجاوز میگ‌ها، ۴ تا ۶ هلیکوپتر عراقی به زندان‌ها از جمله زندان شماره ۵ حمله‌ور می‌شوند و زندان‌ها را تخریب و تعدادی از برادران اسیر را شهید می‌نمایند. تعداد دقیق مجروحین و شهدا هنوز مشخص نشده است و عده‌ای از مجروحین نیز هم ‌اکنون در بیمارستان سردشت بستری می‌باشند و عده‌ای دیگر در دست دموکرات‌ها باقی مانده‌اند. ضمناً ده نفر از مجروحین هم در قریه واوان نزدیک سردشت در دست اهالی به سر می‌برند.»

وی گفت: «این اولین جنایت و برای اولین‌ بار نیست که توسط حزب دموکرات و بعث عراق انجام می‌شود. اکثر درگیری‌هایی که در منطقه روی می‌دهد یا مستقیماً به دست عناصر فریب‌خورده حزبی و یا با هدایت سرسپردگان عراقی و یا با سلاح‌هایی که توسط حزب دموکرات از بعث عراق دریافت شده است انجام می‌شود. باید پرسید سران خائن حزب دموکرات چگونه می‌اندیشند؟ آیا فکر نمی‌کنند باید به‌زودی جواب مردم مسلمان ایران را بدهند؟»^(۹)

سرقت اسناد سری از هشت سازمان دولتی

در ۵ خرداد ۱۳۶۰ دادسرای انقلاب در خصوص سرقت اسناد سری از هشت سازمان دولتی اطلاعیه‌ای صادر کرد. مرتضی فضلی‌نژاد و اسماعیل ناطقی که در این جریان دستگیر شدند اعتراف کردند که «برخی از اسناد سری چند وزارتخانه و سازمان دولتی را خارج و به دفتر ریاست جمهوری منتقل کرده‌اند.»

دادسرای انقلاب اسلامی مرکز طی اطلاعیه‌ای در این زمینه اعلام کرد: «بنا به اعتراف متهم ردیف اول یعنی آقای مرتضی فضلی‌نژاد وی تا کنون ۵ بار بدون داشتن مجوز به وزارت خارجه مراجعه و تعداد ۵۰۰ برگ مدارک مهم و سری را با کمک آقای اسماعیل ناطقی به محل دفتر ریاست‌جمهوری منتقل کرده است. آخرین بار در حال انتقال ۳۷۲ برگ از اسناد طبقه‌بندی شده و از جمله اصل سند و سوابق همکاری کاظم رجوی فرزند حسین با نام مستعار صفا با ساواک و تعدادی اوراق سوابق کارمندان و سفیران وزارت امورخارجه و مقداری هم اسناد و مدارک افراد پاکسازی شده دستگیر می‌شود.»

در این اطلاعیه تصریح شده است: «متهم اقرار کرده است تاکنون به هشت وزارتخانه و ارگان دیگر از جمله دانشگاه‌ها، وزارت کشور، وزارت کشاورزی، شهربانی و… جهت دریافت مدارک مراجعه نموده و بدون داشتن حکم خروج اسناد مقادیر متنابهی مدرک و سند و فتوکپی پرونده اشخاص را به دفتر ریاست‌جمهوری برده است.^(۱۰)

برجسته‌ترین خلبان هوانیروز به شهادت رسید

در هشتمین روز خرداد ۱۳۶۰ سروان علی‌اکبر شیرودی، خلبان برجسته هوانیروز در جبهه سرپل ذهاب به شهادت رسید. وی در جریان غائله کردستان داوطلبانه به آن منطقه رفت و در مقابل گروه‌های ضدانقلاب به مبارزه پرداخت و در پاکسازی پاوه از اشرار نقش مؤثری داشت. شیرودی با ۲۵۰۰ ساعت پرواز جنگی بالاترین زمان پروازهای جنگی در دنیا را داشت.

رئیس وقت ستاد مشترک ارتش درباره وی می‌گوید: «او ناجی غرب و فاتح گردنه‌ها و ارتفاعات آریا، بازی دراز، میمک، دشت ذهاب و پادگان ابوذر بود. او غیرممکن را ممکن ساخت. کسی بود که وقتی خبر شهادتش را به امام خمینی دادم، امام در مورد وی فرمود او آمرزیده است.»

شهادتی که شیرینی برکناری بنی‌صدر را تلخ کرد

مصطفی چمران نماینده امام خمینی در شورای عالی دفاع ۳۱ خرداد ۱۳۶۱ در جبهه دهلاویه به شهادت رسید. روزنامه‌ها در این باره نوشتند: «بار دیگر صفحات تاریخ با خون یکی از یاران امام حسین«ع» و عاشقان اسلام و شهادت رنگین شد و دکتر مصطفی چمران عارف و مجاهد خستگی‌ناپذیر و سردار رشید اسلام و نماینده امام امت در ارتش که همیشه در جبهه‌ها حضور داشت و می‌جنگید در یکی از جبهه‌های جنوب به شهادت رسید.

دو تن از یاران همیشگی دکتر چمران نیز در جبهه دهلاویه به شهادت رسیدند.

سرگرد شهید ایرج رستمی و سیداحمد مقدم به ترتیب دیشب و امروز در جبهه دهلاویه به شهادت رسیدند.»^(۱۱)

روزنامه کیهان در باره نحوه شهادت چمران به نقل از یکی از مسئولان ستاد جنگ‌های نامنظم نوشت: «دو شب قبل ارتش متجاوز عراق طی یک ضد حمله شدید درصدد بود تا روستای دهلاویه را به تصرف خود درآورد. در این درگیری یکی از فرماندهان نیروهای نامنظم به نام سروان رستمی که شهید چمران او را یکی از بهترین افسران ارتش جمهوری اسلامی می‌خواند، بر اثر اصابت ترکش خمپاره به شهادت رسید. براساس این گزارش در پی این ضد حمله، ارتش متجاوز عراق که تیپ ده زرهی عراق قوی‌ترین تیپ ارتش این کشور در آن شرکت داشت و رزمندگان اسلام آن را کاملاً دفع کردند، صبح امروز دکتر چمران برای رسیدگی به وضع جبهه و معرفی فرمانده جدید به دهلاویه رفت و طی سخنانی برای رزمندگان اسلام، ضمن اعلام شهادت سروان رستمی آنان را به صبر و استقامت دعوت کرد و از آنها خواست که راه او را ادامه دهند.»

این گزارش می‌افزاید: «چمران در ادامه، فرمانده جدید این منطقه برادر مقدم را به رزمندگان معرفی کرد و سپس در جلسه‌ای با حضور فرماندهان گروه‌ها ضمن تشریح موقعیت منطقه برنامه‌های آینده را برای آنان توضیح داد و آنگاه برای نشان دادن منطقه به فرمانده جدید رهسپار مقدم‌ترین خطوط جبهه نبرد شد.

براساس این گزارش ساعت ۱۲ ظهر امروز بر اثر اصابت گلوله خمپاره برادر مقدم و برادر حدادی در جا شهید شدند و ترکش خمپاره به پشت سر دکتر چمران اصابت کرد و بر زمین ‌غلتید و پس از مداوای اولیه راهی اهواز ‌شد. در یک کیلومتری اهواز بر اثر خونریزی شدید دکتر مصطفی چمران این عارف مجاهد جبهه‌های نبرد شهید شد.»^(۱۲)

پی‌نوشت‌ها

۱ـ سخنرانی‌های تنش‌زا، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱ تیر ۱۳۸۹٫

۲ـ صحیفه امام، جلد ۱۴، ص ۲۰۱٫

۳ـ صحیفه امام، جلد ۱۴، ص ۴۲۰٫

۴ـ صحیفه امام، جلد ۱۴، ص ۴۳۴٫

۵ـ صحیفه امام، جلد ۱۴، ص ۴۴۸٫

۶ـ مشروح مذاکرات مجلس، ۳۱ خرداد ۱۳۶۰٫

۷ـ همان.

۸ـ اطلاعات، ۳۱ خرداد ۱۳۶۰، ص ۲٫

۹ـ کیهان، ۲۰ اردیبهشت ۱۳۶۰، ص ۲٫

۱۰ـ جمهوری اسلامی، ۵ خرداد ۱۳۶۰، ص ۵٫

۱۱ـ جمهوری اسلامی، ۱ تیر ۱۳۶۰، ص ۲٫

۱۲ـ کیهان، ۱ تیر ۱۳۶۰، ص ۲٫

بسم‌‌الله الرّحمن الرّحیم

به عموم جوانان در اروپا و آمریکای شمالی

حوادث اخیر در فرانسه و وقایع مشابه در برخی دیگر از کشورهای غربی مرا متقاعد کرد که درباره‌ آنها مستقیماً با شما سخن بگویم. من شما جوانان را مخاطب خود قرار می‌دهم؛ نه به این علّت که پدران و مادران شما را ندیده می‌انگارم، بلکه به این سبب که آینده‌ ملّت و سرزمین‌تان را در دستان شما می‌بینم و نیز حسّ حقیقت‌جویی را در قلب‌های شما زنده‌تر و هوشیارتر می‌یابم. همچنین در این نوشته به سیاستمداران و دولتمردان شما خطاب نمی‌کنم، چون معتقدم که آنان آگاهانه راه سیاست را از مسیر صداقت و درستی جدا کرده‌اند. سخن من با شما درباره‌ اسلام است و به طور خاص، درباره‌ تصویر و چهره‌ای که از اسلام به شما ارائه می‌گردد. از دو دهه پیش به این سو ــ یعنی تقریباً پس از فروپاشی اتّحاد جماهیر شوروی ــ تلاش‌های زیادی صورت گرفته است تا این دین بزرگ، در جایگاه دشمنی ترسناک نشانده شود. تحریک احساس رعب و نفرت و بهره‌گیری از آن، متأسّفانه سابقه‌ای طولانی در تاریخ سیاسی غرب دارد. من در اینجا نمی‌خواهم به «هراس‌ها»ی گوناگونی که تاکنون به ملّت‌های غربی القا شده است، بپردازم. شما خود با مروری کوتاه بر مطالعات انتقادی اخیر پیرامون تاریخ، می‌بینید که در تاریخ‌نگاری‌های جدید، رفتارهای غیرصادقانه و مزوّرانه‌ دولت‌های غربی با دیگر ملّت‌ها و فرهنگ‌های جهان نکوهش شده است. تاریخ اروپا و آمریکا از برده‌داری شرمسار است، از دوره‌ استعمار سرافکنده است، از ستم بر رنگین‌پوستان و غیرمسیحیان خجل است؛ محقّقین و مورّخین شما از خونریزی‌هایی که به نام مذهب بین کاتولیک و پروتستان و یا به اسم ملیّت و قومیّت در جنگ‌های اوّل و دوّم جهانی صورت گرفته، عمیقاً ابراز سرافکندگی می‌کنند. این به‌ خودی‌ خود جای تحسین دارد و هدف من نیز از بازگو کردن بخشی از این فهرست بلند، سرزنش تاریخ نیست، بلکه از شما می‌خواهم از روشنفکران خود بپرسید چرا وجدان عمومی در غرب باید همیشه با تأخیری چند ده ساله و گاهی چند صد ساله بیدار و آگاه شود؟ چرا بازنگری در وجدان جمعی، باید معطوف به گذشته‌های دور باشد نه مسائل روز؟ چرا در موضوع مهمّی همچون شیوه‌ برخورد با فرهنگ و اندیشه‌ اسلامی، از شکل‌گیری آگاهی عمومی جلوگیری می‌شود؟ شما به خوبی می‌دانید که تحقیر و ایجاد نفرت و ترس موهوم از «دیگری»، زمینه‌ مشترک تمام آن سودجویی‌های ستمگرانه بوده است. اکنون من می‌خواهم از خود بپرسید که چرا سیاست قدیمی هراس‌افکنی و نفرت‌پراکنی، این‌ بار با شدّتی بی‌سابقه، اسلام و مسلمانان را هدف گرفته است؟ چرا ساختار قدرت در جهان امروز مایل است تفکر اسلامی در حاشیه و انفعال قرار گیرد؟ مگر چه معانی و ارزش‌هایی در اسلام، مزاحم برنامه‌ قدرت‌های بزرگ است و چه منافعی در سایه‌ تصویرسازی غلط از اسلام، تأمین می‌گردد؟ پس خواسته‌ اوّل من این است که درباره‌ انگیزه‌های این سیاه‌نمایی گسترده علیه اسلام پرسش و کاوش کنید. خواسته‌ دوم من این است که در واکنش به سیل پیش‌داوری‌ها و تبلیغات منفی، سعی کنید شناختی مستقیم و بی‌واسطه از این دین به دست آورید. منطق سلیم اقتضا می‌کند که لااقل بدانید آنچه شما را از آن می‌گریزانند و می‌ترسانند، چیست و چه ماهیّتی دارد. من اصرار نمی‌کنم که برداشت من یا هر تلقّی دیگری از اسلام را بپذیرید بلکه می‌گویم اجازه ندهید این واقعیّت پویا و اثرگذار در دنیای امروز، با اغراض و اهداف آلوده به شما شناسانده شود. اجازه ندهید ریاکارانه، تروریست‌های تحت استخدام خود را به عنوان نمایندگان اسلام به شما معرفی کنند. اسلام را از طریق منابع اصیل و مآخذ دست اوّل آن بشناسید. با اسلام از طریق قرآن و زندگی پیامبر بزرگ آن(صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌و‌سلّم) آشنا شوید. من در اینجا مایلم بپرسم آیا تاکنون خود مستقیماً به قرآن مسلمانان مراجعه کرده‌اید؟ آیا تعالیم پیامبر اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم) و آموزه‌های انسانی و اخلاقی او را مطالعه کرده‌اید؟ آیا تاکنون به جز رسانه‌ها، پیام اسلام را از منبع دیگری دریافت کرده‌اید؟ آیا هرگز از خود پرسیده‌اید که همین اسلام، چگونه و بر مبنای چه ارزش‌هایی طیّ قرون متمادی، بزرگترین تمدّن علمی و فکری جهان را پرورش داد و برترین دانشمندان و متفکّران را تربیت کرد؟ من از شما می‌خواهم اجازه ندهید با چهره‌پردازی‌های موهن و سخیف، بین شما و واقعیّت، سدّ عاطفی و احساسی ایجاد کنند و امکان داوری بی‌طرفانه را از شما سلب کنند. امروز که ابزارهای ارتباطاتی، مرزهای جغرافیایی را شکسته است، اجازه ندهید شما را در مرزهای ساختگی و ذهنی محصور کنند. اگر چه هیچ‌کس به‌صورت فردی نمی‌تواند شکاف‌های ایجاد شده را پر کند، امّا هر یک از شما می‌تواند به قصد روشنگریِ خود و محیط پیرامونش، پلی از اندیشه و انصاف بر روی آن شکاف‌ها بسازد. این چالش از پیش طراحی شده بین اسلام و شما جوانان، اگر چه ناگوار است امّا می‌تواند پرسش‌های جدیدی را در ذهن کنجکاو و جستجوگر شما ایجاد کند. تلاش در جهت یافتن پاسخ این پرسش‌ها، فرصت مغتنمی را برای کشف حقیقت‌های نو پیش روی شما قرار می‌دهد. بنابراین، این فرصت را برای فهم صحیح و درک بدون پیش‌داوری از اسلام از دست ندهید تا شاید به یمن مسئولیّت‌پذیری شما در قبال حقیقت، آیندگان این برهه از تاریخ تعامل غرب با اسلام را با آزردگی کمتر و وجدانی آسوده‌تر به نگارش در آورند.

سیّدعلی خامنه‌ای

۱/۱۱/۹۳

«از توطئه‌های مهمی که در قرن اخیر خصوصاً در دهه‌های معاصر به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی آشکارا به چشم می‌خورد، تبلیغات دامنه‌دار با ابعاد مختلف برای مأیوس نمودن ملت‌ها و خصوصاً ملت فداکار ایران از اسلام است…»

(امام خمینی قدس سره، صحیفه نور، ج ۲۱، ص ۱۷۷)

خصومت جبهه استکباری غرب با اسلام و مسلمین پیشینه‌ای دیرین دارد، این در حالی است که در قرون وسطای مسیحی که غربی‌ها در توحش و بربریت به سر می‌بردند، این تمدن باشکوه اسلامی بود که خدمات انسانی فرهنگی بی‌شماری به جهان، از جمله مغرب‌زمین ارائه داد. تاریخ تمدن اسلام و حتی آثاری که بیگانگان غربی نگاشته‌اند،‌ ‌گواهی بر این مدعاست که تنها به یک مورد اشاره می‌شود.

دکتر لکلرک در کتاب تاریخ طب از ۳۰۰ کتاب طب محققان اسلام نام می‌برد که همگی به چند زبان ترجمه شده‌اند. او می‌گوید: «تمام دانشگاه‌های اروپایی تا۶۰۰ سال از کتب طبی و فلسفی و علوم مسلمین استفاده‌ می‌کردند».

تمدن غرب وامدار فرهنگ و تمدن اسلامی است، در عین حال همین غرب نمک‌نشناس، در طول تاریخ از خصومت و دشمنی با اسلام و مسلمین و استعمار و استثمار مسلمین حتی لحظه‌ای فروگذار نکرده است. به تاریخ پرماجرای اندلس بنگریم که تمدن بزرگ اسلامی را در غرب چگونه ساقط کردند و تاریخ صلیبی را ورق بزنیم که چه کشتارها که در همین بیت‌المقدس به راه انداختند و سیل خون جاری کردند، در حالی که مسلمین هر کشوری را که فتح می‌کردند، به گفته گوستاولوبون فرانسوی، مسجد و دانشگاه را در کنار هم می‌ساختند و با پیروان ادیان بر اساس اصول انسانی رفتار می‌کردند، اما غربی‌های بی‌فرهنگ تاب تحمل مسلمانان را نداشتند و به‌ویژه با تأثیرپذیری از اندیشه‌های صهیونیستی خشونت را به اوج می‌رساندند و هر جا هم که به ظاهر تعامل داشتند، هدفی جز چپاول سرمایه‌های کشورها به‌ویژه خاورمیانه اسلامی و سلطه سیاسی و حضور نظامی و امتیازگیری از نقاط استراتژیک نفتی و سوق‌الجیشی نداشتند.

ساده‌دلی است که یک عده هنوز به غرب چشم امید دارند و کرامت و عزت ملتی را نثار لبخندهای مکارانه غربی‌ها، به‌ویژه شیطان بزرگ و انگلیس و یا فرانسه می‌کنند.

هر چند سلطه‌گری، آدم‌کشی، غارتگری و اسلام‌ستیزی و اسلام‌هراسی خصلت و خوی سردمداران غرب و امپریالیسم صلیبی صهیونیستی است، اما فصل جدید این خباثت، اهانت به مقدسات مسلمین است که با ماجرای کتاب آیات شیطانی سلمان رشدی و در سایه حمایت انگلیسی‌های خبیث و مکار کلید ‌خورد.  با وقوع انقلاب اسلامی، نسیم بیداری ملت‌ها وزیدن گرفت و رژیم پلید انگلیس تحت عنوان آزادی بیان، از نگارنده مرتد این کتاب حمایت کرد و آنگاه پاسخ دندان‌شکن حضرت امام خمینی «ره» و حکم ارتداد نویسنده مرتد و مجازات او را می‌بینیم که همچنان در سایه حمایت انگلیس به سر می‌برد.

مواضع خصمانه و وحشیانه غرب در قالب نظامی‌گری و تبلیغات مسموم با گسترش اندیشه اسلامی بعد جدیدی یافت تا ماجرای یازده سپتامبر که امریکایی‌ها و صهیونیست‌ها پدید آوردند و تهاجم صلیبی دیگری را به راه انداختند و افغانستان و عراق را میدان تاخت و تاز خود قرار دادند، با این هدف که انقلاب اسلامی را تحت محاصره خود بگیرند و مانع از نفوذ این اندیشه رهایی‌بخش به دیگر کشورها و ملت‌ها شوند، ولی به‌رغم همه توطئه‌ها و لشگرکشی‌ها، موج انقلاب اسلامی مرزهای بین‌المللی را درنوردید و حتی به دیار غرب هم راه یافت و میلیون‌ها انسان شیفته نورانیت اسلام به روی این آیین حنیف و پیام‌آور رحمت و عزت و آزادگی آغوش گشودند.

شواهد بی‌شماری حاکی از آن است که ادامه این روند، دیر یا زود شیشه عمر مستکبران را به سنگ خواهد زد تا کیفر اعمال خود و ستیزه با خدا و خلق و پیام‌آوران خدا را لمس کنند که: « إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ مُنتَقِمُونَ»(۱). تمام توطئه‌ها و توهین‌ها به مقدسات، قرآن‌سوزی‌ها، کاریکاتورها و فیلم‌های موهن هالیوودی ضداسلام در کنار دیگر سیاست‌های شیطانی و فضای مجازی ضداخلاق و زوزه‌های اقطاب کفر و استکبار، نشانه وحشت و هراس استکبار از بیداری ملت‌هاست. علت فشارها و تحریم‌ها علیه ملت‌ها را نیز باید در همین نکته کاوید. نباید به دشمن مجال داد که خود را پیروز این میدان ببیند که این هوشیاری مسئولین را می‌طلبد.

تروریسم و گروه‌های تروریستی نظیر داعش، مولود نامشروع صلیبی ـ صهیونیستی و ارتجاع منطقه هستند که با هدف بدنام کردن اسلام پدید آمده‌اند و همه و همه در مرداب شومی پرورش می‌یابند که غرب به سردمداری شیطان بزرگ در آن دست و پا می‌زند.

سیاستمداران غربی برآنند تا جلوی نفوذ اسلام را در جهان بگیرند: «یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ»(۲)  می‌خواهند نور خدا را با دهانشان خاموش کنند، اما خداوند نور خود را تمام خواهد کرد، هر چند کافران نخواهند».

به‌رغم اسلام‌ستیزی و اسلام‌هراسی و توحش و بربریت سیاست‌گذاران غربی، متعاقب این پروژه‌های ساختگی و هدفدار، میدان گسترده‌تری برای نمایش قدرت اسلام فراهم آمده است. پس از حادثه یازده سپتامبر هزاران امریکایی در تکاپوی اسلام‌شناسی به این آیین حنیف روی آوردند و در کشورهای دیگر مانند انگلیس و فرانسه رویکرد آزاداندیشان به اسلام، افق‌های نوینی را گشود.

اینها حقایقی است که در اعترافات غربی‌ها به‌وفور دیده می‌شود: «وَمَکَرُواْ وَمَکَرَ اللّهُ وَاللّهُ خَیْرُ الْمَاکِرِین»(۳) خداوند مکرشان را به خودشان برگرداند و توطئه‌ها نتیجه معکوس دادند و در آینده نیز چنین خواهد بود. در همین حال خبر می‌رسد که در فرانسه رویکردی به شناخت اسلام شکل می‌گیرد و عده بی‌شماری می‌خواهند با اندیشه اسلامی آشنایی پیدا کنند. خواست خداوند است که اسلام بماند و پیامبر«ص»، خورشید جهانتاب عالم باشد، ابوجهل‌ها و ابولهب‌های نوین نیز در زباله‌دان دفن شوند و گلبانگ محمد«ص» از مناره‌های جهان شنیده شود.

مسئولیت مسلمانان

در این میان مسئولیت مسلمانان سنگین است. مسلمانان جهان باید موضع خود را در قبال تروریسم و گروه‌های تکفیری صریحاً اعلام و این جریان فاسد ضداسلام و خارج از دین را برملا کنند. همچنین از حکومت‌هایی چون رژیم منحوس آل‌ سعود که منبع اصلی مالی و تدارکاتی تروریست‌ها هستند و در کنار رژیم نامشروع اشغالگر قدس، برای مزدوری برای آمریکا تمام قد ایستاده‌‌اند و نیز از مفتی‌های خودفروش شکمبا‌ره که در حرمین لانه دارند و نان اسلام را می‌خورند و در برابر این اهانت‌ها لب به اعتراض نمی‌گشایند و به مزدوری شیطان بزرگ می‌بالند، اعلام برائت کنند.

مسلمانان جهان باید اختلافات فرعی در مسائل داخلی را به دست فراموشی بسپارند و در برابر دشمنان مشترک، در یک صف قرار گیرند و با وحدت و یکپارچگی، شجاعانه در برابر اعمال وحشیانه غرب و اهانت به مقدسات بایستند و اگر دولت‌ها در گورستان خاموشی‌اند، ملت‌ها زنده بودن خود را اثبات کنند و دولت‌های خود را ملزم به رهائی از وابستگی به استکبارجهانی سازند.

امروزه کشورهای اسلامی بازار مصرف کالاهای بیگانگان، به‌ویژه آمریکا و اسرائیلی شده‌اند که هم غارت می‌کنند و هم جنایت. در چنین شرایطی بر ملت‌های مسلمان است که کالاهای وارداتی آنان را تحریم کنند و پاسخ جانانه‌ای به آنها بدهند.

جمهوری اسلامی ایران در این میان با عنوان ام‌القرای جهان اسلام و پرچمدار مبارزه با امپریالیسم و صهیونیسم و زورگویان عالم، مسئولیت سنگین‌تری را بر دوش دارد. این درس امام را از یاد نبریم که دشمنان را به سگی تشبیه کرد که اگر در برابر آنها بایستیم عقب‌نشینی می‌کنند و اگر فرار کنیم ما را تعقیب خواهند کرد. این خوی دولت‌های امریکایی و اروپایی است که هرگاه در ما احساس ضعف کنند، بر جرئت و جسارت خود می‌افزایند و فشارها و تحریم‌ها و طلبکاری‌های زورمدارانه و گستاخی را به اوج می‌رسانند و در حالی که تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ما و وزیر امورخارجه ما در پاریس حضور دارند، نشریه اهانت‌کننده در تیراژ میلیونی و به چند زبان منتشر می‌شود و سران کشورها با طرح از پیش هدایت ‌شده‌ای، به نام آزادی بیان از آن حمایت می‌کنند.

جا داشت وزیر امورخارجه ایران سفر فرانسه را در این مقطع حساس لغو و دلیل آن را اهانت به مقدسات و حمایت دولت فرانسه از جریان ضد اسلام اعلام می‌کرد و درسی به غربی‌ها می‌داد که در تاریخ ماندگار می‌شد و پاداش آن را از پیامبر عظیم‌الشأن می‌گرفت و اثر آن را مذاکرات می‌دید، اما متأسفانه چنین نکرد.

این در حالی است که می‌دانیم از این مذاکرات بی‌حاصل نه تنها چیزی به دست نمی‌آید، بلکه جرئت و جسارت و طلبکاری دشمن از ما بیشتر می‌شود. دشمن با گستاخی تمام دم از نقض حقوق بشر توسط ایران و حمایت از تروریسم می‌زند و ما با خوش‌خیالی به عنایات آنها چشم دوخته‌ایم! این نوع دیپلماسی در برابر زیاده‌خواهی‌های آنان جواب نمی‌دهد. الگوی ما در برابر جبهه استکباری باید امام راحل و رهبری معظم نظام و موضع‌گیری قاطع و مناسب با شأن ملت بزرگ ایران اسلامی باشد که هر چه جز این، به حراج گذاشتن «آرمان‌ها» و ارزش‌ها در برابر «منافع» غیرقابل دسترسی است.

و این باید درس آموزنده‌ای باشد برای دست‌اندرکاران امور در حال و آینده، البته اگر چشم عبرت‌بینی وجود داشته باشد!

پی‌نوشت:

۱٫سجده/۲۲

۲٫صف/۸

3. آل عمران/۵۲

سوتیترها:

۱٫

تمدن غرب وامدار فرهنگ و تمدن اسلامی است، در عین حال همین غرب نمک‌نشناس، در طول تاریخ از خصومت و دشمنی با اسلام و مسلمین و استعمار و استثمار مسلمین حتی لحظه‌ای فروگذار نکرده است.

۲٫

الگوی ما در برابر جبهه استکباری باید امام راحل و رهبری معظم نظام و موضع‌گیری قاطع و مناسب با شأن ملت بزرگ ایران اسلامی باشد، که هر چه جز این، به حراج گذاشتن «آرمان‌ها» و ارزش‌ها در برابر «منافع» غیرقابل دسترسی است.

مرحوم آیت الله مجتبی تهرانی(ره)

مقدمه:

ما تاکنون ادب الهی به معنای حفاظت و مراقبت عملی از دستورات و احکام رعیه را در بعد عقلی و قلبی بررسی کرده‌ایم و اکنون می‌خواهیم به ادب در ابعاد دیگر وجودی انسان بپردازیم.

نفس، خیال، اعضا و جوارح ظاهری هم به اقتضای خود جایگاهی دارند که باید مراعات شوند. «نفس» در بحث ادب الهی، جایگاه ویژه‌ای دارد، زیرا بسیاری از اعمال و افعال درونی و بیرونی، یا به تعبیر بهتر ملکات حسنه و سیئه‌ای که برای انسان حاصل می‌شوند، با نفس رابطه‌ مستقیم دارند؛ لذا می‌توان گفت که «ادب نفس» در بحث ادب الهی کاربردی‌ترین و فراگیرترین بحث نسبت به مباحث دیگر است.

معانی اعم و اخص نفس

نفس دارای دو معناست که دایره‌ وسعت و شمول آنها با یکدیگر متفاوت است. «نفس به معنای اعم» تمام نیروهای درونی انسان اعم از عقل، قلب، شهوت، غضب، خیال و… است که مورد بحث ما نیست. اینکه می‌گویند: «نفس یک حقیقت است که شامل قوای متعددی می‌شود»، مربوط به معنای اعم نفس است.^(۱)

اما «نفس به معنای اخص» مجموعه شهوت و غضب است که دو نیروی سرآمد آن به حساب می‌آیند. در این بحث هم هرگاه که می‌گوییم: «نفس»، منظورمان نفس به معنای اخص است. ما با حیوانات در این مورد مشترک هستیم و باید در این وجه اشتراک با آنها تفاوت رفتاری داشته باشیم و شهوت و غضب را مؤدبانه، یعنی در چارچوب دستورات الهی به کار بگیریم.

برای اینکه به ادب نفس بپردازم، لازم می‌دانم مطالبی را در باره نفس و ویژگی‌های آن توضیح دهم تا مطلب کاملاً مشخص شود ودر این باب، به مشکلی برنخوریم.

بررسی ویژگی‌های نفس و راه تأدیب آن

طبع و جبلّت نفس

در روایات از تعبیری با عنوان «جبلّت نفس» یاد شده و می‌فرمایند که جبلّت و طبع خواسته‌های نفسانی پایان و انتها ندارد؛ یعنی انسان هر قدر در میدان خواسته‌های شهوانی جلوتر برود، نه تنها چیزی به او افزوده و به اصطلاح عامیانه سیر نمی‌شود، بلکه میلش بیشتر می‌شود. به قول ما طلبه‌ها، خواسته‌های شهوانی انسان، حدّ یقف ندارند و هیچ وقت تمام نمی‌شوند. این خصوصیت در جبلّت و نفس وجود دارد و تغییرکردنی نیست؛ لذا نفس آن قدر در وادی شهوت پیش می‌رود تا درنهایت، خود را به نابودی می‌کشاند و از بین می‌برد.

غضب هم همین ‌طور است و حدی برای توقف ندارد و وقتی شعله می‌کشد، می‌خواهد همه چیز و همه کس حتی خودش را هم نابود کند. این ‌طور نیست که خشم اگر به جایی برسد، خود به خود تمام می‌شود و آرام می‌گیرد. طبع نفس و جبلّت آن، این گونه است.

نامحدود بودن طبیعت نفس

علی«ع»‌ در روایتی می‌فرمایند: «نَّفْسُ مَجْبولَهٌ عَلى سوءِ الاَدَبِ »؛ جبلّت و طبع نفس، بی‌ادبی است؛ یعنی در نهاد نفس، مرزی قرار داده نشده و مرزی ندارد که بگوییم خواسته‌های نفس یک روز تمام می‌شوند. خواسته‌های شهوت و غضب انسان، تمام‌شدنی نیستند؛ لذا نفس، طبیعتاً بی‌ادب و مرزنشناس است. حضرت در ادامه روایت می‌فرمایند: « الْعَبْدُ مَأْمُورٌ بِمُلَازَمَهِ حُسْنِ الْأَدَبِ»؛ انسان وظیفه دارد  با نیروی دیگری، این دو قوه را مؤدب سازد و مهار کند. «عبد» در این روایت، یعنی انسانی که به وسیله عقل، انسانیت و عبودیت را در خود محقق می‌سازد؛ چون تنها قوه‌ای که می‌تواند شهوت و غضب را مها رکند و مؤدب سازد عقل است و او ملاک انسانیت انسان است. عقل است که عبودیت را می‌فهمد، نه شهوت و غضب؛ پس عقل مأموریت دارد که نفس را مهار کند.

اما با به کار انداختن عقل، نفس مؤدب نمی‌شود « «وَ النَفْسُ تَجْرِی بِطَبْعِهَا فِی مَیْدَانِ الْمُخَالَفَهِ »؛ نفس وارد میدان مخالفت می‌شود و مدام می‌خواهد که به طور گسترده و بی‌نهایت، خارج از مرزهای عقلی و الهی پیشروی کند. « وَ الْعَبْدُ یَجْهَدُ بِرَدِّها عَنْ سوءِ الْمُطالَبَهِ»؛ ولی کوشش بنده این است که نفس را از خواسته‌های نامطلوبش برگرداند و جلوی خروج آن را از مسیر الهی را بگیرد. « فَمَتَى أَطْلَقَ عِنَانَهَا فَهُوَ شَرِیکٌ فِی فَسَادِهَا »؛ پس هرگاه که عبد عقل خود را به کار نگیرد و مهار نفس را رها کند، در جنایت نفسش شریک خواهد بود. « وَ مَنْ أَعَانَ نَفْسَهُ فِی هَوَى نَفْسِهِ فَقَدْ أَشْرَکَ نَفْسَهُ فِی قَتْلِ نَفْسِهِ» »؛^(۲) و کسی که در خواسته‌های بی بند و بار نفس به او کمک می‌کند، در هلاکت نفس خویش شرکت کرده است.

پس با به کار انداختن عقل، کار تمام نمی‌شود و تازه اول بگیر و ببند است؛ چون نفس هیچ‌گاه کوتاه نمی‌آید و عبد هم نباید بگذارد که او از محدوده‌های الهی تجاوز کند. اگر هم نفس محدود نشود، آن قدر پیش می‌رود تا خود را به هلاکت ‌رساند و اگر عبد جلویش را نگیرد و مهارش نکند، در این خودکشی نفسانی شریک او خواهد بود.

مراد از هوای نفسی که در آیات و روایات آمده و مذمت شده، تمام خواسته‌های نفس نیست؛ بلکه مراد از هوای نفس مذموم، خواسته‌های بی‌بند و بار درونی غیرمؤدبانه است که در قالب آداب الهی نمی‌گنجند؛ وگرنه مطلق خواسته‌های شهوانی و غضبی مذموم نیست. یعنی از آنجا که این قوا وجود دارند، اصل وجودشان خیرمحض است و اصلاً چیز نامطلوبی به حساب نمی‌آیند. بحث در این است که مرز نداشتن آنها وقتی مصیبت‌بار شود و از حدود الهی تجاوز کند، مذموم و ناپسند است، والا شهوت و غضب مشروع، نه مذموم است و نه خلاف ادب.

نفس به واسطه عقل منضبط می‌شود

در نهاد نفس انضباطی وجود ندارد و عقل باید آن را منضبط کند، لذا محدود کردن شهوات و هواهای نفسانیه یک امر اختیاری است و نمی‌توان گفت چون جبلّت شهوت، بی‌بند و باری است، پس ما هم بی‌بند و بار می‌شویم. این حرف درستی نیست؛ چون درست است که جبلّت نفس بی‌بندوباری است، اما می‌توان آن را با عقل محدود کرد و منضبط ساخت. انسان باید ضابطه و الزام را با عقل به نفس خویش تحمیل کند، وگرنه یک حیوان چهار پا خواهد شد که هیچ مرزی سرش نمی‌شود.

موت اختیاری

گاهی در کلمات اهل معرفت تعابیری چون «موت نفس» دیده می‌شود که معنای آن این نیست که انسان خودکشی کند یا شهوت و غضبش را از بین ببرد، بلکه مراد از موت نفس، ادب کردن نفس و به بند کشیدن آن است. از آنجا که «حیات نفس» در هوای نفس است و اگر هوای نفس از بین برود، حیات نفس نیز از بین خواهد رفت، اهل معرفت این تعبیر را استفاده کرده‌اند که انسان باید نفسش را بکشد؛ یعنی آن را از هواها و خواسته‌های نامشروع خویش بازدارد. وقتی هوای نفس ادب شود، دیگر به آن هوا نمی‌گویند، بلکه تبدیل به خواسته مشروع و معقول می‌شود که کاملاً موافق ادب است.

منظور از موت اختیاری هم که اهل معرفت به نفس نسبت می‌دهند این است که انسان با اختیار خود نفس را کنترل کند تا از محدوده شرع خارج نشود و بی‌ادبی نکند. البته هم افراط بی‌ادبی است و هم تفریط. نه غلو پسندیده است و نه جفا. بلکه انسان باید در مسیر اعتدال حرکت کند و همواره نفس را در چهارچوب شرع حرکت دهد، نه اینکه آن را بکُشد و کلاً متوقف سازد.

علی«ع» در روایتی فرمود: « تَوَلَّوْا مِنْ أَنْفُسِکُمْ تَأْدِیبَهَا »؛ زمام امر، یعنی ولایت و سلطه نفس‌هایتان را به دست بگیرید. «وَاعْدِلُوا بِهَا عَنْ ضَرَاوَهِ عَادَاتِهَا»؛^(۳) و آنها را از عادات زشت‌ به مسیر اعتدال بازگردانید. نفس موجودی آزمند و حریص است و حد و مرز سرش نمی‌شود، پس برای تأدیب  آن سعی کنید که آن را از عادت به سرکشی و بی‌بند و باری به مرز اعتدال و میانه‌روی برگردانید.

جمع‌بندی معنای تأدیب نفس

جمع‌بندی اینکه نفس نسبت به برخی از امور تمایل دارد و از برخی امور نیز فرار می‌کند؛ مانند چهارپایی که گاهی حمله می‌کند و گاهی عقب می‌رود و پا به فرار می‌گذارد. آنجا که میلش مطابق دستور شرع نیست و می‌خواهد زیاده‌طلبی کند، باید جلویش را گرفت و آنجایی که میل ندارد و می‌خواهد فرار کند باید مهارش را کشید و او را آرام کرد. باید متناسب با حالت اقبال و ادبار نفس، آن را به حدود الهی محدود کرد تا ادب شود. در این صورت است که نفسِ چموش و سرکش، مؤدب به آداب الهی می‌شود و در قالب عقل و شرع ضابطه پیدا می‌کند؛ پس می‌توان تأدیب الهی نفس را این طور معنا کرد: «محدود کردن نفس از تمایلات و فرارها بر طبق دستورات شرع».

رابطه تنگاتنگ ادب نفس با ادب جوارح

نکته علمی دیگر اینکه یکی از فرق‌های نفس با عقل این است که نفس ذاتاً مجرد و فعلاً مادی است، اما عقل ذاتاً و فعلاً مجرد است و طول و عرض و عمق ندارد. به تعبیر دیگر مادیت در ذات عقل راه پیدا نمی‌کند، ولی نفس برای اینکه بتواند کاری را انجام دهد، به موجودی احتیاج دارد که طول و عرض و عمق داشته باشد. به عنوان مثال انسان برای تفکر در مسائل دقیق ذهنی، به وسیله و ابزار  احتیاج ندارد، اما نفس این طور نیست و اگر بخواهد شهوت و غضبش که ذاتاً مجرد هستند کاری انجام دهند، نیازمند ماده و جسم هستند؛ یعنی برای محقق شدن خواسته‌ها باید از ابزار مادی استفاده کنند و ابزاری را به کار گیرند که طول و عرض و عمق داشته باشند؛ مثل دست و پا و گوش و چشم که از آلات ادراکی انسان محسوب می‌شوند.

تأدیب جوارح منوط به تأدیب نفس است

با این توضیحات معلوم می‌شود که یکی از شاخه‌های ادب الهی که همان ادب جوارح است، ارتباط تنگاتنگی با ادب نفس دارد؛ چون اعمال جوارحی، در حقیقت فعلیت یافتن نفس و بروز و ظهور فعلی ادب مربوط به نفس است. ادب جوارحی این است که انسان چشم، گوش، دست، پا، زبان، بطن و فرج خویش را در قالب شرع قرار دهد؛ با این توجه که همه‌ اینها آلات فعل نفس هستند و اگر نفس کسی مؤدب شود، اعضا و جوارح او نیز مؤدب خواهند شد و نیاز به برنامه تأدیبی خاص و مجزایی ندارند. هر نوع عملی که از جوارح صادر می‌شود، اگر برخلاف دستور الهی باشد، همچنین تمام کارهایی که باید انجام ‌شوند و ترک می‌شوند؛ یعنی ترک واجبات و عمل به محرمات، همه مربوط به بی‌ادبی نفس هستند. اگر نفس مؤدب شود، جوارح نیز مؤدب خواهد شد، چون جوارح انسان ابزار کار نفس هستند و در رفتارهای خود استقلال ندارند.

لذا اگر نفس به چیزی که از محدوده شرع خارج است، تمایل پیدا کند، ولی عقل جلویش را بگیرد، مهار اعضا و جوارح نیز به تبع مهار نفس، کشیده شده و فعل ناپسند انجام نخواهد شد.

همه افعال ناپسند مانند نگاه حرام، خوردن مال حرام، ترک واجب و… مربوط به جوارح هستند که نفس برای تحقق امیال خود از آنها استفاده می‌کند، پس اگر کسی بتواند با مهار نفس، خود را در محدوده ادب الهی مؤدب کند، در واقع اعضا و جوارح خود را نیز ادب کرده است.

لذا در روایتی از علی«ع» آمده است: «ضبط النفس عندالرغب و الرهب من أفضل الأدب»؛^(۴) ضابطه‌مند کردن نفس به هنگام اقبال و ادبار از بافضیلت‌ترین اقسام ادب است.

لذا ادب نفس در بین اقسام مختلف ادب أفضل ادب است، زیرا با ادب نفس علاوه بر درون انسان، بیرون او نیز مؤدب می‌شود. از آنجا که بُعد بیرونی انسان بر مبنای خواسته‌های درونی او فعلیت می‌یابد، وقتی درون کسی مؤدب شود، بُعد بیرونی و رفتاری او نیز ضابطه‌مند می‌شود و تأدیب آن زحمت چندانی نخواهد داشت.^(۵)

حال اگر نفس ادب نشود آیا ممکن است که دیگر ابعاد درونی و بیرونی انسان مؤدب شوند؟ مسلماً نمی‌توان تصور کرد که شهوت انسان، بی‌بند و باری کند، ولی قلب او حدود الهی را رعایت نماید و مؤدب باشد. آیا می‌شود غضب کسی هیچ مرزی را رعایت نکند، اما دلش پر از حب به خدا باشد؟ این محال است. دلی که پر از محبت خداست، یعنی قلبی که مؤدب به آداب الهی است، نفس خود را در چهارچوب عقل و شرع محدود می‌کند و نمی‌گذارد کوچک‌ترین بی‌ادبی و رفتار زشتی از ناحیه آن صادر شود؛^(۶) بنابراین باید مهار داشته باشد و طبع و جبلّتش که بی بند و باری است، تحت‌ تأثیر تربیت به طبیعت ثانویه مؤدب و محدود شود.

روش الهی تأدیب نفس انسان

برای تأدیب نفس چگونه باید عمل کرد؟ آیا با توجه به اینکه شهوت و غضب میان انسان و حیوان مشترک است باید روش تأدیب نفس نیز مانند روش تأدیب حیوانات باشد؟ یعنی باید از شلاق و چوب استفاده کنیم تا نفس روشمند شود و دیگر در مواردی که مجاز نیست شهوت و غضبش فعال نشود؟ به تعبیر دیگر آیا بین روش تأدیب نفس انسان با حیوانات فرقی وجو دارد یا نه؟

نفس انسان با حیوان تفاوت دارد

علی«ع» در روایتی می‌فرمایند: « فَإِنَّ الْعَاقِلَ یَتَّعِظُ بِالْآدَابِ وَ الْبَهَائِمَ لَا تَتَّعِظُ إِلَّا بِالضَّرْب»؛^(۷) انسان عاقل با پند گرفتن ادب می‌شود و حیوان، تنها با کتک خوردن! زیرا برای تربیت انسان عاقل، یعنی کسی که علاوه بر شهوت و غضب، عقل و قوه ادراک هم دارد، احتیاجی به ضرب نیست و نباید با او مثل حیوانات برخورد کرد. هرکدام از این موجودات روش تأدیب خاصی دارند که متناسب با سازمان وجودی آنهاست؛ لذا کتک زدن و رفتارهای غیرعاقلانه برای تربیت و تأدیب انسان، نادیده گرفتن و مقابله کردن با قوای عقلانی اوست و انسان را خراب‌تر می‌کند.

تأدیب با فهم و اندوه

پس چگونه انسان باید خود را تربیت کند؟ منظور از اتّعاظی که در روایت قبل آمده بود چیست؟ من در اینجا برای اینکه کمی بحث را باز کنم به جمله‌ای از دعاهای حضرت زین‌العابدین«ع» اشاره می‌کنم که در بحارالانوار هم ذکر شده است. حضرت در یکی از ادعیه خود خطاب به خدای متعال عرض می‌کند: «واجعلنا من الذین غلقوا باب الشهوه من قلوبهم و استنفذوا من الغفله أنفسهم»؛ خداوندا! ما را از کسانی قرار بده که درِ شهوت را بر روی دل‌هایشان بسته‌اند و نفوسشان را از غفلت نجات داده‌اند؛ یعنی آسیبی از ناحیه شهوات به قلب آنها نمی‌رسد و آنان نیز با توجه و تذکر جلوی بی‌بندوباری نفس‌شان را گرفته‌اند. « جَعَلنا مِنَ الذینَ تمسَّکُوا بِعروهِ العلمِ و أدَّبُوا أنفُسَکُم بِالفَهم… »؛ ما را از آنهایی قرار بده که به دستگیره علم تمسک کرده و نفوس‌شان را به وسیله فهم، مؤدب ساخته‌اند.

«و قرءوا صحیفه السیئات و نشروا دیوان الخطیئات»؛ کسانی که کتاب گناهان و نامه‌ کارهای زشت‌شان را باز می‌کنند و می‌خوانند. «و تجرعوا مراره الکمد حتی سلموا من الآفات و وجدوا الراحه فی المنقلب»؛^(۸) آنان که جرعه جرعه تلخی اندوه درونی خود را سر می‌کشند تا آنکه از آفات بی‌ادبی مصون بمانند و راحتی و آسایش پس از این نشئه را بیابند.

پس انسان می‌تواند با بررسی و محاسبه رفتار خود و توجه به عذاب و عقاب کارهای زشتی که مرتکب شده، نفس خود را مهار کند و به اصطلاح «متّعظ» شود. هر کسی که می‌خواهد نفس خود را ادب کند، باید او را در مقابل خود بنشاند و موعظه‌اش کند. انسان عاقل، گوش شنوا دارد و حرف حساب را می‌فهمد؛ یعنی موعظه‌پذیر است و می‌تواند با عقل خود نفسش را مهار کند؛ چون نفس انسان، فهیم است و این حرف‌ها را خوب می‌فهمد.^(۹)

این مطلب بسیار دقیقی است که در معارف ما وجود دارد. پس اگر نفس پای حرف موعظه بنشیند، به‌خصوص در موعظه‌ای که سخن از معاد پیش می‌آید،^(۱۰) قطعاً متأثر می‌شود؛ لذا خوب است که انسان، پیوسته مسئله معاد را به نفس خود تذکر دهد و بگوید: ای انسان! عاقبت می‌میری؛ قبری و برزخی و حشری و حساب و کتابی و قیامتی در کار است. قیامت، اهوال و منازل و عقباتی دارد که هر جا تو را نگاه دارند دیگر رهایت نمی‌کنند و معلوم نیست بتوانی جان سالم به در ببری؛ پس هر کاری را انجام نده و سر در هر آخوری نکن؛ نسبت به تکالیف الهی سستی نداشته باش؛ و… این موعظه‌ها قطعاً روی نفس تأثیر می‌گذارند، مگر اینکه مسخ شده باشد.

نمونه‌ای از روش اولیای خدا برای تأدیب بشریت

روش انبیاء و اولیاء موعظه و پند بوده است. آنها نفس بشر را با موعظه بیدار می‌کردند و متنبه می‌ساختند. جناده می‌گوید: بر امام حسن«ع» وارد شدم و عرض کردم: «عظنی یا ابن رسول الله»؛ ای پسر پیغمبر! مرا موعظه کن. اولین جمله‌ای که حضرت به من فرمودند این بود: «یا جناده استعد لسفرک»؛ ای جناده! برای سفری که در پیش داری خود را آماده کن «و حصل زادک قبل حلول أجلک»؛ و توشه آخرتت را قبل از آنکه عمرت در دنیا به سر آید فراهم ساز. «واعلم أنک تطلب الدنیا و الموت یطلبک»؛^(۱۱) ای جناده! تو به دنبال دنیا هستی تا آن را به دست آوری و مرگ به دنبال توست. ای جناده! اندوه روزی را که نیامده است بر روزی که هستی بار مکن. ای جناده! بیش از قوت روزانه‌ات هر چه از دنیا به دست آوری، خزینه‌دار دیگری هستی. ای جناده! در حلال دنیا حساب است و در حرام آن عقاب. ای جناده! از مذلت معصیت به سوی عزت طاعت بیرون رو… .

پی‌نوشت‌ها

۱ـ «نفس به معنای اعم» به سه بخش تقسیم می‌شود:

یک؛ نفس نباتی، قوای مربوط به این بخش عبارتند از: قوه غاذیه، قوه نامیه و قوه‌ مولده.

دو؛ نفس حیوانی که دارای قوای مدرکه و قوای محرکه است. قوای مدرکه نیز به دو قسم مشاعر ظاهری و باطنی تقسیم می‌شود. مشاعر ظاهری قوای مدرکه عبارتند از: قوه لامسه، قوه ذائقه، قوه شامه، قوه سامعه و قوه باصره. مشاعر باطنی قوای مدرکه نیز عبارت‌اند از: حس مشترک، قوه خیال، قوه‌ متصرفه، قوه واهمه و حافظه. قوای محرکه نیز عبارتند از: شهوت و غضب.

سه؛ نفس ناطقه ‌انسانی که قوه عاقله و قلب اعضای تشکیل‌دهنده آن محسوب می‌شوند.

مجموعه این قوا «نفس به معنای اعم» را تشکیل می‌دهد. به قول معروف: «النفس فی وحدتها کل القوی»؛ منظور از «کل القوی» نفس به معنای اعم است.

۲ـ مشکاه الانوار، ص ۲۴۴.

۳ـ تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص ۲۳۷.

۴ـ تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص ۲۳۸.

۵ـ من نمی‌خواهم وارد بحث‌های پیچیده عقلی شوم؛ وگرنه این موضوعات جزو مباحث پیچیده عقلی و فلسفی ماست.

۶ـ من نمی‌رسم که یکسری مباحث معرفتی را عرض کنم. بعضی‌ها مدعی هستند سیر می‌کنند و به ابد می‌رسند و بعد هم می‌خواهند که نفس را رها کنند. نه،‌ اینطور نیست تا رهایت کرده است رها هستی. واصل به حق شدی؟ نه، اشتباه نکن، تو واصل به شیطان شدی و خبر نداری.

۷ـ تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص ۵۴.

۸ـ بحارالانوار، ج ۹۱، ص ۱۲۷.

۹ـ البته در جایی که نفس چموش و وحشی می‌شود، بحث فرق دارد و باید برای رام کردنش آن را تعزیر کرد و در موردش حد شرعی را جاری ساخت. اما این نوع از رفتار، تنها در جایی است که دیگر کار از کار گذشته و فهم و عقلانیت کارساز نباشد. شما اگر به بحث مراتب امر به معروف و نهی از منکر هم نگاه کنید، می‌بینید که شارع چه ترتیبی را تعیین کرده است تا انسانیت و جنبه‌های عقلانی گناهکاران تا جای ممکن حفظ شود. همه این مراتب بر طبق سازمان وجودی انسان وضع شده است.

۱۰ـ چنین مواعظی در أدعیه زین‌العابدین«ع» مکرر آمده است.

۱۱ـ بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۱۳۴.

سوتیترها:

۱٫

با به کار انداختن عقل، کار تمام نمی‌شود و تازه اول بگیر و ببند است؛ چون نفس هیچ‌گاه کوتاه نمی‌آید و عبد هم نباید بگذارد که او از محدوده‌های الهی تجاوز کند. اگر هم نفس محدود نشود، آن قدر پیش می‌رود تا خود را به هلاکت ‌رساند و اگر عبد جلویش را نگیرد و مهارش نکند، در این خودکشی نفسانی شریک او خواهد بود

۲٫

.

مراد از هوای نفسی که در آیات و روایات آمده و مذمت شده، تمام خواسته‌های نفس نیست؛ بلکه مراد از هوای نفس مذموم، خواسته‌های بی‌بند و بار درونی غیرمؤدبانه است که در قالب آداب الهی نمی‌گنجند؛ وگرنه مطلق خواسته‌های شهوانی و غضبی مذموم نیست.

۳٫

از آنجا که  قوای نفسانی وجود دارند، اصل وجودشان خیرمحض است و اصلاً چیز نامطلوبی به حساب نمی‌آیند. بحث در این است که مرز نداشتن آنها وقتی مصیبت‌بار شود و از حدود الهی تجاوز کند، مذموم و ناپسند است، والا شهوت و غضب مشروع، نه مذموم است و نه خلاف ادب.

آیت‌الله سیداحمد خاتمی

«در آستان امامان» سلسله مقالات امام‌شناسی شیعی است که براساس زیارت جامعه کبیره تقدیم می‌شود. در این مقاله به سه فراز از این زیارت می‌پردازیم:

مُحتَمِلٌ لِعِلمِکُم :  بار دانش شما را پذیرنده‌ام.

امامان«ع»کانون معارف ناب و حیاتی هستند و «علم نافع» در مکتب آنهاست. حضرت امام باقر«ع» به «سلمه بن کهیل» و «حکم بن عتیبه» دو تن از کسانی که خود را از چشمه فیاض علم امامان محروم کرده بودند، فرمود: « شَرِّقا وَ غَرِّبا لَن تَجِدا عِلما صَحِیحا الّا شَیئا یَخرُجُ مِن عِندِنا اهلِ البَیتِ؛^(۱) اگر به شرق و غرب بروید، هرگز دانش درستی نخواهید یافت مگر همان چیزی که از ما خاندان صادر شود».

در روایتی دیگر حضرت فرمود: « ما، انّه لیس عند احد من النّاس حقّ و لا صواب، الا شیء اخذوه منّا اهل البیت؛^(۲) آگاه باشید که نزد هیچ‌یک از مردم مطلب حق و درستی نیست مگر اینکه برگرفته از آنچه که از ما گرفته است».

بنابراین، راه درست، نور گرفتن از این چراغ‌های فروزان هدایت است. هم حکمت علمی و هم حکمت عملی را باید از مکتب اهل‌بیت«ع» آموخت. حکمت تجلی‌یافته در علوم آنان است.

حضرت مولی علی«ع» فرمود: «لو اقتبستم العلم من معدنه و شربتم الماء بعذوبته و ادخرتم الخبر من موضعه و اخذتم الطریق من واضحه و سلکتم من الحق نهجه لنهجت بکم السبل و بدت لکن الاعلام.^(۳) اگر دانش را از معدن آن (اهل‌بیت«ع») فرا می‌گرفتید و آب را از سرچشمه زلالش می‌نوشیدید و خوبی‌ها را از کانونش می‌اندوختید و راه روشن را در پیش می‌گرفتید و جاده حق را می‌پیمودید، بی‌گمان راه‌ها بر شما آشکار و نشانه‌ها برایتان هویدا می‌شدند.

در حدیث متواتر غدیر در روایت ابن جریر طبری (م ۳۱۰ ق) که آن را با اسناد فراوان نقل کرده، آمده است: « افهَمُوا مُحکَمَ القرآن، و لا تَتبِعُوا مُتَشابِهَه. و لَن یُفَسٍّرَ ذلکَ لَکُم، الاّ مَن انَا آخذٌ بیدِه، و شائلٌ بعَضُدِه؛^(۴) آیات محکم قرآن را درست بفهمید و در پی آیات متشابه نروید و هرگز کسی این کتاب را بری شما تفسیر نخواهد کرد، مگر آن کس که من دست او را گرفته‌ و بلند کرده‌ام و به شما نشان می‌دهم.» (علی‌بن ابی‌طالب)»

و این منش همه علمای ماست، چه آنان که در علوم نقلی برجسته‌اند و چه آنان که در علوم عقلی برجستگی دارند. آنان چشمه زلال معرفت را وحی و معارف نورانی عترت می‌دانند.

صدارلمتألهین شیرازی می‌گوید: «ای دوست من! اصطلاحات علوم و فلسفه و کلام را دور بریز و به اصل مطلب بازگرد، یعنی تدبر در کلام خدا با قلبی پاک و نگاهی تابناک».^(۵)

آقاعلی حکیم از فلاسفه می‌گوید: «آنچه ما در فلسفه بحث می‌کنیم ریسمان‌بازی‌های ملایی است. عقاید و معارف باید مطابق ائمه معصومین«ع» (که بالطبع از اخبار به دست می‌آید) باشد.^{(۶) و (۷)}

تسلیم در برابر دانش گسترده امامان

با این توضیح علم واقعی ـ چه آن علمی که راز و رمزش را بیابیم و چه نیابیم ـ  را باید از مکتب اهل‌بیت«ع» آموخت و در برابر آن تسلیم بود،   زیرا در این جهان هستی حقایق فراوانی وجود دارند که ما راز و رمز آنها را نمی‌دانیم. این مطلب در عرصه معارف هم یک واقعیت بی‌تردید است. «… وَ ما اُوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ اِلاَّ قَلیلاً؛^(۸) … و جز اندکی از دانش به شما داده نشده است».

جناب «میثم تمار» می‌گوید: «در بازار بودم که اصبغ بن نباته آمد و گفت: وای بر تو! از امیرمؤمنان «ع» حدیث سخت و دشواری را شنیدم. به سرعت به سراغ مولی رفتم و روایت اصبغ را گفتم. مولی تبسمی کرد و فرمود: میثم! بنشین، آیا هر عالمی تحمل هر علمی را دارد؟ خداوند به ملائکه فرمود: « إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَهً قَالُواْ أَتَجْعَلُ فِیهَا مَن یُفْسِدُ فِیهَا وَیَسْفِکُ الدِّمَاء وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِکَ وَنُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنِّی أَعْلَمُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ ؛^(۹) من در روی زمین جانشینی قرار خواهم داد. فرشتگان گفتند پروردگارا! آیا کسی را در آن قرار می‌دهی که فساد و خونریزی کند؟ ما تسبیح و حمد تو را به جا می‌آوریم و تو را تقدیس می‌کنیم. پروردگار فرمود من حقایقی را می‌دانم که شما نمی‌دانید.»

آیا به راستی ملائکه تاب تحمل آن علم را داشتند؟ و یا موسی وقتی تورات بر او نازل شد بر این پندار بود که اعلم از او کسی نیست. خداوند به او خبر داد اعلم از تو هست (تا از این رهگذر پیامبرش را از عجب محفوظ نگه دارد) او از خدا خواست که اعلم را به او معرفی کند، خداوند رابطه او را با خضر برقرار کرد او کشتی را سوراخ کرد، موسی تحمل نکرد. نوجوان را کشت، باز موسی تاب تحمل نیافت. به سامان دادن دیوار پرداخت، باز موسی تحمل نکرد.^(۱۰)

و دیگر آنکه پیامبر ما روز غدیر خم دست مولی علی«ع» را گرفت و فرمود: « مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ، فَهذا عَلِىٌّ مَوْلاهُ؛ هر که من مولای اویم این علی مولای اوست. دیدی جز آنان که خدا قدرت تحمل به آنان داد، تحمل نکردند. ولکن بشارت باد بر شما که شما اهل تحملید.^(۱۱)

به این ترتیب معنای جمله « مُحْتَمِلٌ لِعِلْمِکُمْ; » روشن شد که هر مطلبی از شما نقل شود (و با سند اثبات گردد) آن را می‌پذیرم، هر چند عمق آن را نیابم. امام صادق«ع» فرمود: «إِنَّ حَدِیثَنَا، صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ، لَا یَحْتَمِلُهُ إِلَّا ثَلَاثٌ، نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ عَبْدٌ امْتَحَنَ الله قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ أَوْ مَدِینَهٌ حَصِینَهٌ »؛^(۱۲) همانا حدیث ما دشوار و بسیار دشوار و سنگین است و آن را جز فرشته مقرب یا پیامبر مرسل یا بنده‌ای که خداوند دلش را باایمان آزموده و یا شهری نفوذناپذیر برنمی‌تابد. راوی معنای «مدینه حصینه» را از امام می‌پرسد، در پاسخ می‌فرماید «القلب المجتمع» یعنی دل پهناور و استوار.

قلب فراهم آمده یعنی دل دارای ظرفیت باطنی که ظرفیت کافی برای پذیرش علوم امامان را داشته باشد.

زائر عارف به حق اهل‌بیت«ع» خطاب به آنها می‌گوید شناخت من نسبت به مقام علمی شما به اندازه‌ای است که باور دارم هر چه بگویید و هر چه انجام بدهید مبتنی بر علم و حکمت است، از این رو زبان به اعتراض نخواهم گشود، هر چند راز آن را ندانم.

پناهندگی به امامان

« مُحْتَجِبٌ بِذِمَّتِکُم‏: به پرده امان شما پناهنده شده‌ام».

واژه «محتجب» از ریشه حجاب و پوشش است میان دو چیز یا چند چیز مادی یا معنوی که از تماس و برخورد آنها جلوگیری می‌کند. پنهان شدن و پناه گرفتن در جایی نیز احتجاب است. «ذمه» پیمانی ویژه که باید پاس داشته شود و شکننده‌اش سزاوار سرزنش سخت است. این واژه مفاهیمی مانند «امان» و «ضمان» و «حرمت» و حق را نیز می‌رساند.^(۱۳)

بنابرآنچه گفته شد، معنای « مُحْتَجِبٌ بِذِمَّتِکُم‏» این است که من خود را در پناهگاه شما قرار داده‌ام. علامه مجلسی در شرح این عبارت آورده است: «مستتر عن المهالک بدخولی فی ذمتکم و امانکم؛^(۱۴) با وارد شدن در پناه و امان شما خود را از افتادن در هلاکت‌گاه‌ها می‌پوشانم.»

در این باور، امام وجود مطمئنی است که در پناه آن می‌توان از انواع آسیب‌های اعتقادی، اخلاقی و عملی رهایی یافت.

«امامت شیعی» با تفسیر بلندی که دارد به‌راستی پناهگاه است. «پناهگاه» با مفهوم «خطر» ملازم است. بیشترین خطرهایی که سعادت انسان را تهدید می‌کنند، آسیب‌های اعتقادی و اخلاقی هستند و اگر به‌راستی در این پناهگاه سنگر گرفتیم از خطر مصون می‌مانیم. معنای سنگر گرفتن یعنی عملاً رهرو راهشان باشیم، این می‌شود سنگر گرفتن. شعار دادن و عکس دستور امامان عمل کردن، سنگر گرفتن در پناهگاه امامان نیست. امام صادق«ع» فرمود: « لَیْسَ مِنْ شِیعَتِنَا مَنْ قَالَ بِلِسَانِهِ وَ خَالَفَنَا فِی أَعْمَالِنَا وَ آثَارِنَا؛^(۱۵) شیعه ما نیست آن کس که با زبان با ما موافقت کند و در رفتار و کردارش با ما مخالفت کند.» به بیان دیگر، امامان پناهگاهند به شرط آنکه ما پناهنده واقعی و وفادار باشیم.

امام صادق«ع» فرمودند: «… نحن حرم الله الاکبر و نحن ذمه الله و نحن عهد الله فمن وفی بعهدنا فقد وفی بعهدالله و من خفرها فقد خفر ذمه الله و عهده؛^(۱۶) … ما حرم بزرگ خدائیم (که خداوند حفظ حرمت ما را واجب ساخت)  ما پناه‌دهنده از سوی خداییم و ما اهل پیمان گرفته شده خداییم، هر که به عهد ما وفا کند به عهد خدا وفا کرده و هر که عهد ما را بشکند، عهد و امان و پیمان خدا را شکسته است.»

ارتباط توحید و ولایت

به دیگر عبارت؛ همان گونه که «توحید» دژ استوار و پناهگاه محکم است، امام رضا «ع» در حدیث معروف سلسله الذهب فرمود: « کَلِمَهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ قَالَهَا دَخَلَ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ فی حِصْنِی اَمَنَ مِنْ عَذَابِی؛^(۱۷) کلمه توحید دژ محکم من است، هر کس که آن را بگوید در این دژ وارد شود و آن کس که چنین شد از عذابم در امان می‌ماند.»

همان گونه ولایت امامان نیز دژ محکم خداوند است، ولایه علی بن ابی‌طالب حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ فی حِصْنِی اَمَنَ مِنْ؛^(۱۸) ولایت حضرت مولی علی«ع» دژ محکم من است، هر کس در این دژ وارد شود، از عذابم در امان است.

ولایت دیگر امامان هم در حقیقت ولایت مولی علی«ع» است و همان ویژگی را دارد.

امامان پناه آفریده‌های خداوند

وجود امام حتی در عرصه تکوینی هم مایه امان آفریده‌های خداوند است. امام باقر«ع» فرمودند: « لَو بَقیَتِ الأرضُ یَوماً بِلا أمامٍ منا لَساخَت بِأهلِها وَ لَعَذَبَهُمَ اللهُ بِأشَدِ عَذابِه ان الله جعل النجوم أمانا لأهل السماء و جعل أهل بیتی أمانا لأهل الأرض؛^(۱۹) اگر زمین روزی بدون امامی از ما می‌ماند، به‌یقین با ساکنانش فرو می‌ریخت و خداوند انسان را با شدیدترین عذابش مجازت می‌کرد، بی‌گمان خداوند تبارک و تعالی ما را حجت زمینش و مایه امان ساکنان زمین قرار داده است.»

ولایت‌پذیری آگاهانه

« مُعْتَرِفٌ بِکُمْ: معترف به شما هستم»

در این فراز زائر محضر امامان عرضه می‌دارد که این «ولایت‌پذیری» و «ولایت‌مداری» من از سر احساسات بی‌مبنا نیست، بلکه برخاسته از عمق جان من است و باور دارم که شما دارای مناقب والا هستید و در قله فضائل نشسته‌اید.

حضرت امام صادق«ع» فرمودند: « نحن الذین فرض الله طاعتنا لا یسع الناس الّا معرفتنا ولا یعذر الناس بجهالتنا من عرفنا کان مؤمنا و من انکرنا کان کافراً و من لم یعرفنا و لم ینکرنا کان ضالاً حتی یرجع الی الهدی الذی افترض الله علیه من طاعتنا الواجبه؛^(۲۰) ما کسانی هستیم که خداوند اطاعت‌مان را واجب ساخته، پس مردم راهی جز معرفت ما ندارند و هیچ بهانه‌ای هم بر نشناختن ما از آنان پذیرفته نمی‌شود. هر که ما را بشناسد بی‌گمان مؤمن است و منکر، کافر و کسی که نه ما را بشناسد و نه انکار کند، در گمراهی به سر می‌برد تا آنکه به هدایت الهی یعنی فرمانبرداری از ما رهنمون گردد».

پی‌نوشت‌ها

۱ـ بحارالانوار، ج ۲، ص ۹۲.

۲ـ امالی مفید، ص ۹۶.

۳ـ الکافی، ج ۸، ص ۳۲ حدیث.

۴ـ الغدیر، ج ۱، ۲۱۵.

۵ـ الواردات القلبیه، صص ۹۸ـ۹۷.

۶ـ بدایع الحکم، ص ۲۷۸.

۷ـ این دو سخن از کتاب «معاد جسمانی» صص ۳۱ـ۳۰ گرفته شده است.

۸ـ اسرا، ۸۵.

۹ـ بقره، ۳۰.

۱۰ـ کهف، ۸۲ـ۶۵.

۱۱ـ بحارالانوار، ج ۲۵، ص ۳۸۳، باب ۱۳، حدیث ۳۸.

۱۲ـ الخصال، ج ۱، ص ۲۰۸، حدیث ۲۷.

۱۳ـ ادب فنای مقربان، ج ۹، ص ۲۹۶.

۱۴ـ بحارالانوار، ج ۱۰۲، صص ۱۴۲ـ۱۴۱.

۱۵ـ من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ۱۵۶.

۱۶ـ اصول کافی، ج ۱، ۲۲۱.

۱۷ـ کشف الغمه، ج ۲، ص ۳۰۸.

۱۸ـ مناقب آل ابی‌طالب، ج ۳، ص ۱۰۱، عیون اخبار الرضا، ۲، ص ۱۳۵، احقاق الحق، ج ۱۴، ص ۵۲۲.

۱۹ـ کمال‌الدین، ج ۱، ص ۲۰۴.

۲۰ـ الکافی، ج ۱، ص ۱۸۷.

سوتیترها:

۱٫

علم واقعی ـ چه آن علمی که راز و رمزش را بیابیم و چه نیابیم ـ  را باید از مکتب اهل‌بیت«ع» آموخت و در برابر آن تسلیم بود،   زیرا در این جهان هستی حقایق فراوانی وجود دارند که ما راز و رمز آنها را نمی‌دانیم.

اسماعیل نساجی‌زواره

آغازین سخن

فرایند «مدیریت» از مهم‌ترین اصول زندگی فردی و اجتماعی است. از منظر مکتب حیات‌بخش اسلام، نیاز هر جامعه به رهبری و مدیریت  واقعیتی انکارناپذیر است؛ لذا در آموزه‌های ناب دینی به ویژگی‌های مدیر موفق توجه خاصی مبذول و الگوهایی معرفی شده‌اند.

تاریخ صدر اسلام نشان می‌دهد که نبی مکرم اسلام«ص» در عصری مبعوث گردیدند که شعله‌های کینه، دشمنی و تفرقه زبانه می‌کشید و منزلت انسانی و کرامت اخلاقی را  نابود می‌کرد. ولی  ایشان در طول ۲۳ سال بالاترین درجه موفقیت را در بعد مدیریتی احراز نمودند. در این بحث به برخی از ویژگی‌های مدیریت رسول‌الله«ص» اشاره خواهد شد.

اصل مهرورزی و محبت

نبی‌مکرم اسلام«ص» به عنوان کامل‌ترین اسوه راستین بشریت با داشتن ا خصلت ستودنی محبت و مهربانی توانستند بسیاری را از منجلاب ضلالت به راه هدایت رهنمون سازند. قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید: « وَما اَرْسَلْناکَ اِلّا رَحْمَهً لِلعالَمینَ. ؛^(۱) ما تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم.

محبت و مهرورزی حتی شامل مخالفین آن حضرت نیز می‌شد، به همین علت خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: « وَ إِنَّک لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ؛ ؛^(۲) یقیناً تو دارای اخلاق عظیم و نیکو هستی.»

راز موفقیت حضرت محمد«ص» در مدیریت حکومتی، محبت و عشق‌ورزی به مردم بود و خداوند فرمود: « فَبِمَا رَحْمَهٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِکَ…؛^(۳) به موجب رحمتی که خداوند به تو عنایت کرد، برای آنان نرم شدی و اگر خشن و تندخو بودی، از اطراف تو پراکنده می‌شدند.»

محبت و ملاطفت آن حضرت دشمنان کینه‌توز را به دوستان صمیمی تبدیل کرد. در حدیثی از حضرت امام حسین«ع» چنین آمده است که: «پیامبر«ص» در برخورد با دیگران همیشه مهربان، خوش‌رو و خندان بودند و هر کس به در خانه ایشان می‌آمد، نومید بازنمی‌گشت. هرگاه فرد ناآگاهی با خشونت سخن می‌گفت و درخواستی داشت، تحمل می‌کردند و به یارانشان می‌فرمودند: وقتی کسی را دیدید که حاجتی دارد، نیاز او را برطرف سازید. هرگز کلام کسی را قطع نمی‌کردند تا سخنش پایان گیرد.^(۴)

سعه صدر

حضرت علی«ع» در این زمینه می‌فرماید: « آلَهُ الرِّئاسَهِ سِعَهُ الصَّدرِ ؛^(۵) ابزار مدیریت شرح صدر و گشایش سینه است».

از منظر کلام وحی «شرح صدر» مایه هدایت و «ضیق صدر» عامل ضلالت و گمراهی است. خداوند می‌فرماید: « مَن یُرِدِ اللَّهُ أَن یَهدِیَهُ یَشرَح صَدرَهُ لِلإِسلامِ وَمَن یُرِد أَن یُضِلَّهُ یَجعَل صَدرَهُ ضَیِّقًا حَرَجًا کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماء…؛^(۶) آن کسی را که خدا بخواهد هدایت کند، برای پذیرش اسلام به او سعه صدر می‌دهد و آن کسی را که بخواهد گمراه سازد آن‌چنان سینه‌اش را تنگ می‌کند که گویا می‌خواهد به آسمان بالا رود…».

رسول خدا«ص» فرمودند: «توجه به خانه جاوید آخرت و فاصله گرفتن از عوامل فریبنده دنیا و آمادگی برای مرگ پیش از آنکه مرگ فرارسد از نشانه‌های شرح صدر است.»^(۷)

سعه صدر آن حضرت در حوادث سخت از راه‌های عادی ممکن نیست، بلکه قطعاً تأیید الهی و عنایت ویژه از سوی خداوند همراه آن بوده است.^(۸)

پیامبر اکرم«ص» در برابر کارشکنی‌ها و نقشه‌های شیطانی دشمنان، قهرمان راستین شکیبایی و پایداری بودند؛ به همین جهت خداوند متعال در سوره توبه، سعه صدر و استقامت آن حضرت را می‌ستاید و می‌فرماید: «وَ مِنْهُمُ الَّذینَ یُؤْذونَ النَّبِىَّ وَ یَقولونَ هُوَ أُذُنٌ، قُلْ أُذُنُ ـ عَلَى‏الَّذینَ یَزْعَُمونَ أَنَّهُ أُذُنٌ ـ خَیْرٍ لَکُمْ، یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنینَ وَ رحْمَهٌ لِلَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ و الَّذینَ یؤذُنَ رَسوُلَ اللهِ لَهُمْ عَذابٌ أَلیم؛^(۹) از میان آنان کسانی هستند که پیامبر را آزار می‌دهند و می‌گویند او آدم خوش‌باوری است. بگو خوش‌باور بودن پیامبر به نفع شماست، ولی بدانید که او به خدا ایمان دارد و تنها مؤمنان را تصدیق می‌کند و رحمت است برای کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و آنان که رسول خدا را آزار می‌دهند، عذاب دردناکی دارند.»

عفو و گذشت

گذشت و مدارا و برخوردهای ملایم و به دور از خشونت پیامبر«ص» سازنده‌ترین عامل در اصلاح جامعه آن روز بود. رسول خدا«ص» از حرکت‌های تند برای هدایت مردم بهره نمی‌گرفتند، بلکه مأمور به عفو و مدارا بودند؛ چنان که خود فرمودند: «خداوند متعال همان‌گونه که مرا به برپایی انجام واجبات امر نموده، به مدارا به مردم نیز سفارش کرده است.»^(۱۰)

قرآن کریم در راستای لطف و مدارا با دوستان و حتی دشمنان می‌فرماید: « وَاخْفِضْ جَنَاحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ. ؛^(۱۱) بال و پرت را برای مؤمنانی که از تو پیروی می‌کنند بگستر.»

هنگامی که قریش آزار پیامبر«ص» و یارانش را به آخرین حد رساندند، عده‌ای از سبک‌سران و اوباش را علیه آن بزرگوار شورانیدند. جبرئیل بر رسول خدا«ص» نازل شد و گفت: «خداوند به آسمان و زمین و کوه‌ها دستور داده است که در فرمان تو باشند تا هرگونه عذابی را بخواهی بر آنان نازل شود»، اما آن رهبر مهربان فرمودند: «پروردگارا! قوم مرا ببخش زیرا آنان نادانند و عذاب را از امت خود به تأخیر می‌اندازم تا شاید خداوند توبه‌ آنان را بپذیرد.»^(۱۲)

در جریان جنگ احد دندان‌های جلوی دهان رسول‌الله«ص» شکست و صورتشان شکاف برداشت. اصحاب بسیار ناراحت شدند و از آن حضرت خواستند که دشمن را نفرین کنند، اما پیامبر«ص» به آنان فرمودند: « نّی لَمْ اُبْعَثْ لَعّانا وَ لکِنّی بُعِثْتُ دَاعِیا وَ رَحْمهً ؛^(۱۳) من لعنت‌کننده مبعوث نشده‌ام، بلکه دعوت‌کننده و به عنوان مایه رحمت مبعوث شده‌ام.»

البته مدارا و عفو به معنای چشم‌پوشی از حق و زیر پا گذاشتن اصول و یا عبور از حدود الهی نیست، بلکه روش صحیح برخورد با دیگران است و خداوند بندگان ویژه خویش را بر آن می‌ستاید و می‌فرماید: «وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا  وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراما.^(۱۴) و بندگان خاص خدای مهربان کسانی هستند که با آرامش و بدون تکبر روی زمین راه می‌روند و هنگامی که افراد نادان آنان را خطاب قرار می‌دهند با ملایمت به آنان سلام می‌کنند و هنگامی که با لغو و بیهودگی برخورد کنند، بزرگوارانه از آن می‌گذرند.»

پرهیز از اجبار

چند سال پس از ظهور دین اسلام و آغاز رسالت، آوازه محمد بن عبدالله«ص» در سراسر جهان طنین‌انداز شد و تبلیغات اسلامی از سرزمین عرب به دیگر نقاط گیتی سرایت کرد. افراد از اقصی‌نقاط دنیا به مدینه می‌آمدند و آزادانه به تفحص و گفت‌وگو می‌پرداختند. پیامبر«ص» در عین بیان دستورات الهی و دعوت حق، نهایت تواضع و فروتنی را نسبت به آنان اعمال می‌کردند.

نبی‌مکرم اسلام«ص» به امپراطوران ایران و روم نامه نوشتند و از آنان خواستار تحقق شرایطی شدند که ملت‌ها بتوانند آزادانه عقیده یکتاپرستی را بپذیرند و جز خدای یگانه کسی یا چیزی را نپرستند. ایشان در نامه‌هایشان به رؤسای دولت‌ها آنان را به پذیرش رسالت خود و گرویدن به آیین اسلام دعوت و با ملل غیرمسلمان بسیار آزادمنشانه برخورد می‌کردند.

مدیریت مسالمت‌آمیز پیامبر اکرم«ص» با مخالفان سبب شد که مردم دیگر بلاد آزادانه به مدینه مهاجرت کنند. برخی از آنها به نمایندگی از پادشاه حبشه و شاهان حمیر به مدینه اعزام شدند. در تاریخ اسلام حدود چهل هیئت مذهبی یا سیاسی ذکر شده است که مدینه شهر پیامبر«ص» پذیرای آنان بوده است.^(۱۵)

ایجاد فضای مناسب تربیتی

یکی دیگر از شاخص‌های مهم در نظام مدیریتی پیامبر«ص» ایجاد محیطی بود که فرد از هر جهت در آن احساس امنیت و آرامش کند. حضرت علی«ع» می‌فرمایند: «لم یجتمع بیت واحد یومئذ فی‌الاسلام غیر رسول‌الله و خدیجه و انا ثالثهما اری نور الوحی و اشم ریح النبوه؛^(۱۶) در روزهای آغازین بعثت، اسلام در هیچ خانه‌ای راه نیافته بود جز خانه رسول خدا که خدیجه هم در آن بود و من سومین آنان بودم. در آن خانه نور وحی و رسالت را می‌دیدم و بوی نبوت را استشمام می‌کردم.»

هنگامی که نبی‌مکرم اسلام«ص» در مکه مورد آزار و اذیت مشرکان قرار گرفتند، به فرمان خداوند به مدینه مهاجرت کردند. استقبال عظیمی که اکثریت مردم مدینه از پیامبر«ص» به عمل آوردند، آن حضرت را بر آن داشت که پیش از هر کاری برای مسلمانان یک مرکز عمومی به نام «مسجد» بسازند تا امور عبادی، آموزشی، پرورشی، سیاسی و قضایی در آن انجام گیرد. تمام مسلمانان در ساختن و فراهم کردن وسایل ساختمانی شرکت کردند.^(۱۷)

مشورت با یاران

مشورت در امور از مؤلفه‌های مهم در ایجاد روحیه نوآوری و شکوفایی است. خداوند به پیامبر«ص» دستور می‌دهد: «… وَ شَاوِرْهُمْ فِی‌ الامْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی‌ اللَهِ. .؛^(۱۸) و با آنان در امور مشورت کن و هنگامی که تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن.»

پیامبر اکرم«ص» به دلیل اتصال به وحی و نیز فکر نیرومند به مشاوره نیاز نداشتند، اما برای اینکه از یک سو مسلمانان را به اهمیت مشورت متوجه سازند و از سوی دیگر نیروی فکر و اندیشه را در افراد پرورش دهند، در امور عمومی مسلمانان جلسه مشاوره تشکیل می‌دادند و از رأی خود برای احترام دیگران صرف‌نظر می‌کردند.^(۱۹) از منظر آن بزرگوار، جامعه‌ای که براساس خودرأیی اداره می‌شود فاقد حیات و زندگی است و نه شایسته بقا و دوام.^(۲۰)

پیامبر«ص» به دو علت با اصحاب خویش مشورت می‌کردند: یکی تکریم شخصیت اصحاب و دیگری اسوه قرار دادن این امر مهم تا مدیرانی که در رأس حکومت قرار دارند، مشورت و نظرخواهی از دیگران را عامل شکست مقام و عدم توانایی خویش قلمداد نکنند.^(۲۱) مثلاً در جنگ احد با اصحاب خود مشورت کردند و گفتند: «دشمن تا نزدیک مدینه آمده است. آیا از مدینه خارج شویم و با آنان بجنگیم و یا در مدینه بمانیم و نیروهای خود را تقویت کنیم؟»

تشخیص خود ایشان و بسیاری از افراد باتجربه این بود که در مدینه بمانند، اما جوانان ناراحت شدند و گفتند ما به بیرون شهر می‌رویم و با دشمن می‌جنگیم. پیامبر«ص» پس از اتمام جلسه اسلحه برداشتند و با آنان از شهر بیرون رفتند.»^(۲۲)

پس از اتمام جنگ و شکست مسلمانان، شبهه‌ای مطرح شد که در این موضوع جای مشورت نبوده است؛ لذا آیه ۱۵۹ سوره آل‌عمران «…  «… وَ شَاوِرْهُمْ فِی‌ الامْرِ…» نازل شد تا این شبهه را برطرف کند؛ زیرا در هر صورت فایده مشورت بالا بردن شخصیت و تکریم اصحاب از سوی مدیر حکومت اسلامی بود.

ایجاد امنیت و آرامش

در سال‌های اولیه ظهور اسلام که مسلمانان در مکه بودند، قریش با کوشش فراوان مردم را از گرویدن به اسلام بازمی‌داشتند و مشرکان مکه از آزار مسلمانان دریغ نمی‌کردند.

محاصره اقتصادی بنی‌هاشم در شعب ابی‌طالب، وفات حضرت خدیجه«س» و مرگ ابوطالب«ع»، امنیت و آرامش را از مسلمانان سلب کرده بود؛ در حالی که پیامبر«ص» برای پایه‌ریزی تمدن عظیم اسلامی نیازمند مکانی امن و آرام بودند. به همین دلیل آن حضرت به طائف سفر کردند تا بتوانند محیطی امن و همراه با آرامش را برای مسلمانان بیابند، ولی متأسفانه سفر به طائف نتیجه‌بخش نبود و بزرگان این شهر دعوت ایشان را نپذیرفتند و حتی اوباش و مردم نادان را تحریک کردند تا به دنبال رسول خدا«ص» راه بیفتند و ایشان را برانند.^(۲۳)

پیامبر»ص» در موسم حج نزد قبیله‌هایی که برای زیارت خانه خدا به مکه آمده بودند می‌رفتند و آنان را به اسلام دعوت می‌کردند. در یکی از سال‌های بعثت شش نفر از مردم قبیله خزرج آن حضرت را دیدند و رسول خدا«ص» رسالت خویش را به آنان ابلاغ نمودند. افراد این قبیله گفتند: «ما نزد مردم خود می‌رویم و آنان را از دین تو باخبر می‌سازیم؛ شاید به برکت تو جنگ و ستیز از محل زندگی ما برود، اگر توانستی ما را با یکدیگر متحد سازی، عزیزترین فرد نزد ما خواهی بود.»^(۲۴)

در سال سیزدهم بعثت، در موسم حج نمایندگان مردم مدینه با پیامبر«ص» بیعت کردند که با هر کسی که با ایشان به جنگ برخاست، بجنگند. پس از این بیعت بود که آن حضرت به مسلمانان اجازه دادند تا به یثرب هجرت نمایند.

رعایت عهد و پیمان

پیامبر اعظم«ص» در تعامل با دیگران تا زمانی که طرف مقابل قرارداد و پیمان را نقض نمی‌کرد، به استناد آیه شریفه: « ..وَأَوْفُواْ بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ کَانَ مَسْؤُولًا ؛^(۲۵) و به پیمان وفا کنید، زیرا از پیمان پرسیده خواهد شد» بدان وفادار بودند. علی«ع» در مورد وفاداری رسول خدا«ص» به عهد و پیمان می‌فرمایند: « اَصدقُ النّاس لَهجَهً، وَ اَوفاهم ذِمّهً ؛^(۲۶) راستگوترین و وفاکننده‌ترین مردم به عهد و پیمان بود.»

ابوبصیر ثقفی وقتی در مکه زندانی بود از حبس گریخت و رهسپار مدینه شد. مشرکان به پیامبر«ص» نامه نوشتند که ایشان را برگردانند. آن حضرت به ابوبصیر فرمودند: «ما با اینها عهد و پیمان بسته‌ایم و از نظر اسلام درست نیست که پیمان‌شکنی کنیم، اما خدای متعال برای تو و دیگر بیچارگان مسلمان فرج و گشایشی قرار خواهد داد، پس به سوی قبیله‌ات بازگرد.»^(۲۷)

همچنین عمرو بن امیه هنگامی که رهسپار مدینه بود، دو نفر از قبیله بنی‌عامر را کشت و از عهد و پیمانی که بین رسول خدا«ص» و این قبیله بسته شده بود، خبر نداشت. چون به مدینه آمد و آن حضرت را از کشتن آن دو نفر خبر داد، پیامبر«ص» فرمودند: «دو نفر را کشته‌ای و من باید دیه آنان را بپردازم.» آنگاه حضرت دیه آن دو نفر را مطابق دیه دو مسلمان آزاد پرداختند و نیز جامه و سلاح‌شان را نزد عامربن طفیل فرستاد و از این پیشامد عذرخواهی کردند.^(۲۸)

عدالت‌گرایی

انبیای الهی در طول تاریخ بشریت برای یک هدف مهم مبعوث شده‌اند و آن عبارت است از دعوت مردم به سوی توحید و تأمین عدالت در سطح جامعه. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: « لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ…؛^(۲۹) ما پیامبران را با دلایل روشن فرستادیم و با آنان کتاب و میزان را نازل کردیم تا مردم به برپایی عدالت قیام کنند.»

در مکتب حیات‌بخش اسلام، عدالت اصل و مبدأ هستی بوده و خلقت برپایه آن صورت گرفته است: « تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ صِدْقًا وَعَدْلاًً…؛^(۳۰) آفرینش پروردگارت از روی راستی و عدالت به حد کمال رسید.»؛   بنابراین عدالت ارزش ذاتی دارد و امنیت همه امور بدان وابسته است.

حضرت علی«ع» درباره‌ عدالت‌خواهی آن حضرت می‌فرمایند: «… سِیرَتُهُ اَلْقَصْدُ وَ سُنَّتُهُ اَلرُّشْدُ وَ کَلاَمُهُ اَلْفَصْلُ وَ حُکْمُهُ اَلْعَدْلُ …؛^(۳۱) روش پیامبر«ص» میانه‌روی و عدالت بود. سخنش تکامل، گفتارش جداکننده حق از باطل و فرمانروایی‌اش عدالت.»

نبی‌مکرم اسلام«ص» در روزگاری که در مدینه قدرت بزرگی را پدید آوردند، تمام سعی و تلاششان برقراری عدالت و احیای ارزش‌های الهی و انسانی بود. ایشان هنگامی که دیدند یکی از اصحاب، سلمان فارسی را به خاطر غیرعرب بودن تحقیر می‌کند، فرمودند: «همه مردم از زمان حضرت آدم«ع» تا به امروز همانند دانه‌های شانه مساوی و برابرند. عرب بر عجم برتری ندارد مگر با تقوا.»^(۳۲)

بعد از جنگ احزاب در مورد تقسیم غنایم، بعضی از همسران پیامبر«ص» تقاضای غیرمعمول کردند؛ لذا آن بزرگوار ناراحت شدند و حدود یک ماه از آنان فاصله گرفتند. خداوند متعال نیز به این مناسبت آیاتی را بر آن حضرت نازل کرد و فرمود: « ا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ إِنْ کُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیاهَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها فَتَعالَیْنَ أُمَتِّعْکُنَّ وَ أُسَرِّحْکُنَّ سَراحاً جَمِیلاً ؛^(۳) ای پیامبر به همسرانت بگو: اگر شما زندگی دنیا و زرق و برق آن را می‌خواهید، بیایید با هدیه‌ای شما را بهره‌مند سازم و شما را طرز نیکویی رها سازم.» و به این ترتیب پیامبر اکرم«ص» حتی به نزدیک‌ترین افراد خانواده‌شان هم اجازه ندادند از قانون الهی تخطی کنند و عدالت اجتماعی را در حکومت اسلامی آن حضرت خدشه‌دار سازند.

ملایمت در عین صلابت

حضرت محمد«ص» در مسائل فردی و شخصی آنچه مربوط به شخص خودشان بود، نرم‌خو و ملایم بودند؛ اما در مسائل اصولی و عمومی و آنجا که حریم قانون بود، سختی و صلابت نشان می‌دادند. در فتح مکه کسانی که بدترین ستم‌ها، جسارت‌ها و دشمنی‌ها را در حق آن حضرت و یارانشان کرده بودند، در هاله‌ای از رعب و وحشت گرفتار شدند و منتظر انتقام و عکس‌العمل متقابل پیامبر«ص» بودند، اما آن حضرت فرمودند: «من آنچه را  که یوسف«ع» در مورد برادران ستمگر خود انجام داد، همان می‌کنم و همانند او می‌گویم: «لاَ تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ …؛^(۳۴) امروز ملامت و سرزنشی بر شما نیست…».

هنگامی که آن رهبر مهربان، مردم هراسناک و نگران را آرام کردند، فرمودند که امروز روز نبرد و انتقام نیست، بلکه روز رحمت و محبت است و من از تمام جنایات و گناهان شما گذشتم. آنگاه جمله‌ معروفشان را فرمودند: «اذهبوا فانتم الطلقاء؛^(۳۵) به دنبال زندگی‌تان بروید که همه شما آزاد هستید.» تمامی آنها گوئی دوباره متولد شدند و نفس راحتی کشیدند و غیر از افراد معدودی، همگی محبت و عشق رسول خدا«ص» در اعماق وجودشان نفوذ کرد و مسلمان شدند.

در همان فتح مکه زنی از قبیله «بنی محزوم» مرتکب سرقت شد و از نظر قضایی جرمش محرز گردید. خویشاوندان آن زن که هنوز رسوبات نظام طبقاتی دوران جاهلیت در مغزشان مانده بود، اجرای مجازات (حدّ سرقت) را نسبت به آن زن، ننگ خانواده اشرافی خود می‌دانستند؛ به همین دلیل برای متوقف ساختن اجرای حد سرقت به تلاش افتادند و به همین منظور اسامه‌بن زید را که مانند پدرش نزد پیامبر«ص» محبوبیت داشت وادار به شفاعت کردند، اما همین که اسامه زبان به شفاعت گشود، آن حضرت خشمگین شدند و فرمودند: «چگونه جای شفاعت است؟ مگر می‌توان حدود و قانون را بلااجرا گذاشت؟» و فوراً دستور مجازات را صادر کردند. اسامه متوجه اشتباه خود شد و عذرخواهی کرد.

رسول‌ خدا«ص» برای اینکه فکر تبعیض در اجرای قانون را از ذهن مردم بیرون کنند، عصر همان روز به ایراد خطبه‌ای پرداختند و به مسئله اجرای قانون الهی اشاره کردند و فرمودند: «اقوام و ملل پیشین دچار سقوط و انقراض شدند؛ زیرا در اجرای قانون، تبعیض روا می‌داشتند. هرگاه یکی از طبقات بالا مرتکب جرم می‌شد، او را از مجازات معاف می‌کردند و اگر کسی از زیردستان به جرمی مشابه مبادرت می‌ورزید، او را مجازات می‌کردند. قسم به خدایی که جانم در دست اوست، در اجرای قانون در باره هیچ‌کس کوتاهی و سستی نمی‌کنم، اگرچه مجرم از نزدیکان من باشد.»^(۳۶)

چنان که ملاحظه می‌شود رسول گرامی«ص» در اجرای قوانین هیچ‌گونه تبعیضی روانمی‌داشتند؛ شفاعت احدی را نمی‌پذیرفتند و تحت‌تأثیر نظرات دیگران قرار نمی‌گرفتند. آن حضرت به‌شدت مسلمانان را از تعطیل شدن حدود الهی نهی می‌کردند و می‌فرمودند: «انما هلک بنواسرائیل لانهم کانوا یقیمون الحدود علی الوضیع دون الشریف؛^(۳۷) بنی‌اسرائیل نابود شدند؛ زیرا حدود الهی را برای زیردستان اجرا می‌کردند نه برای اشراف.»

شایستگی معنوی

معیار مورد نظر پیامبر«ص» در انتخاب مدیران و مسئولان تقوا، سابقه خوب و پایبندی به ارزش‌های دینی و سایر ملاک‌های شایسته بود. آنچه برای آن بزرگوار در انتخاب مدیران اهمیت نداشت، ملاک خویشاوندی و قوم‌گرایی بود؛ چنان که اصحاب خاص آن حضرت یعنی سلمان فارسی، بلال حبشی، ابوذر غفاری، عمار عربی و صهیب رومی هریک از منطقه و نژادی بودند. وقتی آیه زکات (آیه ۱۶۰ سوره توبه) نازل شد، چون سهمی از زکات برای کسانی که آن را جمع‌آوری می‌کردند اختصاص داده شد، عده‌ای از بنی‌هاشم نزد محمد«ص» آمدند و از ایشان تقاضا کردند که به سبب خویشاوندی، جمع‌آوری زکات را به آنان واگذار کنند. رسول خدا«ص» به آنان فرمودند: «صدقه و زکات بر من و بنی‌هاشم حرام است؛ یعنی نه تنها به سراغ زکات نیایید، بلکه انتظار آن را هم نداشته باشید که جزو کارمندان جمع‌آوری زکات شوید.» سپس فرمودند: «آیا گمان می‌کنید من دیگران را بر شما ترجیح می‌دهم؟ خیر، بلکه من خوبی و صلاح شما را می‌خواهم.»^(۳۸)

خدمت‌رسانی

یکی دیگر از برنامه‌های مدیریت در سیره رسول خدا«ص» رسیدگی به امور و گرفتاری‌های مسلمانان بود. آن حضرت در برآوردن حاجات مردم کوشش بسیار داشتند و در این مورد اهل فضل و تقوا را بر دیگران ترجیح می‌دادند و نیازهای آنان را برآورده می‌ساختند.

روزی با یکی از یاران خود در صحرای مدینه قدم می‌زدند که پیرزنی را بر سر چاهی مشاهده کردند که می‌خواست از چاه آب بکشد و به خیمه‌اش ببرد، اما در کار خود ناتوان بود. پیامبر«ص» نزدیک رفتند و فرمودند: «ای مادر! آیا می‌خواهی برایت از چاه آب بکشم؟» آن بانوی سالخورده از پیشنهاد رسول‌الله«ص» خوشحال شد. پیامبر«ص» بر سر چاه آمدند و مشک را پر از آب و تا خیمه آن پیرزن حمل کردند. شخصی که همراه پیامبر«ص» بود هر چه اصرار کرد که مشک را از حضرت بگیرد، آن حضرت قبول نکردند و فرمودند: «من به تحمل مشقت و زحمات امت خود سزاوارترم!»

بعد از اینکه پیامبر«ص» خداحافظی کردند و به راه افتادند، پیرزن به فرزندانش گفت، مشک را از بیرون خیمه به داخل بیاورید، آنها با تعجب پرسیدند: ای مادر! این مشک سنگین را چگونه به خیمه آورده‌ای؟ او پاسخ داد: جوانمردی زیباروی و خوش‌سخن با کمال مهربانی آن را به اینجا آورد. آنها وقتی پیامبر«ص» را شناختند، به دنبالش دویدند و به دست و پای آن حضرت افتادند و عذرخواهی کردند، پیامبر«ص» آنان را دعا کردند.^(۳۹)

آری! روش زندگی پیامبر اعظم«ص» گره‌گشایی و نیکی و احسان بود. سیره مدیریتی آن حضرت نشان می‌دهد که ایشان پیروان خود را به کارگشایی و برآوردن حاجات برادر مؤمن تشویق و ترغیب می‌کردند. ایشان می‌فرمایند: « مَنْ قَضَی لِأَخِیهِ الْمُؤْمِنِ حَاجَه یً کَانَ کَمَنْ عَبَدَ اللَّهَ دَهْراً ؛^(۴۰) هر کس یک حاجت برادر خود را برآورد، مثل این است که در همه روزگار خدا را عبادت کرده است.»

 اگر مدیران جامعه اسلامی در زندگی شخصی و در محیط کار از سنت و سیره نبوی و سایر پیشوایان معصوم«ع» پیروی کنند، جامعه مسلمین به اهداف آرمانی خود نایل خواهد آمد.

پی‌نوشت‌ها

۱ـ انبیاء، ۱۰۷.

۲ـ قلم، ۴.

۳ـ آل‌عمران، ۱۵۹.

۴ـ معانی‌الاخبار، شیخ صدوق، ص ۸۳.

۵ـ نهج‌البلاغه، ترجمه محمد دشتی، ص ۶۶۶، حکمت ۱۷۶.

۶ـ انعام، ۱۲۵.

۷ـ تفسیر مجمع‌البیان، فضل بن حسن طبرسی، ج ۳، ص ۱۹۰.

۸ـ تفسیر نمونه، آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی و همکاران، ج ۲۷، ص ۱۲۱.

۹ـ توبه، آیه ۶۱.

۱۰ـ سیره نبوی، مصطفی دلشاد تهرانی، دفتر دوم، ص ۱۵.

۱۱ـ شعراء، ۲۱۵.

۱۲ـ خاتم پیامبران، محمد ابوزهره، ترجمه حسین صابری، ج ۱، ص ۳۶۴.

۱۳ـ سیمای پر فروغ محمد، محمد محمدی اشتهاردی، ص ۱۴۴.

۱۴ـ فرقان، ۶۳ و ۷۲.

۱۵ـ ماهنامه معرفت، ش ۱۰۸، آذر ۱۳۸۵، ص ۵۳.

۱۶ـ نهج‌البلاغه، خطبه ۱۹۲، ص ۳۹۸.

۱۷ـ تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، عبدالرحیم غنیمه، ترجمه نورالله کسایی، ص ۵.

۱۸ـ آل‌عمران، ۱۵۹.

۱۹ـ نک: تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۱۴۶ـ۱۴۲.

۲۰ـ راهنمای انسانیت (سیری در نهج‌البلاغه)، مرتضی مزید، ص ۶۰۱.

۲۱ـ تفسیر مجمع‌البیان، ج ۱، ص ۶۶۶.

۲۲ـ سیری در سیره نبوی، مرتضی مطهری، ص ۵۶.

۲۳ـ تاریخ تحلیلی اسلام، سید جعفر شهیدی، ص ۴۳.

۲۴ـ همان، ص ۴۵.

۲۵ـ اسراء، ۳۴.

۲۶ـ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج ۱۶، ص ۲۳۱.

۲۷ـ ماهنامه معرفت، شماره ۱۱۴، خرداد ۱۳۸۶، ص ۱۸.

۲۸ـ مأخذ قبل، ج ۲، ص ۱۵۷.

۲۹ـ حدید، ۲۵.

۳۰ـ انعام، ۱۱۵.

۳۱ـ نهج‌البلاغه، خطبه ۹۴، ص ۱۷۶.

۳۲ـ مستدرک الوسایل، میرزاحسین نوری، ج ۱۲، ص ۸۹.

۳۳ـ احزاب، ۲۸.

۳۴ـ یوسف، ۹۲.

۳۵ـ بحارالانوار، ج ۲، ص ۱۳۲.

۳۶ـ صحیح بخاری، محمدبن اسماعیل بخاری، ج ۵، ص ۲۶۹.

۳۷ـ مستدرک الوسایل، میرزاحسین نوری، ج ۱۸، ص ۷.

۳۸ـ اصول کافی، محمدبن یعقوب کلینی، ج ۴، ص ۵۸.

۳۹ـ تفسیر منهج الصادقین، ملا فتح‌الله شریف کاشانی، ذیل آیه ۴، سوره قلم.

۴۰ـ بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۳۸۳.

سوتیترها:

۱٫

یکی از عوامل موفقیت مدیر، اصل دلسوزی و مهرورزی به کسانی است که در قلمرو مدیریت او زندگی می‌کنند. نبی‌مکرم اسلام«ص» به عنوان کامل‌ترین اسوه راستین بشریت، نسبت به تمام مردم بسیار صمیمی و مهربان بودند. آن بزرگوار با داشتن این خصلت ستودنی توانستند در طول ۲۳ سال، دل‌های بسیاری را شیفته مکتب خویش کنند و از منجلاب ضلالت به راه هدایت رهنمون سازند.

۲٫

از مهم‌ترین شاخص‌های نظام مدیریت نبوی عفو و گذشت است. این شیوه یک دستور قرآنی است که ریشه در کلام وحی دارد. خداوند متعال در قرآن کریم، خود را با اوصافی همچون: رحمان، رحیم، غفور و… معرفی می‌کند که نشان‌دهنده مفهوم گذشت و مدارا با بندگان است. گذشت و مدارا در سیره عملی پیامبر اسلام«ص» فراوان به چشم می‌خورد. برخوردهای ملایم و به دور از خشونت آن رهبر مهربان با مردم، سازنده‌ترین عامل در اصلاح جامعه آن روز بود.

جواد تربتی

امام حسن عسکری(ع) در هشتم ربیع‌الثانی(یا ۲۴ ربیع الاول) سال ۲۳۲ هـ . ق دیده به جهان گشود. پدر آن بزرگوار امام هادی(ع) و مادرشان«حُدَیثه» از بانوان نیکوکار و دارای بینش‌اسلامی و پس از شهادت آن حضرت، پناهگاه و نقطه اتکای شیعیان در آن دوران بحرانی و پر اضطراب بود.‌(۱) مجموع عمر حضرت عسکری(ع) به ۲۸ سال می‌رسد و آن حضرت سرانجام در هشتم ربیع‌الاول ۲۶۰ هـ . ق به دسیسه معتمد عباسی در شهر سامرا به شهادت رسید.(۲)

سخت‌گیری شدید

خلفای عباسی از هر‌گونه اعمال فشار و محدودیت نسبت به امامان دریغ نمی‌کردند. این فشارها و سخت‌گیری‌ها در عصر امام جواد، امام هادی و امام عسکری(ع) در سامرا به اوج خود رسید. شدت این فشارها به‌قدری بود که سه پیشوای بزرگ شیعه در جوانی به شهادت رسیدند: امام جواد(ع) در سن ۲۵ سالگی، امام هادی(ع) در سن ۴۱ سالگی و امام حسن عسکری‌(ع) در سن ۲۸ سالگی و این حاکی از جوّ پر اختناق آن دوره است.(۳) در این میان، محدودیت‌های دوران امام عسکری(ع) بیش از دو پیشوای دیگر بود. علت اینکه ایشان را عسکری می‌نامند، این است که حضرت به دستور خلیفه عباسی در «سامراء» در محله «عسکر» سکونت اجباری داشت؛‌(۴) زیرا خلیفه از نفوذ و موقعیت مهم اجتماعی امام نگران بود و حضرت را ناگزیر کرده بود که هر هفته روزهای دوشنبه و پنجشنبه در دربار حاضر شود.‌(۵)

فعالیت‌های علمی امام عسکری(ع)

حضرت عسکری(ع) با وجود همه فشارها و مراقبت‌های بی‌وقفه حکومت عباسی، ی فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و علمی بسیاری را در زمینه حفظ اسلام و تشیع و مبارزه با افکار ضداسلامی و ضد شیعی انجام دادند که اهم آنها عبارتند از:

تربیت شاگردان

گرچه حضرت عسکری(ع) بر اثر محدودیت‌های  شدید حکومت عباسی، موفق به گسترش دانش دامنه‌دار خود در سطح کل جامعه نشد، ولی در تربیت شاگردانی که هرکدام به سهم خود در نشر و گسترش معارف ناب تشیع و رفع شبهات دشمنان شیعه نقش مهم و به‌سزایی داشتند، موفق گردید.

شیخ طوسی رحمه‌الله تعداد شاگردان آن حضرت را بیش از صد نفر ثبت کرده است(۶) که در میان آنان چهره‌های برجسته‌ای چون: احمد بن اسحاق اشعری قمی، ابوهاشم داود بن قاسم جعفری، عبدالله‌بن جعفر حمیری، ابوعمرو عثمان‌بن سعید عَمری(نائب خاص حضرت حجت)، علی‌بن جعفر، محمد‌بن حسن صفار و… به چشم می‌خورند.(۷)

ترغیب نویسندگان

حضرت عسکری(ع) در کنار تربیت شاگردان از تشویق نویسندگان نیز غافل نبودند؛ از جمله داودبن قاسم جعفری می‌گوید: کتاب «یوم و لیله» از یونس آل‌یقطین را به حضرت عسکری(ع) عرضه داشتم. امام فرمودند: «تَصنیفُ مَن هذا؛ نوشته چه کسی است؟» گفتم: نوشته یونس است. فرمودند: «اَعطاهُ اللّهُ بِکُلِّ حَرفٍ نُورا یومَ الْقِیامَهِ؛(۸) خداوند در مقابل هر حرف، نوری به او در روز قیامت عطا فرماید..»

البته تمام امامان شیعه بر نویسندگی و کتابت و ترغیب نویسندگان اهتمام داشتند. حضرت صادق(ع) به مفضل‌بن عمر فرمودند: «اُکتُب وَ بُثَّ عِلْمَکَ فی اِخوانِکَ، فَاِن مِتَّ فَوَرِّث کُتُبَکَ بَنیکَ، فَاِنَّهُ یأْتی عَلَی‌النّاسِ زَمانُ هَرجٍ ما یأْنَسُونَ فیهِ اِلاّ بِکُتُبِهِم؛(۹) دانشت را بنویس و نشر بده! اگر از دنیا رفتی، فرزندانت وارث کتاب‌هایت می‌شوند. به حقیقت زمان هرج ومرجی فرا می‌رسد که مردم جز بر نوشته‌شان انس نمی‌گیرند [و توجه نمی‌کنند]…»

همچنین نقل شده است که برخی از آثار را خدمت حضرت عسکری(ع) عرضه داشتند تا در باره آنها نظر بدهند. حضرت فرمودند: «صَحیحٌ فَاعمَلُوا به؛(۱۰) صحیح است بدان عمل کنید!»

بر اثر همین تشویق‌ها بود که شانزده تن از شاگردان حضرت، دست به تألیف زدند و ثمره آن ۱۱۸ عنوان کتاب شد. از میان آنها علی‌بن حسن فضّال ۳۶ کتاب، محمد‌بن حسن صفار ۳۵ کتاب، عبدالله‌بن جعفر حمیری ۱۹ کتاب، احمد‌بن ابراهیم ۷ کتاب و هارون‌بن مسلم ۶ کتاب دارد.(۱۱) همچنین راویانی که از آن حضرت حدیث نقل نموده‌اند، به ۱۰۶ تن می‌رسند.(۱۲)

تدوین کتب

حضرت عسکری(ع) علاوه بر تربیت شاگردان و تشویق نویسندگان، کتب و نامه‌های فراوانی را برای توسعه علم و دانش و هدایت و راهنمایی جامعه از خود به یادگار گذاشتهاند که به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:

تفسیرالقرآن که حسن‌بن خالد برادر محمد‌بن خالد آن را نقل کرده است. امروز کتابی با عنوان «تفسیرالامام العسکری(ع).» موجود است که عالمان رجال و حدیث بر آن نقدها دارند و آن را غیر از نوشته اصلی می‌دانند. دو کتاب «المنقبه» که مشتمل بر بسیاری از احکام و مسائل حلال و حرام است.(۱۳) به‌جز اینها کتب دیگری نیز به آن حضرت منسوب است.(۱۴)

نامه‌های فراوان.

در زمان امام حسن عسکری(ع) ، تشیع در مناطق مختلف گسترش یافته و شیعیان در شهرهائی چون کوفه، بغداد، نیشابور، قم، آبه(آوه)، مدائن، خراسان، یمن، ری، آذربایجان، سامراء، جرجان و بصره متمرکز شده بودند. به دلائلی سامرا، کوفه، بغداد، قم و نیشابور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند.(۱۵)

حضرت برای گسترش فرهنگ تشیع نامه‌های فراوانی برای شیعیان آن شهرها از جمله شیعیان قم و آوه(۱۶)، مردم مدینه، (۱۷) و نامه‌ای به «ابن بابویه» و نامه مفصلی خطاب به «اسحاق‌بن اسماعیل» و شیعیان نیشابور نوشته بودند.(۱۸)

در نامه آخر، حضرت پس از توضیح در باره نقش امامت در هدایت امت اسلامی و تشریح ضرورت و اهمیت پیروی از امامان و هشدار از سرپیچی از فرمان امام نوشته‌اند: «..‌ای اسحاق! تو فرستاده من نزد ابراهیم بن‌عبده هستی تا او به آنچه که من در نامه‌ای که توسط محمد موسی نیشابوری فرستاده‌ام عمل کند. تو و همه کسانی که در شهر تو هستند، موظفید بر اساس نامه مزبور عمل کنید..»(۱۹)

حل شبهات

یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های علمی حضرت عسکری(ع) شبهه‌زدایی بود که در این زمینه به برخی نمونه‌ها اشاره می‌شود:

در دورانی که امام عسکری(ع) در زندان بودند، یک سال بر اثر خشکسالی قحطی شدیدی به وجود آمد. علمای اسلام مردم را جمع کردند و برای برگزاری نماز استسقاء (طلب باران) به بیابان بردند و نماز خواندند. این قضیه چندین بار تکرار شد و اثری از باران دیده نشد؛ اما علمای نصارا وقتی با مسیحیان نماز استسقاءخواندند، باران آمد و چندین‌بار این قضیه تکرار شد. این موضوع باعث سرشکستگی و آبروریزی مسلمین شد. یکی از شیعیان به هر نحوی بود، خود را به زندان رساند و عرض کرد:

علمای اسلام سه روز برای نماز باران به بیابان رفتند و نماز خواندند و بارانی نیامد، ولی علمای نصرانی هر‌بار که نماز خواندند، باران بارید. اگر امروز هم به دعای آنها باران ببارد، ترس آن است که مسلمانان و شیعیان در عقیده خود متزلزل شوند و به مسیحیت گرایش پیدا کنند.

حضرت فرمودند: «عالم نصرانی تکه‌ای از استخوان بدن یکی از پیامبران را همراه دارد که آن را در میان انگشتان خود گذاشته [و همان را وسیله اجابت دعای خویش قرار داده]؛ لذا باران می‌بارد. تو خود را فوراً به او برسان و آن استخوان را از میان انگشتان او بیرون آور! این عمل باعث پراکندگی ابرها و قطع باران می‌شود.»  آن مرد با سرعت خود را به محل نماز مسیحیان رساند و استخوان را برداشت. ابرها پراکنده شدند و علمای مسیحی هر چه کردند، باران نبارید، لذا شرمنده شدند و مسلمانان مخصوصاً شیعیان از شک و تردید بیرون آمدند.(۲۰) به نقل دیگر، خلیفه وقت عباسی، امام عسکری(ع) را از حبس بیرون آورد و به بیابان برد و جریان را به او عرض کرد. حضرت جریان استخوان را گوشزد کرد و دستور داد یکی از خادمانش استخوان را از دست عالم مسیحی بیرون آورد. او نیز چنین کرد و در نتیجه باران نیامد. آن‌گاه خود حضرت دست به دعا برداشت و باران شدیدی شروع به باریدن کرد.‌(۲۱)

مردی از امام یازدهم سئوال کرد که چرا سهم‌الارث مردان دو برابر سهم‌الارث زنان است؟ مگر زنِ بیچاره چه گناهی دارد؟ حضرت عسکری(ع) فرمودند: برای اینکه نفقه(و خرج) به عهده مرد بیشتر از زن است؛ مرد در جهاد و جبهه شرکت می‌کند، هزینه زندگی خانواده‌اش را باید تأمین کند، در قتل و جرح خطایی پرداخت دیه بر «عاقله» یعنی مردان فامیل واجب است، ولی زن از تمام این هزینه‌ها معاف است…»(۲۲)

 مقابله با انحرافات و تحریفات

از دیگر فعالیت‌های علمی و فرهنگی امام عسکری(ع) برخورد با بدعت‌ها، تحریفات و انحرافاتی بود که در جامعه پیش می‌آمد؛ مخصوصاً اگر این انحرافات از اهل قلم و دانشمندان و علما سر می‌زد، حضرت نسبت به آن خیلی حساس بودند.

نمونه‌ای دیگر:

«اسحاق کِندی» که از فلاسفه اسلام و عرب به شمار می‌رفت و در عراق اقامت داشت، کتابی تألیف کرد به نام «تناقض‌های قرآن». او مدت‌های زیادی در منزل نشست و گوشه‌نشینی اختیار کرد و خود را به نگارش آن کتاب مشغول ساخت. روزی یکی از شاگردان او به محضر امام عسکری(ع) شرفیاب شد. هنگامی‌که چشم حضرت به او افتاد، فرمودند: «آیا در میان شما مرد رشیدی وجود ندارد که گفته‌های استادتان «کندی» را پاسخ گوید؟» شاگرد عرض کرد: «ما همگی از شاگردان او هستیم و نمی‌توانیم به اشتباه استاد خود اعتراض کنیم.» امام فرمودند: «اگر مطالبی به شما تلقین و تفهیم شود، می‌توانید آن را برای استاد خود نقل کنید؟» شاگرد گفت: «آری!» حضرت فرمودند: «بعد از برگشتن نزد استاد با او به گرمی و محبت برخورد و سعی کن با او انس و الفت پیدا کنی. سپس به او بگو مسئله‌ای برای من پیش آمده است که غیر از شما کسی شایستگی پاسخ دادن به آن را ندارد و آن این است که آیا ممکن است گوینده قرآن از گفتار خود معانی‌ای غیر از آنچه شما حدس می‌زنید، اراده کرده باشد؟» او در پاسخ خواهد گفت: «بلی! ممکن است چنین منظوری داشته باشد.» بگو: «شما چه می‌دانید؟ شاید گوینده قرآن معانی دیگری غیر از آنچه شما حدس می‌زنید، اراده کرده باشد و شما الفاظ او را در غیر معنای خود به کار برده باشید. او آدم باهوشی‌است، طرح این نکته کافی است که او را متوجه اشتباه خود کند.»

شاگرد به حضور استاد رسید و طبق دستور امام رفتار کرد تا آنکه زمینه برای طرح مطلب مساعد گردید. سپس سئوال امام را مطرح کرد و جواب پیش‌بینی شده را گرفت. استاد که می‌دانست شاگرد او چنین سئوالی در حد اندیشه شاگردش نیست، به او گفت: «تو را قسم می‌دهم که حقیقت را به من بگویی، چنین سئوالی از کجا به فکر تو خطور کرد؟» شاگرد گفت: «چه ایرادی دارد که چنین سئوالی به ذهن من خطور کرده باشد؟» استادگفت: «نه!  هنوز زود است که تو به چنین مسائلی رسیده باشی. به من بگو این سئوال را از کجا یاد گرفته‌ای؟» شاگرد گفت: «حقیقت این است که «ابو محمد» مرا با این سئوال آشنا کرد.» استاد گفت: «چنین سئوال‌هایی تنها زیبنده این خاندان است.» آن گاه دستور داد آتشی را برافروختند و آنچه را که درباره «تناقض‌های قرآن» نوشته بود، سوزاند.(۲۳)

پی نوشت‌ها:

1. انوار البهیه، شیخ عباس قمی، ص ۱۵۱٫
2. الارشاد، شیخ مفید، قم، مکتبه بصیرتی، ص ۳۴۵٫
3. سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، مؤسسه امام صادق(ع)، ص ۶۲۱٫
4. ر. ک: علل الشرایع، صدوق، قم، مکتبه الطباطبائی، ج ۱، ص ۱۷۶ و ۲۳۰٫
5. بحارالانوار، مکتبه الاسلامیه، ج ۵۰، ص ۲۵۱؛ دلائل الامامه، جریر طبری، قم،
6. رجال، شیخ طوسی، چاپ نجف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۸۱ ه. ق، ص ۴۲۷٫
7. سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، ص ۶۲۷٫
8. بحار الانوار، بیروت، ج ۲، ص ۱۵۰، ح ۲۵؛
9. بحارالانوار، ج ۲، ص ۱۵۰، ح ۲۷٫
10. فلاح السائل، سید ابن طاووس، قم، دفتر تبلیغات، ص ۱۸۳٫
11. آشنایی با متون حدیث، مهریزی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، چاپ اوّل، ص ۷۷٫
12. ر. ک: الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۴، صص ۲۸۳ ـ ۲۹۷؛ آشنایی با متون حدیث، مهریزی، ص ۷۷٫
13. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج ۳، ص ۱۴۹٫
14. تدوین السنه، سید محمد رضا حسینی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۸ ه. ق، ص ۱۸۵٫
15. حیاه الامام العسکری، محمدجواد طبسی، قم ، ص ۲۲۳؛ سیره پیشوایان، ص ۶۳۲٫
16. معادن الحکمه فی مکاتب الائمه، فیض کاشانی، ص ۲۶۴٫
17. بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۳۱۷٫
18. همان.
19. اختیار معرفه الرجال، شیخ طوسی، دانشگاه مشهد، ص ۵۷۵؛ بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۲۱۹
20. داستانهای صاحبدلان، محمدی اشتهاردی، ج ۲ ـ ۱، صص ۱۱۹ ـ ۱۲۰٫
21. بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۳۷۰؛ فصول المهمه، ابن صباغ مالکی، چاپ قدیم، ص ۳۰۴
22. مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۴۳۷؛
23. مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب، ج ۴، ص ۴۲۴؛ سیره پیشوایان، ص ۶۲۸

پی‌نوشت:

۱٫

گرچه حضرت عسکری(ع) بر اثر محدودیت‌های  شدید حکومت عباسی، موفق به گسترش دانش دامنه‌دار خود در سطح کل جامعه نشد، ولی در تربیت شاگردانی که هرکدام به سهم خود در نشر و گسترش معارف ناب تشیع و رفع شبهات دشمنان شیعه نقش مهم و به‌سزایی داشتند، موفق گردید.شیخ طوسی رحمه‌الله تعداد شاگردان آن حضرت را بیش از صد نفر ثبت کرده است.