حجت‌الاسلام سیدجواد حسینی

جمال حق ز سر تا پاست عباس

به یکتایی قسم یکتاست عباس

بنازم غیرت و عشق و وفا را

که عطشان بر لب دریاست عباس

مقدمه

ازدواج امیرمؤمنان علی«ع» با حضرت ام‌البنین(فاطمه کلابیّه) با مشورت عقیل، برادر نسب‌شناس حضرت انجام گرفت و حضرت نیز با این هدف، با شجاع‌ترین و اصیل‌ترین خانواده عرب پیوند خانوادگی برقرار نمود که از طریق این ازدواج، دارای فرزندان شجاع و نجیب شود و این آرزو در حضرت عباس و برادران ایشان  تحقق یافت.

مسلمانان خصوصاً شیعیان، حضرت عباس را بعد از باب‌الحوائجی، بیشتر به شجاعت و رشادت می‌شناسند، هر چند در کربلا زمینه‌ای پیش نیامد که عباس آن شجاعت حیدری را به نمایش گذارد، چرا که امام حسین«ع» به او مأموریت جنگی ندادند، بلکه دستور دادند برای اهل حرم و کودکان تشنه، آب تهیه کند.

با این حال، ریشه شجاعت و کرامت و همین‌طور مقامات حضرت فقط در این نیست که از نسل حیدر و یا از خانواده شجاع و اصیل عرب است، بلکه اصلی‌ترین راز شجاعت، کرامت و کمالات او در بندگی خدا، بزرگ داشتن او و اطاعت و پیروی محض از او، پیامبر و امامان معصوم علیهم‌السلام نهفته است.

آنچه پیش رو دارید، نگاهی گذرا به فضائل و اوصاف مهمی است که در زیارتنامه آن حضرت به آنها اشاره شده است، همچون بندگی، اطاعت خدا و رسول و امامان، بصیرت دینی، صبر و بردباری و تعهد و وفاداری و… امید که دوستداران و عاشقان حضرتش از این مقال توشه برگیرند و فراروی خویش در رسیدن به کمال و قلّه بندگی قرار دهند.

۱ـ بندگی خدا

شیخ بزرگوار، جعفربن قولِوِیه قمی (بسند معتبر از «ابوحمزه ثمالی») از حضرت صادق«ع» درباره ابوالفضل العباس«ع» زیارتنامه‌ای نقل کرده است که در بخشی از آن می‌خوانیم: «السلام علیک ایها العبد الصالح المطیع لله و لرسوله و لامیر المؤمنین والحسن والحسین صلی‌الله علیهم و سلم… (۱) سلام بر تو ای بنده صالح، و فرمانبر خدا و رسول خدا و امیرمؤمنان علی«ع» و حسن و حسین که رحمت خدا و درود بر آنان باد!».

مقام بندگی

مقام بندگی مقام بس رفیع و بلندی است که دستیابی به آن در واقع به منزله صعود و اشراف به تمام مقامات دیگر است. این را هم منابعی دینی تأیید می‌کنند و هم سرگذشت پاکان و بزرگان نشان می‌دهد. حضرت علی«ع» فرمودند: « هرگاه خداوند بنده‌ای را دوست بدارد، به او عبادت و بندگی نیک را الهام می‌کند»(۲).

حضرت صادق«ع» فرمودند: «بندگی(خدا) گوهری است که باطن آن خداوندگاری (یعنی قدرت و توانایی) است»(۳).

مقصود از «ربوبیت» خداوندگاری است نه خدایی، هر صاحب‌قدرتی خداوندگار چیزهایی است که تحت نفوذ اوست. جناب عبدالمطلب به ابرهه که به قصد خراب کردن کعبه آمده بود، گفت: «انی رب الابل و ان للبیت رب؛ من صاحب شترانم [که برای مطالبه آنها آمده‌ام] اما خانه، خود صاحبی دارد».

ما تعبیر بالا را به پیروی از یک حدیث معروف که در «مصباح‌الشریعه» آمده است، آوردیم. آن حدیث می‌فرماید: «همانا بندگی خدا [و پیمودن صراط قرب به حق] گوهری است که باطن آن خداوندگاری (قدرت و توانایی) است»(۴).

بشر همواره در تلاش بوده و هست تا راهی پیدا کند که بر خود و جهان تسلط یابد. فعلاً درباره اینکه چه راه‌هایی را برای این هدف برگزیده و در آن راه کامیاب و یا ناکام شده است، کاری نداریم. در میان آن راه‌ها یک راه است که وضع عجیبی دارد. از این نظر که کسانی تنها وقتی از این راه استفاده می‌کنند که چنان هدفی نداشته باشند؛ یعنی هدف‌شان کسب قدرت و تسلط بر جهان نباشد؛ بلکه هدف‌شان «تذلل»، «خضوع»، «فنا» و «نیستی» از خود باشد. آن راه عجیب «راه عبودیت» است.(۵)

حضرت عباس«ع» در اوج عبادت و بندگی قرار داشت. در روایات تاریخی می‌خوانیم: «و بین عینیه اثر السجود؛(۶) [در پیشانی] و بین چشمان او اثر سجده [نمایان] بود».

نقل شده است صورت قاتل عباس«ع» که از طایفه «بنی‌دارم» بود سیاه شده بود، علت را از او پرسیدند، گفت: «من مردی را که در وسط پیشانی او اثر سجده بود کشتم که نامش عباس بود».(۷)

و «جعفر نقدی» درباره حضرت عباس می‌گوید: «او از بزرگان اهل بیت است از نظر دانش و پارسایی و نیایش و عبادت». و صدالبته بندگی انواعی دارد که یکی از آنها نماز و سجده‌های طولانی است.(۸)

حضرت رسول‌الله اعظم«ص» فرمودند: «نمودها یا زمینه‌های بندگی ۵ چیز است: خالی بودن شکم (کم‌خوری)، خواندن [و عمل نمودن به] قرآن، شب‌بیداری (و نماز شب)، تضرع و زاری هنگام [سحر] صبح [صادق] و گریه از ترس خداوند»(۹).

تمام موارد فوق به خوبی در حضرت عباس«ع» تبلور یافته بود و اوج تمام این عبادات در شب عاشورا در ایشان و دیگر یاران حضرت امام حسین«ع» به خوبی بروز و ظهور نمود و شب عاشورا را برای خواندن نماز، تلاوت قرآن و گریه از خوف الهی مهلت گرفتند که «لهم دوی کدوی النحل؛(۱۰) برای آنها زمزمه‌ای مانند شورش زنبور عسل بود (و گریه و ناله می‌کردند)».

تبلور حقیقت بندگی در حضرت عباس«ع»

«عنوان بصری» محضر امام صادق«ع» عرض کرد: حقیقت بندگی چیست؟ حضرت فرمودند: ۳ چیز است: ۱ـ اینکه بنده، خود را در آنچه خداوند واگذار نموده است، مالک نداند. ۲ـ بنده خود برای خود تدبیر [و اندیشه] نکند. ۳ـ تمام سرگرمی و کارش انجام امر خداوند که به او فرمان داده است و نهی او که از آن نهی کرده است، باشد. پس زمانی که خود را مالک آنچه خداوند داده نداند، انفاق در آنچه امر کرده است آسان خواهد شد و زمانی که بنده تدبیر خود را به خدا واگذار کند، مصائب و سختی‌های دنیا بر او سهل و آسان می‌گردد و هنگامی که بنده مشغول انجام امر و نهی خداوند باشد، وقتی برای جدال (ناحق) و افتخارات (نابجا) با مردم نخواهد داشت و هرگاه خداوند بنده‌ای را با آن ۳ چیز گرامی دارد، دنیا بر او آسان می‌شود» (۱۱)

حضرت عباس«ع» این قله‌های بندگی را به خوبی فتح کرده بود؛ چرا که با حرکت از مدینه همراه حسین«ع» به سمت مکه و کوفه و کربلا آن هم در اوج آرزوهای دوران جوانی و لذت‌جویی، به تمام لذت‌های دنیا پشت کرد و بیش از ۵ ماه مشقت سفر را تحمل نمود و هرگز در مقابل وعده‌های دشمن تمایل نشان نداد و به حقیقت ترس از دیگران از وجود او رخت بربسته بود و مصائب دنیا را بر او سهل و آسان می‌نمود. هنگام پیکار این رجز را خواند: «از مرگ نمی‌هراسم هنگامی که فریاد زند، تا هنگام مقابله با شجاعان آنان را با شمشیر به زیر افکنم، من نفس خود را حفظ و نگه‌دارنده پسر پیامبر قرار داده‌ام، من عباسم که سِمَت سقایی دارم و در روز ملاقات از مرگ بیم ندارم»(۱۲).

و این فقط شعار نبود، بلکه زمانی که «نوفل ازرق» دست راست او را از بدن جدا کرد، در اوج درد جسمانی، گویا آن را اصلاً احساس نکرد و فریاد زد: «به خدا سوگند اگر دست راستم را جدا کردید، من همیشه حامی دینم خواهم بود و حامی امامی که در ایمانش صادق است، و فرزند پیامبر پاک و امین می‌باشد».(۱۳)

و هنگام قطع دست چپ فریاد زد: «ای نفس! از کافران مهراس، و به رحمت خدا شاد باش، به پیغمبر که او مولای برگزیده خداست. اینان را که دست چپم را به ستم قطع کردند، پروردگارا! به آتش بسوزان».(۱۴)

این جملات حقیقت بندگی را به خوبی نشان می‌دهد؛ چرا که «هان علیه الانفاق» و حتی جان خود را در راه خدا تقدیم می‌کند، و «هان علیه المصائب» تا آنجا که قطع شدن دست را بدون هیچ ناله و شکایتی به راحتی می‌پذیرد و فریاد حمایت از امام و دین خویش سر می‌دهد.

و «هان علیه الدنیا» و از تمام دنیا به راحتی دست می‌شوید، بدون کمترین درد و رنجی و این همان حقیقت بندگی است.

بنده اوست نه من

سهل تسری می‌گوید: «بنده‌ای خریدم و به خانه آوردم. از او پرسیدم نامت چیست؟‌ گفت: تا چه خوانی. گفتم: چه غذایی میل داری؟ گفت: هر غذایی تو به من دهی! سپس پرسیدم: چه پوشی؟ گفت: هر چه شما تهیه کنی. گفتم: چه خواهی؟ گفت: بنده را با خواست چه کار؟

سپس سهل گفت: یک شب را تا صبح به استغفار و گریه پرداختم و با خود همی گفت: اگر او بنده است، پس من چه کاره‌ام؟».(۱۵)

حضرت عباس به حقیقت چنین بنده‌ای بود؛ جز خواست خدا و امام خویش خواسته‌ای نداشت. این صفات بندگی حضرت عباس می‌تواند برای تمام کسانی که دم از عشق و ارادت به حضرت می‌زنند، سرمشق باشد تا سعی کنند در زندگی چون ایشان بنده خالص خدا، اهل عبادت و سجده‌های طولانی باشند.

۲ـ اطاعت از خدا و رسول و امامان

فضیلت دیگری که در این زیارت برای حضرت ابو‌الفضل‌العباس(ع) ذکر شده است «المطیع لله و لرسوله و لامیرالمؤمنین و الحسن و الحسین…» است. سراپای عباس اطاعت از خدا و رسول بود. همان چیزی که قرآن دستور داده است: اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی‌الامر منکم؛ از خدا و رسولش و صاحبان امر اطاعت کنید. «قل این کنتم تحبون الله فاتبعونی یحببکم الله و یغفرلکم ذنوبکم»(۱۶) اگر خدا را دوست دارید از من پیروی کنید.

مهم‌ترین انحرافی که بعد از رحلت رسول اکرم«ص» در جامعه اسلامی رخ داد، انحراف از اطاعت رسول و صاحبان امر یعنی ۱۲ امام بود. حضرت زهرا«س» فرمودند: «امادالله لو ترکوا الحق علی اهله و اتبعوا عتره نبیه لما اختلف فی الله اثنان؛(۱۷) قسم به خدا اگر حق را به اهلش واگذار می‌کردند و از عترت رسول خدا اطاعت می‌نمودند، دو نفر درباره (حکم) خداوند با یکدیگر اختلاف نمی‌کردند».

آری! تمام بلاهایی که جامعه اسلامی می‌کشد، از عدم اطاعت رسول و امامان معصوم است. عباس مطیع محض امام خویش بود.

حضرت رضا(ع) فرمودند: «هر کس از ما جدا شود، هلاک می‌شود و پیرو ما اهل نجات است و اگر کسی ولایت ما را منکر شود، کافر است و پیرو ما مؤمن است(۱۸)…هر کس در محبت ما بمیرد، بر خداوند است که او را با ما مبعوث گرداند. ما نور هستیم برای کسی که از ما پیروی کرده و به ما اقتدا کند، پس هر کس از ما روی بگرداند، از ما نیست و هر کس از ما نباشد، چیزی از اسلام ندارد».(۱۹)

۱ـ تسلیم امام حسن«ع»

وقتی امام حسن مجتبی«ع»‌ مجبور شدند به خاطر مصالحی با معاویه صلح کنند، بودند کسانی که تسلیم حضرت نشدند و اعتراض کردند. یکی از کسانی که جزو نیروهای حضرت بود و در این امر تسلیم بود و کمترین اعتراضی نکرد، حضرت عباس«ع» ‌بود و همین‌طور در جریان تیرباران نمودن تابوت امام حسن مجتبی«ع» یکی از کسانی که به غیرت آمد و خواست از این امر انتقام بگیرد، حضرت عباس بود، ولی وقتی متوجه شد حضرت امام حسن«ع» به برادرشان حسین«ع» وصیت کرده‌اند در تشییع جنازه من خونریزی نشود «و بالله اقسم علیک ان تهریق فی امری محجمه دم» و امام حسین«ع» نیز گوشزد فرمودند: «والله لو لا عهد الحسن«ع» الی تجعن الدماء؛(۲۰) به خدا قسم اگر توصیه حسن«ع» برادرم بر حفظ خون‌ها (و خونریزی) نبود… از کسانی که تسلیم امر شد و کمترین اعتراضی نکرد، حضرت عباس«ع» بود.

۲ـ برای کودکان آب بیاور

روز عاشورا عباس چون تنهایی امام حسین«ع» را مشاهده کرد، نزد برادر آمد و گفت: آیا مرا رخصت می‌دهی تا به میدان روم(و با این دشمنان وارد جنگ شوم)؟ امام حسین«ع» فرمود: ای برادر! تو صاحب پرچم و علمدار من هستی و اگر برای تو حادثه پیش آید، گویا لشکر من شکست خورده است.

عباس عرض کرد: ای برادر! سینه‌ام احساس تنگی می‌کند و از زندگی خسته شده‌ام و می‌خواهم اجازه میدان و رزم دهی تا از این منافقان انتقام گیرم.

امام حسین«ع» فرمودند: برای این کودکان کمی آب تهیه کن.(۲۱)

با اینکه عباس شدیداً تمایل به جنگ داشت و برای یک انسان شجاع خیلی سخت است وقتی عزم خود را برای جنگیدن جزم کرده است از آن منصرف شود؛ ولی عباس مطیع محض امام خویش است. وقتی امام حسین«ع» برخلاف میلی قلبی او فرمان می‌دهد برای اهل حرم و کودکان تشنه آب تهیه کند، عباس نیز اطاعت می‌کند.

رو مدارا کن تو با اشرار شام

دخترانم کم زنند در راه شام

ضرب شستت را اگر اعدا چشند

زینبم را اندرین ره می‌کشند

این یعنی تسلیم و مطیع محض امام خویش بودن و خواست امام خود را بر خواست خود مقدم دانستن.

اطاعت‌پذیری حضرت عباس«ع» با بیان‌های مختلف در زیارتنامه آن حضرت آمده است، از جمله می‌خوانیم: «و اشهد الله انک مضیت علی ما مضی به البدریون و المجاهدون فی سبیل‌الله المناصحون له فی جهاد اعدائه المبالغون فی نصره اولیائه الذابون ان احبائه فجزاک الله افضل الجزاء و اکثر الجزاء واد فر الجزاء و اوفی جزاء احد ممن و فی بیعته و استجاب له دعوته و اطاع ولاه امره؛(۲۲) گواهی می‌دهم و خدا را گواه می‌گیرم که تو از دنیا رفتی با همان مقام رفیعی که شهدای بدر [بر اثر اطاعت رسول خدا«ص»] به آن مقام رسیدند و دیگر مجاهدان راه خدا و خیرخواهان دین خدا در راه جهاد با دشمنان خدا، و آنهایی که در یاری دوستان خدا تلاش نمودند و دفاع از دوستان خدا نمودند، به آن مقام دست یافتند. پس خدا به شما بهترین و بیشترین و کامل‌ترین پاداش را عنایت فرماید، جزای کسی که به عهدش وفا نموده است و دعوت الهی را اجابت کرده است و از والیان امر الهی اطاعت نموده است».

تعبیر «ما مضی به البدریون»، «المبالغون فی نصره اولیائه»، «وفی بیعته» و «اطاع ولاه امره» همه بیانگر اطاعت والا و بالای حضرت عباس از خداوند متعال و امام زمان خویش است. آنقدر تأکید در این عبادات وجود دارد که بیش از آن نمی‌توان در اطاعت‌پذیری عباس سخن گفت.

در عبارت دیگر می‌خوانیم: «و حشرک مع النبّین و الصدیقین و الشهداء و الصالحین … مقتدیا بالصالحین و متبعا للنبیّن؛(۲۳) خداوند تو را با انبیا و راستگویان و شهدا و نیکان محشور نماید. در حالی از دنیا رفتی که به صالحان اقتدا نمودی و از رسولان پیروی نمودی». در این عبارات نیز اطاعت‌پذیری عباس«ع» از انبیا و خوبان که همان امامان هستند، موج می‌زند.

۳ـ بصیرت عمیق

فضیلت سومی که در زیارت آن حضرت آمده است، آگاهی عمیق و بصیرت نافذ حضرت عباس«ع» است: «و انک مضیت علی بصیره من امرک مقتدیا بالصالحین…؛(۲۴) و در کار خود [که عمری در راه رضای خدا صرف نمودی] با بصیرت (و حجت) از جهان درگذشتی در حالی که (همیشه)‌ به صالحان اقتدا نمودی».

بصیرت عباس«ع» نیز در واقع اثر بندگی و اطاعت او از خدا و رسول و امامان بود. استاد شهید مرتضی مطهری درباره ریشه بصیرت و روشن‌بینی می‌فرماید: «کمال و قدرتی که بر اثر عبودیت و اخلاص و پرستش واقعی نصیب بشر می‌گردد، منازل و مراحلی دارد، اولین مرحله این است که الهام‌بخش و تسلط‌بخش بر نفس خویشتن است. به عبارت دیگر، کمترین نشانه قبولی عمل انسان نزد پروردگار [و تأیید بندگی] این است که بینشی نافذ پیدا می‌کند. روشن و بینای خود می‌گردد. قرآن کریم می‌فرماید: «ان تتقوا الله یجعل لکم فرقاناً؛(۲۵) اگر تقوای الهی داشته باشید، خداوند مایه تمیز [و بصیرت] برای شما قرار می‌دهد».

و نیز می‌فرماید: «والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا؛(۲۶) آنان که در راه ما بکوشند، ما راه‌های خویش را به آنها می‌نمایانیم».

حضرت عباس«ع» بر اثر بندگی خدا و شاگردی خاندان عصمت و طهارت به مرحله‌ای عالی رسیده بود که به خوبی حق را از باطل تشخیص می‌داد و روشن‌بینی و بصیرت خاصی داشت که هرگز حق را و رهبری حق را رها نکرد و به دام باطل گرفتار نشد.

عصر تاسوعا ابن‌زیاد برای عباس توسط شمر بن ذی‌الجوشن، دام «امان‌نامه» پهن کرد، و شمر با صدای بلند فریاد کشید: «این بنوا اختنا؟ این العباس و اخوته؟ کجایند فرزندان خواهر ما».(۲۷) عباس و برادرانش کجایند؟ عباس و برادرانش به او اعتنا نکردند.

امام حسین«ع» فرمود: «اجیبوه ولو کان فاسقا، اگر چه آدم فاسقی است، اما جوابش را بدهید».

حضرت عباس«ع» و برادران گفتند: چه می‌گویی؟ شمر گفت: شما در امانید، خودتان را با حسین به کشتن ندهید، و شما از امیرالمؤمنین یزید اطاعت کنید!

عباس«ع» با بصیرت عمیقی که داشت، فریاد کشید: «خدا تو و امان تو را لعنت نماید، چگونه ما در امان باشیم، ولی فرزند رسول خدا«ص» امان نداشته باشد؟ و چگونه امر می‌کنی که ما جزو فرمانبران ملعونان و اولاد ملعونان باشیم؟».(۲۸)

به خاطر همین روشن‌بینی و بصیرت ژرف او بود که حضرت صادق«ع» تمام موضع‌گیری‌ها و آگاهی‌های حضرت عباس را تأیید نموده، فرمودند: «عموی ما عباس دارای بصیرت ژرف بود و ایمان محکم و پایدار داشت و در رکاب امام حسین«ع» جهاد نمود و نیکو مبارزه کرد تا به شهادت رسید»(۲۹).

۴ـ مجاهد بردبار

فضیلت چهارمی که برای حضرت عباس«ع» در زیارتنامه آن حضرت آمده، تلاش و بردباری است؛ «فنعم الصابر المجاهد المحامی الناصر والاخ الدافع عن اخیه…؛(۳۰) پس شما (در راه دفاع از برادر) نیکو صبر کردی و جهاد و حمایت و نصرت کامل نمودی و برادری(هستی) که از برادر خویش دفاع نمودی».

استاد شهید مطهری می‌نویسد: «مرحله چهارم [از آثار عبادت] این است که خود بدن از هر لحاظ تحت فرمان و اراده شخص درمی‌آید، به طوری که در حوزه بدن خود شخص اعمال خارق‌العاده سر می‌زند.»(۳۱)

در روایات هم به این مسأله اشاره شده است. حضرت صادق«ع» فرمودند: «ما ضعف بدن عما قویت علیه النیه؛ آنچه را که نیت (و همت و اراده نفس) در آن قوی گردد، بدن از انجام آن ناتوانی نشان نمی‌دهد».

این حدیث می‌گوید اگر اراده انسان بر اثر قرب الهی، عبادت و پاکی، قوی و محکم، صابر و بردبار باشد، بدن او نیز مقاوم و بردبار می‌شود.

حضرت عباس هم نفسش و هم بدنش در اختیار او بودند، لذا به خوبی در حوادث صبر و بردباری و مقاومت به خرج داد.

وقتی در شب عاشورا امام حسین«ع» در تاریکی از همه بیعت خود را برداشت و به آنان اجازه داد می‌توانند بروند… وقتی چراغ روشن شد، عباس(ع) اولین کسی بود که سخن گفت و عرض کرد ما برای چه از تو دست برداریم؟ برای اینکه پس از تو زنده بمانیم؟! خدا نکند هرگز چنین روزی را ببینیم.(۳۲)

هنگام پا گذاشتن به نهر علقمه

به دریا پا نهاد و تشنه برگشت

حسینش تشنه بود از آب لب بست

گذشت از آب و کسب آبرو کرد

به سوی خیمه‌ها با آب رو کرد

حضرت عباس«ع» شب عاشورا را به عبادت و شب‌زنده‌داری به صبح آورده بود و روز عاشورا، هم تشنه بود و هم گرسنه. از این گذشته مصیبت دیده بود. طبعاً بدن ضعیف می‌شود؛ ولی اراده آهنین و محکم عباس که بر اثر بندگی خدا نصیب او شده بود، آنچنان بدن را قوی کرده و بردباری را بر اراده مسلط کرده بود که در یک حمله به شط فرات دشمن زبون را از دور شط دور نمود و آنها را فراری ‌داد و هشتاد نفر را به هلاکت رساند.(۳۳) مشک را پر آب نمود، خواست خود نیز آب بیاشامد، مشتی از آب برگرفت تا نزدیک لب‌های خشکیده آورد، ناگهان به یاد تشنگی حسین و فرزندانش افتاد، و بلافاصله آب را ریخت.

به دریا پا نهاد و خشک لب بیرون شد از دریا

مروت بین جوانمردی نگر غیرت تماشا کن

این جریان اوج صفت «صابر» بودن و «حامی» بودن عباس را به نمایش می‌گذارد. اگر زاهدان و عارفان از حرام پرهیز می‌کنند و در مقابل حرام صبر می‌کنند، حضرت عباس«ع» در اوج تشنگی و تمایل شدید به نوشیدن آب، آن‌چنان بر نفس خویش مسلط است و صبر را تمرین کرده است که از خوردن آب مباح نیز خودداری می‌کند تا علاوه بر «صبر» حامی بودن را نیز به رخ دشمن بکشد.

وقتی دست راست آن حضرت قطع می‌شود، به سرعت، مشک و پرچم را به دست چپ گرفت و آن‌چنان بر بدن مسلط بود و صبر پیشه ساخت که گویا احساس درد نمی‌کند و فاصله بیش از ۵۰۰ متر را طی کرد تا اینکه دست چپ او را نیز قطع نمودند. اینجا نیز با قدرت فوق انسانی مشک را به دندان گرفت و باز به راه خویش ادامه داد که صبر نیز از صبر او به تعجب آمد.(۳۴)

جا دارد که حضرت امام سجاد«ع» بفرمایند: «خدا عمویم عباس را رحمت کند! او خود را فدای برادرش حسین«ع» نمود و ایثار کرد تا اینکه هر دو دست او قطع شد و خداوند به او همانند جعفر طیار دو بال عطا فرمود که در بهشت با فرشتگان پرواز کند». و فرمودند: برای عباس نزد خدای متعال منزلت و درجه‌ای است که تمام شهدا در قیامت به آن درجه و منزلت غبطه می‌خورند».(۳۵)

جمع‌بندی

در زیارتنامه حضرت عباس«ع» که با سند معتبر از حضرت صادق«ع» نقل شده است، چند صفت برجسته برای آن بزرگوار ذکر شده است: عبد صالح و بنده خالص خدا، مطیع محض و مخلص خدا و رسول و امامان معصوم«ع»، صابر و بردبار در سختی‌ها، حامی برادر و اهل ‌بیت عصمت و بصیرت عمیق و ژرف. داشتن این صفات به خوبی در عرصه کربلا به نمایش گذاشته شد.

پی‌نوشت‌ها

۱ـ تهذیب، شیخ طوسی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۳۶۵ هـ ش، ج ۶، ص ۶۵، باب ۱۸، بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، داراحیاء التراث العربی، بیروت، ج ۹۷، ص ۴۲۶، باب ۶، و ج ۲۸.

۲ـ غررالحکم، عبدالواحدا مدی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۳۶۶ هـ ش، ص ۱۹۸، شماره ۴۲۹۲.

۳ـ مصباح الشریعه، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۰ هـ ق، ص ۷، باب ثانی.

۴ـ اشاره شد که در متن روایت «جوهرٌ» دارد، نه «جوهره».

۵ـ ولاءها و ولایت‌ها، مرتضی مطهری، دفتر انتشارات اسلامی، قم، وابسته به جامعه مدرسین، بی‌تا، ص ۸۵.

۶ـ بحارالانوار، همان، ج ۴۵، صص ۳۰۷ـ۳۰۶.

۷ـ همان، ج ۴۹، ص ۲۸۸؛ الوقایع و الحوادث، ج ۷، ص ۳۰.

۸ـ زینب کبری، جعفر نقدی، اول، بی‌جا، ص ۱۲.

۹ـ مستدرک الوسائل، میرزاحسین نوری، قم، ۱۴۰۸ هـ ق، ج ۱۱، ص ۲۴۴، ح ۱۲۸۷۵.

۱۰ـ اصول کافی، کلینی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ هـ ش، ج ۴، ص ۴۶۸.

۱۱ـ «ما حقیقه العبودیه؟ قال: ثلاثه اشیاء: ان لا یری العبد لنفسه فیما خوّله الله ملکا… و لا یدبر العبد لنفسه تدبیرا و اشتغاله فیما امره الله به و نهاه عنه فاذا لم یری العبد لنفسه فیما خوله الله ملکا هان علیه الانفاق فیما امره الله تعالی ان ینفق فیه و اذا فوض العبد تدبیر نفسه علی مدبره هان علیه مصائب الدنیا و اذا اشتغل العبد بما امره الله تعالی و نهاه لا یتضرع فیها الی المراء و المباهاه مع الناس فاذا اکرم الله العبد بهذه الثلاثه هان علیه الدنیا.» بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۲۷٫

۱۲ـ مناقب ابن شهرآشوب، قم، انتشارات علامه، اول، ج ۴، ص ۱۰۸٫

۱۳ـ والله ان قطعتموا یمینی/ انی احامی ابداً عن دینی

و عن امام صادق الیقینی/ نجل النبی الطاهر الامینی

۱۴ـ یا نفس لا تخش من الکفار/ و ابشری برحمه الجبار

مع النبی السید المختار/ قد قطعوا ببغیهم یساری ـ فاصلهم یا رب حرّ النار.

مقتل مقرّم، سیدعبدالرزاق موسوی مقرّم، ترجمه عقیقی بخشایشی، نوید اسلام، قم، چهارم، ۱۳۸۹ ش، صص ۲۲۹ـ۲۲۸٫

۱۵ـ کتاب «تجلی» نویسنده کریم محمودحقیقی، بی‌تا و بی‌جا، ص ۸۲٫

۱۶ـ آل‌عمران، ۳۱٫

۱۷ـ بحارالانوار، ج ۳۶، ص ۳۵۳٫

۱۸ـ تفسیر فرات کوفی، فرات ابن ابراهیم کوفی، مؤسسه چاپ و نشر وزارت ارشاد اسلامی، تهران، ۱۴۱۰ ق، ج ۲، ص ۱۰۴٫

۱۹ـ ر.ک، الارشاد، شیخ مفید، قم، مکتبه بصیرتی، بی‌تا، ص ۱۹۱٫

۲۰ـ همان، ص ۱۹۳٫

۲۱ـ ر.ک: بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۴۲؛ قصه کربلا، نظری منفرد، قم، انتشارات سرور، دوازدهم، ۱۳۸۳ هـ ش، ص ۳۹۸٫

۲۲ـ تهذیب، همان، ج ۶، ص ۶۶ـ۶۵؛ مفاتیح الجنان، زیارت حضرت عباس علیه‌السلام، ص ۷۶۵٫

۲۳ـ همان.

۲۴ـ همان.

۲۵ـ انفال، ۲۹٫

۲۶ـ عنکبوت، ۶۹٫

۲۷ـ شمر دایی عباس نبود، بلکه با ام‌البنین هم‌قبیله بود، به این اعتبار فرزندان خواهر صدا کرد.

۲۸ـ مقتل مقرّم، سیدعبدالرزاق موسوی مقرّم، ترجمه عقیقی بخشایشی، نوید اسلام، قم، چهارم، ۱۳۸۹، صص ۱۴۵ـ۱۴۴٫

۲۹ـ نفس المهموم، شیخ عباس قمی، بصیرتی، قم، ص ۱۷۶؛ و ر.ک: اعیان الشیعه، سیدمحسن امینی، ج ۷، ص ۴۳۰؛ ابصارالعین، شیخ محمد سماوی، انتشارات بصیرتی، قم، اول، بی‌تا، ص ۲۵٫

۳۰ـ مفاتیح‌الجنان، ص ۷۶۵، زیارتنامه حضرت عباس علیه‌السلام.

۳۱ـ ولاءها و ولایتها، ص ۹۶٫

۳۲ـ ارشاد شیخ مفید، قم، آل‌البیت الاحیاء التراث، ج ۲، ص ۹۲؛ قصه کربلا، نظری منفرد، همان، ص ۲۴۵٫

۳۳ـ ابصارالعین، همان، ص ۲۵؛ قصه کربلا، همان، ص ۳۴۸٫

۳۴ـ ر.ک: مناقب ابن شهرآشوب، همان، ج ۴، ص ۱۰۸؛ قصه کربلا، همان، ص ۳۴۹؛ مقتل مقرّم، صص ۱۴۵ـ۱۴۴٫

۳۵ـ ابصارالعین، همان، ص ۲۵؛ قصه کربلا، همان، ص ۳۴۷٫

سوتیترها:

۱٫

حضرت عباس«ع» قله‌های بندگی را به خوبی فتح کرده بود؛ چرا که با حرکت از مدینه همراه حسین«ع» به سمت مکه و کوفه و کربلا آن هم در اوج آرزوهای دوران جوانی و لذت‌جویی، به تمام لذت‌های دنیا پشت کرد و بیش از ۵ ماه مشقت سفر را تحمل نمود و هرگز در مقابل وعده‌های دشمن تمایل نشان نداد و به حقیقت ترس از دیگران از وجود او رخت بربسته بود و مصائب دنیا را بر او سهل و آسان می‌نمود

۲٫

حضرت عباس«ع» بر اثر بندگی خدا و شاگردی خاندان عصمت و طهارت به مرحله‌ای عالی رسیده بود که به خوبی حق را از باطل تشخیص می‌داد و روشن‌بینی و بصیرت خاصی داشت که هرگز حق را و رهبری حق را رها نکرد و به دام باطل گرفتار نشد.

با اصحاب معصومین

سیری در زندگی و کارنامه‌ درخشان حبیب ‌بن مظاهر اسدی

غلامرضا گلی‌زواره

از نسل بنی‌اسد

نسب «حبیب بن مظاهر» به تیره‌ای از طوایف عرب به نام بنی‌اسد می‌رسد. این طایفه خاندانی از عرب‌های عدنانی موسوم به بنی‌اسد بن خزیمه می‌باشند که خود به ۱۴ شاخه منقسم می‌گردند، اما بعد از پراکنده شدن در منطقه شامات(سوریه کنونی) و عراق، به بخش‌های دیگری تقسیم شدند. آنان در صحاری نجد و تهامه و بر کرانه‌ واحه‌ها(منابع آب جاری در بیابان) اقامت داشته‌اند.

در هنگام بعثت نبی ‌اکرم(ص) و طلوع تابناک اسلام،‌ عده‌ای از بزرگان این قبیله به ویژه مکی‌ها در میان مسلمانان صدر اسلام دیده می‌شدند، همچون «قیس بن عبدالله اسدی» که از مهاجران به حبشه، همراه «جعفر بن ابی‌طالب» به شمار می‌رود.(۱)

عبدالله بن جحش و عکاشه بن محصن از اصحاب رسول‌الله(ص) از تیره‌ بنی‌اسد هستند. حضرت خدیجه کبری ام‌المؤمنین، اولین زنی که اسلام آورد، همسر پیامبر خدا و نیز زینب دختر جحش زوجه‌ دیگر حضرت محمد مصطفی(ص) که برای این خاندان افتخارات مهمی را رقم زدند، از بنی‌اسد هستند.(۲)

برخی از افراد عشیره‌ یادشده در غزوه‌ بدر حماسه‌آفرینی نمودند. سال نهم هجرت هیأتی از بنی‌اسد به محضر خاتم پیامبران آمدند و اسلام آوردند. آنان در فتوحات عراق و ایران به ویژه در نبرد قادسیه از خود رشادت و فداکاری نشان دادند. آنها در عراق به ویژه اطراف کوفه و بصره ساکن شدند.

ایشان در نبرد جمل، صفین و نهروان در رکاب حضرت امیرالمؤمنین امام علی(ع) با دشمنان و مخالفان آن حضرت در ستیز بودند. شماری از بنی‌اسد در حماسه‌ کربلا، قیام توابین و نهضت مختار حضوری مؤثر داشته‌اند و برخی از افراد این سلسله همچون ابوالعباس نجاشی کوفی اسدی در شمار راویان ائمه قلمداد گردیده‌اند. «کُمیت بن زید اسدی»، شاعر شیعی که در مدح و منقبت و مراثی اهل‌ بیت عصمت و طهارت عبیهم السلام سروده‌های آموزنده‌ و ارزنده‌ای دارد، منتسب به بنی‌اسد می‌باشد.(۳)

مهمترین تیره از طایفه‌ بنی‌اسد که در خوزستان و نواحی جنوبی و مرکزی عراق ساکن گردیدند و در دولت آل‌بویه اقتداری قابل تحسین به دست آوردند و موفق شدند بیش از یک قرن در حله، اهواز و هویزه امارتی بنیان نهند، «بنی‌مزید» می‌باشند. از روزگار محاصره در عراق مجموعه‌ای از عشایر بنی‌اسد که به آنان «اهل الجزایر» می‌گویند، در جنوب نهر فرات و حوالی کربلا اسکان یافته‌اند که شهرت آنان، گرایش به تشیع است.(۴)

در منطقه خراسان، کرمان، همدان، اصفهان (تیران و کرون) خاندان‌هایی از نسل بنی‌اسد زندگی می‌کنند.(۵)

رو به سوی خورشید امامت

حبیب فرزند مظاهر فرزند رئاب بن اشتر اسدی، ۱۴ سال قبل از هجرت در سرزمین یمن دیده به جهان گشود. از زندگانی او در سنین نوجوانی، جوانی و میانسالی آگاهی دقیق و درستی در دست نمی‌باشد، اما به گزارش ابن حجد عسقلانی، ایشان عصر پیامبر اعظم(ص) را درک کرده است.(۶)

مدارک دیگر متذکر گردیده‌اند که وی به محضر نبی ‌اکرم(ص) شرفیاب گردیده و از آن حضرت احادیثی آموخته و نقل نموده است، سپس ملازم مولای متقیان گردیده و از یاران خاص آن امام همام به شمار آمده است.(۷)

حبیب در نبردهایی که امیر مؤمنان با مخالفان، امویان و خوارج داشته اند، همراه آن حضرت شرکت جسته است.(۸) مورخان نوشته‌اند: تاریخ درخشان اسلام، حبیب را سرافراز و مفتخر نشان می‌دهد. سرافراز و سربلند که تمامی ایام، ملتزم رکاب امام علی و غرق در دریای محبت او بود و در صحنه‌های نبرد به پیروی از اسوه‌اش شمشیر می‌نواخت. و در قداست و تقوا تابع محض آن فروغ امامت بود.

در تمامی جبهه‌ها و عرصه‌ها با سلاح رزم و بیانی رسا از امام بر حق خود دفاع می‌نمود.

در جنگ جمل همگام با امام در طلیعه‌ سپاه حرکت می‌کرد و قهرمان و پیروز صحنه‌ نبرد به شمار می‌آمد.

در پگاه صفّین، آنگاه که یاران یکی بعد از دیگری به شهادت می‌رسیدند، حبیب را هیچ چیزی از فتح و ظفر بازنمی‌داشت، از مرگ هراسی به دل راه نمی‌داد، گاه با شمشیر و زمانی با نیزه، قلب تیره‌ خصم دون‌صفت را می‌شکافت. تاریخ صدر اسلام مشحون از صلابت و استواری و پایمردی اوست و تمامی تاریخ‌نگاران و رجال‌نویسان به دلاوری بی‌نظیر و ایمان استوارش گواهی داده‌اند.

آنگاه که توطئه‌ای شوم، تارک تاریخ را سیاه ساخت و آن منافق شقی، خون مقدس نخستین امام را بر محراب عبادت مسجد کوفه جاری ساخت، حبیب با بصیرتی ناشی از نور تقوا و ایمان در گرد و غبار فتنه و فساد و تباهی، دست امام حسن مجتبی(ع) را برای بیعت آن وجود مبارک فشرد و مکرر و مداوم در رکاب سید جوانان بهشت به تأیید، یاری و حمایتش پرداخت.

معاویه با نیرنگی ماهرانه در صفوف جامعه‌ اسلامی رخنه افکند، عوام را فریب داد و خواص ناآگاه را با زور تهدید کرد و شرایط آشفته‌ای رقم خورد که در آن امام تنها ماند. معاویه مکر خود را گسترش داد و جعده دختر اشعث را فریفت و به وسیله‌ وی امام حسن(ع) را به شهادت رساند.

حبیب همچنان ثابت و استوار در پی کاروان امامت، بعد از دومین فروغ ولایت به سیمای تابناک امام حسین(ع) نگریست و در کنار آن حضرت قرار گرفت.(۹)

بر کرانه‌ کمالات

حبیب از قامتی جذاب برخوردار بود و او را به عنوان مردی دارای جمال و کمال وصف کرده‌اند. به وی «حبیب نجیب» هم گفته‌اند چرا که از یاران سالخورده‌ امام حسین(ع) در قیام کربلا به شمار می‌رود.

تمامی افراد عشیره‌اش او را تکریم می‌نمودند و به گفته‌ها، توصیه‌ها و هشدارهایش عمل می‌کردند. او اگرچه در اصل از اهالی یمن بود و سالیان متمادی در حجاز به سر می‌برد، ولی سرانجام همراه عده‌ای از خویشاوندانش در کوفه و حومه‌ آن اقامت گزید.

حبیب را از یاران وارسته‌ امیرمؤمنان(ع) و در ردیف عمرو بن حمق خزاعی، میثم تمّار و رُشَید هَجَری به حساب آورده‌اند و از او به عنوان یکی از اکابر تابعین یاد نموده‌اند. سیره‌نویسان نگاشته‌اند حبیب صرفاً در رزم‌ها ملازم رکاب حضرت علی(ع) نبوده است، بلکه از خواص آن خورشید ولایت و در ردیف اصحاب مقرّب مولای متقیان ثبت گردیده است.(۱۰)

حبیب بینش فوق‌العاده‌ای داشت و از دانش غیبی نیز برخوردار بود. یکی از روایاتی که بیانگر کمالات معنوی، اوج ایثار و خلوص حبیب می‌باشد، گفت‌وگویش با میثم تمار، سپس رشید هَجَری از یاران نزدیک حضرت علی(ع) می‌باشد.

در یکی از روزها فرزند تمار سوار بر مرکب خویش در حوالی محله‌ بنی اسد کوفه در حال عبور از کوچه‌ای بود، حبیب که به حالت سواره حرکت می‌کرد، به سوی میثم که از طریق مادرش با او هم‌نسب بود، رفت و آن دو با یکدیگر مشغول گفت‌وگو شدند و به قدری به هم نزدیک شدند که گردن اسب‌شان به هم رسیده بود. حبیب در این حال با فراستی که بر اثر تقوا و ایمان به دست آورده بود، گفت: گویا مردی را می‌نگرم که جلو پیشانی او مو ندارد و در کنار دارالرزق خربزه می‌فروشد، او را به اتهام دوستی با خاندان نبوت به دار آویخته‌اند و شکم او را می‌شکافند. این سخن کنایه از آن بود که: ای میثم! با تو چنین خواهند کرد. میثم که نور پارسایی و پرهیزکاری دل و ذهنش را منور ساخته بود، گفت: ‌مردی را می‌شناسم که سیمای سرخ‌گونه دارد، دو گیسویش از طرفین آویخته است، او از خانه‌اش برای یاری فرزند زاده‌ رسول اکرم(ص)، حضرت حسین بن علی بیرون می‌آید و در این راه کشته می‌شود و سرش را در شهر کوفه می‌گردانند. یعنی: ای حبیب! تو هم چنین سرنوشتی داری.

حبیب و میثم بعد از این گفت‌وگوی غیبی که از کمالات هر دو حکایت داشت، از هم جدا شدند، افرادی که در آنجا حضور داشتند و سخن این دو انسان پارسا را شنیدند با یکدیگر این‌گونه نجوا کردند: ما دروغ‌گوتر از این دو مرد ندیده‌ایم! هنوز آنان متفرق نگردیده بودند که دیدند رُشَید هَجَری در آنجا حاضر گردید و از ایشان جویای حال حبیب و میثم گردید، حاضران پاسخ دادند تا لحظاتی قبل اینجا بودند و چنین مطالبی بر زبان آوردند که باورنکردنی بود و رفتند، رشید گفت: خداوند متعال میثم تمار را رحمت کند که ذکر آخر حدیث را فراموش کرد که به آورنده‌ سر حبیب در کوفه از طرف دربار عبیدالله بن زیاد صد درهم بیشتر پاداش می‌دهند. رشید این سخن را گفت و آن محل را ترک نمود. جماعت مستمع گفتند: به خدا سوگند این شخص از آنان کذاب‌تر است، اما طولی نکشید که همین معترضان با دو چشم خود عین آنچه را که آن سه نفر خبر داده بودند، دیدند و از آنچه تکذیب کرده بودند، نادم گشتند.

این ماجرا مؤید آن است که این رادمردان به درجه‌ای از صفای درونی رسیده بودند که حضرت علی(ع) آنان را لایق تحمل اسرار و علوم می‌دانست. این وارستگان با اینکه می‌دانستند به طرز فجیعی کشته می‌شوند، برای احقاق حق و محو باطل، دست از حمایت خاندان طهارت برنداشتند و حتی از گفت‌وگو درباره‌ چنین فرجام خونینی لذت می‌بردند.(۱۱)

بعد از به هلاکت رسیدن معاویه و روی کار آمدن یزید ملعون، وقتی به حبیب بن مظاهر خبر رسید حضرت امام حسین(ع) با فرزند معاویه بیعت نکرده و با جمعیتی از یاران و بستگان خود از مدینه عازم مکه گردیده است، همراه عده‌ای از مؤمنان کوفه دعوت‌نامه‌ای برای سالار شهیدان نوشت که در فرازی از آن آمده بود: «ما امام و رهبر نداریم، به سوی ما بیایید، باشد که خداوند ما را برای اجرای حق هم‌دست و هم‌یار کند، اکنون در کوفه نعمان بن بشیر از جانب یزید فرمانروایی می‌کند، اما ما شیعیان نزدش نمی‌رویم و در جماعت وی شرکت نمی‌کنیم و اگر بدانیم شما به کوفه می‌آیید، به خواست خداوند متعال او را از کوفه بیرون می‌کنیم تا روانه‌ شام گردد، سلام و رحمت و برکات الهی بر تو باد».

این نامه را عبدالله بن مسمع و عبدالله بن وال به سرعت به مکه برده و تحویل امام حسین(ع) دادند. وقتی امام نامه‌ بزرگان کوفه را دریافت نمود، مسلم ‌بن عقیل پسرعموی خود را که انسانی پارسا و سلحشور بود، به عنوان نایب خود راهی کوفه نمود.(۱۲)

بسیج همگانی

مسلم بن عوسجه اسدی به همراه حبیب بن مظاهر، اهالی کوفه و حومه آن را برای بیعت با امام حسین(ع) تهییج و بسیج می‌نمودند، مردم دسته دسته به خانه‌ مختار می‌آمدند و با نایب امام، حضرت مسلم بن عقیل بیعت می‌کردند. در این هنگام فرزند عقیل برای امام نامه نوشت و خاطرنشان ساخت ۱۸ هزار نفر بیعت کرده‌اند و اکنون شرایط برای ورود آن حضرت به کوفه مهیاست. اوضاع این شهر چند روزی به نفع جبهه حق بود، اما فتنه‌انگیزان شرایط را به سود امویان تغییر دادند و با ورود عبیدالله بن زیاد به کوفه آن‌چنان اختناق رعب‌آوری بر این دیار شیعیان حاکم گردید که وقتی حضرت مسلم(ع)  نماز جماعت اقامه کرد و از مسجد شهر بیرون آمد، کسی او را همراهی نمی‌نمود.

شخصیت‌های برجسته‌ شیعه دستگیر و روانه‌ زندان شدند؛ در این میان موقعیت حبیب ‌بن مظاهر به شدت در مخاطره قرار گرفت زیرا او نقش مؤثری برای پی‌ریزی قیام حضرت مسلم داشت و مردمان زیادی را برای بیعت با او فراخواند. خویشاوندان حبیب او را پنهان نمودند تا از گزند کارگزاران و جاسوسان ابن‌زیاد مصون بماند. بعد از به شهادت رسیدن مسلم بن عقیل(ع) و حبس مشاهیر کوفه، فرزند زیاد، بر اوضاع مسلط گردید و مرزها و راه‌های منتهی به این شهر را کاملاً در کنترل قرار داد.(۱۳)

نامه‌ای نورانی

زمانی‌که حضرت امام حسین(ع) از مکه بیرون آمده و عازم کربلا شدند، نامه‌ای برای بزرگان کوفه نوشتند اما برای حبیب بن مظاهر مکتوبی اختصاصی ارسال نمودند که مؤید تقرب وی نزد سالار شهیدان می‌باشد. در این نامه آمده است:‌ «از حسین فرزند علی فرزند ابی‌طالب به حبیب فرزند مظاهر مرد فقیه و دانشور، اما بعد، ای حبیب! تو به قرابت ما با رسول اکرم آگاهی و بهتر از دیگران در این باره شناخت داری، تو انسانی آزاده و اهل غیرتی، بنابراین جان‌فشانی خود را در راه ما دریغ مدار که در روز قیامت و سرای جاوید رسول خدا(ص) جزای آن را خواهد داد…». حبیب با همسر خود در مخفیگاه خویش به سر می‌برد که پیکی نامه‌ امام را تحویل وی داد.

حبیب در فکر آن بود که کسی از مضمون نامه‌ امام اطلاع نیابد و تا او را دستگیر نکرده‌اند خود را به کربلا برساند. او حتی تقیه را آن‌چنان پیشه کرد که هدف خویش را از همسر خود پنهان می‌داشت، اما این بانوی باغیرت که از محتوای نامه‌ امام آگاهی داشت، خطاب به همسر خویش گفت: فرزند زاده‌ رسول خدا تو را به یاری می‌طلبد و تو از پیوستن به او تعلل می‌ورزی؟ فردای قیامت جواب پیامبر را چه می‌دهی؟ حبیب که نمی‌خواست راز خود را نزد او فاش کند، گفت: من سالخورده‌ و ازکارافتاده‌ام، به علاوه اگر راهی کربلا گردم، پسر زیاد، خانه‌ام را خراب می‌کند، اموالم را غارت نموده و تو را اسیر می‌نماید. همسرش گفت: آیا به راستی با این بهانه‌ها می‌خواهی درباره‌ فرزند رسول خدا(ص) قصور بورزی؟ حبیب وقتی اصرار و صداقت همسرش را درباره‌ خاندان عترت دید، به وی گفت: آرام باش، مطمئن باش که این محاسن سفید را به خون گلویم گلگون خواهم ساخت. سپس عزم و اراده‌ خود را به همسرش گفت.(۱۴)

به سوی کربلا

حبیب مترصد فرصتی بود تا دور از چشم مأموران ابن‌زیاد عازم کربلا گردد و به امام حسین(ع) بپیوندد، او از مخفیگاه خویش بیرون آمد، هنگام عبور از کوچه‌ای دید بازار آهنگران ازدحامی خاص دارد، لحظاتی بعد برایش مسجل شد که کوفیان مشغول آماده کردن شمشیرها، تیز کردن نیزه‌ها و نعل نمودن مرکب‌های خویشند، آهی سوزان از درون دل کشید و در همین حین مسلم بن عوسجه اسدی را که با وی نسبت خویشاوندی نیز داشت دید، بعد از احوالپرسی به او گفت: اینجا چه کار داری؟ مگر نمی‌دانی مولای مان امام حسین(ع) به سرزمین «طف» قدم نهاده است و نیاز به حامی دارد؟ بشتاب تا خود را به او برسانیم و ایشان را یاری نماییم، مسلم که گویا خود را به همین منظور آماده می‌ساخت، گفت: من آماده‌ حرکتم.

آن دو پیر باوفا، پنهانی از کوفه بیرون آمدند تا به سوی کوی شهادت روانه شوند. حبیب قبل از حرکت، سلاح و اسب خود را به غلام خویش داد و به وی گفت: این شمشیر را زیر لباس‌های خود مخفی کن و با این مرکب از فلان مسیر عبور کن و در انتظار من باش تا به تو ملحق گردم. غلام از کوفه بیرون آمد. حبیب در مکان مشخصی خود را به غلام رساند.

حبیب بر اسب خویش سوار گردید و به غلام گفت:‌ ‌تو را در راه خدا آزاد کردم، هر جا که می‌خواهی برو. غلام با اصرار و التماس گفت: مرا هم با خود به نینوا ببر، می‌خواهم جان خویش را فدای حسین(ع) نمایم. مرا از نیل به این سعادت بزرگ و فیض عظیم محروم مساز. حبیب درخواست او را قبول کرد و باهم به جانب کربلا حرکت کردند. وقتی حوالی اردوگاه حسینی رسیدند، یاران حضرت اباعبدالله(ع) به استقبال این سلحشور سالخورده رفتند. حضرت زینب کبری(س) وقتی جنب و جوش اصحاب را مشاهد کرد، دلیلش را جویا شد، گفتند: حبیب می‌آید. آن بانوی مکرمه فرمودند: سلام مرا به حبیب برسانید. هنگامی که اصحاب امام با حبیب ملاقات کردند، درود دختر بزرگوار امام علی(ع) را به وی ابلاغ نمودند. حبیب مشتی خاک از زمین کربلا برداشت و بر سر و روی خود ریخت و گفت: وای بر من، من چه کسی هستم که این بانوی بزرگوار به من سلام برساند.(۱۵)

از قراین برمی‌آید که حبیب به محض اطلاع از ورود امام حسین(ع) به کربلا، به سوی آن حضرت شتافته، به‌گونه‌ای که روز پنجم و ششم محرم‌الحرام در این سرزمین بوده است. برخی روایات هم خاطرنشان ساخته‌اند حبیب قبل از آنکه امام به کربلا برسند، به آن حضرت پیوسته است، زیرا در مسیر راه وقتی حضرت سیدالشهدا از شهادت مسلم‌ بن عقیل(ع)‌ مطلع گردید، ۱۲ پرچم مهیا ساخت، یاران ۱۱ پرچم را به دوش گرفتند و یکی از آنها بدون صاحب ماند، امام فرمودند: به زودی صاحبش خواهد آمد. ناگاه دیدند از دور غباری برخاسته و شخصی به سوی شان می‌آید. امام فرمود: او صاحب این رایت است، وقتی نزدیک شد دیدند حبیب ‌بن مظاهر است.(۱۶)

فراز و فرود یک فراخوانی

حبیب وقتی به دشت نینوا رسید و دید یاران امام حسین اندکند، خطاب به سالار شهیدان عرض کرد: تیره‌ای از عشیره‌ بنی‌اسد که با من نسبت خویشاوندی و قرابت دارند در این حوالی به سر می‌برند، اگر اجازه دهید به سوی آنان رفته و برای یاری شما دعوت‌شان کنم. امام پذیرفتند و حبیب به سوی قوم خود شتافت. وقتی به مقرّ آنان رسید، گفت: ای فرزندان اسد، خویشاوندان گرامی، برای تان ارمغانی گرانقدر و نفیس آورده‌ام که هیچ کسی برای اقوام خود بهتر و برتر از آن نیاورده است. حسین، فرزند علی، پسر فاطمه‌ زهرا دخت گرامی نبی‌اکرم، در جوار شما فرود آمده است. دشمنان شقی، گِردش را گرفته و قصد کشتن او را دارند، شما را دعوت می‌کنم که به یاری او بشتابید و از او دفاع کنید و حرمت رسول خدا را نگاه دارید. سوگند به خداوند متعال، اگر امام حسین(ع) را یاری کنید، شرافت دنیا و آخرت را به خود اختصاص داده‌اید…

سخنان حبیب که خاتمه یافت، ابن بشر اسدی از جای برخاست و پاسخ داد: ای ابوالقاسم (حبیب فرزندی به نام قاسم داشته است) خدای تو را پاداش دهد. چه افتخاری برای مان آورده‌ای، افتخاری که آدمی به عزیزترین فرد خودش تقدیم می‌کند. من نخستین کسی هستم که دعوت تو را لبیک می‌گویم. گروهی دیگر با ابن بشر همگام و همراه گردیدند و قصد کربلا نمودند.

خائنی در آن میان بود، وقتی این جریان را شنید، به سرعت خود را به امویان رساند و از اعزام طایفه‌ای از بنی‌اسد به کربلا گزارش داد. عمر بن سعد، پانصد سوار به سرداری ازرق به سوی آنان اعزام نمود. وقتی سواران سفاک‌ اموی با اسدیان روبه‌رو گردیدند، ازرق از آنان خواست به منزل خویش برگردند، ولی ایشان ابتدا قبول نکردند و کار به جنگ و جدال کشید، ولی وقتی نیروهای اسدی دیدند دشمن نیرویی افزون‌تر و سلاحی قوی‌تر دارد، از نبرد دست کشیدند و بازگشتند. حبیب تنها و افسرده برگشت و داستان را برای امام حسین(ع) بازگفت، حضرت فرمودند: هر چه خدا می‌خواهد؛ لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم، درود بر تو ای حبیب، به راستی که نامی بامسمّا داری و تا این حد دوستی و ارادت خود را نشان دادی، ای قهرمان بنی‌اسد و غیرتمند پاک‌باز.(۱۷)

با به شهادت رسیدن حضرت اباعبدالله(ع) و یارانش، گذر بانوان بنی‌اسد به میدان درگیری افتاد و پیکر مطهر امام حسین(ع) و اصحاب ایشان را زیر آفتاب تابان مشاهده کردند و سخت متاثر شده و به مقر خود در غاضریه، کنار نهر علقمه در شمال شرق کربلا شتافته و مردان خود را برای دفن اجساد شهیدان خبر کردند، ولی آنان از بیم سرکوب مجدد توسط نیروهای ابن‌زیاد حاضر به تدفین شهدای کربلا نشدند، لذا زنان بنی‌اسد خود بیل و کلنگ و حصیر برداشته و به جانب نینوا حرکت کردند. لحظاتی بعد وجدان مردان بنی‌اسد به جنبش درآمد، آنان به خود آمدند و به دنبال زنان خویش رفته و به دفن پیکرهای مقدس شهدای عاشورا اقدام نمودند. این حرکت اولین جنبش مخالفت و عصیان علیه بنی‌امیه بعد از واقعه‌ حلف به حساب می‌آید و نیز فداکاری مزبور سبب شهرت بنی‌اسد در میان شیعیان گردید و از همان زمان تا عصر حاضر شیعیان به این قبیله به دید احترام و تکریم می‌نگرند.(۱۸)

شهد شیرین شهادت

روز عاشورا یکی از دشمنان سرسخت اهل‌بیت رسول اکرم(ص) که در قساوت و سفّاکی معروف بود و «اَخوَص» نام داشت، به میدان رزم آمد تا با یاران امام حسین بجنگد. حبیب، چون شهاب ثاقب به سوی این جرثومه‌ خباثت هجوم برد و نیزه‌ای بر سینه‌اش فرود آورد که از کمر او بیرون آمد، اخوص در خون کثیف خود غوطه خورد و هلاک شد.

سپس حبیب به حصین ‌بن تمیم حمله کرد و مرکب او را به شدت مجروح کرد؛ به نحوی که راکب را بر زمین افکند. حبیب خواست از این فرصت بهره ببرد و در کشتن حصین شتاب ورزد، اما افرادی از قبیله‌اش وی را از چنگ حبیب نجات دادند، بین آنان و حبیب درگیری شدیدی رخ داد و سرانجام بر اثر ضربات دسته‌جمعی دشمن، بر زمین افتاد، حصین بر بالین او آمد و ضربت سختی بر سرش زد که موجب شهادتش گشت. در این هنگام یکی از دشمنان که بدیل بن صَریم نام داشت سر از بدن حبیب جدا کرد و بر گردن اسب خود آویخت.

شهادت حبیب، امام حسین(ع) را متأثر و اندوهگین نمود و آن حضرت بر بالینش آمدند و فرمودند: خداوند به تو خیر دهد ای حبیب! تو انسانی باکمال بودی و در یک شب تمام قرآن را ختم می‌کردی…

حبیب در زمره‌ هفتاد نفری است که در راه یاری امام، شمشیرها و نیزه‌ها را به جان خویش خریدند و امان‌نامه‌هایی که به ایشان عرضه می‌گردید را رد کردند تا سرانجام در جلو روی امام به شهادت رسیدند. در زیارت‌های معروف به ناحیه‌ مقدسه و رجبیه، نام حبیب ‌بن مظاهر به چشم می‌‌خورد.(۱۹)

امروز در کربلا و حله خانواده‌هایی زندگی می‌کنند که به بنی‌اسد معروفند و خود را از نسل حبیب‌ بن مظاهر می‌دانند. آل طریح در نجف از اعقاب حبیب‌ بن مظاهرند، از معاریف ایشان «فخرالدین طریحی» صاحب مجمع‌البحرین است، در شهرستان تیران و کروند از توابع استان اصفهان خاندانی می‌زیند که لقب مظاهری دارند و منسوب به حبیب ‌بن مظاهر هستند. مرجع عالیقدر شیعه حضرت آیت‌الله العظمی حاج شیخ حسین مظاهری در زمره‌ این ستارگان فروزان می‌باشد.(۲۰)

پی‌نوشت‌ها

۱ـ همان مأخذ، ج ۴، ص ۶٫

۲ـ‌ التبیین فی انساب الفرشیین، ابن قدامه، صص ۶ـ۵، انساب الاشراف، ج ۱، صص ۴۳ـ۴۱، طبقات، ابن سعد، ج ۸، ص ۱۰۱٫

۳ـ تاریخ طبری، ج ۵، ص ۴۵۵، الارشاد، شیخ مفید، ج ۲، ص ۱۱۴، دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۲، ص ۱۱۴٫

۴ـ دائره‌المعارف ستانی، ج ۳، صص ۴۷۴ـ۴۷۳٫

۵ـ‌ دائره‌المعارف تشیع، ج ۱، ص ۴۴۱٫

۶ـ الاصابه، ابن حجر عسقلانی، ج ۲، ص ۱۴۲٫

۷ـ اعیان الشیعه، سیدمحسن امین، ج ۴، ص ۵۵۴، منتخب التواریخ، ملاهاشم خراسانی، ص ۲۲۷، روضه الشهدا، ص ۳۰۴٫

۸‌ـ دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۲، ص ۱۰۱٫

۹ـ‌ رجال حول الحسین، ص ۲۲۵ـ۲۲۳٫

۱۰ـ مجالس المؤمنین، قاضی نورالله شوشتری، ج اول، ص ۳۰۸، اعیان الشیعه، ج ۴، ص ۵۵۴، بحارالانوار، مجلسی، ج ۳۴، صص ۲۷۴ـ۲۷۲ و نیز ج ۴۴، ص ۴۴۲٫

۱۱ـ رجال‌کشی، ص ۷۸، قاموس الرجال، ج ۱۳، ص ۶۰٫

۱۲ـ مقتل ابی مخنف؛ ص ۲۰، انساب الاشراف، بلاذری، ح ۲، ص ۴۶۲، الفتوح، ابن اعثم کوفی، ج ۵، ص ۲۸، بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۳۳۳٫

۱۳ـ مثیرالاحزان، ابن نما حلی، ص ۱۱، مناقب آل ابی‌طالب، ابن شهرآشوب، سروی مازندرانی، ج ۲، ص ۳۱۰، بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۳۳۱٫

۱۴ـ فرسان البیجا، ذبیح‌الله محلاتی، ج اول،‌ صص ۹۱ـ۹۰، معالی السبطین، ج ۱، ص ۳۷۰٫

۱۵ـ منتخب التواریخ، ص ۲۷۸، فرسان البیجا، ج ۱، ص ۹۱ و ج ۲، ص ۱۱۹٫

۱۶ـ معالی السبطین، ج ۱، ص ۲۷۲، کمیل و حبیب بن مظاهر شهیدان وارسته، محمد محمدی اشتهاردی، صص ۱۴۶ـ۱۴۵٫

۱۷ـ مقتل خوارزمی، ج ۱، ص ۲۴۳، نفس المهموم، ص ۱۰۹، بحارالانوار، ج ۴۴، صص ۳۸۷ـ۳۸۶٫

۱۸ـ دائره‌المعارف تشیع، ج ۱، ص ۴۴۲ـ۴۴۱٫

۱۹ـ مناقب آل ابی‌طالب، ج ۴، ص ۱۰۳، تذکره الشهدا، ملا حبیب‌الله کاشانی، ص ۱۳۴، بحار، ج ۴۵، ص ۷۱، منهاج الدموع، ص ۳۳۹٫

۲۰ـ دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۲، ص ۱۰۲٫

سوتیتر:

۱٫

در جنگها، حبیب را هیچ چیزی از فتح و ظفر بازنمی‌داشت، از مرگ هراسی به دل راه نمی‌داد، گاه با شمشیر و زمانی با نیزه، قلب تیره‌ خصم دون‌صفت را می‌شکافت. تاریخ صدر اسلام مشحون از صلابت و استواری و پایمردی اوست و تمامی تاریخ‌نگاران و رجال‌نویسان به دلاوری بی‌نظیر و ایمان استوارش، گواهی داده‌اند.

۲٫

حبیب را از یاران وارسته‌ امیر مؤمنان(ع) و در ردیف عمرو بن حمق خزاعی، میثم تمار و رشید هجری به حساب آورده‌اند و از او به عنوان یکی از اکابر تابعین یاد نموده‌اند. سیره‌نویسان نگاشته‌اند حبیب صرفاً در رزم‌ها ملازم رکاب حضرت علی(ع) نبوده است، بلکه از خواص آن خورشید ولایت و در ردیف اصحاب مقرّب مولای متقیان ثبت گردیده است

۳٫

وقتی حضرت سیدالشهدا از شهادت مسلم ‌بن عقیل(ع) مطلع گردید، ۱۲ پرچم مهیا ساخت، یاران، ۱۱ پرچم را به دوش گرفتند و یکی از آنها بدون صاحب ماند، امام فرمودند: به زودی صاحبش خواهد آمد. ناگاه دیدند از دور غباری برخاسته و شخصی به سوی شان می‌آید. امام فرمودند: او صاحب این رایت است، وقتی نزدیک شد دیدند حبیب ‌بن مظاهر است

نگاهی به شرایط فعلی و آیندۀ مقاومت، در گفتگو با حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید هاشم الحیدری

اشاره:

برخی او را “ابوباقر“ می‌خوانند و خیلی‌ها سید حسن نصراللهِ عراقش می‌نامند. حجت‌الاسلام والمسلمین سید هاشم الحیدری از علمای مجاهد عراقی است که در چند سال گذشته، نقشی اساسی در کادر سازی و هدایت نیروهای مقاومت داشته است و رابطه نزدیک و صمیمانه‌ای با دبیرکل حزب‌الله لبنان دارد. شخصیت اخلاقی، غنای علمی، سیمای نورانی و لحن شیرین و در عین حال با صلابت او در سخنرانی، یک شخصیت کاریزماتیک و دوست داشتنی از «سید» ساخته است.

سیدهاشم الحیدری در مصاحبه با ماهنامه «پاسدار اسلام» به تبیین و تحلیل وضعیت جبهه مقاومت در شرایط کنونی پرداخت و همان جمله سید حسن نصرالله را تکرار کرد که دوران شکست سپری شده است. وی معتقد است که تمام پیروزی‌های جبهه مقاومت در سایه لطف الهی، امداد غیبی و مدیریت رهبر معظم انقلاب رقم خورده است. ضمن تشکر از ایشان، ماحصل این گفت و گو تقدیم می‌گردد:

*ضمن تشکر از فرصتی که برای مصاحبه با ماهنامه «پاسدار اسلام» اختصاص دادید، با توجه به نقش ویژه‌ای که جناب عالی در چند سال اخیر در رهبری گروه‌های مقاومت داشته‌اید امروز خدمت شما هستیم تا از حال و هوای جبهۀ مقاومت در نقاط مختلف دنیا بشنویم. در شرایط حاضر وضعیت محور مقاومت را در کشورهای مختلف مثل عراق و یمن و لبنان و سوریه و دیگرمناطق، چگونه ارزیابی می‌کنید؟

بسم‌الله الرحمن‌الرحیم والحمدلله رب العالمین و الصلوه و السلام علی محمد و آله الطاهرین. اولاً تشکر می‌کنم از مجلۀ «پاسدار اسلام». در یک نگاه کلی به جبهۀ مقاومت می‌توانیم بگوییم شرایط جبهۀ مقاومت در زمان ما بهترین شرایط است. یعنی اگر شروع خط مقاومت را بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و با تاسیس حزب‌الله لبنان بدانیم و از آن‌موقع تا به الان را مد نظر قرار دهیم، الان در بهترین شرایط قرار داریم. زیرا بعد از پیروزی انقلاب به تدریج شاهد صدور انقلاب اسلامی به نقاط مختلف بوده‌ایم.

* از چه نظر در بهترین شرایط قرار داریم. استدلال شما چیست؟

از دو لحاظ، هم از لحاظ کمیت و وسعت جغرافیایی و سیاسی و هم از جهت قدرت و کیفیت جبهۀ مقاومت در بهترین شرایط هستیم. ببینید یک زمانی جبهه مقامت فقط لبنان بود یا فلسطین، ولی اکنون این جبهه خیلی وسیع‌تر شده است یعنی از فلسطین و لبنان و سوریه و افغانستان و پاکستان و عراق و بحرین و یمن و نیجریه و مناطق دیگر همینطور گسترش پیدا کرده است. البته به طور طبیعی در هر کدام از این میدان‌ها شدت و ضعف داریم و همه مثل هم نیستند اما حقیقت امر این است که جبهه مقاومت از حیث جغرافیایی و کمی توسعه پیدا کرده است. در همین نیجریه بعد از دستگیری شیخ زکزاکی، روحیه مقاومت بیشتر شده است و این اتفاق، از یک لحاظ از الطاف خفیۀ الهی محسوب می‌شود الان سوریه یکی از نقاط قوت جبهۀ مقاومت است. عراق بعد از حضور داعش همین شرایط را پیدا کرده است. ورود داعش به عراق، موجب شده تا خط مقاومت در این کشور تقویت شود. «عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد». یعنی در عراق، ما شهید داریم مجروح داریم خرابی داریم ولی این وحدت مقاومت و قدرت مقاومت مردم عراق با جوانان عراقی بی‌نظیر است. فتوای مرجعیت، یک فتوای بسیار مهم در تاریخ معاصر عراق بود. به بقیۀ مناطق هم نگاه کنیم همینطور است. قبلاً یمن کجا بود؟ الآن یمن یکی از با قدرت‌ترین و نقاط قوت جبهۀ مقاومت به شمار می‌آید. بحرین هم همینطور. حتی به نظرم این سلب تابعیت از آیت‌الله شیخ عیسی قاسم، از طرفی تهدید است و از طرف دیگر فرصتی برای تقویت قوای نیروهای مقاومت به شمار می‌رود. و این کار، هدیه نظام آل خلیفه به مردم بحرین بود. پس به نظرم در یک نگاه کلی، قدرت جبهۀ مقاومت در زمان ما بهترین و عمیق‌ترین از هر زمان قبلی است.

*پس به عنوان یک ناظر بیرونی که از خارج ایران اوضاع را رصد می‌کند، به نظر شما صدور فکر انقلاب محقق شده است؟ یعنی دغدغه‌ای که حضرت امام داشتند اتفاق افتاده است؟

بله درست است.

* البته دشمنان داخلی و خارجی خیلی تلاش کردند جلوی این اتفاق گرفته شود ولی انگار نتیجۀ عکس داده است.

بله، قبلاً در زمان اول انقلاب، غیر از تحریم سیاسی و اقتصادی، یک تحریم رسانه‌ای خیلی شدید در خصوص انقلاب اسلامی صورت گرفت و فعالیت رسانه‌ای انجام دادند تا در نظر شیعیان و مسلمانانِ عراق و لبنان و جاهای دیگر، یک چهره‌ی مشوه و منحرف شده از انقلاب را ترسیم کنند اما نتیجه عکس داد و همینطور بر دایره علاقه‌مندان انقلاب و ادامه دهندگان راه انقلاب در نقاط مختلف جهان اضافه شد. که به نظرم به دلیل رهبری حضرت آقا که همان امتداد رهبری حضرت امام است می‌باشد. الآن شرایط به گونه‌ای شده است که حضرت آقا رهبری واقعی به عنوان ولایت امر مسلمین دارند و حتی صدور انقلاب، فراتر از صدور فکر  انقلاب رفته است و جمهوری اسلامی صراحتاً از جریانات جبهه مقاومت حمایت می‌کند و تعارف هم ندارد و من به عنوان یک عراقی که در فضای بین‌الملل حضور دارد به شما می‌گویم که امروز امید مردم در سوریه، لبنان، یمن و جاهای دیگر به جمهوری اسلامی است. به عنوان مثال یکی از بزرگان انصار‌الله یمن صریحاً به من می‌گفت که ما فقط به حضرت آقا امید داریم. یعنی می‌گفت، ما به کسی امید نداریم مگر به مقام معظم رهبری ولی امر و سید حسن نصرالله، به عنوان امتداد و شعاع انقلاب و ولایت امر مسلمین. خب اینها قبلاً نبود. یعنی هرچه فشار دشمن بیشتر می‌شود، عکس‌العمل بیشتر می‌شود. این‌ها کار خدا و البته به واسطه نظم و مدیریت و رهبری حضرت آقاست. ابعاد غیبی هم در این قضایا خیلی روشن است. مثلاً الآن مرجعیت نجف با ولایت فقیه، در نتیجه و در اثر، یکی است و فرقی ندارد؛ این‌جا فتوای جهادی، همان فتوای حضرت امام و همان فتوای حضرت آقا در جبهه‌های مقاومت است. دشمن هم خیلی از این موضوع ناراحت است. دشمن دائم سعی می‌کند که بین مردم عراق و ایران فاصله بیندازد. بین مردم بحرین و مردم ایران، بین مردم بحرین و مردم فلسطین، و بین مردم یمن و مردم سوریه فاصله بیندازد و هکذا، اما شما ببینید نتیجه دیگری داده است و آنها به شدت از این موضوع عصبانی‌اند. مثلاً به عنوان مثال، امسال در روز قدس در صنعا، صدها نفر از مردم یمن زیر موشک‌های عربستان و آمریکا آمدند و با زبان روزه و در گرمای هوا شعار مرگ بر آمریکا سر دادند. خب روز قدس مال امام و ولایت است. این صدور انقلاب است. الآن همۀ تهمت‌های عربستان به انصار‌الله یمن این است که شما با ایران ارتباط دارید. در حالی که این ارتباط به آن صورتی که آنها می‌گویند نیست اما ارتباط معنوی و ارتباط فکری است و دشمنان از این موضوع ناراحت‌اند. البته جمهوری اسلامی هم در حمایت همه جانبه از جریانات مقاومت تعارف ندارد. وقتی آمریکا، به عربستان و اسرائیل سلاح و پول می‌دهد، نمی‌توانند به جمهوری اسلامی ایراد بگیرند که چرا از گروه‌های مقامت حمایت می‌کند. چرا ما از گفتنش بترسیم؟ خب این، حال و روز قوت جبهۀ مقاومت است که در قوت و اقتدار به سر می‌برد؛ این روزهای تجلی ولایت فقیه و ولایت امر مسلمین، نه به عنوان مرجع تقلید بلکه به عنوان ولایت امر مسلمین به نیابت حضرت حجت است.

* به ولایت حضرت آقا در کشورهای مختلف اشاره کردید. با توجه به ارتباطات گسترده‌ای که در کشورهای مختلف دارید، آیا این علاقه‌مندی و این ولایت‌مندی، اختصاص به شیعیان دارد؟

خیر، من به شما بگویم که امروز جبهۀ مقاومت، بسیار وسیع‌تر است و در جبهه مقاومت، شیعه، سنی، مسیحی، دروزی و از طوائف و ادیان مختلف داریم. یک مثال بزنم که شاید بسیاری از مردم ایران در این زمینه اطلاع نداشته باشند. در قضایای بیداری اسلامی در مصر، مردم در میدان التحریر قاهره‌ بودند. خب فشار بر روی مردم مصر بسیار زود بود و مصری ها هم که می‌دانید اکثریت سنی هستند. در مصر فشار حکومت حسنی مبارک خیلی زیاد بود. اگر یادتان باشد حضرت آقا در نماز جمعه یک خطبۀ عربی در مورد مصر داشتند.

* بهمن ۸۹ بود.

احسنتم. اتفاقاً جالب است که سقوط مبارک با سالگرد پیروزی انقلاب و سقوط شاه همزمان شده بود. همچنانکه سقوط صدام در روز شهادت شهید محمد باقر صدر مصادف شد. علی‌ایحال، مردم مصر در همان زمان که ما هم دنبال می‌کردیم، دیدم، مردم ساحه‌التحریر را خالی کرده بودند، چون فشار پلیسی و نیروهای امنیتی خیلی شدید بود. آن‌ها هم بی سلاح و مستضعف بودند. من از بعضی از مصری‌ها شنیدم و این‌ها گفتند وقتی خطبه عربی آقا در موبایل‌ها منتشر شد، شور انقلابی جدیدی ایجاد شد و خیلی‌ها به میدان التحریر بازگشتند.

* اتفاقا این حقیر هم یک تجربه‌ای دارم. چند سال قبل با امام جماعت “جامع الحسین“ قاهره صحبت می‌کردم که یک عالم سنی ازهری و یک فرد جاافتاده است؛ او هم همین جمله را می‌گفت می‌گفت وقتی خطبه‌ی رهبری به زبان عربی به ما رسید، این خطبه ما را به حرکت در آورد و ما را به سمت میدان التحریر روانه کرد.  

بله بعد از چند روز، پیروزی آن‌ها محقق شد در حالی‌که آمریکا تا لحظه آخر تلاش کرد حسنی مبارک سقوط نکند. و آن خطبه هم یک خطبه عادی نبود. یک خطبه از سوی یک مرجع تقلید نبود بلکه از سوی یک رهبر سیاسی اعتقادی فقهی با نگاه و تجربۀ ایشان بود که به نظرم همۀ تجربیات حضرت آقا در آن خطبه بود که باید به طور مستقل به این موضوع پرداخت و یک کتاب مستقل و یک مستند مستقل می‌توان از آن ساخت که متاسفانه رسانه‌های ما در این زمینه خوب کار نکردند.

* این تاثیرگذاری را به طور خاص بر روی جوانان مسلمان چطور می‌بینید؟

ما وقتی به کشورهای مختلف نگاه می کنیم نفوذ فکر حضرت آقا و ولی امر بر جوانان، دانشگاهیان و  فرهنگیان را لمس می‌کنیم. و جالب است که این اتفاق، زیر یک حملۀ رسانه‌ای شدید محقق شده است که علیه ایران و جمهوری اسلامی انجام  می‌دهند. الان در عراق با جوانان زیادی مواجه می‌شویم که مقلد آقا هستند. وقتی سوال می‌کنم آیا کسی به شما گفته است که مقلد ایشان شوید؟ می‌گویند نه ما خودمان از طریق دنبال کردن سخنرانی‌ها و مواضع ایشان به این نتیجه رسیده‌ایم. همین تاثیر را در میان اساتید دانشگاه هم ملاحظه می‌کنیم. بسیاری از اساتید دانشگاه به من می‌گویند که ما هرچه تحقیق کردیم دیدیم آن طرح و اندیشه کامل سیاسی الهی که می‌تواند کشورهای اسلامی را نجات دهد، اندیشه ولایت فقیه و روشی است که جمهوری اسلامی در پیش گرفته است. که ارتش، سپاه، رسانه و … دارد و مردم نیز در صحنه سیاسی نقش آفرینی دارند. الان مرجعیت نجف خیلی حکیمانه دارد بر اوضاع عراق تاثیرگذاری می‌کند ولی حکومت دست آن‌ها نیست الان خود مرجعیت گاهی از دولت عراق که خیلی‌هایشان شیعه هم هستند شکایت می‌کنند ولی در جمهوری اسلامی فرق می‌کند، این‌جا قدرت دست ولی‌امر است. البته این‌را هم بگویم، ما در معرفیِ اندیشۀ ولایت‌فقیه ضعیف عمل کرده‌ایم و فعالیت تبلیغی مناسب در این راستا نداشته‌ایم و این اساتید دانشگاه که اشاره کردم، خودشان تحقیق کرده‌اند و به نتیجه رسیده‌اند که یک “طرح اسلامی” متناسب با زمان ما همین ولایت امر و ولایت فقیه است که وسیع‌تر از بحث مرجعیت و تقلید است.

* خیلی خوب، آنچه از فرمایشات شما تا اینجای مصاحبه معلوم می‌شود اینکه جبهۀ مقاومت در بهترین دوران خودش از زمان پیروزی انقلاب تا به الآن قرار دارد و صدور انقلاب که جزء دغدغه‌های حضرت امام بود قطعاً اتفاق افتاده است. نکۀ بعدی این که اندیشۀ ولایت فقیه و طرح نظریۀ ادارۀ جامعه‌ی اسلامی بر اساس ولایت فقیه طرفداران زیادی حتی در خارج از ایران اعم از جوانان و اساتید دانشگاه‌ها دارد و اشاره داشتید که این توفیقات، به دلیل مدیریت حضرت آقا و امدادات غیبی است. که خود من در قصۀ عراق به این امدادات غیبی خیلی اعتقاد دارم. عراق که روزی ریاستش به عهدۀ صدام بود که او عملاً و علناً طرح جدایی بین ایران و عراق را که یک طرح انگلیسی است اجرا می‌کرد و بعد از پیروزی انقلاب هم جنگ بین جمهوری اسلامی و رژیم بعث رقم خورد. اما همین صدام چند سال بعد به واسطۀ آمریکایی‌ها سرنگون می‌شود ولی عملاً نتیجه‌ای که پیدا می‌شود این است که عمدتاً گروه‌ها و افرادی که هم نظر جمهوری اسلامی هستند روی کار می‌آیند و به خصوص بعد از ورود داعش در عراق و حضور ایران در عرصه نبرد با داعش و نقش ویژه سردار سلیمانی، شاهد نزدیک شدن قلوب مردم ایران و عراق هستیم که زیارت اربعین هم این موضوع را تقویت و تشدید کرده است.

بله به نظر من طرح آمریکا در عراق دارای سه شاخه و محور بود. یکی محور سیاسی است؛ یعنی وقتی آمریکا وارد عراق شد و عراق را اشغال کرد، به دنبال تشکیل دادن یک حکومت سیاسی مطابق میل خودش بود که موفق نشد. که این‌جا حضور مرجعیت نجف بود و همچنین به نظرم حضور تجربه جمهوری اسلامی و موضعگیری‌هایی که داشت خیلی موثر بوده است که طرح آمریکا از حیث سیاسی در عراق شکست بخورد.

محور بعدی، اقتصادی بود. یعنی حضور آمریکا به خاطر سرقت پول و نفت عراق با این‌که به نظرم موضوع اقتصادی، خیلی برای آمریکا مهم نیست اما به هر حال مطرح است. محور بعدی، بحث فرهنگی است. بحث تفکر مردم عراق است. آمریکا یک تهاجم فرهنگی و به تعبیر من، اشغال‌گریِ فرهنگی و توطئه فرهنگی را در عراق دنبال کرده است. ۱۶۰ هزار سرباز آمریکا در عراق حضور داشتند و عراق صد در صد در دست آمریکا بود. به نظر من مهم‌ترین چیز برای حکومت آمریکا همان ایجاد شکاف و فاصله بین مردم عراق و بین نظام جمهوری اسلامی بود. چون هر دو دارای وجدان اسلامی و علائق مشترک دینی و فرهنگی‌اند و نزدیکی بین ایران و عراق برای آمریکا دردسر ساز خواهد شد. به ویژه آنکه راه زیارت امام رضا(ع) برای مردم عراق و راه عتبات عالیات عراق برای مردم ایران باز شد و این تلاقی فرهنگی مذهبی رقم خورد. حتی جالب است خیلی از سنت‌های عمومی بین مردم ایران و عراق و حتی در غذاخوردن و اینها شباهت‌های زیادی داریم. بعضی از مراجع تقلید نجف، ایرانی هستند. از طرف دیگر برخی از مسئولین جمهوری اسلامی عراقی‌اند و مثلاً متولد کربلا هستند و آمریکا دید که نزدیکی بین عراق و ایران، از دیدگاه او برای منطقه خطرناک می‌شود و به خصوص برای رژیم صهیونیستی، آل‌سعود و حضور آمریکا در منطقه مشکل ایجاد خواهد کرد. به نظرم حساسیت آمریکا در عراق بحث ولایت فقیه است من یک روزی در سخنرانی در بغداد گفتم که مشکل آمریکا در جهان اسلام و به خصوص در عراق، بحث صدور انقلاب اسلامی و نفوذ و ولایت فقیه و تاثیر ولی‌فقیه در این میدان‌ها است که در رسانه‌های آنها منتشر شده. پس به نظرم بحث تاثیر ولایت در عراق به خصوص بعد از داعش این‌هم داستانی دارد و جزئیاتی هم دارد که خیلی روشن است البته اربعین به خصوص در سه سال اخیر هم خیلی موثر است حضور مردم ایران با ضیافت مردم عراق و این تلاقی و وحدتی که ایجاد شده بسیار مهم است البته نیازمند کار فرهنگی در این زمینه هستیم و باید اسلام را فراتر از مرزهای جغرافیایی بدانیم که به نظرم کار خوب دو ملت و دو طرف علمای ایرانی و عراقی به یک نتیجۀ بهتر و موفق‌تر در آینده خواهیم رسید ان‌شاء‌الله.

 * بسیار ممنونم. شما در ابتدای مصاحبه اشاره داشتید که قبلاً جبهه مقاومت صرفاً در لبنان و فلسطین بود و امروز یمن و سوریه و عراق و جاهای دیگر هم به این جبهه اضافه شده‌اند و جبهۀ مقاومت به لحاظ کمی و کیفی نسبت به گذشته توسعه پیدا کرده است. حال سئوالم این است که آیا این روند توسعه ادامه خواهد داشت؟ یعنی پیش‌بینی شما از روزها، ماه‌ها و سال‌های آینده در جبهه مقاومت چیست؟

قبلاً  آقای سید حسن نصرالله گفتند که دیگر زمان شکست سپری شده و ما در زمان پیروزی هستیم. من باز تاکید می‌کنم بر امدادهای غیبی و مسئلۀ سیاسی و تحلیل سیاسی و نگاه به میدان‌ها. یعنی پنج سال قبل، وقتی حملۀ تکفیری‌ها به سوریه با حمایت آمریکا و عربستان و قطر و ترکیه و انگلستان و رژیم صهیونیستی و… انجام گرفت، که یک جنگ جهانی بود و همه علیه سوریه بسیج شده بودند و هدفشان هم فقط سوریه نبود بلکه جبهه مقاومت را می‌خواستند بزنند. غرض اینکه حملۀ شدیدی بود و خطر به کل سوریه رسید و نزدیک حرم حضرت زینب رسید و دمشق در خطر بود. قبل از پنج سال خود بشار اسد در خطر بود و دوست و دشمن می‌گفتند که کار سوریه تمام است و نهایتاً دو تا چهار ماه طول میکشد. در آنزمان فقط یک نفر گفتند سوریه سقوط نمی‌کند و آن یک نفر، امام خامنه‌ای بودند. حتی بعضی از فرماندهان مقاومت گفتند که چون آقا گفته ما اطاعت می‌کنیم، ولی ما داریم می‌بینیم که واقعاً خطرناک است و واقعاً نمی‌شود. اما بعد از چند ماه خطر کم کم دور شد و اوضاع به طور نسبی مستقر شد. با این که جنگ شدید است هنوز هم در جریان است. ولی آن‌روز همه دنبال سقوط بشار اسد بودند. امروز همه دنبال آزادی کامل سوریه هستند. کجا بودیم کجا رسیدیم؟ این با حضور آقا با نفوذ آقا بود من این‌جا می‌گویم با دعای آقا با سلاح ولایت‌فقیه، مردان ولایت‌فقیه و رجال‌الله آمدند در صحنه و اوضاع به‌گونه دیگری رقم خورد و در صحنه سوریه، عاشقان شهادت از ملیت‌های مختلف سوری، لبنانی، عراقی، افغانستانی‌، پاکستانی و بقیه هم آمدند و همه به دفاع برخاستند. که اینها از معجزات ولایت فقیه و انقلاب اسلامی است. اگر ما گفتیم سید حسن نصرالله یکی از معجزات انقلاب اسلامی است. تاثیر و نفوذ این چهره در جهان عرب فوق‌العاده است. آن‌وقت همین “سید حسن” می‌گوید من سرباز ولایت فقیهم. سید حسن نصرالله عاشق آقا است فانی در حضرت آقا است اصلاً ذوب شده در ولایت فقیه است و این چیز عجیبی است. من مثل آقای سید حسن نصرالله ندیدم. این کافی است برای اینکه بگوییم انقلاب اسلامی یک معجزه است. همین بحث عراق را که شما فرمودید ما قبلاً کجا بودیم الآن کجا هستیم. این هم جالب است برایتان تعریف کنم. من گاهی اوقات به عنوان فرد کوچک به برخی مناطق عملیاتی می‌روم. بعضی جاها را رفته‌ام که اینها از اهل سنت هستند و در زمان صدام، علیه جمهوری اسلامی تحریک شده بودند و به امام و ایران ناسزا می‌گفتند اما بعد از داعش، الحشد الشعبی با کمک جمهوری اسلامی و حضور سردار سلیمانی و دوستان و شهید تقوی و امثال آن‌ها در این مناطق فعالیت کرده است و ما وقتی می‌رویم این مناطق می‌بینیم مردم عکس آقا و عکس امام را در اتاق‌های خود دارند. من یک بار رفتم یک جایی گفتم این‌جا حتماً فحش می‌دهند، اما رفتم دیدم عکس امام عکس آقا عکس مرجعیت و عکس شهداست. کجا بودیم کجا رسیدیم؟ الان نفوذ حرف سید حسن نصرالله در یمن خیلی بالاست که ثمرۀ ولایت فقیه در یمن است. الان خیلی از مردم یمن، بخش‌هایی از سخنرانی سید حسن درباره خودشان را به عنوان آهنگ پیشواز گوشی‌های خود انتخاب کرده‌اند. خب مگر سید حسن کیست؟ این سرباز ولایت فقیه است، ثمرۀ ولایت فقیه است ادامۀ ولایت فقیه است این تاثیر ولایت است. بحرین خیلی معروف است اکثر مردم بحرین که الآن در صحنه هستند مقلد آقا، عاشق آقا هستند معتقد هستند به ولایت. و خود آقای شیخ عیسی قاسم که ان‌شاء‌الله خدا حفظشان بکند وکیل آقا و مقلد آقا هستند. غرض اینکه سوال کردید در چه شرایطی قرار داریم و آینده چه می‌شود. می‌خواهم بگویم که  زمان، زمان پیروزی است و این پیروزی‌ها گسترش پیدا خواهد کرد. حالا بحث نیجریه هم بحث مفصل خودش را دارد. و من مُصرانه و با اعتقاد می‌گویم همۀ اینها، با رهبری یک نفر که ایشان ولی‌امر مسلمین به نام حضرت امام خامنه‌ای است رقم خورده است. واقعاً دارد رهبری می‌شود البته همه‌مان، باید کار کنیم چون یک نفر هم نمی‌شود باید مردم و گروه‌های مقاومت، علمای دین، طلبه‌های دین، اساتید دانشگاه حرکت کنند و هر کس به سهم خود در تبیین و ترویج خط مقاومت و ولایت قدم بردارد. این فرصت‌ها که امروز به دست آمده، به برکت امام خمینی و خون شهدایی است که خود را تقدیم اسلام و انقلاب کردند. به عنوان مثال، امسال مراسم سالگرد ارتحال امام در عراق بسیار باشکوه برگزار شد. در جاهای مختلف و حتی دانشگاه‌ها برای امام مراسم برگزار کردند.

* در دانشگاه‌های عراق؟

بله در دانشگاه‌های عراق برگزار شد. حالا جالب است این اتفاق را هم برای شما بگویم امسال مراسم سالگرد ارتحال امام خمینی در بصره, به نظرتان در کجا برگزار شد؟ در کاخ صدام! کاخ خیلی بزرگی است. تقریبا پنج هزار نفر از مردم و مسئولین عراقی در این مراسم حضور داشتند. خیلی جمعیت زیاد بود و صحبت بنده هم در مورد ولایت فقیه بود. چون سالگرد حضرت امام بود و این موضوع در محل خودش بیان شد. من آنجا درباره نظام مردم‌سالاری دینی در ایران، مجلس خبرگان رهبری و به طور کلی اندیشه ولایت فقیه سخنرانی کردم. همچنین به جلسه مجلس خبرگان رهبری بعد از ارتحال حضرت امام اشاره کردم که ده‌ها فقیه و مجتهد، حضرت آقا را به رهبری انتخاب کردند و چهار مرجع تقلیدِ آن زمان یعنی حضرات آیات گلپایگانی، اراکی، مرعشی نجفی و میرزا هاشم آملی پیام‌ها صادر کردند و تبریک گفتند و تایید کردند. و علما و بزرگان از کشورهای مختلف پیام تبریک فرستادند. و من در سخنرانی‌ام از مترقی بودن اندیشه ولایت فقیه سخن گفتم و نظام جمهوری اسلامی را با بقیه نظام‌ها مقایسه کردم و به قلّابی بودنِ دموکراسی در آمریکا و نظام‌های غربی از یکسو و نظام استبدادی و عشیره‌ای در عربستان و کشورهایی مانند عربستان از سوی دیگر اشاره کردم که خیلی از این سخنرانی استقبال شد. خب سخنرانی درباره ولایت‌فقیه آن‌هم در کاخ صدام، یک پیروزی است. اینکه من مقایسه کردم این نظام اعتقادی اسلامی مردمی که همان جمهوری اسلامی است در این صحبت با مردم در کاخ صدام در بصره این پیروزی است. در این مراسم و در کاخ صدام، یک عکس بیست متری و بلند از امام، آقا، آیت‌الله سیستانی، سید حسن نصرالله و شهید عماد مغنیه و برخی از فرماندهان الحشد الشعبی گذاشته بودند که بعد از این مراسم، یکی از بزرگان سپاه در صفحه اینستاگرام نوشتند که این مراسم نشان داد خون شهدای کربلای پنج هدر نرفت.

* فکر کنم سردار باقرزاده بودند.

بله سردار باقرزاده. واقعاً ما در زمان پیروزی قرار داریم و باید با بصیرت به اوضاع نگاه بکنیم. البته جنگ هم شدید است یک روز ممکن است در جبهه‌ای عقب‌نشینی میدانی هم داشته باشیم. اما به‌طور کلی جبهۀ مقاومت به سمت پیروزی حرکت می‌کند. اصلاً وجود نظام جمهوری اسلامی، عین پیروزی است. اینکه این نظام بعد از ۳۷ سال و علیرغم تمام دشمنی‌ها و تحریم‌ها سرپا ایستاده، خودش یک پیروزی است. حالا البته مشکلات اقتصادی داخلی هست. مگر در زمان امام علی و زمان پیغمبر مشکلات نبود؟ بیشتر از این مشکلات بود. اصل، وجود نظام، پیروزی است، اصل حزب‌الله، الحشد الشعبی، انصار‌الله، این نیجریه، این افغانستان، این پاکستان، اصلاً ما در آینده، نگاه به اروپا داریم نگاه به آمریکا داریم. این دو نامۀ حضرت آقا به جوانان آمریکا و اروپا آثارش هنوز آشکار نشده و آثارش حتماً ان‌شاء‌الله محقق می‌شود، قوی‌تر می‌شود، روشن‌تر می‌شود. این حرفی که می‌زنم شعار نیست، باید از خدا تشکر ‌کنیم که در این زمان آمده‌ایم. دویست سال قبل، کجا خبری از اسلام بود؟ علما مظلوم بودند الآن علما الحمدلله صدا دارند شبکه دارند همه چیز دارند فضای مجازی دارند. این قدرت جمهوری اسلامی مال همۀ مراجع نجف، علمای لبنان، مردم شمال آفریقا، اندونزی و همه است. ان‌شاء‌الله دعا کنید که به ادامۀ این راه، که راه امام و راه ولایت است موفق باشیم و حُسن عاقبت با شهادت نصیبمان شود.

*ان‌شاء‌الله وجود با برکت شما سال‌های سال زنده باشید و منشأ خیر و برکت و حرکت در جامعۀ اسلامی باشید.

خواهش می‌کنم ما سرباز هستیم

سوتیتر:

*امروز امید مردم در سوریه، لبنان، یمن و جاهای دیگر به جمهوری اسلامی است. به عنوان مثال یکی از بزرگان انصار‌الله یمن صریحاً به من می‌گفت که ما فقط به حضرت آقا امید داریم

*امسال در روز قدس در صنعا، صدها نفر از مردم یمن زیر موشک‌های عربستان و آمریکا آمدند و با زبان روزه و در گرمای هوا شعار مرگ بر آمریکا سر دادند. خب روز قدس مال امام و ولایت است. این صدور انقلاب است

*در عراق با جوانان زیادی مواجه می‌شویم که مقلد آقا هستند. وقتی سوال می‌کنم آیا کسی به شما گفته است که مقلد ایشان شوید؟ می‌گویند نه ما خودمان از طریق دنبال کردن سخنرانی‌ها و مواضع ایشان به این نتیجه رسیده‌ایم. همین تاثیر را در میان اساتید دانشگاه هم ملاحظه می‌کنیم

*سید حسن نصرالله یکی از معجزات انقلاب اسلامی است. تاثیر و نفوذ این چهره در جهان عرب فوق‌العاده است. آن‌وقت همین “سید حسن” می‌گوید من سرباز ولایت فقیهم. سید حسن نصرالله عاشق آقا است فانی در حضرت آقا است اصلاً ذوب شده در ولایت فقیه است

*امسال مراسم سالگرد ارتحال امام خمینی در بصره, به نظرتان در کجا برگزار شد؟ در کاخ صدام! کاخ خیلی بزرگی است. تقریبا پنج هزار نفر از مردم و مسئولین عراقی در این مراسم حضور داشتند

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی رهبر

موضوع مقاله منشور مدیریت، بر اساس عهدنامه مالک اشتر است که جامع‌ترین و بی‌نظیرترین آیین سیاست و مدیریت و جهانداری است.

در ۲ بخش پیشین مقاله، بخشی از این منشور گرانسنگ را به بررسی نهادیم و اینک به بخش دیگر مقاله می‌پردازیم.

«امره بتقوی‌الله و ایثار طاعته و اتباع ما امر به فی کتابه من فرائضه و سنته التی لا یسعد احد الا باتباعها و لا یشقی الا مع جحودها و اضاعتها».

حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام، مالک را امر می‌کنند به تقوای خداوند و گزینش طاعت او و پیروی از آنچه در کتاب خود، قرآن کریم فرمان داده است از واجبات و سنت‌ها که هیچ‌کس خوشبخت نشود؛ مگر به اطاعت آن و بدبخت نگردد جز به انکار و ضایع کردن آن.

نخستین نکته‌ای که حضرت امام علی(ع) به یار وفادار و والی اعزامی خود برای امارت مصر تأکید فرموده‌اند، تقوا و پرهیزکاری و تسلیم فرامین حق بودن و گردن نهادن به امر و نهی است که قرآن کریم به بیان آن پرداخته است و سعادت جمله آدمیان به آن بستگی دارد.

تقوای سیاسی

تقوا و پرهیزکاری، گرچه از نظر مفهوم کلی یکی بیش نیست و آن انجام تکالیف و ترک محرمات است اما از نظر مصادیق و آثار، مراتب گوناگون دارد. یک فرد عادی از توده مردم نوعی، مکلف به تقوا و پرهیزکاری است که عمل کردن یا نکردن به آن در سرنوشت شخص تأثیرگذار است اما برای یک زمامدار و کارگزار به این سادگی نیست. یک مقام مسؤول اگر باتقوا شد و شؤون پرهیزکاری را رعایت کرد، در سرنوشت کشور و ملت تأثیر گسترده دارد و سرنوشت جامعه را رقم می‌زند؛ در حالی که اگر زمامدار، بی‌تقوایی کند آتش فتنه و فساد او کل جامعه را در برمی‌گیرد.

اگر یک کاسب بی‌تقوا بود و مثلاً در خرید و فروش اجناس، بی‌عدالتی و گرانفروشی کرد، رقم تخلف او به هزار و ۲ هزار تومان می‌رسد که البته این هم ناپسند است و عقوبت دارد اما اگر یک کارگزار بی‌تقوا بود، تخلف او از میلیون و میلیارد می‌گذرد(همانگونه که به خوبی در حقوق‌های نجومی ماه‌های اخیر دیدیم و بالاخره معلوم نشد با این تخلفات زشت و زیاده‌خواهی‌ها چگونه برخورد کردند و چه پاسخی به افکار عمومی دادند!).

دروغ، یک گناه کبیره است که از همه کس ناپسند است ولی دروغ یک کاسب شعاع محدودتری از فساد دارد؛ در حالی که اگر یک مسؤول به ملت دروغ بگوید و موجب بی‌اعتمادی مردم شود، نه تنها اعتماد میان دولت و ملت خدشه‌دار می‌شود بلکه عقاید مردم را تخریب می‌کند و وای به وقتی که اعتماد مردم به اسلام و نظام اسلامی خدشه‌دار گردد که قابل جبران نیست؛ به فرموده حضرت امام خمینی قدس سره، اگر اسلام سیلی بخورد دیگر کمر راست نخواهد کرد.

همانگونه که بی‌تقوایی یک عالِم، بویژه عالِم دینی فسادی گسترده جهانی دارد. در روایت نبوی است:

«صنفان من امتی اذا صلحا صلح العالم و اذا فسدا فسد العالم العلماء و الامراء»؛ دو صنف از امت من اگر صالح شوند، جهان صالح شود و اگر فاسد گردند جهانی به فساد کشیده شود؛ که نمونه آن را در عملکرد مفتیان فاسد وهابی، این روزها شاهدیم که با فتواهای سخیف ضداسلام و ساخته و پرداخته آمریکا و اسرائیل، جهان را به فساد کشیده و چهره رحمانی اسلامی را به آئین تعصب و خشونت و کشتار تبدیل کرده‌اند که به هیچ‌وجه قابل جبران نیست.

از جامعه خودمان بگوییم. در میان جوامع جهانی، ایران اسلامی تنها کشوری است که به اسلام ناب محمدی دل بسته و فرهنگ علوی را ملاک عمل قرار داده است و احدی از مسؤولان در برابر فرهنگ علوی و درس‌های نهج‌البلاغه و سنت و سیره نبوی و اهل بیت عصمت و مقام ولایت امر، مقاومت ندارد؛ همانگونه که آحاد ملت نیز در این مواضع ثابت و پایدارند. تا اینجا، جای سخن نیست.

اما سؤال این است: این مدعا چه مقدار به عمل مقرون است؟ در سیاست و مدیریت امام علی بن ابیطالب(ع) جز صداقت و تقوا دیده نشد، در دوران خلافت ایشان، دغدغه‌شان نسبت به بیت‌المال به حدی بود که از دادن چند کیلو گندم بیت‌المال به برادرش عقیل نیازمند، امتناع ورزید و او را با آهن داغ شده هشدار داد. در دستگاه حکومتش از تجمل و اشرافی‌گری، کم‌ترین اثری دیده نشد، نسبت به دوستان و دشمنانش تقوا و عدالت را میزان قرار داده بود، غیرت و حمیّت حضرتش به محارم و نوامیس مردم تا حدی بود که می‌گفت: جای آن دارد مرد مسلمان از غصه بمیرد که لشکر معاویه در شهر انبار به زنان مسلمان و معاهد هجوم برده و خلخال و زیور آنان را ربوده‌اند و صدها نمونه دیگر از سیره مبارک آن حضرت و بالاخره شهید عدالت در محراب عبادت.

تقوای سیاسیِ یک مسؤول را در این موارد و نظایر آن باید ارزیابی کرد، نه فقط در تسبیح و انگشتر عقیق.

صدها هزار شهید و جانباز و اسیر، پای آرمان‌های انقلاب اسلامی پای فشردند و جان باختند. خون‌بهای این شهیدان، دفاع از آرمان‌های اسلامی و جوهره انقلاب اسلامی است و این وظیفه همه است و در صدر، همه مسؤولان نظام، که مراقب باشیم آرام آرام نفوذ دشمن، ما را به استحاله تدریجی فرهنگ اسلامی و خودفراموشی نکشاند که مع‌الاسف حساسیت محدود برخی مسؤولان در این امر مایه تأسف است!.

به بخش دیگری از نامه امیرالمؤمنین(ع) به مالک اشتر بنگریم:

«و ان ینصرالله سبحانه بقلبه و یده و لسانه فانّه جل اسمه قد تکفل بنصر من نصره و اعزاز من اعزه»؛ سفارش مولای متقیان به مالک این است که خداوند سبحان را با قلب و دست و زبانش یاری کند، چه؛ خدای بزرگ عهده دار است که یاری کند کسی را که به یاری او برخاسته و عزت بخشد آنکه را که به اعزاز او همت گماشته است».

بنابراین یک مقام مسؤول باید سراسر وجودش در خدمت اسلام و خداوند و مردم باشد و با خلوص و ایمان از حوزه دین دفاع کند. اگر جز این بود مشروعیت خود را از دست می‌دهد.

در ادامه این فراز آمده است:

باید شهوات نفسانی را سرکوب کند و سرکشی‌های آن را مهار نماید زیرا نفس فرمانده بدی‌هاست؛ مگر خدا یاری کند.

خلاصه! زمامداران بیش از آنچه از دشمنان بیرونی هراسانند، باید از خطر هوای نفس و خودمحوری و نفس‌پرستی بهراسند و به خدا پناه ببرند. همانگونه که همه ما باید از نفس اماره هراسان باشیم و به خدا پناه بریم.

چهره نفس اماره برای همه یکسان نیست، بل هر کس به نوبه خود درگیر نفس اماره است؛ از شهوت و شهرت و حب جاه و حب مال و… و دیگر جلوه‌های این جهان مادی. و بدین ترتیب هر کسی به نوعی در آزمون نفس قرار گرفته که با خودمدیریتی باید به مقابله با نفس مهاجم برخیزد.

از خداوند کمک می طلبیم.

سوتیتر:

۱٫

دروغ، یک گناه کبیره است که از همه کس ناپسند است ولی دروغ یک کاسب شعاع محدودتری از فساد دارد؛ در حالی که اگر یک مسؤول به ملت دروغ بگوید و موجب بی‌اعتمادی مردم شود، نه تنها اعتماد میان دولت و ملت خدشه‌دار می‌شود بلکه عقاید مردم را تخریب می‌کند

۲٫

اگر یک کاسب بی‌تقوا بود و مثلاً در خرید و فروش جنس بی‌عدالتی و گرانفروشی کرد، رقم تخلف او به هزار و ۲ هزار تومان می‌رسد که البته این هم ناپسند است و عقوبت دارد اما اگر یک کارگزار بی تقوا بود، تخلف او از میلیون و میلیارد می‌گذرد؛ همانگونه که به خوبی در حقوق‌های نجومی ماه‌های اخیر دیدیم و بالاخره معلوم نشد با این تخلفات زشت و زیاده‌خواهی‌ها چگونه برخورد کردند و چه پاسخی به افکار عمومی دادند

حسین رویوران

       شکی نیست کودتای نظامی چند ماه پیش ضد «رجب طیب اردوغان» رئیس جمهور ترکیه و حزب  حاکم عدالت و توسعه، تأثیر به سزایی بر رفتار دولت  حاکم در این کشور بر جای گذاشته و ممکن است بر انتخاب‌ها و رفتارهای سیاسی آن  در آینده نیز تأثیر بگذارد.

پس از کودتای ناکام نظامی، رئیس‌جمهور ترکیه و نیز «بن‌علی ییلدریم» نخست‌وزیر این کشور بارها اعلام کردند آمریکا در این کودتا یا سهیم بوده یا اینکه از آن اطلاع داشته و به دولت ترکیه منعکس نکرده است.

طبق اعلام دولت ترکیه هواپیماهای جنگی که  هتل محل اقامت اردوغان را در جریان کودتا بمباران کردند و چندین بالگردی که در عملیات جنگی مشارکت داشتند، از پایگاه «اینجرلیک» بلند شده‌اند که در اختیار آمریکا قرار دارد و معقول نیست همه این تحرکات دور از چشم نیروهای آمریکایی مستقر در این پایگاه اتفاق افتاده باشد.

این اتهامات نشان می‌دهد حزب عدالت و توسعه معتقد است بر اساس پیمان ناتو و توافق‌های دوجانبه با آمریکا، واشنگتن حضور گسترده نظامی در درون ارتش ترکیه پیدا کرده و توان تاثیرگذاریِ به سزایی در نهادهای نظامی این کشور دارد و هر آن وقت که اراده کند، می‌تواند با کودتا شرایط را به نفع خود تغییر دهد. این وضعیت  علیرغم میل حزب حاکم در آنکارا به علت وابستگی ترکیه به ناتو و حضور نیروهای آمریکایی در چندین پایگاه نظامی در سرتاسر ترکیه نهادینه شده و قابل تغییر نیست و به همین دلیل اردوغان اعلام کرد در صدد گسترش ارتباطات با روسیه و ایران است تا از این رهگذر حداقل بتواند نوعی توازن با نفوذ سیستماتیک آمریکا ایجاد کند.

سفر اخیر آقای اردوغان به روسیه و دیدار وی با «ولادیمیر پوتین» رئیس‌جمهور این کشور و نیز امضای چندین پروتکل‌ سیاسی و اقتصادی میان دو کشور و اعلام اینکه اردوغان به زودی به ایران نیز سفر خواهد کرد، نشان می‌دهد اردوغان تصمیم جدی دارد نفوذ آمریکا در این کشور را محدود سازد.

سؤالی که اینجا مطرح می‌شود این است: با توجه به اختلاف شدید سیاسی میان ایران و روسیه از یک سو و ترکیه از سوی دیگر درباره سوریه، این هدف تا چه حد واقعی و قابل تحقق است. دولت حزب و عدالت ترکیه از زمان آغاز بحران سوریه در سال ۲۰۱۱ با غرب و دولت‌های مرتجع عربی همراه شد و با تمام امکانات خود در کنار همه گروه‌های معارض سوری قرار گرفت.

در چارچوب این سیاست براندازی، دولت ترکیه از گروه‌های تکفیری‌ای مانند داعش و جبهه النصره و احرارالشام نیز حمایت کرد. دولت ترکیه در این فرآیند اجازه عبور ده‌ها هزار تروریست تکفیری از مرزهای جنوبی به سوریه را داد و بسیاری از اینها در خاک ترکیه آموزش دیده و سلاح‌هایی که با پول عربستان و قطر خریداری شده  در خاک سوریه تحویل آنان گردید. دولت آنکارا با برپایی یک قرارگاه به عنوان ستاد مدیریت جنگ در شهر «ریحانلی» عملاً یک جنگ مستقیم علیه سوریه را اداره کرد و تدارکات و لجستیک روزانه آن را تامین می‌کرد.

واقعیت این است که قطعاً ادامه این سیاست‌های خصمانه علیه سوریه، پس از نزدیکی ترکیه به ایران و روسیه امکان‌پذیر نیست زیرا تهران و مسکو زمانی با ترکیه همکاری خواهند کرد که این سیاست‌های آنکارا تغییر یابد و سیاست‌هایی نزدیک‌تر به مواضع این ۲ کشور اتخاذ نماید.

آقای پوتین در مسکو به اردوغان اعلام کرد اجرای توافق‌ها به تدریج خواهد بود و وفاداری ترکیه به تعهداتش سنگ زیرین این توافق‌ها به شمار می‌آید.

بستن مرزهای جنوبی ترکیه و توقف هرگونه کمک نظامی به معارضان سوریه، کم‌ترین توقعی است که روسیه برای بهبود رابطه با آنکارا دارد.

البته شرط ایران نیز برای بهبود رابطه، خارج از این درخواست نیست. اظهارات اخیر ییلدریم مبنی بر ضرورت بهبود رابطه ترکیه با دولت‌های سوریه و مصر و یا موضع‌گیری جدید ترکیه در پذیرش دولت انتقالی به ریاست «بشار اسد» رئیس‌جمهور کنونی سوریه، شاخص‌های جدیدی است که می‌تواند نشان از آغاز تغییرات در ترکیه باشد. البته نباید فراموش کرد تا زمانی که این اظهارات به رفتارهای عملی تبدیل نگردد، ایران و روسیه اطمینان پیدا نخواهند کرد.

آنچه به ظاهر، این فرآیند را برهم می‌زند، اقدام اخیر دولت ترکیه در اعزام ارتش ترکیه به همراه تعدادی از نیروهای ارتش آزاد سوریه به منطقه مرزی «جرابلس» در خاک سوریه است.

پیشروی این نیروها به شهر منبج و الباب در شمال حلب، این سؤال را مطرح می‌کند: آیا دولت ترکیه همچنان دنبال بر پایی منطقه «ممنوع پرواز» در درون خاک سوریه است؟ یا می‌توان این رفتار خصمانه را در قالب دیگری توجیه کرد. این اقدام دولت ترکیه از سوی دمشق به شدت محکوم شد و آن را دخالت آشکار در امور این کشور به شمار آورد. برخی تحلیل‌گران سیاسی معتقدند این اقدام دولت ترکیه علیرغم موضع منفی دولت سوریه اقدامی است که از لحاظ تاکتیکی اشتراک منافع با دولت دمشق دارد.

نیروهای سوری در چند هفته اخیر در منطقه حسکه برای اولین بار با نیروهای دفاع از خلق کُرد برخورد داشتند و این شبه‌نظامیان را به زیاده‌خواهی و تلاش برای پاک‌سازی نژادی و تسلط بر مؤسسات دولتی که نماد حاکمیت ملی است، متهم کردند.

کردهای سوریه با استفاده از شرایط هرج و مرج کنونی ناشی از درگیری‌های نظامی با کمک شبه‌نظامیان کرد ترکیه موسوم به «پ.ک.ک» تلاش دارد ۳ منطقه کردنشین را به هم برساند. جامعه کرد در سوریه در ۳ منطقه قامشلی، کوبانی و عفرین جدا از هم در طول امتداد مرز سوریه با ترکیه استقرار دارند که این مناطق پیوستگی ندارد و با روستاها و شهرهای عرب‌نشین مانند تل‌ ابیض، اعزاز، باب، جرابلس، تل رفعت و منبج از یکدیگر جدا شده‌اند. جالب اینجاست که بدانیم کردهای سوریه در شمال این کشور اکثریت مطلق نیستند و تنها حدود ۴۲% جمعیت این منطقه را تشکیل می‌دهند.

در کنار کردها عشایر عرب و آشوری‌ها استقرار دارند. کردها علیرغم این واقعیت جمعیتی، چند ماه پیش منطقه شمال سوریه را منطقه فدرال «روژآفا» اعلام کردند که هیچ کشوری در جهان این تصمیم را به رسمیت نشناخت. همکاری عشایر عرب منطقه با کردها در مقابل داعش و تشکیل نیروهای دمکراتیک سوریه برای پاک‌سازی منطقه از لوث داعش پس از اقدام کردها برای تسلط بر حسکه با مشکل روبرو شد و بسیاری از شبه‌نظامیان عشایر عرب از تشکل نیروهای دمکراتیک سوریه خارج شده و درصدد ایجاد ساختار نظامی مستقل از کردها برآمدند.

اقدام دولت ترکیه ضد کردها و تلاش برای بازگرداندن آنها به شرق فرات از طریق همکاری با شبه‌نظامیان عرب و ارتش آزاد سوریه در عین محکومیت از سوی دولت سوریه، ولی اشتراکاتی میان دولت سوریه و ترکیه ایجاد می‌نماید. بن‌علی ییلدریم اخیرا اعلام کرده است عملیات نظامی اخیر ترکیه در خاک سوریه با هدف حفظ  توأم وحدت سرزمینی ترکیه و سوریه است.

در این عملیات نیروهای ترکیه و معارضان سوری در جرابلس با نیروهای داعش جنگیدند و این شهر را پاکسازی کردند و در شهر منبج با نیروهای کرد و در شهر باب با داعش در حال جنگند که این عملیات نشان از نوعی تحول در رفتار دولت ترکیه به شمار می‌آید. این اقدام دولت ترکیه نمایان ساخت منافع این کشور تا حدی تغییر کرده و ادامه حمایت ترکیه از گروه‌های تکفیری، دیگر امکان‌پذیر نیست.

نا امنی وسیع در ترکیه که از سوی گروه‌های تکفیری صورت گرفت به آنکارا نشان داد حمایت از گروه‌های تکفیری می‌تواند برای ترکیه هزینه سنگینی در بر داشته باشد. تحرک کردها در داخل ترکیه عملاً این کشور را در آستانه جنگ داخلی قومی قرار داده که وحدت سرزمینی این کشور را تهدید می‌کند و دولت عدالت و توسعه برای حفظ وحدت ملیِ داخلی، راهی جز تغییر سیاست‌های منطقه‌ای در پیش ندارد.

سوتیتر:

۱٫

حزب عدالت و توسعه معتقد است بر اساس پیمان ناتو و توافق‌های دوجانبه با آمریکا، واشنگتن حضور گسترده نظامی در درون ارتش ترکیه پیدا کرده و توان تاثیرگذاریِ به سزایی در نهادهای نظامی این کشور دارد و هر آن وقت که اراده کند، می‌تواند با کودتا شرایط را به نفع خود تغییر دهد

۲٫

ناامنی وسیع در ترکیه که از سوی گروه‌های تکفیری صورت گرفت به آنکارا نشان داد حمایت از گروه‌های تکفیری می‌تواند برای ترکیه هزینه سنگینی در بر داشته باشد. تحرک کردها در داخل ترکیه عملاً این کشور را در آستانه جنگ داخلی قومی قرار داده که وحدت سرزمینی این کشور را تهدید می‌کند

پاسخ به شبهات تاریخی  اشغال فلسطین

                                                                            مجید صفاتاج

مقدمه

در شماره قبل به چگونگیِ برنامه‌های صهیونیست‌ها برای تسلط بر جهان از طریق ایجاد آشوب و بحران‌های اقتصادی در جهان و نیز تسلط بر تبلیغات و رسانه‌های جهان، اشاره شد. در این شماره به سایر برنامه‌های سردمداران پلید صهیونیست‌ برای رسیدن به اهداف شوم خود برای تسلط بر جوامع مختلف اشاره می‌شود.

حاکمیت و تسلط بر اندیشه ملل مختلف جهان

یکی از مهم‏ترین اهداف صهیونیست‏ها، حاکمیت و تسلط بر اندیشه‏ ملل مختلف است. پروتکل‏ها آشکارا اعلام می‏کنند که نخستین پیروزی آنان بر افکارعمومی جهان از طریق مجموعه‏ای از ایده‏ها و افکار، حول محور دموکراسی حاصل شد. ایده، اسلحه است. ایده باید مغایر جریان طبیعی و معمول زندگی باشد تا بتوان آن را همچون یک اسلحه به کار گرفت. باید فرضیه‏ای باشد که با واقعیت‏های زندگی تناقض داشته باشد. از چنین فرضیه‏ای نمی‏توان متوقع بود که ریشه بگیرد و به عنصر غالب و تعیین‏کننده تبدیل شود، مگر اینکه ذهن انسان آن را بپذیرد و معقول، الهام‌بخش و پسندیده‏اش بداند.

«حقیقت اغلب غیرمعقول به نظر می‏رسد و تأثیرانگیز است. گاهی نیز شرارت‏آمیز می‏نماید، ولی از این امتیاز همیشگی برخوردار است که حقیقت است و آنچه بر آن بنا می‏شود، نه ایجاد شبهه می‏کند و نه به پریشانی و اغتشاش می‏انجامد.»(۱)

این گام نخست، به طور مستقیم به سلطه بر افکارعمومی منتهی نمی‏شود، ولی راه آن را هموار می‏سازد. این نکته در خور ذکر است که همین ترویج زهر لیبرالیسم(۲) بر تعبیر پروتکل‏ها، در اسناد مورد بحث بیش‌از سایر روش‏ها‌ مطرح می‏شود. آنگاه پروتکل‏ها چنین ادامه می‏دهند:

«برای تسلط بر افکارعمومی، نخست باید آن را مغشوش ساخت.»

حقیقت یکی است و نمی‏توان آن را مغشوش کرد، اما این لیبرالیسم دروغین و فریبنده که همه جا انتشار یافته و تحت حمایت یهودیان امریکا با سرعتی که در اروپا هرگز سابقه نداشته در حال شکل‏گیری است، به آسانی دچار اغتشاش می‏شود، زیرا عاری از حقیقت است، خطاست و خطا هزار چهره به خود می‏گیرد. یک ملّت، حزب، شهر یا انجمنی را که زهر لیبرالیسم آن را آلوده کرده است، در نظر بگیرید. تنها با ارائه‏ اشکال دیگری از اندیشه اصلی می‏توانید در آن به تعداد افراد و اعضای آن انشعاب ایجاد کنید. این مسئله از دید نیروهایی که مخفیانه افکارعمومی را کنترل می‏کنند، یک استراتژی معروف و شناخته شده است. وقتی تئودور هرتزل یعنی کسی که از همه‏ سیاستمداران یهودی معاصر دید وسیع‏تری داشت و برنامه‏ او با پروتکل‏ها برابری می‏کرد، سال‏ها قبل از تشکیل اسرائیل اظهار داشت ‌که ‌حکومت ‌صهیونیستی،‌ (یعنی‌یهودی) پیش‌‌از ظهور ‌دولت سوسیالیستی ‌پدید‌ می‏آید، این استراتژی را می‏شناخت. او ‌می‏دانست لیبرالیسمی که‌ وی و اسلافش ‌بنیان  نهاده بودند، چگونه به واسطه‏ اختلاف‏ها و انشعاب‏های بی‏شمار به زنجیر کشیده می‏شود و فلج خواهد شد.

«جریانی را که غیریهودیان ـ و نه یهود ـ قربانی آن بوده‏اند، می‏توان چنین تشریح کرد: نخست، ترویج روحیه‏ تساهل و آزاداندیشی(۳) به مثابه یک آرمان و ایده‏آل. این عبارت در همه‏ بیانیه‏های اعتراض‏آمیز یهودیان علیه اشارات علنی به آنها و یا به اصطلاح برنامه جهانی‏شان به چشم می‏خورد:

«ما تصور می‏کردیم شما آزاداندیش‏تر از آن باشید که چنین افکاری را بیان کنید.»

این لفظ یک اصطلاح مهم و کلیدی است و بر وضع و حالتی ذهنی دلالت می‏کند که یهودیان مایلند غیریهود را همواره در آن نگه دارند. یعنی نوعی حالت اغماض توأم با رخوت، حالتی که در آن عباراتی بی‏معنی در باب آزادی به زبان می‏آیند. عباراتی که همچون معجون خواب‏آور بر ذهن و وجدان اثر می‏گذارند و انجام هرکاری را در خفا جایز می‏دانند. این عبارت، این شعار، یک سلاح بسیار قابل اعتماد یهودی است.»(۴)

در پروتکل شماره ۵ آمده است:

«در همه ادوار، مردم کلمات را به جای اعمال پذیرفته‏اند.»

پروتکل‏ها با صراحت اذعان می‏دارند که واقعیتی در پس این عبارات وجود ندارد. صهیونیست‏ها برای تسلط بیشتر بر افکار و اندیشه‏های ملل مختلف جهان تلاش خود را بیشتر معطوف به دراختیار گرفتن تبلیغات در جهان کرده‏اند. این کار از طریق تسلط بر رسانه‏های گروهی جهان امکان‏پذیر است.

در پروتکل شماره ۱۲ آمده است:

«از آنجایی که اکثر مردم نمی‏دانند مطبوعات در خدمت چه کسانی هستند، لذا ما آنها را به خدمت خود درمی‏آوریم و حتی عواملی را هم که ممکن است مطبوعات را مورد حمله قرار دهند، زیر نظارت و کنترل شدید قرار می‏دهیم. از بعضی عواملمان می‏خواهیم تا‌ گاه ‌به ‌گاه در مطبوعات به بعضی‌ از سیاست‌هایمان  که‌ خود‌ می‏خواهیم، حمله کنند. البته غرض از این کار رد گم کردن است.»

در جای دیگر آمده است:

«مطبوعات نخواهند توانست بدون اطلاع ما کمترین خبری را در اختیار مردم بگذارند. البته در زمان حاضر، ما تا حدودی به چنین هدف‏هایی رسیده‏ایم زیرا تمام کانون‏های خبری جهان اطلاعات خود را از چند کانون خبری محدود دریافت می‏کنند. این چند کانون خبری محدود که در آینده‏ای نزدیک به‌طور کامل به دست ما خواهند افتاد، هر آنچه را که ما دیکته کنیم در سراسر جهان پخش می‏کنند.»

و نیز:

«اگر تدابیری را که در مورد مطبوعات اندیشیده‏ایم، به مرحله‏ اجرا درآوریم، ذهن و فکر غیر صهیونیست‏ها به تسخیرمان درمی‏آید و آنان وقایع جهان را از پشت عینک‏های رنگینی که ما به چشم آنها می‏گذاریم، می‏نگرند.»(۵)

در پروتکل شماره ۱۳ آمده است:

«برای منحرف کردن فکر و ذهن آنهایی که ممکن است در بخش‏های سیاسی برایمان مشکلاتی ایجاد کنند، مسائل جدیدی چون صنعت را پیش می‏کشیم و به مردم اجازه می‏دهیم که در باره این گونه مسائل بحث کنند. همچنین فکر آنها را به مسائلی چون تفریح و سرگرمی و رفتن به موزه جلب می‏کنیم و مطبوعات را وامی‏داریم که به مسائلی چون رقابت‏ها و مسابقات هنری و ورزشی بپردازند. بدون شک پرداختن به این‌گونه مسائل، آنها را از مسائل بنیادی دور و منحرف می‏کند.»

در جای دیگر آمده است:

«ما می‏کوشیم که ذهن این‌گونه افراد را به مسائل بیهوده و تئوری‏های خیالی و به ظاهر مترقیانه مشغول کنیم. ما باید آن قدر غیرصهیونیست‏ها را به مسائلی چون پیشرفت سرگرم کنیم تا سرانجام از فهم هر مسئله‏ای اظهار عجز کنند. کلمه‏ پیشرفت مانند یک عقده سفسطه‏آمیز، حقیقت را لوث می‏کند و این موضوع را کسی جز ما، قوم برگزیده خدا، نمی‏تواند درک کند.»

و نیز:

«برای منحرف نمودن فکر و نظر غیریهود، باید توجه آنها به سمت صنعت و تجارت جلب شود.»(۶)

همین منحرف ساختن اهداف به سوی پایگاه ماتریالیستی است که قدرت تصرف و نفوذ حامیان پروتکل‏ها و همچنین مبلغان یهودی را بیش از هر چیز افزایش می‏دهد. تساهل و آزاداندیشی در صورتی که مسائل اصلی و حیاتی معنوی و دینی نادیده انگاشته شود، به‌سرعت به مادی‌گرایی تنزل پیدا می‏کند. تمامی اختلافاتی که امروز جهان را پریشان می‏کند، در همین قلمرو نازل و پست قابل جستجوست. این امر، چنان که همه چیز پیرامون ما بر آن گواهی می‏دهد، به معنای قربانی کردن کار و خدمت به پای منافع و در نهایت نابودی منافع و به معنای آن است که هنر والای مدیریت، دچار فساد و تباهی شده و به استثمار گراییده است. این یعنی پریشانی لجام‌گسیخته درمیان مدیران و آشوب و اضطراب مخاطره‏آمیز بین کارگران. این امر، متضمن نتیجه وخیم‏تری نیز هست. تجزیه و تفرقه‏ جامعه‏ غیریهود، نه جدا کردن و تجزیه‏ سرمایه و نیروی کار، بلکه تجزیه‏ غیریهود در هر دو سوی برنامه‏ کار.(۷)

در پروتکل شماره ۱۶ در باره‏ بر هم زدن نظم و انسجام نظام آموزش کشورهای غیرصهیونیست آمده است:

«باید مطالب و مواردی را وارد نظام‏های آموزشی غیریهودی کنیم که ‌نظم و انسجام را از سیستم‏های آموزشی آنان بگیرد و اوضاع درهم و برهمی به ‌وجود آورد. اما ‌هنگامی که ‌خودمان به قدرت رسیدیم، تمام موارد و مطالبی را که بی‌نظمی به بار می‏آورد و دانش‌آموزان را به نافرمانی وامی‏دارد، از دروس دانشگاهی حذف می‏کنیم.»

و نیز:

«ما‌باید افکار نو و مستقل را چون گذشته به انحصار خویش درآوریم. روش مهار کردن فکر هم اکنون در دست بررسی و‌ مطالعه است. این کار را به ‌وسیله ‌سیستمی ‌‌که ‌به‌ سیستم ‌دروس ‌عینی معروف است و ‌هدف آن ‌مبدل ‌کردن غیرصهیونیست‏ها به آدم‌های بی‏فکر، بی‏خرد و مطیع که منتظرند دیگران برایشان فکر کنند و عقایدشان را شکل بدهند، انجام می‏دهیم.»(۸)

در پروتکل شماره چهارآمده است:

«برای آنکه بتوانیم قدرت اندیشیدن را از مردم غیرصهیونیست سلب کنیم، باید فکر آنها را متوجه صنعت و تجارت کنیم. سرگرم شدن آنها به داد و ستد و اندیشیدن به صنعت باعث می‏شود که دشمن مشترکشان را فراموش کنند.»(۹)

در بند ۵ همین پروتکل آمده است:

«افزایش روزافزون رقابت به منظور پیش افتادن در زندگی از سویی و نابسامانی‏های اقتصادی از سوی دیگر، مردم را سرخورده و افسرده می‏کند و نفرت آنها نسبت به مقام‏های عالی‏رتبه اداری، مذهبی و سیاسی اوج می‏گیرد. طلا به عنوان وسیله‏ای برای ارضای نیازهای مادی مردم مورد توجه واقع می‏شود. ظرفیت مردم به مرز انفجار می‏رسد و برای قیام آماده می‏شوند.»

یکی ‌از برنامه‏های صهیونیست‏ها برای حاکمیت و تسلط بر افکارعمومی جهان، استفاده از نخبگان فکری جوامع مختلف است. به این لحاظ صهیونیست‏ها اقدام به تشکیل لژهای فراماسونری و احزاب مختلف سیاسی و فرهنگی‌کرده‏اند. در این مورد در پروتکل‌شماره ۱۵ آمده است:

«لژهای فراماسونری آزادی را در تمام کشورهای جهان ایجاد می‏کنیم و سپس آنها را گسترش می‏دهیم و تمام آنهایی را که در زمینه فعالیت‏های اجتماعی مشهور باشند به این لژها جلب می‏کنیم زیرا در این لژها می‏توانیم عوامل اصلی جاسوسی و نیز عواملی را تحت رهبری یک اداره‏ مرکزی ـ که اعضای آن همه از حکمای قوم ما هستند و برای همه ناشناخته‏اند ـ درآوریم. در این لژها، بین عناصر انقلابی و لیبرال نوعی وصلت و ارتباط برقرار می‏کنیم. ترکیب این لژها طوری خواهد بود که از همه‏ قشرهای جامعه، افرادی در آن عضویت داشته باشند. البته فعالیت‏های سیاسی و طرح‏های مخفی لژها را از همان آغاز تأسیس و گشایش لژ زیر نظر می‏گیریم.»

صهیونیست‏ها با بهره‏گیری از علم روان‏شناسی، افراد مورد نظر را برای اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت خود شناسایی می‌کنند و با مورد توجه قرار دادن زمینه‏های روحی و روانی افراد و استفاده از خصلت‏های فردی، آنان را در خدمت خود در می‏آورند.  در قسمتی از پروتکل شماره ۱۵ آمده است:

«افرادی که با شور و شوق عضویت انجمن‏های مخفی را می‏پذیرند، در زندگی به دنبال هوی و هوس و افرادی سبک‌مغزند که هنگام اجرای‌طرح‏هایمان و نیز به ‌راه انداختن ماشینی که ‌خود طراح‌ آن هستیم، مشکلی برایمان ایجاد نخواهند کرد.»

در جای دیگر می‏گوید:

«غیرصهیونیست‏ها بدون کنجکاوی عضویت لژها را می‏پذیرند. عده‏ای از آنها به خاطر استفاده‏های مالی و بعضی هم به خاطر رسیدن به موفقیت، شهرت و نیز مورد ستایش واقع شدن به عضویت لژها درمی‏آیند. ما هم دربرآوردن این‌گونه خواسته‏ها بسیار بخشنده‏ایم. علت اینکه ما موجبات موفقیت آنها را فراهم می‏آوریم این است که غیرصهیونیست‏ها پس از کسب موفقیت دچار غرور و خودبینی می‌شوند و تلقین‏های ما را بدون مقاومت می‏پذیرند. شما نمی‏دانید که تا چه حد می‏توان حتی آگاه‏ترین افراد از غیرصهیونیست‌ها را به‌سادگی در اثر ایجاد غرور ناشی از موفقیت به تسلیم واداشت. همان ‌قدر که ‌ما برای ‌موفقیت اهمیت ‌قائلیم، غیرصهیونیست‏ها دو‌چندان به ‌موفقیت اهمیت می‏دهند و حاضرند برای دستیابی به آن خود را فدا کنند. همین ویژگی و خصلت درونی غیرصهیونیست‏ها مشکل ما را حل و به ما کمک می‏کند تا آنان را به جهتی که می‏خواهیم سوق دهیم.»(۱۰)

بی‌اعتنا‏ کردن مردم به سرنوشت جامعه‏ خویش

یکی از اهداف عمده‏ صهیونیست‏ها دور کردن مردم از سیاست و بی‏اعتنایی آنها در قبال مسائلی است که در جامعه‏شان رخ می‏دهد. هر ایده و تفکری که منجر به آگاهی مردم و مقابله‏ آنان با سلطه‏ بیگانگان شود، مورد آماج حمله‏ صهیونیست‏ها قرار می‌گیرد؛ لذا در مورد متزلزل کردن اعتقادات و اراده‏ ملت‏ها و سلب مقاومت از آنان از هر وسیله‏ای استفاده می‏کنند.

در پروتکل شماره ۴ آمده است:

«اگر آزادی بر خداپرستی مبتنی باشد و با برادری، انسان‏دوستی و برابری پیوند داشته و برای جامعه بی‏زیان باشد و به رفاه عمومی لطمه‏ای وارد نسازد و در اقتصاد هم جایی برای خود پیدا کند، بر ما لازم است که هم احترام به آزادی و هم اعتقاد به خود را در میان مردم غیرصهیونیست از بین ببریم و نیازهای مادی را جایگزین این گونه اعتقادات سازیم. اما اگر اعتقاد به خدا موجب شود که ما بر مردم حکومت کنیم، در این صورت باید به تبلیغ دین بپردازیم و با راهنمایی مردان روحانی مردم را به تسلیم واداریم.»(۱۱)

پروتکل شماره ‏۱۷ درمورد تحمیل روحیه‏ سستی، غرور و عدم احساس مسئولیت در جوامع مختلف غیرصهیونیست در قالب ایجاد نظم و انضباط و تئوری‏های حقوق بشر می‏نویسد:

«هنگامی که ما به قدرت رسیدیم، هرگونه سوءاستفاده از قدرت، زورگویی، رشوه‌خواری و اعمال ناپسندی از این قبیل را که مشاوران ما به کمک تئوری‏های حقوق بشری به فرهنگ و آداب و رسوم غیرصهیونیست‏ها تحمیل کرده‏اند، از بین می‏بریم. اما ما چگونه زمینه را برای ایجاد بی‏نظمی در ادارات آنان مساعد ساخته‏ایم؟ از میان روش‏های گوناگون می‏توان از مهم‏ترین عامل یعنی افرادی که به نام ایجاد نظم به ادارات نفوذ کردند، نام برد. این افراد در فرصت‏های مناسب به متلاشی کردن وحدت و همدلی افراد می‏پردازند و تمایلاتی چون سرسختی، غرور، خودبینی، بی‌مسئولیتی و از همه بالاتر دمدمی بودن را در آنان به وجود می‏آورند.»(۱۲)

صهیونیست‏ها برای متنفر کردن مردم از سیاست و بدبین کردن آنان نسبت به سیاستمداران، به منظور حذف قدرت مردم از صحنه‏های سیاسی، اجتماعی و بی‏اعتبار کردن شخصیت‏های مذهبی، سیاسی و ملی، سیاست را در ردیف منفورترین کارها قرار داده‏اند تا بدین وسیله مردم جوامع مختلف را نسبت به آنچه که در جامعه‏ آنها می‏گذرد، بی‏اعتنا کنند. در پروتکل شماره ۱۹ آمده است:

«برای آنکه قهرمان‌گرایی در زمینه‏ سیاست را متلاشی کنیم، دخالت در امور سیاسی را در ردیف دزدی، قتل و زشت‏ترین انواع جرایم قرار می‏دهیم و ذهن مردم را نسبت به مفهوم و معنای این نوع جرم، آشفته و مشوش می‏سازیم و هرگونه اهانت و تحقیری را به این نوع جرم روا می‏داریم.»(۱۳)

صهیونیست‏ها‌ برای اجرای‌ این دسیسه‏ شیطانی در جوامع غیریهودی سعی‌کردند با سلطه ‌بر رسانه‏های ‌هنری و تبلیغی‌ جهان، دقت و حساسیت‌ جوانان و نیروهای ‌فعال و کارآمد جوامع مختلف، به‌ویژه کشورهای‌ اسلامی را نسبت به ‌مسائل سیاسی، اجتماعی ‌و فرهنگی ‌جامعه‏ خویش ‌از ‌بین ببرند و ‌آنان را به موجوداتی بی‏اعتنا و سطحی‌نگر تبدیل‌کنند.(۱۴)

ایجاد اختلاف و تفرقه در میان جوامع غیریهودی

اختلاف و تفرقه یکی از دسیسه‏های شیطانی نهفته در پروتکل‏های سردمداران صهیونیست است که صهیونیسم جهانی به‌طرز مرموز و مزورانه‏ای سعی در به کارگیری آن در جوامع غیریهودی به‌ویژه جوامع اسلامی دارد.  در پروتکل شماره ۵ آمده است:

«یک ائتلاف جهانی متشکل از غیریهود ممکن است به‌طور موقت در تقابل با ما موفقیت داشته باشد، ولی در نتیجه‏ تفرقه و اختلافی که در بین آنان ریشه‏های عمیقی دوانده و قابل ترمیم نیست، ما در برابر چنین ائتلافی مصونیت یافته‏ایم. ما با برانگیختن دشمنی‏های مذهبی و نژادی که طی دوهزار سال در قلب‏هایشان پرورش داده‏ایم، میان منافع شخصی و ملی تناقض ایجاد کرده‏ایم.(۱۵)

در پروتکل دهم که به‌شدت بر ترویج اختلاف و دشمنی بین جوامع غیریهودی تأکید کرده، آمده است:

«قوای همه را با ترویج اختلاف، دشمنی، کینه‏ خانوادگی، قحطی، بیماری و کمبود چنان فرسوده می‏سازیم که غیریهود هیچ گریزگاهی جز توسل به ثروت و قدرت ما پیش روی خود نیابد.»(۱۶)

در حقیقت یکی از مهم‏ترین دسیسه‏های صهیونیسم در سلطه‏ کامل بر جهان، ایجاد اختلاف و تفرقه و نیز تجزیه‏ اتحاد و همبستگی و قدرت غیریهودیان است. این دسیسه ابتدا با وقوع جنگ‏های گسترده در اروپا برآورده شد. روشی که به تفصیل شرح داده می‏شود، روش ‌تجزیه و ایجاد تفرقه است:

«مردم را به احزاب و فرقه‏های گوناگون تجزیه کنید. بذر امیدبخش‏ترین و اوتوپیایی‏ترین اندیشه‏ها را بیفشانید. این کار دو نتیجه در برخواهد داشت. اولاً همیشه گروهی پیدا خواهد شد که از یکی از این اندیشه‏ها طرفداری کند و بدان وفادار بماند. ثانیاً طرفداری گروه‏های مختلف از اندیشه‏های متفاوت، آنان را از یکدیگر جدا و بیگانه خواهد ساخت.»(۱۷)

مؤلفان پروتکل‏ها شرح می‏دهند که این کار چگونه باید انجام گیرد. نه یک اندیشه، بلکه انبوهی از اندیشه‏ها بدون آنکه بین آنها اتحاد و هماهنگی وجود داشته باشد، باید رواج پیدا کنند. مقصود آن نیست که مردم وادار شوند به یک چیز بیندیشند، بلکه باید متفاوت با یکدیگر و درباره‏ چیزهای مختلف فکر کنند تا وحدت و همسویی از میانشان برخیزد. در نتیجه، تفرقه و آشفتگی گسترده‏ای به وجود می‏آید که همان نتیجه‏ مطلوب است. وقتی اتحاد و انسجام جامعه‏ غیریهود از میان برود، آنگاه این سیاست تفرقه‏انگیز و توانمند که به هیچ‌وجه از آشفتگی و اغتشاش حاکم تأثیر نمی‏پذیرد، می‏تواند  بدون آنکه مورد سوءظن واقع شود راه خود را به سوی مسند قدرت بگشاید. به‌خوبی روشن است که یک گروه متشکل از بیست پلیس یا سرباز تربیت شده قادر است بیش از یک جمعیت هزار نفره‏ متفرق کار انجام دهد. بنابراین اقلیتی که طبق برنامه تعلیم یافته می‏تواند بر ملت یا جهانی که به احزاب مخالف تقسیم شده است، بیشتر از هریک از آن احزاب تأثیر بگذارد. «تفرقه بینداز و حکومت کن»(۱۸)، شعار پروتکل‏هاست.(۱۹) به عنوان نمونه، این عبارات پروتکل اول را در نظر بگیرید:

«آزادی سیاسی یک اندیشه است نه یک واقعیت. لازم است بدانیم وقتی حزب ما در صدد برانداختن حزب حاکمی است، چگونه این اندیشه را به عنوان طعمه‏ای زیرکانه برای جلب حمایت مردم به کار بگیریم. اگر حزب مخالف، خود به اصول آزادی یا به اصطلاح لیبرالیسم آلوده باشد و بخشی از قدرتش را در این راه ببخشد، کار آسان‏تر می‏شود.»(۲۰)

به این بخش از پروتکل شماره ۵ توجه کنید:

«برای تسلط بر افکارعمومی نخست باید آن را با ارائه‏ اندیشه‏های متناقض فراوان از جهات مختلف مغشوش کرد. قدم پنهانی دوم آن است که عیوب و کاستی‏های مردم از نظر عادات، علایق و عواطف و شیوه زندگی‏شان به‌قدری تشدید شود و افزایش پیدا کند که هیچ ‌کسی قادر نباشد در میان این آشفتگی و هرج و مرج، کنترل خود را بازیابد. در نتیجه، هرگونه تفاهم و همدلی از میان مردم رخت برخواهد بست. همچنین این اقدام باعث خواهد شد تا در بین تمام گروه‏ها و احزاب اختلاف ایجاد شود، همه‏ نیروهای جمعی که هنوز مایل نیستند در برابر ما تسلیم شوند، فرو بپاشند و هرگونه قوه‏ ابتکار فردی که ممکن است به‌نحوی در کار ما مداخله کند، سست و مأیوس گردد.»

این هم قسمتی از پروتکل شماره ۱۳:

«احتمالاً توجه دارید که ما، نه در خصوص اعمال خود، بلکه در زمینه‏ سخنانی که درباره‏ مسائل مختلف اظهار می‏داریم، در پی جلب موافقت دیگران هستیم. ما همواره اعلام می‏کنیم که در همه‏ اقداماتمان، این امید و اعتقاد که در خدمت مصالح و منافع عمومی هستیم، چراغ راه ماست.»(۲۱)

اختلاف و تفرقه در جوامع غیریهودی، پریشانی و اغتشاش را در میان این جوامع به دنبال دارد:

«امروزه پریشانی، مشخصه‏ اصلی جو فکری غالب مردم است. آنان نمی‏دانند چه چیزی را باور کنند. نخست مجموعه‏ای از واقعیت‌ها به آنها ارائه می‏شود و آنگاه مجموعه‏ای دیگر. نخست تفسیری از شرایط به آنان القا می‏شود و بعد تفسیری دیگر. کمبود اطلاعات صحیح به‌طور جدی احساس می‏شود. بازار مکاره‏ای پر از تفسیرهای مختلف وجود دارد که هیچ چیزی را روشن نمی‏کند، بلکه فقط بر اغتشاش می‏افزاید. خود حکومت نیز به ظاهر مختل شده است و هرگاه به بررسی و تحقیق در امری می‏پردازد، خود را به شکل مرموزی دست و پا بسته و گرفتار می‏یابد تا آنجا که‌ هرگونه پیشروی ‌به‌سختی‌ صورت می‏پذیرد. این وضع حکومتی هم در ‌پروتکل‏ها بیان ‌شده ‌است.»(۲۲) ‌

همچنین‌ لازم ‌است ‌اشاره کنیم ‌که ‌ایجاد ‌حالتی‌ بسیار علاج‌ناپذیرتر از‌ پریشانی، قسمتی ‌از روش پروتکل‏ها را تشکیل‌ می‏دهد: «تخلیه و فرسایش قوا.»(۲۳)

درک این‌معنا مستلزم تلاش زیادی نیست. امروزه‌ خستگی و فرسودگی یکی از عواملی است که مردم را تهدید می‏کند. جنگ و خستگی و فشار روحی ناشی از آن، فرایند تخلیه و فرسایش قوا را آغاز و صلح و پریشانی‏های آن، این فرآیند را تقریباً کامل کرده است. مردم به کمتر چیزی اعتقاد دارند و توقعاتشان‌ از این هم کمتر است. اعتماد به نفس وجود ندارد. انگیزه و ابتکار تقریباً از میان رفته است. شکست بعضی حرکت‏ها و جنبش‏هایی که به دروغ نهضت‏های مردمی خوانده می‏شوند، کار را به آنجا رسانده که مردم می‏پندارند هیچ نهضت مردمی‌ای قرین موفقیت نخواهد بود.

در یک جمع‏بندی کلی از ایجاد اختلاف و تفرقه در میان دیگر ملت‏ها روشن می‏شود که این دسیسه‏ شیطانی چیزی جز توسل و تمسک دیگر ملل به ثروت و قدرت یهود و زمینه‏سازی پذیرش جهانی قدرت و اقتدار بین‏المللی یهود را برای دیگر جوامع به همراه ندارد. در پروتکل شماره ۱۰ آمده است:

«قوای همه را با ترویج اختلاف، دشمنی، کینه‏ خانوادگی، قحطی، بیماری و کمبود چنان فرسوده می‏سازیم که غیریهود هیچ گریزگاهی جز توسل به ثروت و قدرت ما پیش روی خود نیابد.»(۲۴)

بخشی از پروتکل شماره ۵ نیز مؤید این مسئله است:

«ما با این تدابیر، غیریهودیان را چنان خسته و فرسوده می‏سازیم که ناچار شوند قدرت و اقتداری بین‏المللی به ما عرضه کنند. چنین قدرتی به ما امکان می‏دهد تا تمام نیروهای حکومتی جهان را به‌آسانی  جذب کنیم و یک ابرحکومت تشکیل دهیم. ما باید نظام آموزشی جامعه‏ غیریهودی را به‌نحوی هدایت کنیم که افراد این جامعه در برابر هر مسئولیتی که به ابتکار نیاز دارد، از روی دلسردی و یأس احساس درماندگی کنند.»(۲۵)

شاید با نگاهی گذرا به تحولات صدساله‏ اخیر در کشورهای مختلف جهان و تعمیق در ساختار حاکمیت اکثر کشورها چنین تداعی شود که صهیونیست‏ها به اکثر اهدافشان رسیده‏اند و آنچه اکنون در عرصه‏های مختلف سیاسی، اقتصادی، علمی، تبلیغاتی و غیره در جهان مشاهده می‏شود، نشانه حاکمیت صهیونیسم در جهان است.

گرچه نمی‏توان حاکمیت صهیونیسم را در بخش عظیمی از جهان نادیده گرفت، ولی مخالفت شخصیت‏های مذهبی، سیاسی، فرهنگی و علمی جهان با اندیشه توسعه‏طلبی صهیونیست از مهم‏ترین موانع صهیونیست‏ها در طی یکصد سال گذشته بوده است. در میان همه‏ این موانع انقلاب اسلامی ایران از ویژگی خاصی برخوردار است، زیرا این انقلاب با الهام از اسلام و با شعار محوری محو اسرائیل از صحنه‏ گیتی بزرگ‏ترین زلزله را در ارکان نظام طراحی شده توسط صهیونیسم جهانی به وجود آورده است، به‌طوری که سفیر اسرائیل در ایران در زمان شاه گفت: «امام‌خمینی ‌معرف افراطی‏گری‌ شیعه ‌بود که ‌اسلام متعصبانه را به مرزهای ما آورد.»(۲۶)

این تلقی از اسلام به‌زودی محو نخواهد شد و مطبوعات وابسته به صهیونیست نوشتند:

«دشمنان ایران وحشت دارند که روح الله خمینی«ره» همچنان رهبری ایران را در دست داشته باشد.»

اما آن چیزی که بیش از همه رژیم صهیونیستی را به وحشت انداخته، تئوری حکومت جمهوری اسلامی مبتنی بر ولایت مطلقه فقیه است که در واقع پادزهر مهم‏ترین ابزار صهیونیسم یعنی شعار گمراه‌کننده‏ دموکراسی مبتنی بر لیبرالیسم است، زیرا گسترش این اندیشه در جهان اسلام نه تنها مانع فروپاشی جوامع اسلامی می‌شود، بلکه در درازمدت می‏تواند با ایجاد اتحاد در جهان اسلام به‌ویژه کشورهای خاورمیانه، بزرگ‏ترین پایگاه صهیونیسم یعنی رژیم اشغالگر قدس را به نابودی بکشاند.

از همین دیدگاه است که گهگاه برخی از رسانه‏های گروهی جهان و شخصیت‏های سیاسی و فرهنگی وابسته به امپریالیسم تبلیغی و صهیونیسم جهانی که اصول تفکر لیبرالیسم را در مراکز آموزشی وابسته به صهیونیسم آموخته‏اند، هماهنگ از فقدان آزادی در ایران سخن می‌گویند و همگی حکومت ولایت فقیه در ایران را به عنوان دیکتاتوری مذهبی قلمداد می‏کنند، زیرا حاکمیت این تفکر را بزرگ‏ترین مانع در رسیدن به اهداف و ایده‏های شیطانی خود می‏دانند.

تکیه مسلمانان بر اسلام و قرآن و پیروی از ولایت فقیه تنها راه باقیمانده برای ایستادگی در برابر هجوم سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و تبلیغاتی امپریالیسم و صهیونیسم جهانی به شمار می‏رود، زیرا مردم مسلمان ایران با تکیه بر این محور توانستند خود را از سلطه‏ جهانخواران نجات بخشند. امام خمینی پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ در یک پیام شورانگیز فرمودند:

«ما این واقعیت را در سیاست خارجی و بین‏المللی اسلامیان بارها اعلام نموده‏ایم که درصدد گسترش نفوذ اسلام در جهان و کم کردن سلطه‏ جهانخواران بوده و هستیم. حال اگر نوکران امریکا نام این سیاست را توسعه‏طلبی و تفکر تشکیل امپراتوری بزرگ می‏گذارند، از آن باک نداریم و استقبال می‏کنیم. ما در صدد خشکاندن ریشه‏های فاسد صهیونیسم، سرمایه‏داری و کمونیسم در جهان هستیم. ما تصمیم گرفته‏ایم به لطف و عنایت خداوند بزرگ، نظام‏هایی را که بر این سرمایه استوار گردیده‏اند نابود و نظام اسلام رسول‌الله را در جهان استکبار ترویج کنیم.

«دیر یا زود ملت‏های در بند شاهد آن خواهند بود که مسلمانان جهان و محرومین سراسر گیتی از این برزخ بی‏انتهایی که انقلاب اسلامی ما برای همه جهانخواران آفریده است احساس غرور و آزادی کنند و آوای آزادی و آزادگی را در حیات و سرنوشت خویش سر دهند و بر زخم‏های خود مرهم گذارند که دوران بن‏بست و ناامیدی و تنفس در منطقه‏ کفر به سر آمده است.»(۲۷)

پی‌نوشت‌ها:

۱ـ محمد احمدی، (به کوشش) پژوهه صهیونیت (تهران: مؤسسه فرهنگی پژوهشی ضیاء اندیشه، چاپ اول، دی ۱۳۷۶)، ص۵۰٫

۲- The poson of Liberalism.

۳- Broad Mindeness.

۴ـ همان، ص۵۱٫

۵ـ عجاج نویهض، پروتکل شماره ۱۲٫

۶ـ همان، پروتکل شماره ۱۳٫

۷ـ محمد احمدی، پیشین، ص ۵۲٫

۸ـ پیشین، پروتکل شماره ۱۶٫

۹ـ همان، پروتکل شماره ۴٫

۱۰ـ همان، پروتکل شماره ۱۵٫

۱۱ـ همان، پروتکل شماره ۴٫

۱۲ـ همان، پروتکل شماره ۱۷٫

۱۳ـ همان، پروتکل شماره ۱۹٫

۱۴ـ نگاهى گذرا به جوامع گوناگون به‌ویژه کشورهاى عربى حوزه‏ خلیج فارس، کشورهاى عربى شمال آفریقا ـ به‌ویژه مصر ـ و نیز آسیا، مؤید ادعاى ماست.

۱۵ـ همان، پروتکل شماره ۵٫

۱۶ـ همان، پروتکل شماره ۱۰٫

۱۷ـ همان.

۱۸-  Divide and Rule.

۱۹ـ همان، ص ۴۵٫

۲۰ـ همان، پروتکل شماره ۱٫

۲۱ـ همان، پروتکل شماره ۱۳٫

۲۲- Exhaustion.

۲۳ـ محمد احمدی، پیشین، ص ۵۳٫

۲۴ـ پیشین، پروتکل شماره ۱۰٫

۲۵ـ همان، پروتکل شماره ۵٫

۲۶ـ نشریه ‌حضور، شماره‌۱، مؤسسه‌ تنظیم و ‌نشر ‌آثار امام «ره»‌.

۲۷ـ روح‌الله خمینی، صحیفه‏ نور، ج ۲۰، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، بی‌تا.

سوتیترها:

۱٫

این لیبرالیسم دروغین و فریبنده که همه جا انتشار یافته و تحت حمایت یهودیان امریکا با سرعتی که در اروپا هرگز سابقه نداشته در حال شکل‏گیری است، به آسانی دچار اغتشاش می‏شود، زیرا عاری از حقیقت است، خطاست و خطا هزار چهره به خود می‏گیرد.

۲٫

صهیونیست‏ها با بهره‏گیری از علم روان‏شناسی، افراد مورد نظر را برای اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت خود شناسایی می‌کنند و با مورد توجه قرار دادن زمینه‏های روحی و روانی افراد و استفاده از خصلت‏های فردی، آنان را در خدمت خود در می‏آورند.

احمد بروایه

معرفی صحرای سینا

شبه‌جزیره سینا منطقه‌ای استراتژیک است که در شرق مصر و در منطقه مرزی میان مصر و اسرائیل واقع شده است. این منطقه به دلیل اینکه تنها راه زمینی متصل‌کننده قاره آسیا و آفریقا می‌باشد و به همین دلیل در مسیر مهاجرت‌های بشری قرار گرفته است، از اهمیت بسیاری برخوردار است. عبور پیامبران الهی مانند حضرت موسی علی نبینا و آله و علیه‌السلام از این منطقه در طول تاریخ و وجود مزارهای دینی متعدد و ذکر شدن نام این منطقه در قرآن کریم، سبب شده است این منطقه از جنبه فرهنگی نیز برای پیروان ادیان ابراهیمی اهمیت داشته باشد.

صحرای سینا شبه‌جزیره‌ای در مرز قاره آفریقا و آسیا و جزئی از خاک کشور مصر می‌باشد. این شبه‌جزیره با دارا بودن مساحتی در حدود ۶۱۰۰۰ کیلومترمربع، حدود ۶ درصد مساحت مصر را تشکیل می‌دهد و در میان مدار‌های ۲۱٫۷ و ۳۱٫۲ درجه شمالی و نصف‌النهارهای ۳۲٫۱ و ۳۴٫۳ درجه شرقی واقع شده است.  از نظر سیاسی صحرای سینا بین ۵ استان شمال سینا، جنوب سینا، پورت‌سعید، اسماعیلیه و سوئز تقسیم شده است. مساحت استان شمال سینا ۲۷۵۶۴ کیلومتر مربع و مساحت استان جنوب سینا ۲۸۴۳۸ کیلومتر مربع می‌باشد. بقیه مساحت سینا در حوزه اداری استان‌های حاشیه کانال سوئز یعنی پورت‌سعید، اسماعیلیه و سوئز می‌باشد. مردم بومی صحرای سینا قبایل بدوی هستند که بیشتر در استان‌های شمال سینا و جنوب سینا سکونت دارند. علاوه بر بدوی‌ها، اقلیتی پرتعداد از فلسطینیان و مصری‌های جلگه نیل نیز در این منطقه زندگی می‌کنند.(۱)

صحرای سینا به دلیل وجود کوه‌ها و صحرا‌های متعدد، دژ دفاع از مصر در برابر هر هجوم از جانب شرق به حساب می‌آید. به دلیل وضعیت خاص زمین در صحرای سینا، عبور و مرور مردم از مرز فلسطین به منطقه کانال سوئز اساساً از ۲ ناحیه خط ساحلی و منطقه تنگه‌ها صورت می‌گیرد و بر این اساس می‌توان ۳ خط دفاعی اساسی برای مصر در صحرای سینا متصور بود.

۱ـ خط دفاعی اول که تقریباً منطبق بر مرز سیاسی میان مصر و اسرائیل است. این خط فرضی در حقیقت نقطه التقای تمامی راه‌های ارتباطی سینا محسوب می‌شود زیرا تمامی راه‌های سینا به سمت فلسطین، این خط را قطع می‌کنند و این خط به دلیل نزدیکی به اسرائیل، اردن و عربستان اهمیت دارد. این خط به دلیل وجود پستی و بلندی‌های فراوان و سپس تپه‌های شن‌های روان و دره‌های متعدد خطی، برای دفاع از مصر مهم محسوب می‌گردد.

۲ـ خط دفاعی تنگه‌ها که در مرکز سینا قرار دارد و شاه‌کلید اصلی سیطره بر صحرای سینا می‌باشد. این منطقه به دلیل وجود تنگه‌های فراوان می‌تواند سدی منیع در برابر نفوذ ارتش‌های مهاجم باشد. این خط به صورت شمال‌شرقی به جنوب‌غربی می‌باشد و در جنوب و مرکز آن کوه‌ها و تنگه‌های فراوانی در خود دارد و منطقه شمالی آن، دشت و منطقه‌ای از شن‌های روان است که عبور و مرور را محدود می‌کند. در صورت تسخیر این خط دفاعی، نیروهای اشغالگر بدون هیچگونه مشکلی خواهند توانست تا منطقه کانال سوئز پیشروی نمایند.

۳ـ خط سوم دفاع از مصر کانال سوئز است که تنها راه برای رسیدن به سرزمین مصر می‌باشد.(۲)

نقش سینا در امنیت رژیم صهیونیستی

صحرای سینا از چند جهت برای رژیم صهیونیستی اهمیت دارد: ۱٫ مجاورت با تنگه عقبه که تنها گذرگاه دریایی این رژیم در دریای سرخ یعنی بندر ایلات بر آن واقع است؛ ۲. امنیت دریانوردی در کانال سوئز؛ ۳. اهمیتی که این صحرا به عنوان یک مانع طبیعی میان مصر و فلسطین اشغالی ایفا می‌کند به گونه‌ای که این منطقه با خصوصیات جغرافیایی آن می‌تواند به عنوان دژی دفاعی برای این رژیم مورد استفاده قرار گیرد. مساحت بسیار کم فلسطین اشغالی، نزدیکی مراکز صنعتی و جمعیتی به مرزها و جمعیت بسیار زیاد مصر در مقایسه با رژیم صهیونیستی موجب شده سیاست این رژیم ایجاد منطقه‌ای حائل در سینا باشد. از همین رو این رژیم همواره به دنبال کنترل صحرای سینا و تبدیل آن به منطقه‌ای حائل میان مصر و فلسطین اشغالی بوده است. رژیم صهیونیستی صحرای سینا را ۲ نوبت در سال‌های ۱۹۵۶ به مدت کمی و در پی بحران کانال سوئز و ۱۹۶۷ در پی جنگ ۶ روزه بین عرب‌ها و این رژیم به مدت ۱۵ سال اشغال کرد. رژیم صهیونیستی در مدتی که صحرای سینا را در اشغال داشت، دست به بهره‌برداری از منابع طبیعی و شهرک‌سازی در صحرای سینا زد و توریست‌های صهیونیست را به سفر به این منطقه تشویق می‌کرد. با وجود آنکه رژیم صهیونیستی در پی موافقت‌نامه صلح میان این رژیم و مصر تعهد کرد از صحرای سینا عقب‌نشینی کند، ولی موافقت‌نامه صلح میان مصر و اسرائیل این منطقه را به سه ناحیه A، B و C تقسیم کرد و ورود نیروهای نظامی و سلاح را در صحرای سینا بدون هماهنگی رژیم صهیونیستی ممنوع کرد. وجود اکثر مراکز پرجمعیت صحرای سینا در منطقه C، صعب‌العبور بودن منطقه و همچنین طبیعت اجتماعی قبیله‌ای شبه‌جزیره سینا سبب شده سیطره مصر بر صحرای سینا سست باشد و این منطقه تبدیل به جولانگاهی برای باندهای قاچاق مواد مخدر، سلاح، انسان و هم‌چنین نیروهای اطلاعاتی صهیونیست باشد.(۳)

پیدایش تروریسم در سینا

رفتار نامناسب نیروهای امنیتی مصر با مردم محلی، گسترش افکار وهابی در میان جوانان منطقه و فقر و نابرابری اقتصادی سبب شد صحرای سینا به منطقه‌ای مستعد برای گسترش افکار تکفیری و تروریسم تبدیل شود. نخستین موج حملات تروریستی در صحرای سینا بین سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۶ رخ داد که طی آن در حملاتی تروریستی به مناطق گردشگری جنوب سینا مانند طابا، شرم‌الشیخ و رأس‌الشیطان، ده‌ها مصری و تعدادی از گردشگران خارجی از جمله چند صهیونیست کشته شدند.(۴) عاملان این حملات جوانان بدوی اهل سینا بودند که تحت ‌تأثیر افکار وهابی، جماعتی به نام «توحید و جهاد» را تشکیل داده بودند. این جماعت در پی سرکوب گسترده رژیم «حسنی مبارک» خیلی زود از هم پاشید و بعدها به جماعت‌های دیگری منشعب شد، ولی با وجود این بازداشت‌های گسترده در میان غیرنظامیان و رفتار خشن دولت با مردم محلی زمینه‌های نارضایتی را در منطقه افزایش داد. این امر باعث شد پس از سال ۲۰۱۱ موج جدیدی از فعالیت‌های تروریستی در شمال سینا به وجود آید. این اعمال ابتدا تنها به برخی حملات به خاک اسرائیل و حمله به خط لوله گاز مصر به اسرائیل و اردن محدود بود(۵) ولی خیلی زود از اواخر سال ۲۰۱۱ این حملات به سمت ارتش، نیروهای امنیتی و مردم عادی منحرف شد. ارتباط این گروه‌ها با نوار غزه و عقیده این گروه‌ها در کفرآمیز دانستن حکومت حماس نیز باعث شده این گروه‌ها علاوه بر مصر، تهدیدی برای نوار غزه نیز محسوب شوند. با وجود این، حملات به نیروهای امنیتی مصر تا سال ۲۰۱۳ محدود بود.

پس از سرنگونی «محمد مُرسی» در سال ۲۰۱۳، گروه «انصار بیت‌المقدس» و بزرگ‌ترین گروه تروریستی تکفیری موجود در صحرای سینا با اعلام اینکه ارتش و دولت مصر کافر هستند، هدف اصلی خود را سرنگونی دولت مصر اعلام کرد.(۶) این امر باعث گسترش بی‌سابقه عملیات‌های تروریستی در صحرای سینا شد. از طرفی رفتار خشن و سرکوبگر ارتش مصر با مردم محلی و ترس آن‌ها از گروه‌های تروریستی موجب شده است مردم سینا همکاری مؤثری با نیروهای امنیتی نداشته باشند. گروه انصار بیت‌المقدس سال ۲۰۱۴ با بیعت با داعش نام خود را به «ولایت سینا» تغییر داد.(۷)

رژیم صهیونیستی و تروریسم تکفیری در سینا

در حال حاضر صحرای سینا یکی از مناطق اصلی فعالیت‌های تروریستی در منطقه است و این امر به دلایل زیر به نفع رژیم صهیونیستی است.

۱ـ دشمنی این گروه‌ها با محور مقاومت شامل حماس و جهاد اسلامی و تلاش مستمر آن‌ها برای سرنگونی دولت قانونی فلسطین در غزه؛ ۲ـ نزدیکی دولت ژنرال «عبدالفتاح سیسی» به رژیم صهیونیستی در پی کودتا و اختلاف‌افکنی میان مصر و حماس که منجر به تنگ‌تر شدن حلقه محاصره بر مردم مظلوم غزه شده است؛ ۳ـ متمرکز شدن نیروی ارتش مصر بر مبارزه با تروریسم که به تضعیف ارتش مصر و درگیر شدن آن در یک جنگ داخلی منجر شده است؛ ۴ـ تبدیل صحرای سینا و نوار غزه به منطقه‌ای که نیروهای ارتش مصر و مقاومت حضور جدی در آن ندارند و به دلیل درگیری با تروریسم تمرکز از دشمن اصلی به دشمن داخلی(تروریسم) منحرف می‌شود.

در همین راستا سیاست رژیم صهیونیستی در صحرای سینا ادامه تروریسم کنترل‌شده در منطقه می‌باشد که علاوه بر تضعیف دولت مصر و جنبش حماس، مانع حملات مقاومت به خاک این رژیم شود. دشمنی نظام ژنرال سیسی با جنبش حماس به عنوان بخشی از اخوان‌المسلمین سبب شده است مصر محدودیت‌های بیشتری را بر مردم غزه تحمیل کند و حتی با ایجاد دیواری حائل در مرز غزه و تخریب تونل‌ها، محاصره غزه را تنگ‌تر کند. دلیل دیگر این رفتار دولت مصر، نگاه آن‌ها به رژیم صهیونیستی به عنوان کسانی است که می‌توانند مشکلات خارجی مصر را با جهان غرب بر سر مسائل حقوق بشری حل کنند و برای رژیم مصر مشروعیت‌زایی کنند. از طرفی وابستگی مردم غزه به سینا برای تأمین اساسی‌ترین نیازهای خود ممکن است موجب نوعی همکاری اجباری میان حماس و وابستگان گروه‌های تروریستی شود و این امر موجب خواهد شد رژیم صهیونیستی بتواند حماس را به داعش مرتبط جلوه دهد. رژیم صهیونیستی همچنین در برخی موارد با مداخله مستقیم در صحرای سینا از طریق بمباران مواضع تروریست‌ها به وسیله پهپادهایش تلاش کرده مانع نفوذ تروریست‌ها به اراضی سینا شود.(۸)

نتیجه‌گیری

کودتای ۳ جولای ۲۰۱۳/ ۱۲ تیر ۹۲، از بسیاری جهات منافع رژیم صهیونیستی را تأمین می‌کرد. این کودتا توانست مانع ورود آزادانه کالا و سلاح به نوار غزه از طریق تونل‌ها شود و حلقه محاصره را بر حماس تنگ‌تر کند و سطح رابطه مصر و رژیم صهیونیستی را ارتقا بخشد. همچنین تهدیدات تروریستی در صحرای سینا به هر دو رژیم مصر و صهیونیستی اجازه داد به بهانه مبارزه با تروریسم دست به نقض گسترده حقوق بشر بزنند و هم‌چنین به این بهانه کسب مشروعیت کنند. با وجود تمایل دولت مصر برای از بین بردن تهدیدات تروریستی در میان‌مدت، به نظر می‌رسد منفعت رژیم صهیونیستی ادامه این فرآیند تا تضعیف کامل اقتدار مصر در منطقه و حتی جدا کردن سینا و ایجاد دولتی دست‌نشانده از بدوی‌ها در منطقه باشد. هم‌اکنون این سیاست دولت مصر موجب شده صحرای سینا جولانگاه نیروهای اطلاعاتی و پهپادهای صهیونیست باشد.(۹) دولت مصر برای مبارزه با این احتمال باید علاوه بر احترام به حقوق بدوی‌ها و رعایت حقوق قانونی آن‌ها، از بدوی‌ها در حفظ امنیت کمک بگیرد و به جای کمک گرفتن از رژیم صهیونیستی، با کمک حماس تروریست‌ها را از عقبه خود در غزه محروم کند. با این وجود دشمنی ژنرال سیسی با حماس و پیروی او از عربستان و آمریکا مانع تحقق این امر به نظر می‌رسد.

ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ

پی‌نوشت‌

۱- International Crisis Group, Egypt’s Sinai Question, Middle East/ North Africa report, No.61, 30 January 2007

۲ـ عبدالرحیم علی، سیناء.. إلى أین؟ دلائل ومؤشرات: خریطه الجماعات الجهادیه، ۲۰۱۳، المرکز العربی للبحوث والدراسات، القاهره، مصر

۳ـ الاسکندرانی، اسماعیل، الحرب فی سیناء: مکافحه ارهاب أم تحولات فی التعاون و العداء, تحلیل سیاسات، المرکز العربی للأبحاث و دراسه سیاسات،  ینایر۲۰۱۴٫

۴-http://www.alarabiya.net/articles/2006/04/24/23154.html

۵- http://goo.gl/gXqS6k

۶- http://english.ahram.org.eg/News/83702.aspx

۷- http://goo.gl/w0J50h

۸- http://www.timesofisrael.com/with-egypts-blessing-israel-conducting-drone-strikes-in-sinai-report/

۹ـ الاسکندرانی، اسماعیل، الحرب فی سیناء: مکافحه ارهاب أم تحولات فی التعاون و العداء، تحلیل سیاسات، المرکز العربی للأبحاث و دراسه سیاسات، ینایر ۲۰۱۴٫

منابع

۱ـ عبدالرحیم علی، سیناء.. إلى أین؟ دلائل ومؤشرات: خریطه الجماعات الجهادیه، ۲۰۱۳، المرکز العربی للبحوث والدراسات، القاهره، مصر.

2. الاسکندرانی، اسماعیل، الحرب فی سیناء: مکافحه ارهاب أم تحولات فی التعاون و العداء، تحلیل سیاسات، المرکز العربی للأبحاث و دراسه سیاسات، ینایر ۲۰۱۴٫

۳- International Crisis Group, Egypt’s Sinai Question, Middle East/ North Africa report, No.61, 30 January 2007

۴- http://www.alarabiya.net/articles/2006/04/24/23154.html

۵- http://goo.gl/gXqS6k

۶- http://english.ahram.org.eg/News/83702.aspx

۷- http://goo.gl/w0J50h

۸- http://www.timesofisrael.com/with-egypts-blessing-israel-conducting-drone-strikes-in-sinai-report/

سوتیتر:

*وجود اکثر مراکز پرجمعیت صحرای سینا در منطقه  Cصحرای سینا، صعب‌العبور بودن منطقه و همچنین طبیعت اجتماعی قبیله‌ای شبه‌جزیره سینا سبب شده سیطره مصر بر صحرای سینا سست باشد و این منطقه تبدیل به جولانگاهی برای باندهای قاچاق مواد مخدر، سلاح، انسان و هم‌چنین نیروهای اطلاعاتی صهیونیست باشد

مهدی حلفی

کردهای سوریه یک اقلیت قومی بزرگ در این کشور هستند که در مناطق مختلف سوریه به خصوص شمال و شمال شرق این کشور زندگی می‌کنند. مناطق کردنشین سوریه عمدتاً در امتداد مرزهای مشترک سوریه با ۲ کشور عراق و سوریه قرار دارند.

مناطق کردنشین سوریه

به کردستان سوریه «روژاوا» هم گفته می‌شود، روژاوا به معنای منطقه غرب است که به کردستان غربی یا کردستان سوریه اطلاق می‌گردد، کردستان سوریه در واقع از ۳ منطقه «جزیره»، «کوبانی» و «عفرین» تشکیل شده که این مناطق به لحاظ جغرافیایی از یکدیگر جدا هستند، منطقه جزیره در استان حسکه و مناطق کوبانی و عفرین در استان حلب قرار دارند.

گرچه استان‌های حلب و حسکه سوریه به عنوان مناطق اصلی زندگی کردهای این کشور شناخته می‌شوند، اما کردهای بسیاری در شهرهای دیگر سوریه همچون دمشق و حلب زندگی می‌کنند. البته تمام ساکنان مناطق کردنشین سوریه هم کرد نیستند، بلکه در این مناطق عرب‌ها، مسیحیان و قومیت‌ها، ادیان و مذاهب دیگر هم حضور دارند.

جمعیت کردهای سوریه نسبت به جمعیت کردها در کشورهای مجاور همچون عراق و ترکیه کمتر است، کردهای سوریه کمتر از ۱۰ درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند و برآورد می‌شود جمعیت کردهای سوریه بین یک و نیم تا ۲ میلیون نفر باشد، بیشتر کردهای سوریه پیرو مذهب سنی شافعی هستند، گرچه تعداد کمی از آنها که تعدادشان در حد چند ده هزار نفر است، ایزدی و علوی هستند.

چاه‌های نفت کردستان سوریه

مناطق کردنشین سوریه از منابع طبیعی مختلفی برخوردار هستند، به عنوان مثال در استان حسکه که بیشتر ساکنان آن کرد هستند، چاه‌های نفت زیادی وجود دارد، همچنین این استان به عنوان انبار غله سوریه شناخته می‌شود و حجم زیادی از گندم سوریه در استان حسکه تولید می‌گردد.

تعدادی از میادین نفتی بزرگ سوریه در مناطق کردنشین این کشور از جمله در استان حسکه قرار دارد، کنترل این میادین نفتی از چند سال پیش، از دست دولت سوریه خارج شد و به دست شبه‌نظامیان کرد افتاد، گرچه برخی از این میادین به دلیل درگیری با داعش تخریب شد، اما میادین دیگری همچون رمیلان نفت تولید می‌کنند که این نفت در سوریه فروخته می‌شود.

تبعیض در حق کردهای سوریه

از زمانی که حزب بعث در دهه ۱۹۶۰ میلادی در سوریه به قدرت رسید، این حزب روی هویت عربی در این کشور تاکید زیادی کرد، در این راستا قومیت‌های دیگر در سوریه به رسمیت شناخته نمی‌شدند و کردها از بسیاری از حقوق شهروندی در آن دوره محروم گشتند، همین مساله باعث شد حس ناسیونالیستی و جدایی‌طلبی در میان کردهای سوریه، رشد کند.

در چند دهه اخیر در مناطق کردنشین سوریه قشر زیادی از کردها به عنوان اتباع بیگانه شناخته می‌شدند که از داشتن شناسنامه سوری محروم بودند، همزمان با آغاز ناآرامی‌ها در سوریه، «بشار اسد» رئیس‌جمهور این کشور دستور داد برای کردهای استان حسکه سوریه شناسنامه صادر شود؛ اقدامی که شاید بتوان با عنوان نوش‌داروی بعد از مرگ سهراب از آن یاد کرد.

کردستان سوریه خارج از سیطره بشار اسد

نیروهای ارتش سوریه در همان سال‌های ابتدای ناآرامی‌ها در این کشور، پایگاه‌های خود را در بیشتر مناطق کردنشین سوریه تخلیه کردند و اکنون نیروهای ارتش سوریه بین مناطق کردنشین تنها در شهرهای حسکه و قامشلی در استان حسکه، فرودگاه قامشلی و تعدادی از روستاها و پایگاه‌های نظامی اطراف ۲ شهر حسکه و قامشلی حضور دارند.

عقب‌نشینی ارتش سوریه از مناطق کردنشین این کشور به صورت داوطلبانه و بدون درگیری اتفاق افتاد و ارتش سوریه نیروهایش را برای جنگ با گروه‌های مسلح تروریستی از مناطق کردنشین این کشور به مناطق دیگر سوریه انتقال داد.

بخش اعظم مناطق کردنشین سوریه خارج از سیطرۀ دولت مرکزی این کشور است و احزاب و گروه‌های کرد سوری اداره مناطق کردنشین سوریه را بر عهده گرفتند، این احزاب و گروه‌ها ارتباطی با دولت مرکزی سوریه ندارند.

قوی‌ترین حزب کرد سوریه

در کردستان سوریه، احزاب متعددی وجود دارد، اما حزبی که طرافدارانش بیش از احزاب دیگر است و اکنون قدرت در کردستان سوریه در واقع در دست این حزب است، حزب اتحاد دموکراتیک کردستان سوریه به رهبری «صالح مسلم» است.

حزب اتحاد دموکراتیک ارتباط نزدیکی با گروه تروریستی پ‌ک‌ک دارد و تصاویر «عبدالله اوجالان» رهبر زندانی پ‌ک‌ک را در مقرهای خود و داخل نهادهای حکومتی نصب کرده، همچنین این حزب تصاویر اوجالان را در همه مناطق کردستان سوریه قرار داده است، به همین دلیل بسیاری اعتقاد دارند حزب اتحاد دموکراتیک در واقع شاخه سوری گروه پ‌ک‌ک است، گروه پ‌ک‌ک به عنوان یک گروه تروریستی در بسیاری از کشورهای جهان شناخته می‌شود.

حزب اتحاد دموکراتیک کردستان سوریه مشکلات زیادی با احزاب کرد دیگر در منطقه کردستان سوریه دارد. یکسری از احزاب کرد، ائتلافی را به نام انجمن ملی کرد سوریه به وجود آوردند، این ائتلاف حزب اتحاد دموکراتیک را متهم کرده به دنبال حکومت تک‌حزبی در کردستان سوریه است.

گروه‌های نظامی کردهای سوریه

یگان‌های مدافع خلق که شاخه نظامی حزب اتحاد دموکراتیک سوریه است، به عنوان بزرگ‌ترین گروه شبه‌نظامی کرد در سوریه شناخته می‌شود، در این گروه که به صورت اختصاری به «ی‌پ‌گ» معروف است، ده‌ها هزار شبه‌نظامی کرد عضویت دارند و حتی برخی تعداد اعضای این گروه را ۵۰ هزار نفر برآورد کرده‌اند که در مناطق مختلف کردستان سوریه همچون حسکه، کوبانی و عفرین حضور دارند.

در یک سال اخیر یک ائتلاف نظامی به نام نیروهای سوریه دموکراتیک با حمایت آمریکا در کردستان سوریه تشکیل شد، رکن اساسی این ائتلاف نیروهای یگان مدافع خلق هستند و تعداد کمی از گروه‌های نظامی عرب و آشوری هم در نیروهای سوریه دموکراتیک حضور دارند، عملیات این ائتلاف بیشتر ضد عناصر گروه تروریستی داعش بوده است و نیروهای سوریه دموکراتیک در استان‌های حلب، حسکه و رقه سوریه فعالیت دارند، برخی این ائتلاف را یک ائتلاف قومیتی می‌دانند که به دنبال تشکیل کشور مستقل کردستان سوریه است.

گروه‌های مسلح کرد سوری در جنگ با داعش به نیروهای داوطلب خودشان هم بسنده نکردند و در مناطق کردنشین سوریه دست به سربازگیری اجباری از جوانان زدند تا آنها را پس از بازداشت به جبهه‌های جنگ با داعش بفرستند. چنین اقدامی از سوی نیروهای امنیتی موسوم به «آسایش»، در مناطق کردنشینی همچون کوبانی و جزیره مشاهده شده است.

ساختار حکومت کردستان سوریه

تشکیلاتی به نام اداره ذاتی وظیفه اداره مناطق کردنشین سوریه را بر عهده دارد، این تشکیلات دارای هیچ ارتباط و وابستگی با دولت سوریه نیست، رکن اصلی اداره ذاتی، حزب اتحاد دموکراتیک کردستان است و این حزب با کمک گروه‌های مختلف قومی و مذهبی دیگر، کردستان سوریه را اداره می‌کند.

حکومت کردستان سوریه سعی کرده در مسؤولان حکومتی در این منطقه افرادی از اقلیت‌های مختلف هم وجود داشته باشند، زنان هم در حکومت کردستان سوریه جایگاه خاصی دارند و باید حتماً زنان در بخش‌های مختلف کردستان سوریه به عنوان مسؤول حضور داشته باشند، زنان و دختران کرد سوری هم‌چنین به صورت گسترده در نیروهای نظامی و امنیتی کردستان سوریه حضور دارند.

حکومت کردستان سوریه طی سال‌های اخیر سعی کرده زبان رایج در مناطق کردنشین سوریه را از زبان عربی به کردی تغییر و در مدارس این مناطق دروس مختلف را به زبان کردی آموزش بدهد تا زمینه از لحاظ فرهنگی و اجتماعی برای تشکیل کشور کردستان سوریه فراهم شود.

پرچم کردها طی سال‌های اخیر در مناطق مختلف کردستان سوریه و بر فراز ادارات حکومتی در این مناطق به جای پرچم سوریه بالا رفته است، حکومت کردستان سوریه دین را از سیاست جدا می‌داند و این حکومت یک نیروی امنیت داخلی را به نام آسایش در مناطق مختلف کردستان سوریه به وجود آورده است.

حزب اتحاد دموکراتیک ادعا دارد اداره منطقه کردستان سوریه براساس دموکراسی و توافق اجتماعی است و مردم این منطقه با تشکیل گروه‌های مردمی، اداره مناطق‌شان را به دست خودشان گرفتند، اما مخالفان حزب اتحاد دموکراتیک می‌گویند کردستان سوریه در قالب یک حکومت تک‌حزبی اداره می‌شود.

یکی از هم‌پیمانان حزب اتحاد دموکراتیک در استان حسکه سوریه شخصی به نام «حمیدی جربا» است که به عنوان شیخ یک قبیله عربی بزرگ به نام شمر شناخته می‌شود، او یک گروه مسلح به نام صنادید را تاسیس کرده و در اداره ذاتی منطقه جزیره در استان حسکه سوریه مشارکت دارد.

رابطه کردستان سوریه با کشورهای همسایه

حکومت کردستان سوریه با وجود اینکه این منطقه با ترکیه هم‌مرز است، اما ارتباط بدی با دولت ترکیه دارد، دولت ترکیه حزب اتحاد دموکراتیک سوریه را متهم می‌کند جزئی از گروه تروریستی پ‌ک‌ک است، ترکیه برای اثبات این مساله به حضور تعداد زیادی از اتباع کرد ترکیه در صفوف شاخه مسلح حزب اتحاد دموکراتیک سوریه استناد می‌کند.

مسؤولان دولت ترکیه بارها گفته‌اند تشکیل یک حکومت کرد در شمال سوریه را قبول نمی‌کنند، ترکیه در همین راستا از بیش از یک سال و نیم پیش معابر مرزی خود را با منطقه کردستان سوریه بست، اخیراً هم نیروهای ارتش ترکیه به همراه تانک و با همراهی عناصر گروه‌های تروریستی مسلح وارد استان حلب شدند،  کردهای سوریه، دولت ترکیه را متهم می‌کنند سعی دارد کردهای سوریه را به درگیری نظامی مستقیم با خود بکشاند.

کردستان سوریه با اقلیم کردستان عراق هم‌مرز است اما بین مسؤولان اقلیم کردستان عراق با مسؤولان حکومت کردستان سوریه اختلافات زیادی وجود دارد، نزدیکی اقلیم کردستان عراق به دولت ترکیه، موجب اختلاف مسؤولان اقلیم با کردهای سوریه شده است. این اختلافات به حدی زیاد بوده که حکومت اقلیم کردستان عراق مرز این اقلیم را با کردستان سوریه از ماه‌ها پیش بسته است و مانع ورود مواد غذایی، سوخت و دارو به کردستان سوریه می‌شود.

طی سال‌های اخیر آوارگان زیادی از کردستان سوریه وارد اقلیم کردستان عراق شدند، حدود ۵ هزار نفر از این آوارگان کرد سوری زیر نظر نیروهای پیشمرگه اقلیم کردستان عراق آموزش نظامی دیدند و در قالب گروهی به نام پیشمرگه سوریه سازماندهی شدند اما نیروهای حزب اتحاد دموکراتیک سوریه به دلیل اختلافات این حزب با مسؤولان اقلیم کردستان عراق، مانع ورود نیروهای نظامی پیشمرگه سوریه به کردستان سوریه شدند و نیروهای پیشمرگه سوریه اکنون به جای سوریه در خطوط مقدم جنگ با داعش در خاک عراق می‌جنگند.

اقتصاد کردستان سوریه

مسؤولان حکومت کردستان سوریه ادعا دارند یک شیوه اقتصادی جدید را در این منطقه در دستور کار خود قرار داده‌اند، البته درآمد حکومت کردستان سوریه بیشتر از قاچاق نفت تولیدشده در این منطقه است و هنوز مردم منطقه کردستان سوریه از لیره واحد پول رسمی سوریه برای خرید و فروش کالا استفاده می‌کنند.

منطقه کردستان سوریه با مشکلات اقتصادی زیادی مواجه است، محاصره مناطق کردنشین سوریه توسط داعش و بسته شدن معابر مرزی این مناطق با ترکیه و اقلیم کردستان عراق موجب بدتر شدن اوضاع اقتصادی منطقه کردستان سوریه شده، این مسأله موجب کمبود کالاهای مختلف از جمله مواد غذایی و دارو در این منطقه شده و قیمت مواد غذایی و کالاهای دیگر در کردستان سوریه به شدت بالا رفته است.

البته سازمان ملل طی ماه‌های اخیر کمک‌های انسانی را از طریق هواپیما به شهر کردنشین قامشلی ارسال کرده، اما این کمک‌ها جوابگوی نیاز مردم این شهر کردنشین سوریه نبوده است و مشکل کمبود مواد غذایی و کالاهای اساسی دیگر در مناطق کردنشین سوریه هر روز بیشتر می‌شود.

حمله داعش به کردستان سوریه

داعش پس از شروع فعالیتش در سوریه، بارها به مناطق کردنشین این کشور حمله کرد و مناطق مختلف کردستان سوریه در استان‌های حسکه و حلب هدف حملات داعش قرار گرفت، مهم‌ترین عملیات داعش در مناطق کردنشین حمله به شهر کوبانی بود.

نبرد کوبانی نقطه عطفی در تحولات کردستان سوریه به شمار می‌رود و پس از حمله داعش به شهر کوبانی و انعکاس رسانه‌ای بسیار گسترده این حمله، سیل کمک‌های کشورهای غربی در حوزه‌های مختلف از جمله در بحث نظامی روانه کردستان سوریه شد.

جنگنده‌های ارتش آمریکا در نبرد کوبانی به کمک کردهای سوریه آمدند و مواضع داعش در شهر کوبانی و اطراف آن‌ را به شدت بمباران کردند، بمباران جنگنده‌های آمریکایی به حدی شدید بود که مناطق حضور داعش به تلی از خاک تبدیل شد، همین بمباران‌ها جلوی اشغال شهر کوبانی به دست داعش را گرفت.

هم‌زمان با حمله داعش به شهر کوبانی و پس از آن، صدها تن از اتباع کشورهای غربی از جمله آمریکا و اروپا به شبه‌نظامیان کرد سوری ملحق شدند تا در کنار آن‌ها با گروه تروریستی داعش بجنگند، برخی از این اتباع غربی، در گذشته نظامی بودند و بدون هیچ مشکلی به سوریه سفر کردند، برخی از آنها در جنگ کشته شدند، برخی دیگر هم بدون هیچ مشکلی به کشورهای خودشان بازگشتند.

نیروهای نظامی غربی به خصوص آمریکا در مناطق کردستان سوریه به صورت رسمی حضور دارند، آنها حتی در این مناطق پایگاه دارند و گاهی به صورت مستقیم در کنار شبه‌نظامیان کرد با عناصر داعش می‌جنگند، نظامیان غربی هم به لحاظ در اختیار قرار دادن سلاح و تجهیزات جنگی و هم به لحاظ آموزش نظامی با شبه‌نظامیان کرد سوری همکاری می‌کنند.

خطر داعش در کمین کردهای سوریه

خطر داعش هنوز در کمین کردستان سوریه است و گروه تروریستی داعش هنوز در اطراف مناطق کردنشین سوریه حضور دارد، البته شبه‌نظامیان کرد سوری هم بارها به بهانه مبارزه با داعش به مناطق عرب‌نشین سوریه حمله کردند، اتفاقی که موجب شده برخی از قبایل عربی سوری از ترس پیشروی کردها در مناطق زندگی‌شان، با داعش بیعت کنند.

برخی کارشناسان سیاسی، شبه‌نظامیان کرد سوری را متهم می‌کنند به دنبال تغییر بافت جمعیتی برخی مناطق عرب‌نشین سوریه به بهانه مبارزه با داعش هستند، این کارشناسان برای اثبات ادعای خود به ممانعت شبه‌نظامیان کرد برای بازگشت ساکنان عرب مناطق تصرف‌شده توسط این شبه‌نظامیان استناد می‌کنند، البته کردها این ادعاها را رد می‌کنند.

به هر حال مردم مناطق عرب‌نشینی که در تصرف شبه‌نظامیان کرد قرار دارد، دل خوشی از کردها ندارند و به نظر نمی‌رسد کردها بتوانند در آینده طولانی این مناطق را حفظ کنند، از آن‌ سو هم هنوز داعش امکان حمله به مناطق کردنشین سوریه را دارد.

سیاست جنگی جدید کردهای سوریه

سیاست جنگی کنونی نیروهای شبه‌نظامی کرد سوری، پیشروی در مناطق عرب‌نشین سوریه است که مناطق کردنشین را به یکدیگر وصل کنند تا امکان تشکیل یک دولت فراگیر کُرد در سوریه فراهم شود. کردها براساس این سیاست به شهر منبج در استان حلب حمله کردند تا با تصرف این شهر استراتژیک، منطقه کردنشین کوبانی را به منطقه کردنشین عفرین وصل کنند.

کردها در حمله به شهر منبج از حمایت جنگنده‌های آمریکایی برخوردار بودند، گرچه تروریست‌های داعش در داخل شهر منبج برابر حملات کردها ماه‌ها مقاومت کردند، اما در نهایت این شهر عرب‌نشین در استان حلب سوریه به کنترل نیروهای کرد درآمد.

سیاست نظامی دیگر کردها، گرفتن مناطق مرزی شمال سوریه با کشور ترکیه است تا از یک سو مساحت مناطق تحت سیطره کردها در سوریه گسترش پیدا کند و از سوی دیگر جریان‌های مخالف کردها در سوریه تحت فشار قرار بگیرند.

عملیات نظامی ترکیه ضدکردهای سوریه

ترکیه تشکیل دولت کردستان سوریه در کنار مرزهایش را یک خط قرمز برای خود می‌داند، ارتش ترکیه در این راستا طی ماه‌های اخیر عملیاتی را در خاک سوریه با همکاری گروه‌های مسلح تروریستی همچون ارتش آزاد سوریه به نام «سپر فرات» آغاز کرده؛ عملیاتی که عنوان شده هدف اصلی آن مبارزه با داعش است، اما به نظر می‌رسد ترکیه با این عملیات به دنبال جلوگیری از پیشروی شبه‌نظامیان کرد در داخل خاک سوریه است تا آنها نتوانند مناطق مرزی سوریه با ترکیه را به تصرف خود درآورند.

ترکیه در داخل خاک خود با تهدید نظامی گروه تروریستی پ‌ک‌ک مواجه است؛ گروهی که به دنبال تشکیل کشور کردستان ترکیه است و هر سال صدها تن از نیروهای نظامی و امنیتی ترکیه به دست نیروهای این گروه تروریستی کشته می‌شوند، به همین دلیل ترکیه برای حفظ امنیت ملی خود به هر طریق ممکن به دنبال جلوگیری از تشکیل دولت کردستان سوریه است، چون تشکیل چنین دولتی را موجب تشویق کردهای ترکیه به تشکیل دولت کردستان ترکیه می‌داند.

روابط خارجی کردستان سوریه

حکومت کردستان سوریه در جهان به عنوان یک حکومت یا حتی یک گروه سیاسی به رسمیت شناخته نشده، به همین دلیل هم کردستان سوریه دفتر دیپلماتیک در خارج از این کشور ندارد. این مساله شاید به دلیل ارتباط نزدیک حزب اتحاد دموکراتیک کردستان سوریه با گروه پ‌ک‌ک باشد؛ گروهی که در کشورهای مختلف جهان به عنوان یک گروه تروریستی شناخته می‌شود.

گروه‌های کرد سوری بیش از آنکه وجهِ سیاسی آنها در جهان شناخته شده باشد، وجه نظامی‌شان در جهان مطرح است؛ به همین دلیل کشورهای غربی بیش از آنکه با این گروه‌ها روابط سیاسی داشته باشند، روابط نظامی دارند و روی آنها به عنوان یک گروه نظامی ضدداعش حساب باز می‌کنند و کردستان سوریه را به عنوان یک کشور مستقل نمی‌شناسند.

روابط کردستان سوریه با آمریکا

روابط خارجی گروه‌های کرد سوری بیشتر با آمریکاست، این روابط بیشتر جنبه نظامی دارد، به عنوان مثال کردها پایگاه رمیلان در استان حسکه را در اختیار آمریکا قرار داده‌اند، همچنین آنها اجازه ورود نیروهای آمریکایی به شهر تل‌ابیض در استان رقه را دادند. برخی اعتقاد دارند آمریکا به دنبال استفاده از کردهای سوریه برای تقسیم منطقه است.

با وجود آنکه آمریکا به صورت گسترده در بحث نظامی با کردهای سوریه رابطه دارد، اما معلوم نیست تا چه حد پشت کردهای سوریه در درگیری با جریان‌ها و کشورهای دیگر همچون ترکیه می‌ایستد، این احتمال وجود دارد که آمریکا در قبال معامله پشت پرده با ترکیه یا یک کشور و گروه دیگر، کردهای سوریه را قربانی کند؛ مسأله‌ای که کردها به شدت از آن هراس دارند.

آمریکا و ترکیه، هر دو عضو ناتو هستند و روابط نظامی گسترده‌ای باهم دارند. ترکیه پیشروی شبه‌نظامیان کرد سوری که با گروه پ‌ک‌ک ارتباط نزدیکی دارند را در نوار مرزی سوریه با ترکیه، خطر امنیت ملی برای خودش می‌داند، به همین دلیل به نظر نمی‌رسد آمریکا حاضر باشد روابط گسترده خود با ترکیه را قربانی حمایت از کردهای سوریه کند، براین اساس پیش بینی می‌شود در نهایت شبه‌نظامیان کرد سوری مجبور خواهند شد از برخی اهداف خود در سوریه دست بردارند و به اداره منطقه مشخصی از سوریه بسنده کنند و به دنبال تصرف مناطق بیشتری از سوریه نباشند.

روابط کردستان سوریه با اسرائیل

رژیم صهیونیستی حامی تشکیل کشورهای جدید در جغرافیای سیاسی جهان اسلام است، به عنوان مثال می‌توان به روابط گسترده این رژیم با اقلیم کردستان عراق اشاره کرد. رژیم صهیونیستی در این راستا حامی تقسیم سوریه و چندپاره شدن این کشور است تا سوریه به یک کشور ضعیف در منطقه تبدیل شود.

گرچه رژیم صهیونیستی با گروه‌های کرد سوری، هنوز به صورت علنی ارتباط برقرار نکرده است و اسنادی برای اثبات روابط بین این دو وجود ندارد، اما طی سال‌های اخیر چندین شهروند اسرائیلی به صورت علنی با سفر به کردستان سوریه در صفوف یگان‌های مدافع خلق جنگیدند.

فرجام کردستان سوریه

حکومت کردستان سوریه طی سال‌های اخیر سعی می‌کرد از لحاظ رسانه‌ای خود را یک دموکراسی نوپای مدافع حقوق بشر در منطقه نشان دهد تا از این طریق حمایت کشورهای غربی را به دست آورد، اما به هر حال این حکومت نتوانست چندان ثبات سیاسی، امنیتی و اقتصادی را در مناطق کردستان سوریه حفظ کند. همین مسأله باعث شد طی سال‌های اخیر افراد زیادی از کردستان سوریه به خصوص منطقه کوبانی به خارج از سوریه مهاجرت کنند و به کشورهای مختلف جهان به خصوص اروپا بروند.

همچنین به نظر نمی‌رسد با توجه به امکانات محدود حکومت کردستان سوریه و اختلافات آن با اقلیم کردستان عراق و ترکیه در آینده نزدیک، امکان تاسیس یک دولت کاملاً مستقل در کردستان سوریه وجود داشته باشد، البته از آن سو دولت سوریه هم نه امکان پس گرفتن این مناطق کردنشین و اداره آن و نه توان و انگیزه‌ای برای این امر دارد، به همین دلیل به نظر می‌رسد کردستان سوریه در قالب یک منطقه خودمختار در سوریه در آینده نزدیک باقی بماند.

سوتیتر:

۱٫

رژیم صهیونیستی حامی تشکیل کشورهای جدید در جغرافیای سیاسی جهان اسلام است، به عنوان مثال می‌توان به روابط گسترده این رژیم با اقلیم کردستان عراق اشاره کرد. رژیم صهیونیستی در این راستا حامی تقسیم سوریه و چندپاره شدن این کشور است تا سوریه به یک کشور ضعیف در منطقه تبدیل شود

۲٫

منطقه کردستان سوریه با مشکلات اقتصادی زیادی مواجه است، محاصره مناطق کردنشین سوریه توسط داعش و بسته شدن معابر مرزی این مناطق با ترکیه و اقلیم کردستان عراق موجب بدتر شدن اوضاع اقتصادی منطقه کردستان سوریه شده، این مسأله موجب کمبود کالاهای مختلف از جمله مواد غذایی و دارو در این منطقه شده و قیمت مواد غذایی و کالاهای دیگر در کردستان سوریه به شدت بالا رفته است

۳٫

به نظر نمی‌رسد با توجه به امکانات محدود حکومت کردستان سوریه و اختلافات آن با اقلیم کردستان عراق و ترکیه در آینده نزدیک، امکان تاسیس یک دولت کامل مستقل در کردستان سوریه وجود داشته باشد

دکتر محمدصادق کوشکی

۱ـ برخلاف آن چه که در این ایام رایج شده است، دیپلماسی در معنای دقیق و فنی آن به معنای حفاظت از منافع و رسیدن به اهداف در حوزه سیاست خارجی با هر وسیله ممکن (از جمله جنگ) است! در حقیقت دیپلماسی «مدیریت وصول به اهداف در سیاست خارجی از طریق قدرت است!» خواه قدرت نظامی و خواه دیگر اشکال قدرت (از جمله اقتصادی، علمی و فرهنگی، عقیدتی و…) و این که برخی دیپلماسی را نقطه مقابل جنگ می‌دانند یا ناشی از عدم اطلاع این عده از حقیقت دیپلماسی است و یا به دلیل این که منافع این جماعت در این است که دیپلماسی را بدیل جنگ معرفی کنند.

۲ـ این جمله ناپلئون بسیار معروف است که «برد دیپلماسی من به اندازه برد توپخانه من است» و این عبارت تعبیر ساده‌ای از این واقعیت معاصر است که جنگ نیز ابزاری است در دست دیپلمات‌ها و اگر دیپلماسی اقتضا کند که یک واحد سیاسی (مثلأ یک کشور، یک اتحادیه یا پیمان بین‌المللی  مثل ناتو) بوسیله قدرت نظامی به همه یا بخشی از اهدافش برسد آنگاه نظامیان جنگ را آغاز می‌کنند و طبیعی است خاتمه جنگ نیز بدست طراحان آن، معین و مشخص شود همان‌گونه که در جنگ تحمیلی پس از موفقیت‌های اولیه صدام در سال ۵۹ هیأت‌های بسیاری با هدف خاتمه جنگ به سوی ایران گسیل شدند آن هم زمانی که چند هزار کیلومتر مربع از خاک کشور در اشغال صدامیان بود (چون طراحان جنگ تحمیلی چنین پایانی برای آن طراحی کرده بودند) و اگر نبود مقاومت بی‌نظیر حضرت امام و ملت مسلمان ایران قطعاً جنگ تحمیلی آن‌گونه که طراحان آن می‌خواستند خاتمه می‌یافت. بر اساس این نگرش است که سرنوشت جنگ‌هایی مانند جنگ جهانی اول، جنگ جهانی دوم یا جنگ‌های شبه جزیره بالکان (در بقایای یوگسلاوی سابق) و جنگ دراکراین به دست دیپلمات‌ها رقم خورد و نظامیان صرفاً مجری منویات دیپلمات‌ها بودند.

۳ـ البته باید اذعان کرد که این تعریف از دیپلماسی بیشتر در جهان غرب رایج است چرا که اصولاً دیپلماسی پدیده‌ای مدرن و زاییده تمدن غرب است و به همین دلیل است که دیپلماسی (به معنای اصلی آن) غالباً در دولت‌های غربی تجلی پیدا کرده است. در این میان روایت و قرائت دیگری نیز از دیپلماسی وجود دارد که نقطه مقابل روایت حقیقی از دیپلماسی است و آن روایتی است که شرقیان دلباخته و مرعوب غرب فراگرفته‌اند. این روایت نیز برآمده از میان غربیان است اما برای آموزش به اتباع و شهروندان ملت‌های ضعیف و عقب نگه داشته شده و تحت استعمار! این روایت از دیپلماسی به معنای «هنر مصون ماندن از خشم دولت‌های غربی و قدرتمند» است. بر اساس این قرائت، دیپلمات کسی است که تلاش می‌کند با جلب نظر صاحبان قدرت در نظام بین‌المللی و منطقه‌ای و برآورده ساختن مطالبات آنان، خود و کشورش را از مجازات‌های احتمالی قدرت‌های برتر حفظ کند. بر این اساس «دیپلماسی موفق» به معنای دور کردن خطر جنگ، تحریم و… از کشور است.

۴ـ دیپلماسی به روایت اصلی آن که ویژه غربی‌هاست را می‌توان «دیپلماسی قدرت محور» نامید و در نقطه مقابل روایت فرعی و شرقی دیپلماسی را باید «دیپلماسی ترس» نامگذاری کرد. بررسی تاریخ دیپلماسی در کشورمان (و بسیاری از کشورهای ضعیف و استعمار زده) نشان می‌دهد که آنچه در دستگاه سیاست خارجی ایران از ابتدا تا امروز به عنوان دیپلماسی شناخته شده  غالباً همان «دیپلماسی ترس» بوده است!

در تمام طول دوران قاجار و پهلوی وجهه همت سیاست خارجی ایران، کسب حمایت و توجه قدرت‌های استعماری انگلیس، آمریکا، روسیه و… بود و به همین دلیل هر آن چه از سوی این قدرت‌ها مطالبه می‌شد (اعم از امتیازهای سیاسی و اقتصادی و واگذاری خاک کشور به بیگانه و…) از سوی دیپلمات‌های ایرانی با سرعت و لبخند پذیرفته می‌شد! از امضا کردن قراردادهایی مانند ترکمنچای و گلستان تا پذیرش قرارداد ۱۹۱۹ (تحت‌الحمایگی ایران توسط انگلستان) و صرف‌نظر کردن از حاکمیت ایران بر بحرین و قبول کاپیتولاسیون و… همگی با این استدلال از سوی دیپلمات‌های ایرانی پذیرفته شد که اگر به خواست قدرت‌های جهانی تن ندهیم با خطر جنگ و تحریم و…. مواجهه خواهیم شد و ما به دلیل ضعف چاره‌ای به جز تسلیم در برابر مطالبات قدرت‌های بزرگ نداریم!

۵ـ پیروزی نهضت حضرت امام و تشکیل جمهوری اسلامی این نوید را می‌داد که پس از پیروزی انقلاب اسلامی و برپایی نظام دینی، بر اساس باورهای دینی که هرگونه سلطه‌پذیری را منع می‌کرد و خواست عمومی مردم (که استقلال و نفی سلطه‌پذیری را مقدم بر سایر شعارهای خود دانسته و استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی را فریاد کرده بودند) سیاست خارجی باید بر مدار «عزت» استوار باشد و البته از الگوی دولت‌های سلطه‌گر و دیپلماسی قدرت نیز تبعیت نکند لذا حضرت امام به عنوان معمار نظام اسلامی، با رد «دیپلماسی قدرت» و «دیپلماسی ترس» (که هر دو محصول تمدن طغیانگر غرب بود) «دیپلماسی عزت» را به عنوان گزینه مطلوب از منظر انقلاب اسلامی معرفی نموده و خواستار حاکمیت آن بر دستگاه سیاست خارجی جمهوری اسلامی شدند. البته این روایت از دیپلماسی مسبوق به سابقه بوده و در سیره بزرگان و صاحبنظران سیاست دینی نمونه‌هایی از آن رخ داده است. مخالفت میرزای شیرازی با قرارداد دولت ایران و کمپانی انگلیسی رژی (فتوای تحریم توتون و تنباکو) و ممانعت شهید مدرس با پذیرش اولتیماتوم روسیه (مبنی بر اشغال نظامی تهران در صورت عدم تسلیم دولت ایران به مطالبات روسها) و رد این اولتیماتوم از سوی مجلس شورای ملی وقت با هدایت و رهبری شهید مدرس نمونه‌هایی از «دیپلماسی عزت» محسوب می‌شوند که به صورت نقطه‌های درخشان در تاریخ سیاه و سراسر شکست و خفت سیاست خارجی ایران در قبل از انقلاب اسلامی خودنمایی می‌کنند.

۶ـ اما با کمال تأسف شاهدیم که دستگاه سیاست خارجی جمهوری اسلامی در طول سال‌های پس از پیروزی انقلاب بیشتر بر مدار «دیپلماسی ترس» رفتار کرده تا «دیپلماسی عزت» و البته همواره با استفاده از تعابیری مانند دیپلماسی خردمندانه، سیاست خارجی علمی و منطقی و بدور از احساس و شعار و… سعی در پوشاندن چهره غیرانقلابی و خالی از عزت «دیپلماسی ترس» داشته است! و علیرغم تأکیدات و توصیه‌های مکرر و فراوان حضرت امام و رهبر معظم انقلاب به مدیران و مسئولان وزارت امور خارجه در خصوص حاکم ساختن تفکر انقلابی بر این وزارتخانه و زیرمجموعه‌های آن در خارج از کشور، در عمل شاهد کمترین رفتارهای انقلابی در این وزارتخانه بوده‌ایم به گونه‌ای که عمده نگرش‌های حاکم بر این وزارت‌خانه و عملکرد مدیران آن یادگار دوران قبل از انقلاب بوده و همان تعریف مرعوبانه و غیرانقلابی از دیپلماسی، بر ذهن و زبان اکثر دیپلمات‌های ایرانی حاکم است و نتیجه تناقض فاحش میان نگرش‌ها و رفتار رهبری و مردم مسلمان ایران از یک سو و دستگاه سیاست خارجی و دیپلماسی کشور از سویی دیگر است. تناقضی که نه تنها به چشم دوستان، که به چشم دشمنان هم آمده ومورد پسند و سوءاستفاده مکرر آنان نیز قرار گرفته است. نمونه مشخص این مدعا تفاوت فاحش میان نگرش حضرت امام و امت حزب‌الله با وزارت امور خارجه در خصوص نحوه برخورد با آل سعود و حاکمان مرتجع کشورهای جنوب خلیج فارس است. در زمانی که حضرت امام پس از کشتار حدود ۴۰۰ نفر از حجاج ایرانی در مراسم برائت از مشرکین در ششم ذی‌الحجه سال ۱۳۶۶ توسط آل‌سعود، به صراحت آل‌سعود را فاسد، نامسلمان، نالایق و عامل دشمنان اسلام و صهیونیست‌ها معرفی کرده و به صراحت فرمودند: «اگر از صدام هم بگذریم از آل‌سعود نخواهیم گذشت!» وزارت امور خارجه در موضعی کاملاً متفاوت به گونه‌ای با آل‌سعود رفتار می‌کرد گویی که حجاج و دولت و ملت ایران مقصرند و باید در برابر جنایت آل‌سعود سکوت پیشه کرده و حتی عذرخواهی کنند و برای برقرار ماندن رابطه تن به پذیرش هر  مطالبه نامربوط آل‌سعود بدهند. دیپلمات‌های ایرانی در طول ۱۸ سال پس از این کشتار نه تنها یادی از این کشتار نکرده و تلاشی در جهت احقاق حقوق زائران شهید و جانباز این کشتار نکردند، بلکه با تمام توان سعی در فراموشی این کشتار و جلب رضایت و نظر آل‌سعود نموده و با نادیده گرفتن تمام رفتارهای زننده و اهانت‌آمیز این شجره ملعونه با زائران و اتباع ایرانی و تلاش شبانه‌روزی این دولت در تضعیف حاکمیت و تمامیت ارضی ایران (مثلاً تکرار هزار باره ادعای اشغال جزایر سه‌گانه توسط ایران و حمایت از گروهک‌های تروریستی تکفیری فعال در ایران) دائماً به دنبال برقراری رابطه با برادران سعودی بوده و با تمام توان سعی در جلب رضایت آل‌سعود حتی تا سرحد منت‌کشی داشته‌اند و به همین دلیل آل‌سعود به این یقین رسیدند که اگر مجدداً حجاج ایرانی را قتل‌عام کنند به جایی برنخواهد خورد و کسی متعرض نخواهد شد تا آنجا که پس از کشتار حجاج ایرانی در منی و اهانت‌های مکرر آل‌سعود به دولت و ملت ایران باز هم وزیر امور خارجه ایران با خواهش و تمنا از «برادران سعودی» تقاضای بهبود روابط می‌نمود. (متأسفانه تعبیر برادران سعودی توسط ایشان و پس از کشتار حجاج ایرانی در منی بکار گرفته شده است) جالب این که وقتی پس از شهادت شیخ نمر توسط آل سعود، شورای شهر تهران خیابان منتهی به سفارت عربستان را به نام این شهید نام‌گذاری کرد وزارت امور خارجه به شدت با این اقدام مخالفت نموده و شورای شهر را برای تغییر نام خیابان شهید شیخ نمر زیر فشار گذاشت و تا به مقصود نرسید دست از طلب برنداشت و حال آن که  همین وزارت خانه برای محکومیت جنایت آل سعود در مجامع بین‌المللی در طول یک سال گذشته قدمی عملی برنداشته است! (چه رسد به این که به دنبال احقاق حق شهدا و مجروحان این جنایت و خانواده‌های مظلوم آنها باشند) بدون تردید ضعف و ترس و سستی دستگاه دیپلماسی ایران در برابر کشتار حجاج ایرانی در ششم ذی‌الحجه سال ۱۳۶۶ و عدم واکنش مناسب به این جنایت از سوی وزارت امور خارجه ایران باعث گستاخی آل‌سعود در اجرای طرح صهیونیستی کشتار حجاج در مراسم حج سال گذشته بوده است! اگر دستگاه دیپلماسی ایران پرونده کشتار حجاج ایرانی در سال ۶۶ را مفتوح نگه می‌داشت و با تمام توان برای محکومیت آل‌سعود تلاش می‌کرد و از همه امکانات حقوقی بین‌المللی برای برخورد قانونی  با آل‌سعود بهره می‌گرفت، چنین جنایتی در چنین ابعادی شکل نمی‌گرفت که منجر به شهادت مجدد صدها زائر ایرانی در منی شود. سکوت وزارت امور خارجه ایران در پرونده حمایت آشکار ریاض از گروهک تروریستی ریگی و سایر گروهک‌های تکفیری تروریستی فعال در کشور نمونه دیگری است از دیپلماسی منفعل و مرعوب حاکم بر دستگاه سیاست خارجی کشور که علیرغم جنایت‌ها و ناامنی‌های مکرری که توسط این گروه‌ها در مناطق مختلف کشور روی داده و می‌دهد  شاهد هیچ اقدام بازدارنده‌ای از جانب وزارت امور خارجه در جهت مقابله با این حرکت‌های مورد حمایت آل‌سعود نبوده‌ایم و این در حالی است که در فضای بین‌المللی ظرفیت‌های قانونی و حقوقی بسیاری برای برخورد با آل‌سعود (به عنوان حامی آشکار تروریسم) وجود داشته و دارد که به دلیل پیش گفته از سوی دیپلمات‌های ایرانی مغفول و مسکوت رها شده است.

نکته دردناک‌تر ماجرا این است که دستگاه دیپلماسی ایران در این مسئله مرعوب یک نظام وابسته و ضعیف  (و نه یک قدرت بزرگ بین‌المللی) شده که صرفاً با حمایت غرب و با کمترین پشتوانه داخلی به حیات سیاسی خود ادامه می‌دهد و تجربه ثابت کرده که این رژیم امکان هیچ مقاومتی در برابر اتخاذ دیپلماسی «عزت‌مدار» نداشته و ندارد که نمونه بارز آن تغییر جدی رفتار توهین‌آمیز مقامات ریاض در مسئله تحویل پیکرهای شهدای منا پس از تهدید رهبر معظم انقلاب اسلامی است، در واقع می‌توان به صراحت گفت که یکی از زمینه‌های جدی رفتارهای جنایت‌کارانه، گستاخانه و موهن شجره خبیثه آل‌سعود با جمهوری اسلامی مواجهه مرعوبانه دیپلماسی ایرانی با آل‌سعود است و اگر وزارت امور خارجه ما از همان ابتدا در برابر اقدامات خصمانه سعودی‌ها در حد و اندازه واقعی دستگاه سیاست خارجی ایران انقلابی ظاهر می‌شد امروز وضعیت منطقه و جهان اسلام بسیار متفاوت‌تر از امروز و به نفع تفکر انقلاب اسلامی رقم خورده بود (کما این که اتخاذ دیپلماسی عزت محور و انقلابی در لبنان باعث شد تا موازنه سیاسی در این کشور به نفع تفکر انقلاب اسلامی و مستضعفان منطقه برقرار شود).

سوتیتر:

۱٫

از امضا کردن قراردادهایی مانند ترکمنچای و گلستان تا پذیرش قرارداد ۱۹۱۹ (تحت‌الحمایگی ایران توسط انگلستان) و صرف‌نظر کردن از حاکمیت ایران بر بحرین و قبول کاپیتولاسیون و… همگی با این استدلال از سوی دیپلمات‌های ایرانی پذیرفته شد که اگر به خواست قدرت‌های جهانی تن ندهیم با خطر جنگ و تحریم و…. مواجهه خواهیم شد

شورِ اشک

روشن شد از چراغ حسینیه طور اشک

خورشید غبطه می‌خورد اینجا به نور اشک

داودهای مرثیه از راه می‌رسند

با آیه‌های تشنه لبی از زبور اشک

یک شب به رونمایی این شعرها بیا

در محفل صمیمی ما با حضور اشک

بعد از هزار سال نشد مرهمی شود

از کوچه باغ زخم تن تو عبور اشک

لَن تَبرُدَ مُصیبتُکَ فی قلوبنا

گرم است از حرارت داغت تنور اشک

در خواب نامت آمد و گفتم نگریمت

اما شدم دو مرتبه مغلوب زور اشک

راز شفای نذری‌ات این است مادرت

در طبخ آن به جای نمک ریخت شور اشک

آورده اند… روی شما را زمین زدند

اینجا شکست چون دل راوی غرور اشک

«میلاد حسنی»

گریه می‌کنم

با روضۀ دمادم تو گریه می‌کنم

ای با مرام با دم تو گریه می‌کنم

هر بار من به ماتم تو گریه کرده‌ام

این بار هم به ماتم تو گریه می‌کنم

با زخم‌های پیکر تو ضجه می‌زنم

با گیسوان درهم تو گریه می‌کنم

مصداق کلُ یوم …، تمامیّ سال را

با قصۀ محرم تو گریه می‌کنم

با مخزن البکاء و ابی مخنف و لهوف

با مقتل مقرّم تو گریه می‌کنم

با دعبل و فرزدق و حسّان و محتشم

با نخل‌های میثم تو گریه می‌کنم

بر عابس و زهیر و بریر و حبیب و حر

بر عون و جون و ادهم تو گریه می‌کنم*

مثل غم تو قافیه‌ام تازه مانده است

هر روز بر تو و غم تو گریه می‌کنم

ای پرچم تو سرخ‌ترین سرخ روزگار

هر شب به رنگ پرچم تو گریه می‌کنم

یک بیت روضه … تا به حرم حمله‌ور شدند

بر اشک‌های نم نم تو گریه می‌کنم

در زیر تیغ شمر به گودال قتلگاه

بر غربت مسلّمِ تو گریه می‌کنم

«مهدی مقیمی»

غمِ علقمه

علقمه موج شد، عکسِ قمرش ریخت به هم

دستش افتاد زمین، بال و پرش ریخت به هم

تا که از گیسویِ او لختۀ خون ریخت به مشک

گیـسویِ دختـرکِ منتـظرش، ریخت به هم

تیـر را با سـرِ زانـوش کشیـد از چشـمش

حیف از آن چشم، که مژگانِ ترش ریخت به هم

خواهرش خورد زمین، مادرِ اصغر غش کرد

او که افتاد زمیـن، دور و برش ریخت به هم

قبـل از آنیـکه بـرادر بـرسـد بـالیـنش

پـدرش از نجف آمـد، پدرش ریخت به هم

به سـرش بـود بیـاید به سـرش ام‌بنـین

عوضش فاطمه آمـد به سرش ریخت به هم

کِتـف‌ها را کـه تکان داد، حسیـن افتـاد و

دست بگذاشت به رویِ کمـرش، ریخت به هم

خواست تـا خیمه رساند، بغـلش کـرد، ولی

مـادرش گفت به خیـمه نبرش، ریخت به هم

نـه فقط ضـرب عمـود آمـد و ابـرو وا شد

خورد بر فرقِ سرش، پشتِ سرش ریخت به هم

تیـر بود و تبـر و دِشـنه، ولـی مـادر دید

نیزه از سینه که ردّ شد، جگرش ریخت به هم

بـه سـرِ نیـزه ز پهـلو سرش آویـزان بود

آه بـا سنگ زدنـد و گـذرش ریخت به هم

«حسن لطفی»

داغِ مدام سجاد

از گلستان لاله‌های پرپرم آید به یاد

از نیستان داغ‌های خاطرم آید به یاد

با دل خود هر زمانی را که خلوت می‌کنم

در اسارت زآن چه آمد بر سرم آید به یاد

سال‌ها از ماجرای کربلا گذشت و باز

هر نظر آن صحنۀ حزن‌آورم آید به یاد

هرکجا آب است آتش می‌زند بر جان من

چون نوای آب آب خواهرم آید به یاد

هر جوانی را که می‌بینم به یاد کربلا

گاهی از قاسم گهی از اکبرم آید به یاد

چون که بینم شیرخواری در کنار مادرش

از رباب و گریه‌های اصغرم آید به یاد

می‌شوم از آتش شرم و محن چون شمع آب

چون زحال عمّه‌ی غم پرورم آید به یاد

من که برجسم پدر از بوریا کردم کفن

روز و شب زان جسم از جان بهترم آید به یاد

حنجر خونین او بوسیدم و کردم وداع

وایِ دل، چون آن وداع آخرم آید به یاد

چون که بینم کودکی سرگرم بازی با گلی

سرگذشت خواهر کوچکترم آید به یاد

از هجوم درد و غم در آن سفر داغی هنوز

از نظر نارفته داغ دیگرم آید به یاد

«سیدرضا مؤید»

ساربان، تند مران

مبریدم! که در این دشت مرا کاری هست

گرچه گل نیست ولی صحنه گلزاری هست

ساربانا! مزنید این همه آواز رحیل

که در این دشت مرا قافله‌سالاری هست

من و این باغ خزان دیده خدا را چه کنم

همره لاله رخان – لاله تبداری هست

ساربان، تند مران قافله گلها را

که در این حلقه گل، نرگس بیماری هست

نیست اندیشه مرا، از سفر کوفه و شام

مهر اگر نیست، ولی ماه شب تاری هست

تشنه‌کامان بلا را، چه غم از سوز عطش

ساقی افتاده ولی، ساغر سرشاری هست

هستی‌ام رفته زکف، بعد تو یا ثارالله

هیچم ار نیست تمنای توام باری هست

تا به مرغان چمن، رسم وفا آموزد

یادگار از تو پرستوی پرستاری هست

با وجودی که بود بار جدایی سنگین

لله الحمد مرا روح سبکباری هست

گر چه از ساحت قدس تو جدایم کردند

هست پیوند وفا با تو مرا آری هست

باغبان چمن معرفت! آسوده بخواب

که مرا شب همه شب دیده بیداری هست

در نماز شب خود غرق مناجات توام

یار اگر نیست ولی زمزمه یاری هست

مبرید از چمن حسن (شفق) را بیرون

که در آنجا که بود جلوه گل خاری هست

«محمدجواد غفورزاده»

دست خدا در غدیر

دستان تو حالا شده بالاترین دست

جبریل بوسه می‌زند بر اینچنین دست

خلق ازل، کارِ ابد بر عهده‌یِ توست

ای اولین دستِ خدا، ای آخرین دست

آن دست‌ها را آنقدر بالا گرفتند

تا داد یزدان با امیرالمؤمنین دست

یادِ تو و دست تو افتادم وقتی

در علقمه افتاد بر روی زمین دست

هر سه حکایات نگاهت را نوشتند

پس آفرین آب، آفرین مشک، آفرین دست

این دست‌ها که پیش روی ما باز است

از پشت، بسته می‌شود روزی همین دست

پشت و پناه محکمی بودند این‌ها

زهرا توقع داشت در کوچه از این دست

دست مغیره، دست زهرا، دادِ بی‌داد

افتاد دست بدترین‌ها بهترین دست

«علی اکبر لطیفیان»

در قنوت نیزه‌ها

عطر پیغمبر چنین در کربلا پیچیده است

یا نسیم موی اکبر در هوا پیچیده است

چرخش شمشیر او سر می‌دواند مرگ را

بین دشمن ذوالفقار مرتضی پیچیده است

بر زمین انگار ثارالله را پاشیده‌اند

بس‌که در هر گوشه‌ای بوی خدا پیچیده است

از تنش هر نیزه مقداری تبرک برده است

یا که بر هر نیزه قرآنی جدا پیچیده است

اسب او از بین دشمن سر درآورد و تنش

در قنوت نیزه‌ها چون ربنا پیچیده است

قد یک صحرا قد او قد کشیده ست و پدر

قسمتی از پیکرش را در عبا پیچیده است

هرکه از خیمه رسیده سخت سردرگم شده

بس که ابعاد غم این ماجرا پیچیده است

محمد بختیاری

عموی کوچک سادات

چه با وقار از آن ازدحام بر می‌گشت

نبرد تن به تنش شد تمام بر می‌گشت

عموی کوچک سادات حاجی عشق است

ز طوف صاحب بیت‌الحرام بر می‌گشت

دو تا حرم که در آغوش یکدگر بودند

امامزاده به دوش امام بر می‌گشت

چه می‌شد اینکه به او قدری آب می‌دادند

که طفلکی به حرم تشنه کام بر می‌گشت

سه‌شعبه آمد و بخت رباب برگرداند

پدر خجل شده سمت خیام بر می‌گشت

دوباره یک دو قدم سوی معرکه می‌رفت

دوباره سوی حرم یک دو گام بر می‌گشت

چه می‌شد اینکه دعای رباب را بخرند

که تیر آمده با احترام بر می‌گشت

سرش به سینۀ بابا، تنش به زیر عبا

چه با وقار از آن ازدحام بر می‌گشت

محسن حنیفی

‌گام‌های موفقیت در زندگی مشترک/ گام هفتم

حجت‌الاسلام والمسلمین محسن عباسی ولدی

مقدمه

تا این شماره ۶ گام از گام‌های موفقیت در زندگی مشترک، اعم از هدف آفرینش، کفویت و موفقیت در زندگی مشترک، ملاک‌های صحیح برای تصمیم‌گیری و همچنین جایگاه مرد و زن در زندگی مشترک و نیز ضرورت آشنایی با حساسیت‌های همسر را پیموده‌ایم. و اینک گام هفتم و موضوع مشاوره را پی می‌گیریم.

تو مو می‌بینی و او پیچش مو!

کمک گرفتن، فقط در بلند کردن اشیای سنگین نیست. بار بسیاری از تصمیم‌های زندگی به قدری سنگین است که تو نتوانی به تنهایی بلندشان کنی.

برخی از مردم خیال می‌کنند مشاوره یعنی دخالت سوم شخص در زندگی؛ در حالی که مشاوره، دخالت در زندگی نیست، کمک کردن به زندگی است. مشاوره، مشارکت یک یا چند عقل دیگر برای یافتن راه صحیح است.(۱) باید پذیرفت بسیاری از ما به جهت تجربۀ کم، از برخی قاعده‌های زندگی بی‌اطّلاع هستیم.

گاهی برخی مسائل، برای مان مسلّم و حتمی است؛ در حالی که وقتی مشاوره می‌کنیم، متوجّه می‌شویم در اشتباه به سر می‌بردیم. همین جهالت‌ها، مشکلاتی در زندگی ایجاد می‌کند که به راحتی قابل جبران نیست.

ممکن است کسی مشکلی را به بزرگی کوه به شمار ‌آورد؛ امّا با یک مشاوره، خودش هم به آن مشکل بخندد و آن را سبُک‌تر از کاه ببیند.

باخبر کردن شخص سوم از مشکل خویش، بهتر از رشد آن مشکل است؛ مشکلی که می‌تواند تمام زندگی را تحت‌ شعاع خود قرار دهد.

عیب ما این است که در تمام امور دیگر زندگی، اصل مشاوره را پذیرفته‌ایم؛ امّا در خودِ زندگی، اینگونه نیستیم. اگر بخواهیم خانه‌ای بخریم، ماشینی تهیّه کنیم، کاری را انتخاب کنیم یا وسیله‌ای را تعمیر کنیم، با اهلش مشاوره می‌کنیم؛ ولی وقتی در اصل زندگی به مشکل برمی‌خوریم، مشاوره نمی‌کنیم.

برخی نمی‌خواهند بپذیرند خامی، یکی از ویژگی‌های جوانان است. جوانی که تا به حال تجربۀ زندگی مشترک را نداشته، نیازمند راهنمایی‌های کسی است که بتواند خامی او را جبران کند. این، بدان معنا نیست که بزرگ‌ترها نیازمند مشاوره نیستند؛ بلکه به این معناست که جوان‌ترها، نیاز بیشتری به مشاوره دارند.

منظور ما از سفارش به مشاوره، این نیست که یک پای زن و شوهر در خانه و پای دیگرشان در اتاق مشاوره باشد. اوّل باید تلاش کنیم با مطالعه و گفت‌وگو با اهل فن، قواعد زندگی مشترک را بیاموزیم و سپس در مواردی که به مشکل برخورده و توان حلش را نداشتیم، به مشاور مراجعه کنیم.

باید بپذیریم ما در تمام ابعاد زندگی، کارشناس نیستیم تا بتوانیم همۀ مشکلات را با اتّکا به نظر خویش، حل کنیم. اگر کسی بنای چنین کاری را داشته باشد، زندگی خود را در معرض خطر قرار داده است.(۲) در حقیقت، مشاوره ایمن کردن کانون خانواده از افتادن در پرتگاه نیستی است.(۳)

بارها در زندگی خود، تجربه نموده و در زندگی دیگران هم مشاهده کرده‌ایم که کاری را بدون مشورت انجام داده‌ایم، امّا پس از مدّتی که نتیجه را دیده‌ایم، پشیمان شده‌ایم.(۴) پس بدون شک، یکی از اصلی‌ترین پشتوانه‌ها در زندگی مشترک، مشاوره است.(۵)

ویژگی‌های مشاور

هر کسی صلاحیّت مشاوره ندارد. مشاور، باید دارای ویژگی‌هایی باشد که در زیر به برخی از مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنیم.

1. عاقل بودن

سخنان و راه‌کارهایی که مشاور برای حلّ مشکل ارائه می‌دهد، باید برخاسته از تدابیر منطقی و عاقلانه باشد. سخنان چنین مشاوری، قابل اعتماد و عمل کردنی است.(۶) مشاوری که اسیر احساسات خود یا مخاطبش باشد، نمی‌تواند در مشاوره، مصلحت حقیقی را در نظر بگیرد و به همین دلیل هم، قابل اعتماد نیست.(۷)

2. خدا ترس بودن

مشاوره، عرصۀ حسّاسی است که در بسیاری از موارد، شبیه به صحنۀ قضاوت می‌شود. ممکن است نتیجۀ یک مشاوره به سود یا زیان شخص مشاور، تمام شود. گاهی هم یکی از نزدیکان مشاور با او مشورت می‌کند که نتیجۀ مشاوره در زندگی او، اثربخش است و گاهی هم … . به هر حال، شرایط مختلفی در مشاوره اتّفاق می‌افتد که مشاور در صورتی می‌تواند آنچه را حقّ است بگوید؛ که از خدا بترسد.(۸)

3. صاحب‌نظر بودن

اگر کسی به فلسفۀ مشاوره توجّه کند، بدون تردید، حکم خواهد کرد در هر زمینه‌ای باید با کسی مشورت نمود که در آن زمینه، صاحب‌نظر و متخصّص باشد؛(۹) امّا گاهی در زندگی، از این مطلب روشن، غفلت می‌شود. برخی از زوج‌ها راه‌های پیشگیری یا برون‌رفت از مشکلات را از کسانی می‌پرسند که صلاحیّت‌های ابتدایی نظر دادن دربارۀ این امور را هم ندارند. بسیاری از این افرادی که طرف مشاورۀ این جوانان قرار می‌گیرند، شکست‌ها و پیروزی‌های اطرافیان خود را همچون قانون و قاعدۀ زندگی به دوستان و اطرافیان خود ارائه می‌دهند. مشاوره با چنین افرادی، اگر چه دلسوز هم باشند، زندگی انسان را به مخاطره می‌اندازد.(۱۰)

4. خیرخواه و دلسوز بودن

مشاور، تنها باید خیر و مصحلت دیگران را در نظر بگیرد. حبّ و بغض‌ها را نباید در مشاوره دخالت داد؛ زیرا در این صورت، نمی‌توان آنچه را خیر مخاطب است، در نظر گرفت. ممکن است نتیجۀ مشورت با یک مشاور خیرخواه، خلاف میلمان باشد؛ امّا این نتیجه، قابل اعتمادتر از مشورتی است که مطابق میل انسان است؛ امّا از جانب کسی باشد که خیرخواه نیست.(۱۱)

5. مقیّد به دین بودن

تقیّد به دین، یکی از ویژگی‌های اصلی مشاور است. بدون آشنایی با دین و توجّه به آن، نمی‌توان انسان‌ها را در مسیر صحیح زندگی پیش برد. ما در برخی از گام‌‌های گذشته، به ویژه گام «هدف زندگی»، به صورت مفصّل در این باره سخن گفته‌‌ایم که راه خوش‌بختی و سعادت، یکی بیش نیست و آن، راهی است که انسان را به بندگی می‌رساند. کسی می‌تواند انسان را به این مقصود برساند که با برنامۀ بندگی، آشنا و به آن، معتقد باشد.

آشنایی با دین و اعتقاد به آن، دو عنصر اساسی در وجود یک مشاور است. مشاورانی که در بندِ نظریّات روان‌شناسان غربی بوده، گزاره‌های به ظاهر علمی آنان را مانند قرآن می‌دانند، نمی‌توانند خیر و صلاح مخاطبشان را نشان دهند.(۱۲) مشاوره با این دسته از مشاوران، بیش از آن که به سود انسان باشد، زیان دارد.(۱۳)

6. رازدار بودن

ما برای این که بتوانیم آنچه را در دل داریم، به راحتی به مشاور بگوییم، باید خیالمان آسوده باشد که او، این سخنان را به رسم امانت در نزد خود، نگاه می‌دارد. در غیر این صورت یا نمی‌توانیم مشکلمان را آن گونه که هست، نزد او بیان کنیم یا این که با بیان مشکلات نزد چنین فردی، زندگی خود را در معرض خطر قرار داده‌ایم؛ زیرا ممکن است هویدا شدن راز ما نزد دیگران، به آبروی مان آسیب بزند یا این که مشکلات قابل توجّهی را در زندگی‌مان ایجاد کند.(۱۴)

7. بردبار بودن

مشاوره، نیازمند حوصلۀ فراوانی است؛ زیرا در بیشتر  موارد، زمان بسیاری از مشاور می‌گیرد. اگرچه مشاوره فقط برای حلّ مشکلات پیش آمده نیست و وظیفۀ پیشگیری از مشکلات را هم دارد؛ امّا بیشتر مراجعه کنندگان به مشاور، کسانی هستند که در زندگی‌شان مشکلی پیش آمده و از مشاور، تقاضای راه حلّ دارند. یک مشاور برای این که بتواند راه‌کار مناسبی برای حلّ مشکل مخاطب خود ارائه دهد، باید به خوبی و با حوصله، مشکل او را بشنود. شنیدن مشکلات گوناگون در یک روز، ممکن است از توان انسان بکاهد و آرام آرام، او را فرد کم‌حوصله‌ای کند. باید توجّه داشت مشاوری که بردبار نیست، نمی‌تواند راهنمای خوبی برای حلّ مشکلات باشد.

8. باتجربه بودن

بر خلاف تصوّر برخی که سواد را شرط اوّل و آخر یک مشاور می‌دانند، باید گفت همه چیز در سواد، خلاصه نمی‌شود. تجربه، خود، معلّم بزرگی است(۱۵) که از شرایط لازم برای یک مشاور قابل اعتماد است. بسیاری از مطالبی که در کتاب‌ها نمی‌توان یافت، در دنیای تجربه، یافتنی است.(۱۶)

9. دوراندیش بودن

برای ارائۀ راه حل در مشکلات مختلف، باید دوراندیش بود تا بتوان راه‌کارهای درست و منطقی ارائه داد. انسان سطحی‌نگر، فقط امروز را می‌بیند و توانایی دیدن آینده را ندارد؛ در حالی که در مشاوره، باید به عاقبت کارها اندیشید.(۱۷)

10. شجاع بودن

گاهی مشاوره‌ها با تمام هستی یک انسان، گِرِه می‌خورد که در این مواقع، اظهارنظر، نیازمند جرأت و جسارت ویژه است. مشاور، ابتدا باید از علم و تجربۀ کافی برای ارائۀ راه‌کار در این موارد، برخوردار باشد. پس از آن هم باید جرأت کافی برای مشاوره در این موارد حسّاس را داشته باشد. احتیاط در همه جا لازم و ضروری است؛ امّا اگر احتیاط برای یک مشاور، جنبۀ ترس پیدا کند، نمی‌تواند راه برون‌رفت از مشکلات ویژه را نشان دهد. چنین مشاوری ممکن است اموری را که چندان هم سخت و بزرگ نیست، در نگاه مخاطب خود، بزرگ جلوه دهد؛ به گونه‌ای که رویارویی با آن برای او ناممکن جلوه کند.(۱۸)

11. دور بودن از بخل و حرص

انسان بخیل، به دنیا نگاه مادّی دارد و تمام دنیا را با پول و مادیّات می‌سنجد. همین نگاه است که موجب می‌شود انسان به عیب‌های دیگر نیز مبتلا شود.(۱۹) حریص هم مانند بخیل است، با این تفاوت که بخیل به آنچه دارد، دل بسته و حریص، به آنچه دارد، دل بسته و به آنچه ندارد و در دست دیگران است، چشم طمع دوخته است. انسان حریص نمی‌تواند نگاه واقع‌بینانه‌ای به دنیا داشته باشد. او برای به دست آوردن خواسته‌های خود، هر کاری را جایز می‌شمارد. به همین دلیل هم، ترسو و بخیل در مشورت‌های خود، کارهای زشت را زیبا جلوه می‌دهند.(۲۰) چنین کسانی، وقتی برای مشورت انتخاب می‌شوند، راهنمایی‌های خود را بر اساس همین نگاه مادّی ارائه می‌دهند. به همین دلیل هم نمی‌توان به راهکارهای آنها اعتماد کرد؛ چرا که مقصد این دو در زندگی، متفاوت از آن چیزی است که انسان برای آن به دنیا آمده است.(۲۱)

نکات مشاوره

در مراجعه به مشاور، به این نکات توجّه ویژه داشته باشید:

اوّل. مشاور را امین خود بدانید و تمام مسائلی را که در میان شما و همسرتان گذشته، بدون کم و کاست، بیان کنید. گاهی نگفتن یک نکته، موجب می‌شود راهکار مشاور برای حلّ مشکل شما، نتیجۀ عکس داده یا حدّاقل بی‌تأثیر شود.(۲۲)

دوم. مشاوره‌ها در زندگی مشترک، وقتی نتیجه‌ای زودهنگام و مفید می‌دهد که دو طرف، نزد مشاور بروند. پس حتّی المقدور با همسرتان پیش مشاور بروید.

سوم. تحمّل و حوصله را فراموش نکنید. همان طور که اشاره شد، حلّ مشکلات خانوادگی در مواردی نیازمند گذر زمان است. پس به راهنمایی‌های مشاور، عمل کنید و مشاورتان را – اگر درست انتخاب کرده‌اید – زود عوض نکنید.

چهارم. وقتی با همسرتان نزد مشاور می‌روید، در نوع سخن گفتن‌تان، دقّت کنید. مبادا غرور او را در مقابل مشاور خُرد کنید.

پنجم. اگر مشاورمان را درست انتخاب کردیم، از همان ابتدا با خود شرط کنیم به راهنمایی‌های او عمل کنیم؛ حتّی اگر بر خلاف میل‌مان بود؛ زیرا نفس امّاره در مشاوره هم بیکار نخواهد نشست و انسان را از پذیرش حق، منصرف می‌کند.(۲۳) اصلاً یکی از فلسفه‌های اصلی مشاوره آن است که انسان وقتی با مشکلی مواجه می‌شود و خود به دنبال راه‌حلّی برای آن می‌گردد، معمولاً با خواهش‌های نفسانی خویش به دنبال راه‌حل می‌گردد؛ یعنی دوست دارد راهی را برای حلّ مشکل خود انتخاب کند که با منافع شخصی او مطابق باشد؛ در حالی که در مشاوره باید به دنبال مصلحت حقیقی بود که این مصلحت ممکن است با منافع شخصی در تعارض باشد.(۲۴)

در زندگی مشترک، مسائل مختلفی به وجود می‌آید که باید از منافع شخصی گذشت و فقط به مصلحت زندگی اندیشید. ورود یک مشاور در این موارد موجب می‌شود منافع شخصی و خواهش‌های نفسانی، تعیین‌کنندۀ راه‌حل نباشد؛ زیرا یک مشاور اگر ویژگی‌های لازم را داشته باشد، فقط با در نظر گرفتن مصلحت حقیقی راهنمایی می‌کند.

ششم. خودرأی بودن، سست‌اندیشی و سطحی فکر کردن، دَمدَمی مزاج بودن و لجاجت، از آفات مشاوره است. مشاوره برای صاحب این صفات، فایده ندارد؛(۲۵) زیرا خودرأی اگر مشورت هم کند، در پایان به حرف کسی عمل می‌کند که مطابق با میل او نظر داده است. انسان سست‌اندیش و سطحی‌نگر هم توانایی فهم مشورت‌های دوراندیشانه را ندارد و نمی‌تواند آن را بپذیرد و به آن عمل کند. دَمدَمی مزاج‌ها شاید در جلسۀ مشاوره تمام حرف‌های مشاور را تصدیق کنند؛ امّا پس از آن خیلی راحت تغییر جهت داده، آهنگ دیگری را ساز می‌کنند. انسان لجوج هم موفّقیت خود را در مخالفت می‌بیند.

هفتم. قبل از مشاوره، از خداوند، طلب خیر کنیم تا خداوند، مشاور صالحی را در مقابل‌مان بگذارد و آنچه را به صلاح‌مان است، بر زبانش جاری کند.(۲۶)

حکمیّت، مشاوره‌ای خانوادگی در اختلافات جدی

حکمیّت را می‌توان نوعی همفکری نامید که در مواردی که کار به جاهای باریک کشیده و ممکن است حرف طلاق به میان آید، پا پیش می‌گذارد. حکمیّت، دستوری قرآنی است. پس قبل از هر سخن دیگری، آیۀ قرآنی آن را از نظر می‌گذرانیم: «وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقاقَ بَیْنِهِما فَابْعَثُوا حَکَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَکَماً مِنْ أَهْلِها إِنْ یُرِیدا إِصْلاحاً یُوَفِّقِ اللَّهُ بَیْنَهُما إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیماً خَبِیراً؛(۲۷) و اگر از جدایى میان آن دو (زن و شوهر) بیم دارید، پس داورى از خانوادۀ آن (شوهر) و داورى از خانوادۀ آن (زن) تعیین کنید. اگر قصد اصلاح داشته باشند، خدا میانِ آن دو سازگارى خواهد داد. آرى! خدا، داناى آگاه است‏».

تدبّر در این آیه، نکات بسیار لطیف و زیبایی را به ما می‌آموزد؛ امّا از میان همۀ نکات، این نکتۀ کلیدی قابل توجّه است که خداوند در اختلاف خانوادگی وقتی صحبت از طلاق به میان می‌آید، به زن و شوهر اجازۀ تصمیم مستقل نمی‌دهد؛ بلکه پیش از تصمیم به طلاق، به آن دو دستور می‌دهد ۲ نفر دیگر را وارد عرصۀ اختلاف خود کنند تا آنها هم تلاش خود را برای اصلاح این زندگی انجام دهند.

نکتۀ مهم دیگر آن که؛ طلاق از نگاه قرآن به قدری خطرناک است که خداوند می‌فرماید: همین که ترس از جدایی پیش آمد، دو حَکَم پا پیش بگذارند؛ یعنی نباید گذاشت کار به دادخواست طلاق بینجامد. در همان مراحل ابتدایی که بیم طلاق می‌رود، وقت حضور حَکَمین است؛ امّا در حال حاضر، در بسیاری از موارد، وقتی پای خانوادۀ دو طرف به اختلافات باز می‌شود که دیگر سخنی از حَکَمیت در میان نیست؛ بلکه حرف از دادخواستِ مهریّه و طلاق و عدم تمکین و… است. در اینجا، رقابتی به راه می‌افتد که هر کدام از دو طرف، با استفاده از امتیازات خود، می‌خواهد به پیروزی برسد و دیگر، قصد اصلاح، رنگ می‌بازد.

به جرأت می‌توان گفت اگر این حُکم قرآنی به خوبی در جامعه اجرا بشود و حَکَم‌ها به جای دفاع کورکورانه از زن یا شوهر، تنها قصد اصلاح، و زن و شوهر هم بنای بر توافق داشته باشند، همان‌طور که خداوند در این آیه وعده داده است، بسیاری از پرونده‌های طلاق، در دادگاه‌ها گشوده نخواهد شد؛ چه رسد به این که حکم طلاقی صادر شود.

برای تدبّر بهتر، نکاتی را دربارۀ این آیه از تفسیر نمونه از نظر می‌گذرانیم. این آیه، اشاره به مسألۀ بروز اختلاف و نزاع میان دو همسر کرده، مى‏فرماید: «اگر نشانه‏هاى شکاف و جدایى در میان دو همسر پیدا شد، براى بررسى علل و جهات ناسازگارى و فراهم نمودن مقدّمات صلح و سازش، یک داور و حَکَم از فامیل مرد و یک داور و حَکَم از فامیل زن، انتخاب کنید». سپس مى‏فرماید: «إِنْ یُرِیدا إِصْلاحاً یُوَفِّقِ اللَّهُ بَیْنَهُما». اگر این دو حَکَم با حُسن نیّت و دلسوزى وارد کار شوند و هدف شان، اصلاح میان دو همسر باشد، خداوند، کمک مى‏کند و به وسیلۀ آنان میان دو همسر الفت مى‏دهد.

و براى این‌که به «حکمین» هشدار دهد حُسن نیّت به خرج دهند، در پایان آیه مى‏فرماید: «خداوند، از نیّت آنها باخبر و آگاه است؛ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیماً خَبِیراً». محکمۀ صلح خانوادگى که در آیۀ فوق به آن اشاره شد، یکى از شاهکارهاى اسلام است. این محکمه امتیازاتى دارد که سایر محاکم فاقد آن هستند، از جمله:

1. محیط خانواده، کانون احساسات و عواطف است و طبعاً مقیاسى که در این محیط باید به کار رود، با مقیاس سایر محیط‌ها متفاوت است؛ یعنى همان گونه که در «دادگاه‌هاى جنایى» نمى‏توان با مقیاس محبّت و عاطفه کار کرد، در محیط خانواده نیز نمى‏توان تنها با مقیاس خشک قانون و مقرّرات بی‌روح، گام برداشت. در اینجا باید حتّى‌الامکان، اختلافات را از طُرُق عاطفى حل کرد. لذا دستور مى‏دهد داوران این مَحکمه، کسانى باشند که پیوند خویشاوندى با دو همسر دارند و مى‏توانند عواطف آنها را در مسیر اصلاح، تحریک کنند. بدیهى است این امتیاز، تنها در این محکمه است و سایر محاکم، فاقد آن هستند.
2. در محاکم عادى قضایى، طرفین دعوا مجبورند براى دفاع از خود هرگونه اسرارى که دارند را فاش سازند. مسلّم است اگر زن و مرد در برابر افراد بیگانه و اجنبى، اسرار زناشویى خود را فاش سازند، احساسات یکدیگر را آن‌چنان جریحه‌دار مى‏کنند که اگر به اجبار دادگاه به منزل و خانه بازگردند، دیگر از آن صمیمیّت و محبّت سابق خبرى نخواهد بود و همانند دو فرد بیگانه مى‏شوند که به حکم اجبار باید وظایفى را انجام دهند. اصولاً تجربه نشان داده است زن و شوهرى که راهى آنگونه محاکم مى‏شوند، دیگر زن و شوهر سابق نیستند؛ ولى در محکمۀ صلح فامیلى، یا این‌گونه مطالب به خاطر شرم حضور، مطرح نمى‏شود و یا اگر بشود، چون در برابر آشنایان و مَحرمان است، آن اثر سوء را نخواهد داشت.
3. داوران در محاکم معمولى، در جریان اختلافات، غالباً بى‏تفاوتند و قضیّه به هر شکل خاتمه یابد، براى آنها تأثیرى ندارد. دو همسر به خانه بازگردند یا براى همیشه از یکدیگر جدا شوند، براى آنها فرق نمى‏کند؛ در حالى که در محکمۀ صلح فامیلى، مطلب کاملاً به عکس است؛ زیرا داوران این محکمه، از بستگان نزدیک مرد و زن هستند و جدایى یا صلح آن دو، در زندگى این عدّه، هم از نظر عاطفى و هم از نظر مسؤولیت‌هاى ناشى از آن، تأثیر دارد و لذا آنها نهایت کوشش را به خرج مى‏دهند که صلح و صمیمیّت در میان این دو برقرار شود و به اصطلاح آب رفته به جوى بازگردد!
4. از همۀ اینها گذشته، چنین محکمه‏اى هیچ یک از مشکلات و هزینه‏هاى سرسام‌آور و سرگردانى‏هاى محاکم معمولى را ندارد و بدون هیچ‌گونه تشریفاتى، طرفین مى‏توانند در کمترین مدّت به مقصود خود نائل شوند.

ناگفته روشن است حَکَمین باید از میان افراد پخته و باتدبیر و آگاه دو فامیل، انتخاب شوند.

با این امتیازات که شمردیم، معلوم مى‏شود شانس موفّقیت این محکمه در اصلاح میان دو همسر به مراتب بیشتر از محاکم دیگر است.

مسألۀ حَکَمین و شرایط آنها و دایرۀ نفوذ حکم و داورى آنها دربارۀ دو همسر، در فقه اسلامى مشروحاً بیان شده است، از جمله این که: دو حَکَم باید بالغ و عاقل و عادل و نسبت به کار خود، بصیر و بینا باشند.(۲۸)

پی‌نوشت‌ها

۱ـ امیر مؤمنان علی(ع) فرمودند: «کسی که با دیگران مشورت می‌کند، در عقل آنها شریک می‌شود»(غررالحکم و درر الکلم، ص۶۲۸). همچنین فرمودند: «کسی که با صاحبان خرد مشورت کند، از نور خرد دیگران بهره می‌برد» (همان، ص۶۲۷).

۲ـ امیر مؤمنان علی(ع) فرمودند: «کسی که به رأی خویش [از مشورت با دیگران] بی‌نیازی ورزد، خود را به خطر انداخته است» (بحارالأنوار، ج ۷۲، ص۹۸). در روایت دیگری حضرت فرمودند: «آن کس که مستبدانه به نظر خویش تکیه کند، هلاک شده و آن کس که با دیگران مشورت کند، در عقل آنها شریک گشته است» (همان، ص ۱۰۴).

۳ـ امیرمؤمنان علی«ع» فرمود: «کسی که مشورت می‌کند، به هلاکت نمی‌افتد» (همان، ص ۱۰۱).

۴ـ حضرت علی(ع) فرمودند: «رسول خدا مرا به سوی یمن فرستاد و فرمود: «ای علی! … کسی که مشورت کند، پشیمان نمی‌شود». (همان، ص ۱۰۰).

۵ـ در سفارش‌های رسول خدا(ص) به امیر مؤمنان علی(ع) آمده است: «هیچ پشتوانه‌ای محکم‌تر از مشاوره نیست» (همان‌جا).

۶ـ  رسول خدا(ص) فرمودند: «از عاقل، مشورت بخواهید و از سخنش تخلّف نکنید که پشیمان می‌شوید» (وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۲۰).

۷ـ امام صادق(ع) فرمودند: «از خداوند بترس و سعی نکن در مشورت مطابق میل و هوس مشورت کننده نظر دهی؛ چرا که تلاش در جلب رضایت او پستی است» (بحارالأنوار، ج ۷۲، ص ۱۰۴).

۸ـ امام صادق(ع) به سفیان ثوری فرمودند: «در کار خود با کسانی مشورت کن که از خداوند عزّ و جلّ می‌ترسند» (همان، ص ۹۸).

۹ـ از رسول خدا(ص) پرسیدند: «محکم‌کاری چیست؟». فرمودند: «مشورت کردن با صاحب‌نظر و تبعیّت کردن از او» (همان، ص ۱۰۰).

۱۰ـ امیرمؤمنان علی(ع) فرمودند: «مشورت کردن با انسان جاهل دلسوز، خطرناک است» (غررالحکم و دررالکلم، ص ۷۱۱).

۱۱ـ رسول خدا(ص) فرمودند: «مشورت کردن با عاقل خیرخواه، مایۀ رشد و مبارکی و توفیقی از جانب خداست. پس هر گاه خیرخواه عاقلی مشورتی به تو داد، از مخالفت با او پرهیز کن که این مخالفت، مایۀ هلاکت است» (بحارالأنوار، ج ۷۲، ص ۱۰۲). امام باقر(ع) فرمودند: «از کسی که تو را می‌گریانَد؛ امّا خیرخواه توست، پیروی کن و از کسی که تو را می‌خندانَد؛ امّا با تو یک‌رنگ نیست، پیروی مکن» (الکافی، ج ۲، ص ۶۳۸).

۱۲ـ البته در این باره سخن بسیار است که مجالی دیگر می‌طلبد.

۱۳ـ امام صادق(ع) فرمودند: «مشورت واقعی محقَّق نخواهد شد؛ مگر با رعایت حدود آن. کسی که حدود مشورت را بشناسد، از آن بهره خواهد برد. در غیر این صورت، ضرر مشورت از سودش برای او بیشتر خواهد بود. اوّلین این حدود، آن است که انسان با کسی که عاقل است، مشورت کند. دوم این که مشاور، آزاده باشد و پای‌بند به دین. سوم به انسان، نگاه دوستانه و برادرانه داشته باشد. چهارم این که او را آن‌چنان از رازت باخبر کنی که خود مطلّع هستی. وقتی مشاورت عاقل بود، از مشورت با او، بهره خواهی برد. وقتی [مشاور] آزاده و متدیّن بود، برای خیرخواهی تو کوشش خواهد کرد. اگر هم خود را دوست تو بداند، وقتی از رازت آگاه می‌شود، آن را پوشیده نگه می‌دارد و وقتی هم مانند تو از رازت باخبر شد، مشورت به حدّ تمام خود می‌رسد و خیرخواهی کامل می‌شود» (بحارالأنوار، ج ۷۲، ص ۱۰۲).

۱۴ـ همان‌جا.

۱۵ـ امیرمؤمنان علی(ع) فرمودند: «تجربه‌ها، علمی است که می‌توان از آن بهره جست» (غررالحکم و دررالکلم، ص ۵۶).

۱۶ـ امام صادق(ع) فرمودند: «در اموری که مربوط به دینت می‌شود، با کسی مشورت کن که دارای ۵ ویژگی باشد: عقل، بردباری، تجربه، خیرخواهی و تقوا» (بحارالأنوار، ج ۷۲، ص ۱۰۳).

۱۷ـ امیر مؤمنان علی(ع) فرمودند: «مشورت کردن با انسان دوراندیشِ دلسوز، مایۀ پیروزی است»(غررالحکم و دررالکلم، ص۷۱۱).

۱۸ـ امیر مؤمنان علی(ع) فرمودند: «در نظر خویش، انسان ترسو را شریک نکن که ارادۀ تو را نسبت به کارها ضعیف می‌کند و آنچه را که واقعاً بزرگ نیست، در نظرت بزرگ جلوه می‌دهد» (همان، ص ۷۵۶).

۱۹ـ امیر مؤمنان علی(ع) فرمودند: «بخل، همۀ عیب‌های زشت را دربردارد و آن راهبری است که انسان را به سوی هر بدی‌ای می‌کشانَد» (نهج البلاغه، حکمت ۳۷۸).

۲۰ـ امیر مؤمنان علی(ع) فرمودند: «در مشورت خود، انسان حریص را شریک مگردان که انجام دادن کار شر را برای تو آسان می‌گردانَد و ظلم را در نگاه تو زیبا جلوه می‌دهد» (غررالحکم و دررالکلم، ص ۷۵۶).

۲۱ـ رسول خدا(ص) فرمودند: «ای علی! با ترسو مشورت نکن که راه برون‌رفت[از مشکل] را برای تو تنگ می‌کند. با بخیل مشورت نکن که نمی‌گذارد تو به مقصودت برسی. با حریص مشورت نکن که او زشتی حرص را نزدت خوب جلوه می‌دهد. ای علی! بدان که ترس و بخل و حرص، صفات واحدی هستند که سوءظن، اینها را در یک جا جمع می‌کند» (بحار الأنوار، ج ۷۲، ص ۹۹).

۲۲ـ روایتش در ویژگی «تقیّد به دین داشتن» آمد.

۲۳ـ امام صادق(ع) فرمودند: «وقتی با کسی مشورت کردی که قلبت او را تصدیق می‌نمود، با او مخالفت نکن؛ حتّی اگر [راهنمایی او] بر خلاف چیزی بود که تو می‌خواستی؛ چرا که نفس از پذیرش حق، سرکشی می‌کند» (همان، ص ۱۰۳). پیش از این مطلب، امام صادق(ع) ۵ ویژگی برای مشاور برشمرده بودند: عقل، علم، تجربه، خیرخواهی و تقوا. بنا بر این، معنای تصدیق قلبی مشاور، دل بخواه بودن آن بدون هیچ معیار و ملاکی نیست.

۲۴ـ امیر مؤمنان علی(ع) فرمودند: «[در دین] به مشورت کردن تشویق شده، چرا که نظر مشاور، خالص است؛ در حالی که نظر مشورت‌کننده، آمیخته با هوی(خواهش‌های نفسانی) است» (همان، ص ۲۷۶).

۲۵ـ امام صادق«ع» فرمودند: «به کسی که خودرأی و سست‌اندیش و دَمدَمی مزاج و لجوج است، مشورت مده»(بحارالأنوار، ج ۷۲، ص ۱۰۴).

۲۶ـ  امام صادق(ع) فرمودند: «هرگاه خواستی کاری را انجام دهی، با کسی مشورت مکن تا وقتی که با خدای خویش، مشورت کنی». راوی پرسید: چگونه با خدای خویش، مشورت کنم؟ امام(ع) فرمودند: «صد مرتبه بگو «أستخیرالله؛ از خداوند طلب خیر می‌کنم». سپس با مردم مشورت کن که خداوند، خیر تو را بر زبان هر کسی که دوست داشته باشد، جاری می‌کند» (همان، ج ۸۸، ص ۲۵۳).

۲۷ـ سورۀ نساء/ آیۀ ۳۵٫

۲۸ـ تفسیر نمونه، ج ۳، ص ۳۷۵٫

سوتیتر:

۱٫

برخی از مردم خیال می‌کنند مشاوره، یعنی دخالت سوم شخص در زندگی؛ در حالی که مشاوره، دخالت در زندگی نیست، کمک کردن به زندگی است. مشاوره، مشارکت یک یا چند عقل دیگر برای یافتن راه صحیح است. باید پذیرفت بسیاری از ما به جهت تجربۀ کم، از برخی قاعده‌های زندگی بی‌اطّلاع هستیم.

۲٫

باید بپذیریم ما در تمام ابعاد زندگی، کارشناس نیستیم تا بتوانیم همۀ مشکلات را با اتّکا به نظر خویش، حل کنیم. اگر کسی بنای چنین کاری را داشته باشد، زندگی خود را در معرض خطر قرار داده است. در حقیقت، مشاوره، ایمن کردن کانون خانواده از افتادن در پرتگاه نیستی است.

۳٫

در زندگی مشترک، مسائل مختلفی به وجود می‌آید که باید از منافع شخصی گذشت و فقط به مصلحت زندگی اندیشید. ورود یک مشاور در این موارد موجب می‌شود منافع شخصی و خواهش‌های نفسانی، تعیین‌کنندۀ راه‌حل نباشد؛ زیرا یک مشاور اگر ویژگی‌های لازم را داشته باشد، فقط با در نظر گرفتن مصلحت حقیقی راهنمایی می‌کند

اسماعیل نساجی‌زواره

آغازین سخن

خانواده یک سازمان پویا و حرکت‌آفرین است که بیش‌ترین نقش را در تأمین نیازهای عاطفی، جنسی، تکاملی و همچنین نیازهای معنوی انسان ایفا می‌کند. این نهاد اجتماعی مبدأ بروز عواطف انسانی و تعاملات فردی است که هدف از تشکیل آن، رسیدن به آرامش روان و آسایش خاطر است. قرآن کریم در این راستا می‌فرماید: «و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه…؛(۱) از نشانه‌های خداوند این است که برای شما همسرانی از جنس خودتان آفرید تا هر کدام در کنار او آرامش پیدا کند و میان شما دوستی و محبت قرار داد». هم‌چنین نبی ‌مکرم اسلام(ص) در این رابطه می‌فرمایند: «در اسلام هیچ بنیانی نزد خداوند محبوب‌تر  و ارزشمندتر از تشکیل خانواده نیست».(۲)

از منظر آموزه‌های دینی و روان‌شناختی، خانواده سالم کانون گرمی است که براساس ضوابط معقول و مشروع شکل می‌گیرد و نظمی مبتنی بر رعایت حقوق، تعاملی براساس صمیمیت و روابطی هدف‌دار در آن برقرار است.

آیت‌الله شهید مرتضی مطهری(رض) درباره اهمیت و ارزش خانواده سالم می‌نویسد: «یک پختگی و پویایی وجود دارد که جز در پرتو ازدواج و تشکیل خانواده سالم پیدا نمی‌شود؛ در مدرسه پیدا نمی‌شود؛ در جهاد با نفس پیدا نمی‌شود؛ در نماز شب پیدا نمی‌شود. این کلمات را فقط در تشکیل خانواده متعادل می‌توان به دست آورد».(۳)

نگارنده در این نوشتار درصدد است با الهام از تعالیم سازنده دینی و رهیافت‌های روان‌شناختی به بیان مهم‌ترین ویژگی‌ها و شاخص‌های این نوع خانواده بپردازد. امید است مورد توجه و استفاده خوانندگان محترم قرار گیرد.

ایمان و عمل صالح

اولین شاخص و بارزترین امتیاز یک خانواده اسلامی و سالم این است که اعضایش به تعالیم مکتب حیات‌بخش اسلام ایمان دارند و انجام عمل صالح را از وظایف اصلی خویش قلمداد می‌کنند. آموزه‌های قرآنی مبیّن این حقیقت است که ایمان و عمل صالح و شایسته، موجب ایجاد الفت و دوستی بین مؤمنان می‌شود؛ زیرا دل‌ها به دست پروردگار متعال است و خداوند محبت افراد با ایمان را در دل بندگان خود قرار می‌دهد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات سیجعل لهم الرحمن ودّا؛(۴) به یقین کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام می‌دهند، به زودی خداوند رحمان محبت آنان را در دل‌ها قرار می‌دهد».

آنچه در این آیه مورد تأکید قرار گرفته است، اصل ایمان به خدا و انجام عمل نیک است. ایمان و عمل صالح می‌تواند رمز تعادل و عامل همبستگی یک گروه باشد. وقتی اعضای یک خانواده به حدود و قوانین الهی، التزام عملی داشته باشند، نورانیت درونی پیدا کرده و در پرتو این فضیلت می‌کوشند حقوق و وظایف پدری، مادری و فرزندی را به صورت مطلوب رعایت کنند؛ به گونه‌ای که اعتماد متقابل و تعامل عاطفی در بین آنان مضاعف می‌شود.

نشاط و شادمانی

اسلام دینی است کامل که جهت پاسخ‌گویی به تمام نیازهای فردی و اجتماعی مسلمانان برنامه‌های زنده و سازنده دارد. یکی از این رهیافت‌ها تأمین شادکامی و شادابی مردم است که در پرتو آن زندگی معنا و مفهوم خاصی پیدا می‌کند و دل‌ها به هم نزدیک و نگرانی‌ها و ناکامی‌ها بی‌اثر می‌شود. شادمانی و نشاط، از عناصر مفید و باارزش برای زندگی است و هیچ جایی را برای احساسات و افکار منفی باقی نمی‌گذارد؛ لذا آیین مقدس اسلام، پیروان خود را به بهره‌مندی از این ۲ موهبت مثبت و سازنده دعوت می‌کند؛ به گونه‌ای که زندگی طراوت و بالندگی ویژه‌ای پیدا می‌کند و روح امید و پیشرفت در انسان دمیده می‌شود. خانواده‌ای که بی‌نشاط و از شادی محروم است، نمی‌تواند از استعدادهای نهفته اعضای خویش بهره ببرد. اولین فروغ امامت، حضرت علی(ع) درباره اهمیت نشاط و شادابی در زندگی می‌فرمایند: «دل‌ها و روان‌ها همانند بدن‌ها خسته می‌شوند و به استراحت نیاز دارند. پس برای آنها نکته‌های زیبا و نشاط‌انگیز فراهم کنید».(۵)

همچنین حضرت موسی بن جعفر(ع) در روایتی می‌فرمایند: ««اوقات خود را به ۴ قسمت تقسیم کنید؛ سعی برای عبادت، سعی و تلاش برای کسب روزی، سعی برای دیدار دوستان، خویشاوندان و سعی برای شادی‌ها و لذت‌های حلال. از این سهم آخر، قوت و نشاط بگیرید تا بتوانید وظایف ۳ مرحله قبلی را به نحو احسن انجام دهید».(۶)

از نگاه روان‌شناسان،‌ شادی و نشاط برای اعضای یک خانواده متعادل، هنجار و سلامتی محسوب می‌شود و موجب تندرستی اعضای خانواده، روابط صمیمانه با دیگران و موفقیت در عرصه‌های مختلف زندگی می‌گردد، لذا اعضای خانواده‌ پویا و بالنده، اکثر مواقع شاد و سرزنده هستند و دنبال بهانه‌هایی هستند تا بخندند و بخندانند. اهل شوخی و مزاح هستند. قلب و ذهنی بزرگ دارند. پیام‌های مسرّت‌بخش به همدیگر ارسال می‌نمایند، اما این خندیدن‌ها جنبه تمسخر ندارد. باهم می‌خندند ولی به هم نمی‌خندند.

رعایت حقوق اقتصادی

از حقوق مهمی که اسلام به رعایت آن تأکید نموده، حقوق اقتصادی زن و فرزندان است. زن و شوهر در زندگی مشترک به هم بدهی‌های اخلاقی بسیار دارند، اما در رابطه با حقوق اقتصادی این شوهر است که به زن بدهی‌هایی دارد و شرعاً موظف به ادای آن است. این حقوق عبارت است از:‌ حق نفقه، پرداخت مهریه، فراهم‌سازی رفاه و رعایت شأن زن. هم‌چنین در آموزه‌های حقوقی، بیش از ۳۲ حق برای فرزندان وجود دارد که بخشی از آن دارای جنبه ‌اقتصادی است، مثل: غذا، لباس، مسکن، هزینه آموزش و پرورش و… .

در خانواده‌ای که پدر افزایش درآمد داشته باشد، باید فرزندانش را از نعمت‌های جدید برخوردار سازد. امام صادق(ع) در این مورد می‌فرمایند: «هنگامی که خداوند نعمتی به بنده‌اش عطا کرد، دوست دارد اثر آن را در زندگی بنده‌اش ببیند».(۷) مثلاً برای فرزندان لباس‌های بهتر، غذاهای گواراتر و حتی اسباب‌بازی‌های زیباتر تهیه کند. در خانواده متعادل و سالم، پدران به فکر آینده فرزندان خود هستند و برای روز مبادای آنان چاره‌اندیشی می‌کنند.

شخصی در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله به جای اینکه به خانواده و وضع اقتصادی فرزندان خود برسد، به مردم رسیدگی می‌کرد، فرزندانش پس از مرگ وی به سختی و مشقت افتادند؛ به گونه‌ای که نیازمند آب و نان شدند. رسول خدا(ص) از این واقعه خیلی متأثر شدند؛ لذا فرمودند: اگر این موضوع را از قبل می‌دانستم، دستور می‌دادم این مرد را در قبرستان مسلمانان دفن نکنند؛ زیرا اصل در زندگی، رسیدگی به امور خانواده خویش است».(۸)

حفظ کارکردها و انجام وظایف

در دنیای امروز به دنبال تحولات گسترده در عرصه‌های اجتماعی و تأثیرپذیری جوامع از فرهنگ‌های بیگانه و نیز هجمه برخی فرهنگ‌ها به ارزش‌ها و هنجارهای ملی و سنتی، کارکرد خانواده‌ها دچار تغییرات چشمگیر شده است، اما به رغم این تحولات، خانواده متعادل و پویا توانسته است نقش خود را در تعلیم و تربیت، انتقال افکار و ارزش‌ها، تأمین نیازهای مادی و معنوی و درک مفاهیم عمیق اخلاقی، ایفا نماید. موفقیت این نوع خانواده در انجام وظایف سبب می‌شود دارای کارکردهای مطلوبی باشد و آرامش نسبی بر آن حاکم شود. در منابع اسلامی نسبت به انجام وظیفه برای اعضای خانواده سفارش‌های زیادی شده است. انجام وظیفه پایه همچون: تأمین خوراک، پوشاک، مسکن و مراقبت بهداشتی، یکی از وظایف اساسی مردان است. نبی مکرم اسلام(ص) در این زمینه می‌فرمایند: «کسی که از لحاظ مال و ثروت در وسعت باشد، اما بر اهل و عیالش سخت بگیرد، از ما نیست».(۹)

هم‌چنین اسلام در زمینه وظایف تحولی همچون: بسترسازی آموزش و کمال خانواده، تأمین محبت، ایجاد صمیمیت میان اعضای خانواده و… به همسران سفارش می‌کند که نسبت به یکدیگر با احترام و تکریم برخورد کنند. قرآن کریم می‌فرماید: «… هن لباس لکم و انتم لباس لهن…؛(۱۰) آنان لباس شما هستند و شما لباس آنان هستید».

تکریم شخصیت

در کانون گرم خانواده سالم و متعادل، افراد به یکدیگر احترام می‌گذارند و واژگان و جملات مورد استفاده آنان بسیار محترمانه است. شخصیت اعضا زیر سؤال قرار نمی‌گیرد و رفتارهای غیرمنطقی مورد تأیید نیست. همه‌ افراد دوست‌داشتنی هستند و هیچ‌کس در خانواده بد نیست. فرزندان از همان دوران طفولیت از توجه و احترام بزرگ‌ترها به ویژه والدین برخوردار می‌شوند و در زندگی آینده، افرادی موفق خواهند بود؛ زیرا تکریم شخصیت، روحیه اعتماد به نفس و خودباوری را در وجود آنان تقویت می‌کند. از رفتارهای متداول رسول‌الله اعظم(ص)، رعایت احترام به کودکان و اعطای شخصیت به آنان بود. آن حضرت در حضور دختر خردسال‌شان حضرت فاطمه سلام‌الله علیها می‌ایستادند و احترامش می‌کردند. گاه به احترام و مراعات خردسالی نوادگانش سجده نماز را طولانی می‌کرد یا برای برآوردن حاجات آنان، نماز را با سرعت به پایان می‌برد. مهربانی و عطوفت آن فرستاده الهی نسبت به خانواده عادت همیشگی ایشان بود.(۱۱)

شیوه همسرداری پیامبر اعظم(ص) با حضرت خدیجه(س) بهترین نمونه تکریم و احترام زن و شوهر در آیین متعالی اسلام است. رسول خدا(ص) در مورد همسر باوفای‌شان حضرت خدیجه(س) می‌فرمودند: «خدیجه زنی بود که چون همه به من بی‌اعتنایی می‌کردند، او مرا تکریم می‌کرد و چون همه از من می‌گریختند، به من مهربانی و محبت می‌کرد و چون همه دعوت مرا تکذیب می‌کردند، به من ایمان می‌آورد و مرا تصدیق می‌کرد. در مشکلات زندگی بهترین یاور من بود و با مال خود به من کمک کرد و غم‌ها را از دلم می‌زدود».

آن حضرت چنان از همسرشان راضی بودند که سال‌ها پس از رحلت حضرت خدیجه(س) می‌فرمودند: «من دوستان خدیجه را دوست دارم و آنان را احترام می‌کنم».(۱۲)

رعایت اعتدال در مصرف

کارشناسان و صاحب‌نظران علم اقتصاد و جامعه‌شناسی معتقدند رعایت اعتدال در مصرف، امری ضروری است تا از این رهگذر، هم زمینه برای بهره‌مندی دیگران از نعمت‌ها و امکانات فراهم شود و هم افراد به پدیده افراط در مصرف عادت نکنند.

دیدگاه اسلام درباره معیشت انسان، رعایت اعتدال و میانه‌روی است. پیشوایان معصوم علیهم‌السلام در جریان زندگی اصل و اساس را بر اقتصاد قرار می‌دادند و حد وسط را رعایت می‌نمودند و این عمل را نوعی رفتار معنوی و در ردیف عبادت قلمداد می‌کردند. پیامبر گرامی اسلام(ص) درباره سیره اقتصادی صحیح می‌فرمایند: «میانه‌روی در هزینه، نیمی از زندگی است».(۱۳) هم‌چنین امام کاظم(ع) می‌فرمایند: «آن کس که در زندگی قناعت ورزد و میانه‌روی کند، نعمت‌ها برای او هم‌چنان پایدار خواهد ماند».(۱۴)

بنابراین، اصلاح الگوی مصرف و گسترش فرهنگ استفاده‌ صحیح از مواهب و نعمت‌ها یکی از رسالت‌های خطیر خانواده‌هاست؛ زیرا فرزندان ما بخش قابل توجهی از باورها و رفتارهای خویش در زمینه مصرف آب، برق، غذا، کاغذ، وقت و… را در خانواده‌های خویش فرامی‌گیرند. مدیریت بهینه منابع و مصارف که در ادبیات دینی از آن به عنوان «حس معیشت» یاد شده است، از نشانه‌های ایمان و عمل است، لذا اعضای خانواده سالم و موفق مصداق این آیه‌ قرآن هستند که می‌فرماید: «والذین اذا انفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواماً؛(۱۵) کسانی که وقتی در زندگی هزینه می‌کنند، نه راه اسراف را طی می‌کنند و نه بخل می‌ورزند، بلکه راه اعتدال و میانه‌روی را انتخاب می‌کنند».

حفظ حریم عفاف

خداوند سبحان در مورد پاسداری از عفت و حجاب به زنان مسلمان بیش از مردان سفارش می‌کند و در سوره‌ نور، بانوان را از جلوه‌گری مقابل نامحرمان و آرایش در بیرون از منزل نهی کرده است.(۱۶) امام صادق(ع) در مورد اهمیت دادن بانوان مسلمان به حجاب و عفت می‌فرمایند: «هر زنی که برای غیرشوهرش خود را خوش‌بو کند، تا زمانی که آن بوی خوش را با شستن از خود دور نکند، نمازش قبول نیست».(۱۷)

با استناد به آموزه‌های قرآنی و روایت مزبور، در خانواده‌های متعادل و سالم، بانوان مؤمن نگهبان عفت و ناموس خود و خانواده هستند و هرگز جمال ظاهری و آراستگی خود را بیرون از منزل نمایان نمی‌سازند و حریم شوهران خویش را کاملاً حفظ می‌کنند. این ویژگی خانواده‌های سالم از منظر تعالیم دینی اهمیت فراوانی دارد و فرزندان صالح در چنین خانواده‌های پاکدامن پرورش می‌یابند.

اما از سوی دیگر، در چنین خانواده‌هایی زنان پاکدامن و باحجاب در مقابل شوهران خویش کمال خضوع و خودآرایی را از خود نشان می‌دهند تا ارتباط‌شان با همسر خویش از لحاظ عاطفی تقویت گردد؛ زیرا این دستور در تعالیم اسلام مورد تأکید قرار گرفته است. امام صادق(ع) این موضوع را امری لازم شمرده و می‌فرمایند: «برای زن شایسته نیست که خود را در پیش همسرش از آرایش و زیبایی ظاهری دور نگه دارد».(۱۸)

چشم‌پوشی از خطاها

از وظایف مهمی که بسیاری از مشکلات زندگی را در حوزه خانواده متعادل و پویا از میان برمی‌دارد، عفو و گذشت بین اعضای خانواده است. بیشترین سفارش پیشوایان معصوم(ع) در مورد مسائل خانوادگی، در زمینه گذشت و اغماض هر یک از افراد از لغزش‌ها، کج‌خلقی‌ها و اشتباهات همدیگر است. وجود عفو و گذشت به یقین کانون خانواده را گرم نگه می‌دارد؛ عشق و محبت را سرزنده می‌کند و اختلافات و مشاجرات را به پایان می‌رساند.

گذشت و چشم‌پوشی از خطاها نشانه حسن نیت و خوش‌بینی به زندگی است و در طرز تفکر و شیوه عمل اعضای خانواده تحول ایجاد می‌کند. نبی مکرم اسلام(ص) با رهنمودهای حکیمانه‌شان، بسیاری از اختلافات و کشمکش‌های داخلی خانواده‌ها را حل کرده‌‌اند. آن حضرت در جمله‌ای زیبا می‌فرمایند: «آیا شما را به بهترین اخلاق دنیا و آخرت راهنمایی کنم؟ پیوستن به کسی که از تو بریده و بخشش به کسی که تو را محروم ساخته و گذشتن از کسی که به تو ستم کرده است».(۱۹)

تعادل معنویت و مادیت

انسان آمیزه‌ای از نیازهای مادی و معنوی است. چنین موجودی وقتی خانواده تشکیل می‌دهد، باید شرایط لازم را برای تأمین نیازهای مزبور به وجود آورد. غلبه بُعد مادی انسان بر تمام زندگی معضل بزرگی است و سبب از دست دادن فرصت برای رشد و کمال او می‌شود. خانواده‌ای که برنامه‌ریزی و تدبیر امورش براساس مادیات باشد، فرزندانش با شاخص‌های مادی تربیت خواهند شد؛ زیرا هر چند معنویت با جوهر وجودی انسان ترکیب شده است، اما شرایط زندگی مادی اوضاع را عوض می‌کند و پرده بر فطرت الهی انسان می‌افکند. تعادل بین معنویت و مادیت مناسب‌ترین حالت در زندگی است. بعضی افراد با افراط در معنویت فراموش می‌کنند که معنویت را باید در انگیزه‌ها جست‌وجو کرد نه در انگیخته‌ها و بعضی با افراط در مادیات، معنویات را به دست فراموشی می‌سپارند. خانواده متعادل وقت و فکر خود را به گونه‌ای تقسیم می‌کند که هم به تأمین نیازهای مادی زندگی برسد و هم به نیازهای معنوی. خانواده‌ای که به اقامه نماز، گرفتن روزه و… اهمیت می‌دهد، اعضایش، حلال و حرام را در زندگی مهم می‌شمارند، احسان و نیکوکاری را جزء فرهنگ و ضرورت‌های زندگی خود قلمداد می‌کنند و در واقع علاوه بر کارهای مادی به انجام امور معنوی مشتاقانه اقدام می‌کنند.(۲۰)

پرهیز از افراط و تفریط در عبادت

کودکان و نوجوانان دارای توانایی‌های محدود بوده و قادر به انجام کارهای سنگین و مشقت‌آور نیستند. توقعات بی‌جا از فرزندان علاوه بر اینکه در وجود آنان عقده روانی ایجاد می‌کند، خدای نخواسته موجب می‌شود راه‌ها و حیله‌هایی را برای فرار از مسؤولیت پیدا کنند و به دروغ متوسل شوند. در خانواده‌های متعادل و بالنده، والدین در پرورش حسّ مذهبی فرزندان از افراط و تفریط پرهیز می‌کنند و هیچ‌گاه آنان را به عبادت زیاد مجبور نمی‌سازند و اگر خود فرزندان هم در این کار زیاده‌روی کنند، پدر و مادر تلاش‌های مذهبی آنان را تعدیل می‌نمایند.

پنجمین فروغ امامت حضرت امام محمد باقر(ع) در سیره تربیتی خود از رسول خدا(ص) چنین نقل می‌کنند: «شالوده دین اسلام بر متانت استوار است. پرستش و عبادت را بر بندگان خدا تحمیل ننمایید؛ زیرا اگر در این راستا زیاده‌روی کردید، آنان همانند اسب سواری بر اثر شتاب‌زدگی به مقصد نمی‌رسند، بلکه از طریق اعتدال و منطق باید افراد را به عبادت خدا واداشت».(۲۱)

هم‌چنین حضرت امام جعفر صادق(ع) در این رابطه می‌فرمایند: «هنگامی که جوان بودم و در عبادت بسیار تلاش می‌کردم، پدرم به من فرمود کمتر از این اندازه عبادت کن؛ زیرا هنگامی که خداوند بنده‌ای را دوست بدارد، با عبادت کم نیز از او راضی می‌شود».(۲۲)

دختر حضرت امام خمینی(رض) در مصاحبه‌ای نقل می‌کند: «زمانی همسرم از روی عادت خانوادگی صبح‌ها دخترم را از خواب شیرین بیدار می‌کرد که نماز بخواند، حضرت امام که در جریان این امر قرار گرفتند، برای ایشان پیغام فرستادند «شیرینی اسلام را به مذاق بچه تلخ مکن!» و چقدر این حرف بجا بود و تأثیر عمیق بر روحیه دخترم گذاشت؛ به گونه‌ای که بعد از آن خودش سفارش می‌کرد که برای نماز صبح حتماً بیدارش کنیم».(۲۳)

برخورد منطقی

از ویژگی‌های روابط سالم و سازنده در محیط خانواده، برخورد منطقی اعضا با یکدیگر است. تعادل در زندگی خانوادگی زمانی برقرار می‌شود که روابط اعضا بر پایه‌های عقلانی استوار باشد. انسان به دلیل حبّ نفس (خودپرستی) پیوسته به جانب منافع فردی گرایش دارد و سیاست جلب منفعت و دفع ضرر را بر خط مشی‌های دیگر ترجیح می‌دهد. چنین نگرشی در زندگی دوران تجرّد تا حدی عملی و امکان‌پذیر است، ولی در زندگی خانوادگی به لحاظ افزایش افراد و پیدایش مناسبات جدید، سلیقه‌های اعضا؛ یعنی والدین و فرزندان در تقابل با یکدیگر قرار می‌گیرد و هر گروه دیدگاه متفاوتی نسبت به نیازهای زندگی دارد. در چنین شرایطی، اگر والدین دارای اخلاق ملایم و تربیت صحیح باشند، می‌توانند به جای حاکمیت زور و قدرت در عرصه زندگی، راه‌های منطقی و مطلوب برای حل اختلاف سلیقه‌های خود با فرزندان بیابند.

والدین به خصوص پدرها باید این واقعیت را بپذیرند که هرگز اعمال قدرت، قدرت نمی‌آفریند، بلکه از زور و قدرت باید زمانی استفاده کنند که از راه‌های دیگر مأیوس شده باشند.(۲۴)

رسول گرامی اسلام(ص) به مردی که از راه دور آمده بود و یک موعظه و راهکار کاربردی درخواست می‌کرد، فرمودند: «در معاشرت با همسر و فرزندان، برخورد منطقی داشته باش و از اعمال قدرت دوری کن»، او سخت‌ترین و بحرانی‌ترین مشکلات زندگی را با عمل به این عبارت کوتاه نبوی حل کرد.(۲۵)

رعایت سلسله‌مراتب

در نظام‌های اجتماعی هر شخص دارای جایگاه و نقش ویژه‌ای است. خانواده هم مانند دیگر واحدهای اجتماعی دارای یک سلسله مراتب است؛ یعنی هر عضوی نقش و جایگاه مخصوصی دارد. نظریه‌پردازان و کارشناسان خانواده معتقدند معیار سلامتی و بهنجاری خانواده این است که هر یک از اعضا در جایگاه و نقش متناسب با خود قرار داشته باشد. آنان ملاک پویایی و بالندگی این نهاد کوچک اجتماعی را قرار گرفتن والدین در پشت فرمان کنترل و ایفای نقش خاص خود می‌دانند.(۲۶)

در تعالیم اسلامی به شکل بنیادین بر لزوم رعایت سلسله‌مراتب در خانواده متعادل و سالم توصیه گردیده و به منظور حفظ مصالح این کانون انسان‌ساز و اقتدار، بیشتر در مدیریت بهینه آن، به والدین نقش‌های ویژه‌ای واگذار شده است؛ لذا در راستای تحقق این امر مهم، بر مدیریت و اختیارات مرد تأکید شده و پدر را به عنوان مدیر و سرپرست خانواده معرفی نموده است. قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید: «الرجال قوامون علی‌النساء بما فضل‌الله بعضهم علی بعض…؛(۲۷) مردان سرپرست و نگهبان زنان هستند به خاطر برتری‌هایی که خداوند از نظر نظام اجتماع برای بعضی نسبت به بعضی دیگر قرار داده است…».

در آموزه‌های دینی علاوه بر اطاعت فرزندان از والدین، به اطاعت زن از شوهر خود توصیه گردیده است. رسول خدا(ص) در این مورد می‌فرمایند: «حق شوهر بر زن آن است که از او اطاعت کند و در مقابلش نافرمانی ننماید. بدون اجازه شوهر چیزی از اموال او را صدقه ندهد و از منزل بدون اجازه شوهر خارج نشود».(۲۸)

وجود اقتدار و توانایی برای مرد علاوه بر جنبه مدیریتی، خواسته زن نیز می‌باشد و خانم‌ها دوست دارند همسرشان مردی بااقتدار و قوی باشد تا بتوانند به او تکیه کرده و اعتماد قلبی پیدا کنند.

امیرالمؤمنین حضرت امام علی(ع) می‌فرمایند: «زن دوست دارد مرد را با اقتدار و قدرت ببیند، نه اینکه او را در حال شکستگی و ضعف ببیند».(۲۹)

اگر خانواده‌ای مدیر نداشته باشد و زن و مرد در اداره امور آن باهم برابر باشند، این خانواده سالم و متعادل نیست و دچار هرج و مرج می‌گردد و این معضل بر تربیت صحیح فرزندان و اداره ‌امور آسیب‌های جدی خواهد رساند.

دخالت‌ عاطفی

یکی از احتیاجات اساسی انسان‌ها، تأمین نیازهای عاطفی و هیجانی آنان است که عبارت است از: دوست داشتن، مورد محبت قرار گرفتن، عشق ورزیدن به یکدیگر و…

محیطی که به شکل آرمانی می‌تواند نیازهای عاطفی و هیجانی انسان را ارضا نماید، کانون گرم خانواده متعادل و پویاست که تحقق این هدف، منوط به «دخالت عاطفی» است.

روان‌شناسان این فرآیند را بدین صورت تعریف کرده‌اند: «میزان و کیفیت علاقه و نگرانی اعضای خانواده نسبت به یکدیگر را دخالت عاطفی می‌گویند».(۳۰)

در خانواده سالم این دخالت از نوع «دلسوزانه» است؛ به گونه‌ای که با توجه به درک نیازهای واقعی هر فرد به سایر اعضا علاقه نشان می‌دهد و این علاقه منجر به پاسخ‌هایی می‌شود که نیازهای طرف را برآورده می‌سازد.(۳۱) اسلام به عنوان یک دین جامع و کامل به نیازهای عاطفی توجه کافی مبذول داشته است. محبت زن و شوهر نسبت به یکدیگر و نسبت به فرزندان و متقابلاً محبت فرزندان نسبت به والدین از نشانه‌های محبت خداوند و از نعمت‌های خاص پروردگار است و موجب صفا و صمیمیت در زندگی می‌شود و باید در جهت تداوم این عشق و محبت کوشید. خطاب‌های ملاطفت‌آمیز و دلربا، روح و جسم را نوازش می‌کند و افراد را تحت‌ تأثیر قرار می‌دهد.

در خانواده‌های سالم و متعادل، اساساً والدین و فرزندان زبان خویش را به سخن نیک عادت می‌دهند و نسبت به یکدیگر احساس محبت راستین می‌کنند. پیامبر اکرم(ص) با توجه به این نکته می‌فرمایند: «مردی که به زنش بگوید تو را دوست دارم، اثر این سخن هرگز از دل زن بیرون نمی‌رود».(۳۲) الگویی که آموزه‌های دینی در زمینه دخالت‌های عاطفی اعضای خانواده می‌دهد، الگوی مسؤولیت سرپرست خانواده نسبت به سایر اعضای آن می‌باشد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «یا ایها الذین آمنوا قوا انفسکم و اهلیکم ناراً…؛(۳۳) ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خود و خانواده خویش را از آتش دوزخ نگاه دارید…».

مرد به عنوان سرپرست خانواده وظیفه دارد خود و اعضای خانواده را در جهت رشد عاطفی و کمال انسانی کمک کند و از مسائلی که موجب اختلال در کارکردهای خانواده می‌شود، جلوگیری نماید.

تحسین و تشویق

تشویق، فرآیندی است که استعدادهای نهفته در نهاد آدمی را از قوه به فعلیت می‌رساند و نیروی خلاقیت را در وجود او شکوفا می‌سازد. قدردانی اعضای خانواده از همدیگر و تشویق یکدیگر به خاطر کارهای پسندیده‌ای که انجام می‌دهند، در تقویت اعتماد به نفس و روحیه خودباوری آنان تأثیر بسزایی دارد. تشویق سبب می‌شود فرد انگیزه و شوق لازم را برای انجام کارهای شایسته در محیط خانواده به دست آورد و از این رهگذر عادت به انجام کارهای مثبت و نیکو در وجود او نهادینه شود.(۳۴) اگر فردی پس از انجام عملی مورد تحسین سایر اعضای خانواده خود قرار گیرد، شیرینی تشویق در خاطر او باقی خواهد ماند و انگیزه‌اش برای تکرار آن عمل قوی‌تر خواهد گردید. در خانواده‌های سالم و متعادل کفه‌ ترازو به سمت تحسین و تشویق سنگینی می‌کند؛ به گونه‌ای که اعضای این نوع خانواده، مثبت‌اندیش هستند و برای رسیدن به اهداف آرمانی، رفتارهای مطلوب و عملکردهای سازنده یکدیگر را تأیید و تصدیق می‌کنند.

هدیه دادن به یکدیگر

آخرین شاخص خانواده متعادل و سالم که در پایان این نوشتار بدان اشاره می‌شود، فرآیند هدیه دادن به یکدیگر است. هدیه، نماد عشق و علاقه‌مندی و نوعی احترام به طرف مقابل محسوب می‌شود. انسانی که هدیه را می‌گیرد، بی‌اختیار و از روی فطرت خدادادی، مهر و علاقه هدیه‌دهنده را در دل خود جای می‌دهد.

در خانواده‌ای که اعضای آن به مناسبت‌های گوناگون به یکدیگر هدیه می‌دهند، پویایی و نشاط بر فضای آن حاکم می‌شود و امید به زندگی افزایش پیدا می‌کند. رسول مکرم اسلام(ص) در راستای اهمیت هدیه دادن می‌فرمایند: «به یکدیگر هدیه بدهید؛ زیرا هدیه دادن محبت را دوچندان می‌کند و روابط افراد را تازه‌تر می‌نماید».(۳۵)

بنابراین، ‌هدیه دل‌ها را پر از صفا و صمیمیت کرده و غبار کدورت‌ را از دل‌ها می‌زداید؛ به ویژه که اهدای تحفه در مناسبت‌های خاصی باشد. پیامبر اسلام(ص) باز در این زمینه می‌فرمایند: «مردی که وارد بازار شود و تحفه‌ای برای خانواده‌اش بخرد، اجر و پاداش او برابر با کسی است که نیازهای نیازمندان را برآورد».(۳۶)

در بسیاری از خانواده‌های سالم و موفق چون اعضای آنها در مناسبت‌های مختلف مثل سالگرد ازدواج والدین، روز تولد فرزندان، روز مادر و روز پدر به بهانه‌های گوناگون هدیه‌ای به یکدیگر تقدیم می‌کنند، این امر ستوده باعث تقویت روابط سالم و صادقانه افراد شده و طراوت و شادابی زندگی افزایش می‌یابد.

پی‌نوشت‌ها

۱ـ‌ روم، ۲۱٫

۲ـ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ج ۱۰۰، ص ۲۲۲٫

۳ـ تعلیم و تربیت در اسلام، مرتضی مطهری، ص ۳۸۹٫

۴ـ مریم، ۹۶٫

۵ـ نهج‌البلاغه، ترجمه محمد دشتی، ص ۶۷۰٫

۶ـ بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۳۲۱٫

۷ـ همان، ج ۷۳، ص ۱۷۵٫

۸ـ وسائل‌الشیعه الی تحصیل مسائل‌الشریعه، محمد بن حسن حرّ عاملی، ج ۹، ص ۴۳۲٫

۹ـ مأخذ قبل، ج ۱۰۴، ص ۶۹٫

۱۰ـ بقره، ۱۸۷٫

۱۱ـ‌ ماهنامه‌ پیوند، شماره ۳۴۷ـ۳۴۵، تابستان ۸۷، ص ۴۰٫

۱۲ـ‌ بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۱۳۱٫

۱۳ـ‌ فروع کافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج ۴، ص ۵۲٫

۱۴ـ‌ تحف‌العقول عن آل‌الرسول، ابن‌شعبه حرّانی، ص ۴۲۶٫

۱۵ـ فرقان، ۶۷٫

۱۶ـ نک: نور، ۳۱٫

۱۷ـ اصول کافی، ج ۵، ص ۵۰۷٫

۱۸ـ من لایحضره الفیقه، شیخ صدوق، ج ۱، ص ۱۲۳٫

۱۹ـ مأخذ قبل، ج ۲، ص ۱۰۷٫

۲۰ـ ماهنامه پیوند، شماره ۲۸۹، آبان ۸۲، ص ۶۷٫

۲۱ـ مأخذ قبل، ج ۲، ص ۸۶٫

۲۲ـ همان، ص ۸۷٫

۲۳ـ الگوهای تربیت اجتماعی، محمدعلی کریمی‌نیا، ص ۲۰۴٫

۲۴ـ خانواده‌ متعادل، محمدرضا شرفی، ص ۹۶٫

۲۵ـ بحارالانوار، ج ۲، ص ۸۴٫

۲۶ـ مفاهیم و تئوری‌های کلیدی در خانواده درمانی، ف.ج.زیمون، ص ۲۳۵٫

۲۷ـ نساء، ۳۴٫

۲۸ـ وسائل الشیعه، ج ۲۰، ص ۱۵۸٫

۲۹ـ همان، ج ۲، ص ۶۸٫

۳۰ـ ماهنامه معرفت، شماره ۱۴۷، اسفند ۸۸، ص ۱۰۸٫

۳۱ـ خانواده درمانی پایه، فیلیپ بارکر، ترجمه محسن و زهره دهقانی، ص ۱۰۲٫

۳۲ـ وسائل‌الشیعه، ج ۲۰، ص ۲۳٫

۳۳ـ تحریم، ۶٫

۳۴ـ ماهنامه پیوند، شماره ۳۴۷ـ۳۴۵، تابستان ۸۷، ص ۴۱٫

۳۵ـ بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۱۶۶٫

۳۶ـ وسائل‌الشیعه، ج ۲۱، ص ۵۱۴٫

سوتیتر:

۱٫

آموزه‌های قرآنی مبیّن این حقیقت است که ایمان و عمل صالح و شایسته، موجب ایجاد الفت و دوستی بین مؤمنان می‌شود؛ زیرا دل‌ها به دست پروردگار متعال است و خداوند محبت افراد با ایمان را در دل بندگان خود قرار می‌دهد.

حجت‌الاسلام والمسلمین محمد تقدیری

مقدمه

در بخش پیشین به برخی از آثار و پیامدهای ناامیدی و علل آن پرداختیم و در این مجال، مطلب را پی می‌گیریم و درمان‌هائی را برای مقابله با این عامل خطرناک مورد بررسی قرار می‌دهیم.

ناامیدى آسیب‌های فراوانى را به فرد و جامعه وارد می‌سازد. کسى که به علل گوناگونى همچون تبلیغات دشمن، شتابزدگی، فقدان آینده‌نگرى، ناتوانى، خودکم‌بینى و مشکلات جسمى امید خود را از دست می‌دهد. کسى که از آمرزش پروردگار ناامید است، برنامه‌اى براى بهره‌مندى از زندگی ندارد و آن را هیچ و پوچ مى‌داند و همواره نگران است که چه سرنوشتى در انتظار اوست. ناامیدی ابتدا عاطفه را از بین می‌برد و سپس اگر به مرحله اختلال و بیماری برسد نیاز به درمان جدی دارد.

افسردگی

فردی که برای زندگی کردن انگیزه ندارد و از درگاه الهی ناامید است، تمام درها را به روی خود بسته می‌بیند، حوصله هیچ کاری را ندارد، کم‌کم از همه چیز و همه کس کناره می‌گیرد، دچار افسردگی می‌شود، هیچ اقدام مثبتى را انجام نمى‌دهد و چون امیدى به آینده ندارد، مرتکب جنایات بزرگ و خطرناک مى‌شود.

افسردگی نوعی حالت بی‌تفاوتی و ناشاد بودن و غالباً کوششی در جهت فرار از درد و ناراحتی و اندوه است. نوجوانان و جوانان افسرده از پذیرفتن این حقیقت که زندگی مجموعه‌ای از لذات و ناراحتی‌هاست طفره می‌روند و به‌تدریج به اعتیاد و احساس پوچی پناه می‌برند. افسردگی و ناامیدی و یأس و احساس بیهودگی، بیماری قرن ماست.

این بیماری مرموز منابع مادی و انسانی را نابود می‌کند و نیروی سرشار کار و کوشش آدمی را که بایستی در جهت رشد اقتصادی به خدمت گرفته شود، معطل می‌سازد. افسردگی روانی بیشتر قربانیان خود را در بین جوانان مرفه جستجو می‌کند. قتل و خونریزی‌های بی‌دلیل، طغیان‌های دیوانه‌وار و سرکشی‌های وحشتناک، ناشی از افسردگی و ناامیدی‌اند.

حضرت علی«ع» در روایتی فرموده‌اند: «اِن مَلَکَهُ الَیأس قَتَلهُ ألاسف؛(۱) اگر ناامیدی بر انسان حاکم شود، اندوه و تأسف او را می‌کشد.»

افسردگی روانی در مراحل پیشرفته موجب انفجار شخص می‌شود؛ او را به ارتکاب اعمال خلاف قانون و عرف اجتماع وادار می‌سازد و نوعی حالت تهاجمی و ناسازگاری در خانواده و محیط کار در شخص ایجاد می‌کند. افسردگی مزمن، عقب‌نشینی یا کناره‌گیری از محیط کار و خودداری از مشارکت در امور است.  .

خودکشی

از آثـار مهـم نـاامیـدی و یأس مزمن و شدید، میل به خودکشی و گاهی اقدام به آن است. خودکشی در اصطلاح به معنی: «خاتمه دادن ارادی فرد به زندگی خود» گفته می‌شود.

امام علی«ع» فرمود: «قَتَل القنوطُ صاحبَهُ؛(۲) ناامیدی صاحب خود را می‌کشد».

در واکنش‌های ناشی از یأس و افسردگی، بروز ژست‌های خودکشی کاملاً رایج است. فرد افسرده مگر در موارد حاد افسردگی،  به‌ندرت خودکشی می‌کند. در فرد شدیداً افسرده، احساس گناه، سرزنش خود و نومیدی دیده می‌شود و خطر فزاینده میل به خودکشی پیش می‌آید. در خودکشی «انگیزه نابود کردن خود» همیشه وجود دارد.

رفتارحیوانات مبین آن است که خودکشی مختص انسان است وحیوانات فقط «دیگرکشی» می‌کنند. از نویسنده پیر، پیتر که مغزش را با تفنگ متلاشی‌کرد، یادداشتی به جا ماند که در آن از بی‌عدالتی منتقدان ادبی، نبودن عشق و امید در زندگی و ملامت‌بار بودن هستی‌ سخن گفته بود. افراد خانواده‌اش در مراسم عزاداری می‌گفتند او از مدت‌ها قبل دچار ناامیدی بود و ۲۰ سالی می‌شد که رمان موفقی ننوشته بود.(۳)

در بررسی عوامل خودکشی، انزوای اجتماعی، افت تحصیلی شدید، ناامیدی، ناکامی، پوچی و بی‌معنا شدن زندگی نمود بیشتر دارند.

نظر اسلام راجع به خودکشی

«قتل نفس» و خودکشی در اسلام شدیداً نهی شده است. قرآن کریم در سوره نساء بعد از اینکه مؤمنین از خوردن اموال دیگران باز داشته می‌شوند، می‌فرماید: « لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللّهَ کانَ بِکُمْ رَحیمًا ؛(۴) خودکشی نکنید، به‌درستی که خداوند نسبت به شما مهربان است.» و: «و هر کس این عمل را (خوردن اموال دیگران و خودکشی) از روی تجاوز و ستم انجام دهد، به‌زودی او را در آتش وارد خواهیم ساخت.»

این عمل در روایات نیز شدیداً مذمت شده و از کیفر آن سخن به میان آمده است. امام صادق«ع» فرمودند: «مَنْ قَتَلَ نَفْسَهُ مُتَعَمِّداً فَهُوَ فِی نَارِ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها ؛(۵) هر کس خود را عمداً بکشد در آتش دوزخ جاودانه خواهد بود.»

هنگامی که به پیامبر«ص» خبر دادند که مردی خود را کشته است، فرمودند: «من بر او نماز نمی‌خوانم».(۶) کسی که خودکشی می‌کند، از نظر روایات از رحمت حق مأیوس است. در فرهنگ اسلامی، انسان هوشمند است و جوهر وجود خود را در برابر مشکلات هولناک بروز می‌دهد و موانع را از میان برمی‌دارد. انسانی که در برابر مشکلات یارای ایستادگی ندارد و تصور می‌کند با مرگ از مسئولیت اجتماعی آسوده می‌شود، ضعیف و خودخواه و از رحمت خدا مأیوس است و یأس از رحمت الهی، مساوی با شرک است.

در اسلام درمان و مقابله با خودکشی از راه بررسی علل پیدایش آن صورت می‌گیرد. احساس گناه و یأس از رحمت الهی، پوچی و بی‌هدفی در زندگی، انزوای اجتماعی و احساس تنهایی و درنهایت ناامیدی مورد بررسی آیات و روایات قرار گرفته‌اند.

 گناه

کسی که از رحمت خدا نومید است و امید به رستگاری ندارد، با خود می‌گوید من که عاقبت بدی دارم، پس لااقل نباید لذات دنیا را از خود دریغ کنم، بنابراین کم‌کم در منجلاب گناه فرو می‌رود. انسان مأیوس کار را تمام شده می‌داند، لذا جبران گذشته برایش معنا ندارد.

القائات شیطانی به‌گونه‌ای نیستند که انسان بتواند بین آنها و افکارش فرق بگذارد، زیرا شیطان به شکلی ظریف و مخفی در نفس انسان نفوذ می‌کند و انسان القائات و وسوسه‌های او را فکر خود می‌انگارد و کیست که به اندیشه‌های خویش سوءظن داشته باشد؟ قرآن می‌فرماید: «إِنَّهُ یَراکُمْ هُوَ وَ قَبیلُهُ مِنْ حَیْثُ لا تَرَوْنَهُم؛(۷) چه اینکه او و همکارانش شما را مى‏بینند از جایى که شما آنها را نمى‏بینید (اما بدانید) ما شیاطین را اولیاى کسانى قرار دادیم که ایمان نمى‏آورند.»

در بعضی از آیات قرآن از نفوذ مخفیانه شیطان تعبیر به وحی شده است؛ « اِنَّ الشَّیَاطِینَ لَیُوحُونَ إِلَى أَوْلِیَآئِهِمْ ؛(۸) شیاطین به دوستان خود مطالبى مخفیانه القا مى‏کنند».

وحی در اصل همان صدای مخفی و مرموز و احیاناً تاثیر‌های ناآگاهانه است، ولی انسان به‌خوبی می‌تواند الهامات الهی را از وسوسه‌های شیطانی تشخیص دهد، زیرا علامت روشنی برای تشخیص آن وجود دارد و آن اینکه الهامات الهی چون با فطرت پاک انسان‌ها و ساختمان جسم و روح او آشنا هستند، هنگامی که در قلب پیدا می‌شوند، حالت انبساط و نشاط به انسان دست می‌دهد، در حالی که وسوسه‌های شیطان چون هماهنگ با فطرت و ساختمان و روح انسان نیستند، احساس تاریکی و ناراحتی و سنگینی را در او ایجاد می‌کند.

نومیدی، نغمه شیطان

شیطان خود دعوت به گناه و بعد هم افشا می‌کند. درست مثل کسی که با رشوه دادن به مقصود خود می‌رسد و سپس نام رشوه‌گیرنده را افشا می‌کند و یا مانند کشورهای استکباری و استعماری که سعی می‌کنند ضمن ارتباط و فریب شخصیت‌های سیاسی، اسناد و مدارکی را از آنها به دست آورند تا به هنگام نیاز ارائه دهند.

شیطان همیشه در کمین انسان نشسته است و آنگاه که مرتکب گناهی می‌شود، به طرف او می‌آید و مدام با وسوسه‌های خود به او می‌گوید که خداوند گناه تو را نمی‌بخشد. انسانی هم که ایمان‌اش ضعیف‌ باشد، به وسوسه‌ شیطانی تن می‌دهد و از درگاه خدا ناامید می‌شود و چه بسا این ناامیدی به جایی برسد که در زمره کافران قرار گیرد

ناامیدی به عنوان یک احساس ناخوشایند و نگاه منفی به آینـده، آثار زیـانبـاری دارد و افسردگی و کسالت و تنبلی و چه بسا خودکشی از پیامدهای آن است. فرد ناامید به دلیل قطع رشته امید و فروریختن تکیه‌گاه‌اش، گناه را با بی‌پروایی بیشتری انجام می‌دهد، زیرا از بخشش و غفران و رحمت خدا مأیوس است.

 راه‌های پیشگیری و درمان

در زمینه بیماری‌های جسمی به دو شیوه می‌توان اقدام کرد: پیشگیری و درمان. در احساس‌های منفی و بیماری‌های روحی نیز این دو شیوه قابل تعمیم هستند.

امیددرمانی

یکی از روش‌های درمان ناامیدی، توسل به ضد آن است. فیض کاشانی می‌گوید: «کسی که می‌خواهد صفت جود و بخشش را ملکه نفس خود گرداند، باید کارهای شخص بخشنده را انجام ‌دهد و قدم‌های او را بردارد.»(۹)

انسانی که در گناه غوطه‌ور است و از شدت معاصی و رذایل در یأس و اندوه و حتی اختلالات شدید رفتاری گرفتار شده است، باید به روش «امید درمانی» متوسل شود. این دارو مورد احتیاج دو گروه است:

۱ـ کسی که یأس بر او غالب شده و عبادات را ترک کرده است.

۲ـ کسی که خوف همه وجودش را گرفته و در نتیجه چنان در عبادت افراط می‌کند که به خود و خانواده‌اش ضرر می‌زند.

این دو گروه از طریق اعتدال خارج شده و به افراط و تفریط گراییده‌اند، پس به دارویی محتاجند که آنها را به حال اعتدال برگرداند.خوف داروی عاصی مغروری است که روی از عبادت برتافته و در منجلاب معاصی غوطه‌ور شده است و در عین حال از خدا تمنای بی‌جا دارد. برای چنین فردی رجا چون سم قاتل است.

برای درمان ناامیدی، فرد باید به اسباب و علل ایجاد و توسعه امید و رجا روی آورد. داروی رجا دو چیز است:

اول: عبرت

با تدبر در کثرت نعمت‌های خدا و کرم بی‌سابقه و بی‌واسطه او و پاداش‌های بزرگی که بدون استحقاق بندگان به آنها وعده داده و بدون اینکه بندگان از او بخواهند، در دنیا ایشان را یاری کرده، سبقت‌ رحمت او بر غضب‌اش و اینکه مهر او بر بندگان از مهر مادر دلسوز بر فرزندان خود بیشتر است و اینکه رحمت او در آخرت گسترده‌تر از دنیاست، می‌توان فهمید که در دنیا به بندگان رحم کرده است و در آخرت نیز به آنها رحم می‌کند.

دوم: آیات و اخبار

دقت در آیات و اخبار و عباراتی که در ادعیه ائمه هدی«ع» آمده، برای کسی که در جستجوی رجاست داروی نیکوئی است.(۱۰)

امیددرمانی مرحله دارد. در مرحله اول با یادآوری مهر بی‌پایان خداوند متعال و بخشش‌های عظیم او امیدواری به وجود می‌آید و انسان با دسترسی به افق‌های جدید، از فضای بسته‌ای که در برابر خود می‌دید، رها و از نظر ذهنی آماده ترک رذایل نفسانی خویش می‌شود. در مرحله دوم، فرد بیمار به تحرک عملی فراخوانده می‌شود تا با جبران خطاهای گذشته، در عمل به ذهنیت جدید خویش پویایی بخشد.

امام سجاد«ع» طواف می‌کردند که در گوشه‌ای مردم را دیدند که تجمع کرده‌اند. پرسیدند: چه شده؟ گفته شد: محمد بن شهاب اختلال عقل پیدا کرده است و حرف نمی‌زند، خانواده‌اش او را آورده‌اند، شاید مردم را ببیند و حرف بزند. بعد از طواف حضرت، محمد بن شهاب ایشان را شناخت، حضرت فرمود: تو را چه شده؟ گفت والی بودم و خونی ریخته‌ام، از ناراحتی چنین شده‌ام. حضرت فرمودند: من برتو ترسناک‌ترم از یأسی که از رحمت خداوند داری.

در این جریان ابتدا امام می‌کوشند با امید بخشیدن به فردی که از شدت حزن و اندوه به اختلال شدید دچار شده، ذهنیت منجمد شده او را آماده ورود به مرحله دوم درمان که مبتنی بر امید و تحرک و جبران گذشته است، بکنند.

در درمان حزن و ناامیدی هم ایجاد رجا و امید در افراد محزون تجویز شده است. ملا مهدی نراقی می‌گوید: «شایسته است که هیچ مؤمنی از لطف خدا مأیوس نباشد و نپندارد که خدا به او رحم نخواهد کرد و حتماً از عذاب و عقاب او رهایی ندارد و گمان نکند که بلاها و مصیبت‌هایی که در دنیا به او می‌رسد، شر و عقوبت است، بلکه سزاوار است که خدا را مهربان‌تر از پدر و مادر بداند و معتقد باشد که او را آفریده تا او را از وجود و فیض خود برخوردار سازد؛ بنابراین در سرای آخرت به او ترحم خواهد کرد و او را ازعذاب ابدی نجات خواهد داد و به نعمت‌های سرمدی بهشت خواهد رساند.»(۱۱)

نکته مهمی که در درمان با امید باید در نظر داشت این است که بیماری‌های روانی مانند بیماری‌های جسمی در افراد مختلف متفاوت‌اند و نمی‌توان برای همه نسخه واحدی پیچید. بنابراین معالجه مردم با خوف یا رجا بر حسب اختلاف بیماری‌هاى آنها متفاوت است. کسى نیازمند داروى رجاست که یأس بر او چیره شده و عبادت را رها کرده باشد، یا خوف چنان بر او غالب شده باشد که به حد اسراف رسیده و به خود و خانواده‏اش زیان وارد کند.

اما برای کسانى که در طغیان گناهان غوطه‏ور  و به مفاسد دچار شده‌اند، دواى رجا زهر کشنده است، زیرا در مورد اینها، امید جز افزایش طغیان و فساد و گناه اثرى ندارد. پس واعظ مردم باید بیماری‌هاى آنها را بشناسد و در علل آن بیماری‌ها نظر کند و هر علتى را به ضد آن علاج کند، نه به چیزى که آن را مى‏افزاید. بنابراین در مورد عاصیان و گنهکاران شایسته است که از انگیزه‏هاى رجا یاد نکند، بلکه در ذکر اسباب خوف مبالغه کند تا به‌کلى به هلاک و نابودى کشانده نشوند و قصدش از موعظه به دست آوردن دل‌ها و انتظار مدح و ستایش از مردم نباشد و بر رجا تکیه کند تا  سخنان‌اش به کام مردم لذت‌بخش‏تر باشد، زیرا به این طریق خود و مردم را به هلاکت و گمراهى می‌افکند.

راه به دست آوردن رجا براى نیازمند این است که آیات و اخبار متواترى را که درباره رجا و رحمت واسعه و رأفت و عفو فراوان الهى وارد شده به یاد آورد؛ آنگاه در نعمت‌هاى شگفت‏آور خدا که در این دنیا نصیب بندگان خود کرده، تأمل و تفکر کند و ببیند که خداوند چگونه آنچه را که براى ادامه زندگى انسان‌ها ضرورى است آماده ساخته و هیچ چیز جزئى‌ای را هم که فقط گاهی‌ بدان محتاج‌اند ـ مانند زیور و زیبایى‌ـ  رها نکرده است.

پس وقتى خداوند از روی لطف و عنایت در آنچه که براى بندگان نیکو و پسندیده است در زندگى دنیا کم نگذاشته ـ   حال آنکه دنیا خانه رنج و سختى است نه سراى نعمت و راحت ـ و راضى نشده است که حتى چیزى از مزایاى زندگى مثل زیور و زیبایى هم فوت شود، چگونه راضى خواهد شد که در آخرت که سراى جود و فیض است، آنان را به عذاب جاودان و هلاک ابدى دچار سازد؟ او خود فرموده که رحمت‌اش بر غضب‌اش پیشى دارد.

بالاترین چیزى که باعث امیدوارى بندگان است این است که خداى تعالى خیر محض است و هیچ شرى در او وجود ندارد و فیاض على الاطلاق است و خلق را آفریده تا بدیشان جود و احسان کند، پس البته بر آنها رحم خواهد کرد و آنان را در زجر و عذاب دائم وا نخواهد گذاشت.

این بحث را در شماره بعد پی می‌گیریم.

پی‌نوشت‌ها

۱ـ نهج‌البلاغه، حکمت ۱۰۸٫

۲ـ غررالحکم، ح۶۷۳۱٫

۳ـ فرهنگ روانشناسی توصیفی، فرانکو برونو، ص۱۱۳٫

۴ـ نساء ۳۰،۲۹٫

۵ـ من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۳۷۴، ح۱۷۶۷٫

۶ـ مسند احمد بن حنبل، ج۵، ص۹۱٫

۷ـ اعراف، ۲۷٫

۸ـ انعام، ۱۲۱٫

۹ـ کیمیای سعادت، نقل از سبب‌شناسی و درمان بیماری‌های روانی، ص۶۳۴٫

۱۰ـ اخلاق شبر، باب خوف و رجا، ص۳۸۵٫

۱۱ـ جامع‌السعادات، عنوان حسن ظن، ج۱، ص۲۸۱٫

سوتیترها:

۱٫

کسی که از رحمت خدا نومید است و امید به رستگاری ندارد، با خود می‌گوید من که عاقبت بدی دارم، پس لااقل نباید لذات دنیا را از خود دریغ کنم، بنابراین کم‌کم در منجلاب گناه فرو می‌رود. انسان مأیوس کار را تمام شده می‌داند، لذا جبران گذشته برایش معنا ندارد.

۲٫

بالاترین چیزى که باعث امیدوارى بندگان است این است که خداى تعالى خیر محض است و هیچ شرى در او وجود ندارد و فیاض على الاطلاق است و خلق را آفریده تا بدیشان جود و احسان کند، پس البته بر آنها رحم خواهد کرد و آنان را در زجر و عذاب دائم وا نخواهد گذاشت.

                                                                                       عسکری اسلامپور کریمی   

یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد آیین مقدس اسلام نسبت به بیشتر آیین‌ها‌ی مذهبی، اهمیت به‌سزایی است که برای بهداشت فرد و اجتماع و سلامت انسان و محیط‌زیست قائل است. پیامبراکرم«ص» فرمودند: «الْعِلْمُ عِلْمَانِ: عِلْمُ الأَبْدَانِ، وَعِلْمُ الأَدْیَانِ؛ دانش بر دو گونه است: دانش مربوط به دین و دانش مربوط به تن».^(۱)

در قرآن کریم در حدود ۲۰۰ آیه به فعالیت‌های جسمی در کنار تقویت روح اشاره شده­ است، از جمله: «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّه… آنچه قوه و توان دارید، برای مقابله با دشمنان مهیا سازید».^(۲) احادیث و رهنمودهای فراوانی نیز از بزرگان دین برای حفظ صحت و تقویت بدن بیان شده‌اند؛ از جمله: پیامبر«ص» می‌فرمایند: «اِنَّ لِرَبِّکَ عَلَیکَ حَقّاً، وَ اِنَّ لِجَسَدِکَ عَلَیکَ حَقّاً وَ لاَ هلِکَ عَلَیکَ حَقّاً؛ پروردگارت بر تو حقی دارد، و بدنت بر تو حقی دارد، و خانواده‌ات[نیز] بر تو حقی دارد».^(۳)

نیز: «طُوبی لمنْ اَسْلَمَ وَ کان عَیْشُهُ کِفافاً وَ قُواهُ شِداداً؛ خوشبخت کسی است که اسلام را پذیرفته و به قدر معاش خود درآمد داردو بدن‌اش نیرومند است».^(۴)

همچنین: «امنُن عَلَیْنَا بِالنَّشَاطِ وَ أَعِذْنَا مِنَ الْفَشَلِ وَ الْکَسَلِ وَ الْعَجزِ وَ الْعِلَلِ وَ الضَّرَرِ وَ الضَّجَرِ وَ الْمَلَل؛ خدایا! نعمت سرزندگی و کوشایی را به ما ارزانی دار و از سستی، تنبلی، ناتوانی، بهانه‌گیری، زیان، دلمردگی و ملال، محفوظمان دار».^(۵)

امام علی«ع» در فرازی از دعای کمیل می‌فرمایند: «یا رَبِّ یا رَبِّ یا رَبِّ، قَوِّ عَلى خِدْمَتِکَ جَوارِحى؛ پروردگارا!پروردگارا! پروردگارا! اعضاء و جوارح مرا در راه خدمت به خودت قوی و نیرومند گردان».

و امام سجاد«ع» در دعای ابوحمزه ثمالی می‌فر‌مایند: «اَللّهمَّ اَعطِنِی… الصِّحَّه فی الجسمِ وَ القُوَّهَ فِی الْبَدانِ؛ خداوندا سلامتی در جسم و توانایی بدنی به من ارزانی فرما!»

تربیت بدنی و ورزش، به‌خصوص ورزش‌های رزمی در اسلام به‌قدری اهمیت دارد که پیامبراکرم«ص» آن را در زمره یکی از حقوق فرزندان برمی‌شمارند: «حَقُّ الوَلَدِ على والِدِهِ أن یُعَلِّمَهُ الکِتابَهَ، و السِّباحَهَ، و الرِّمایَهَ، و أن لا یَرزُقَهُ إلاّ طَیِّباً؛ حق فرزند بر عهده پدرش این است که به او نوشتن، شنا کردن و تیراندازی را آموزش دهد و روزی او را تنها از راه حلال و پاکیزه تهیه نماید».^(۶)

این احادیث نورانی بیانگر اهمیتی هستند که دین ما برای ورزش و سلامت جسمی و روان مسلمانان قائل است و بیانگر نکات بسیاری است، از جمله:

۱ـ خطاب به همه مردم اعم از مسلمان و غیرمسلمان بیان شده است.

۲ـ همه افراد اعم از دختر و پسررا دربرمی‌گیرد نه تنها پسران را.

۳ـ ورزش باید  جذاب، مفرّح وشاد باشد.

۴ـ امکان رقابت بین افراد وجود داشته باشد.

۵ـ در مواقع لزوم از آنها برای دفاع از خود استفاده کنند.

۶ـ  هدفمند باشد، نه پوچ و بیهوده.

پژوهشگران دانمارکی به این نتیجه دست یافته‌اند که میزان مرگ و میر در میان کسانی که پیاده‌روی می‌کنند در مقایسه با کسانی که تحرک ندارند، یک سوم کمتر است. مدیر این پژوهش«پیتر شنوهر»، متخصص قلب می‌گوید: «برای سلامتی، فعالیت بدنی مفید است. کسانی که بی‌تحرک‌اند در وضعیت فیزیکی ضعیفی قرار دارند… باید با سرعت زیاد پیاده‌روی کرد. چون این کار، تأثیر بیشتری روی بدن می‌گذارد».^(۷)

بسیاری از بیماری‌ها‌ مثل افسردگی، دیابت، فشار خون و بیماری‌های قلبی با ورزش و نرمش قابل پیشگیری هستند.^(۸) شنا باعث شادی و نشاط انسان می‌شو­د. آب‌تنی و حرکت در آب، به خاطر خنک‌کنندگی، نشاط جسم و شادی روح را به همراه دارد و به پوست نیز طراوت و زیبایی می‌بخشد. آثار ماساژدهندگی آب، باعث کم شدن فشارهای ناشی از خستگی روزانه و تمدد اعصاب می‌شو­د و آرامش خاطر را به انسان بازمی‌گرداند.^(۹) ورزش، باعث تمرکز حواس می‌شو‌د و قدرت اندیشیدن را زیاد می‌کند. تحقیقات نشان داده است که کاهش یا افزایش فشار خون ناشی از ورزش، وابسته به تداوم یا قطع برنامه‌های ورزشی است.^(۱۰)

تحقیقات بسیارى نشان داده است که ورزش علاوه بر اینکه ابزار ارزشمندى براى حفظ سلامت جسمانى است، رابطه نزدیکى با سلامت روانى و به ویژه پیشگیرى از بروز ناهنجاری‌هاى روانى دارد. ورزش از اضطراب و افسردگى می‌کاهد، اعتماد به نفس را افزایش می‌دهد­و به‌ویژه در سنین کودکى و نوجوانى، راهکار سالمى براى آزاد کردن انرژی‌هاى اندوخته شده است. در نتیجه تمرینات ورزشى مداوم، میزان جریان خون در مغز افزایش می‌یابد. افزایش جریان خون موجب اکسیژن‌رسانى بیشتر و تغذیه بهتر نرون‌هاى مغز می‌شو‌د و از تنگ شدن عروق مغز جلوگیرى می‌کند. این تأثیرات خود موجب پیشگیرى از فراموشى ذهنى در سالمندى می‌شو­د.^(۱۱)

اسلام همواره انسان را به ورزش و تربیت بدنی به موازات تقویت جنبه‌های علمی و ایمانی به تقویت جسمانی هم توجه بسیار و این نکته را تصریح کرده است که هیچ‌یک از پیامبران و امامان ضعف بدنی نداشته‌اند. در آیه ۱۴ سوره مبارکه قصص در باره حضرت موسی«ع» آمده است: «وَلَمَّا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَاسْتَوَى آتَیْنَاهُ حُکْمًا وَ عِلْمًا؛ هنگامی‌ که‌ موسی«ع»‌ نیرومند و کامل‌ شد، حکمت‌ و دانش‌ به‌ او دادیم».

بنابراین تقویت جسم می‌تو­اند به تعمیق باورهای مذهبی بینجامد. بزرگان دین نیز در کنار تمام ویژگی‌ها­ی نیک اخلاقی و روحی، از توانایی جسمی بالایی برخوردار بوده‌ و بدون شک برای حفظ آمادگی جسمی خود همواره به ورزش‌هایی که برای  پرورش جسم مفید بوده‌اند، می‌پرداخته‌اند.

تربیت بدنی شرط لازم برای تربیت دینی و شرط کافی آن؛ ملازم بودن‌اش با ایمان الهی است. در واقع تربیت بدنی در اینجا نقش پشتیبان را دارد. حتی تکالیفی که جنبه معنوی محض دارند مانند روزه، نماز و حج در گرو سلامتی بدن هستند. بنابراین اسلام ورزش را نه تنها سلامت و تندرستی افراد را تأمین می‌کند که بهتر بتوانند از مزایای زندگی بهره‌مند شوند، بلکه تندرستی و سلامتی را عامل پیشبرد رشد عقل و روح می‌داند، زیرا مسلمان قوی و نیرومند بهتر می‌تواند علاوه بر انجام فرایض دینی مانند نماز و روزه، در انجام بسیاری از تکالیف اجتماعی خود مانند جهاد و دفاع از حیثیت و شرف و مکتب و حمایت از محرومان و مستضعفان در شکل‌های گوناگون موفق باشد.

پیامبر«ص» فرمودند: «اَلمؤ‌مِنُ‌ القَوِ‌یُّ‌ خَیرٌ‌ وَ‌ اَحَبُّ‌ مِنَ‌ المُؤ‌مِنِ‌ الضَّعیفِ؛ انسان با ایمان‌ قوی‌ و نیرومند، از شخص‌ با ایمان‌ ضعیف‌ بهتر و دوست‌داشتنی‌تر است».^(۱۲)

انسان با ایمان اگر نیرومند و سالم باشد می­تواند منشأ آثار خیر بیشتری باشد و حتی بهتر و بیشتر در مسجد و اماکن متبرکه حضور یابد و عبادت یا جهاد کند.

انواع ورزش در اسلام

اگرچه همه ورزش‌هایی که در جهت سازندگی و تقویت و پرورش جسم باشند و پیامدهای زیانبار فردی و اجتماعی و فکری و اخلاقی نداشته باشند، از نظر اسلام مباح شناخته شده‌اند، ولی از آنجایی که شریعت اسلام بین جسم و روح ارتباط تنگاتنگی قائل است، از این جهت پیشوایان دینی ما بیشتر ورزش و مسابقاتی را توصیه فرموده‌ا‌‌ند که در سازندگی و پرورش جسمی و بدنی در کنار جنبه سرگرمی و تفریحی نقش بیشتری دارند و موجب کسب آمادگی رزمی و دفاعی در مقابل دشمن می‌شوند­؛بنابراین به برخى از ورزش‌هایى که در منابع اسلامى به آن اشاره شده می‌پردازیم.

۱ـ سوارکاری: طبق روایات متعدد پیامبر«ص» با یکی از یاران خود به نام «اسامه بن زید» در مسابقه اسب‌دوانی شرکت جست و جایزه مسابقه را سه نخل خرما تعیین فرمود! چنان که امام سجاد«ع» در این باره فرمودند: «انَّ النَّبیَّ اجْرَى الابلَ مُقبِلَه مِن تَبوک، فَسَبقَتِ العَضْبَاء عَلیهَا اُسَامَه، فَجَعلَ النَّاس یَقولُونَ: سَبَقَ رَسُولُ اللهِ«ص»، و رسولُ الله«ص» یقول: سَبَقَ اُسَامَه؛ پیامبر«ص» در مسیر بازگشت از جنگ تبوک (در حالی که بر شتری سوار بود) با اسامه که بر شتری به نام (غضباء) سوار بود مسابقه داد. (غضباء) از شتر پیامبر«ص» پیشی گرفت، مردم تماشاگر فریاد زده و می‌گفتند: رسول خدا«ص» برنده شد، ولی رسول خدا«ص» می‌فرمود: این‌طور نیست، اسامه برنده شد».^(۱۳)

امام باقر«ع» می‌فرمایند: «اِنَّ رَسول الله«ص» سابَقَ بَیْنَ الْخَیلِ، وَاَعْطَی السَّوابِقَ مِنْ عِنْدِهِ؛ رسول خدا «ص»، مسابقه اسب دوانی ترتیب داد و جوایز آن را از مال خویش پرداخت».^(۱۴)

همچنین در روایتی از امام سجاد«ع» آمده است: «اِنَّ رَسول اللهِ«ص» اَجْرَی الْخَیلَ وَ جَعَلَ سَبقَها اَواقِیَ منْ فِضَّهٍ؛ رسول خدا«ص» در مسابقه اسب‌دوانی‌ اسب دوانید، و جایزه‌اش را چندین «آق»^(۱۵) از نقره قرار داد».^(۱۶)

۲ـ تیراندازی: یکى دیگر از ورزش‌هایى که اسلام روى آن تأکید کرده، «تیراندازى» است. پیامبراکرم«ص» فرمودند: «حَقُّ الوَلَدِ على والِدِهِ أن یُعَلِّمَهُ الکِتابَهَ، و السِّباحَهَ، و الرِّمایَهَ، و أن لا یَرزُقَهُ إلاّ طَیِّبا؛ حق فرزند بر عهده پدرش این است که به او نوشتن، شنا کردن و تیراندازی را آموزش دهد و روزی او را تنها از راه حلال و پاکیزه تهیه نماید».^(۱۷)

در روایتی از آن حضرت آمده است: «عَلَیْکمْ بِالرَّمْیِ فَاِنَّهُ مِنْ خَیرِ لَهوکُمْ؛ به تیراندازی روی آورید، زیرا یکی از بهترین سرگرمی‌ها شما است».^(۱۸)

شیخ طوسی«ره» در در کتاب «المبسوط» می‌نو­یسد: «انّ النّبیّ صلّی اللَّه علیه و آله مرّ بقومٍ مِن الأنصار یترامَونَ فقال رسول اللَّه«ص»: أنَا مع الحِزب الّذی فیه ابن الأردع فَاَمسکَ الحزبُ الآخر، و قالوا لن یُغلبَ حِزبٌ فیه رسولُ اللَّه فقالَ: ارمُوا فَإنّی أرمی مَعکُم فَرمَی مع کلّ واحدٍ منهم رَشقاً؛ پیامبر«ص» بر گروهی از انصار که مشغول تیراندازی بودند گذر کرد و داوطلب شد که در مسابقه آنها شرکت کند، فرمود: من با گروهی که ابن اردع در آن است همکاری می‌کنم. دسته مقابل با شنیدن سخن آن حضرت از تیراندازی دست کشیدند و گفتند گروهی که رسول اکرم در آن تیراندازی کند هرگز مغلوب نخواهد شد. پیامبر«ص» برای آنکه مسابقه تعطیل نشود فرمود: تیراندازی کنید من هم با شما تیراندازی می‌کنم، و پیامبر«ص» با هر دو گروه تیراندازی کرد».^(۱۹)

در سیره نورانی امام باقر«ع» آمده است که آن حضرت در باغ فدک به کار سخت جسمانی ساعت‌ها مشغول می‌شده‌اند. همچنین سید بن طاووس در کتاب «الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان» نقل کرده است از کتاب «دلائل الائمه» محمد بن جریر طبری که امام صادق«ع» فرموده‌اند به همراه پدر بزرگوار خویش امام محمد باقر«ع» به بارگاه هشام خلیفه اموی در «شام» حضور یافتند و در آنجا مسابقه تیراندازی بر پا بود. در آن حال هشام، امام باقر«ع» را دعوت به شرکت در مسابقه تیراندازی نمود، اما امام باقر«ع» فرمود: من پیر شده‌ام و موقع تیراندازی‌ام گذشته است. امّا هشام با اصرار تیر و کمان یکی از شخصیت‌های بنی‌امیه را گرفت و به دست امام باقر«ع» داد تا آن حضرت در مسابقه تیراندازی شرکت کند. امام بعد از این اجبار، کمان را گرفتند و تیری در چله کمان نهادند و پس از نشانه‌گیری هدف، تیر را رها کردند و تیر در نقطه وسط هدف جای ‌گرفت. تیر دوم هم به وسط تیر اول اصابت کرد و آن را شکافت. آن حضرت ۹ تیر پشت سر هم به هدف زدند که تیر قبلی را شکافت و در یکدیگر داخل شد، آنچنان که هشام به اضطراب گرفتار شد و به تحسین آن حضرت زبان گشود و گفت: خوب زدی! تو بهترین تیرانداز عرب و عجم هستی، چگونه می‌گفتی که پیر شده‌ای؟!».^(۲۰)

در سیره نورانی امام صادق«ع» آمده است: آن حضرت شخصاً در مسابقه تیراندازی حاضر می‌شدند و در شرط­بندی آن شرکت می‌فرمودند».^(۲۱)

درباره مسئله شرط‌بند­ى در مسابقات در فقه اسلامى بحثى با عنوان (سَبق و رِمایه) مطرح شده است. می‌فر‌مایند: شرط‌بندى با پول در مسابقات اسب‌دوانى، تیراندازى و شمشیربازى جایز است. امام صادق«ع» فرمودند: «در هیچ مسابقه­اى شرط‌بندى پولى جایز نیست، مگر در تیراندازى، شمشیربازى، پرتاب نیزه، شتردوانى و حتى مسابقه با فیل و کلیه حیوانات سم‌دار».^(۲۲)

در روایت نبوی«ص» آمده است: «فرشتگان الهی از برد و باخت و قمار و شرط‌بندی نفرت دارند و به مرتکبان آن لعنت می‌فرستند، جز در مسابقه تیراندازی و اسب سواری».^(۲۳) البته، بسیاری از ورزش‌ها که در اسلام به آنها اهمیت داده شده و یا شرط‌بندی بر آنها جایز دانسته شده و یا از محدوده لهو، خارج محسوب شده­اند، بدین جهت است که رزمی هستند و توان رزمی مسلمین را بالا می‌برند. از جمله این ورزش‌ها می‌توان از سوارکاری و تیراندازی و شنا نام برد.

۳ـ شنا: از جمله ورزش‌هایى که به آن سفارش شده، ورزش شناست. پیامبر«ص» فرمودند:«عَلِّمُوا أولادَکُم السِّباحَه و الرِّمایَه؛ به فرزندانتان شنا کردن و تیراندازی بیاموزید».^(۲۴) همچنین فرمودند: «حَقُّ الوَلَدِ عَلی والِدِهِ… أن یُعَلِّمَهُ السِّباحَه؛ حق فرزند بر پدرش این است که به او شنا کردن بیاموزد».^(۲۵) شنا از جمله ورزش­های نشاط‌آ­ور و عاملی برای سلامتی جسم و روح است، پیامبر«ص» در روایتی فرمودند: «خَیْرُ لَهْوِ المُوْمِنِ السِّبَاحَه؛ بهترین بازی مؤمن شنا کردن است».^(۲۶)

۴ـ کشتى: در منابع روایی از ائمه معصومین«ع» آمده که ورزش «کشتی» نیز همواره مورد تشویق ایشان بوده است. حضرت ابوطالب فرزندان خود و برادرزاده‌هایش را جمع می‌کرد و آنها را به کشتی گرفتن وامی‌داشت و دیده می‌شد که حضرت علی«ع» که کودکی بیش نبود با برادران و پسرعموهای خود کشتی می‌گرفت و بزرگ و کوچک‌شان را بر زمین می‌زد و هر بار پدرش می‌گفت: «ظهر علی؛ علی پیروز شد»، از این‌رو او را «ظهیر»، یعنی «همیشه پیروز» نامید».^(۲۷)

امام صادق«ع» فرمودند: «شبی پیامبر«ص» به خانه فاطمه«س» وارد شد. امام حسن و امام حسین«ع» نیز (که در سنین کودکی بودند) به همراه ایشان بودند. آن حضرت خطاب به آن دو فرمود: بپاخیزید و با یکدیگر کشتی بگیرد. آنها نیز برخاسته و به کشتی گرفتن پرداختند، حضرت فاطمه«س» که برای انجام کاری از اتاق خارج شده بود وارد شد و متوجه شد که پیامبر«ص» امام حسن«ع» را تشویق نموده و می‌فر­ماید:حسن! بپر، حسین را محکم بگیر و به زمین بزن. با تعجب عرض کرد: پدر جان! این بسیار عجیب است که شما حسن را تشویق می‌کنید­ تا حسین را شکست دهد! چگونه شما پسر بزرگ‌تر را تشویق می‌کنید تا پسر کوچک‌تر را شکست دهد؟! پیامبر«ص» در پاسخ فرمود: دخترم! آیا تو راضی نمی‌شوی من بگویم: «حسن! حسین را به زمین بزن» در حالی که دوستم (جبرئیل) اینجا ایستاده و می‌گوید: «ای حسین! حسن را محکم گرفته و به زمین بزن»؟!»^(۲۸)

۵ ـ شمشیر بازی: شمشیر و شمشیربازی در اسلام مقام ویژه‌ای دارد. اگر شمشیرهای رزمندگان خداجوی چون امام علی«ع» و حمزه سیدالشهدا«ع» نبود، اسلام گسترش نمی‌یا‌فت. پیامبر گرامی اسلام«ص» جملات زیبایی در وصف شمشیر دارند. آن حضرت بهشت و همه خوبی‌ها را در سایه شمشیر دانسته و می‌فرمایند: «الخَیْرُ کُلُّهُ فِی السَّیفِ و تَحْتِ ظِلِّ السَّیفِ؛ همه خوبی‌ها در شمشیر و زیر سایه شمشیر است».^(۲۹) همچنین در روایتی دیگر می‌فر­مایند: «انَّ ابْوَابَ الجنَّهِ تَحْت ظِلالِ السّیوفِ؛ بهشت زیر سایه شمشیرهاست».^(۳۰) البته، واژه «سیف» در این روایات، کنایه از جهاد است؛ زیرا بین شمیشربازی و بهشت رفتن هیچ سنخیتی وجود ندارد. یکی از مصادیق آمادگی برای جهاد، شمشیر بازی است.

بی‌تردید بی‌نظیرترین شمشیرزن تاریخ اسلام، علی(ع) است. حضرت در نامه­ای به معاویه، قدرت شمشیرزنی خویش را این چنین به رخ می­کشند: «فَأَنَا أَبُو حَسَنٍ قَاتِلُ جَدِّکَ وَ خَالِکَ وَ أَخِیکَ شَدْخاً یَوْمَ بَدْرٍ وَ ذَلِکَ السَّیْفُ مَعِی؛ من ابوالحسن هستم، کشنده جدّ تو (پدر مادرت هند جگرخوار که عتیه بن ربیعه باشد) و دایی تو (ولیدبن عتبه) و برادرت (حنظله بن ابی سفیان)، که آنها را در جنگ بدر تباه ساختم، و [اکنون هم] آن شمشیر با من است».^(۳۱)

۶ـ پیاده‌روى: عالی‌ترین ورزش اسلامی پیاده‌روی است. سعی بین صفا و مروه خانه خدا، نماد و تمثیل آشکاری از پیاده‌روی به سوی حق است.

پیاده‌روى ورزشى است که نیاز به امکانات خاصى ندارد و حتى فرد می‌تواند در منزل خود هم آن را انجام بدهد.  امروزه پیاده‌روی به عنوان بهترین ورزش برای درمان بیماری‌ها شمرده شده و این حقیقتی است که پیامبر«ص» نیز درباره آن فرموده است: «خَیْرُ ما تَداوَیْتُمْ بِهِ الْمَشْیُ؛ بهترین چیزی که خود را با آن درمان می‌کنید، پیاده‌روی است.^(۳۲) گفته شده: پانزده دقیقه پیاده‌روى در عین اینکه ورزش سبکى است، باعث چالاکى و نشاط می‌شو‌د و همچنین انقباض ماهیچه‌ها را از بین می‌برد.^(۳۳) امام صادق«ع» شادابى و خرمى را در چند چیز می‌داند و پیاده‌روى، اسب‌سوارى و شنا کردن را جزو آنها برمی‌شمرد: «عَنْ أَبِى عَبْدِاللَّهِ علیه السلام قَالَ: النُّشْرَهُ فِى عَشَرَه أَشْیاءَ الْمَشْى وَالرُّکُوبِ وَ الِارْتِمَاسِ فِى الْمَاءِ…».^(۳۴)

هر ورزشی که توان رزمی مسلمانان را افزایش دهد، از نظر اسلام، محبوب و مطلوب است. کاراته، تکواندو، جودو، جوجوتسو، کوهنوردی، دفاع شخصی، دو و میدانی و آموزش‌های رزم تن به تن و سرنیزه نیز ورزش‌های رزمی ­محسوب شوند. امروزه ارتش‌ها‌ی بزرگ و نیرومند دنیا به کماندوها و نیروهای ویژه عملیات‌های دشوار و خطرناک، این ورزش‌ها را آموزش می‌دهند.

پی‌نوشت‌ها

۱ـ مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۲۰، ح۵۲٫

۲ـ انفال: آیه ۶۰٫

۳ـ مجلسی، ۱۴۰۳، ج۷۰، ص۱۲۸٫

۴ـ مجلسی، ۱۴۰۳، ج۷۲، ص۶۷٫

۵ـ مجلسی، ۱۴۰۳، ج۹۱، ص۱۲۵٫

۶ـ نهج الفصاحه، ص۲۹۳، ح ۱۳۹۴

۷ـ روزنامه جام جم، یازدهم شهریور ۸۱٫

۸ـ روزنامه همشهری، ش ۲۷۹۹، دوازده مرداد ۸۱ .

۹ـ سروش بانوان، ۲۵ مرداد ۸۱٫

۱۰ـ ماهنامه نیکی، سال ۸۰ ، شماره اوّل .

۱۱ـ ترکان، ۱۳۸۰، ص۱۳٫

۱۲ـ عیون اخبارالرضا، ج۲، ص۵۸٫

۱۳ـ مجلسی، ۱۴۰۳، ج۱۰۲، ص۱۹۰٫

۱۴ـ حرّ عاملی، ج۱۳، ص۳۵۱٫

۱۵ـ «آق»، نوعی واحد سنجش است و به معنای یک دوازدهم رطل است (ترجمه منجد الطلّاب).

۱۶ـ همان، ص۳۵۰٫

۱۷ـ نهج الفصاحه، ص۲۹۳، ح ۱۳۹۴٫

۱۸ـ ری شهری، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۱۸۳٫

۱۹ـ طوسی، ۱۴۸۳، ج۶، کتاب سبق و رمایه، ص۲۹۰٫

۲۰ـ مجلسی، ۱۴۰۳، ج۱۱، ص۲۱۷٫

۲۱ـ حرّ عاملی، ج۱۹، (کتاب سبق و رمایه)، ص۲۵۲٫

۲۲ـ حرّ عاملی، ج۱۳، ص۳۴۸٫

۲۳ـ همان، ص۲۵۱٫

۲۴ـ کلینی، ۱۴۰۵، ج۶، ص۷٫

۲۵ـ نهج­الفصاحه، ص۲۹۳، ح۱۳۹۴٫

۲۶ـ نهج­الفصاحه، ص۴۷۳٫

۲۷ـ صدوق، ۱۴۰۳، ص۶۱٫

۲۸ـ مجلسی، ۱۴۰۳، ج۱۰۳، ص۱۸۹٫

۲۹ـ طوسی، ۱۴۰۶، ج۶، ۱۲۲٫

۳۰ـ نهج الفصاحه، ص۱۱۵، ح۵۷۶٫

۳۱ـ نهج‏البلاغه، نامه ۱۰، فیض الاسلام، ص۸۵۱٫

۳۲ـ صدوق، ۱۳۶۲، ص۴۴۳٫

۳۳ـ توحیدى اقدم، ۱۳۸۰، ص۱۳۹٫

۳۴ـ مجلسى، ۱۴۰۳ق، ج ۷۳، ص ۳۲۳٫

سوتیترها:

۱٫

تربیت بدنی و ورزش، به‌خصوص ورزش‌های رزمی در اسلام به‌قدری اهمیت دارد که پیامبراکرم«ص» آن را در زمره یکی از حقوق فرزندان برمی‌شمارند و می‌فرمایند که حق فرزند بر عهده پدرش این است که به او نوشتن، شنا کردن و تیراندازی را آموزش دهد و روزی او را تنها از راه حلال و پاکیزه تهیه نماید.

۲٫

تربیت بدنی شرط لازم برای تربیت دینی و شرط کافی آن؛ ملازم بودن‌اش با ایمان الهی است. در واقع تربیت بدنی در اینجا نقش پشتیبان را دارد. حتی تکالیفی که جنبه معنوی محض دارند مانند روزه، نماز و حج در گرو سلامتی بدن هستند.

عبدالرضا نکته سنج

ستیز با استیلای استکبار از قله دیانت

آیین با صلابت اسلام بر توحید اعتقادی،‌ عبادی و افعالی تأکید دارد و پیروان خود را به تسلیم محض در برابر خداوند متعال فرامی‌خواند و از مؤمنان می‌خواهد از جرثومه‌های ستم، طاغوت‌ها و عوامل استکبار که هویت، فرهنگ و اراده‌ی آنان را به زنجیر می‌کشد، اطاعت نکنند. براساس همین نگرش و بینش حاکمیت غیرالهی که عزت اسلام و مسلمین را مورد تهدید قرار می‌دهد و استقلال فرهنگی اقتصادی آنان را گرفتار توفانی از تهاجم می‌نماید، به هر شکل و شیوه‌ای محکوم و ممنوع بوده و با جهان‌بینی الهی و باورهای مبتنی بر یکتاپرستی منافات آشکاری دارد.

بدیهی است در جامعه‌ آلوده به شرک، ستم و نفوذ اجانب شرایط مناسب برای رشد و شکوفایی مؤمنان و عابدان وجود ندارد، گرایش‌های معنوی، در این فضا دچار پژمردگی و افسردگی می‌باشد. از این روی در قرآن کریم هرگونه ستم‌پذیری و هموار نمودن طریقی که به سلطه‌ی اغیار بیانجامد محکوم و مذموم است: «لن یجعل الله الکافرین علی المؤمنین سبیلا؛(۱) و او هرگز برای کافران به زیان مسلمانان راهی نگشوده است.»

فقهای شیعه با استناد به این آیه،‌ قاعده‌ای با عنوان «نفی سبیل» را به دست آورده‌اند و معنا و مفهوم آن این است که هر معامله و رابطه‌ای که موجب گردد افراد، سازمان‌ها، تشکیلات یا دولت‌های غیرمسلمان بر جامعه‌ی اسلامی استیلا یابند، باطل و حرام است.

امام خمینی هشدار داده‌اند: یکی از اصول مهم این است که مسلمین نباید تحت سلطه‌ی کفار باشند، خدای تبارک و تعالی برای هیچ‌یک از کفار، بر مسلمانان سلطه قرار نداده است. مسلمانان نباید سلطه‌ی کافران را قبول کنند. این از اصولی است که قرآن کریم مطرح نموده و مسلمانان را به [سوی] آن دعوت نموده است.(۲)

آن روح قدسی در جای دیگر این‌گونه اخطار داده‌اند: اگر در روابط تجاری و غیرتجاری ترس سلطه‌ی سیاسی و غیرسیاسی اجانب بر اسلام و سرزمین‌های مسلمین باشد که موجب استعمار آنان گردد، هر چند این استعمار معنوی باشد، بر تمام مسلمانان واجب است از آن دوری کنند و چنین روابطی حرام است.(۳)

قرآن کریم با صراحت خطاب به مؤمنان می‌فرماید: «یا ایهاالذین آمنوا لا تتخذو عدوی و عدوکم اولیاء تلقون الیهم بالموده و قد کفروا بما جاءکم من الحق؛(۴) ای کسانی که ایمان آورده‌اید، دشمن من و خود را به دوستی برمگزینید، شما با آنان طرح دوستی می‌افکنید و حال آنکه اینها حقانیت شما را منکر می‌گردند.»

کلام وحی، هشدار جدی‌تری را مطرح ساخته است: لا تجد قوما یؤمنون بالله و الیوم الاخر یوادون من حادالله و رسوله ولو کانو آباءهم او ابناءهم او أخوانهم او عشیرتهم؛(۵) مردمی را که به خدا و روز قیامت ایمان آورده‌اند نمی‌یابی که با مخالفان خدا و رسولش رابطه‌ی دوستانه برقرار نمایند، هر چند آن افراد مخالف پدران یا فرزندان یا برادران یا از قوم و قبیله‌ی آنان باشند، به موجب حکم این کریمه استوار، افرادی که با بیگانگان و دشمنان دیانت روابط برقرار می‌نمایند، بهره‌ای از ایمان ندارند.

امام خمینی درباره‌ پیمان‌نامه‌ها و همکاری‌هایی که زمینه‌های استیلای فکری و نفوذ فرهنگی و سیاسی دشمنان مغرض را بر مسلمانان فراهم می‌سازد، می‌فرمایند: «اگر روابط سیاسی بین دولت‌های اسلامی و بیگانگان موجب تسلط آنان بر کشورها، شهرها یا نفوس و اموال مسلمان شود و یا باعث اسارت سیاسی آنان گردد، برقراری این [گونه] روابط و مناسبات بر زمامداران دولت‌ها حرام و پیمان‌هایی که می‌بندند باطل‌اند و بر مسلمانان واجب است که آنان را ارشاد کنند و دست‌کم با مبارزه‌ی منفی و ترک این نوع روابط وادارشان سازند.»(۶)

رهبر کبیر انقلاب اسلامی تأکید نموده‌اند: [این‌ها] کافرند، اما حکومت و نفوذ سیاسی دارند و این اقتدار سیاسی را وسیله کامروایی خود از طریق اجرای قوانین و سیاست‌های ضدانسانی می‌کنند.(۷) و نیز فرموده‌اند: ما اجازه نخواهیم داد که دولت‌های ابرقدرت در مقدرات ما دخالت کنند، در فرهنگ ما دخالت کنند، گذشت آن وقت‌ها که اینها بدون چون و چرا دخالت می‌کردند در این امور، امروز ملت ما زنده است، جوانان برومند ما زنده هستند، ایستاده‌اند.»(۸)

امام خمینی از همان ایامی که نهضتی اسلامی را رهبری نمود و در مقابل استبداد مقاومت کرد، از حیله‌های استکباری و نقشه‌های شوم آنان غفلت نداشت و اصولاً موضع‌گیری ایشان در برابر مصوبات دولت طاغوتی که راه را برای نفوذ امپریالیسم هموار می‌ساخت، منجر به تبعید آن بزرگوار به ترکیه و سپس عراق گردید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) آن حقیقت همیشه زنده، مکرر از امت مسلمان می‌خواست برای خشکانیدن ریشه‌های نفوذ اجانب به سرزمین ایران، بسیج و متحد گردند: «ملت شجاع باید توجه داشته باشد اگرچه استبداد داخلی فرو ریخت و مردم آزادی را لمس کردند، ولی هنوز ریشه‌های استعمار از این مرز و بوم قطع نشده‌اند. باید همه بدون کوچکترین توقف و رکودی در از بین بردن نفوذ کشورهای اجنبی با هم متحد شویم. اگر بخواهیم استقلال حقیقی به دست آوردیم، باید سعی کنیم تمامی اشکال نفوذ آمریکا، چه اقتصادی، چه نظامی و چه سیاسی و فرهنگی را از بین ببریم(۹)

نقشه‌ی شوم دشمن

کنش یا قدرتی که نتیجه‌ای را بدون اعمال آشکار زور یا بدون اعمال مستقیم فرمان حاصل می‌کند و باعث تغییر در رفتار یا نظر دیگران می‌گردد،«نفوذ» نام دارد. این شکل از قدرت بر باورها و جوامع مورد هدف اثر می‌گذارد، اما در این میان آنچه خطرناک‌تر می‌باشد، «نفوذ فرهنگی» است. این نقشه در پی آن است که اعتقادات، هویت دینی، سنت‌های مذهبی و شعائر شیعی را مورد تهاجم قرار دهد.

حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای بیش از بیست سال قبل در مورد شبیخون فرهنگی هشدار دادند. از دیدگاه معظم‌له نفوذ فرهنگی نسبت به تهاجم و نیز شبیخون روند خطرناک‌تری به خود گرفته است و به همان میزان هدفش پیچیده‌تر است. بر این اساس، ناتوی فرهنگی، با هدف تغییر بنیادین در هویت ذهنی و روحی ملت‌هایی مانند ایران که نظم موجود را غیرمنصفانه می‌دانند، طراحی شده است، به عبارتی، هویت‌سازی براساس اهداف غرب به گونه‌ای که ملت‌ها را علیه حکومت خود بشورانند یا ملت‌ها ارزش‌ها و هویت راستین خود را انکار کنند و طالب هویت غربی، نمادهای اروپایی و نیز سبک زندگی بیگانگان باشند، پایه و اساس ناتوی فرهنگی را تشکیل می‌دهد.(۱۰)

مقام معظم رهبری فرموده‌اند: صنعتی شدن و فراصنعتی شدن کشور شاخص‌هایی است که در دنیا برای یک کشور پیشرفته ذکر می‌کنند که ما اینها را رد نمی‌کنیم و قبول داریم، منتها توجه داشته باشید این شاخص‌ها را وقتی به ما تحویل می‌دهند، در لابلای آن، چیزهایی است که دیگر آنها جزو شاخص‌‌های پیشرفت و توسعه نیست، چیزهایی را به میان می‌آورند که این صادر کردن فرهنگ مخالف با هویت و شخصیت ملی و میل برای وابسته کردن کشورهاست.(۱۱)

هم‌چنین ایشان می‌فرمایند: ما در تحولات بنیانی اساسی جامعه ممکن است به جای اینکه بنیان‌ها را حفظ کنیم و بر آنچه نیاز داریم پافشاری کنیم و آنچه را که نداریم برای خودمان فراهم کنیم، هویت مستقل ملی خودمان را فراموش کنیم که متأسفانه این مسئله در کشور ما و خیلی از کشورهای اسلامی داستان و سرگذشت بسیار غمباری دارد.(۱۲)

ایشان در جای دیگر می‌فرمایند: با مسایل فرهنگی شوخی نمی‌شود کرد، اگر چنانچه یک رخنه فرهنگی به وجود آمد، مثل رخنه‌های اعتقادی نیست که بشود آن را جمع کرد، به این آسانی دیگر قابل ترمیم نخواهد بود. مشکلات زیادی دارد.(۱۳)

معظم‌له، نفوذ فرهنگی را از این جهت خطرناک دانسته‌اند که اعتقادات مردم را هدف گرفته است: هدف و آماج تحرک دشمنان در زمینه‌های فرهنگ عبارت است از ایمان و باورهای مردم، مسئولان فرهنگی باید مراقب رخنه‌ی فرهنگی باشند، باید حساس و هوشیار باشند.(۱۴)

مقام معظم رهبری تصریح نموده‌اند: البته دشمن برای اینکه به استحاله‌ی فرهنگی برسد، نقاط آسیب‌پذیر کشورها را شناسایی می‌کند، از جمله این ضعف‌ها وابستگی اقتصادی است. هر سرزمینی که بیشترین وابستگی را به لحاظ مسایل اقتصادی به اروپا دارد، کمترین استقلال و آزادی را داراست، کشوری از نظر محصولات صنعتی، تکنولوژی، کشاورزی و مانند آنها به غربی‌ها متکی باشد به طور قطع از نظر فرهنگی هم وابستگی دارد، ایشان می‌فرمایند: دشمنان صریحاً می‌گویند که می‌خواهیم فشار اقتصادی بیاوریم تا وضع مردم سخت شود و وادار به اعتراض شوند و در مقابل دولت و نظام اسلامی بایستند.(۱۵)

مرزبانان حماسه‌های جاوید

از صدر اسلام، در طی قرون متمادی، پیوسته شخصیت‌های والامقام،‌ فداکاران فرزانه و مرزبانان حماسه‌های جاوید برای صیانت از ارزش‌های مورد تأکید قرآن و عترت، در برابر دشمنان و بیگانگان به مقاومت و پایداری برخاسته و هر بار که دشمنان درصدد تهدید فرهنگ فضیلت بوده‌اند و یا آحاد جامعه را از این بابت غفلتی دست داده، به بیدارگری برخاسته و با تأسی بر سیره و سنت رسول اکرم«ص» و ائمه هدی«ع» رسالت خویش را انجام داده‌اند.

بر اثر همین حرکت‌های اصلاحی و روشنگری‌های عالمان عامل، فرهنگ مولد و پویای اسلامی هرگز از حرکت بازنایستاده و نقش محوری و مؤثر خود را به خوبی ایفا نموده و در حساس‌ترین لحظات و در بحبوحۀ حرمان و ضعف، ستاره‌ای پرفروغ از افق ایمان، آگاهی و بصیرت طلوع کرده و مردم را برای قرار گرفتن در مسیری نورانی به تکاپو و تحول وادار نموده است.

برنتابیدن سلطه‌گری در عصر صفویه

علمای شیعه در عصر صفویه به منظور دفاع از ارزش‌های دینی، حفظ قلمرو دولت اسلامی، تلاش فراوانی کردند و در حد توان و اختیاراتی که داشتند اجازه ندادند بیگانگان بر سیاست، فرهنگ و اقتصاد حکومت صفوی سلطه‌ای به دست آورند. فقها و مجتهدان از آن جهت خود را به این تشکیلات نزدیک کردند که شیوه‌ها و برنامه‌های سیاسی اجتماعی کارگزاران این دولت شیعی را تحت نظارت قرار داده و تشیع فقاهتی، پویا و حماسی را جایگزین تفکر صوفیان قزلباش کنند.(۱۶)

محقق کَرکی از علمای بزرگ عصر صفوی، در تمام شئون دینی، فرهنگی و اقتصادی دولت شاه طهماسب صفوی صاحب اختیار کامل گردید تا آنجا که شخص شاه، نایب وی به شمار آمد. حاکم مزبور به تمامی نواحی تحت حکمرانی خود توقیعی فرستاد تا از فرمان این فقیه فرزانه اطاعت کنند و این واقعیت را درنظر گیرند که پایه‌ی حکومت به عهده‌ اوست.(۱۷) به برکت همین روابط و هشدارهایی که علمای شیعه مطرح می‌نمودند فرمانروایان صفوی مراقب بودند در ایجاد مناسبات به کشورهای اروپایی که چشم طمع به این سرزمین دوخته بودند، احتیاط کنند. در منابع تاریخی آمده است شاه عباس به رغم چندین بار ملاقات و مذاکره‌ای که سفیر پرتغال با وی و صدر اعظمش داشت، برای اتحاد نظامی و سیاسی با پرتغال اقبالی از خود نشان نداد.

سوابق رفتار پرتغالیان در جزیره‌ی هرمز و ستم و تجاوز آنان به مردمان منطقه‌ی خلیج‌فارس، موضوعی بود که حاکم صفوی بعد از مشورت با علما، با سفیر مذکور برخورد سرد و منفی داشت و به تقاضای او درباره چنین اتحادی جواب رد داد، البته روابط و مکاتبات ایران و پرتغال ادامه یافت، اما دولت صفوی از موضع اقتدار پیگیر مناسبات و روابط با این کشور بود و هرگونه زورگویی، سلطه‌گری و توقعات سودجویانه آنان را برنمی‌تابید.(۱۸)

در منابع تاریخی آمده است اگر چه مناسبات ایران و پرتغال در زمان شاه طهماسب اول به ظاهر دوستانه بود و سفیران این کشور در هر بار ملاقات با سلطان صفوی هدایای نفیسی به ایشان تقدیم می‌کردند، اما شاه تحت‌تأثیر روشنگری‌های علما درباره‌ بدرفتاری مأموران پرتغالی با اهالی نواحی جنوبی، آنان را به سردی می‌پذیرفت و حتی به یکی از ایشان اجازه ملاقات نداد.(۱۹)

مذاکرات دربار صفوی با فرستاده‌ انگلیس نیز به گونه‌ای است که گویا کارگزاران ایرانی دست پنهان خیانت و خدعه‌ بریتانیا را در این روابط به ظاهر دوستانه مشاهده می‌کنند. توماس هربرت می‌نویسد: با این همه مهربانی نمی‌دانم چه شد که رفتار شاه با ما تغییر کرد و تا روزی که به قزوین رسیدیم دیگر شاه سفیر را به حضور نپذیرفت و هیچ‌یک از رجال دربار ایران به دیدارش نیامدند. استراتژی شاه عباس این بود که مدتی انگلیسی‌ها را بازی می‌داد تا به دست آنان دست عمال پرتغال و اسپانیا را از قلمرو خلیج فارس و جزایر آن کوتاه کند.

نفوذ اقتصادی و تجاری انگلستان در ایران که قرار بود توسط نمایندگان شرکت هند شرقی صورت گیرد، نیز ناکام ماند، پیتر دلاواله، سیاح ایتالیایی می‌گوید: اصولاً مردم ایران به انگلستان به چشم کینه می‌نگرند، کار این دشمنی بدان جا رسیده است که در برخی نقاط به تحریک بزرگان، مردم با ایشان بدرفتاری‌های بسیاری کرده و چند تن از عمال و مأموران انگلیسی را به سختی مضروب و مجروح نموده‌اند.(۲۰)

هشدار درباره‌ی تاراج ذخایر عمومی و معنوی

در حالی که سلاطین صفویه با کنترل قابل ملاحظۀ بسیاری از فقها و علمای شیعه، موفق شدند در مناسبات با کشورهای غیرمسلمان و بیگانه، از خطر حرکت‌های استعماری و استکباری آنان مصون بمانند و با استقلال سیاسی و عزتی شرافتمندانه به حیات سیاسی خود طی حدود ۲۵۰ سال ادامه دهند و وضع نسبتاً مطلوب‌تری داشتند، اما این امر درباره‌ شاهان قاجار صادق نبود و آنان نمی‌توانستند مدعی شرافت مذهبی و اقتدار معنوی باشند.(۲۱)

در دوره‌ی قاجاریه جان و مال مردم از آفت خودکامگی و ستمگری کارگزاران هیچ‌گونه مصونیت و امنیتی نداشت، حتی اگر ستم آشکاری در حق کسی صورت می‌گرفت، وی قادر نبود دادخواهی کند، به موازات این فضای ستم و استبداد، استعمارگران به شیوه‌ای دیگر سرمایه‌های فرهنگی، طبیعی و انسانی این سرزمین را غارت می‌کردند.(۲۲)

رقابت بین کشورهای اروپایی، در دوران قاجاریه، شکلی گسترده به خود گرفته بود، به گونه‌ای که هرکدام از دولت‌ها برای دستیابی به منابع معدنی، انرژی و گیاهی ایران نقشه‌های متعددی را به اجرا می‌گذاشتند و چون ایران کانون اصلی روابط آسیا و اروپا به حساب می‌آمد و به عنوان دروازه‌ هندوستان برای اروپائیان اهمیت زایدالوصفی داشت. در دست داشتن شریان ارتباطی، سیاسی و تجاری ایران فتحی مهم برای آنان به شمار می‌آمد. اعطای امتیازات که توسط کارگزاران درباری صورت می‌گرفت، دو وجه داشت، اول آنکه کارگزاران عالی‌رتبه و نزدیک به دربار شاهی از طریق اعمال نفوذ برای واگذاری این امتیازها مبالغی به جیب می‌زدند، دوم؛ دول بیگانه و استعمارگر بر شریان‌های اقتصاد داخلی استیلا پیدا می‌کردند.(۲۳) فهرستی از امتیازات گوناگونی که در این دوران به اجانب اعطاء گردیده است، این موضوع را به اثبات می‌رساند که گویی درباریان وظیفه‌ای جز این نداشته‌اند که منابع ملی و ذخایر عمومی و انفال را یکایک در خوان اخلاص نهاده، ارمغان یغماگری غربی‌ها بنمایند. در اعطای این امتیازات آنچه که مطرح  نبود، مصالح عمومی، منافع اقتصادی و سیاسی و نیز استقلال و عزت ایران بود.(۲۴)

اسف‌بارتر از این وضع، عوارض فرهنگی و ترویجی این قراردادهای اسارت‌بار می‌باشد، در واقع امتیازات مزبور راه را برای نفوذ فرهنگی و استحاله‌ی فرهنگ و هویت مذهبی هموار می‌نماید، شیخ حسن کربلایی از شاگردان برجسته میرزای شیرازی درباره‌ عواقب خطرناک امتیاز تنباکو می‌نویسد: در بازار تهران، فرنگیان حجره گشوده و دختران اروپایی با آرایش‌های ویژه و دلربایی خاص، اجناس خویش را در معرض دید تماشاچیان نهاده، از این گذشته جمعی از زنان بازیگر در شهرهای گوناگون با نیرنگ و حیله نه تنها با دام‌هایی که گسترانیده بودند اموال و دارایی‌های مردم را به تاراج می‌بردند، بلکه خرد، ایمان و اخلاق آنان را می‌ربودند.

به موازات این یورش ناگوار به فضایل اخلاقی و سنت‌های مذهبی، مبلغان با آزادی کامل برای ترویج آئین خود چندین کلیسا، دعوت‌خانه و معلم‌خانه بنا کردند و متأسفانه بعضی مسلمین پریشان‌حال که به دلیل ظلم قاجارها دچار فقر و کم‌بضاعتی گردیده بودند، در پی یافتن منابع درآمدی برای گذران زندگی به این مراکز می‌رفتند و به فراگیری تعالیم مسیحی و خواندن انجیل مشغول می‌شدند.

مسلمانان در هنگام برخورد با فرنگیان، از حمایت حقوقی برخوردار نبودند، اروپایی‌ها از روی غرور و تکبر خود با آنان رفتار می‌کردند. به علاوه، غربی‌هایی که در ایران گرد آمده بودند برای امور خدماتی خود چندین نفر را که اغلب زنان مسلمان بودند به کار می‌گرفتند. مرحوم کربلایی بعد از ارائه‌ی این گزارش اسف‌بار می‌گوید: این جماعت مردم که تن به کار و خدمت فرنگی در می‌دهند، البته معلوم است که پایه و مایه‌ای در دین ندارند، لاجرم به همین مقدار آمیزش با فرنگی بالمرّه بی‌مبالات به دین و بی‌التزام به مراسم شریعت سیدالمرسلین می‌گردند.(۲۵)

صلای صلابت

فقها و مجتهدان ضمن تلاش‌های علمی، فکری و آموزشی با دقت این حوادث المناک را رصد می‌کردند و نه تنها از متن صحنه‌های سیاسی اجتماعی برکنار نماندند. آنان با الهام از مبانی اندیشه دینی، صلابت و اقتدار معنوی خود را در برخورد با اتحاد شوم جفاکاران قاجار و اجانب از خود بروز دادند که به نمونه‌هایی فهرست‌وار اشاره می‌گردد.

۱ـ آیت‌الله ملاعلی کنی (متوفی ۱۳۰۶ ق) وقتی متوجه گردید میان ناصرالدین شاه و رویتر انگلیسی قراردادی امضا گردیده که در صورت اجرای آن، سلطه کامل سیاسی و اقتصادی ایران عملی می‌گردید، در مکتوبی به شخص شاه با این قرارداد مخالفت کرد و افزود اجرای آن منجر به غارت و تصرف اموال مردم و ثروت‌های عمومی و خسارت‌های غیرقابل ترمیم خواهد شد و با شهامتی ویژه اشکال اصلی قضیه را متوجه شاه دانست و از اینکه وی بدون اذن فقیه اقدام به فروش انفال و ثروت‌های عمومی نموده است، سخت او را نکوهش کرد. سرانجام با افشاگری وی، شاه میرزا حسین خان سپهسالار را که طرف قرارداد با رویتر انگلیسی بود عزل کرد و در تهران به محضر ملاعلی کنی رسید و ضمن عذرخواهی لغو قرارداد را به آگاهی وی رسانید.(۲۶)

۲ـ آیت‌الله سیدمحمد مجاهد (متوفی ۱۲۴۲ ق) که در اصفهان مشغول بحث‌های علمی و تربیت شاگردان بود. وقتی مشاهده کرد بر اثر بی‌کفایتی شاهان قاجار و زورگویی دولت روس، روس‌ها یورش خصمانه‌ای را علیه عزت، دیانت و هویت مسلمانان ایران قرار داده‌اند، در نامه‌ای خطاب به علمای ایران از آنان خواست مردم را در نبرد با این متجاوزان ترغیب و بسیج نمایند. حضور همگانی روحانیان به همراه مردم در دوره‌ی دوم جنگ‌های ایران و روس، جنبش فراگیری را در سراسر این مرز و بوم به وجود آورد.(۲۷)

۳ـ سیدجمال‌الدین اسدآبادی، مهم‌ترین و مزمن‌ترین درد جامعه‌ی اسلامی را استبداد داخلی و استعمار خارجی تشخیص داد و با این دو آفت بزرگ جهان اسلام به شدت مبارزه کرد. او علاوه بر ستیز با استکبار در بعد سیاسی و اقتصادی، خطر استعمار فرهنگی را گوشزد می‌نمود و تأکید می‌کرد اجانب در پی استحاله‌ی فرهنگ اسلامی و بی‌اعتقاد نمودن مسلمانان به عقاید خود می‌باشند. او به جوامع اسلامی هشدار داد که روح صلیبی همچنان در غرب مسیحی زنده و شعله‌ور است. اروپا علی‌رغم اینکه با ماسک آزاداندیشی، هرگونه تعصبی را نکوهش می‌کند، خود در دام تعصب توأم با خصومت و خشونت علیه مسلمانان سخت گرفتار است. سیدجمال، درصدد بود در مقابل اجانبی که مصمم به خدشه اسلام‌اند، روح جهاد و مقاومت را به پیکر مسلمین بدمد و غیرت دینی آنان را به جوش آورد.(۲۸) هم‌چنین کوشید جان اسلام را از خودباختگی و احساس حقارت در برابر غرب برهاند و تصریح نمود تا زمانی که مسلمانان خود را از این عقیده‌ی خطرناک در برابر اجانب نرهانند، نمی‌توان از ایشان انتظار داشت که علیه استکبار به پیکار برخیزند.(۲۹)

۴ـ میرزا محمدحسن شیرازی (متوفی ۱۳۱۲ ق) هنگامی که متوجه‌ نیرنگ ابرقدرت‌ها برای ضربه زدن به کشور گردید، طی تلگرافی به شاه قاجار، عوارض خفت‌بار قرارداد رژی را گوشزد کرد و تلاش نمود کارگزاران این سلسله را از غفلت درخصوص این وضع ذلت‌بار بیرون آورد و در خاتمه مذاکره با میرزا محمودخان مشیرالوزاره، فرستاده ویژه ناصرالدین شاه، گفت: اگر دولت ایران از عهده‌ بر هم زدن این امتیاز ننگین و اسارت‌آور برنمی‌آید، به خواست خداوند به میدان آمده و آن را ملغی می‌نماییم.(۳۰) تا آنکه در جمادی‌الاول سال ۱۳۰۹ ق، حکم میرزا، مجدد در ایران انتشار یافت که در آن آمده بود: الیوم استعمال تنباکو باَی نَحو کان، در حکم محاربه با امام زمان(عج) است. این فتوا درباره‌ی حرمت استفاده از تنباکو حکم حکومتی بود که به فرمایش امام خمینی برای علما و فقهای دیگر واجب ‌الاِتباع بود. فرمان مزبور قیام تنباکو را رقم زد که موج بیداری را در میان مسلمانان برانگیخت و زنگ خطر را برای استبداد و استعمار به صدا درآورد.(۳۱)

۵ـ در همان ایامی که دولت‌های انگلستان و روسیه مناطق شمالی و جنوبی ایران را به اشغال درآوردند و کشور لیبی به اشغال ایتالیا درآمد، آیت‌الله سیدمحمدکاظم یزدی مرجع وقت شیعیان فتوایی مهم در این باره صادر نمود که در آن آمده بود: در این ایام که دول اروپایی، اسلام را در معرض نابودی قرار داده‌اند، بر عموم مسلمین واجب است که خود را برای عقب راندن کفار از ممالک اسلامی مهیا سازند، زیرا این عمل از مهمترین فرایض اسلامی است تا به یاری خداوند دو سرزمین اسلامی (ایران و لیبی) از تهاجم صلیبی‌ها مصون بماند.(۳۲)

هنگام یورش بریتانیا به عراق، آیت‌الله یزدی در نامه‌ای خطاب به والی بغداد از صدور در فتوای خود در وجوب دفاع از مرزهای کشورهای اسلامی و نیز اعزام فرزندش سیدمحمد به خط نبرد با متجاوزان خبر داد.(۳۳) موضع‌گیری‌های آیت‌الله یزدی در قیام نجف بسیار مؤثر بود. او درباره‌ی حفظ جان نیروهای انقلابی، جلوگیری از انتقام انگلیسی‌ها و نیز صدور عفو عمومی برای کسانی که در این خیزش نقش داشتند، تلاش کرد.(۳۴)

۶ـ آیت‌الله سیدابوالقاسم کاشانی (متوفی ۱۳۴۰ ش) با مشاهده وضع اسف‌بار ایران و دیگر کشورهای اسلامی، همواره درصدد بود تا خواب را از چشم بیدادگران داخلی و اشغالگران بیگانه بگیرد. در ۱۳۳۲ قمری که انگلیسی‌ها به عراق حمله کردند، علمای بزرگ برای دفاع از این سرزمین فتوای جهاد دادند. نیروهای مردمی به رهبری علما از جمله سیدابوالقاسم کاشانی و پدرش، علیه این تجاوز قیام کردند که این جهاد چهارده‌ ماه طول کشید.(۳۵)

آیت‌الله کاشانی در مصاحبه‌ای با یکی از جراید آمریکایی اعلام داشت: به هیچ وجه اجازه نمی‌دهیم کمک‌های مالی و اقتصادی از سوی هر دولتی که باشد وسیله‌ی اعمال نفوذ و دخالت مشروع آن کشور و دولت در ایران گردد، زیرا استقلال و حاکمیت ملی خویش را با هیچ چیزی عوض نخواهیم کرد و به هیچ بیگانه‌ای اجازه نخواهیم داد که در امور داخلی وطن ما اعمال نفوذ نمایند.(۳۶)

زمان تحمیل قراردادی شوم از سوی انگلیس به ایران، هنگامی که احمدشاه قاجار وارد حرم کاظمین گردید، مرحوم کاشانی که در میان علما جوانتر بود به وی گفت: شگفت است در حالی که ملل مظلوم عالم، یکی پس از دیگری زنجیرهای اسارت را پاره می‌کنند، ملت مسلمان ایران به ورطۀ هولناک نفوذ استعمار انگلیس وارد می‌شوند و دولت وقت قراردادی که آزادی و استعمار ایران را نابود می‌کند، امضا کرده است. ما از شما می‌خواهیم تمام تلاش خود را برای جلوگیری از تصویب و اجرای این قرارداد به کار گیرید.(۳۷)

۷ـ آیت‌الله سیدحسن مدرّس طباطبایی زواره‌ای که از سوی علمای نجف برگزیده شد تا به مجلس شورای ملی برود و ناظر مصوبات نمایندگان به لحاظ عدم مغایرت با قانون اساسی و شرع مقدس باشد و در ادوار بعدی به عنوان نماینده‌ مردم تهران به مجلس راه یافت در نطق‌ها و موضع‌گیری‌های خود در برابر ستمگران و عوامل بیگانه موضع‌گیری شدیدی اتخاذ می‌نمود، او اعلام داشت منشأ سیاست ما دیانت ماست. هر کس متعرض ما بشود، متعرض او می‌شویم. هنگامی که روس‌ها به ایران اولتیماتوم دادند، شهید مدرس و شهید خیابانی در مقابل این تهدید شوم مقاومت نمودند. امام خمینی می‌گوید: یک روحانی [شهید مدرس] آمد پشت تریبون و گفت حالا که بناست از بین برویم، چرا خودمان از بین ببریم خودمان را، رأی مخالف داد، بقیه جرأت پیدا کردند و رأی مخالف دادند و رد کردند اولتیماتوم را، آنها (روس‌ها) هم هیچ غلطی نکردند.(۳۸)

در ۱۳ ذی‌القعده ۱۳۳۷ ق، کاکسی وزیر مختار انگلیس با نخست‌ وزیر وقت وثوق‌الدوله قراردادی را منعقد ساخت که در آن اهداف شوم و پلیدی نهفته بود. مدرس با این قرارداد مخالفت کرد و گفت این قرارداد بیگانه را در اقتصاد و قوه‌ی نظامی ما شرکت می‌داد. هر کس دقت می‌کرد می‌فهمید روح آن استقلال مالی و نظامی ما را از بین می‌برد. به دنبال اعتراض مدرس و دیگر علما، مردم ایران نفرت خود را از این حرکت وقیحانه اعلام کردند و استعمار انگلستان بر اثر مقاومت آنان به زانو درآمد.(۳۹)

پی‌نوشت‌ها

۱ـ منافقون، ۸٫

۲ـ حکومت اسلامی و ولایت فقیه در اندیشه‌ی امام خمینی، ص ۴۷٫

۳ـ‌ تحریرالوسیله، ج اول، ص ۴۸۶٫

۴ـ ممتحنه، ۱٫

۵ـ مجادله، ۲۲، (آخرین آیه).

۶ـ تحریرالوسیله، ج ۲، ص ۳۲۹٫

۷ـ ولایت فقیه، امام خمینی، ص ۱۷۵٫

۸ـ در جست‌وجوی راه از کلام امام، دفتر چهاردهم، ص ۳۹۳٫

۹ـ صحیفه‌ی امام، ح ۶، صص ۲۶۲ـ۲۶۱٫

۱۰ـ سایت www.sbso.ir

۱۱ـ فرازی از بیانات مقام معظم رهبری، ۱۸ آبان ۱۳۸۵٫

۱۲ـ بخشی از فرموده‌های رهبر معظم انقلاب، ۱۸ آبان ۱۳۸۵٫

۱۳ـ بیانات حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای در ۱۵ اسفند ماه

۱۴ـ پیام نوروزی مقام معظم رهبری، ۱ فروردین ۱۳۹۳٫

۱۵ـ بخشی از سخنان رهبری در ۱ فروردین ۱۳۹۴٫

۱۶ـ ریشه‌های انقلاب، نیلی، آرکدی، ص ۶۰٫

۱۷ـ معرکه‌ی جهان‌بینی‌ها، فرهنگ رجایی، ص ۸۲، علما و مشروعیت دولت صفوی، ص ۱۰۵ـ۱۰۴٫

۱۸ـ روابط سیاسی ایران و اروپا در عصر صفویه، عبدالحسین نوایی، صص ۴۲ـ۴۱٫

۱۹ـ تاریخ روابط خارجی ایران، عبدالرضا هوشنگ مهدوی، صص ۳۸ـ۳۷٫

۲۰ـ سفرنامه پیتر دلاواله، صص ۳۶۸ـ۳۶۷٫

۲۱ـ تاریخ روابط ایران و فرانسه، ابوالحسن غفاری، صص ۲ و ۳، روابط سیاسی ایران با اروپا …، صص ۲۷۰ـ۲۶۹٫

۲۲ـ ریشه‌های انقلاب ایران، نیکی آرکدی، ص ۶۰٫

۲۳ـ اندیشه‌ی دینی و جنبش ضدرژی در ایران، حسین آبادیان، صص ۲۶ـ۲۵٫

۲۴ـ نک: ایران و قضیه‌ی ایران، کرزن، ج ۲، فصل دوم.

۲۵ـ پیکار پیروز تنباکو، ص ۱۳، تحریم تنباکو در ایران، صص ۱۰۲ـ۱۰۱٫

۲۶ـ نقش علما در سیاست، حامد الگار، ص ۸۰٫

۲۷ـ جهاد دفاعی ایران و جنگ‌های صلیبی، علی ابوالحسنی، ص ۸٫

۲۸ـ نهضت‌های اسلامی در صد ساله اخیر، شهید علامه مطهری، صص ۱۹ـ۱۸، سیری در اندیشه‌ی سیاسی عرب، صص ۱۰۱ـ۱۰۰٫

۲۹ـ نقش سیدجمال‌الدین اسدآبادی در بیداری مشرق زمین، محیط طباطبایی زواره‌ای، صص ۲۰۴ـ۲۰۳٫

۳۰ـ تحریم تنباکو در ایران اولین مقاومت منفی در ایران، ابراهیم تیموری، صص ۸۹ـ۸۸٫

۳۱ـ یاران بیداری، از نگارنده، ص ۱۷۱٫

۳۲ـ الثوره العراقیه الکبری، عبدالله فیاض، صص ۱۱۹ـ۱۱۷٫

۳۳ـ عالمان شیعه رویاروی استعمار، سلیم الحسنی، ص ۶۱٫

۳۴ـ نجوم امت، نور علم، ش ۱۵، ص ۸۳٫

۳۵ـ نگاهی به تاریخ انقلاب ۱۹۲۰ م عراق، محمد صادقی، صص ۴۰ و ۸۹٫

۳۶ـ مجموعه‌ای از مکتوبات، سخنرانی‌ها و پیام‌های آیت‌الله کاشانی، ج ۲، ص ۹۸٫

۳۷ـ آیت‌الله کاشانی، رایت استقلال، علی محمدی، ص ۲۹ـ۲۸٫

۳۸ـ صحیفه نور، ج اول، صص ۲۶۳ـ۲۶۲٫

۳۹ـ شهید مدرس ماه مجلس، صص ۱۲۵ـ۱۲۴٫

سوتیتر:

۱٫

مرحوم شیخ حسن کربلایی از شاگردان برجسته میرزای شیرازی کربلایی می‌گوید: این جماعت مردم که تن به کار و خدمت فرنگی در می‌دهند، البته معلوم است که پایه و مایه‌ای در دین ندارند، لاجرم به همین مقدار آمیزش با فرنگی بالمرّه بی‌مبالات به دین و بی‌التزام به مراسم شریعت سیدالمرسلین می‌گردند

میرزا محمدحسن شیرازی، طی تلگرافی به شاه قاجار، عوارض خفت‌بار قرارداد رژی را گوشزد کرد و تلاش نمود کارگزاران این سلسله را از غفلت درخصوص این وضع ذلت‌بار بیرون آورد و در خاتمه مذاکره با میرزا محمودخان مشیرالوزاره، فرستاده ویژه ناصرالدین شاه، گفت: اگر دولت ایران از عهده‌ بر هم زدن این امتیاز ننگین و اسارت‌آور برنمی‌آید، به خواست خداوند به میدان آمده و آن را ملغی می‌نماییم

۳٫

امام خمینی می‌گوید: یک روحانی [شهید مدرس] آمد پشت تریبون و گفت حالا که بناست از بین برویم، چرا خودمان از بین ببریم خودمان را، رأی مخالف داد، بقیه جرأت پیدا کردند و رأی مخالف دادند و رد کردند اولتیماتوم را، آنها (روس‌ها) هم هیچ غلطی نکردند.

محمد صالح

انتخابات خارجی

۱ـ به دستور وزارت مسکن پذیرایی از مسافران قطارها به یک شرکت اطریشی واگذار شد.

۲ـ به گفته مهندس ترکان (مدیر مناطق آزاد) اداره امور بندر چابهار به هندی‌ها سپرده شد.

۳ـ تهیه و تنظیم قراردادهای نفتی کشور به یک شرکت خارجی سپرده شد.

۴ـ بنا به تمایل وزیر نفت، اکتشاف و استخراج نفت و گاز در کشور به شرکت‌های انگلیسی، فرانسوی و… سپرده خواهد شد.

۵ـ وزیر صنایع معتقد است باید اداره صنایع کشور را به مدیران خارجی بسپاریم.

* حالا که این جوری است پس شرکت در انتخابات آتی را هم به همان خارجی‌ها بسپارید! وقتی امور  مملکت به دست خارجی‌ها افتاده، دیگر تعیین سرنوشت به دست مردم ایران چه معنایی دارد؟

برجام داریم

رئیس‌جمهور: فقط رسیدن به برجام به عنوان دستاورد دولت یازدهم کافی است، (جراید ۱۸/۶/۹۵)

* اگر در کشور دو میلیون و پانصد هزار زن سرپرست خانوار داریم که نیازمند توجه‌اند،

* اگر هر روز یک کارخانه یا کارگاه باسابقه، ورشکست و تعطیل می‌شوند،

* اگر قیمت گوشت، مرغ و تخم‌مرغ ظرف یک ماه ۲۵ درصد رشد می‌کند،

* اگر متقاضیان استفاده از خدمات کمیته امداد روزانه در حال افزایش است،

* اگر هزاران نفر از محتاجان به مسکن مهر هنوز خواب خانه می‌بینند،

* و اگر رکورد تعداد جوانان بیکار کشور شکسته شده، غمی نیست چرا که در عوضش «برجام» داریم! همان برجام که اگر به صنعت بزنی رشد می‌کند و رونق می‌گیرد.

اگر به خوراک دام و دان مرغ اضافه کنی، گاو تحویل می‌دهد اندازه فیل و مرغ تقدیم می‌کند اندازه گاو!

همان برجامی که اگر آن را بنویسند و در چهار طرف کمیته امداد آویزان کند دیگر هیچ نیازمندی آن اطراف پیدایش نمی‌شود، برجامی که دم کرده‌اش دوای درد زنان سرپرست خانوار است و جوشانده‌اش جوانان متقاضی وام ازدواج را از دریافت وام بی‌نیاز خواهد کرد!

برجامی که اگر عبارات آن را روی پاکت سیمان بنویسند و لای جرز دیوار بگذارند مشکل متقاضیان مسکن مهر را به صورت دائمی حل خواهد کرد و مداومت بر قرائت آن جوانان بیکار را سرکار خواهد گذاشت تا آنجا که مجبور شویم جوان بیکار از خارج وارد کنیم!

به قول شاعر: برجام داریم  غم نداریم، اگر داریم  کم نداریم!

حکیم و برجام

حکیمی را گفتند برجام چیست؟ گفت چیزی است مثل لذت تعطیلی صبح جمعه وقتی که ساعت ۱۱ از خواب بیدار شوی!

از او پرسیدند برجام چگونه است؟ گفت چون خواب است! شیرین است اما مزه ندارد، سنگین است اما وزن ندارد و چون رؤیا رنگین و دیدنی و تعریف کردنی است، اما به شرط آن که خواب باشی!

گفتند فوائد برجام را چگونه دریابیم؟ گفت همان سان که طعم آب را درمی‌یابید!

پرسیدند برجام به چه ماند؟ گفت به سایه که هم هست و هم نیست! هم دیده می‌شود و هم نامحسوس است! هم حقیقت است و هم مجاز!

گفتند با برجام چه کنیم؟ گفت همان که با آدم برفی پارسال کردید!

فاصله

رهبر انقلاب: مدیرانی که حقوق‌های نجومی دریافت می‌کردند لیاقت تصدی مناصب در جمهوری اسلامی را ندارند.

سخنگوی دولت: مدیرانی که حقوق‌های نجومی دریافت می‌کردند از ذخایر نظامند.

برداشت خوش‌بینانه: مقصود سخنگوی دولت این بوده که این مدیران منابع و ذخایر بی‌لیاقتی نظامند!

برداشت واقع‌بینانه: فاصله میان نگرش دولتمردان و نگرش رهبر انقلاب به اندازه «ذخایر نظام» تا «بی‌لیاقتی» است!

اقدامات غباری

دولت برای مقابله با گرد و غبار موجود در استان‌های مرزی اقداماتی به شرح زیر انجام داده است:

الف) تلاش برای تصویب سه قطع‌نامه در مجمع عمومی سازمان ملل و تدوین یک قطع‌نامه در اجلاس وزرای محیط زیست جهان

ب) ایجاد کارگروه‌های تخصصی در سطح هیأت وزیران، سازمان محیط‌زیست و ادارات کل استان‌های مربوطه، تشکیل جلسات مقدماتی در کارگروه‌های مذکور و توافق در خصوص کارویژه‌ها و سازوکارهای تخصصی با هدف تدوین رهیافت‌ها و اسناد بالا دستی در خصوص روش‌های علمی و مؤثر برای سنجش و پایش میزان و نحوه تأثیر گرد و غبار بر زیست بوم‌های مناطق مرزی.

ج) توزیع نمادین ماسک‌های یک بار مصرف (با طول عمر مؤثر ۲ ساعت) به تعداد محدود جهت فرهنگ‌سازی نحوه مراقبت از سلامت فردی در هنگام گرد و غبار.

د) سخنرانی خانم ابتکار با عنوان: دولت رنج مردم مناطق آسیب‌دیده از گرد و غبار را نادیده نمی‌گیرد.

حاشیه: در عجبم که با این همه اقدامات مفید، راهگشا، بنیادین، مدبرانه، هوشمندانه، علمی، دیپلماتیک و اعتدال‌گرایانه، بادها با چه رویی و با چه جرأتی می‌وزند و گرد و غبار را از آن طرف آب‌ها به مناطق مرزی ما

می‌آورند و توی حلق هم‌وطنان ما فرو می‌کنند؟

آیا گرد و غبارها و بادها خجالت نمی‌کشند که تمام هم و غمشان ضایع کردن دولت یازدهم و خدمات گردگیرانه و غبارستیزانه آن است؟

آیا این بادهای «بی سواد» و گرد و غبارهای «بی‌شناسنامه» نمی‌خواهند به «جهنم» بروند؟

طفلک خانم ابتکار که چادر به کمر بسته و یکریز در حال گردگیری و غبارزایی از هوای کشور است!

خودمانیم، کار سختی است که آدم در سن و سال خانم ابتکار بخواهد با چند قطع‌نامه و یکی دو سخنرانی، هوای استان‌های خوزستان، بوشهر، فارس، کهکیلویه و بویر احمد، ایلام، کرمانشاهان، لرستان، کردستان، سیستان و بلوچستان، همدان و… را گردگیری کند!

به نظر می‌رسد بهترین روش برای مقابله با بحران ریزگردها، ادامه مذاکره با آمریکا و تنظیم برجام ۲ باشد. طبق این برجام در صورتی که ایران موشک‌هایش را به اسرائیل تحویل بدهد، بهائیت را به رسمیت بشناسد، حجاب را در کشور غیرقانونی اعلام کرده و روزه‌خواری را تشویق و روزه‌داران را با شلاق مجازات کند، حکم قصاص را لغو و قاتلین را عفو و حیا و تقوی و عفت را محو نموده ودر عوض به گسترش دموکراسی و لیبرالیسم جنسی در کشور و منطقه همت بگمارد.

آمریکا می‌تواند به کارگروه‌های تخصصی مبارزه با ریزگردها در دولت ایران در جهت افزایش و بهبود سیستم‌ها و روش‌های ساختاری پایش و سنجش ریزگردها مشاوره‌های محدود ارائه کرده و تعدادی توری فلزی جهت مهار گرد و غبار به دولت ایران صادر کند (در قبال دریافت پول) البته آموزش نحوه مقابله با ریزگردها توسط توری فلزی در برجام ۲ پیش‌بینی نخواهد شد و منوط به پذیرش برجام ۳ توسط دولت ایران خواهد بود.

شِکر و انتخابات

کمتر از یک سال تا انتخابات ریاست جمهوری و شوراها در سال ۹۶ مانده و تابستان کم کم نزدیک می‌شود و شکر کیلویی ۱۷۰۰ تا ۱۸۰۰ تومان است.

به تدریج شکر کم و کمتر می‌شود تا در آستانه ایام پخت مربا و تهیه شربت، شکر نایاب می‌شود و اگر پیدا شود کیلویی ۴۵۰۰ تا ۵۰۰۰ تومان قیمت دارد.

مردم فکر می‌کنند این گرانی از پیامدهای برجام است، لذا آن را جشن می‌گیرند، اما اوضاع به این منوال باقی نمی‌ماند و دولت برای مهار قیمت شکر وارد میدان می‌شود و پس از تلاش فراوان قیمت شکر در کیلویی ۴ هزار تومان مهار می‌شود و به ۸ یا ۱۰ هزار تومان نمی‌رسد. در این میان بعضی‌ها موفق شده‌اند چندین هزار تن شکر وارد کنند و اندک اندک در بازار بفروشند. اول کیلویی ۳۹۰۰ تومان و بعد کمتر و کمتر تا این که قیمت شکر در کیلویی ۳۰۰۰ هزار تومان تثبیت می‌شود و مردم باز هم این ارزانی را به حساب برکات برجام می‌گذارند و چراغانی و پایکوبی و جشن راه می‌اندازند. اما در حقیقت قیمت شکر در کمتر از ۳ ماه کیلویی ۱۲۰۰ تومان گران‌تر شده و آنهایی که هزاران تن شکر وارد کرده‌اند به ازای هر کیلو ۱۲۰۰ تومان بیشتر کاسبی می‌کنند و ثروت‌هایی افسانه‌ای ظرف چند ماه پدید می‌آید! اما این پایان کار نیست! آدمهای عجول فکر می‌کنند که مشغول خواندن قصه ثروت‌های بادآورده‌اند اما اشتباه می‌کنند! این پولها قرار نیست صرف برج و پورشه و سرمایه‌گذاری در امارات و عمان و خرید املاک در انگلستان شود! در همین زمان کم کم ستادهای انتخاباتی جهت انتخابات شوراها و ریاست جمهوری سال ۹۶ به صورت غیررسمی شروع به کار می‌کنند و بی‌مایه هم فطیر خواهد بود، فلذا باید کسانی پیدا شوند و به این ستادها کمک مردمی کنند!

آن وقت است که آن ۱۲۰۰ تومان اضافه قیمت شکر به کار می‌آید و خرج و برج ستادها می‌رسد و تنور انتخابات گرم می‌شود و… .

دکتر عبدالحمید انصاری

پیشگفتار

در ۲۰ قسمت قبل، تحلیل مختصر فیلم‌های سینمایی ایران تا اواخر سال ۶۶ ارائه گردید. در این شماره فیلم‌های باقیمانده سال ۶۶ و تعدادی از فیلم‌های سال ۶۷ تحلیل و نقد می‌گردد. در سال ۶۷ جمعاً ۵۴ فیلم ساخته شد که نشانگر فعالیت جدی سینماگران است.

باقیماندۀ فیلم‌های سال ۶۶:

۵۰- مکافات، کارگردان: منوچهر مصیّری، بازیگران: عبدالرضا اکبری، جمشید مشایخی، افسانه بایگان، توران مهرزاد، ناصر گیتی‌جاه، ولی شیراندامی، علی‌اصغر گرمسیری.

مسافرت دریایی با لنج و جابه‌جایی بار و مسافر خمیرمایه قصه‌ای است که ناخدای پیر و با تجربه‌ای به نام حیدر بیان‌گر آن است. دوست ناخدا برای فراری دادن پسرش از جنگ به ناخداحیدر متوسل می‌شود. ناخداحیدر گرچه به دوستش احترام می‌گذارد اما رسم جوانمردی و وفای به عهد و پیمان و مقررات را هم از یاد نمی‌برد. مجموعه‌ی این ماجراها کشش داستانی عامه‌پسندی را فراهم می‌آورد. منوچهر مصیّری پس از فعالیت مختصر در سال‌های اولیه‌ی انقلاب اسلامی به خارج از کشور رفت ولی اوایل دهه‌ی هشتاد بازگشت و فیلم «دنیا» با بازی محمدرضا شریفی‌نیا، هدیه تهرانی و الهام حمیدی را راهی سینما کرد. از وی فعالیت چندانی پس از ساخت فیلم فوق مشاهده نشده است.

۵۱- یار در خانه و…، کارگردان و فیلم‌نامه‌نویس: خسرو سینایی، بازیگران: احمد فخر، رضا صابری، آنابور کوفسکا (افخمی)، عباس جلالی، رؤیا نونهالی.

خسرو سینایی کارگردان کم‌کار و مؤلفی است که بارها در باره‌ی آوارگان لهستانی جنگ جهانی دوم اعزامی به ایران فیلم ساخته است. به همین دلیل از طرف کشور لهستان جایزه و نشان‌هایی نیز به وی داده شده و مورد تقدیر نیز قرار گرفته است.

متأسفانه ورود انبوه زنان لهستانی به کشور ما در ان زمان مسائل عدیده‌ی اخلاقی و فحشاء را در جامعه‌ی ما دامن زد که تا سال‌ها بعد تبعات آن باقی بود. خسرو سینایی در اوایل دهه‌ی هشتاد فیلم سینمایی «عروس آتش» با بازی حمید فرّخ‌نژاد و غزل صارمی را روانه‌ی بازار سینما کرد که با استقبال نسبی مواجه شد. فیلم به موضوع عروسی اجباری دختران عشایر عرب خوزستان می‌پرداخت که به نظر می‌رسد سال‌هاست موضوعیت خود را از دست داده است.

۵۲- مزدوران، کارگردان: مرحوم جهانگیر جهانگیری، بازیگران: جواد گلپایگانی، کاظم افرندنیا، مرحومه مهین شهابی، کنعان کیانی.

اعتیاد و مواد مخدر هم‌چنان که در آن سال‌ها دست‌مایه‌ی ساخت فیلم‌ها و سریال‌‌های فراوانی قرار گرفته بود. در این فیلم هم به یاری مرحوم جهانگیری کارگردان بی‌حاشیه‌ی آن ایام، آمد و اثری مردم‌پسند روانه‌ی بازار شد. فیلمی معمولی و بی‌ادعا که مخاطبین خودش را داشت.

۵۳- وکیل اول، کارگردان: جمشید حیدری، بازیگران: محمد مطیع، اسماعیل داورفر، غلامحسین نقشینه، سهیلا نجّاری.

داستان ضعف قاجاریه در زمان حکومت احمدشاه و اختلاف بین مقامات و کشمکش‌های بی‌ثمر آنان که سرانجام سقوط آن سلسله را به دنبال داشت.

۵۴- هراس، کارگردان و فیلم‌نامه‌نویس: شهریار بحرانی، بازیگران: جعفر دهقان، سیداحمد میرعلایی، زهره زارعی، اردلان شجاع‌کاوه. محصول حوزه‌ی هنری سازمان تبلیغات اسلامی.

داستان فیلم در کردستان و حول آماده‌سازی مردم یکی از روستاها برای مقابله با حمله‌ی شیمیایی رژیم بعث عراق می‌گذرد.

شهریار بحرانی کارگردان متعهد و متخصصی است که متأسفانه کم‌کار است. او آثار باارزش و جذّابی در کارنامه‌ی خود دارد که از آن جمله می‌توان به فیلم فاخر «مُلک سلیمان(ع)» و سریال «مریم مقدّس»  اشاره کرد.

فیلم‌های سال ۶۷:

الف) فیلم‌های (اجتماعی ـ تربیتی ـ اخلاقی)

۱ـ افسون، کارگردان: محمدرضا صفوی، بازیگران: اسماعیل محرابی، اسماعیل سلطانیان، اسماعیل داورفر، مهشید افشارزاده، پری اقبالپور.

داستان کارمند پاکدامن شرکت بیمه و تلاش سارقین برای تطمیع وی که بی‌نتیجه می‌ماند و البته غافلگیری‌های قصه فیلم به جذابیت آن کمک می‌کند.

۲ـ آخرین لحظه، کارگردان: فرخ انصاری بصیر. بازیگران: کتایون ریاحی، مرحوم عزت الله مقبلی، مرحوم رضا کرم‌رضایی، خسرو شجاع‌زاده، صادق هاتفی، مهری ودادیان، منوچهر آذری، فرهنگ مهرپرور.

ماجرای یکی از فراریان بحبوحه انقلاب اسلامی به خارج از کشور و بازگشت وی پس از پیروزی انقلاب با هدف چنگ انداختن بر دارایی همسرش که در حالت بارداری او را رها کرده بود. اکنون همسرش به دلیل سال‌های طولانی مفقودی وی ازدواج مجدد کرده است و آن شخص فراری خود را در شرایط یأس‌آوری می‌بیند و تصمیمات مخاطره‌آمیزی می‌گیرد.

۳ـ ارثیه، کارگردان: کاظم بلوچی. بازیگران: مرتضی احمدی، احمد قدکچیان، عزت‌الله رمضانی‌فر، فرهاد خان‌محمدی، مصطفی کاری، مرحومه رقیه چهره‌آزاد، مرحوم حسین پناهی.

قصه پسران خوشگذران و بی‌مبالات با داشتن پدر دانا و البته آزرده از رفتار آنان. حکمت ارثیه گنج خیالی و هدایت غیرمستقیم آنان به زندگی سالم را در معرض دید تماشاگر قرار می‌دهد. کاظم بلوچی در سال‌های اخیر بیشتر به بازیگری در نقش‌های مکمل سریال‌های تلویزیونی روی آورده است.

۴ـ آب، باد، خاک، کارگردان: امیر نادری، محصول سیمای جمهوری اسلامی ایران.

روایت خشکسالی یکی از مناطق جنوبی کشور و تلاش پسربچه‌ای برای یافتن پدر و مادر گمشده‌اش در حالی که همه اهالی در حال کوچ هستند به تصویر کشیده شده است. فرجام کودک، تلف شدن در کنار تشنگان است.

امیر نادری کارگردان مؤلفی بود که قبل و بعد از انقلاب فیلم‌های قابل قبولی ساخت، اما بدون دلیل و در حالیکه امکانات مادی و معنوی فعالیت برایش فراهم بود به خارج از کشور رفت و بدون کار چشمگیری در آنجا ماندگار شد. به نظر می‌رسد به لحاظ سن بالا دیگر امکان کار تأثیرگذاری از وی نباید داشت.

۵ـ باد سرخ، کارگردان: جمشید ملک‌پور. بازیگران: جهانگیر الماسی،شهلا میربختیار، مرحوم فیروز بهجت محمدی، جعفر والی، مرحومه توران مهرزاد، حسین کسبیان.

داستان جوانان تلاشگر روستا برای کسب رزق حلال و توطئه افراد بانفوذ علیه آنان و مهاجرت روستائیان به طرف مناطق نفت‌خیز.

هر چند پردازش روانی فیلم عمق کافی برای نمایش مهاجرت‌های پرآسیب از مراکز تولید به زندگی مصرفی و حاشیه‌نشینی شهری را ندارد، اما در مجموع برای ارائه تصویر مخرب مهاجرت‌های بی‌منطق پذیرفتنی است. متأسفانه عدم برنامه‌ریزی جامع اقتصادی تولیدمحور و سیطره سودهای ناشی از دلالی اقتصاد نفتی، عوارض گسترده و پرآسیبی را برای جامعه ما فراهم آورده، به نحوی که در سال‌های اخیر رهبری با ورود مستقیم و ارائه الگوی اقتصاد مقاومتی و تأکید و تکرار آن کوشش نموده تا توجه دولتمردان و مجلس را به تولید و اشتغال مولّد جلب نماید.

۶ـ باد، کارگردان: فتحعلی اویسی. محصول: سیمای جمهوری اسلامی ایران. بازیگران: هاشم ارکان، علیرضا رهبری، سعید موسوی، محمود مشروطه.

روایت کودکان کار و ترک تحصیل آنان به دلیل فقر خانواده و محنت جانفزای آنان را به تصویر می‌کشد. البته فیلم برای مخاطب عام ساخته شده و به همان میزان نیز باید از آن توقع داشت. هر چند به نظر می‌رسد پدیده کودکان کار که محصول مدل توسعه‌ای اقتصاد لیبرالی است، جای پردازش زیادی در سینمای اجتماعی ما داشت که در سال‌های بعد تا حدودی به آن پرداخته شده است. یکی از بهترین این آثار فیلم «نیاز» اثر علیرضا داودنژاد است که به موقع درباره آن سخن خواهیم گفت. فتحعلی اویسی پس از حضور کمرنگ در دنیای کارگردانی به بازیگری سینما و تلویزیون روی آورد و عمداً در ژانر کمدی به فعالیت پرداخت.

۷ـ برهوت، کارگردان: محمدعلی طالبی، محصول بنیاد سینمایی فارابی. بازیگران: حسین محجوب، فاطمه معتمدآریا، مرحومه پروین سلیمانی، عطاءالله زاهد.

رؤیای یک معلم برای ایجاد فضای سبز و گل و گیاه در زمین‌های کویر به کمک بچه‌های مدرسه که البته با سختی و مرارت همراه است. طالبی در زمینه سینمای کودک تلاش زیادی نموده است و آثار او با گذشت از بعضی کم‌توجهی‌ها قابل اعتناست. البته قریب به همه سرمایه‌گذاری‌ها از طرف نهادهای فرهنگی و غیرفرهنگی نظام صورت گرفته است و بخش خصوصی ریسک چندانی در این زمینه نداشته است.

۸ـ تا غروب، کارگردان: جعفر والی. محصول: جهاد دانشگاهی و گروه تلویزیونی بنیاد شهید. بازیگران: سعید پورصمیمی، مرحوم مرتضی احمدی، مریم معترف، غلامحسین خیر، مهدی میامی.

تلفیقی از واقعیت و مجاز در داستان مرد غریبه‌ای که وارد روستا می‌شود و به طرز نمادین اجازه می‌یابد از صبح تا غروب زمینی را برای زراعت با خط‌کشی دایره‌وار علامت بگذارد. گرچه سرانجام در پایان روز از پای درمی‌آید. با توجه به اینکه اصل داستان از تولستوی به عاریت گرفته شده است، پیام روشن که برای مخاطب عام ملموس باشد از فیلم به دست نمی‌آید. شاید بتوان گفت که قصه به درک و استنباط تماشاگر واگذار شده است که بیشتر نمادین و تخیلی است.

۹ـ بای سیکل ران، کارگردان: محسن مخملباف. محصول: مؤسسه سینمایی بنیاد مستضعفان. بازیگران: محرم زینال‌زاده، سمیرا مخملباف، اسماعیل سلطانیان، مهشید افشارزاده، فیروز کیانی.

یک مهاجر افغانستانی برای حل مشکل مالی خود تصمیم می‌گیرد یک هفته بدون وقفه دوچرخه‌سواری کند. روی این کار شرط‌بندی می‌کند در حالی که پسر کوچکش نیز برای موفقیت او را به طرق مختلف یاری می‌کند.

فیلم در برانگیختن احساس همدردی مخاطب با مهاجر بینوا موفق است و کارگردان توانسته است همذات‌پنداری لطیفی در تماشاگر ایجاد کند. مخملباف بعدها در کنار دیگر آثار خود مسیر ساخت فیلم‌های مربوط به سرنوشت مردم افغانستان را در ایران و افغانستان ادامه داد، هر چند سوگمندانه باید گفت آرام آرام نگاه اخلاقی و انسانی در آثار او گمرنگ شد و درنهایت به ابتذال برهنگی هم منتهی گشت.

مخملباف کار هنری خود را  در حوزه هنری آغاز نمود و با استفاده از امکانات گسترده‌ای که بخش سینمایی وزارت ارشاد وسازمان تبلیغات دراختیار او گذاشته بود، آثار قابل‌توجهی ارائه کرد. به عنوان نمونه «توبه نصوح» با بازی مرحوم فرج‌الله سلحشور و «حصار در حصار» که به خوبی به نقد تئوری کمونیسم و دگماتیزم حاکم بر آن ایدئولوژی می‌پرداخت. اما متأسفانه در اثر کم‌ظرفیتی و عدم درک صحیح از تطور جوامع و موانع اجرایی که نه تنها نظام جمهوری اسلامی بلکه قبل از آن همه پیامبران الهی و صلحاء و ائمه معصومین«ع» حتی در تراز امیرالمؤمنین«ع» که عمل او میزان سنجش همگان از اول تا آخر است به بیراهه رفت و تمام استعداد خود را در خدمت مخالفت با سیستم حکومتی کشور به کار گرفت. این کم‌ظرفیتی در مصاحبه‌ای که قبل از ترک کشور در حدود اوایل دهه ۸۰ انجام داد کاملاً واضح است. او گفت «ما در بدو پیروزی توقع عدالت اسلامی را داشتیم، اما محقق نشد». این مصاحبه به روشنی نشان داد که امثال مخملباف با فرض خوشبینانه صداقت تا چه اندازه از درک مناسبات داخلی و خارجی و کارشکنی‌ها دشمنان دین و قرآن عاجزند و بدون توجه به برآیند عوامل مؤثر در اداره کشور به ورطه یأس و انفعال می‌افتند. امثال مخملباف باید پاسخ بدهند که با فرض ناموفق بودن نظام جمهوری اسلامی، چرا با ضروریات دین مانند حجاب و عبادات درافتاده‌اند، این امر بیانگر تلاطم درونی و پارادکسیکال حاکم بر روان ‌پریشان امثال اوست.

۱۰ـ پنجره، کارگردان: امیر توسل. بازیگران: محمد صالح اعلاء، مرحومه مهین شهابی، مرحوم هوشنگ بهشتی، فریبا شمس.

روایت نابینا شدن جوانی پرتلاش در اثر تصادف، یأس اولیه و سپس مسلط شدن بر خود و برگشتن به زندگی عادی و امیدواری را به نمایش می‌گذارد. همانطور که ملاحظه می‌شود، هم‌چنان در آن سال‌ها، نگاه به فیلم و فیلم‌سازی، هدفمندی و اخلاق‌گرایی است و هنوز فضای ولنگاری فرهنگی و عرضه تئوری‌های بنی‌اسرائیلی «وظیفه سینما ارائه طریق نیست» و «سینما صرفاً سرگرمی است ولاغیر» بر ارشاد و مدیران منفعل ارشاد و برخی از سینماگران حاکم نگشته بود.

محمد صالح علاء در دهه اول پس از انقلاب اسلامی به عنوان بازیگر در فیلم‌های مختلفی به ایفای نقش پرداخت، ولی از دهه هشتاد به عنوان کارشناس و مجریِ برنامه‌های گفت‌وگومحور و نقدهای سینمایی در تلویزیون حضور یافت.

۱۱ـ جعفرخان از فرنگ برگشته، کارگردان: مرحوم علی حاتمی و محمد متوسلانی. بازیگران: محمدعلی کشاورز، عزت‌الله انتظامی، ایرج راد، ارحام صدر، سرور نجات‌اللهی، مرحوم جهانگیر فروهر.

داستان غربزدگی و خودباختگی برخی از تحصیلکرده‌های ممالک غربی را به تصویر می‌کشد که به دلیل آشنایی جامعه ما با این قبیل آدم‌ها همذات‌پنداری قابل قبولی با مخاطب ایجاد می‌کند. رومن رولان نویسنده فرانسوی به خوبی در یکی از کتاب‌های خود این گروه را ترسیم نموده است. او می‌گوید «ما جوانان مستعد کشورهای جهان سوم را به پاریس و دیگر ممالک غربی می‌آوریم و چند وقتی آنها را در ظواهر شهری مدرن غرق می‌کنیم، سپس به کشورشان بازمی‌گردانیم و دیگر کاری به آنها نداریم. اغلب آنها می‌شوند نمایندگان بدون دستمزد ما در کشور خود و دائماً فرهنگ خود و مناسبات اجتماعی، مذهبی و فرهنگی خود را به نفع غرب نقد می‌کنند. ما چه چیزی بهتر از این می‌خواهیم؟»

۱۲ـ چمدان، کارگردان: جلال مقدم. محصول: بنیاد سینمایی فارابی. بازیگران: عزت‌الله انتظامی، پروانه معصومی، مرحوم عزت‌الله مقبلی، امین تارخ.

پیدا کردن یک چمدان در راه سفر به شمال کشور توسط دو خانواده جوان و میانسال و اختلاف‌نظر آنان باری باز کردن چمدان، خمیرمایه داستان فیلم را تشکیل می‌دهد. فیلم اشارات خوبی درباره امانت‌داری و ترغیب به پاکی و درستکاری دارد که در مدیوم سینما پذیرفتنی است، هر چند فیلمنامه می‌کوشد جنبه معمایی فیلم را برای جذابیت قصه با هدف فروش بیشتر برجسته نماید.

بی‌پرده با تاریخ/ نگاهی به حوادث شهریور و مهر ۶۱

سیدروح‌الله امین‌آبادی

مقدمه

با انتشار یک فایل صوتی از آیت‌الله منتظری که وی در آن از اعدام منافقین انتقاد و آن را جنایت می‌نامید، موجی از اظهارنظرها و نیز انتشار مقالات و تحلیل‌ها، فضای سیاسی کشور را فراگرفت ولی آن‌چه در این میان به آن کم‌تر پرداخته شد، جنایاتی است که منافقین در طول دهه ۶۰، هر روز مرتکب می‌شدند و اگر نبود قاطعیت انقلابی حضرت امام خمینی رضوان‌الله تعالی علیه، منافقین که به حق استاد داعش و دیگر گروه‌های تروریستی تکفیری در جنایت و خباثت بوده و هستند، کشور را در همان سال‌های میانی دهه ۶۰ به سوریه و عراق فعلی تبدیل کرده بودند.

منافقین از سویی بزرگانی چون شهیدان آیت‌الله بهشتی، رجایی و باهنر را نشانه گرفته بودند و از سوی دیگر مردم کوچه و بازار را ترور می‌کردند. بر اثر جنایات منافقین، بیش از ۱۷ هزار ایرانی به شهادت رسیدند و حال آیا منصفانه است که عده‌ای در خوش‌بینانه‌ترین حالت ممکن ساده‌لوحانه از این جنایتکاران حمایت و آنان را تطهیر کرده و اعدام‌شان را مغایر موازین انسانی و شرعی تلقی نمایند؟!

شهریور و مهر ۶۱ منافقین که از ترور مقامات و مسؤولان رده اول کشور ناامید شده و از این طریق به اهداف خود نرسیده بودند، بمب‌گذاری در میادین و ترور مردم را در دستور کار خود قرار دادند که در این شماره به برخی از این بمب‌گذاری‌ها به صورت گذرا اشاره خواهیم کرد.

با این وجود ترور آیت‌الله اشرفی اصفهانی امام جمعه باختران(کرمانشاه) در محراب عبادت را می‌توان بزرگ‌ترین جنایت گروهک نفاق در آن ‌روزها دانست.

تداوم جنایات منافقین با ترور مردم عادی کوچه و خیابان

چنان‌چه ذکر شد منافقین پس از ترور مقامات و مسؤولان کشور در سال ۶۰، از جمله بمب‌گذاری در دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی و شهادت آیت‌الله بهشتی و ۷۲ تن از یاران امام امت و همچنین بمب‌گذاری در دفتر نخست‌وزیری و شهادت بزرگانی چون رجایی رئیس‌جمهور و باهنر نخست‌وزیر، به علت نرسیدن به اهداف از پیش‌ طراحی‌شده برای ایجاد ترس و وحشت در کشور، بمب‌گذاری در خیابان‌ها و میادینی که محل رفت و آمد مردم عادی بود را تشدید کردند. بر اثر این بمب‌گذاری‌ها تعداد زیادی از مردم مسلمان ایران به شهادت رسیدند. در ادامه به تعدادی از این بمب‌گذاری‌ها که شهریور و مهر ۶۱ روی داد، اشاره می‌کنیم.

انفجار در جنوب شهر و شهادت محرومان و مستضعفان 

۱۵ شهریور ۶۱ انفجار بمب توسط منافقین در چهارراه «گلوبندک» تهران به شهادت ده‌ها نفر از رهگذران، منجر شد.

مطبوعات در تشریح این جنایت نوشتند: ساعت ۱۹ و ۳۰ دقیقه امروز بر اثر انفجار بمبی در چهارراه گلوبندک و داخل خیابان زیر پل ورودی پارکینگ وزارت صنایع توسط منافقین، عده زیادی از هم‌وطنان‌مان به شهادت رسیده یا زخمی شدند. بر اثر این انفجار چندین دستگاه اتومبیل از جمله یک کامیون، یک اتوبوس شرکت واحد، یک دستگاه اتومبیل شخصی و یک دستگاه مینی‌بوس حامل مسافر و مردم بیگناه متلاشی شد.

همچنین بر اثر انفجار این بمب، چندین مغازه و کارگاه کوچک و محل‌های کسب مردم خسارات کلی دید. شدت انفجار به حدی بود که تا شعاع بیش از یک کیلومتر از محل حادثه، شیشه‌های اغلب مغازه‌ها و ادارات و کارگاه‌ها خرد شد.

این انفجار، هنگامی رخ داد که مردم جنوب شهر با اتوبوس‌های شرکت واحد و اتومبیل‌های شخصی و عمومی عازم منازل‌شان بودند و عده‌ای نیز در ایستگاه به انتظار رسیدن اتوبوس در صف ایستاده بودند که بر اثر موج انفجار به شهادت رسیده یا زخمی شدند.

خبر دیگر این که مقدار قابل توجهی تی‌ان‌تی داخل یک اتومبیل شورلت کار گذاشته شده بود که پس از انفجار، اتومبیل‌هایی که در حال عبور از مقابل وزارت دادگستری و خیابان جنوب پارک‌شهر بودند آتش گرفتند و سرنشینان اتومبیل‌ها سوختند و به شهادت رسیدند.

۲۹ شهریور همان سال  نیز بر اثر انفجار یک بمب در ترمینال خزانه، یک نفر شهید و ۲۴ تن مجروح شدند.(۱)

انفجار در میدان امام خمینی و شهادت ده‌ها عابر بی‌گناه

۹ مهر نیز انفجار مهیبی توسط منافقین سراسر تهران را تکان داد. یک کامیون بزرگ بمب‌گذاری‌شده در شرق میدان امام خمینی، هنگام غروب منفجر شد و علاوه بر تخریب تعدادی ساختمان و هتل، جمع زیادی از رهگذران تهرانی را به شهادت رساند.

در گزارش مطبوعات از این جنایت منافقین آمده بود: در حالی ‌که مردم آزاده و متعهد تهران هنوز در حال برگزاری جشن و سرور برای پیروزی‌های درخشان رزمندگان اسلام در عملیات «مسلم بن عقیل» بودند و هنوز فریاد‌های «جنگ جنگ تا پیروزی»، از گوشه و کنار خیابان‌ها به گوش می‌رسید، عمال آمریکا در جنوب تهران دست به جنایتی بزرگ زده و با انفجار یک بمب ده‌ها نفر از مردم را به شهادت رسانده یا  زخمی کردند.

ساعت ۲۰ و ۳۰ دقیقه بود که صدای انفجاری مهیب تهران را به لرزه درآورد، صدای انفجار و موج آن در جنوب تا جاده قم، در شمال تا ارتفاعات شمیران، در شرق بالاتر از تهران‌پارس و در غرب تقریبا تا ۲۰ کیلومتری جاده کرج به گوش رسید و در محدوده‌ای به شعاع قریب یک کیلومتر شیشه اغلب مغازه‌ها، ادارات، خانه‌ها، اماکن و تاسیسات خُرد شد و به بسیاری از ساختمان‌هایی که در مجاورت محل انفجار قرار داشتند صدمات سنگین وارد شد. بمب در میدان امام خمینی ابتدای ناصرخسرو منفجر شد.

بر اساس این گزارش «این محل در ساعتی که بمب منفجر شد محل تردد عده زیادی از مردمی بود که به خانه‌های‌شان بازمی‌گشتند و در صف‌های طویل منتظر تاکسی، اتوبوس و دیگر وسایل نقلیه بودند و نیز محل استراحت مسافران خسته‌ای بود که اتاقی در مسافرخانه‌های ویژۀ مستضعفان و افراد کم‌درآمد اجاره کرده بودند. انفجار بمب به بخش بزرگی از ساختمان‌های مسکونی محدوده خیابان ناصر خسرو نیز صدمه زد».

شدت انفجار به حدی بود که ده‌ها دستگاه خودرو در محل انفجار منهدم شد، بسیاری از مسافرخانه‌ها به شدت تخریب شده و مسافرانِ ساکن در هتل ۵ طبقه «زیبا» یا به شهادت رسیده و یا زخمی شدند.

همچنین ۲ دستگاه اتوبوس  دوطبقه و یک دستگاه اتوبوس یک طبقه که پر از مسافر از مردم مستضعف جنوب تهران بودند نیز متلاشی شدند و مسافران اتوبوس‌ها یا به شهادت رسیده و یا مجروح شدند. از طرف دیگر بر اثر این انفجار لوله‌های آب منطقه نیز ترکید و به دنبال آن برق منطقه نیز قطع شد.

مطبوعات گزارش دادند «اجساد تعدادی از شهدا به کلی متلاشی شده و قابل شناسایی نیست و این در حالی است که تعدادی از افراد خانواده‌های مناطق مسکونی اطراف انفجار به دنبال اعضای خانواده خود می‌گشتند و محیطی مملو از غم و اندوه به وجود آورده بودند».(۲)

شهیدی که حضرت امام به او ارادت داشت

۲۳ مهر ۶۱ نیز آیت‌الله عطاءالله اشرفی‌اصفهانی امام جمعه باختران(کرمانشاه) با انفجار نارنجک یکی از عناصر منافقین در محراب نماز جمعه به شهادت رسید.

فرزند آیت‌الله شهید اشرفی‌اصفهانی درباره جزئیات این جنایت منافقین می‌گوید: «یک نفر در پوشش لباس بسیجی نزد حاج‌آقا رفت و با او شروع به صحبت نمود و به تصور اینکه وی از حاج‌آقا سؤالاتی دارد، اعتراض به این کار صورت نگرفت. وقتی صحبت شخص با آیت‌الله‌ اشرفی‌اصفهانی به درازا کشید، من و استاندار جلو رفتیم که او را دور کنیم که ناگهان انفجار صورت گرفت. به محض انفجار من بالای سر پدرم رفتم دیدم چشم‌هایش باز است و لبانش تکان می‌خورد».

گزارش دیگری نیز حاکی است منافق مسلح به نارنجک، از در مخصوص معلولان و جانبازان انقلاب وارد محل برگزاری نماز جمعه شده بود. گفتنی است تروریستی که مبادرت به این کار کرده و خود به هلاکت رسید، فردی بود به نام «محمدحسین کرمی» از اهالی همدان که عضو گروهک تروریستی نفاق بود.

امام خمینی: من از ارادتمندان این شخصیت والامقام بوده و هستم

حضرت امام خمینی(رض) در پیامی به مناسبت شهادت آیت‌الله اشرفی‌اصفهانی تاکید کردند: «شهید عزیز محرابِ این جمعۀ ما از آن شخصیت‌هایی بود که اینجانب یکی از ارادتمندان این شخص والامقام بوده و هستم. این وجود پربرکت متعهد را قریب ۶۰ سال است می‌شناختم. مرحوم شهید بزرگوار حضرت حجت‌الاسلام والمسلمین حاج‌آقا عطاء‌الله اشرفی را در این مدت طولانی به صفای نفس و آرامش روح و اطمینان قلب و خالی از هواهای نفسانی و تارک هوی‌ و مطیع امر مولا و جامع علم مفید و عمل صالح می‌شناسم، و در عین حال مجاهد و متعهد و قوی‌النفس بود. او در جبهه دفاع از حق از جمله اشخاصی بود که مایه دلگرمی جوانان مجاهد بود و از مصادیق بارز «رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیه» بود. و رفتن او ثلمه بر اسلام وارد کرد و جامعه روحانیت را سوگوار نمود».

امام خمینی ادامه دادند: «ننگ ابدی بر آنان که یک چنین شخص صالحی را که آزارش به موری نرسیده بود، از ملت ما گرفتند و خود را در پیشگاه خداوند متعال و در نزد ملت فداکار، منفورتر و جنایتکارتر از قبل معرفی کردند. این بزرگوار مثل سایر شهدای عزیز ما به جوار رحمت حق پیوست، و ملت مجاهد و قوای مسلح سلحشور ما با عزمی راسخ‌تر به پیشبرد انقلاب ادامه می‌دهند».(۳)

ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ

پی نوشت

۱ـ اطلاعات، ۱۶ شهریور ۶۱، صفحه ۱۴

۲ـ اطلاعات، ۱۰ مهر ۶۱، صفحه ۲

۳ـ صحیفه امام، جلد ۱۷، صفحه ۴۹

حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای«مدظله»

*اشرافی‌گری برای یک کشور آفت است، اشرافی‌گرىِ مسئولان، آفت مضاعف است.(۱/۹/۷۸)

*عزیزان من! … از جمله چیزهایی که روند حرکت به سمت عدالت را در جامعه کُند می‌کند، نمود اشرافی‌گری در مسئولان بالای کشور است. از این اجتناب کنید.(۵/۶/۸۰)

*… در دوران بازسازی، خطر دنیاطلبی، بیشتر از همیشه است…این دوران، دوران خطرِ گرایش آدم‌های ضعیف به سمت اشرافی‌گری و تجمّل و انباشت ثروت و سوءاستفاده‌ی اقتصادی است. لذا همه باید خیلی مراقب باشند، هم مسئولان و هم آحاد مردم(۱/۱/۷۶)

*یکی از اساسی‌ترین کارها…این‌است که مسئولین کشور، خودشان، کسانشان، نزدیکانشان و وابستگانشان، اهل اسراف و اهل اشرافی‌گری نباشند.(۲۲/۲/۸۸)

*اگر این روحیه‌ی تجمّل‌گرایی در جامعه‌ی ما رواج پیدا کند ـ که متأسفانه تا میزان زیادی هم رواج پیدا کرده است ـ بسیاری از مشکلات اقتصادی و اجتماعی و اخلاقی کشور اصلاً حل نخواهد شد.(۴/۱۰/۷۸)

امام خمینی(رحمه‌الله علیه):

*با زندگانی اشرافی و مصرفی، نمی‌توان ارزش‌های انسانی- اسلامی را حفظ کرد.(کلمات قصار ص۷۳)

*سرچشمه‌ی همه مصیبت‌هایی که ملت‌ها می‌‏کشند این است که متصدیان امورشان از قشر مرفه و از اشراف و اعیان ـ به اصطلاح خودشان ـ از آن‌ها باشد.(صحیفه امام جلد۱۸)

*رئیس مذهب ما(حضرت علی«ع») که حکومتش وسیع بود. چندین مقابل ایران حجاز و مصر و ایران و همه‌ی‌ آنها تحت سیطره او بود، زندگی‌اش از همه افراد ملت پایین‌تر بود.(صحیفه امام ج۵ ص ۵۳۳)

*آن‌روزى که زرق و برق دنیا پیدا بشود و…آن روز است که ابرقدرت‌ها مى‏توانند در ما تأثیر کنند و کشور ما را به تباهى بکشند. همیشه این کشور به واسطه‌ی این کاخ ‏نشین‌ها تباهى داشته است.(صحیفه امام ج ۱۷ صص۳۷۷-۳۸۸)

*اگر بخواهید بی‌خوف و هراس در مقابل باطل بایستید و از حق دفاع کنید و ابرقدرتان و سلاح‌های پیشرفته‌ی آنان و شیاطین و توطئه‌های آنان در روح شما اثر نگذارد و شما را از میدان به در نکند، خود را به ساده زیستی عادت دهید.(صحیفه امام، ج۱۸ ص۴۷۱)

حضرت آیت‌الله حسن‌زاده آملی

بارها به عرض رسانده‌ایم که معنا ندارد کسی صنعتی را اختراع کند و برای آن دستورالعملی ندهد. کسی‌که ماشین، طیاره، رادیو، تلویزیون، تلفن و دیگر وسایل زندگی را اختراع می‌کند، اگر صنعتش را بی‌برنامه بگذارد، خراب می‌شود. برنامه، حافظ و دین آن صنعت است.

نظام عالم هم که حیرت اندر حیرت است و هیچ صنعتی را در نظام عالم عظیم‌تر از صنعت انسان پیدا نمی‌کنید. خداوند سبحان فرمود: «اللَّهُ یَتَوَفَّى الأَنْفُسَ حینَ مَوتِها وَ الَّتی‌ لَم تَمُت فی‌ مَنامِها فَیُمسِکُ الَّتی‌ قَضى‌ عَلَیهَا المَوتَ وَ یُرسِلُ الأُخرى»(۱)‌، من توفّی می‌کنم شما را…، یعنی در هر دو وقت در دست منید، هم در وقت موت، هم در وقت خواب. منتهی وقتی خوابیدید ما روح را ارسال می‌کنیم و دو باره بیدار می‌شوید.

رسول اکرم(ص)فرمود: وقتی بیدار شدید بگویید: «اَلْحَمدُِللهِ الَّذِی اَحیانِی بَعدَ مَا اَماتَنِی وَ اِلَیهِ النُّشُور»(۲): حمد خدائی را که مرا زنده کرد پس از آنکه مرا میراند و حشر و نشور ما به سوی اوست.» به هر زبانی که این را بگوئی خوب است، حتی در نمازها. البته واجبش را یک مقدار احتیاط فرموده‌اند. در نمازهای مستحبی، در قنوت بگو.

قنوت شما حتماً لازم نیست به الفاظ عربی باشد. مرحوم ابن بابویه صدوق روایتی را نقل می‌فرماید که حتی در نمازهای واجب هم لازم نیست به عربی بگوئی. همین که ارتباط محفوظ باشد، کافی است، منتهی حضرات مراجع مقداری احتیاط می‌کنند.

الغرض می‌‌‌‌‌‌‌شود که صنعتی باشد و آن صنعت دستور نداشته باشد؟ بزرگ‌ترین صنعت، وجود شماست. چه کسی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند این صنعت را تشریح کند؟

امیرالمومنین(ع) در برابر این صنعت زانو به زمین می‌زند.

این شنیدن، این صماخ گوش، این جنبیدن لب، این نفس برآمدن، این ایجاد اصوات و…

چگونه است؟

این گفت و شنود استاد و شاگرد و پای تخته و کلاس و درس و بحث و مباحثه.

افاضه در خواب و در بیداری، از باطن بر انسان افاضه می‌شود.

انسان چه چیزها که با این گوش سر می‌شنود و چه چیزها که با این چشم سر می‌بیند.

پیغمبر(ص) فرمود: «مؤمنی که ایمانش قوی شده خوابش کم می‌شود.»؛«چرا یا رسول‌الله؟» فرمود: «چون حالا در بیداری می‌بیند آنچه را که پیش از این در خواب می‌دید.»

ای دل به کوی دوست گذاری نمی‌کنی؟

اسباب، جمع داری و کاری نمی‌کنی؟

تور شکار داری، خب بینداز. این تور شکار، وجود شریف، بینش، ظاهر و باطن شماست. قدر خودتان را بدانید. مبادا سنگ و گل، جان و دل را از شما بگیرد. مبادا یک وقتی به وسوسه در یک گوشه و کناری بی استاد به مخمصه بیفتید.

نه چندان بخور که از دهانت درآید

نه چندان که از ضعف جانت برآید.

قرآن فرمود: «إِنَّ هَـذَا الْقُرآنَ یِهدِی لِلَّتِی هِیَ أَقوَم»:(۳) «قطعاً این قرآن به [آیینى] که خود پایدارتر است راه مى ‏نماید.» آفریدگارتان که شما را آفرید، در کنار این صنعت دین و کتاب و قرآن را قرار داد که باید در متن این صنعت پیاده شود: «إِنَّ هَـذَا الْقُرآنَ یِهدِی لِلَّتِی هِیَ أَقوَم»

«کلُوا و اشرَبُوا و لا تُسرِفُوا»(۴) چه کسی گفت نخورید و ننوشید؛ لکن به‌ حدش بخورید. این مزاج و بدن مثل درخت است؛ منتهی به تعبیر جناب بابا افضل کاشانی، درختی است واژگونه که به جای خاک از آسمان غذا می‌گیرد. این درخت غذا می‌‌خواهد. تمام جزئیات این صنعت، حساب و کتاب دارند.

چه کسی گفته ریاضت بکشی؟ راه سوراخ دعا را گم کرده‌ای نادان!

خداوند تمام کسب و کار و زندگی و شئون زندگی ما را برای این صنعت بیان کرده است. از آداب غذا خوردن گرفته تا آداب کسب و کار و خوابیدن. یک کلمه نیست که شما بخواهید و دین شما نفرموده باشد. تمام حلال و حرام‌ها را گفته است.

مادر جابر آمد خدمت امام صادق(ع). امام احوالپرسی ‌‌‌‌‌‌‌‌کردند و فرمودند: «به چه کار مشغولی؟» گفت: «دارم تحقیق می‌کنم.»

کی گفته زن، تحقیق و تحصیل نکند و علم نیاموزد؟ علم در وقف مرد که نیست.

حضرت صدیقه طاهره فاطمه زهرا(س) را ببینید. گفتار خودِ بی‌بی در تعقیبات نماز ظهرش هست که: «بار الها! حمد تو را که مرا در هیچ مقام قرآن معطل نگذاشتی.»

حرف هشتاد سالگی و اینها نیست. حرف قبل از هیجده سالگی است. حرف عقل و دانش و بینش است.

آری:

هر که گیرد پیشه‌ای بی اوستا

ریشخندی شد به شهر و روستا

هیچ‌کس بی اوستا چیزی نشد

هیچ آهن خنجر تیزی نشد

الان غربی‌ها در باره آثار دین اسلام، روایات، آیات، فرموده‌های پیامبراکرم(ص) و آل پیامبر چه تحقیق‌ها که نمی‌کنند. مبادا که ما به قهقرا برویم و غافل بمانیم و در آینده حقایق دین‌مان را از فلان مستشرق و مستر و موسیو بپرسیم!  این‌جور که ما داریم پس پسکی می‌رویم بعید نیست!.

مادر جابر، این خانم دانشمند و شیرزن گفت دارم تحقیق می‌کنم. هر فکری که برای انسان پیش می‌آید از خود او می‌جوشد. برای یک مرد پیش نیامده و به فکر این خانم رسیده. عرض کرد دارم تحقیق می‌کنم که کدام حیوان تخم‌گذار است، کدام بچه‌زا؟ شما چگونه می‌خواهی این همه حیوانات را احصا کنی و احوال همه را بدانی؟

آلن جکسون محقق انگلیسی می‌گوید دانشمندی شصت سال در باره بیت عنکبوت زحمت کشید تا بفهمد چیست؟ و چگونه ساخته می‌شود؟ و قس علیهذا حیوانات دیگر. حیرت اندر حیرت!.

هارون‌الرشید برای امام موسی‌بن‌جعفر(ع) نوشت: «عظنی فاوجز»: جمله کوتاهی به من بگو و نصیحتم کن.» امام(ع) فرمود: «کلّ ما تراه عینک ففیه موعظه. هر چه را که چشمت می‌بیند در او پند و اندرز است.»

امام صادق(ع) به مادر جابر فرمود: «این کار آدم عادی نیست. این کار منطق وحی و کار انسان الهی و کار کسی است که علمش لدنی است.» سپس فرمود: «بنویس هر جانداری که گوش‌های برآمده و لاله گوش دارد بچه می‌زاید. هر حیوانی که لاله گوش ندارد،  مثل مار و لاک‏پشت  تخم می‌گذارد. خفاش که پرنده است، چون گوشش لاله دارد، بچه می‌زاید.»

قرآن کریم فرمود: «قُل هَاتُوا بُرهَانَکُم»(۵) نظام، نظام قرآن و عقل و حساب و کتاب است. چشم، دندان‌ها، اندام، امعاء و احشاء، مویرگ‌ها و آنچه در نظام هستی است، همه روی حساب است. عالم یکپارچه حق و حساب است. در نظام هستی این خداست که خدایی می‌‌‌‌‌‌‌‌کند و علم است که حاکم است. حضرت موسی(ع) و برادرش هارون آمدند نزد فرعون که چهارصد سال است خودش و اجدادش گفته‌اند: «أناَ رَبُّکُم الأعلی» حضرت موسای کلیم(ع) مبعوث شده و با برادرش هارون با منطق، دلیل و برهان سخن می‌گویند. دعوا و نزاع که با خلق خدا ندارند. قرآن نهی کرد جناب رسول‌اللّه(ص) را که با بندگان من دعوا نکن: «ادعُ إِلى سَبیلِ رَبِّکَ بِالحِکمَهِ وَالمَوعِظَهِ الحَسَنَه وَجادِلهُم بِالَّتی هِیَ أَحسَن»(۶) دلسوز باش با خلق خدا که در پیشگاه علم عاجزند و بیدار می‌شوند. فرعون با آن تکبر رو کرد به جناب موسی و هارون و پرسید: «مَن رَبِّکُما؟ خدای شما کیست؟» پاسخ دادند: «رَبُّنَا الَّذی أَعطی کُلَّ شَیءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی»(۷): خدای ما کسی است که آنچه را که هست، وجود، خلق، صورت، اندام، ظاهر و باطن، ریخت، شکل و… را به همه عطا و سپس همه را راهنمایی فرمود.

به همه برای جلوگیری از دشمن آلات غضبیه داد. به همه برای پروراندن فرزندان و زندگی به دست آوردن، عشق و مهر و محبت داد. همه روی حساب و کتاب. یک میکرون خلاف در نظام هستی و در خلقت شما نیست. از خود و از نظام هستی غافل نباشید.

فرمودند خدای ما کسی است که همه موجودات از قلم صنع او صادر شد‌ه‌اند. ثُمَّ هَدی و سپس همه را در کارشان هدایت فرمود. حیرت اندر حیرت!.

چه جور مسلمانید؟ تکانی بخورید و به آن حقیقتی برسید که امام سجاد و امیرالمؤمنین و پیشوایان شما فرمودند. امام حسین(ع) در دعای عرفه فرمود: «أَیَکُونُ لِغَیرِکَ مِنَ الظُّهُورِ مَا لَیسَ لَکَ حَتَّی یَکُونَ هُوَ الْمُظْهِرَ لَک…. » شاعر چه خوب این مضمون را به شعر در آورده است:

«کی رفته‌ای ز دل که تمنا کنم تو را؟

کی بوده‌ای نهفته که پیدا کنم تو را؟

غایب نبوده‌ای که شوم طالب حضور

پنهان نبوده‌ای که هویدا کنم تو را

با صد هزار جلوه برون آمدی که من

با صد هزار دیده تماشا کنم تو را»

این چنین انسان الهی‌ای باشید که در همه حالاتتان خدای متعال را حاضر و ناظر بدانید. رب‌العالمین است و پروراننده همه و همه.

خداوند به شما حضور، نورانیت و صفای بیشتر عطا فرماید و دعاهایمان در حقتان مستجاب باشد.

پی‌نوشت‌ها:

۱٫زمر آیه ۴۲

2. سنن النبی (ص) ،حدیث ۱۵۶ ، ص ۱۴۰

۳٫اسرا آیه ۹

۴٫اعراف آیه ۳۱

۵٫بقره آیه ۱۱۱

۶٫نحل آیه ۱۲۵

۷٫طه آیه ۵۰

سوتیترها:

۱٫

خدای ما کسی است که آنچه را که هست، وجود، خلق، صورت، اندام، ظاهر و باطن، ریخت، شکل و… را به همه عطا و سپس همه را راهنمایی فرمود. همه روی حساب و کتاب. یک میکرون خلاف در نظام هستی و در خلقت شما نیست. از خود و از نظام هستی غافل نباشید.

                                                                            حضرت آیت‌الله مصباح یزدی

اشاره

با استفاده از فرازهایی از خطبه شقشقیه در می‌یابیم که گاهی زیور و زینت‌های دنیا آن‌چنان جلوه می‌کنند و دل انسان را می‌ربایند که حقایق و حتی تصمیمات قبلی خود را فراموش می‌کند، تغییر مسیر می‌دهد و در راه دیگری قدم می‌گذارد.  خاستگاه اصلی انحرافات پیروی از هوای نفس است و نه تنها انحرافات فردی بلکه فتنه‌های اجتماعی از همین خاستگاه سرچشمه می‌گیرند. وقتی هوای نفس بر افراد یا گروه­هایی غالب می‌شود، می­کوشند برای جذب دیگران کارشان را توجیه و رفتاری را که می‌پسندند به دیگران تحمیل کنند و برای این کار، افکار جدیدی را مطرح می‌کنند.

منشأ بودن هوای نفس برای انحرافات در فرهنگ اسلامی امری کاملا شناخته شده است. قرآن کریم در موارد بسیاری منشأ انحرافات مردم را پیروی از هوای نفس معرفی می‌کند و حتی تمایلات نفسانی را مانع از ایمان آوردن، رفتن به طرف خدا و پیمودن راه حق می‌داند. قرآن هم­ علت قیام افرادی علیه انبیا و به قتل رساندن آنها و پرچم مخالفت علیه پیامبران برافراشتن را هوای نفس معرفی می­کند و می­فرماید: «أَفَکُلَّمَا جَاءکُمْ رَسُولٌ بِمَا لاَ تَهْوَى أَنفُسُکُمُ اسْتَکْبَرْتُمْ فَفَرِیقاً کَذَّبْتُمْ وَفَرِیقاً تَقْتُلُون»(۱)

جهل و هوای نفس

در نهج‌البلاغه نیز در موارد بسیاری به این مطلب اشاره شده است. یکی از روشن‌ترین آنها خطبه ۱۰۵ است: «عِبَادَ اللَّهِ لَا تَرْکَنُوا إِلَى جَهَالَتِکُمْ‏ وَلَا تَنْقَادُوا لِأَهْوَائِکُمْ فَإِنَّ النَّازِلَ بِهَذَا الْمَنْزِلِ نَازِلٌ بِشَفَا جُرُفٍ هَار: به جهالت‌های خودتان اعتماد نکنید و مطیع هواهای نفسانی‌تان نباشید.»

کسی که بدون علم و معرفت و بدون تعقل و درک صحیح، راهی را انتخاب می‌کند و به دنبال هوای نفس می‌رود همانند کسی است که لب پرتگاهی در حال ریزش قرار گرفته است. سپس حضرت این‌گونه توضیح می‌دهند هرکه به دنبال هوای نفس می‌رود، در واقع بار سنگینی از پستی و پلیدی را بر دوش خود حمل و برای این‌که سخنش را قبول کنند، حرف‌های نادرستی را بدعت‌گذاری می‌کند: «یَنْقُلُ الرَّدَى‏ عَلَى ظَهْرِهِ مِنْ مَوْضِعٍ إِلَى مَوْضِعٍ لِرَأْیٍ یُحْدِثُهُ بَعْدَ رَأْیٍ یُرِیدُ أَنْ یُلْصِقَ مَا لَا یَلْتَصِقُ وَیُقَرِّبَ مَا لَا یَتَقَارَب: پستی و پلیدی را بر پشت خود حمل می‌کند و چیزهایی را که به هم ربطی ندارند به‌زور به هم می‌چسباند و می‌گوید من برداشت جدیدی دارم.» می‌خواهد چیزهایی را به هم بچسباند که به هم ربطی ندارند، اما او برای رسیدن به هوای نفسش آنها را سرهم‌بندی می‌کند تا مردم را فریب بدهد. چیزهایی را به هم نزدیک می‌کند که به هم نزدیک‌شدنی نیستند و خیلی با هم فاصله دارند، اما او سعی می‌کند به هر نحو که شده، آنها را به هم نزدیک کند و دیگران را فریب بدهد تا خیال کنند روشی که او پیشنهاد می‌کند، معقول و توجیه‌بردار است.

دو رکن شناخت و میل در رفتار اختیاری انسان مؤثرند. اگر فرد هیچ شناختی نسبت به کاری نداشته باشد و آن را کورکورانه انجام ‌دهد یا بر او تحمیل شود، آن کار حقیقتاً کار او نیست و کار دیگرانی است که به دست او اجرا می‌کنند. همچنین اگر انسان به کاری هیچ میلی نداشته باشد، آن‌ را انجام نمی‌دهد و باید نسبت به کاری یک نوع لذت نفسانی، حیوانی، خیالی، عقلانی یا الهی داشته باشد تا به آن اقدام کند. کار اختیاری بدون میل امکان ندارد و حتی کسی که به اختیار خود خودکشی می‌کند، تصورش این است که با مرگ، از فشار، درد، ناراحتی یا غصه‌ای که او را اذیت می‌کند، راحت می‌شود، وگرنه قطع حیات برای او ذاتا مطلوبیت ندارد.

به جهل خود اعتماد نکن!

امیرمؤمنان­ «ع» در این عبارت به این دو نکته توجه می‌دهند و می­فرمایند: «عِبَادَ اللَّهِ لَا تَرْکَنُوا إِلَى جَهَالَتِکُمْ» ‏درست است که انسان برای این­که به کاری اقدام کند باید توجهی به آن داشته باشد، اما این توجه همیشه یک معرفت عقلایی و صحیح نیست و گاهی انسان از روی جهالت چیزی را می‌پذیرد و آن را باور می‌کند: «إِن یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى الْأَنفُس»(۲)

انسان از سخنی خوشش می‌آید، آن را می‌پذیرد و می‌گوید حرف درست و خوبی است یا کسی مغالطه می‌کند، بدون این که تحقیق کند و ببیند که سخنی درست است یا نه، آن را می‌پذیرد. این باور در واقع نوعی جهالت، بلکه جهل مرکب است و فرد خیال می‌کند که می‌داند.

حضرت می­فرمایند که مواظب باشید که در حال جهل و جهالت کاری را انجام ندهید و به جهل خودتان اعتماد نکنید. شاید این توصیه شامل کسانی هم بشود که خیلی به رأی خودشان اعتماد می‌کنند، به دنبال تحقیق نمی‌روند و همین­که نظری پیدا کردند و چیزی به ذهنشان‌ رسید، خیال می‌کنند این حتماً درست است و از همه بهتر می‌فهمند، در صورتی که اشتباه می‌کنند و اعتماد به این نظر، اعتماد به جهالت است.

ما ناچاریم کار کنیم. اصلاً زندگی ما با کار و حرکت است که به مقصد می‌رسد. ما چه بخواهیم چه نخواهیم در حال انجام کاری هستیم. حتی تنبلی هم کاری است که ما با انتخاب خودمان انجام می‌دهیم. انسان برای کارها ابتدا باید بکوشد معرفت صحیحی داشته باشد. مسایل روشن که از مستقلات عقلیه هستند یا حسن و قبح روشنی دارند و همه عقلا آنها را قبول دارند، چندان نیازمند تحقیق و کاوش نیستند، اما اکثر مسایل این طور نیستند و حق و باطل و جهل و علمشان به هم آمیخته است. جهات مبهمی در این مسایل هست که با جهات روشن اشتباه می‌شوند. سعی کنید حق و باطل را درست تشخیص بدهید و بشناسید. از جهالت بیرون بیایید و به جهل خودتان اعتماد نکنید. و بالاخره اگر خودتان نتوانستید مسئله را حل کنید، از دیگران بپرسید: «فَاسْأَلُواْ أَهْلَ الذِّکْرِ إِن کُنتُمْ لاَ تَعْلَمُون» (۳) انسان باید در مقام علم متواضع باشد، به جهل خود اقرار کند و پیش عالم برود، زانو بزند و از او خواهش کند تا مطلب را برایش توضیح بدهد، نه اینکه به فکر و خیال خودش مغرور شود و بگوید حرف همین است که من می‌زنم و هیچ کس بهتر از من نمی‌فهمد.

به‌دنبال هوای نفست نرو!

اما پس از آنکه جه‌تان برطرف شد و حق و باطل را از هم تشخیص دادید، خیال نکنید که کار تمام شده است. در بسیاری از اوقات انسان می‌داند کاری حق است، ولی آن را انجام نمی‌دهد. بسیاری از اقات می‌داند که کاری باطل است، ولی به دنبالش می‌رود. مثال‌ ساده‌ای که همه ما نمونه‌هایی از آنها را در جامعه سراغ داریم، اعتیاد است. بسیاری از سیگاری­ها تصریح می‌کنند که سیگار نه ­تنها هیچ فایده‌ای ندارد؛ بلکه برای قلب، ریه، اعصاب و سایر اندام‌ها ضرر هم دارد، ولی باز هم از آن خوششان می‌آید و سیگار می­کشند. چنین نیست که انسان هر چه را فهمید خوب است، حتما انجام بدهد. علت آن هم این است که در بعضی از جاها هوای نفس بر انسان غالب می‌شود و با اینکه مسئله­ای را می‌داند و عقلش می‌گوید نکن، هوای نفسش می‌گوید بکن! یک لذت آنی از آن می‌برد و این لذت موجب غلبه هوای نفس می­شود. این همان هوای نفس است که حتی بعد از رفع جهالت و کسب علم هم غالب می‌شود.

بنابراین ما باید در زندگی دو نوع فعالیت داشته باشیم. یکی رفع جهل و دیگری مبارزه با هوای نفس. اگر این دو را داشتیم امید سعادت ابدی برایمان وجود دارد، ولی اگر یکی از این دو نباشد، خطر شقاوت ابدی ما را تهدید می‌کند: «وَلَا تَنْقَادُوا إِلَى أَهْوَائِکُمْ‏ فَإِنَّ النَّازِلَ بِهَذَا الْمَنْزِلِ نَازِلٌ بِشَفَا جُرُفٍ هَار» کسی که در چنین موقعیتی قرار می‌گیرد و به جهالتش اعتماد می‌کند یا پیرو هوای نفس است، همانند کسی است که در پرتگاهی که در حال ریزش است و هیچ اعتمادی به آن نیست، اقامت کرده است.

بدعت‌گذاری، نتیجه هوای نفس

شبیه این نکته را حضرت در خطبه ۱۰۵ می‌فرمایند: «انما بدء وقوع الفتن أهواء تتّبع وآراء تبتدع» ظاهرا بدعت‌گذاری مربوط به گروهی است که می‌خواهند هوای نفسشان را به جامعه سرایت دهند و از دیگران سوءاستفاده کنند، وگرنه کسی که فقط خودش باشد و در رفتار شخصیش هوای نفسی را اعمال کند، لزومی ندارد که بدعتی در دین بگذارد و دیگران را به پذیرفتن سخن خود دعوت کند.

این مسئله برای کسانی است که اهل هوای نفس شده‌اند و این فقط به زندگی فردیشان محدود نمی‌شود. چنین کسانی می‌کوشند دیگران را هم مبتلا سازند و از آنها سوءاستفاده کنند. برای این کار در مقام توجیه کارشان برمی‌آیند و برای فریب دادن دیگران به ابداع رأی یا توجیه نامعقولی اقدام می‌کنند.

در این خطبه حضرت می‌فرماید: «یَنْقُلُ الرَّدَى عَلَى ظَهْرِهِ مِنْ مَوْضِعٍ إِلَى مَوْضِع: او می‌خواهد پستی و راه غلطی را که انتخاب کرده است، گسترش بدهد. برای اینکه راه غلطی که انتخاب کرده، در جامعه رواج پیدا کند، سعی می‌کند سخن یا کاری را توجیه کند. برای این کار باید حرف‌های جدیدی بزند، چیزهایی را سرهم‌بندی کند و آنها را ارائه ‌دهد تا دیگران را فریب بخورند: « یُرِیدُ أَنْ یُلْصِقَ مَا لَا یَلْتَصِقُ: می‌خواهد چیزهایی که به هم ربطی ندارند، به زور به هم بچسباند.»

در مسایل اجتماعی- سیاسی نمونه‌های خوبی برای این موارد پیدا می‌شود. در کشور خودمان افراد یا گروه‌های سیاسی مختلفی را می‌شناسیم که خط‌مشی‌ها و راه‌های نادرستی را دنبال می‌کنند و گاهی خودشان هم می‌دانند که خطا می‌کنند، ولی از آنجا که به دنبال هوس‌های خاصی هستند، برای هوس‌هایشان توجیهاتی را هم می‌تراشند و حتی گاهی در مناظرات از رأیشان دفاع و آن را توجیه می‌کنند: «یرید ان یلصق ما لا یلتصق: هر کسی در هر کاری برای رسیدن به هواهای خود دست به این کار می‌زند.» برخی که می‌خواهند به پست‌های سیاسی برسند و در انتخابات، آراء مردم را می‌خواهند از همین توجیهات درست می‌کنند. بعضی کاسب‌های بازار برای اینکه جنسشان را بفروشند و سود بیشتری بکنند، دست به تبلیغات عجیب و غریب می‌زنند که هم خود و هم مردم می‌دانند که دروغ است و عجیب آنکه مردم با اینکه می‌دانند دروغ است، باز هم تحت تأثیر واقع می‌شوند. به هر حال آدمیزاد از این شگردها زیاد دارد و عوامل شیطانی‌ای که در وجود او نهفته‌اند، در مواقعی ظهور پیدا می‌کنند و البته مظاهر فریبنده‌ای هم دارند.

نتیجه این‌که هوای نفس و بدعت­گذاری در عرض هم نیستند و بدعت‌گذاری هم به هوای نفس بازمی‌گردد. در تاریخ از این‌ گونه انحرافات کم نداشته‌ایم. طرف دلخواهی دارد و مثلا می‌خواهد مرید جمع کند. برای این‌ کار باید نظری بدهد که برای اکثریت قابل قبول‌تر باشد. اظهار نظرهایی می‌کند که کسانی بپذیرند و طبق آن عمل ‌کنند و همین انگیزه شیطانی سبب می‌شود برای اینکه مطابق میل آنها سخن بگوید. پس این دو گرچه به یک معنا دو عاملند، اما یکی عامل اصلی و ریشه‌ای است و دیگری عامل ثانوی و فرعی. عامل اصلی همان هوای نفس است که باعث بدعت‌گذاری می‌شود و بدعت‌گذار بدعت می‌گذارد تا یک خواسته نفسانی دیگری را اشباع کند و آن تبعیت مردم از اوست که چه بسا خود آن هم ابزاری باشد برای رسیدن به چیزهایی دیگر. بنابراین می‌توان گفت اگرچه این دو عامل در کنار هم ذکر شده‌اند، ولی به این معنا نیست که این‌ دو عامل در عرض هم هستند.

آرزوی طولانی، نتیجه هوای نفس

مشابه‌ این روایاتی هستند با تعابیری نزدیک به هم از پیغمبر اکرم«ص» و امیرمؤمنان«ع»:  «إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ‏ عَلَیْکُمُ‏ اتِّبَاعُ‏ الْهَوَى وَ طُولُ الْأَمَلِ» (۴)در اینجا نیز عامل اصلی را «اتباع الهوی» و عامل دوم را «طول الامل» معرفی می‌فرمایند. طول الامل یکی از آثار اتباع هوی است. انسان در موارد خاصی می‌‌خواهد رفتاری آنی انجام بدهد و منظورش از انجام این کار نیز نتیجه‌ای است که آناً از آن می‌گیرد. در اینجا این‌ طور نیست که آرزوی زیادی داشته باشد، بلکه فقط می‌خواهد به این لذت برسد.

بنابراین لازمه هر اتباع هوایی، طول الامل نیست. طول الامل هواپرستی‌هایی است که فرد برای رسیدن به آنها مدتی طولانی را مدنظر قرار می‌دهد و در آن فاصله باید کارهای زیادی را سلسله‌وار انجام دهد تا به آن هدف برسد. این‌گونه موارد آرزوهای طولانی را می‌طلبد.

برخی با ای‌که می‌دانند عمر آدمیزاد بیش از هفتاد، هشتاد یا حداکثر صد سال بیشتر نیست، ولی «یَوَدُّ أَحَدُهُمْ لَوْ یُعَمَّرُ أَلْفَ سَنَه» دوست دارند هزار سال زندگی کنند. برخی در سن هشتاد، نود سالگی و در حال بیماری در بیمارستان و زیر عمل جراحی قلب باز هم به فکر کارهای تجاری، سیاسی یا نقشه حزبی‌‌ انتخاباتیشان هستند و دلشان بند همان کارهاست. در حال مردن است، ولی شیطان آنچنان بر او غالب می‌شود و حقایق را از ذهنش می‌برد که خدا و قیامت را فراموش می‌کند و هوس خود را دنبال می‌کند.

کسی است میلیاردها (حال واحد میلیاردها را شما تعیین کنید؛ به ریال، تومان، دلار، سکه یا چیز دیگری) ثروت دارد، ذخایری در بانک‌های خارجی دارد، سهام‌هایی از کارخانه‌های مختلف دارد و حالا پیر و در حال مردن است. به اندازه‌ای که هزار سال دیگر هم زندگی کند، دارد که خود و بچه‌ها و بستگانش بخورند، ولی باز هم در فکر این است که یک صفر دیگر در دفترچه پس‌اندازش اضافه شود. این همان طول ‌الامل است.

خاصیت هوای نفس این است که جلوی حق را می‌گیرد. وقتی هوای نفس غالب می‌شود، وقتی انسان تحت تأثیر غرایز، هواهای نفسانی و وساوس شیطانی قرار می‌گیرد، همه چیز را فراموش می‌کند و حق را زیر پا می‌گذارد. در این حال کاری را انجام می‌دهد که لحظه بعد پشیمان می‌شود، ولی هنگام عمل غلبه با نفس است؛ یادش می‌رود، پا روی حق می‌گذارد و به نصحیت کسی گوش نمی‌دهد.

اما طول الامل برای آن برنامه‌های طولانی است و باعث می‌شود که انسان آخرت را فراموش کند. ممکن است به اینکه حق و باطلی هست توجه داشته باشد و  شاید اگر کسانی نصحیتش کنند، کم و بیش بپذیرد. چون صرف داشتن آرزوهای طولانی به این معنا نیست که هیجان در آن وجود دارد. ممکن است فرد آرزوهای طولانی داشته باشد، اما این آرزوها خفته باشند و اکنون در ذهنش حاضر و فعال نباشند. در این صورت اگر کسی او را نصحیت کند، یا خودش مطالعه کند، ممکن است، اثر کند و پشیمان بشود، اما هنگام غلیان شهوت و هیجان غضب، بعضی‌ هوس‌ها آن‌چنان حمله می‌کنند که فرد می‌گوید آن آرزویی که داشتم اکنون می‌تواند تحقق پیدا کند و الان غنیمت است! این است که حق را زیر پا می‌گذارد و مانع می‌شود از اینکه به حق عمل شود.

بنابراین طول الامل مذموم خود ناشی از هوای نفس است، ولی اگر آرزوی انسان این باشد که به قصرهای بهشت برسد و همنشین اولیای خدا شود آرزوی بدی نیست. آرزوی مذموم آرزوی دنیوی طولانی است که ناشی از هوای نفس است. پس باز عامل اول هوای نفس و عامل فرعی و ثانوی طول الامل است.

پانوشت‌ها:

1. بقره، ۸۷٫
2. نجم، ۲۳٫

 ۳٫٫ نحل، ۴۳٫

4. این مضمون با تعابیر گوناگونی نقل شده است. در بعضی از نقل‌ها این‌گونه آمده است که إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمُ [اثْنَتَانِ‏] اثْنَانِ اتِّبَاعُ الْهَوَى وَ طُولُ الْأَمَل، اما طبق همین نقل‌ها نیز دو عامل ذکر می‌شود که یکی تابع دیگری است.

سوتیترها:

۱٫

منشأ بودن هوای نفس برای انحرافات در فرهنگ اسلامی امری کاملا شناخته شده است. قرآن کریم در موارد بسیاری منشأ انحرافات مردم را پیروی از هوای نفس معرفی می‌کند و حتی تمایلات نفسانی را مانع از ایمان آوردن، رفتن به طرف خدا و پیمودن راه حق می‌داند. قرآن هم علت قیام افرادی علیه انبیا و به قتل رساندن آنها و پرچم مخالفت علیه پیامبران برافراشتن را هوای نفس معرفی می‌کند.

۲٫

کسی که بدون علم و معرفت و بدون تعقل و درک صحیح، راهی را انتخاب می‌کند و به دنبال هوای نفس می‌رود همانند کسی است که لب پرتگاهی در حال ریزش قرار گرفته است. سپس حضرت این‌گونه توضیح می‌دهند هرکه به دنبال هوای نفس می‌رود، در واقع بار سنگینی از پستی و پلیدی را بر دوش خود حمل و برای این‌که سخنش را قبول کنند، حرف‌های نادرستی را بدعت‌گذاری می‌کند:

حضرت آیت‌الله مجتبی تهرانی(ره)

«درجه اول ادب» مبتنی بر دو دیدگاه

اهل معرفت ادب الهی را بر اساس سه حالت درونی تعریف می‌کنند: خوف، رجا و سرور. شخص مؤمن وقتی در حال سیر معنوی است، نه می‌گذارد صفت «خوف» در او به سر حد «یأس» برسد، نه اجازه می‌دهد «امید و رجا» در او به مرز «أمن» برسد و نه «سرور و شادیش» به «جرئت» تبدیل شود. این اولین درجه ادب الهی است.

خوف مؤمن به یأس، رجای او به ایمنی و سرورش به جرئت تبدیل نمی‌شود، زیرا انسان اهل معنا و اهل یقین به مبدأ و معاد، هنگامی که در مسیر معنویت قرار می‌گیرد و به حقایق عالم معرفت پیدا می‌کند، همیشه حد اعتدال را رعایت می‌کند و از حدود الهی تجاوز نمی‌کند؛ نه اهل افراط است و نه گرفتار تفریط؛ لذا از دیدگاه خود درباره «خود و خدا» همواره مراقبت می‌کند تا به اشتباه و خطا نیفتد.

دیدگاه اول: توجه به نقص مطلق جمیع ممکنات

انسان در مرحله اول باید به این امر اعتراف کند که نه تنها او، بلکه جمیع ممکنات، ناقص و محتاج هستند. به تعبیر دیگر هیچ شیئی از خود شیئیت ندارد و مستقل نیست. فرقی هم نمی‌کند که این دیدگاه علمی و استدلالی باشد یا عینی و تجربی. مهم این است که مؤمن سالک همیشه چنین نگاهی به خود و تمام عالم امکان داشته باشد؛ زیرا انسان با چین دیدگاهی حتی زمانی که مشغول طاعت و عبادت خدای متعال هم هست، از طاعت و عمل ناقص خود شرمنده است؛ یعنی طاعت و عبادت هم چیزی جز شرمندگی برایش ارمغانی ندارد. چه بسا که نقص انسان به اصل عبادات و طاعات او هم که اظهار محامد خداوند است ضربه بزند.

سالکی که به این مراتب رسیده است، همیشه با خود می‌گوید: «این منِ آلوده و ناقص هستم که چهره عبادت و طاعت پروردگار را مخدوش می‌کنم.» یعنی هر چند که عبادات، صورت‌های زیبایی دارند، اما وقتی یک موجود ناقص آن را به جا می‌آورد، نقائصش در آن چهره زیبا تأثیر می‌گذارد و آن را مخدوش می‌کند؛ لذا همیشه شرمنده رب است. چهره زیبای طاعات و عباداتی که ممکنات انجام می‌دهند، متعلق به خدا و زشتی‌هایش مربوط به ممکنات است. «ما أَصَابَکَ مِنْ حَسَنَهٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ مَا أَصَابَکَ مِن سَیِّئَهٍ فَمِن نَّفْسِک: هر خیری که به تو می‌رسد، از جانب خدا است و هر شری که به تو می‌رسد، از جانب خود توست.»(۱) آنچه در اختیار داریم و به کار می‌گیریم، همه از اوست؛ ولی همه نقص‌ها و کاستی‌ها از ماست.

از یک طرف وجود ما سراسر نقص است و از طرف دیگر وقتی خدا هستی و کمالی را به ما عنایت می‌کند، ما با مصرف نابجا، آن را به نقص تبدیل می‌کنیم. این ما هستیم که خرابکاری می‌کنیم. او دستور داده است که چه کنیم و چه نکنیم، ولی ما دستورات او را نادیده می‌گیریم و هر کار زشتی را که می‌خواهیم، انجام می‌دهیم. او به ما گفته که این طور عبادت کنید، ولی ما حتی اگر بخواهیم به امر الهی گوش کنیم، عبادت را بی‌ادبانه انجام می‌دهیم و آن را خراب می‌کنیم.

اگر انسان چنین نظری به خود داشته باشد و تمام قصور و تقصیرها را از جانب خود ببیند، خوف در دلش ایجاد و سراپای وجودش مملو از شرمساری می‌شود. چرا خوف؟ چون انسان می‌بیند که خدا همه چیز را دراختیارش گذاشته، ولی او آن طور که ربّش خواسته، عمل نکرده و جوابی هم برای این بدبختیش ندارد. منشأ خوف، این نوع نگاه است و تا این نگاه نباشد، خوف در دل انسان پدید نمی‌آید.

دیدگاه دوم: توجه به رحمت بیکران الهی

در دیدگاه دوم انسان باید همیشه به رحمت واسعه و عنایات و الطاف بیکران و نعمت‌های بی‌پایان الهی که بدون سئوال و استحقاق به سوی همه سرازیر می‌شود، نگاه و با دیدن آنها، امید و رجا پیدا کند. آیا خدا این همه نعمت را از روی استحقاق یا به خاطر درخواست ما داده است؟ ما حتی از بسیاری از نعمت‌های خدادادی بی‌خبریم و نمی‌توانیم همه‌ آنها را احصا کنیم.

قرآن کریم می‌فرماید: « وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَهَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا(۲): نمی‌توانید همه نعمت‌هایی را که خدا به شما داده است، بشمارید!(۳) این الطاف بیکران از فیاضیت مطلق خداوند سرچشمه می‌گیرد و انسان باید همیشه به این فیض دائم نگاه کند. خداوند نعمت‌های بی‌حساب دارد، چون فیضش بی‌نهایت است. این دیدگاه دوم، باعث می‌شود که بنده سالک، به فیض الهی و  رحمت و لطف پروردگار امیدوار شود.

پس منشأ خوف و رجا متفاوتند. یکی برخاسته از آگاهی بر احتیاج و نقص خویش و جمیع ممکنات است و دیگری ناشی از الطاف و عنایاتی است که از جانب پروردگار به سوی بندگان محتاجش جاری می‌شود. با این نگاه، اگر همه ثقلین هم عبادت کنند، ذره‌ای از خوف انسان کم نمی‌شود و اگر همه گناه کنند، خللی به رجای او وارد نمی‌شود؛ چون عبادت همه ما سوای‌الله در پیشگاه او اثری جز شرمندگی و شرمساری ندارد و گناه همه بندگان هم بیشتر از رحمت بیکران او نمی‌شود. مؤمن همیشه باید خود را بین این دو دیدگاه نگاه دارد.

حدود الهی خوف و رجا و انواع آن

در بحث خوف و رجا مرزهایی وجود دارند که باید آنها را حفظ کرد و نسبت به آنها مؤدب بود. رجا باید در حدی باشد که خدا تعیین کرده است و نباید اجازه داد حدود الهی نقص شوند. حد رجا تا بدانجاست که برای انسان حالت غرور و ایمنی ایجاد نشود؛ زیرا در این صورت انسان از حال اعتدال خارج و گرفتار آثار سوئی می‌شود.

امیدی که رو به فزونی می‌رود، کاذب است و دیگر به آن رجا گفته نمی‌شود، بلکه غروری است که سر از احساس ایمنی درمی‌آورد. اگر انسان ببیند به وظایف عبودیتش عمل می‌کند و با امید و رجایی که به لطف و رحمت خدا دارد، خللی به انجام تکالیفش وارد نشده، معلوم می‌شود که امیدش صادقانه است و از مرز الهی تجاوز نکرده است. اما اگر کسی نسبت به احکام الهی اهل تهاون باشد و به چشم حقارت به آنها نگاه ‌کند، معلوم می‌شود که امیدش کاذب است و از اعتدال خارج شده است؛ لذا اگر کسی آن طور که خداوند فرموده تمام واجبات را انجام بدهد و از تمام محرمات اجتناب کند، ولی در درونش به رحمت حق امیدوار باشد، رجایش، رجای صادق است، ولی اگر حدود الهی را رعایت نکند و نعوذبالله، احکام الهی را کوچک بشمارد، رجایش کاذب خواهد بود. کسی که به وظایفش عمل نمی‌کند، بعد هم می‌گوید من به رحمت پروردگار امیدوار هستم، سر از مکاید شیطان و نفس اماره در می‌آورد. پس ملاک و معیار تشخیص در این مورد، نوع نگاه و نگرش نسبت به اعمال عبادی و تکالیف شرعی است.

در اینجا صفت رجا به صفت «أمن» یعنی احساس ایمنی از مکر خدا تبدیل شده است که در بحث ادب الهی، نوعی بی‌ادبی است. مؤدب کسی است که همراه با عمل به دستورات مولا به فضل و کرمش نیز امیدوار باشد. چنین رفتاری از مصداق حسن ادب به شمار می‌آید، اما کسانی که از حدود الهی تعدی و تجاوز می‌کنند، از گروه ظالمین هستند؛ « وَمَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِکَ هُمُ الظَّالِمُون»  (۴)

در سیر معنوی دو نوع ایمنی وجود دارند. یک احساس ایمنی مربوط به بدایت امر است و یک احساس ایمنی مربوط به نهایت امر. در بدایت امر و در بین سیر، انسان سالک نباید احساس ایمنی داشته باشد، اما درنهایت امر و زمانی که کار تمام شده است، این احساس خوب است. « أَفَأَمِنُواْ مَکْرَ اللّهِ فَلاَ یَأْمَنُ مَکْرَ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخَاسِرُون»(۵) این آیه مربوط به ایمنی در بدایت امر و در حال سیر است، اما در مورد کسانی که سیرشان تمام شده و از این عالم رفته‌اند، خدا می‌فرماید: « الَّذِینَ آمَنُوا وَلَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُم بِظُلْمٍ أُولَٰئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَهُم مُّهْتَدُون»(۶)

پس احساس ایمنی، به طورکلی بد نیست؛ بلکه باید دید در چه مرحله‌ای به انسان دست می‌دهد.

حد الهی خوف

خوف هم نباید آن طور باشد که به سر حد یأس برسد؛ یعنی انسان باید از خودش بترسد، اما نباید ترسش به گونه‌ای باشد که از حد بگذرد و به یأس و ناامیدی کشیده شود، زیرا یأس از رحمت خداوند از بدترین حالات انسان است. قرآن کریم هم می‌فرماید: « إِنَّهُ لَا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکَافِرُون: (۷) همانا جز گروه کافران از روح و رحمت الهی ناامید نمی‌شوند.»

لذا باید گفت که حد الهی خوف این است که انسان از رحمت خدا قطع امید نکند. خوف دو صورت دارد. گاهی اوقات از برخی اولیای خدا که سیرشان در این عالم به نهایت رسیده، زائل می‌شود.(۸) کسانی که خوف ندارند، به نهایت کار رسیده‌اند و دیگر خوف برای آنان ضرورتی ندارد. قرآن کریم می‌فرماید: « أَلَا إِنَّ أَوْلِیَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُون» (۹)

ضرورت حفظ اعتدال در خوف و رجا

پس باید حالت خوف و رجا را همراه با هم داشت و هیچ‌گاه از حال تعادل خارج نشد؛ نه نسبت به خوف و نه نسبت به رجا.

باید به خود نگاه کرد و خوف داشت و به خدا نگاه کرد و امیدوار بود. نباید این طور باشد که همیشه از خدا توقع داشته باشیم و خود را نبینیم و یا فقط گناهان را ببینیم و از رحمت الهی غافل و مأیوس شویم. این شیطان است که انسان را از خدا به سوی خود برمی‌گرداند و به دام غرور می‌اندازد. اگر دیدی به وظیفه‌ات عمل نمی‌کنی، بدان که شیطان دارد تو را به سوی خود می‌کشاند. اگر هم دیدی که ناامید شدی، بدان که باز هم در دام شیطان لعین افتاده‌ای؛ چون رحمت و مغفرت خدا از همه گناهان بیشتر است. خدابینی و خودبینی باید با هم باشد تا نقش تأدیبی و سازندگی برای انسان داشته باشد.

امام صادق«ع» در روایتی می‌فرمایند: « کَانَ أَبِی ع یَقُولُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ إِلَّا فِی قَلْبِهِ نُورَان …: پدرم می‌فرمود هیچ بنده مؤمنی نیست مگر اینکه در دل او دو نور وجود دارد»؛ «نور خفیه و نور رجاء؛ یکی نور خوف و دیگر نور رجا»؛(۱۰) هیچ‌کدام از این دو بر دیگری غلبه ندارد، نه خوف از رجا بیشتر است و نه رجا از خوف. اگر خوف بر رجا غلبه کند نعوذ بالله، انسان به یأس و ناامیدی می‌رسد و اگر رجا غالب شود، احساس ایمنی و غرور در او به وجود می‌آید.

امام صادق«ع» در روایت دیگری فرمودند: « لَا یَکُونُ الْمُؤْمِنُ مُؤْمِناً حَتَّى یَکُونَ خَائِفاً رَاجِیاً وَ لَا یَکُونُ خَائِفاً رَاجِیاً: هیچ‌گاه مؤمن، مؤمن نمی‌شود مگر آنکه هم اهل خوف باشد و هم اهل رجا». « لایکونُ خائفاً راجیاً حَتی یَکونَ عامِلاً لما یَخافُ و یَرجُو: (۱۱) و هیچ‌گاه اهل خوف و رجا نخواهد بود مگر آنکه به آنچه از آن می‌ترسد و به آن امید دارد، عمل کند.»

لذا اگر شخصی بخواهد بفهمد که خائف و راجی است یا نه، باید ببیند که آیا به وظایف الهی عمل می‌کند یا نه؟ و آیا تلاشی برای به دست آوردن آنچه به آن امید دارد، انجام می‌دهد یا نه؟

ادب الهی اقتضا می‌کند که انسان نسبت به خوف و رجا حالت تعادل را در خود حفظ و حد بین غلو و جفا را مراعات کند. انسان در خوف نه باید افراط در خوف کند که سر از یأس دربیاورد و نه تفریط که صفت أمن در او ایجاد شود. همچنین باید نه افراط در رجا داشته باشد که سر از أمن در می‌آورد و نه تفریط که یأس در او به وجود می‌آید.

پی‌نوشت‌ها:

۱ـ نساء، ۷۹.

۲ـ ابراهیم، ۳۴.

۳ـ البته ممکن نیست که ما بتوانیم فیاضیت خدا را به‌طور مطلق درک کنیم، هر کسی تنها به اندازه گنجایش ذهنش می‌تواند از این فیاضیت درک مختصری داشته باشد، اما این مطلب را آن طور که هست، نمی‌تواند درک کند.

۴ـ بقره، ۲۲۹.

۵ـ اعراف، ۹۹ : «آیا از مکر خدا ایمن شده‌اید؟ هیچ ‌کسی خود را ایمن از مکر الهی نمی‌داند مگر گروه زیانکاران.»

۶ـ انعام، ۸۲ : «کسانی که ایمان آورده و ایمانشان را به ظلم آلوده نکرده باشند، امنیت دارند و هدایت شده‌اند.»

۷ـ یوسف، ۸۷.

۸ـ البته خوف تا زمانی که ما در این دنیا در حال سیر هستیم معنا دارد؛ وگرنه در آخرت خبری از این حالت نیست. آنجا فقط باید رجا به فضل خدا داشت که من نمی‌خواهم وارد آن مسائل شوم.

۹ـ یونس، ۶۲ : «آگاه باشید که بر دوستان خدا نه بیمی است و نه اندوهی.»

۱۰ـ الکافی، ج ۲، ص ۶۷.

۱۱ـ الکافی، ج ۲، ص ۷۱.

سوتیترها:

۱٫

خوف مؤمن به یأس، رجای او به ایمنی و سرورش به جرئت تبدیل نمی‌شود، زیرا انسان اهل معنا و اهل یقین به مبدأ و معاد، هنگامی که در مسیر معنویت قرار می‌گیرد و به حقایق عالم معرفت پیدا می‌کند، همیشه حد اعتدال را رعایت می‌کند و از حدود الهی تجاوز نمی‌کند؛ نه اهل افراط است و نه گرفتار تفریط؛ لذا از دیدگاه خود درباره «خود و خدا» همواره مراقبت می‌کند تا به اشتباه و خطا نیفتد.

۲٫

ادب الهی اقتضا می‌کند که انسان نسبت به خوف و رجا حالت تعادل را در خود حفظ و حد بین غلو و جفا را مراعات کند. انسان در خوف نه باید افراط در خوف کند که سر از یأس دربیاورد و نه تفریط که صفت أمن در او ایجاد شود. همچنین باید نه افراط در رجا داشته باشد که سر از أمن در می‌آورد و نه تفریط که یأس در او به وجود می‌آید.

در آستان امامان

آیت‌الله سید احمد خاتمی

در زیارت جامعه کبیره، زائر خطاب به امامان می‌گوید: «مُرتَقِبٌ لِدَولَتِکُم: چشم انتظار حکومت شما هستم.» پیش از این قانون اساسی حکومت مهدوی را بررسی کردیم و اینک ویژگی‌های حکومت مهدوی«عج» را بر می‌شمریم:

در روایات ویژگی‌های بسیاری برای حکومت حضرت مهدی«عج» ذکر شده‌اند؛ برخی از مهم‌ترین ویژگی‌ها عبارتند از:

۱ـ حکومت عدل و قسط

«واژه عدل» هم شامل عدالت فردی است هم شامل عدالت اجتماعی. در روایاتی که نوید حکومت حضرت مهدی«عج» داده شده، واژه عدل و قسط با هم و در برخی روایات تنها واژه عدل آمده است. در برخی از روایات نیز بر ویژگی عدالت اجتماعی در حکومت حضرت تکیه شده است.

عدل در حکومت حضرت مهدی«عج»

در دعای افتتاح می‌خوانیم: «اَللّـهُمَّ وَصَلِّ عَلى وَلِىِّ اَمرِکَ الْقائِمِ الْمُؤَمَّلِ وَالْعَدلِ الْمُنتَظَر: خداوندا! به ولی امر خود که قیام‌کننده … و عدل مورد انتظار همه است درود فرست. »

در روایتی حضرت علی«ع» از پیامبر اکرم«ص» نقل می‌کنند که: «لَو لَم یَبقَ مِنَ الدَّهْرِ إِلاَّ یَوم لَبَعَثَ اللهُ رَجُلاً مِن أهْلِ بَیتِی ، یَملَؤُهَا عَدلاً کَمَا مُلِئَتْ جَوراً: اگر از روزگار جز یک روز نمانده باشد، خداوند مردی را از خاندان مرا برمی‌انگیزد تا زمین را از عدل و داد پر کند همان گونه از ستم پر شده باشد.»(۱)

در روایت دیگر فرمود: «یخرج فی آخرالزمان رجل من ولدی اسمه کاسمی، وکنیته ککنیتی، یملأ الأرض عدلا کما مُلئت(۲) در آخرالزمان مردی از فرزندانم قیام می‌کند که نامش مانند نام من و کنیه‌اش مانند کنیه من است، زمین را از عدالت پر می‌کند همان‌گونه که از ظلم پر شده باشد.»

حضرت علی«ع» به امام حسین«ع» فرمودند: «التاسع من ولدک یا حسین هو القائم بالحق المظهر للدین و الباسط للعدل؛(۳) ای حسین! نهمین فرزندت قائم به حق و حاکم کننده دین و گستراننده عدالت است.» روایات در این زمینه فراوانند.(۴)

معنی عدالت در عصر حضرت مهدی«عج»

روشن است که عدل مفهوم گسترده‌ای دارد و شامل عدالت فردی هم هست؛ یعنی انسان‌ها نیز با کار گسترده فرهنگی در عصر حضرت ساخته می‌شوند و این زیربنای عدالت اجتماعی را فراهم می‌کند. امام خمینی در تفسیر عدالت موعود در عصر حضرت مهدی«عج» می‌فرمایند: «… و عدالت را در تمام دنیا اجرا خواهد کرد، آن‌هم نه این عدالتی که مردم عادی می‌فهمند که فقط قضیه رفاه مردم باشد، بلکه عدالت در تمام مراتب انسانی. انسان اگر انحراف عملی، روحی و عقلی پیدا کند، بازگرداندن او از این انحرافات به معنای ایجاد عدالت است. اگر اخلاق انسان منحرف شد، چنانچه به اعتدال برگردد، عدالت در او تحقق پیدا کرده است. اگر در عقائد انسان انحراف و کجی‌هایی پیدا شود، بر گرداندن آن عقائد به عقیده صحیح و صراط مستقیم،  ایجاد عدالت است.

برای  هیچ‌‌کس این قدرت وجود نداشته و فقط برای حضرت مهدی موعود ممکن است که عدالت را در تمام عالم گسترش بدهد و معنایی را که همه انبیا آرزو داشتند و موفق نشدند به دست این بزرگوار اجرا شود…(۵)

«قسط» در حکومت حضرت مهدی«عج»

گروه دوم روایات تکیه بر اجرای «قسط» در کنار «عدل» دارند. پیامبر اکرم«ص» می‌فرمایند: « فَیَمْلَأَ الْأَرضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَت جَوراً وَ ظُلْماً»(۶) که مقصود تنها عدالت اقتصادی نیست.

ابوهلال عسکری متخصص فروق لغوی می‌گوید: «قسط حصه و نصیبی است که در تقسیم آن عدالت رعایت شده باشد، اما هنگامی که «قسط» به‌تنهایی به کار می‌رود به معنای رعایت عدالت در موردی است که قابل تقسیط و سهم‌بندی باشد چه در امور مالی و چه در امور حقوقی. بنابراین هم قسط در امور اقتصادی به کار رفته و هم در امور حقوقی دیگر، اما در امور اقتصادی مانند «… وَأَوفُوا الْکَیلَ وَالْمِیزَانَ بِالْقِسط:(۷) است، پیمانه و وزن را با رعایت عدالت بپردازید.» و نیز: «وَأَقِیمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْمِیزَانَ(۸) حق وزن را به عدالت ادا کنید و کم مفروشید.»

و گاه قسط به‌تنهایی به معنای عدالت اجتماعی است که بخشی از آن عدالت اقتصادی است: «لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسط؛(۹) ما پیامبران خود را با دلایل استوار برانگیختیم و با آنان کتاب و وسیله سنجش حق و باطل فرو فرستادیم تا مردم قسط و عدالت را به پا دارند.»

بدیهی است که تنها عدالت اقتصادی منظور نظر انبیا و اولیای الهی نبوده، بلکه منظور اجرای عدالت در همه عرصه‌های اجتماعی بوده است. هدف نهایی انبیا آشتی دادن مردم با  خداوند بوده است: «…دَاعِیًا إِلَی اللَّـهِ بِإِذْنِهِ وَ سِرَ‌اجًا مُّنِیرً‌ا…».(۱۰) برای رسیدن به این هدف باید عدالت اجتماعی محقق گردد. و نیز «ادْعُوهُمْ لِآَبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَط…؛(۱۱) آنان را با نام پدرانشان صدا کنید، این‌کار به عدالت نزدیک‌تر است.»

عدالت اجتماعی در عصر ظهور

با این تفسیر از قسط، بشریت در زمان ظهور حضرت شاهد اجرای عدالت اجتماعی به‌طور کامل خواهد بود. این عدالت شامل نیکوکاران و بدکاران می‌شود. در روایتی از حضرت امام باقر«ع» رسیده است «… اِذَا قَامَ قَائِمُنَا فَإِنَّهُ یَقْسِمُ بِالسَّوِیَّهِ وَ یَعْدِلُ فِی خَلْقِ الرَّحْمَنِ الْبَرِّ مِنْهُمْ وَ الْفَاجِر: (۱۲) وقتی قائم ما قیام کند، او یکسان تقسیم می‌کند و میان آفریدگان خدای رحمان و نیک و بدشان عدالت می‌ورزد.»

در عصر ظهور حضرت، ظلمی نخواهد بود. امام رضا«ع» فرمودند: «… وَ وَضَعَ مِیزَانَ الْعَدلِ بَینَ النَّاسِ فَلَا یظْلِمُ أَحَدٌ أَحَداً؛(۱۳) ترازوی عدل را میان مردم می‌نهد تا کسی به کسی ستم نکند.(۱۳)

گستره عدالت اجتماعی حضرت چنان است که به دل خانه‌هایشان هم راه می‌یابد. امام صادق«ع» فرمودند: «… اَمّا وَاللّهِ لَیَدخُلَنَّ عَلَیهِم عَدلَهُ جَوفَ بُیُوتِهِم کَما یَدخُلُ الحَرُّ وَ القَرُّ…؛(۱۴) به خدا سوگند عدالت او چنان در دل خانه‌هایشان راه می‌یابد که گرما و سرما.»

در سایه این عدالت هیچ انسانی در قید بندگی و بردگی نمی‌ماند،(۱۵) حقوق به یغما رفته انسان‌ها به آنها بازمی‌گردد،(۱۶) بندهای پیدا و ناپیدای بندگی از سر و گردن انسان‌ها باز می‌شوند،(۱۷) کارگزاران ظلم و بیداد مورد بازخواست قرار می‌گیرند، قاضیان و حاکمان کژرفتار از مسئولیت خود عزل می‌شوند و زمین از هرنوع خیانت پاک می‌شود،(۱۸) گردن‌کشان و مستکبران درهم کوبیده و محرومان و مستضعفان در استرجاع حق خویش کامیاب می‌شوند. دیگر ناله هیچ مظلومی در گلو خفه و اشک و آه هیچ دلسوخته‌ای بلند نمی‌شود، هیچ انسانی گرسنه سر بر بالین نمی‌گذارد و هیچ محرومی با کینه و دغدغه ناامنی روزگار سپری نمی‌کند.

۲ـ امنیت در حکومت حضرت مهدی«عج»

دومین ویژگی حکومت مهدوی«عج» گسترش امنیت است. تحقق امنیت، زیرساخت اساسی پیشرفت در عرصه‌های فرهنگی، اقتصادی، صنعتی و… است. قرآن کریم اولین ویژگی یک جامعه مطلوب را «امنیت» می‌داند: « وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَهً کَانَتْ آمِنَهً مُطْمَئِنَّهً یَأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ کُلِّ مَکَانٍ…؛(۱۹) و خداوند مثلی زده است. منطقه آبادی که امن و آرام و مطمئن بود و همواره روزیش از هر جا می‌رسید.»

در این آیه شریفه سه ویژگی برای یک جامعه مطلوب ذکر شده است: امنیت، آرامش، اقتصاد آباد. تا امنیت نباشد کسی آرامش ندارد و تا این دو نباشند، کسی علاقمند به تولید و سر و سامان دادن به وضع اقتصادی نمی‌شود. بنابراین، «امنیت» زیربنای یک جامعه‌ آباد است، ابعاد گوناگون «امنیت» اعم از امنیت جانی، مالی، آبرویی، اخلاقی، حقوقی، امنیت اجتماعی و خانوادگی… در روایتی در تفسیر این آیه شریفه آمده است: «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُم وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخلِفَنَّهُم فِی‌الْأَرضِ کَمَا استَخلَفَ الَّذِین مِن قَبلِهِم وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارتَضَى لَهُم وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعدِ خَوفِهِم‌أَمنًا..؛(۲۰) خداوند به کسانی از شما که ایمان می‌آورند و کارهای شایسته انجام می‌دهند وعده داده است که آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد همان‌‌گونه که به پیشینیان آنها خلافت روی زمین را بخشید و دینی را که برای آنها پسندید، پابرجا خواهد ساخت و ترسشان را به امنیت تبدیل خواهد کرد.»

آیه «نَزَّلتُ فی القائِم و اَصحابِه»در مورد حضرت مهدی«عج» و اصحاب اوست.(۲۱)

از روایات استفاده می‌شود که این امنیت، امنیتی بی‌بدیل است که تا آن روز بشریت شاهد آن نبوده است تا جایی که درندگان در کنار چهارپایان زیست مسالمت‌آمیز دارند!

در روایتی از حضرت امیرمؤمنان علی«ع» روایت شده است: «ولو قد قام قائمنا لا نزلت السماء قطرها و لاخرجت الارض نباتها و لذهبت الشحنا و من قلوب العباد و اصطلحت السباع و البهائم؛(۲۲) و اگر قائم ما قیام کند،آسمان بارانش را فرو می‌فرستد و زمین گیاهانش را بیرون می‌آورد و دشمنی از دل‌های بندگان می‌رود و درندگان و چهارپایان با هم در صلح و صفا خواهند بود.»

امنیت در عصر حضرت به‌گونه‌ای است که: «حتی تمشی المرأه بین العراق الی الشام لا تصنع قدمیها الا علی النبات و علی رأسها زینتها لا یهیجها سبع و لا تخافه؛(۲۳) تا آنجا که زن از عراق تا شام می‌رود و پایش را جز روی سبزه نمی‌نهد و زینتش بر سرش هست؛ نه درنده‌ای او را می‌ترساند و نه او از آن می‌ترسد.»

امام صادق«ع» فرمودند: «أَمَا تُحِبُّ أَن یَظْهَرَ الْعَدْلُ وَ یَأْمَنَ السُّبُلُ وَ یُنْصَفَ الْمَظْلُومُ»: (۲۴) آیا دوست نداری که عدالت آشکار شود و راه‌ها ایمن گردند و با مظلوم انصاف ورزند…».

۳ـ گسترش فرهنگ در حکومت حضرت مهدی«عج»

فرهنگ به معنای مجموعه بینش‌ها و ارزش‌ها و دانش‌ها در عصر حضرت گسترش قابل ملاحظه‌ای خواهد یافت. با ظهور حضرت همان‌ طور که ظلم و ستم جای خود را به عدل و داد می‌دهد، جهل و نابخردی و نادانی هم جای خود را به علم و عقل خواهد داد و جهان از نور عقل و علم آکنده می‌گردد. امام باقر«ع» فرمودند:

«اذا قام قائمنا و صنع الله یده علی رؤس العباد فجمع بها عقولهم وکملت به اصلاحهم؛(۲۵) هنگامی که قائم ما قیام کند، خداوند دستش را بر سر بندگان می‌نهد، عقل‌های ایشان را با آن جمع می‌کند و خردهایشان با او کامل می‌شود.»

در عصر ظهور رهروان راه حضرت به‌طور فعال به صحنه می‌آیند و فرهنگ دینی را با آموزه‌های قرآنی گسترش می‌دهند. حضرت علی«ع» فرمودند: «کانی انظر الی شیعتنا بمسجد الکوفه قد ضربوا الغساطیط یعلمون الناس القرآن کما انزل؛(۲۶) گویی شیعیانمان را در مسجد کوفه می‌نگرم که خیمه‌هایی را برپا کرده و قرآن را مطابق آنچه نازل شده است به مردم می‌آموزند.»

در حکومت حضرت مهدی«عج» مساجد کانون نشر فرهنگ دین خواهند بود، از این رو گسترش مساجد در حکومت مهدوی از راه‌های گسترش فرهنگ دینی است. از امام صادق«ع» روایت شده است: «اذا قام قائم آل محمد بنی فی ظهر الکوفه مسجدا له الف باب…؛(۲۷) هنگامی که قائم خاندان محمد قیام کند، در پشت کوفه مسجدی با هزار در می‌سازد.»

در حکومت مهدوی به فرهنگ نیز به اندازه عدالت و امنیت بها داده می‌شود که: «یَعبُدُونَنِی لَا یُشرِکُونَ بِی شَیْئًا» : (۲۸) آن‌چنان که تنها مرا می‌پرستند و چیزی را شریک من نخواهند ساخت.

۴ـ زندگی آبرومندانه

سه نوع زندگی داریم:

۱ـ زندگی فقیرانه که این زندگی را اسلام برای پیروانش نمی‌خواهد و پیامبر گرامی اسلام«ص» فرمودند: «کادَ الفَقرُ اَن یَکُونَ کُفرا؛(۲۹) نزدیک است که فقر به کفر بینجامد.»

در روایت دیگری از آن حضرت آمده است: « اَللهُمَّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ مِنَ الْکُفْر و َالْفَقْر. فَقالَ رَجُلُ الیَعدِلان؟ قالَ نَعَم؛(۳۰) بار خدایا! من از کفر و فقر به تو پناه می‌برم، مردی عرض کرد آیا این دو با هم برابرند، فرمود آری.»

و البته مقصود از آنچه پیامبر«ص» فرموده‌اند که: «الْفَقْرُ فَخْرِی وَ بِهِ أَفْتَخِر»،  فقر مادی نیست و اگر هم باشد، مراد آن است که من به عنوان رهبر جامعه افتخار می‌کنم که در معیشت در پایین‌ترین سطح جامعه که فقرا هستند، هستم که این به‌حق مایه افتخار است.(۳۱)

۲ـ زندگی تجملاتی مطلوب دین نیست و علاوه بر آنکه زمینه‌ساز غفلت است، جامعه را به سمت مصرف‌زدگی و دنیاپرستی می‌برد. پیامبر«ص» فرمودند: «اِن مَا قَلَّ وَکَفَى خَیْرٌ مِمَّا کَثُرَ وَأَلْهَى…»؛(۳۲) آنچه کم باشد و کافی، بهتر است از آنچه بسیار باشد و غفلت‌زا.

۳ـ زندگی آبرومندانه که روایات نام آن را «کفاف» گذاشته‌اند مقداری از دارایی است که به اندازه نیاز باشد؛ نه کمتر و نه بیشتر، نه فقیرانه، نه تجملاتی. نبی‌اکرم«ص» فرمودند: « طُوبَى لِمَنْ هُدِیَ لِلإِسْلامِ وَکَانَ عَیْشُهُ کَفَافًا؛(۲۳) خوشا به حال کسی که اسلام آورد و روزیش به اندازه نیازش باشد.»

ونیز:« اَللّهُمَّ ارزُقْ مُحَمّداً وَآلَ مُحَمّد وَ َمْن اَحَبَّ مُحَمّداً و آلَ مُحَمَّد الْعَفافَ والکَفاف…(۳۴) خدایا محمد و آل‌محمد و دوستان محمد و آل‌محمد را عفاف (پاکدامنی) و کفاف روزی کن.

کانون این نوع زندگی عصر ظهور است. در این عصر «فقر» رخت برمی‌بندد. در روایات فراوان رفاه در عصر حضرت چنین ترسیم شده است. مردم به چنان نعمت و برخورداری و رفاهی دست می‌یابند که در هیچ زمانی دست نیافته باشند. آسمان مکرر بر آنان ببارد (کنایه از وفور مواهب طبیعی) و زمین چیزی از روییدنی‌های خود را پنهان نسازد.

سخن از کثرت مال، وفور نعمت‌ها، باران‌های پیاپی، سبکباری و رهایی از بارهای سنگین زندگی، آسودگی از رنج طلب کردن و نیافتن، ادای قرض مقروضین و ادای دین تمام صاحبان دین، بی‌نیازی تمام انسان‌ها، عمران و آبادی تمامی عرصه خاک، سرسبزی تمام سطح زمین، آشکار شدن معادن و گنج‌ها و… است.(۳۵)

پی‌نوشت‌ها:

۱ـ بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۱۰۲٫

۲ـ‌ عقدالدرر، ص ۳۲٫

۳ـ کمال‌الدین، ص ۳۰۴٫

۴- دانشنامه امام مهدی«عج» برپایه قرآن، حدیث و تاریخ جلد نهم از ص ۱۷۰ تا ص ۲۲۴

۵ـ سیمای معصومین در اندیشه امام خمینی«ره»، صص ۲۸۹ و ۲۹۰ (از مجموعه تبیان)

۶ـ منتخب الاثر، ص ۱۴۷٫

۷ـ الفروق اللغویه «ماده قسط».

۸ـ انعام، ۱۵۲٫

۹ـ الرحمن، ۹،

۱۰ـ حدید، ۲۵٫

۱۱ـ احزاب، ۴۶٫

۱۲ـ احزاب، ۵٫

۱۳ـ علل‌الشرایع، ص ۱۶۱٫

۱۴ـ کمال‌الدین، ص ۳۷۱٫

۱۵ـ الغیبه نعمانی، ص ۲۹۶٫

۱۶ـ بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۲۳۵٫

۱۷ـ بحارالانوار، ۶/۲۲۴٫

۱۸ـ بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۵۷٫

۱۹ـ بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۱۲۰٫

۲۰ـ نحل، ۱۱۲٫

۲۱ـ نور، ۵۵٫

۲۲ـ بحارالانوار، ج ۵۱، ۵۸٫

۲۳ـ الخصال، صص ۶۱۱ و ۶۲۶٫

۲۴ـ همان.

۲۵ـ بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۴۴٫

۲۶ـ کمال‌الدین، ص ۶۷۵٫

۲۷ـ الغیبه نعمانی، ص ۳۱۷٫

۲۸ـ الارث، ۲/۳۸۰٫

۲۹ـ نور، ۵۵٫

۳۰ـ اصول کافی، ج ۲، ص ۳۰۷٫

۰۳۱ـ میزان الحکمه «فقر».

۳۲ـ برای تفصیل بحث در این زمینه ر.ک بحارالانوار، ج ۷۲، ص ۳۱٫

۳۳ـ اصول کافی، ج ۲، «باب الکفاف».

۳۴ـ ر.ک، بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۷۸، ۸۸/۱۲۳ و دانشنامه امام مهدی«عج»، ج ۹، از ص ۳۴۷ تا ص ۳۷۱٫

۳۵ـ همان.

«پاسدار اسلام» در محضر حضرت آیت‌الله‌العظمی مظاهری

درآمد:

  حضرت آیت‌الله العظمی حاج شیخ حسین مظاهری یکی از معدود شاگردان حضرت امام خمینی هستند که از دهه ۳۰ یعنی بیش از ده سال قبل از آغاز نهضت امام، از مجلسِ درس و اُنس امام خمینی بهره‌مند بوده‌اند. معظم‌له که علاوه بر بهره‌گیری از محضر حضرت امام خمینی از دروس بزرگان دیگری همچون حضرات آیات بروجردی، مرعشی نجفی و علامه طباطبایی بهره‌ها برده‌اند، در کنار فعالیت‌هاى‌ علمى‌ و دینی‌، از فعالیت‌هاى‌ سیاسى‌ علیه رژیم منحوس شاهنشاهی و مبارزه برای استقرار حکومت‌ اسلامى هم باز نماندند.  ایشان فراتر از ۱۲ سال شاگردی حضرت امام در علوم حوزوی، بعنوان یادگاری از مکتب عرفانی و اخلاقی امام خمینی، سال‌هاست که با درس دل‌نشین اخلاق‌شان، روشنی بخش جامعه اسلامی هستند. 

در سال‌ ۱۳۷۴ پس از درگذشت مرحوم‌ آیت‌الله‌ حاج‌ شیخ‌ حسن‌ صافى‌ اصفهانى، علماى‌ اصفهان‌ در نامه‌اى‌ ‌ به‌ رهبر معظم انقلاب،‌ خواستار هجرت‌ آیت‌‌الله‌ مظاهرى‌ به‌ آن‌ دیار شدند و بدین ترتیب معظم‌له  که از پیش از پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان یکی از اعضای برجستۀ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به تدریس و پژوهش و تربیت طلاب اشتغال داشتند، با تاکید حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، به شهر عالِم پرور اصفهان هجرت نمودند و زعامت حوزه‌های علمیه استان اصفهان را بر عهده گرفتند.

آیت‌الله مظاهری با وجود قرار گرفتن در جایگاه مرجعیت و تدریس و تربیت خیل طلاب فاضل و همچنین تالیف نزدیک به ۷۰ عنوان کتاب در موضوعات مختلف معارف دینی و اخلاقی، جلسات عمومی وعظ‌شان دراصفهان همچنان برقرار است تا عامۀ مردم نیز بتوانند از برکات ایشان مستفیض شوند.

با این اوصاف، درک محضر این عالم جلیل‌القدر، فرصت مغتنمی بود برای «پاسدار اسلام» تا از نکته‌های ظریف و اشارات راه‌گشای ایشان در جهت حفظ میراث حضرت امام خمینی و نیل به سوی آماده‌سازی استقرار حکومت جهانی حضرت مهدی(عج)، استفاده کنیم.

ضمن تشکر صمیمانه از عنایت معظم‌له برای اختصاص این فرصت، سلامتی و استمرار برکات وجودی ایشان را از درگاه خداوند متعال مسالت داریم.

*شاید بسیاری از افراد نسل امروز آنطور که باید و شاید، شناخت‌شان نسبت به امام خمینی و اهمیت نهضت الهی ایشان، خیلی عمیق نباشد. چراکه از وقتی چشم باز کرده‌اند، در نعمت جمهوری اسلامی بوده‌اند و نقمت و خفقان رژیم شاهنشاهی و به تبع آن، عظمت امام و کار بزرگ ایشان برایشان قابل تصور نیست. لذا تبیین شخصیت والای امام خمینی و رمز پیروزی ایشان  یکی از ضرورت‌های امروز است. یادمان هست که دو ابرقدرت امریکا و شوروی که بر سر همه چیز رقابت داشتند، در تقابل با امام و جلوگیری از پیروزی انقلاب اسلامی رفاقت داشتند. حضرتعالی که اُنس دیرینی با حضرت امام از سال‌های قبل از شروع نهضت داشته‌اید، چه ویژگی‌ای را در امام، قبل از نهضت و بعد از آن یافتید که ایشان توانست با دست خالی بر همۀ قدرت‌های شیطانی غلبه کند و بزرگ‌ترین انقلاب تاریخ معاصر را رقم بزند و نقطه عطفی را در تاریخ بشریت پدید آورد؟

بسم‌الله‌الرّحمن‌الرّحیم. حضرت امام«قدس‌سرّه‌الشّریف» از چند ویژگی بارز برخوردار بودند. اوّلاً از حیث علمی، جامع‌الاطراف بودند و در شاخه‌های اصلی علوم اسلامی تخصص داشتند و گسترۀ علمی ایشان منحصر به فقه و اصول یا فلسفه و عرفان نبود. مثلاً ایشان در تفسیر قرآن ابتکارهایی داشتند، چنان‌که در حدیث و تفسیر روایات هم تألیفات با اهمیّتی دارند، ولی از همۀ اینها مهم‌تر اینکه معلم اخلاق و مهذّب نفوس بودند، یعنی هم در اخلاق نظری، متخصّص و استاد بودند و هم در اخلاق عملی؛ و این ویژگی، محبوبیّت عجیبی در میان روحانیّت و جامعه به ایشان داد. یکی از کارهایی که همواره دشمنان امام چه در زمان نهضت و چه در حین تبعید و چه پس از انقلاب درصدد آن برآمدند، این بود که می‌خواستند با فریب‌کاری به این محبوبیّت ضربه بزنند، اما الحمدلله نتوانستند و این محبوبیّت روز به روز بیشتر شد. این محبوبیّت هم به دست حضرت امام نبود، بلکه ارادۀ خدا بود: «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجعَلُ لَهُمُ الرَّحمنُ وُدًّا»(۱).کسانی که امام را از نزدیک درک کرده‌اند و با ایشان مرتبط بوده‌اند، این منزلت اجتماعی ایشان را به خوبی احساس می‌کردند. من هم که به لطف و توفیق الهی، سالیان متمادی با حضرت امام تماس و ارتباط داشتم و دوازده سال در دروس ایشان شرکت می‌کردم و همواره در جریان مسائل بودم، دقیقاً می‌دیدم که آنچه موجب گردید که حضرت امام بتوانند این نهضت را به پیروزی برسانند، همین محبوبیّت اجتماعی ایشان و منزلت ایشان در میان عموم جامعه بود. فقط روحانیّت و طلبه‌ها نبودند که به ایشان علاقه داشتند بلکه این علاقه و عقید‌ۀ به امام همگانی بود و این محبوبیّت، منجر به پدید آمدن صحنه‌هایی مثل آن استقبال عجیب در بازگشت ایشان از تبعید به ایران شد، استقبال بزرگی که کمر رژیم طاغوت و حامیان او را شکست و همین‌طور سخنرانی ایشان در همان شرایط در بهشت زهرا(س) و لذا در آخر کار که باقیمانده‌های رژیم در روز بیست و دوم بهمن تصمیم به قتل عام مردم گرفته بودند، نتوانستند و امام به سرعت بر استکبار جهانی پیروز شدند. یا تشییع جنازۀ عجیب ایشان که یک حادثۀ بی‌نظیر مردمی و تجلّی محبوبیّت عمومی و ملّی امام راحل بود و نشاندهندۀ پشتوانۀ بزرگ مردمیِ یک رهبر عالیقدر بود. همۀ‌ این صحنه‌ها و حوادث، به گونه‌ای خرق عادت است، یعنی در قالب تفسیرهای رایج سیاسی و حکومتی و اجتماعی نمی‌گنجد. هنوز با گذشت قریب چهار دهه از پیروزی انقلاب و قریب سه دهه از ارتحال حضرت امام، جای این سؤال وجود دارد که چه‌طور شد که مثلاً در یک مقطعی در روز  بیست و دوم بهمن ۵۷، ظرف چند ساعت، مردم اعمّ از زن و مرد با دست خالی، در برابر ارتشی که دنیا، مخصوصاً آمریکا و شوروی پشتوانه‌اش بودند، ایستادند و پروردگار عالم ترس را در دل ارتش و رژیم طاغوت افکند و همه آن‌ها به شکست کشیده شدند و رژیم دو هزار و پانصد سالۀ پادشاهی ساقط شد.

به نظر من این محبوبیّت ویژه که ما از حضرت امام دیدیم، سبب پیروزیِ نهضت و انقلاب ایشان شد و الحمدلله تا حال هم این محبوبیّت ادامه یافته است و امروز هم می‌بینیم که این محبوبیّت در سطح فراگیر وجود دارد.

امّا آنچه که این محبوبیت الهی را در سطح اجتماع به حضرت امام داد، تقوا و خلوص و مجاهدت ایشان بود. یعنی مصداق همان آیه‌ای که خواندم: «إِنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا».

حضرت امام در زمانی که یک مدرّس بزرگ در حوزۀ علمیه و در سطح و مظانّ مرجعیّت بودند، همیشه وقتی صحبت از ریاست و مرجعیّت ایشان می‌شد، فرار می‌کردند، امّا با این حال یک‌دست غیبی، حضرت امام را جلو می‌برد تا جایی که مرجعیّت ایشان به نحو کم‌نظیری گسترش یافت. من بارها این قضیۀ درس‌آموز را نقل کرده‌ام که یک بار حضرت امام برای درس آمدند در حالی‌که نفس‌شان به شماره افتاده بود. همو که در سخنرانی بعد از آزادی از زندان می‌فرمود: «والله! تا حال نترسیده‌ام، آن‌روز هم که می‌بردندم آنها می‌ترسیدند و من آنها را تسلیت می‌دادم.» همین امام، آن روز نفس‌شان به شماره افتاده بود. فرمودند: «نیامده‌ام درس بگویم. آمده‌ام نصیحتی به شما بکنم. مرحوم میرزای شیرازی فردی را به‌عنوان نماینده و وکیل در امور شرعی به اصفهان فرستادند که بد از کار درآمد. آقایی از اصفهان به مرحوم میرزا نامه نوشتند که اگر کسی را می‌فرستید باید سه شرط داشته باشد: باید عالم باشد، باید متدیّن باشد و باید عاقل باشد. اگر نمی‌توانید، کسی را بفرستید که لااقل عالم و عاقل باشد و اگر این را هم نیافتید، حدّاقل عاقل باشد و با عقلش مردم‌داری کند و اسلام را حفظ کند». بعد حضرت امام فرمودند: «من هم به همۀ شما می‌گویم اگر عالم یا متدیّن نیستید، حدّاقل عاقل باشید و نخواهید حوزه با سابقۀ چهل ساله را از بین ببرید.» آن روز ایشان درس هم نگفتند و رفتند و در آن ایّام تب مالتی داشتند که عود کرد و چند روز در منزل بستری بودند. حالا مطلب چه بود؟ یکی از شاگردان ایشان، به نفع مرجعیّت ایشان علیه یکی از مراجع دیگر صحبت کرده بود و این موضوع به گوش ایشان رسیده بود و با این حرارت، لازم دانسته بودند که اعتراض خود را نسبت به این حرکت، بیان کنند و از شدّت ناراحتی برای این مسئله، بیمار شدند. این تقوا و پارسایی و حساسیّت پرهیزکارانۀ ایشان را می‌رساند. حتّی وقتی که مرحوم آیت‌الله العظمی آقای بروجردی از دنیا رفتند، دیگران هرکاری کردند که امام به عنوان یکی از مراجع برای برگزاری مجلس ختم ایشان در صحنه بیایند، قبول نکردند و خودشان را کنار کشیدند و همیشه چنین بودند و کاری هم به حرف این و آن نداشتند. و خلاصه اینکه هیچ‌گاه در اینگونه امور، خود را مقدّم نمی‌کردند و از این مسائل فراری بودند.

*هیچ‌کسی به اندازه امام از مرجع شدن فرار نکرد، و مرجعیت هیچ ‌کس هم به جامعیت مرجعیت امام نشد.

بله، این یک قاعدۀ کلّی در مشی حضرت امام دربارۀ موضوع مرجعیّت بود. و امّا از عامل تقوا و پارسایی که بگذریم، ‌فضیلت اخلاص و خلوص هم در امام، خیلی برجسته بود. ایشان در درس‌هایشان، وقتی به مناسبت، می‌خواستند ما را نصیحت کنند، راجع به خلوص، خیلی صحبت می‌کردند و به‌جای اینکه از خودشان حرفی بزنند، همواره این آیه را می‌خواندند: «قُل إِنَّما أَعِظُکُم‏ بِواحِدَهٍ أَن تَقُومُوا لِلَّهِ مَثنى‏ وَ فُرادى‏ ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا…»(۲) و جدّاً خود ایشان، عامل به این آیه بودند، حقّاً خلوص حضرت امام کم‌نظیر بود. هیچ‌گاه، هیچ چیزی و هیچ کسی در نظرشان نبود غیر از خداوند متعال. همۀ اراده‌ها و عزّت‌ها و قدرت‌ها را در ید و در اختیار ذات اقدس الهی می‌دید و برای خودش، هیچ چیزی، هیچ مرتبه‌ای و هیچ منزلتی قائل نبود و لذا مثلاً در قضیۀ فتح خرّمشهر فرمود: «خرّمشهر را خدا آزاد کرد.» چنان‌که در اصل پیروزی انقلاب و نهضت هم معتقد بود که خدا و ارادۀ او و لطف او این انقلاب را به ثمر نشاند. در ابتدای وصیّت‌نامۀ سیاسی الهی خود در همان تذکّر اوّل، ‌به این مطلب تصریح می‌کنند که «این انقلاب بزرگ با تأییدات غیبی الهی پیروز گردید و اگر نبود دست توانای خداوند، امکان نداشت این نهضت به ثمر برسد» و لذا امام، انقلاب اسلامی را یک تحفۀ الهی و هدیۀ غیبی می‌دانست.

و امّا عامل دیگر یعنی مجاهدت و تکلیف‌گرایی ایشان و اینکه عامل به وظیفه بودند و در انجام مسئولیّت کوتاهی نمی‌کردند، این هم یکی دیگر از اسبابی‌است که موجب محبوبیّت ویژه ایشان شده بود. در انجام مسئولیّت و وظیفه‌ای که تشخیص می‌داد، هیچ قصوری نمی‌کرد و مصداق «وَ لا یَخافُونَ‏ لَومَهَ لائِمٍ» بودند. از خاطر نمی‌برم که حضرت امام پس از تبعید که به قم آمدند و قصد داشتند برای همیشه در قم بمانند، در آن‌روزها مردم از اطراف  و اکناف کشور برای تجدید بیعت با امام به قم می‌آمدند، یک روز عده‌ای از شرکت نفت خوزستان آمدند و سخن‌گویشان خیلی شیرین صحبت کرد و گفت: «آقا نیامده‌ایم بگوییم ازانقلاب  چه می‌خواهیم، آمده‌ایم بگوییم انقلاب از ما چه می‌خواهد؟» حضرت امام خیلی از این سخن خوشحال شدند و این خشنودی در چهرۀ ایشان پدیدار شد و در سخنان خود فرمودند: «این انقلاب از شما یک چیز می‌خواهد و آن هم شناخت وظیفه و عمل کردن به وظیفه است.» واقعاً اگر همۀ ما در طول دوران پس از انقلاب به همین جمله عمل کرده بودیم و وظایف خودمان را به درستی شناخته بودیم و به این وظایف به درستی عمل کرده بودیم، الان نظام ما خیلی محکم‌تر، پررونق‌تر و عالی‌تر بود.

البته امام راحل عظیم‌الشأن، خصائص و ویژگی‌های والای دیگری هم داشتند که تبیین آنها، فرصت و مجال بیشتری می‌خواهد. مثلاً توکّل ایشان که از همان خلوص ایشان سرچشمه می‌گرفت یا ساده‌زیستی ایشان که از همان پارسایی ایشان سرچشمه می‌گرفت و این ساده‌زیستی و عدم تعلّق به دنیا و زخارف مادّی، از ابتدا تا آخر حیات ایشان، چشمگیر بود و اطرافیان و خانوادۀ ایشان خصوصاً همسر صبور و گرامی ایشان هم در مقابل ارادۀ ایشان تسلیم بودند. در همان قضیۀ آمدن ایشان به قم، پس از ایّام تبعید، در ابتدا خانه‌ای را در نزدیکی حرم مطهر در خیابان بهار برای ایشان فراهم کردند، ولی چون در بارۀ این منزل، ان‌قلتی به وجود آمد، ایشان بدون هچ تأمّلی فرمودند من دیگر در این خانه نمی‌مانم و لذا جناب آقای یزدی خانۀ خود را در اختیار حضرت امام قرار دادند تا وقتی که به تهران تشریف بردند. در تهران هم خانه‌ای برای ایشان فراهم شد که ظاهر آن قدری جلوه داشت و لذا ایشان آنجا هم نماندند و مرحوم آقای حاج احمد آقا«رحمه‌الله‌علیه» می‌گفتند وقتی خانۀ جماران را در اختیار امام قرار دادند و ایشان به آنجا آمدند فرمودند: «اینجا مناسب ماست.» و نفس راحتی کشیدند. چنان‌که در ایّام تبعید در نجف اشرف هم در خانۀ محقّری بدون وسایل خنک‌کننده در آن گرمای طاقت‌فرسا زندگی می‌کردند و این‌گونه امور، نظایرش در سیره و زندگی امام راحل، زیاد است. این ساده‌زیستی ایشان، با آنکه در حدّ مقدورات خودشان، امکانات شخصی و موروثی داشتند، نشأت گرفته از آن روحیۀ همراهی و همدلی با محرومان و مستضعفان است، همان چیزی که امیرالمؤمنین علی«علیه‌السّلام» چنان‌که در نهج‌البلاغه هم آمده است می‌فرمودند که: «أَ أَقنَعُ مِن نَفسِی بِأَن یُقَالَ هَذَا أَمِیرُ الْمُؤمِنِینَ وَ لَا أُشَارِکُهُم فِی مَکَارِهِ‏ الدَّهرِ أَو أَکُونَ أُسوَهً لَهُم فِی جُشُوبَهِ الْعَیشِ؟»

در آن نامۀ عبرت‌انگیز و عجیب و غریب به عثمان‌بن‌حنیف، هشدار می‌دهد که آیا من صرفاً باید قانع باشم به اینکه مردم به من می‌گویند «امیرالمؤمنین»؟ یا اینکه باید با آنها در سختی‌های روزگار و در مضایق و مشکلات زندگی، همراه و شریک باشم؟

خلاصه، نکتۀ تأسف‌بار این است که برای تبیین شخصیت امام، کم‌کار شده است و فضائل ایشان، آنطور که باید و شاید تبیین و بررسی نشده و ما روی مقام و صفات و جلالت ایشان کار نکرده‌ایم، چنان‌که روی مبانی علمی ایشان هم، کار زیادی انجام نشده و حتی دربارۀ وصیت‌نامه سیاسی الهی ایشان هم، به خوبی کار نکرده‌ایم. ای‌کاش این وصیّت‌نامه سیاسی– الهی ایشان را همۀ ما، خصوصاً مسئولان نظام اسلامی به طور پیوسته متذکّر بودیم ولی متأسفانه مثل اینکه به کلّی به فراموشی رفته است. این سیاست‌نامه مثل سایر صحبت‌های حضرت امام چاپ شد و بعد هم به کتابخانه‌ها رفت. نه ما طلبه‌ها، نه دیگران روی آن کار نکردیم در حالیکه باید کتاب روز شود و همه ما دربارۀ آن سخنرانی کنیم و تحلیل و تفسیر کنیم و به آن عمل کنیم. این وصیّت‌نامه همه چیز را در خود دارد. من همیشه می‌گویم که حضرت امام ده سال حکومت کردند و شما نمی‌توانید بگویید، ای کاش امام این یک مطلب را هم گفته بودند. هرچه را باید راجع به نظام و انقلاب بگویند، گفتند. انصافاً همه‌چیز را گفته‌اند و ما باید عمل کنیم. اینها حاصل همان خلوص و پارسایی است. اینها دست خداست و وقتی دست خدا روی سر کسی باشد و لیاقت هم داشته باشد، به سر منزل مقصود می‌رسد و اینطور محبوبیّت اجتماعی پیدا می‌کند.

*با وجود همه قصور و تقصیرها، از عمر نظامی که امام پایه‌گذاری کرد، ۳۷ سال و از رحلت امام ۲۷ سال گذشته است. ولی نظامی اسلامی همچنان پایدار و استوار است.

در این ۳۷ سال در بسیاری از اوقات وضعیّت کشور به مو رسید، اما پاره نشد، بلکه بر عکس، ناگهان یک جهش پیدا کرده است. اینها همه خرق عادت است. صدام می‌گفت شش روزه در تهران هستم. صدام اگرچه آدم دیوانه و قلدری بود، اما این حرفش حساب شده بود، چون دنیا قول داده بود که پشتوانه‌اش باشد. نه فقط آمریکا و شوروی، بلکه همۀ قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای. لذا این طمع در صدام پدید آمده بود که پیروز است اما موفق نشد و برعکس نظام محکم‌تر و مستحکم‌تر شد.

حضرت امام الان هم در عالم برزخ از اهل‌بیت«علیهم‌السّلام» می‌خواهند این نظام حفظ شود. ما امید داریم که ان‌شاء‌الله این انقلاب اسلامی که یادگار امام راحل است به انقلاب جهانی حضرت ولی‌عصر«ارواحنافداه» متصل شود و به دست ما و به رهبری امام زمان«عجل‌الله‌فرجه‌الشّریف»، پرچم اسلام بر فراز کرۀ زمین افراشته گردد و این نظام اسلامی جهانی شود و عیوبش به طور کلّی رفع گردد.

*یکی از دستاوردهای مهم امام احیای اصل ولایت فقیه بود. اصلی که دلائل آن در متن قرآن موج می‌زند و علاوه بر اثبات شرعی، از نظر عقلی هم این اصل رکن اصلی نظام اسلامی‌است. پس از رحلت امام هم به‌رغم توطئه‌های عمیق‌تر و شدیدتر دشمن نسبت به دهه اول انقلاب، روز به روز بر قدرت جمهوری اسلامی در دنیا افزوده شد و در حال حاضر جمهوری اسلامی به مثابه یک ابرقدرت سر برآورده و در هیچ موردی، دشمن نتوانسته است آن را به زمین بزند، بلکه برعکس، دشمنان در همه توطئه‌هایشان شکست خوردند: «وَ لَا یَحِیقُ المَکرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهلِهِ».(۳) آیا اخلاص و تدبیر حضرت امام در شکل دادن به ارکان نظام و مسئله ولایت فقیه، موجبات بقا واستحکام این نظام را فراهم آورد. تحلیل و نظر حضرتعالی در این زمینه چیست؟

حرف متینی است. یک حرف راجع به ولایت فقیه این است که حضرت امام، مجملی را مفصل کردند یعنی مجملی از فقه سنّتی و فقه تشیّع را، به تفصیل مطرح کردند و در صحنۀ عمل اجراء کردند. اصل ولایت فقیه در میان فقها یک موضوع اتفاقی و اجماعی است، هرچند در بعضی از حدود و ثغور آن، بحث‌های علمی و اختلاف نظرهایی وجود دارد که یک امر طبیعی در فقه است. امّا این اصل به دست فقهاء سابق، امکان اجرا و بروز و ظهور عملی پیدا نکرد، چون زمینه‌های آن، به وجود نیامد.

یک حرف دیگر راجع به ولایت فقیه این است که امام، ولایت فقیه را با پشتوانه همان محبوبیت اجتماعی و جایگاه فراگیر و مردمی احیا کردند و به اجراء در آوردند، به این معنا که اصل ولایت فقیه همان‌طور که گفتم در طول تاریخ تشیّع، به این شکل زمینۀ ظهور و بروز پیدا نکرده بود و هنر امام این بود که با پشتوانه ملت و به وسیله همان محبوبیت و منزلت ملی که در نزد مردم پیدا کرده بود، حکومتی را تأسیس کرد که هم اسلامیّت و هم جمهوریّت را مثل دو بال جدایی ناپذیر در بر داشت. متأسّفانه الان هم روی ولایت فقیه هم به خوبی کار نمی‌شود، هم خوب تبیین نمی‌شود، هم خوب دفاع نمی‌شود، هم خوب کمک نمی‌شود. ولایت فقیه، ولایت یک شخص نیست، بلکه ولایت فقه است و ولایت دین و شریعت مقدّسه و ولایت ارزش‌ها و مبانی اسلامی است، ولی روشن است که این ولایت که تضمین‌کنندۀ اسلامیّت نظام ماست، وقتی زمینۀ بروز و ظهور پیدا می‌کند که از پشتوانۀ مردمی و مقبولیّت عمومی برخوردار باشد و لذا امام در ابتدای انقلاب دربارۀ شکل نظام و حکومت فرمودند: «جمهوری اسلامی، نه یک کلمه کم نه یک کلمه زیاد». ما در مجموعۀ تعلیمات اسلام عزیز، از این‌گونه موارد یعنی دوگانه‌های جدانشدنی، به طور متعّدد داریم، مثلاً در فروع دین تولّی در کنار تبرّی است و با هم تکمیل می‌شوند یا در فضائل اخلاقی، خوف با رجاء باید همراه باشد. اینها مثل دو بال‌هایی هستند که اگر یکی نباشد یا یکی بشکند یا یکی ضعیف شود، خود‌به‌خود آن بال دیگر هم از کار می‌افتد.

از همین جهت شما می‌بینید که حضرت امام اینقدر که روی وحدت کلمۀ ملّت و اتّحاد عموم اقشار، تأکید و پافشاری می‌فرمودند و اینقدر که روی خدمت به مردم و نگاه داشتن آن‌ها در صحنه و مردم‌داری و رفع نیازهای ملّت، خصوصاً طبقات محروم تأکید می‌فرمودند و مردم را ولی نعمت مسئولان می‌دانستند، روی هیچ چیز دیگری تأکید نمی‌کردند. باز در ابتدای همان وصیّت‌نامه سیاسی الهی می‌بینیم که ایشان می‌فرماید «رمز بقای انقلاب، همان رمز پیروزی است و رمز پیروزی را ملّت می‌داند که دو رکن اصلی است، یکی انگیزۀ الهی و دیگری وحدت کلمه». چنان‌که از هیچ چیزی به اندازۀ اختلاف و به جان هم افتادن نگران نمی‌شدند. این تأکیدهای امام برای این بود که ایشان می‌دانستند که زمینه بروز و ظهور ولایت فقیه در مقام عمل را همین مردم و همین پشتوانۀ ملّی فراهم کرده و لذا این باید به خوبی محفوظ باشد و از آن صیانت بشود.

پروردگار عالم ولایت فقیه را در عصر ما به دست حضرت امام زنده کرد و بعد از ایشان هم مقام معظّم رهبری جایگاه و نقش ولایت فقیه را خوب و عالی ایفا کرده‌اند. همۀ ما باید برای مقام معظّم رهبری دعا کنیم. همه باید سلامت و دوام عمر و تأییدات ایشان را از خداوند بخواهیم. انسان می‌بیند که الحمدلله خدا ولایت فقیه را به خوب کسی سپرده است.

ما اگر اسلام عزیز و تشیّع و نظام را بخواهیم، باید برای حمایت و کمک به ولایت فقیه، به نحو صحیح و عاقلانه تلاش کنیم و اگر عقب‌نشینی دشمن و خنثی شدن توطئه‌های آنها را بخواهیم، باید در جهت حمایت و کمک به ولایت فقیه و ولی‌فقیه کار کنیم و خلاصه اینکه همه باید در زمینۀ ولایت فقیه و تقویت آن به اندازۀ وسعمان کار کنیم.

امیدوارم ان‌شاءالله سایۀ ایشان بر سر این نظام مقدّس پایدار باشد و روزی را شاهد باشیم که با ظهور حضرت ولی‌عصر«عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشّریف» نظام عدل الهی، جهانی شود و زمان ظهور و پس از آن، رجعت و حکومت اهل‌بیت«سلام‌الله‌علیهم» فرا برسد و در آن عصر، مصحف حضرت زهرا«سلام‌الله‌علیها» قانون اساسی زمان ظهور باشد.

امیدواریم در آن زمان باشیم و استفاده‌های خوبی در مسیر تعالی شخصیّت انسانی خودمان، از آن عصر ببریم. ان‌شاء‌الله.

* از محضرتان بهره بردیم و از اینکه علیرغم کسالت، این فرصت را عنایت کردید سپاسگزاریم.

الحمدلله خلوصی را که از حضرت امام سراغ داریم، در شما هم که شاگرد ایشان هستید سراغ داریم.

* از حسن نظر شما تشکر می‌کنیم.

پی‌نوشت‌ها:

۱ـ سوره مریم، آیه ۹۶ 

۲ـ سوره سبأ، آیه ۴۶

۳ـ سوره فاطر، آیه ۴۳

سوتیترها:

۱٫

*تأسف‌بار این است که برای تبیین شخصیت امام، کم‌کار شده است و فضائل ایشان، آنطور که باید و شاید تبیین و بررسی نشده و ما روی مقام و صفات و جلالت ایشان کار نکرده‌ایم، چنان‌که روی مبانی علمی ایشان هم، کار زیادی انجام نشده

۲٫

*یک روز عده‌ای از شرکت نفت خوزستان آمدند و سخنگویشان گفت: «آقا نیامده‌ایم بگوییم ازانقلاب  چه می‌خواهیم، آمده‌ایم بگوییم انقلاب از ما چه می‌خواهد؟» حضرت امام خیلی از این سخن خوشحال شدند و در سخنان خود فرمودند: «این انقلاب از شما یک چیز می‌خواهد و آن هم شناخت وظیفه و عمل کردن به وظیفه است»

۳٫

*پروردگار عالم، ولایت فقیه را در عصر ما به دست حضرت امام زنده کرد و بعد از ایشان هم مقام معظّم رهبری جایگاه و نقش ولایت فقیه را خوب و عالی ایفا کرده‌اند. همۀ ما باید سلامت و دوام عمر و تأییدات ایشان را از خداوند بخواهیم. الحمدلله خدا ولایت فقیه را به خوب کسی سپرده است.

۴٫

* ما اگر اسلام عزیز و تشیّع و نظام را بخواهیم، باید برای حمایت و کمک به ولایت فقیه تلاش کنیم و اگر عقب‌نشینی دشمن و خنثی شدن توطئه‌های آنها را بخواهیم، باید در جهت حمایت و کمک به ولایت فقیه و ولی‌فقیه کار کنیم

اشاره:

در دهه هفتاد، هم‌زمان با آغاز دوران به اصطلاح سازندگی بعد از جنگ و حرکت رو به رشد مصرف‌گرایی و دنیاطلبی و تجمل‌گرایی در کشور، راقم این سطور جزوه‌ای را تحت عنوان «محرمانه با مسئولین» به رشته تحریر درآورد که پس از تکثیر محدود، در اختیار مدیران مرتبط با نویسنده قرار گرفت.

در آن جزوه، ضمن نقد روند روبه گسترش گرایش برخی مدیران کشور به مظاهر دنیوی و تبیین تضاد این رویه با آموزه‌های مدیریت اسلامی و سنّت و سیرۀ پیشوایان الهی، درباره تبعات اقتصادی و اجتماعی  و سرانجام این پدیده نامیمون هشدار داده شده بود. چراکه با غفلت دولت‌مردان و قانون‌گزاران وقت، نسبت به شاخص‌های اسلام ناب و رهنمودهای حضرت امام(ره) و مقام معظم رهبری«مدظله»، رشد غدۀ سرطانیِ مادی‌گرایی و اشرافی‌گری در لایه‌ای از مدیران، بخصوص در بخش‌‌های اقتصادی، سرانجام رسوایی مترفان و غرق شدگان در مادیات، قابل پیش‌بینی بود.

اینک با گذشت حدود ۲۰ سال از تحریر مطلب فوق‌الاشاره، فقط چند عنوان کوتاه از آن جزوه ‌که  در آن ضمناً از نگاه آیات قرآن، سرنوشت تلخ امروزِ این انحراف اشاره شده بود، ارائه می‌گردد. باشد که با تمسک و بازگشت به آموزه‌های اسلام ناب و عمل به شاخص‌ها و معیارهای سعادتبخشِ الهی، شاهد مدیرانی متناسب و شایستۀ‌ نظام اسلامی باشیم. ان‌شاءالله

محمدحسن رحیمیان

آفت دلبستگی به امور مادی

نظام حقوق و مزایای مدیران در وضعیت موجود به گونه‌ای تنظیم شده است که هر چه سِمت مدیر، بالاتر باشد حقوق و مزایای بیشتری به او تعلق می‌گیرد. در بخش‌های صنعتی و اقتصادی نیز بر همین منوال است با این تفاوت‌ که در نظام اداری، ارقام حقوق، نسبتاً قانونمند است ولی مزایا و هزینه‌های نامرئی مدیران در اشکال و پوشش‌های گوناگون حد و مرزی ندارد!. اما در بخش‌های اقتصادی و صنعتی، حقوق و مزایا  چه در حالت رسمی و مرئیِ آن و چه در حالت غیررسمی و غیرمرئی، لجام گسیخته و بی‌حد و مرز است. آنچه ارقام را در این آشفته بازار تعیین می‌کند، مسابقه و مقایسه سوداگرانه و آزمندانه‌ای است که در میدان دنیاخواهی و مادی‌گرایی برخی از مدیران برقرار شده است.

یک مدیر دولتی که خود را خادم می‌داند و قشری از اقشار جامعه را مخدوم خود می‌شمارد، به جای نهیب زدن به خود که مبادا وضع زندگی خادم از مخدومِ پابرهنۀ کوخ‌نشین بالاتر باشد، با غفلت یا تغافل از این نگرش، در حسرت حقوق بالاتر فلان بخش اقتصادی می‌سوزد. مدیر  بخش اقتصادی نیز نگاه حسرت‌آلودش به طرف فلان نهاد اقتصادی است که ریخت و پاش بیشتری برای مدیرانش دارد آن‌ مدیران هم به همین ترتیب نسبت به فلان بخش اقتصادی دولتی، خود را مظلوم‌تر و  ایثارگر می‌پندارند و نهایتاً پرهزینه‌ترین مدیران اقتصادی دولتی نیز خود را در قبال فلان مدیر و مالک بخش خصوصی مغبون می‌دانند!.

هر چند هنوز هم مدیران  کارآمد و  وارسته در نظام مقدس جمهوری اسلامی _که نمونه آن‌ها شاید در هیچ کشوری وجود ندارد_ کم نیستند، اما روال سال‌های گذشته به خصوص بعد از پایان جنگ تحمیلی، در جهت گسترش وضعیت فوق پیش رفته است و معلوم نیست ادامه این وضعیت به کجا خواهد انجامید؟ و از آن‌جا که مدیران نقش مهمی در ساختن و پرداختن یک جامعه ایفا می‌کنند در واقع باید گفت: معلوم نیست با ادامه این روند، سرانجام نظام جمهوری اسلامی به کجا کشیده خواهد شد؟!

البته، توجه به این نکته نیز حائز اهمیت است که اگر شیطان اعم از کوچک و بزرگ یا جنّ و انس آن بخواهد اسلام ناب محمدی(ص) را به اسلام آمریکایی و جمهوری اسلامی را به جمهوری ضداسلامی تبدیل کند، کار کلیدی خود را از کجا و چگونه آغاز می‌کند؟

شیطان معمولا با این توجیه که مدیر باید بدون کمترین دغدغه مادی بتواند وظایف مدیریتی خود را انجام دهد، شروع می‌کند. به جا اندختن اینکه مدیران و تصمیم‌سازان و تصمیم‌گیران  کشور حق دارند و باید در رفاه و تجملات زندگی کنند، در خانه‌ها و کاخ‌های مجلل ساکن باشند و سوار اتومبیل‌های لوکس شوند!. سِیری که سرانجامی جز بی‌خبری و جدایی ازمردم و خدا را در پی ندارد.

اما چگونه شیطان در این کار توفیق می‌یابد؟ داستان، همان داستان آدم و بهشت است. رؤیای پرواز به عالم فرشتگان و آرزوی جاودانه ماندن در «بهشت». جمهوری اسلامی با دست یازیدن به «شجره» خبیثه دنیاگرایی به رانده شدن از بهشت و «اهبطوا بعضکم لبعضِ عدوُّ(۱) فرود آیید در حالی که با یکدیگر دشمنید» می‌انجامد.

این سخن حق است که چسبیدن به زمین و دل بستن به زرق و برق دنیا، انسان را از پیمودن راه خدا و رسیدن به سعادت جاودانه باز می‌دارد:

«مالَکُم؟! اِذا قیلَ لَکُمُ انفِروا فِی سَبیلِ‌اللهِ اثَا قَلتُم اِلَی الأرضِ اَرَضیتُم بِالحَیوه الدُّنیا مِنَ الآخِرَه فَما مَتاعُ الدُّنیا فِی الآخرهِ فَما مَتاعُ الحیوهِ الدُّنیا فِی الآخِرَهِ الا قلیل(۲) چرا هنگامی که به شما گفته می‌شود در راه خدا حرکت کنید، بر زمین سنگینی می‌کنید! – از زمین کنده نمی‌شوید – آیا به زندگی دنیا به جای آخرت دل خوش داشته‌‎اید با این‌که متاع زندگی دنیا در برابر آخرت جز اندکی نیست!»

آری، همواره انجام هر نوع تکلیف بر حسب شرایط زمان و مکان، جهاد فی سبیل‌الله است و حرکت در راه خدا و پرواز به عالم قرب الهی فقط با سبک ‌بالی امکان‌پذیر است و سبکبالی نیز ملازم با سبکباری از وابستگی‌های مادی است.

پیامبراکرم(ص) به امیرالمؤمنین علی(ع) فرمود:

«یا علیّ نَجَی المُخَفّفوُنَ و هَلَکَ المُثَقَّلوُنَ؛(۳) ای علی سبکباران نجات یابند و سنگین‌باران هلاک شوند.»

و در همین راستا است که رسول مکرم(ص ) فرمود:

«ما مِن اَحَدٍ مِنَ الاَولینَ وَ الآخِرینَ اِلا وَ هُوَ یَتَمَنّی یَومَ القیامه انّهُ لَم یُعظَ مِنَ الدُّنیا اِلا قوُتاً؛(۴)در میان اولین و آخرین، هیچ‌کس نیست مگر آنکه در روز قیامت آرزو می‌کند ای‌کاش جز قوتی از دنیا به او داده نشده بود!»

البته باید توجه داشت که دنیا در جای خود بد نیست و خداوند هیچ‌چیز را باطل و عبَث نیافریده است.(۵)

بلکه سخن بر سرِ دلبستگی به دنیا در مقابل آخرت است والا دنیایی که در خدمت آخرت و مزرعه آن باشد خود عین آخرت است.(۶) آخرت در بستر دنیا شکل می‌گیرد و روح بر مرکب جسم به سوی کمال سیر می‌کند. کامل‌ترین انسان‌ها هم فاقد غرائز و نیازها و کشش‌های جسمانی مانند گرسنگی نیستند. در زمینه غرائز حیوانی نیز آنچه مذموم است، مقهور بودن در برابر آن‌هاست. به عنوان مثال شهوت‌پرستی عامل سقوط انسان است اما درست و به اندازه، به غریزۀ شهوت پاسخ دادن عامل بقای انسان است. در حالی‌که روابط زن و مرد در خارج از محدودۀ شرع، گناه کبیره است در چهارچوب ازدواج  شرعی، سنت پیامبر و عبادت است. همان‌گونه که کبریت و گاز در خانه و آشپزخانه اگر نادرست به کار گرفته شود خانه و صاحب‌خانه را آتش می‌زند ولی استفادۀ بجا از آن، گرمابخش خانه و وسیله زندگی و فراهم ساختن غذاست. آنچه مهم است چگونه به دست آوردن دنیا و چگونه استفاده کردن از آن است. در این‌جا سخن از دلبستگی به دنیا و آن‌را در عرض آخرت و در مقابل آن قرار دادن است. از پیغمبر اکرم(ص) روایت شده است که:

«حُبَّ الدُّنیا اَصلُ کُلِّ مَعصیَه وَ اَوَّلُ کُلِّ ذَنبٍ؛(۷) دلبستگی به دنیا ریشۀ هر عصیان و آغاز هر گناه است.

هم‌چنین از امیرالمؤمنین(ع) روایت است که:

«حُبُّ الدُّنیا رَأسُ الفِتَن وَ اصلُ المِحَن؛(۸) وابستگی به دنیا رأس فتنه‌ها و ریشه محنت‌هاست.»

نمونه‌های بارز دلبستگی به دنیا که ممکن است هر یک از آن‌ها یا همه آن‌ها مانع در مقابل دلبستگی به خدا، رسول خدا و تلاش در راه خدا قرار گیرند. در این سخن آمده است:

«قُل اِن کانَ اَباءُکُم و اَبناءُکُم وَ اِخوانُکُم وَ اَزواجُکُم وَ عَشیرَتُکُم و اموالٌ اقتَرَفتُمُوها وَ تِجاره تَخشَونَ کسادَها وَ مساکِنَ تَرضَونَها اَحَبَّ اِلیکُم مِنَ اللهِ وَ رَسولِهِ وَ جَهادٍ فی سَبیلِهِ فَتَرَبَصوُ حَتّی یَأتیَ اللهُ بِاَمرِهِ وَ اللهُ لایَهدِی القَومَ الفاسِقینَ؛(۹)بگو اگر پدران و فرزندان و برادران و همسران و طائفه شما و اموالی که به دست آورده‌اید و تجارتی که از کساد شدنش می‌ترسید و خانه‌هایی که به آن دل‌ خوش داشته‌اید برای شما از خدا و پیامبرش و جهاد در راهش محبوب‌تر است در انتظار این باشید که خدا عذابش را بر شما فرود آورد و خدا جمعیت فاسقان را هدایت نمی‌کند.»

در این آیه در چهار محور اول، بستگان درجه اول که به نظر می‌رسد مشتمل بر مادر و دختر و خواهر نیز است مورد اشاره قرار گرفته‌اند و در محور پنجم تحت عنوان «عشیره» به معنی طائفه و وابستگان را ذکر کرده است که شعاع آن تا قومیت و قبیله‌گرایی و ملی‌گرایی امتداد می‌یابد. در محور ششم از اموال به دست آمده و جمع‌آوری شده سخن گفته و در محور هفتم به کار و پیشه و منبع درآمد و ترس از کساد و کاهش درآمد اشاره نموده و در نهایت محل سکونت و دل‌خوش داشتن به آن را آورده است.

محورهای مزبور موضوعاتی هستند که انسان به طور طبیعی به آن‌ها دلبستگی دارد اما آن‌گاه که انسان مقهور دلبستگیِ لجام گسیخته به این امور شود و این دلبستگی در تقابل با دلبستگی به خدا و پیامبرش قرار گیرد و مانع تلاش، تحرک و مجاهده در مسیر حق گردد، در چنین وضعیتی انسان از پوشش هدایت الهی و صراط مستقیم بیرون می‌افتد.

– مدیرانی که با استفاده از موقعیت، ظرفیت‌ها و امکانات حوزه مدیریتی خود منافع عمومی را – ولو به اندازه یک صاع گندم، یعنی مقدار کمکی که عقیل از امیرالمؤمنین(ع) برای فرزندان گرسنه خود درخواست کرد و پاسخ آتشین پیشوای متقین را دریافت کرد–  قربانی روابط خانوادگی و قوم و قبیله‌ای خود کنند.

مدیری که به دنبال جمع‌آوری اموال و انباشتن ثروت و امکانات برای خود و وابستگانش باشد، مدیری که جایگاه مسئولیت و شغل خود را فرصتی برای کسب درآمد و حقوق و مزایای هر چه بیشتر می‌داند،  مدیری که آرامش و دلخوشی خود را به خانه‌های مجلل و زندگیهای اشرافی می‌بیند،  چگونه می‎تواند مدعی اطاعت از خدا و رسول خدا باشد و چگونه می‌تواند در  مسیر حق قدم بردارد؟

آیا مدیران بیش از دیگران مخاطب این تهدید الهی در پایان آیه فوق نیستند که فرمود: «فَتربصوا حتّی یَاتیَ الله بِامرِهِ؛ منتظر باشید تا فرمان الهی فرا رسد.» محتوای این تهدید و فرمان الهی چیست؟ با مقایسه مضمون آیه اخیرالذکر: «قل ان کان آباءُکم…» با آیه: «ما لکم اذا قیل لکم انفروا فی سبیل الله اثاقلتُم الی الارض اَرَضیتم بالحیوه الدنیا»(۱۱) که قبلاً مطرح کردیم وجه مشترکِ بین دو آیه، بازدارندگیِ چسبیدن و دلخوش کردن به زندگی دنیا در برابر حرکت و تلاش در راه خداست که در ادامه این آیه می‌فرماید:

«اِلا تَنفِروا یُعَذِّبُکُم عَذاباً الیماً وَ یَستَبدِل قوماً غَیرِکُم؛(۱۲) اگر بی‌درنگ – در راه خدا و برای خدا– حرکت نکنید خداوند شما را مجازات و عذاب دردناکی می‌کند و گروه دیگری غیر از شما را به جای شما قرار می‌دهد…»

پس نباید گمان شود این در همیشه روی همین پاشنه می‌چرخد و نعمت خدمت و مدیریت در نظام اسلامی با این ناسپاسی پایدار می‌ماند بلکه طبق وعده الهی هم به عذاب شدید الهی گرفتار می‌شوید و هم این موقعیت را از دست می‌دهید و دیگران به جای شما خواهند نشست.

نباید فراموش کرد که قبل از پیروزی انقلاب اسلامی چه کسانی با اقتدار تمام بر همین مسندهای مدیریتی نشسته بودند و زمانی هیچ‌کس تصور نمی‌کرد با آن ذلت، بروند و گروهی دیگر در جای آنان مستقر شوند.

آیا در معنی این آیه و سخن الهی اندیشیده‌ایم؟ که فرمود:

«وَ سَکَنتُم فی مَساکِنَ الذین ظَلَموا اَنفُسَهُم وَ تَبَیَّن لَکُم ما فَعَلنا بِهِم و ضَرَبنا لَکُم الأمثالَ؛(۱۳) شما در منازل (و کاخ‌های) کسانی که بر خویشتن ستم کردند ساکن شدید و برای شما آشکار شد که چگونه با آنان رفتار کردیم و برای شما مثل‌ها زدیم.(و باز هم بیدار نمی‌شوید)

آیا مدیران امروز در جایگاه مدیرانِ گذشته تکیه نزده‌اند؟ آیا فراموش کردیم که خداوند بر سر مدیران رژیم ستم‌شاهی چه آورد؟! دلیل مثال زدن‌های خداوند با تعبیر «لکم» برای «شما» چیست؟ آیا آن‌ها هم انجام وظیفه و خدمت را قربانی تبعیض‌ها، روابط شخصی وخانوادگی، پول‌پرستی و… نکردند؟ آیا گناه آن‌ها بدتر است یا گناه ما؟ گناه آن‌ها آبروی رژیم ستم‌شاهی را می‌برد، اما گناه ما، آبروی چه کسی و چه نظامی را می‌برد؟ آیا کارهای ناشایست و مادیگرایی برخی مدیران امروز، لکه ننگی برای نظام مقدس جمهوری اسلامی نیست؟ اگر چنین است گناه آن‌ها کجا و گناه اینان کجا؟ و عذابی که خداوند بر آن‌ها نازل کرد کجا؟ و عذابی که در انتظار مدیران متخلف در جمهوری اسلامی است کجا؟

دامنۀ استفاده از بیت‌المال

در استفاده یا به عبارتی سوء استفاده از بیت‌المال، معمولاً اگر محدودیتی اعمال می‌شود برای ضعفا و کارمندان فرودست است، اما مدیران به هر نسبت که در سطحی بالاتری باشند، دست‌شان در استفاده از بیت‌المال بازتر می‌شود. یا مقررات به آن‌ها اختیار بیشتری تفویض می‌کند و یا به دلیل قدرت آنان و مراقبت کمتر بر آن‌ها امکان دسترسی و استفاده برای آن‌ها فراهم‌تر است. شیطان نیز با مستعد دیدن زمینه، با انواع توجیهات وسوسه می‌کند که بهترین اتومبیل‌ها باید در اختیار مدیر باشد. در مرحله بعدی برحسب موقعیت و به اشکال مختلف تدریجاً چند اتومبیل دیگر نیز مورد استفادۀ مستقیم و غیرمستقیم مدیر و حتی خانواده و بستگان او قرار میگیرد. بدین ترتیب با آن‌که رفت و آمد در داخل شهر با یک اتومبیل چندمیلیون تومانی امکان‌پذیر است لیکن به خاطر آسایش بیشتر و احیاناً نمایش شخصیت و شأن مدیر در سایه تجمل و استفاده از اتومبیل‌های خارجی گران‌قیمت، هزینه چند برابر را بر بیت‌المال تحمیل می‌کنند. البته مسأله به همین‌جا ختم نمی‌شود زیرا اثرگذاری مدیر ارشد و نقش الگوساز او در سازمان زیر مجموعۀ وی و حتی سایر سازمان‌ها می‌تواند هزینه تحمیلی به بیت‌المال را به صدها و هزارها برابر برساند.

برای نمونه، در یک سازمان که در حدود ۳۰۰  شعبه در کشور دارد، استفادۀ رئیس آن سازمان از پیکان به جای پاترول سبب شد به تعداد ادارات آن سازمان، استفاده از پاترول به پیکان تبدیل شود. با محاسبه تفاوت هزینه‌ها مشخص شد این کار، فقط در یک سال چند صدمیلیون تومان صرفه‌جویی در بیت‌المال را به همراه داشت. این در حالی‌است که معمولاً با نگاه سطحی و تجاهل نسبت به دامنۀ تاثیرات و تبعات مادی-معنوی نوع خودرویی که رئیس یک سازمان سوار می‌شود،  استفاده از خودروی گران قیمت‌تر را با توجیه افزایش کارآیی احتمالی رئیس سازمان، امری ضروری القاء می‌کنند.(توجه شود مطلب ۲۰ سال پیش نوشته شده)

برخی از رؤسا و مدیران هم به خاطر این‌که در استفاده تجمل‌گرایانه و رفاه‌طلبانه از اتومبیل‌های گران‌قیمت، منفرد و انگشت‌نما نباشند، در جهت تعمیم و توسعه این روند در سطح جامعه و دیگر مدیران گام برمی‌دارند و احیاناً زمینه آن‌را هم فراهم میکنند!، چه بسا یکی از دلائل گسترش چشمگیر استفاده از انواع اتومبیل‌های لوکس خارجی بعد از جنگ در سازمان‌های دولتی و در سطح جامعه همین نکته ظریف بوده است!

این وضعیت ناهنجار در استفادۀ بیش از اندازه از بیت‌المال و سوار شدن بر خودروهای لوکس از سوی مدیران و مسئولان یک نظام طاغوتی و منفصل از مصالح مردم، دور از انتظار نیست اما در نظام مردمی و اسلامی که در آن مردم، مخدومان حکومت به شمار می‌روند و همه داعیه‌دار پیروی از پیغمبر اسلام(ص) و امیرالمؤمنین(ع) هستیم، استفادۀ لجام گسیخته و روزافزون از اموال عمومی که متعلق به همین مردمی است که بسیاری از آنها با مشکلات معیشتی دست به گریبانند، به هیچ‌وجه شایسته نیست.

حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) در حدیثی مفصل بعد از آن‌که با استناد به آیات قرآن، پیغمبر اکرم(ص) را به عنوان اُسوه و سرمشق برای همه معرفی می‌کند و میزان و ملاک محبوبیت هر مسلمانی را نزد خدا در اندازۀ پیروی عملی از آن حضرت بیان می‌فرماید از میان هزاران فضیلت پیغمبر اکرم(ص) به توصیف بهره‌گیری آن حضرت از امور مادی پرداخته و می‌فرماید: «کانَ رسوُل‌اللهِ(ص)…یَرکَبُ الحِمارَ العاری وَ یَردِفُ خَلفَه؛(۱۴) بر الاغ برهنه (بدون پالان) سوار می‌شد – و فردی دیگری را نیز – پشت سر خود سوار می‌کرد.»

در آن روزگار، الاغ پایین‌ترین رتبه مرکب بود و پایین‌تر از آن، مرکبی نبود در عین‌حال الاغ می‌توانست پالان ساده یا نفیس داشته باشد ولی پیغمبراکرم(ص) سوار الاغ برهنه می‌شد.

حضرت امیر(ع) در ادامه می‌فرماید:

وَیَکُونُ السَّترُ عَلی بابِ بَیتِهِ فَتَکوُنُ فیهِ التِّصاویر، فَیَقوُلُ: یا فُلانَهَ-لِاحَدِ اَزواجِهِ- غَیِبیهِ عَنی فَاِنی اِذا نَظَرتُ اِلَیهِ ذَکَرتُ الدُّنیا وَزَخارِفُها؛(۱۵) بردرخانه پیامبر(ع) پرده‌ای مصور آویزان بود آن حضرت همسرش را فراخواند و فرمود: این پرده را از پیش چشم من دورکن زیرا هنگامی که نگاهم به آن افتد به یاد دنیا و جاذبه‌های آن می‌افتم!»

روح بلند و آسمانی مرآت اتم و اسم‌الله الاعظم و اشرف کائنات کجا؟ و روح کوچک و حقیر و بی‌رمق ما کجا؟ پرده و پارچۀ ۱۴۰۰ سال پیش، آن هم درسرزمین حجاز کجا؟ و پرده‌ها، پارچه‌ها و مصنوعات تکنولوژی امروز کجا؟ خانۀ محقر و گِلین پیغمبرکجا؟ و خانه‌های مجلل با نماها، مصالح و وسایل مدرن روزگار ما کجا؟. الاغ برهنه کجا؟ اتومبیل‌های دهها میلیونی و صدها میلیونی پرزرق و برق این دوره کجا؟ انزجار و تنفر پیامبر(ع) از دنیا و زخارف دنیا کجا؟ و دلبستگی و شیفتگی ما به مظاهر دنیا کجا؟

  مضافاً اینکه آن پرده مربوط به زندگی اندرونی پیغمبر اکرم(ص) و از مال شخصی حضرت‌شان بوده نه از بیت‌المال. اما غفلت از حقایق خلقت و این‌که باید در روز قیامت برای مصرف ذره‌المثقال از بیت‌المال حجت قابل قبول در پیشگاه خداوند ارائه شود، انسان تحت تأثیر هواهای نفسانی و تسویلات شیطانی، آرام، آرام و قدم به‌قدم در آغاز به تصرفات مشکوک و مشتبه در بیت‌المال و در مراحل بعد به هزینه کردن‌های خلاف قانون و شرع، آلوده می‌شود. این وضعیت آن‌چنان  با مرور زمان عادی و طبیعی جلوه می‌کند که فرد علاوه بر آنکه احساس شرم و گناه را از دست می‌دهد بلکه این گناه را، شرط لازم و ضروتی اجتناب‌ناپذیر برای حفظ شأن مدیریت به حساب می‌آورد!.

مصادیقی از زیاده‌روی در استفاده از بیت‌المال

زیاده‌روی و تصرف غیرمجاز در بیت‌المال، نه فقط در قلمرو امور شخصیِ مدیر که حتی در انجام ماموریت‌های اداری، از نظر عقل و شرع غیر قابل قبول است. حضرت امیرالمومنین(ع) به ظریف‌ترین و ریزترین مصادیق این موضوع پرداخته و خطاب به مسئولان می‌فرماید:

«ادقوا اقلامکم و قاربوا بین سطورکم و احذفوا من فضولکم و اقصدوا قصد المعانی و ایاکم و الاکثار فان اموال المسلمین لا تحتمل الأضرار»(۱۶)

«قلم‌هایتان را نازک و سطرها را به هم نزدیک کنید، حرف‌های زیادی را حذف و در آوردن معانی، صرفه‌جویی کنید و از زیاده‌روی بپرهیزید که زیان رساندن به اموال مسلمانان قابل تحمل نیست!»

پیشوای ما حضرت امیرالمؤمنین«ع» موارد صرفه‌جویی در مکاتبات اداری را در چهار عنوان بیان فرموده است:

۱ـ نازک کردن نوک قلم. اگر نوک قلم بیش از حد نیاز درشت باشد اولاً برای نویسنده وقت‌گیر است، ثانیاً مُرَکب و کاغذ بیشتری مصرف می‌شود.

۲ـ نزدیک کردن سطرها، فاصله زیاد بین سطور علاوه بر آنکه از زیبایی مکتوب می‌کاهد، موجب مصرف بیشتر کاغذ می‌شود.

۳ـ حذف حروف و کلمات غیرضروری (صرفه‌جویی، در الفاظ). آوردن حروف و کلماتی اضافی (لفّاظی کردن) مانند کلمات مترادف و القاب تشریفاتی علاوه بر آن‌که وقت نویسنده و خواننده را در همان حد ولو در حد ثانیه‌ها و دقیقه‌ها تلف می‌نماید، موجب افزایش مصرف مُرکب و کاغذ می‌شود.

۴ـ میانه‌روی در آوردن معانی و مطالب. اکتفا نکردن به لُب مطلب مورد نظر و حاشیه رفتن‌های خارج از موضوع نیز موجب تطویل نگارش و بالتّبع تضییع نابجای وقت، مرکب و کاغذ می‌شود.

بعد از آن‌که حضرت ریزترین مصادیق زیاده‌روی در مصرف را بیان می‌کند تا به طریق اولی موارد درشت و کلان را مورد توجه قرار دهد، با یک فرمان قاطع به‌طور کلی، مسئولان امر را از هرگونه زیاده‌روی در بیت‌المال، برحذر می‌دارد و در نهایت دلیل آن‌را با ارائه یک معیار کلی یعنی غیر قابل تحمل بودن اضرار به بیت‌المال و زیان رساندن به اموال عمومی بیان می‌دارد.

آیا حدیث خاموش کردن چراغ بیت‌المال و روایت آهن گداخته و داستان دستبند عاریه و ده‌ها و صدها روایت دیگر در زمینه مراقبت از بیت‌المال در زمان حاضر باید به فراموشی سپرده شود؟! آیا این احادیث نباید امروز بیش از هر زمان دیگر نصب‌العین تمام مسئولان و کارگزاران نظامی ‌باشد که می‌خواهد نسخه برابر با اصل حکومت اسلامی و نظام علوی باشد؟!

پی‌نوشت‌ها:

۱٫اعراف، آیه ۲۴٫

2. ۲. توبه، آیه ۳۸٫

۳٫بحارالانوار، ج ۷۴، ص۵۲

4. بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۵۴
5. ما خلقنا السموات و الارض و ما بینهما الا بالحق (حجر، آیه ۸۵)

و ما خلقنا السموات و الارض و ما بینهما باطلاً (ص، آیه ۲۷)

6. عن ابن ابی یعفور قلت لابی عبدالله علیه السلام انا لنحب الدنیا فقال: تصنع بها ماذا؟ قلت اتزوج منها و احجّ و انفقُ علی عیالی و انیل اخوانی و اتصدّق، قالی لی: لیس هذا من الدنیا هذا من الاخره (بحارالانوار، ج ۳، ص ۱۰۶)
7. تنبیه الخواطر، ص ۳۶۲٫
8. غررالحکم
9. توبه، آیه ۳۴
10. توبه، آیه ۲۴

۱۱٫توبه، آیه ۳۸٫

12. توبه، آیه ۳۹٫
13. ۱۳. ابراهیم، آیه ۴۵
14. نهج البلاغه، خطبه ۱۶۰٫
15. همان
16. مستدرک نهج‌البلاغه، ص ۱۱۱، بحار، ج ۱۰۱/۲۷۵

سوتیتر‌ها:

۱٫

*دنیا در جای خود بد نیست ولی سخن بر سر دلبستگی به دنیا در مقابل آخرت است والا دنیایی که در خدمت آخرت و مزرعه آن باشد خود عین آخرت است. آنچه مهم است چگونه به دست آوردن دنیا و استفاده از آن است.

۲٫

*برخی از رؤسا و مدیران به خاطر این‌که در استفاده تجمل‌گرایانه و رفاه‌طلبانه از اتومبیل‌های گران‌قیمت، منفرد و انگشت‌نما نباشند، در جهت تعمیم و توسعه این روند در سطح دیگر مدیران گام برمی‌دارند و احیاناً زمینه آن‌را هم فراهم میکنند!

۳٫

* انسان تحت تأثیر هواهای نفسانی و تسویلات شیطانی، آرام، آرام و قدم به‌قدم در آغاز به تصرفات مشکوک و مشتبه در بیت‌المال و در مراحل بعد به هزینه کردن‌های خلاف قانون و شرع آلوده می‌شود. این وضعیت آن‌چنان با مرور زمان عادی و طبیعی جلوه می کند که فرد علاوه بر آنکه احساس شرم و گناه را از دست می‌دهد بلکه این گناه را، شرط لازم و ضروتی اجتناب‌ناپذیر برای حفظ شأن مدیریت به حساب می‌آورد!

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی رهبر

مؤسسه نهج‌البلاغه با هدف گسترش فرهنگ علوی در متن جامعه، سال ۹۵ را با عنوان «مدیریت علوی» آغاز کرده و با محور قراردادن نامه امیرمؤمنان«ع» به مالک اشتر بر آن است تا مقالات این بخش از ماهنامه را به این نامه گرانسنگ که جامع‌ترین منشور مدیریت است، اختصاص دهد.

بدیهی است که مدیریت برای یک کشور جنبه راهبردی دارد و مدیریت شایسته می‌تواند کشتی ملت را به ساحل برساند؛ همان گونه که مدیریت ناصالح عامل عقب‌افتادگی و نابسامانی و بحران است. منابع اسلامی، قرآنی و روائی و سنت و سیره بر این مهم گواهی می‌دهند و عقلانیت و علم نیز بر آن مهر تأیید می‌زنند و نیازی به استدلال نیست.

پیامبر گرامی اسلام فرمود: «اگر دو صنف از امت من ـ علما و امرا ـ صالح شوند، جهان رو به صلاح می‌رود و اگر فاسد شوند، جهان را فساد خواهد گرفت. علما و دانشمندان، رهبران فکری مردم‌اند و امرا رهبران سیاسی آنها. بنابراین برای پی‌ریزی یک جامعه صالح، پیشرفته، خودکفا و مترقی باید به مدیران شایسته کاردان، مؤمن، متعهد، دلسوز، جهان‌شناس و زمان‌شناس و دوست و دشمن‌شناس روی آورد و کار ملک و دولت را به آنان سپرد تا اقتصاد و فرهنگ و سیاست و اجتماع و دین و دنیای مردم سامان گیرند و دشمنان مأیوس شوند و دیگر جامعه‌ها نیز از آن الگوبرداری کنند. اگر جز این باشد، خیانت به دین و ملک و ملت است و ما که بر این باوریم که جمهوری اسلامی باید پرچمدار تمدن نوین اسلامی در جهان باشد، نباید این مسئله مهم را سرسری بگیریم.

شخصیت مالک اشتر

امام علی«ع» برای مدیریت خطه مصر، مالک اشتر را برگزید و منشور حکومتی خود را به او سپرد. هر چند این یار وفادار امام شهید شد و به امارت مصر نرسید، اما منشور جاودانه آن حضرت برای همیشه ماندگار ماند.

انتخاب مالک اشتر برای فرمانروایی مصر خود یک درس آموزنده برای دولتمردان و رهبران است که بدانند در گزینش مسئولان باید چه ویژگی‌هایی را ملاک قرار دهند.

در نامه امام در باره مالک اشتر که به مردم مصر در معرفی وی نگاشته‌اند چنین آمده است: «یکی از بندگان خداوند را به سوی شما اعزام کردم که در حوادث هولناک بیدار، در برابر دشمنان شکست‌ناپذیر، در ناملایمات پایدار و در برابر تبهکاران از شعله آتش سوزان‌تر است. گوش به فرمان او باشید و فرمانش را ببرید. او شمشیری است از شمشیرهای خدا که هرگز کند نمی‌شود و بی‌اثر نمی‌گردد.»(۱)

بیداری در بحران‌ها، شکست‌ناپذیری و قاطعیت در برابر دشمن، غیرت دینی و حق‌مداری ویژگی‌هایی هستند که امام در وصف مالک اشتر آورده‌اند و اینهاست که شایستگی یک مقام مسئول را رقم می‌زنند.

ویژگی‌هایی که آن حضرت برای مالک اشتر آورده‌اند، در شرایطی که جبهه کفر و نفاق در برابر اسلام صف‌آرایی کرده و با قصد نفوذ در پیکره جامعه اسلامی و تصمیم‌گیری‌ها درصدد براندازی است، جنبه راهبردی دارد و به مسئولان می‌آموزد که در برابر دشمنان ـ که امروز در جبهه استکبار و ارتجاع ـ صف‌آرایی کرده‌اند، بیدار باشند، فریب نخورند و با قاطعیت و بصیرت نقشه دشمن را بخوانند و نقش بر آب کنند.

مسئله‌ای که امروز برای نظام ما در برابر دشمن نقش کلیدی دارد، دشمن‌شناسی و قاطعیت در برابر امپریالیسم و سکولاریسم و سازشکاران است و اینها مواردی هستند که بنیانگذار جمهوری اسلامی حضرت امام خمینی(ره) از آغاز بر آن تأکید ورزیدند و رهبر فرزانه انقلاب نیز همواره بر آن پای فشرده‌اند و باید الگوی مسئولین باشد، به‌ویژه در شرایطی که شیطان بزرگ با سوءاستفاده از مذاکرات هسته‌ای و نرم‌خوئی طرف مقابل بر آن است ناکامی‌های ۳۷ ساله خود را با نفوذ و سیطره مجدد بر کشور جبران کند.

سیاست ما باید تهاجمی و الگوبرداری از منشوری باشد که امیرمؤمنان در نامه فوق‌الذکر به مردم مصر می‌نویسند و مالک اشتر را شمشیری از شمشیرهای خدا می‌دانند که هرگز کند نمی‌شود. کوتاه آمدن در برابر دشمن و یا عرض نیاز کردن، چیزی جز مذلت برای ما و گستاخی بیشتر برای دشمن سوگند خورده به بار نمی‌آورد. چه نیکو گفته‌اند:

عرض نیاز پیش ستم‌بارگان خطاست

اشک کباب موجب طغیان آتش است!

و اما منشور جاودانه امام علی«ع»:

«این است فرمان بنده خداوند علی فرمانروای مؤمنان به مالک بن حارث اشتر در حکمی که به وی داده آن هنگام که تصدی امور خطه مصر را بدو سپرده است تا مالیات آن سرزمین را بگیرد و با دشمنان نبرد کند و به اصلاح امور مردم بپردازد و شهرهای آن را آباد کند».

توضیح و اشاره:

۱ـ امام علی«ع» قبل از آنکه امیرمؤمنان بخواند،  عبدالله نامیده است و این درسی است برای کسانی که به مقام و عنوانی دست می‌یابند تا فراموش نکنند که در همه احوال بنده خدا و در برابر او مسئول‌اند و جاه و مقام و ریاست و وزارت آنان را غافل نسازد و رسم طغیان و خودخواهی پیشه نکنند. در بندگی خدا بکوشند و خدمتگزار صالحی برای دین و مردم باشند.

۲ـ حاکم و زمامدار و مقام مسئول در یک کشور چند وظیفه کلیدی برعهده دارند:

الف) تأمین بودجه‌های مورد نیاز برای اداره امور کشور و اقتصاد و معیشت مردم از طریق مالیات‌ها ومنابع ملی در چهارچوب مقررات شرعی و قانونی و صرف آن در مصالح عمومی.

نام این اموال در اصطلاح شرع مقدس «بیت‌المال» است. اینها مال شخصی دولت‌ها یا افراد یا نهادها و مؤسسات نیستند که هرگونه بخواهند خرج کنند. اینها دارایی ملت‌اند و آحاد مردم در آن سهیم‌اند و تضییع آن مجازات دارد. علی‌بن ابیطالب«ع» به‌قدری نسبت به بیت‌المال دقیق بود که حتی از دادن مقداری جو از بیت‌المال به برادر عیالوارش عقیل امتناع ورزید و با آهن داغ شده او را آگاهی داد و گفت تو تاب تحمل این آتش را که بنده‌ای به بازیچه داغ کرده است نداری. من چگونه تحمل کنم آتشی را که خداوند قهار از سر خشم برافروخته است؟

اگر این الگو در صرف بیت‌المال و بودجه الگو کشور باشد، جامعه رنگ فقر را نخواهد دید و دست نیاز حکومت پیش دشمنان دراز نخواهد شد. اگر بودجه کشور با دقت و وسواس برای مصالح عامه و در جای خود و بدون اسراف و تبذیر مصرف شود و از ولخرجی‌ها، سوءاستفاده‌ها، رانت‌خواری‌ها جلوگیری به عمل آید، چیزی به نام مفاسد اقتصادی پیش نخواهد آمد، بلیه‌ای که متأسفانه در فضای سهل‌انگاری‌ها دامنگیر کشور ما شده و علاج آن نظارت و قاطعیت در اجرای قانون حق و عدل است.

ب) وظیفه دیگر حکومت، دفع فتنه دشمنان خدا و خلق و تأمین امنیت عمومی است. بودجه‌های دفاعی بدین منظور و برای جلوگیری از تهدیدهای خارجی یا داخلی اختصاص داده می‌شوند. یک نظام مقتدر به بنیه دفاعی انسانی و تسلیحاتی نیاز مبرم دارد و قرآن کریم نیز فرمان می‌دهد که تجهیزات دفاعی را آن گونه فراهم آورید که دشمنان خدا و خلق از آن پروا کنند و فکر تجاوز و حمله به حریم شما را در سر نپرورانند.

ج) رسیدگی به امور اجتماعی و ساماندهی به زندگی مردم از جنبه‌های مختلف مادی، معنوی، فرهنگی، اخلاقی، حقوقی و دفع فساد و مفسدان که صلاح و سداد جامعه را تهدید می‌کند، از دیگر وظایف دولت اسلامی و حکومت دینی است و نباید از این مسئولیت مهم شانه خالی کند.

د) عمران و آبادسازی کشور در جهت رفاه حال مردم و تأمین نیازهای عمومی و خدمات شهری و روستایی، اصلاح جاده‌ها، احداث مدارس، مسکن، بیمارستان و دیگر امکانات خدمت‌رسانی به جامعه وظیفه دیگر حکومت اسلامی است که امام بر آن تأکید فرموده‌اند.

استفاده از استعدادهای انسانی، ظرفیت‌های طبیعی و جغرافیایی می‌تواند پایه اقتصاد مقاومتی باشد که ملت را از بیگانه بی‌نیاز و پایه‌های استقلال را استوار می‌سازد.

امروزه جهان اسلام و کشورهای اسلامی از ذخایر گرانسنگ از جمله نفت و معادن و مناطق استراتژیک بین‌المللی آبی و خاکی برخوردارند و کشور ایران در این میان ویژگی خاص و فوق‌العاده‌ای دارد.

اگر مدیریت کشور با استفاده از این امکانات و استعدادهای انسانی و ملی به‌درستی و با علم و تخصص بهره‌برداری نماید، نه تنها می‌تواند کشور را به‌خوبی اداره کند و از تهدیدها و تحریم‌ها مصون بدارد، بلکه برای دیگران نیز الگوی شایسته‌ای خواهد بود.

به امید اینکه دست‌اندرکاران امور دغدغه‌های دلسوزان نظام را درک کنند و رهنمودهای رهبر معظم انقلاب را در عمل و نه تنها در شعار به کار گیرند، به‌ویژه که رهبر معظم انقلاب این سال را سال اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل اعلام فرموده‌اند.

پی‌نوشت

۱ـ نهج‌البلاغه، نامه ۸۳٫

حجت‌الاسلام وا‌لمسلمین محمدرضا مصطفی‌پور(۱)

شهربانو عباس‌زاده(۲)

در شماره پیشین به آثار عبودیت در زندگی فردی پرداختیم و در این مجال تأثیر عبودیت بر زندگی اجتماعی را مورد بررسی قرار می دهیم:

۱ـ جلوگیری از گناه و فحشا

عبودیت (از جمله نماز) انسان را از گناه باز می‌دارد و موجب کاهش فحشا و بی‌بند و باری در جامعه می‌شود، چون هر چه انسان به خدا نزدیک‌تر باشد، کمتر گناه می‌کند و آثار آن در جامعه نیز نمود پیدا می‌کند. قرآن می‌فرماید :«… إِنَّ الصَّلاهَ تَنهى عَنِ الفَحْشاءِ وَ المُنکَرِ…».(۱)

پیامبر«ص» فرمودند: «نماز همانند آب جاری است، هر زمان که انسان نماز می‌خواند، گناهانی که در میان دو نماز انجام شده است از میان می‌رود.»(۲) به این ترتیب جراحاتی که بر روح و جان انسان از گناه می‌نشیند، با مرهم نماز التیام می‌یابد و زنگارهایی که بر قلب می‌نشیند زدوده می‌شود. در احادیث متعددی می‌خوانیم که افراد گناهکاری شرح حال آنها را برای پیشوایان اسلام بیان کردند و آنان فرمودند: «غم مخورید، نماز آنها را اصلاح می‌کند و کرد.(۳ ) جلوگیری از گناه و فحشا، هم در بخش فردی و هم اجتماعی قابل ذکر است. این تأثیر نماز (عبودیت خدا) بر اصلاح فرد و جامعه است و آنها را از گناه و فحشا باز می‌دارد و باعث می‌شود جامعه‌ای سالم داشته باشیم.

۲ـ امر به معروف و نهی از منکر

عبودیت جامعه را تبدیل به مدینه فاضله می‌کند. برای رسیدن به چنین مرحله‌ای، قرآن و روایات، امر به معروف و نهی از منکر را پیشنهاد می‌کنند. انسانی که به بالاترین مراحل عبودیت رسیده است، تسلیم امر الهی می‌شود. امر به معروف و نهی از منکر نیز یکی از چیزهایی است که خدای متعال آن را از بنده خود می‌خواهد. امام صادق«ع» می‌فرمایند: «همانا کسی می‌تواند امر به معروف و نهی از منکر کند که در او سه خصلت باشد. خود به آنچه امر می‌کند، عمل و از آنچه نهی می‌کند خود دوری کند. در آنچه امر یا نهی می‌کند اعتدال را رعایت نماید و نرمی نشان دهد.»(۴) همه این خصوصیات در شخص عابد وجود دارد، پس می‌تواند با عنایاتی که از جانب حق تعالی می‌شود، مردم را راهنمایی کند.

خداوند در آیه ۱۷ سوره لقمان امر به معروف و نهی از منکر را از اصلی‌ترین ارزش‌های جامعه‌ برمی‌شمارد و با توجه به کارکردهای آن برای دستیابی به مقام عبودیت ربوبی و ربوبیت عبودی در آیه ۱۱۰ سوره آل‌عمران آن را عاملی برای حفظ ایمان و اعتقاد به خداوند و زمینه‌ساز حرکت جمعی بشر به سوی حق و حقیقت و دستیابی به کمال می‌شمارد.

بنابراین امر به معروف و نهی از منکر امری الهی اجتماعی است و کسی که به کمال ربوبی می‌رسد، موظف است اجتماع را نیز با خود همراه کند. چنین شخصی خود به خود عبودیت را در زندگی احساس می‌کند..

۳ـ اصلاح بین مردم

مقوله اصلاح بین مردم به‌قدری مهم است که حضرت علی«ع» در نامه ۴۷ نهج‌البلاغه آن را حتی بالاتر از جهاد می‌دانند و نیز در نامه ۴۷ می‌فرمایند: «شما را و تمام فرزندان و خاندان‌ام را و کسانی را که این وصیت به آنها می‌رسد، به ترس از خدا و نظم در امور زندگی و ایجاد صلح و آشتی در میان‌تان سفارش می‌کنم، زیرا من از جد شما پیامبر«ص» شنیدم که می‌فرمود: «اصلاح بین مردم از نماز و روزه یک سال برتر است.»(۵)

قرآن می‌فرماید: «وَاعتَصِموا بِحَبلِ اللَّهِ جَمیعًا…»(۶) و «وَلْتَکُن مِّنکُم أُمَّهٌ یَدعُونَ إِلَى الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعرُوفِ وَیَنهَونَ عَنِ الْمُنکَرِ… »؛(۷) اصلاح خویش با ارتباط عمیق با خداوند، زمینه‌ساز آمادگی برای اصلاح دیگران است. امر به معروف و نهی از منکر، وحدت‌آفرین و مانع تفرقه و اختلاف است و باعث اصلاح بین مردم می‌شود.(۸) یعنی اصلاح بین مردم وقتی محقق می‌شود که شخص خود را اصلاح کرده باشد که آن هم با عبودیت پروردگار حاصل می‌شود.

۴ـ عفو و گذشت

اگر افراد (عابدان حقیقی) نسبت به خود و دیگران عفو و گذشته داشته باشند، هیچ اختلاف و ضدهنجاری بین‌شان اتفاق نمی‌افتد و جامعه‌ای آرمانی با فرهنگ خدایی خواهیم داشت. به عبارت دیگر در جامعه‌ای که روح عبودیت وجود دارد، افراد نسبت به یکدیگر عفو و گذشت دارند. قرآن می‌فرماید: «…وَلَقَدْ عَفَا عَنکُمْ…»؛(۹) یعنی پس از اینکه امر پیغمبر را مخالفت کردید، خداوند از شما گذشت کرد. به عبارت دیگر، خداوند پس از اینکه امر کرده بود که با همان حال جراحت و شکستگی، کفار را تعقیب کنید، شما را از این رنج عفو کرد. مسلمین چون برای تعقیب کفار به نقطه حمراءالاسد رسیدند، خداوند این حکم را از ایشان برداشت.(۱۰)

کسی که متصف به صفت خدایی می‌شود، اخلاق و رفتارش نیز الهی می‌شود، چون خدا با گذشت است، او نیز عفو و گذشت دارد. حضرت امیرالمؤمنین می‌فرمایند:«کم گذشت کردن از زشت‌ترین عیب‌هاست.»(۱۱)

خداوند متعال می‌فرماید: « وَلَو یُؤَاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِمَا کَسَبُوا مَا تَرَکَ عَلَىٰ ظَهرِهَا مِن دَابَّهٍ »؛(۱۲) منظور از بخشش در اینجا بخشش دنیایی است: اگر خدا نمی‌بخشید، هیچ جنبنده‌ای باقی نمی‌‌ماند.(۱۳) آیات دیگر در این زمینه عبارتند از: « َاعْفُ عَنهُم وَاصفَح إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ المُحسِنِینَ؛(۱۴) پس [تا نزول حکم جهاد] از آنان درگذر و [از مجازات‌شان] روی گردان؛ زیرا خدا نیکوکاران را دوست دارد.

عفو و گذشت از کافر احسان و نیکی است و نیکوکار، محبوب خداست.(۱۵) «خُذِ العَفوَ وَأْمُرْ بِالْعُرفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ.؛(۱۶) عفو و گذشت را پیشه کن و به کار پسندیده فرمان ده و از نادانان روی بگردان».

۵ـ‌ سخن و رفتار نیکو

از دیگر اثرات عبودیت در تعالی فرهنگی در اجتماع، سخن و رفتار نیکو با بندگان است. خلق حسن مجموعه‌ای از صفات حمیده و اوصاف پسندیده، از قبیل خوشرویی، مهربانی، مودت، محبت، تواضع، خضوع، خشوع، عفو، احسان به پدر و مادر و جود و سخا و کرم و مروت است.

در روایت است کسی که چهل روز گناه نکند، چشمه‌های حکمت از قلب‌اش بر زبان‌اش جاری می‌شود (این یعنی حسن خلق). این به این معناست کسی که عبودیت داشته باشد، حسن خلق دارد. اگر افراد نسبت به هم حسن خلق داشته باشند، جامعه هم یک جامعه عبودی خواهد شد.

قرآن می‌فرماید: «وَقُل لِعِبَادِی یَقُولُوا الَّتِی هِیَ أَحسَنُ…؛(۱۷) به بندگانم بگو آنچه را که بهتر است بگویند.»

در مورد واژه «احسن» تفاسیر مختلف است از جمله منظور دعوت به اسلام و گفتن لاالهَ‌إلا‌اللّه  است.(۱۸) یا  در سخنان خود ادب را رعایت کنید و بذله‌گویی نکنید.(۱۹)

مراد این است که در حق دیگران و در برخورد با آنها کلمات نیک گفته شود؛(۲۰) برخی گفته‌اند منظور شهادتین و اذکار امر به معروف و نهی از منکر و نصیحت است چه در حضور و چه در غیاب؛ مثلاً در مقام اصلاح بین دو فرد که با هم کدورتی پیدا کرده‌اند، سخنان نیکو بگویند.(۲۱)

یکی از کارهای بزرگ شیطان این است که بین انسان‌ها تفرقه بیندازد « إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَن یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَدَاوَهَ وَالْبَغْضَاءَ ».(۲۲) بنابراین همیشه باید از این دشمن قسم خورده دور باشیم تا به این اوصاف متصف شویم، کسی به این وصف (حسن خلق) می‌رسد که عبد واقعی خدا باشد.

در روایات نیز به این امر مهم اشاره شده است. امیرالمؤمنین«ع» می‌فرمایند: «سه چیز از درهای نیکی است: سخاوت و سخن پاکیزه و صبر بر اذیت». امام باقر«ع» نیز می‌فرمایند: «بهترین سخنی را که دوست دارید به شما بگویند، به مردم بگویید.»(۲۳) پیامبر اکرم«ص» فرمودند: «هیچ چیز در ترازوی عدل الهی سنگین‌تر از اخلاق نیکو نیست» و «مؤمن به وسیله اخلاق نیکو به مقام شب‌زنده‌داران روزه‌دار نایل می‌شود».(۲۴)

بنابراین عبودیت در سایه الطاف الهی باعث می‌شود رفتار و گفتار انسان نیز بر پایه عبودیت باشد. برخورد خوب در سایه عبودیت به خودی خود باعث رفتار خوب دیگران می‌شود و رفتارهای خوب و الهی، موازین عبودیت را در جامعه وارد می‌کنند.

۶ـ عدل و انصاف

یکی دیگر از نقش‌هایی که عبودیت بر تعالی فرهنگی در جامعه دارد، عدل و انصاف است. انسانی که بنده واقعی خداست می‌داند که همه موجودات مخلوق او هستند و انسان‌ها را مخلوق و صاحب حقوقی می‌داند و لذا عدل و انصاف را  در برخورد با دیگران مورد توجه قرار می‌دهد.

عبودیت باعث اصلاح فرهنگ جامعه می‌شود. یکی از این موارد رعایت عدالت و انصاف در حق مظلومان و سایر افراد جامعه است. قرآن کریم می‌فرماید: « اِنَّ اللهَ یَأمُرُ بِالعَدلِ وَ الاِحسانِ وَ ایتآئِ ذِی‌القُربی…».(۲۵) یعنی انصاف بین خلق و انجام آنچه بر مکلف واجب است. آنچه یک جامعه برای رسیدن به قله خوشبختی و عظمت به آن نیاز دارد در این چند جمله کوتاه آمده است. اگر این آیه به عنوان یک قانون مورد عمل قرار گیرد، در اصلاح ساختارهای فردی و گروهی و تنظیم درست روابط اجتماعی و پیدایش جامعه‌ برتر نقش تعیین‌کننده‌ای خواهد داشت. عدل یعنی رسیدن هر کسی به حق و مقام شایسته خود و تقسیم عادلانه و درست امکانات جامعه که باعث پیدایش زمینه‌های رشد و شکوفایی برای همه افراد می‌شود. همان ‌گونه که حکومت باید با مردم بر اساس عدل رفتار کند، مردم نیز باید در روابط خود با یکدیگر مطابق با عدل و انصاف عمل کنند.(۲۶)

عدل در اعتقاد ایمان به اصول توحید است، همچنین عدل در خلق، انصاف به فضائل و خوی پسندیده است و عدل در عمل، ادای وظایف دینی و پرهیز از گناهان است.(۲۷) عدل توحید است.(۲۸) عدل همان قانونی است که تمام نظام هستی بر محور آن می‌گردد، آسمان‌ها و زمین و همه موجودات با عدالت برپا هستند بِالْعَدلِ قامَتِ السَّماواتُ وَ الاَْرضُ (۲۹)

و نیز: «یَاأَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُونُواْ قَوَّامِینَ بِالْقِسط…؛(۳۰) ای کسانی که ایمان آورده‌اید، برای خدا به داد برخیزید [و] به عدالت شهادت دهید…». یعنی انصاف و اجتناب از ظلم و جور در حکم نسبت به دشمنان و داشتن حکم منصفانه نسبت به دوستان و دشمنان.(۳۱)

و نیز این روایت: «کسی که عدل و دادگری کند، حکم‌اش نافذ است، قدر و منزلت‌ش عظیم و بزرگ گردد و روزگارش ستایش شود.»(۳۲)

کسی یا اجتماعی که فرهنگ آن بر مبنای عبودیت باشد، هیچ وقت بی‌عدالتی را برنمی‌تابد و همیشه عدالت را جزئی از حقیقت ایمان می‌داند. پیامبر«ص» در سفارش به امیرالمؤمنین«ع» می‌فرمایند: «ای علی! سرور رفتارها سه خصلت است: انصاف با مردم و مساوات با برادر دینی خود برای رضای خداوند و یاد خداوند در هر حال.»(۳۳) و امیرالمؤمنین«ع» می‌فرمایند: «عدل رأس ایمان و مجمع نیکی‌ها و برترین مراتب ایمان است.»(۳۴)

نتیجه آنکه‌ اگر در جامعه‌ای عدالت بر مبنای عبودیت رعایت شود، آن جامعه به تعالی فرهنگی می‌رسد، یعنی اگر هر کسی در تمام امور زندگی خود (تحصیل، کار و…) با مردم با انصاف برخورد کند، جامعه (مجموعه این افراد) به تعالی فرهنگی می‌رسند، چون جامعه متشکل از افراد است.

۷ـ تواضع و فروتنی

از مهم‌ترین آثار عبودیت بر تعالی فرهنگی، تواضع و فروتنی در برابر پروردگار، پیامبر«ص»، مؤمنان و والدین است، زیرا انسان‌هایی که در مقام عبودیت هستند و همه انسان‌ها را مخلوق خدا می‌دانند، هیچ نوع امتیاز و مزیتی برای خود قائل نیستند، بلکه در برابر دیگران فروتنی از خود نشان می‌دهند. قرآن کریم یکی از ویژگی‌های برجسته عبادالرحمن را تواضع و فروتنی می‌داند: «وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذینَ یَمشُونَ عَلَی الْأَرضِ هَوناً وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً ؛(۳۵) و بندگان خدای رحمان کسانی‌اند که روی زمین به‌نرمی گام برمی‌دارند و چون نادانان ایشان را طرف خطاب قرار می‌دهند، به ملایمت پاسخ می‌دهند.»

در اینجا «هون» هم به معنای تواضع و مدارا و نرمخویی است و هم به معنای سکینه و وقار و نیز مراد از «هوناً» زندگی کردن بر اساس فطرت و هماهنگ با روحیه‌ای است که خداوند آفریده است.(۳۶) «إِنَّ الَّذِینَ عِندَ رَبِّکَ لاَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَیُسَبِّحُونَهُ وَلَهُ یَسجُدُونَ ».(۳۷) نتیجه عبادت خدا، خضوع در برابر خدا و تواضع در برابر خلق است. لقمان حکیم در نصیحت به فرزند، به رابطه او با مردم نیز اشاره و او را به فروتنی با آنان توصیه می‌کند: «وَلَا تُصَعِّر خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحًا…؛(۳۸) (پسرم!) با بی‌اعتنایی از مردم روی مگردان و بر زمین با غرور راه مرو…». طبق این آیه، لقمان از فرزندش می‌خواهد در برابر دیگران متواضع باشد و با چهره گرفته با آنها مواجه نشود.(۳۹) کسی که به مقام عبودیت می‌رسد، روح عبودیت در رفتارش نمایان است که از جمله آنها تواضع و فروتنی است.

نتیجه‌گیری

با توجه به مطالب گفته شده، روشن می‌شود که:

۱ـ به طور کلی عبودیت در هر چیزی که جلوه‌گر شود، باعث رشد و تعالی او می‌شود. یعنی انسان و یا جامعه با عبودیت به جایی می‌رسد که تمام فضایل اخلاقی را رعایت می‌کند و رعایت فضایل اخلاقی نشانه تعالی فرهنگی فرد و جامعه است.

۲ـ انسانی که به تعالی فرهنگی دست می‌یابد، در بخش فردی از ویژگی‌هایی چون تسلط بر نفس، تسلط بر افکار پراکنده، بینش خاص، بی‌نیازی روح از بدن و تصرف در آن، تصرف در جهان، عفت، صبر، محبوبیت نزد خدا، رستگاری و… و در بخش اجتماعی، جلوگیری از گناه و فحشا،  امر به معروف و نهی از منکر، اصلاح بین مردم، عفو و گذشت، سخن و رفتار نیکو، عدل و انصاف و تواضع و فروتنی برخوردار است؛ زیرا عبودیت الهی موجب تقویت بنیان اعتقادی و رشد فضائل اخلاقی می‌گردد و تعالی فرهنگی چیزی جز اعتقادات معقول و صحیح و برخورداری از فضائل و ارزش‌ها در حیطه زندگی فردی و اجتماعی نیست. جامعه متخلق و معتقد و دارای باورهای معقول، جامعه‌ای متعالی و رشدیافته است.

پی‌نوشت‌ها

۱ـ عنکبوت، ۴۵٫

۲ـ محمدبن حسن شیخ حر عاملی، پیشین، ج ۳، ص ۷ (باب ۲ از ابواب اعداد الفرائض حدیث ۳).

۳ـ آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۱۶، ص ۲۹۰٫

۴ـ محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)، الخصال، ج ۱، ص ۱۷۰٫

۵ـ ر.ک: نهج‌البلاغه، ترجمه مرحوم دشتی، نامه ۴۷٫

۶ـ آل‌عمران، ۱۰۳٫

۷ـ همان، ۱۰۴٫

۸ـ آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، تفسیر راهنما، ج ۲، ص ۱۷۹ ـ آیات ۱ تا ۱۰۹ آل‌عمران.

۹ـ آل‌عمران، ۱۶۹٫

۱۰ـ فضل بن حسن طبرسی، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۲۹۷٫

۱۱ـ عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، پیشین، ص ۴۶۵٫

۱۲ـ فاطر، ۴۵٫

۱۳ـ سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۷، ص ۶۰٫

۱۴ـ مائده، ۱۳٫

۱۵ـ تفسیر نور، ج ۲، ۲۵۷٫

۱۶ـ اعراف، ۱۹۹٫

۱۷ـ اسراء، ۵۳٫

۱۸ـ محمد ثناءالله مظهری، التفسیر المظهری، ج ۵، ص ۴۴۸ ـ حسین بن مسعود بغوی، تحقیق: عبدالرزاق المهدی، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج ۳، ص ۱۳۸٫

۱۹ـ سیدمحمد حسینی همدانی، تحقیق: محمدباقر بهبودی، انوار درخشان، ج ۱۰، ص ۸۸٫

۲۰ـ سید عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج ۸، ص ۲۶۸ ـ محمد ثقفی تهرانی، تفسیر روان جاوید، ج ۳، ۳۶۸٫

۲۱ـ همان، ص ۲۶۹٫

۲۲ـ مائده، ۹۳٫

۲۳ـ محمد محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج ۳، ص ۲۷۴۲٫

۲۴ـ جمعی از نویسندگان (نمایندگی ولی فقیه در سپاه)، تعالیم قرآن، ج ۲، ص ۱۰۶٫

۲۵ـ نحل، ۹۰٫

۲۶ـ یعقوب جعفری، پیشین، ج ۶، صص ۲۰۳ـ۲۰۲٫

۲۷ـ ملا فتح‌الله کاشانی، تفسیر خلاصه المنهج، ج ۳، ص ۸۷٫

۲۸ـ سیدمحمد حسینی همدانی، پیشین، ج ۹، ۵۲۷٫

۲۹ـ آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، پیشین، ج ۱۱، ص ۳۶۶٫

۳۰ـ مائده، ۸٫

۳۱ـ عبدالنبی امامی، فرهنگ قرآن اخلاق حمیده، ج ۲، ص ۷۳۴٫

۳۲ـ تمیمی آمدی، پیشین، ص ۵۸۳٫

۳۳ـ محمدباقر مجلسی، پیشین، ج ۷۲، ص ۲۷٫

۳۴ـ تمیمی آمدی، پیشین، ص ۴۴۶٫

۳۵ـ فرقان، ۶۳٫

۳۶ـ محسن قرائتی، تفسیر نور، ج ۶، ۲۷۸٫

۳۷ـ اعراف، ۲۰۶٫

۳۸ـ لقمان، ۱۸٫

۳۹ـ فضل بن حسین طبرسی؛ تفسیر جوامع الجامع، ج ۳، ص ۲۸۱٫

سوتیترها:

۱٫

کسی یا اجتماعی که فرهنگ آن بر مبنای عبودیت باشد، هیچ وقت بی‌عدالتی را برنمی‌تابد و همیشه عدالت را جزئی از حقیقت ایمان می‌داند. پیامبر«ص» در سفارش به امیرالمؤمنین«ع» می‌فرمایند: «ای علی! سرور رفتارها سه خصلت است: انصاف با مردم و مساوات با برادر دینی خود برای رضای خداوند و یاد خداوند در هر حال.»و امیرالمؤمنین«ع» می‌فرمایند: «عدل رأس ایمان و مجمع نیکی‌ها و برترین مراتب ایمان است.»

۲٫

انسانی که به تعالی فرهنگی دست می‌یابد، در بخش فردی از ویژگی‌هایی چون تسلط بر نفس، تسلط بر افکار پراکنده، بینش خاص، بی‌نیازی روح از بدن و تصرف در آن، تصرف در جهان، عفت، صبر، محبوبیت نزد خدا، رستگاری و… و در بخش اجتماعی، جلوگیری از گناه و فحشا،  امر به معروف و نهی از منکر، اصلاح بین مردم، عفو و گذشت، سخن و رفتار نیکو، عدل و انصاف و تواضع و فروتنی برخوردار است.

حجت الاسلام والمسلمین محمد تقدیری

درباره وضعیت بشر در آینده، قضاوت‌های متفاوتی مطرح هستند. برخی سرنوشت بشر و آینده او را تاریک و نا امید کننده می‌دانند و معتقدند سرشت انسان سرشت حیوانیت، شهوت‌پرستی، خودخواهی، فریب، دغل، دروغ، ظلم و ستم و… است و زندگی اجتماعی از ابتدا صحنه شر و فساد بود و تمدن و فرهنگ و تکنولوژی نتوانست سرشت پلید بشر را تغییر دهد و فرق انسان وحشی بدوی با انسان امروزی در هدف‌ نیست، بلکه در روش است.

بشر بدوی، آشکارا جنایت‌ می‌کرد و بشر امروزی همان جنایت‌ها را تحت عناوین و القاب و الفاظ شیک انجام می‌دهد. پیروان چنین اعتقادی راه‌حل را خودکشی می‌دانند و بس. نظر آنها ادامه نظر و شهادت فرشتگان الهی قبل از آفرینش است.

قرآن کریم در سوره بقره می‌فرماید: «وَ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَئکَهِ إِنىّ‏ِ جَاعِلٌ فىِ الْأَرْضِ خَلِیفَهٌ قَالُواْ أَتجَْعَلُ فِیهَا مَن یُفْسِدُ فِیهَا وَ یَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَ نحَْنُ نُسَبِّحُ بحَِمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنىّ‏ِ أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُون؛ (به خاطر بیاور) هنگامى را که پروردگارت به فرشتگان گفت من در روى زمین جانشینى [نماینده‏اى‏] قرار خواهم داد. فرشتگان گفتند پروردگارا! آیا کسى را در آن قرار مى‏دهى که فساد و خونریزى کند؟ (زیرا موجودات زمینى دیگری هم که قبل از آدم وجود داشتند به فساد و خونریزى آلوده شدند. اگر هدف از آفرینش این انسان عبادت است) ما تسبیح و حمد تو را به جا مى‏آوریم و تو را تقدیس مى‏کنیم. پروردگار فرمود من حقایقى را مى‏دانم که شما نمى‏دانید.»(۱)

خداوند به فرشتگان می‌فهماند که شما گرایش‌های حیوانی انسان را دیدید، ولی گرایش‌های معنوی و الهی و انسانی او را ندیدید، من در انسان فطرتی را قرار داده‌ام که به موجب آن به تعالی گرایش دارد و در درون او دو سرشت عِلوی و سِفلی همواره در حال مبارزه‌اند.

از نظر قرآن همان طور که در درون انسان این دو جریان وجود دارند، در پیکر جامعه انسانی هم انسان‌ها دوگونه می‌شوند: انسان‌های متعالی، مترقی و پایبند به آرمان و عقیده و انسان‌های منحط و حیوان‌صفت؛ ولی در مجموع، نظام عالم هر چه جلوتر می‌رود بهتر می‌شود و مبارزه تا آنجا پیش می‌رود که طبق  پیش‌بینی اولیاء دین، در نهایت حکومت حضرت  مهدی«عج» محقق می‌شود.(۲)

*انواع ناامیدی

۱ـ ناامیدی نکوهیده: یأس از رحمت خدا (قنوط)

یأس دوگونه است: مذموم که قطع امید کردن از علت حقیقی یعنی خداست که این خاص کافران است. یأس ممدوح که قطع امید کردن از علل توهّمی مانند نقش و تأثیر مردم، دنیا و ما سوی‌الله در امری است که به احراز آن توصیه شده است.

قنوط ناامیدی از خیر و شامل ناامیدی از رحمت الهی یا قطع امید از رحمت و غفران خدا و یأس از پذیرفته شدن توبه و اعمال صالح در پیشگاه او و از گناهان کبیره است. قرآن کریم می‌فرماید: « یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَهِ اللَّه ؛(۳) ای بندگان که برخود ستم و اسراف کرده‌اید از رحمت خدا ناامید نشوید». سوءظن به خداوند و شمول رحمت و دریای مغفرت او موجب ناامیدی و قنوط نسبت به او می‌شود. در قرآن به دوری از ظن و گمانِ بد امر شده است چرا که بعضی از گمان‌ها، گناه است.(۴) گمان بد به خدا موجب ایجاد و رشد صفات رذیله‌ای مانند بخل و ترس و حرص می‌گردد.(۵): «وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الخاسِرِینَ؛(۶) آرى این گمان بدى بود که درباره پروردگارتان داشتید و همان موجب هلاکت شما گردید و سرانجام از زیانکاران شدید.»

پیامبر گرامی اسلام در حدیثی فرمودند: «أکبَرُ الکبائرِ سُوءُ الظَّنِّ بِاللّه؛(۷) بزرگ‌ترین گناه کبیره، بدگمانى به خداست.» و نیز: «ضحک ربُّنا من قنوطِ عباده؛(۸) پروردگار ما از نومیدی بندگانش می‌خندد.» و:«الفاجر الراجی لرحمه الله تعالی اقرب منها من العابد المُقنِط؛(۹) بدکاری که به رحمت خدای والا امید دارد از عابد مأیوس به خدا نزدیک‌تر است.» امام علی«ع» نیز ناامیدی را مصیبت بزرگی می‌دانند: «اعظم البلاء انقطاع الرجا؛(۱۰) بزرگ‌ترین بلا، نومیدی است.»

قنوط یعنی قطع امید از شمول رحمت خدا نسبت به «خود» علل مختلفی دارد، از جمله: نبودن عمل و طاعت، غرق شدن در معاصی، اعتقاد به نقص اعمال و اطاعت، اعتقاد به محدودیت رحمت خدا و عدم وسعت آن.

در هر صورت گام اول برای ادامه عصیان و مقابله با خدا، یأس از شمول رحمت است و شیطان با این حربه سعی می‌کند انسان را از خدا و رحمت‌اش دور و انسان را گرفتار معصیت کند و به این نتیجه برساند که امید نجاتی وجود ندارد، پس باید در دنیا از لذت معاصی ‌بهره برد، اما به فرموده امام علی«ع»: «کل قانطٍ آئِس؛(۱۱) هر نومیدی، ناکام است.»

امام صادق«ع» می‌فرمایند: «الیَأس من روح الله اشدّبرداً مِنَ الزَّمهَریر؛(۱۲) نومیدی از رحمت خدا، سردتر از زمهریر است.»

امام خمینی«ره» می‌فرمایند: «همان طور که رجا به حق تعالی و طمع رحمت واسعه و امیدواری از سرچشمه فیض آن ذات مقدس از شعب توحید و از لوازم فطرت مخموره الهیه است و قطع طمع از دیگر موجودات و چشم‌پوشی از دست مردم نیز از لوازم فطرت‌الله است، همان طور هم طمع به غیر حق و امیدواری به مخلوق از شعب شرک و از وساوس ابلیس و برخلاف فطرت و از لوازم احتجاب است.»(۱۳)

*نهی از نومید کردن مردم از رحمت خدا

در آیات و روایات متعدد مأیوس شدن از رحمت خدا و نیز مأیوس کردن دیگران از رحمت او نکوهش شده است. پیامبر اکرم«ص» فرمودند: «قال الله تبارک و تعالی یابن آدم… لاتقنط الناسَ من رَحمه الله تعالی علیهم و انت ترجوها لنفسک؛(۱۴) خداوند تعالی فرمود ای فرزند آدم… مردم را از رحمت خدا نومید مگردان، در حالی که آن را برای خودت امیدواری.»

و نیز: «خداوند در روز قیامت گروهی را که سیاهی چهره‌شان بر سفیدی آن غالب است برمی‌انگیزد و گفته می‌شود اینان نومیدکنندگان از رحمت خدا هستند».(۱۵)

امیرالمومنین«ع»، فقیه کسی را می‌دانند که مردم را از رحمت و فضل و بخشش خدا نومید نگرداند و از مکر و عذاب خدا هم آسوده‌خاطرشان نکند».(۱۶)

در وصایای امام علی«ع» به امام حسن مجتبی«ع» آمده است: «یا بُنَیَّ لاتُویس مذنباً فَکَم مِن کِفٍ علی ذَنبِهِ خُتم لَه بخَیرٍ و کم مَن مُقبلٍ علی عَمِلهِ مُفسِدٌ فی آخِرِ عمره صائر الی النّار نعوذ بِالله منها؛(۱۷) فرزندم هیچ گنهکاری را نومید مکن، زیرا چه بسا کسی که عمری گناه می‌کند، فرجام‌اش به نیکی ختم می‌شود و ای بسا کسی که عمری عمل کند لیکن در پایان عمر گرفتار فساد و رهسپار دوزخ ‌شود، پناه به خدا از آتش دوزخ.»

۲ـ ناامیدی پسندیده(یأس از مردم)

امید و ناامیدی به دو بخش حقیقی و تخیلی تقسیم می‌شود. چنانچه خواسته انسان متکی به علت حقیقی یعنی خدا و صفات و افعال او باشد امیدی حقیقی است و ناامیدی از آن مذمت شده است، ولی اگر توقع انجام خواسته‌ها از ماسوی الله مانند انسان‌ها و موجودات دیگر باشد، توقعی نابجا و تخیلی است و اغلب به شکست منتهی می‌شود، لذا امید به آنها را آرزو گویند و ناامیدی از آن مدح شده است.

به بیان دیگر، مثبت‌اندیشی و منفی‌نگری به دو بخش پسندیده (امید) و نکوهیده (آرزو) تقسیم می‌شوند: یأس نکوهیده (یأس از خدا) و یأس پسندیده (یأس از مردم).

یأس از خدا یا همان «قنوط»  در اخلاق اسلامی با دو واژه طمع و استغناء   مرتبط است. طمع رشته‌ای از محبت دنیاست و توقع داشتن از اموال مردم و در مقابل، استغناء، اظهار بی‌نیازی از مردم است. امام صادق«ع» فرمود: «الیأس ممّا فی ایدی الناس عزُّ للمومنِ فی دینِهِ؛(۱۸) قطع امید کردن از آنچه مردم دارند، مایه عزت دینی مؤمن است.»

امام باقر«ع» فرمود: «خیرُ المال الثّقهُ بالله و الیأس ممّا فی ایدی النّاس؛(۱۹) بهترین سرمایه، اعتماد به خدا و چشم طمع برداشتن است از آنچه مردم دارند.»

یأس پسندیده خود نوعی پیروزی است؛ امام علی«ع» فرمود: «الیأس اَحَدُ النُّجحین؛(۲۰) قطع امید یکی از دو موفقیت است.» انسان امیدوار به مردم، اسیر است و اگر امیدش را از مردم ببرد، آزاد می‌شود. «الیأس یُریحُ النَّفسَ؛(۲۱) قطع امید کردن، جان را آسوده می‌کند.»

امام علی«ع» فرمود: «حفظُ ما فی یَدَیکَ احبُّ اِلیَّ من طلب ما فی یَدی غیرک ومراره الیأس خیرٌ مَن الطّلَبِ الی النّاس؛(۲۲) از نظر من نگهداری چیزی که در دست داری بهتر از طلب چیزی است که در دست دیگری است و تلخی قطع امید بهتر از خواهش از مردمان است.»

همان طور که امید بستن کامل بستن به اشیاء یا افرادی که خودشان ابزارند کار بیهوده‌ای است، در مقابل ناامیدی از آنها مثبت است و در روایات از این ناامیدی با تعابیری چون «موجب عزت»، «بهترین ذخیره و سرمایه»، «موجب محبت مردم»، «آزادی جان و روان»، « موفقیت» پیرامون آن یاد شده است.

امام علی«ع» فرمود: «اَلغِنیَ الاکبر الیَأسُ عمّا فی اَیدیِ النّاس؛(۲۳) بزرگ‌ترین توانگری، چشم نداشتن به داشته‌های دیگران است.»

*ریشه ناامیدی 

ناامیدی احساسی ناخوشایند و در مقابل رجا و امید و نوعی نگاه به آینده است. ناامیدی محصول عملکرد خود ما و برخاسته از انتظارات ماست و وقتی کارها طبق انتظارات ما پیش نمی‌روند، یعنی تعریف ما از واقعیت ـ یا از حقیقت ـ اشتباه است و واقعیت را آن گونه که باید نمی‌شناسیم و انتظارات ما غیرواقعی هستند.

برخی از اهداف انسان‌ها سطحی و دنیایی و برخی متعالی و بلند و دارای ارزش‌های ماندگارند. به تبع آن، برخی از ناامیدی‌ها، ناامیدی از انسان‌ها، اشیاء و اهداف دنیایی و قول و قرارها و وعده‌های عمل نشده هستند  و برخی ناامیدی از خدا و رحمت و مغفرت اوست. همه ناامیدی‌ها عللی دارند که شناخت آنها به پیشگیری و درمان‌شان کمک می‌کند.

۱ـ کفر

فردی که یا در قدرت خدا و یا در بیکران بودن رحمت او تردید دارد و مى‏پندارد رحمت ‏و قدرت محدود است، گرفتار یأس و سپس کفر می‌شود. قرآن می‌فرماید: «یا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَ أَخِیهِ وَ لَا تَاْیَْسُواْ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لَا یَاْیَْسُ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ؛(۲۴) و از رحمت خدا مأیوس نشوید که تنها گروه کافران از رحمت خدا مأیوس مى‏شوند.»

و: «وَالَّذِینَ کَفَرُواْ بَِایَاتِ اللَّهِ وَ لِقَائهِ أُوْلَئکَ یَئسُواْ مِن رَّحْمَتىِ وَ أُوْلَئکَ لهَُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ؛(۲۵) کسانى که به آیات خدا و دیدار او کافر شدند، از رحمت من مأیوسند و براى آنها عذاب دردناکى است.»

۲ـ گمراهی

در قرآن با ذکر جریان نزول فرشتگان بر حضرت ابراهیم«ع» که به او گفتند که ما تو را به حق بشارت دادیم، بشارتى که از ناحیه خدا و به فرمان او بود و به همین دلیل، حق است و مسلم و به دنبال آن براى تأکید ـ به گمان اینکه مبادا یأس و ناامیدى بر ابراهیم غلبه کند ـ گفتند «اکنون که چنین است از مأیوسان مباش» (فَلا تَکُنْ مِنَ الْقانِطِینَ)، ولى ابراهیم«ع» این فکر را از آنها دور کرد که حاشا که یأس و نومیدى از رحمت خدا بر او چیره شده باشد، بلکه تنها تعجب‌اش از موازین طبیعى است، لذا فرمود: «قَالَ وَ مَن یَقْنَطُ مِن رَّحْمَه رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّون؛(۲۶) جز گمراهان، چه کسى از رحمت پروردگارش مأیوس مى‏شود؟» همان گمراهانى که خدا را به‌درستى نشناخته‏اند و پى به قدرت بى‏پایانش نبرده‏اند، خدایى که از ذره‏اى خاک، انسانى چنین شگرف مى‏آفریند، از نطفه ناچیزى فرزندى برومند به وجود مى‏آورد، درخت خشکیده خرما به فرمان‌اش به بار مى‏نشیند و آتش سوزان را به گلستان تبدیل مى‏کند.

۳ـ سوءظن به خدا

سوءظن به خداوند و شمول رحمت و دریای مغفرت او موجب ناامیدی و قنوط نسبت به او می‌شود. در قرآن به دوری از ظن و گمان بد امر شده است، چرا که بعضی از گمان‌ها گناه است.(۲۷) گمان بد به خدا موجب ایجاد و رشد صفات رذیله‌ای مانند بخل و ترس و حرص می‌گردد.(۲۸)

در آیات الهی نیز سوء‌ظن به خدا نکوهش شده است: «وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الخاسِرِینَ؛(۲۹) همین گمانى که به پروردگارتان داشتید، شما را هلاک کرد و از زیانکاران شدید.»

و: «وَ یُعَذِّبَ المُنافِقِینَ وَ المُنَافِقاتِ وَ المُشْرِکِینَ وَ المُشْرِکاتِ الظَّانّیِنَ بِاللّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَهُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیرا؛(۳۰) تا مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک را که به خدا گمان بد می‌برند، عذاب کند. بدِ زمانه بر آنان باد و خدا ایشان را لعنت‌ و جهنم را برایشان مهیا کرده و چه بدسرانجامى است.» پیامبر گرامی اسلام در حدیثی فرمودند: «أکبَرُ الکبائرِ سُوءُالظَّنِّ بِاللّه؛(۳۱) بزرگ‌ترین گناه کبیره، بدگمانى به خداست.»

۴ـ امور ناخوشایند

نقطه‏ ضعف‌های انسان‌ها، کم‌ظرفیتى در برابر مشکلات و ناراحتی‌ها و در نتیجه قطع برکات الهى از علل یأس هستند. قرآن می‌فرماید: «وَ لَئنِ‏ْ أَذَقْنَا الْانسَنَ مِنَّا رَحْمَهً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَیَُوسٌ کَفُورٌ؛(۳۲) و اگر از جانب خویش نعمتى به انسان بچشانیم، سپس آن را از او بگیریم، بسیار نومید و ناسپاس خواهد بود.»

و :«وَ إِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَهً فَرِحُواْ بهَِا وَ إِن تُصِبْهُمْ سَیِّئَهُ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذَا هُمْ یَقْنَطُونَ؛(۳۳) هنگامى که رحمتى به مردم بچشانیم، از آن خوشحال مى‏شوند و هرگاه رنج و مصیبتى به خاطر اعمالى که انجام داده‏اند به آنان رسد، ناگهان مأیوس مى‏شوند.»، در حالى که مؤمنان راستین کسانى هستند که نه به هنگام نعمت گرفتار غرور و غفلت مى‏شوند و نه به هنگام مصیبت، گرفتار یأس و نومیدى. نعمت را از خدا مى‏دانند و شکر به درگاه او مى‏برند و مصیبت را آزمون و امتحان و یا نتیجه اعمال خویش محسوب و صبر مى‏کنند و رو به درگاه او مى‏آورند. «لَّا یَسَْمُ الْانسَنُ مِن دُعَاءِ الْخَیرِْ وَ إِن مَّسَّهُ الشَّرُّ فَیَُوسٌ قَنُوطٌ؛(۳۴) و انسان هرگز از تقاضاى نیکى (و نعمت) خسته نمى‏شود و هر گاه شرّ و بدى به او رسد، بسیار مأیوس و نومید مى‏گردد.»

۵ـ عجله در کارها

در برخی از روایات تعجیل در کارها و تصمیم‌گیری عجولانه به عنوان عامل ایجاد یأس و ناامیدی یاد شده است. از پیامدهاى شوم‏ «عجله‏» آن است که هرگاه انسان به خاطر آن ناکام شود، نومید و چه بسا نسبت ‏به همه چیز حتى تقدیر الهى ‏بدبین شود.

امام حسن عسکری«ع» مى‏فرمایند: «فَلَا تَعْجَلْ عَلَى ثَمَرَهٍ لَمْ تُدْرِکْ وَ إِنَّمَا تَنَالُهَا فِی أَوَانِهَا ـ وَ اعْلَمْ أَنَّ الْمُدَبِّرَ لَکَ أَعْلَمُ بِالْوَقْتِ الَّذِی یَصْلُحُ حَالُکَ فِیهِ ـ فَثِقْ بِخِیَرَتِهِ فِی جَمِیعِ أُمُورِکَ یَصْلُحْ حَالُکَ وَ لَا تَعْجَلْ بِحَوَائِجِکَ قَبْلَ وَقْتِهَا ـ فَیَضِیقَ قَلْبُکَ وَ صَدْرُکَ وَ یَخْشَاکَ الْقُنُوطُ؛(۳۵) پس عجله مکن در مورد میوه‏اى که نرسیده است. بدان آن کس که تدبیر حال تو را می‌کند، بهتر می‌داند چه وقت صلاح توست. به حسن انتخاب او اعتماد کن تا اوضاع‌ات خوب شود. نیازهاى خود را پیش از موقع و با عجله مخواه که موجب تنگدلى و ناراحتى و ناامیدی تو می‌شود.»

۶ـ شکست و ناکامی

یکی از عوامل پیدایش یأس «ناکامی» است. انسان در زندگی نیازهای اساسی دارد و برای رسیدن به آنها تلاش می‌کند و در صورت نرسیدن به هدف « ناکام» می‌شود. فرد ناکام واکنش‌هایی مانند یأس و ناامیدی، بی‌تفاوتی، اضطراب، پرخاشگری و سایر مکانیسم‌های دفاعی را از خود بروز می‌دهد. ناکامی و اضطراب هر دو عامل ایجاد یأس هستند. برای ناکامی دو معنی گفته‌اند:

۱ـ سد شدن راه یک موجود زنده دارای انگیزه که می‌خواهد به هدف مثبتی برسد یا از هدف منفی اجتناب کند.

۲ـ احساسی که از بیدار شدن چنین مانعی به موجود زنده دست می‌دهد.(۳۶)

وقتی در ارضای نیازهای جسمی انسان تأخیر می‌افتد، مثلاً غذا دیر به او می‌رسد، دچار رنجش می‌شود، ولی بعد از مدت کمی، با آمدن غذا این تنش‌های هیجانی فرو می‌نشینند، ولی انگیزه‌های قوی وقتی با موانع غیرقابل عبور روبرو می‌شوند، در بعضی از افراد) ناکامی و فشار و تعارض ایجاد می‌شود. البته سازگاری افراد با مشکلات، متفاوت است. بعضی تسلیم می‌شوند، ‌بعضی به کوشش خود ادامه می‌دهند و بعضی زیر فشار خرد می‌شوند. شکست‌ها و ناکامی‌های پی در پی گاهی فرد را برای مدت‌ مدیدی از میدان رقابت و مبارزه کنار می‌زند و چون فرد  قادر به تحلیل دقیقی از علت ناکامی خود نیست، ناگریز به این نتیجه می‌رسد که دنیا جای ناامن و خطرناک استی و مصلحت او در فاصله گرفتن از دنیا به عنوان کانون ضربه است.

ناکامی در فرهنگ معارف اسلامی با لفظ «خیب» آمده است. در لغت گفته‌اند: الخیبه: الحرمان و الخسران؛(۳۷) ناکامی: محرومیت و زیان». «فلاح» را «رسیدن» به آرزوها و دستیابی به مطلوب(۳۸) معنی کرده‌اند و «مفلحون» به کسانی می‌گویند که «به خواسته‌های خود رسیده‌اند.»  انسان در خلقت و زندگی هدف و غایتی دارد که باید برای رسیدن به آن تلاش کند که اگر به آن نرسد او را «خائب» و «ناکام» می‌گویند.

نوع هدف و بینش و طرز تفکر و ارزش‌های فرد تعیین کننده نوع ناکامی اوست. کسی که هدف‌اش وصول به قرب الهی است، نرسیدن به مطلوب برای او ناکامی محسوب می‌شود و کسی که هدف‌اش ازدواج است، نرسیدن به آن را «‌ناکامی» می‌داند. از آنجا که   اهداف به اصلی و فرعی، نهایی و متوسط تقسیم می‌شوند، ناکامی هم «اصلی» و «فرعی» دارد و به عبارتی نسبی است.

به هر حال در  فضای فکری اسلام کسی دچار «ناکامی حقیقی» می‌شود که به کمالات و اهداف حقیقی نرسیده یا آن را از دست داده است: «وَلَئِن أَذَقنَا الإِنسَنَ مِنَّا رَحمَا ثُمَّ نَزَعنهَا مَنهُ إِنَّهُ، لَیَئُوسٌ کَفُورٌ؛(۳۹) و اگر از جانب خود رحمتی به انسان بچشانیم و نعمتی دراختیارش نهیم، سپس آن را از او باز گیریم، به یقین او از اینکه بار دیگر به نعمت‌هایی دست یابد ناامید می‌شود و نعمت‌هایی که داشته ناسپاسی می‌کند و آنها را از جانب خدا نمی‌شمرد».

حضرت علی«ع» فرمود: «آفَهُ الطلبَ، عدم النجاح؛(۴۰) آفتِ خواستن، نرسیدن به آن است».

بعضی مردم آرزوهای خیالی و اهداف غیرحقیقی را هدف و بازماندن از آنها را ناکامی می‌دانند. در آیات و روایات، وسیله قرار دادن غیرخدا برای رسیدن به اهداف حقیقی و غیرحقیقی، مذمت شده است و کسانی را که از راه گناه، حرص و افترا قصد رسیدن به آنها را دارند، مأیوس و ناکام و سرنوشت آنان را هلاکت می‌داند.

پی‌نوشت‌ها

۱ـ بقره، ۳۰ به بعد.

۲ـ مرتضی مطهری، امدادهای غیبی در زندگی بشر، ص۱۰۶٫

۳ـ زمر، ۵۳٫

۴ـ حجرات، ۱۲٫

۵ـ نهج‌البلاغه، نامه ۵۳٫

۶ـ فصلت، ۲۳٫

۷ـ کنزالعمّال، ۵٨۴٩.

۸ـ نهج‌الفصاحه، ح ۱۸۹۰٫

۹ـ همان، ح ۲۰۶۲٫

۱۰ـ غررالحکم، ح ۲۸۶۰٫

۱۱ـ همان، ح۵۲۷٫

۱۲ـ بحارالانوار،ج ۷۲، ص ۳۸۸، ح ۱٫

۱۳ـ شرح چهل حدیث، مقصد هشتم طمع و ضد آن یأس.

۱۴ـ میزان‌الحکمه، ج ۱۰ قنوط، ح ۱۷۱۱۸٫

۱۵ـ بحارالانوار، ج ۲، ص ۵۵، ح ۳۰٫

۱۶ـ نهج‌البلاغه، حکمت ۹۰٫

۱۷ـ بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۲۳۹، ح۱٫

۱۸ـ وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۳۱۴٫

۱۹ـ همان، ج ۶، ح۳۱۵٫

۲۰ـ غررالحکم، ح ۱۶۰۶٫

۲۱ـ همان، ح ۶۳۹٫

۲۲ـ نهج‌البلاغه، نامه ۳۱٫

۲۳ـ نهج‌البلاغه، حکمت۳۴۲٫

۲۴ـ یوسف، ۸۷٫

۲۵ـ عنکبوت، ۲۳٫

۲۶ـ حجر، ۵۶٫

۲۷ـ حجرات، ۱۲٫

۲۸ـ نهج‌البلاغه، نامه ۵۳٫

۲۹ـ فصلت، ۲۳٫

۳۰ـ فتح، ۶٫

۳۱ـ کنزالعمّال، ۵٨۴٩.

۳۲ـ هود، ۹٫

۳۳ـ روم، ۳۶٫

۳۴ـ فصلت، ۴۹٫

۳۵ـ بحارالانوار، ج ۷۵، ص‏۳۷۹٫

۳۶ـ فرهنگ توصیفی روانشناسی، نوشته فرانکو برونو، ترجمه جمشید یاسائی.

۳۷ـ نهایه ابن اثیر، ج ۳٫

۳۸ـ نهایه ابن اثیر، ج ۳، ج ص ۴۶۹ ـ لسان العرب ـ مجمع البحرین.

۳۹ـ هود، ۹٫

۴۰ـ غررالحکم ، ح ۳۹۴۴٫

سوتیتر:

۱٫

یأس دوگونه است: مذموم که قطع امید کردن از علت حقیقی یعنی خداست که این خاص کافران است. یأس ممدوح که قطع امید کردن از علل توهّمی مانند نقش و تأثیر مردم، دنیا و ما سوی‌الله در امری است که به احراز آن توصیه شده است.

حجت الاسلام والمسلمین محمد تقدیری

درباره وضعیت بشر در آینده، قضاوت‌های متفاوتی مطرح هستند. برخی سرنوشت بشر و آینده او را تاریک و نا امید کننده می‌دانند و معتقدند سرشت انسان سرشت حیوانیت، شهوت‌پرستی، خودخواهی، فریب، دغل، دروغ، ظلم و ستم و… است و زندگی اجتماعی از ابتدا صحنه شر و فساد بود و تمدن و فرهنگ و تکنولوژی نتوانست سرشت پلید بشر را تغییر دهد و فرق انسان وحشی بدوی با انسان امروزی در هدف‌ نیست، بلکه در روش است.

بشر بدوی، آشکارا جنایت‌ می‌کرد و بشر امروزی همان جنایت‌ها را تحت عناوین و القاب و الفاظ شیک انجام می‌دهد. پیروان چنین اعتقادی راه‌حل را خودکشی می‌دانند و بس. نظر آنها ادامه نظر و شهادت فرشتگان الهی قبل از آفرینش است.

قرآن کریم در سوره بقره می‌فرماید: «وَ إِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَئکَهِ إِنىّ‏ِ جَاعِلٌ فىِ الْأَرْضِ خَلِیفَهٌ قَالُواْ أَتجَْعَلُ فِیهَا مَن یُفْسِدُ فِیهَا وَ یَسْفِکُ الدِّمَاءَ وَ نحَْنُ نُسَبِّحُ بحَِمْدِکَ وَ نُقَدِّسُ لَکَ قَالَ إِنىّ‏ِ أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُون؛ (به خاطر بیاور) هنگامى را که پروردگارت به فرشتگان گفت من در روى زمین جانشینى [نماینده‏اى‏] قرار خواهم داد. فرشتگان گفتند پروردگارا! آیا کسى را در آن قرار مى‏دهى که فساد و خونریزى کند؟ (زیرا موجودات زمینى دیگری هم که قبل از آدم وجود داشتند به فساد و خونریزى آلوده شدند. اگر هدف از آفرینش این انسان عبادت است) ما تسبیح و حمد تو را به جا مى‏آوریم و تو را تقدیس مى‏کنیم. پروردگار فرمود من حقایقى را مى‏دانم که شما نمى‏دانید.»(۱)

خداوند به فرشتگان می‌فهماند که شما گرایش‌های حیوانی انسان را دیدید، ولی گرایش‌های معنوی و الهی و انسانی او را ندیدید، من در انسان فطرتی را قرار داده‌ام که به موجب آن به تعالی گرایش دارد و در درون او دو سرشت عِلوی و سِفلی همواره در حال مبارزه‌اند.

از نظر قرآن همان طور که در درون انسان این دو جریان وجود دارند، در پیکر جامعه انسانی هم انسان‌ها دوگونه می‌شوند: انسان‌های متعالی، مترقی و پایبند به آرمان و عقیده و انسان‌های منحط و حیوان‌صفت؛ ولی در مجموع، نظام عالم هر چه جلوتر می‌رود بهتر می‌شود و مبارزه تا آنجا پیش می‌رود که طبق  پیش‌بینی اولیاء دین، در نهایت حکومت حضرت  مهدی«عج» محقق می‌شود.(۲)

*انواع ناامیدی

۱ـ ناامیدی نکوهیده: یأس از رحمت خدا (قنوط)

یأس دوگونه است: مذموم که قطع امید کردن از علت حقیقی یعنی خداست که این خاص کافران است. یأس ممدوح که قطع امید کردن از علل توهّمی مانند نقش و تأثیر مردم، دنیا و ما سوی‌الله در امری است که به احراز آن توصیه شده است.

قنوط ناامیدی از خیر و شامل ناامیدی از رحمت الهی یا قطع امید از رحمت و غفران خدا و یأس از پذیرفته شدن توبه و اعمال صالح در پیشگاه او و از گناهان کبیره است. قرآن کریم می‌فرماید: « یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَهِ اللَّه ؛(۳) ای بندگان که برخود ستم و اسراف کرده‌اید از رحمت خدا ناامید نشوید». سوءظن به خداوند و شمول رحمت و دریای مغفرت او موجب ناامیدی و قنوط نسبت به او می‌شود. در قرآن به دوری از ظن و گمانِ بد امر شده است چرا که بعضی از گمان‌ها، گناه است.(۴) گمان بد به خدا موجب ایجاد و رشد صفات رذیله‌ای مانند بخل و ترس و حرص می‌گردد.(۵): «وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الخاسِرِینَ؛(۶) آرى این گمان بدى بود که درباره پروردگارتان داشتید و همان موجب هلاکت شما گردید و سرانجام از زیانکاران شدید.»

پیامبر گرامی اسلام در حدیثی فرمودند: «أکبَرُ الکبائرِ سُوءُ الظَّنِّ بِاللّه؛(۷) بزرگ‌ترین گناه کبیره، بدگمانى به خداست.» و نیز: «ضحک ربُّنا من قنوطِ عباده؛(۸) پروردگار ما از نومیدی بندگانش می‌خندد.» و:«الفاجر الراجی لرحمه الله تعالی اقرب منها من العابد المُقنِط؛(۹) بدکاری که به رحمت خدای والا امید دارد از عابد مأیوس به خدا نزدیک‌تر است.» امام علی«ع» نیز ناامیدی را مصیبت بزرگی می‌دانند: «اعظم البلاء انقطاع الرجا؛(۱۰) بزرگ‌ترین بلا، نومیدی است.»

قنوط یعنی قطع امید از شمول رحمت خدا نسبت به «خود» علل مختلفی دارد، از جمله: نبودن عمل و طاعت، غرق شدن در معاصی، اعتقاد به نقص اعمال و اطاعت، اعتقاد به محدودیت رحمت خدا و عدم وسعت آن.

در هر صورت گام اول برای ادامه عصیان و مقابله با خدا، یأس از شمول رحمت است و شیطان با این حربه سعی می‌کند انسان را از خدا و رحمت‌اش دور و انسان را گرفتار معصیت کند و به این نتیجه برساند که امید نجاتی وجود ندارد، پس باید در دنیا از لذت معاصی ‌بهره برد، اما به فرموده امام علی«ع»: «کل قانطٍ آئِس؛(۱۱) هر نومیدی، ناکام است.»

امام صادق«ع» می‌فرمایند: «الیَأس من روح الله اشدّبرداً مِنَ الزَّمهَریر؛(۱۲) نومیدی از رحمت خدا، سردتر از زمهریر است.»

امام خمینی«ره» می‌فرمایند: «همان طور که رجا به حق تعالی و طمع رحمت واسعه و امیدواری از سرچشمه فیض آن ذات مقدس از شعب توحید و از لوازم فطرت مخموره الهیه است و قطع طمع از دیگر موجودات و چشم‌پوشی از دست مردم نیز از لوازم فطرت‌الله است، همان طور هم طمع به غیر حق و امیدواری به مخلوق از شعب شرک و از وساوس ابلیس و برخلاف فطرت و از لوازم احتجاب است.»(۱۳)

*نهی از نومید کردن مردم از رحمت خدا

در آیات و روایات متعدد مأیوس شدن از رحمت خدا و نیز مأیوس کردن دیگران از رحمت او نکوهش شده است. پیامبر اکرم«ص» فرمودند: «قال الله تبارک و تعالی یابن آدم… لاتقنط الناسَ من رَحمه الله تعالی علیهم و انت ترجوها لنفسک؛(۱۴) خداوند تعالی فرمود ای فرزند آدم… مردم را از رحمت خدا نومید مگردان، در حالی که آن را برای خودت امیدواری.»

و نیز: «خداوند در روز قیامت گروهی را که سیاهی چهره‌شان بر سفیدی آن غالب است برمی‌انگیزد و گفته می‌شود اینان نومیدکنندگان از رحمت خدا هستند».(۱۵)

امیرالمومنین«ع»، فقیه کسی را می‌دانند که مردم را از رحمت و فضل و بخشش خدا نومید نگرداند و از مکر و عذاب خدا هم آسوده‌خاطرشان نکند».(۱۶)

در وصایای امام علی«ع» به امام حسن مجتبی«ع» آمده است: «یا بُنَیَّ لاتُویس مذنباً فَکَم مِن کِفٍ علی ذَنبِهِ خُتم لَه بخَیرٍ و کم مَن مُقبلٍ علی عَمِلهِ مُفسِدٌ فی آخِرِ عمره صائر الی النّار نعوذ بِالله منها؛(۱۷) فرزندم هیچ گنهکاری را نومید مکن، زیرا چه بسا کسی که عمری گناه می‌کند، فرجام‌اش به نیکی ختم می‌شود و ای بسا کسی که عمری عمل کند لیکن در پایان عمر گرفتار فساد و رهسپار دوزخ ‌شود، پناه به خدا از آتش دوزخ.»

۲ـ ناامیدی پسندیده(یأس از مردم)

امید و ناامیدی به دو بخش حقیقی و تخیلی تقسیم می‌شود. چنانچه خواسته انسان متکی به علت حقیقی یعنی خدا و صفات و افعال او باشد امیدی حقیقی است و ناامیدی از آن مذمت شده است، ولی اگر توقع انجام خواسته‌ها از ماسوی الله مانند انسان‌ها و موجودات دیگر باشد، توقعی نابجا و تخیلی است و اغلب به شکست منتهی می‌شود، لذا امید به آنها را آرزو گویند و ناامیدی از آن مدح شده است.

به بیان دیگر، مثبت‌اندیشی و منفی‌نگری به دو بخش پسندیده (امید) و نکوهیده (آرزو) تقسیم می‌شوند: یأس نکوهیده (یأس از خدا) و یأس پسندیده (یأس از مردم).

یأس از خدا یا همان «قنوط»  در اخلاق اسلامی با دو واژه طمع و استغناء   مرتبط است. طمع رشته‌ای از محبت دنیاست و توقع داشتن از اموال مردم و در مقابل، استغناء، اظهار بی‌نیازی از مردم است. امام صادق«ع» فرمود: «الیأس ممّا فی ایدی الناس عزُّ للمومنِ فی دینِهِ؛(۱۸) قطع امید کردن از آنچه مردم دارند، مایه عزت دینی مؤمن است.»

امام باقر«ع» فرمود: «خیرُ المال الثّقهُ بالله و الیأس ممّا فی ایدی النّاس؛(۱۹) بهترین سرمایه، اعتماد به خدا و چشم طمع برداشتن است از آنچه مردم دارند.»

یأس پسندیده خود نوعی پیروزی است؛ امام علی«ع» فرمود: «الیأس اَحَدُ النُّجحین؛(۲۰) قطع امید یکی از دو موفقیت است.» انسان امیدوار به مردم، اسیر است و اگر امیدش را از مردم ببرد، آزاد می‌شود. «الیأس یُریحُ النَّفسَ؛(۲۱) قطع امید کردن، جان را آسوده می‌کند.»

امام علی«ع» فرمود: «حفظُ ما فی یَدَیکَ احبُّ اِلیَّ من طلب ما فی یَدی غیرک ومراره الیأس خیرٌ مَن الطّلَبِ الی النّاس؛(۲۲) از نظر من نگهداری چیزی که در دست داری بهتر از طلب چیزی است که در دست دیگری است و تلخی قطع امید بهتر از خواهش از مردمان است.»

همان طور که امید بستن کامل بستن به اشیاء یا افرادی که خودشان ابزارند کار بیهوده‌ای است، در مقابل ناامیدی از آنها مثبت است و در روایات از این ناامیدی با تعابیری چون «موجب عزت»، «بهترین ذخیره و سرمایه»، «موجب محبت مردم»، «آزادی جان و روان»، « موفقیت» پیرامون آن یاد شده است.

امام علی«ع» فرمود: «اَلغِنیَ الاکبر الیَأسُ عمّا فی اَیدیِ النّاس؛(۲۳) بزرگ‌ترین توانگری، چشم نداشتن به داشته‌های دیگران است.»

*ریشه ناامیدی 

ناامیدی احساسی ناخوشایند و در مقابل رجا و امید و نوعی نگاه به آینده است. ناامیدی محصول عملکرد خود ما و برخاسته از انتظارات ماست و وقتی کارها طبق انتظارات ما پیش نمی‌روند، یعنی تعریف ما از واقعیت ـ یا از حقیقت ـ اشتباه است و واقعیت را آن گونه که باید نمی‌شناسیم و انتظارات ما غیرواقعی هستند.

برخی از اهداف انسان‌ها سطحی و دنیایی و برخی متعالی و بلند و دارای ارزش‌های ماندگارند. به تبع آن، برخی از ناامیدی‌ها، ناامیدی از انسان‌ها، اشیاء و اهداف دنیایی و قول و قرارها و وعده‌های عمل نشده هستند  و برخی ناامیدی از خدا و رحمت و مغفرت اوست. همه ناامیدی‌ها عللی دارند که شناخت آنها به پیشگیری و درمان‌شان کمک می‌کند.

۱ـ کفر

فردی که یا در قدرت خدا و یا در بیکران بودن رحمت او تردید دارد و مى‏پندارد رحمت ‏و قدرت محدود است، گرفتار یأس و سپس کفر می‌شود. قرآن می‌فرماید: «یا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَ أَخِیهِ وَ لَا تَاْیَْسُواْ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لَا یَاْیَْسُ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ؛(۲۴) و از رحمت خدا مأیوس نشوید که تنها گروه کافران از رحمت خدا مأیوس مى‏شوند.»

و: «وَالَّذِینَ کَفَرُواْ بَِایَاتِ اللَّهِ وَ لِقَائهِ أُوْلَئکَ یَئسُواْ مِن رَّحْمَتىِ وَ أُوْلَئکَ لهَُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ؛(۲۵) کسانى که به آیات خدا و دیدار او کافر شدند، از رحمت من مأیوسند و براى آنها عذاب دردناکى است.»

۲ـ گمراهی

در قرآن با ذکر جریان نزول فرشتگان بر حضرت ابراهیم«ع» که به او گفتند که ما تو را به حق بشارت دادیم، بشارتى که از ناحیه خدا و به فرمان او بود و به همین دلیل، حق است و مسلم و به دنبال آن براى تأکید ـ به گمان اینکه مبادا یأس و ناامیدى بر ابراهیم غلبه کند ـ گفتند «اکنون که چنین است از مأیوسان مباش» (فَلا تَکُنْ مِنَ الْقانِطِینَ)، ولى ابراهیم«ع» این فکر را از آنها دور کرد که حاشا که یأس و نومیدى از رحمت خدا بر او چیره شده باشد، بلکه تنها تعجب‌اش از موازین طبیعى است، لذا فرمود: «قَالَ وَ مَن یَقْنَطُ مِن رَّحْمَه رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّون؛(۲۶) جز گمراهان، چه کسى از رحمت پروردگارش مأیوس مى‏شود؟» همان گمراهانى که خدا را به‌درستى نشناخته‏اند و پى به قدرت بى‏پایانش نبرده‏اند، خدایى که از ذره‏اى خاک، انسانى چنین شگرف مى‏آفریند، از نطفه ناچیزى فرزندى برومند به وجود مى‏آورد، درخت خشکیده خرما به فرمان‌اش به بار مى‏نشیند و آتش سوزان را به گلستان تبدیل مى‏کند.

۳ـ سوءظن به خدا

سوءظن به خداوند و شمول رحمت و دریای مغفرت او موجب ناامیدی و قنوط نسبت به او می‌شود. در قرآن به دوری از ظن و گمان بد امر شده است، چرا که بعضی از گمان‌ها گناه است.(۲۷) گمان بد به خدا موجب ایجاد و رشد صفات رذیله‌ای مانند بخل و ترس و حرص می‌گردد.(۲۸)

در آیات الهی نیز سوء‌ظن به خدا نکوهش شده است: «وَ ذلِکُمْ ظَنُّکُمُ الَّذِی ظَنَنْتُمْ بِرَبِّکُمْ أَرداکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الخاسِرِینَ؛(۲۹) همین گمانى که به پروردگارتان داشتید، شما را هلاک کرد و از زیانکاران شدید.»

و: «وَ یُعَذِّبَ المُنافِقِینَ وَ المُنَافِقاتِ وَ المُشْرِکِینَ وَ المُشْرِکاتِ الظَّانّیِنَ بِاللّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَهُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصِیرا؛(۳۰) تا مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک را که به خدا گمان بد می‌برند، عذاب کند. بدِ زمانه بر آنان باد و خدا ایشان را لعنت‌ و جهنم را برایشان مهیا کرده و چه بدسرانجامى است.» پیامبر گرامی اسلام در حدیثی فرمودند: «أکبَرُ الکبائرِ سُوءُالظَّنِّ بِاللّه؛(۳۱) بزرگ‌ترین گناه کبیره، بدگمانى به خداست.»

۴ـ امور ناخوشایند

نقطه‏ ضعف‌های انسان‌ها، کم‌ظرفیتى در برابر مشکلات و ناراحتی‌ها و در نتیجه قطع برکات الهى از علل یأس هستند. قرآن می‌فرماید: «وَ لَئنِ‏ْ أَذَقْنَا الْانسَنَ مِنَّا رَحْمَهً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَیَُوسٌ کَفُورٌ؛(۳۲) و اگر از جانب خویش نعمتى به انسان بچشانیم، سپس آن را از او بگیریم، بسیار نومید و ناسپاس خواهد بود.»

و :«وَ إِذَا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَهً فَرِحُواْ بهَِا وَ إِن تُصِبْهُمْ سَیِّئَهُ بِمَا قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ إِذَا هُمْ یَقْنَطُونَ؛(۳۳) هنگامى که رحمتى به مردم بچشانیم، از آن خوشحال مى‏شوند و هرگاه رنج و مصیبتى به خاطر اعمالى که انجام داده‏اند به آنان رسد، ناگهان مأیوس مى‏شوند.»، در حالى که مؤمنان راستین کسانى هستند که نه به هنگام نعمت گرفتار غرور و غفلت مى‏شوند و نه به هنگام مصیبت، گرفتار یأس و نومیدى. نعمت را از خدا مى‏دانند و شکر به درگاه او مى‏برند و مصیبت را آزمون و امتحان و یا نتیجه اعمال خویش محسوب و صبر مى‏کنند و رو به درگاه او مى‏آورند. «لَّا یَسَْمُ الْانسَنُ مِن دُعَاءِ الْخَیرِْ وَ إِن مَّسَّهُ الشَّرُّ فَیَُوسٌ قَنُوطٌ؛(۳۴) و انسان هرگز از تقاضاى نیکى (و نعمت) خسته نمى‏شود و هر گاه شرّ و بدى به او رسد، بسیار مأیوس و نومید مى‏گردد.»

۵ـ عجله در کارها

در برخی از روایات تعجیل در کارها و تصمیم‌گیری عجولانه به عنوان عامل ایجاد یأس و ناامیدی یاد شده است. از پیامدهاى شوم‏ «عجله‏» آن است که هرگاه انسان به خاطر آن ناکام شود، نومید و چه بسا نسبت ‏به همه چیز حتى تقدیر الهى ‏بدبین شود.

امام حسن عسکری«ع» مى‏فرمایند: «فَلَا تَعْجَلْ عَلَى ثَمَرَهٍ لَمْ تُدْرِکْ وَ إِنَّمَا تَنَالُهَا فِی أَوَانِهَا ـ وَ اعْلَمْ أَنَّ الْمُدَبِّرَ لَکَ أَعْلَمُ بِالْوَقْتِ الَّذِی یَصْلُحُ حَالُکَ فِیهِ ـ فَثِقْ بِخِیَرَتِهِ فِی جَمِیعِ أُمُورِکَ یَصْلُحْ حَالُکَ وَ لَا تَعْجَلْ بِحَوَائِجِکَ قَبْلَ وَقْتِهَا ـ فَیَضِیقَ قَلْبُکَ وَ صَدْرُکَ وَ یَخْشَاکَ الْقُنُوطُ؛(۳۵) پس عجله مکن در مورد میوه‏اى که نرسیده است. بدان آن کس که تدبیر حال تو را می‌کند، بهتر می‌داند چه وقت صلاح توست. به حسن انتخاب او اعتماد کن تا اوضاع‌ات خوب شود. نیازهاى خود را پیش از موقع و با عجله مخواه که موجب تنگدلى و ناراحتى و ناامیدی تو می‌شود.»

۶ـ شکست و ناکامی

یکی از عوامل پیدایش یأس «ناکامی» است. انسان در زندگی نیازهای اساسی دارد و برای رسیدن به آنها تلاش می‌کند و در صورت نرسیدن به هدف « ناکام» می‌شود. فرد ناکام واکنش‌هایی مانند یأس و ناامیدی، بی‌تفاوتی، اضطراب، پرخاشگری و سایر مکانیسم‌های دفاعی را از خود بروز می‌دهد. ناکامی و اضطراب هر دو عامل ایجاد یأس هستند. برای ناکامی دو معنی گفته‌اند:

۱ـ سد شدن راه یک موجود زنده دارای انگیزه که می‌خواهد به هدف مثبتی برسد یا از هدف منفی اجتناب کند.

۲ـ احساسی که از بیدار شدن چنین مانعی به موجود زنده دست می‌دهد.(۳۶)

وقتی در ارضای نیازهای جسمی انسان تأخیر می‌افتد، مثلاً غذا دیر به او می‌رسد، دچار رنجش می‌شود، ولی بعد از مدت کمی، با آمدن غذا این تنش‌های هیجانی فرو می‌نشینند، ولی انگیزه‌های قوی وقتی با موانع غیرقابل عبور روبرو می‌شوند، در بعضی از افراد) ناکامی و فشار و تعارض ایجاد می‌شود. البته سازگاری افراد با مشکلات، متفاوت است. بعضی تسلیم می‌شوند، ‌بعضی به کوشش خود ادامه می‌دهند و بعضی زیر فشار خرد می‌شوند. شکست‌ها و ناکامی‌های پی در پی گاهی فرد را برای مدت‌ مدیدی از میدان رقابت و مبارزه کنار می‌زند و چون فرد  قادر به تحلیل دقیقی از علت ناکامی خود نیست، ناگریز به این نتیجه می‌رسد که دنیا جای ناامن و خطرناک استی و مصلحت او در فاصله گرفتن از دنیا به عنوان کانون ضربه است.

ناکامی در فرهنگ معارف اسلامی با لفظ «خیب» آمده است. در لغت گفته‌اند: الخیبه: الحرمان و الخسران؛(۳۷) ناکامی: محرومیت و زیان». «فلاح» را «رسیدن» به آرزوها و دستیابی به مطلوب(۳۸) معنی کرده‌اند و «مفلحون» به کسانی می‌گویند که «به خواسته‌های خود رسیده‌اند.»  انسان در خلقت و زندگی هدف و غایتی دارد که باید برای رسیدن به آن تلاش کند که اگر به آن نرسد او را «خائب» و «ناکام» می‌گویند.

نوع هدف و بینش و طرز تفکر و ارزش‌های فرد تعیین کننده نوع ناکامی اوست. کسی که هدف‌اش وصول به قرب الهی است، نرسیدن به مطلوب برای او ناکامی محسوب می‌شود و کسی که هدف‌اش ازدواج است، نرسیدن به آن را «‌ناکامی» می‌داند. از آنجا که   اهداف به اصلی و فرعی، نهایی و متوسط تقسیم می‌شوند، ناکامی هم «اصلی» و «فرعی» دارد و به عبارتی نسبی است.

به هر حال در  فضای فکری اسلام کسی دچار «ناکامی حقیقی» می‌شود که به کمالات و اهداف حقیقی نرسیده یا آن را از دست داده است: «وَلَئِن أَذَقنَا الإِنسَنَ مِنَّا رَحمَا ثُمَّ نَزَعنهَا مَنهُ إِنَّهُ، لَیَئُوسٌ کَفُورٌ؛(۳۹) و اگر از جانب خود رحمتی به انسان بچشانیم و نعمتی دراختیارش نهیم، سپس آن را از او باز گیریم، به یقین او از اینکه بار دیگر به نعمت‌هایی دست یابد ناامید می‌شود و نعمت‌هایی که داشته ناسپاسی می‌کند و آنها را از جانب خدا نمی‌شمرد».

حضرت علی«ع» فرمود: «آفَهُ الطلبَ، عدم النجاح؛(۴۰) آفتِ خواستن، نرسیدن به آن است».

بعضی مردم آرزوهای خیالی و اهداف غیرحقیقی را هدف و بازماندن از آنها را ناکامی می‌دانند. در آیات و روایات، وسیله قرار دادن غیرخدا برای رسیدن به اهداف حقیقی و غیرحقیقی، مذمت شده است و کسانی را که از راه گناه، حرص و افترا قصد رسیدن به آنها را دارند، مأیوس و ناکام و سرنوشت آنان را هلاکت می‌داند.

پی‌نوشت‌ها

۱ـ بقره، ۳۰ به بعد.

۲ـ مرتضی مطهری، امدادهای غیبی در زندگی بشر، ص۱۰۶٫

۳ـ زمر، ۵۳٫

۴ـ حجرات، ۱۲٫

۵ـ نهج‌البلاغه، نامه ۵۳٫

۶ـ فصلت، ۲۳٫

۷ـ کنزالعمّال، ۵٨۴٩.

۸ـ نهج‌الفصاحه، ح ۱۸۹۰٫

۹ـ همان، ح ۲۰۶۲٫

۱۰ـ غررالحکم، ح ۲۸۶۰٫

۱۱ـ همان، ح۵۲۷٫

۱۲ـ بحارالانوار،ج ۷۲، ص ۳۸۸، ح ۱٫

۱۳ـ شرح چهل حدیث، مقصد هشتم طمع و ضد آن یأس.

۱۴ـ میزان‌الحکمه، ج ۱۰ قنوط، ح ۱۷۱۱۸٫

۱۵ـ بحارالانوار، ج ۲، ص ۵۵، ح ۳۰٫

۱۶ـ نهج‌البلاغه، حکمت ۹۰٫

۱۷ـ بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۲۳۹، ح۱٫

۱۸ـ وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۳۱۴٫

۱۹ـ همان، ج ۶، ح۳۱۵٫

۲۰ـ غررالحکم، ح ۱۶۰۶٫

۲۱ـ همان، ح ۶۳۹٫

۲۲ـ نهج‌البلاغه، نامه ۳۱٫

۲۳ـ نهج‌البلاغه، حکمت۳۴۲٫

۲۴ـ یوسف، ۸۷٫

۲۵ـ عنکبوت، ۲۳٫

۲۶ـ حجر، ۵۶٫

۲۷ـ حجرات، ۱۲٫

۲۸ـ نهج‌البلاغه، نامه ۵۳٫

۲۹ـ فصلت، ۲۳٫

۳۰ـ فتح، ۶٫

۳۱ـ کنزالعمّال، ۵٨۴٩.

۳۲ـ هود، ۹٫

۳۳ـ روم، ۳۶٫

۳۴ـ فصلت، ۴۹٫

۳۵ـ بحارالانوار، ج ۷۵، ص‏۳۷۹٫

۳۶ـ فرهنگ توصیفی روانشناسی، نوشته فرانکو برونو، ترجمه جمشید یاسائی.

۳۷ـ نهایه ابن اثیر، ج ۳٫

۳۸ـ نهایه ابن اثیر، ج ۳، ج ص ۴۶۹ ـ لسان العرب ـ مجمع البحرین.

۳۹ـ هود، ۹٫

۴۰ـ غررالحکم ، ح ۳۹۴۴٫

سوتیتر:

۱٫

یأس دوگونه است: مذموم که قطع امید کردن از علت حقیقی یعنی خداست که این خاص کافران است. یأس ممدوح که قطع امید کردن از علل توهّمی مانند نقش و تأثیر مردم، دنیا و ما سوی‌الله در امری است که به احراز آن توصیه شده است.

حجت‌الاسلام سیدجواد حسینی

نام امام ششم شیعیان «جعفر»، کنیه‌اش «ابوعبدالله»، لقبش «صادق»، پدر بزرگوارش امام باقر «ع» و مادر مکرمه‌اش «ام فروه» هستند. آن حضرت در هفدهم ربیع‌الاول سال ۸۳ هجری قمری دیده به جهان گشود و در سال ۱۱۴ به امامت رسید. امامت حضرت همزمان بود با خلافت هشام، ولید، یزیدبن ولید، ابراهیم بن ولید و مروان حمار از خلفای بنی‌امیه و عبدالله بن محمد سفاح، منصور دوانیقی از خلفای بنی‌عباس.

بیشترین ستم از طرف منصور بر آن حضرت روا داشته شد تا آنجا که گاه شبانه به منزل آن حضرت هجوم و با وضع دلخراشی ایشان را نزد منصور می‌بردند. منصور جسارت را به آنجا رساند که به دستور او خانه امام صادق «ع» را در حالی که همسر و فرزندانش داخل آن بودند، آتش زدند. سرانجام منصور دوانیقی آن حضرت را در سن ۶۵ سالگی، در روز ۲۵ شوال سال ۱۴۸ هـ .ق در مدینه منوره به وسیله انگور زهرآلودی به شهادت رساند و پیکر مطهر ایشان در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.

حضرت صادق«ع» در کلام دیگران

در عظمت و شخصیت و جامعیت امام صادق «ع» نزد شیعیان و علمای شیعه جای هیچ تردیدی نیست. در عظمت ایشان همین بس که از مذهب تشیع به نام مکتب جعفری یاد می‌شود.   

مخالفان و پیروان مذاهب دیگر نیز به عظمت ایشان کرده‌اند، از جمله:

۱ـ منصور دوانیقی: او دشمن امام صادق «ع» بود، با این حال تحت‌تأثیر عظمت و جایگاه ایشان می‌گوید: «به‌راستی جعفر بن محمد«ع» از کسانی بود که خدا درباره آنها می‌فرماید: «این کتاب [آسمانی] را به گروهی از بندگان برگزیده خود به ارث دادیم.» او از کسانی بود که خدا او را برگزیده بود و از پیشتازان انجام خیرات بود.»

۲ـ مالک بن انس: پیشوای فرقه مالکی می‌گوید: «مدتی نزد جعفر بن محمد رفت و آمد می‌کردم و او را همواره در یکی از سه حالت دیدم. یا نماز می‌خواند یا روزه بود و یا قرآن تلاوت می‌کرد و هرگز او را ندیدم که بدون وضو حدیث نقل کند.»(۲) و «در علم و عبادت و پرهیزگاری، برتر از جعفربن محمد هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و به قلب هیچ بشری خطور نکرده است.»(۳)

۳ـ ابن خَلِّکان: این مورخ مشهور می‌نویسد: «او یکی از امامان دوازده‌گانه در مذهب امامیه و از بزرگان خاندان پیامبر است که به علت راستی و درستی در گفتار، وی را صادق می‌خوانند. فضل و بزرگواری او مشهورتر از آن است که نیاز به توضیح باشد.»(۴)

۴ـ عبدالرحمان بن ابی حاتم رازی می‌گوید: «از پدرم شنیدم که همیشه می‌گفت: «جعفر بن محمد«ع» فرد مورد اعتمادی است که هرگز [از آنچه می‌گوید و نقل می‌کند] مورد پرسش قرار نمی‌گیرد.»(۵) یعنی هر چه می‌گوید و نقل می‌کند درست و مطابق واقع است.

۵ـ ابوحاتم محمدبن حیان (۳۵۴ هـ) می‌گوید: «[جعفر بن محمد] از بزرگان اهل بیت«ع» از نظر فقاهت و دانش و فضیلت بود.»(۶)

۶ـ ابوعبدالرحمان اسلمی (۴۱۲ – ۳۲۵ هـ. می‌گوید: «[جعفربن محمد] بر تمامی نزدیکان خویش از اهل بیت«ع» برتری داشت و دارای علم فراوان، زهد کامل نسبت به دنیا و پرهیزگاری تمام از شهوات و تمایلات و ادب کامل در حکمت بود.»(۷)

۷ـ محمدبن طلحه شافعی (م ۶۵۲ هـ) درباره اوصاف و جایگاه و عظمت امام صادق «ع» کلام جامع و زیبایی دارد و می‌گوید: «جعفر بن محمد از بزرگان اهل بیت «ع» و رؤسای آنان بود. قرآن زیاد تلاوت و در معانی آن جستجو و گنج‌هایی از دریای آن را استخراج می‌کرد و شگفتی‌ها و عجایب قرآن را به نمایش می‌گذاشت. او اوقات خویش را بر اقسام طاعت و بندگی تقسیم و نفس خویش را بر آن حسابرسی کرده بود..

دیدنش انسان را به یاد آخرت می‌انداخت، شنیدن کلامش باعث بی‌رغبتی به دنیا می‌شد و پیروی از هدایت او بهشت را به دنبال داشت. نور پیشانی او شهادت می‌داد که از سلاله نبوت است و پاکی رفتارش ظاهر می‌ساخت که از نسل رسالت است. جماعتی از پیشوایان [مذاهب] و بزرگان از او حدیث نقل کرده‌ و از محضر او استفاده برده‌اند و این استفاده علمی را شرافت و فضیلتی برای خود می‌دانستند. مناقب و اوصاف او از شمارش خارج است و فهم انسان بیدار بینا در آن حیران،….»(۸)

۸ـ بخاری می‌نویسد: «همه (امّت) بر بزرگی و آقایی صادق«ع» اتفاق‌نظر دارند.»(۹)

جایگاه علمی حضرت صادق «ع»  

دانشگاه امام صادق «ع» و وسعت آن بر کسی پوشیده نیست و علمای اسلام بر آن اتفاق‌نظر دارند. محققان شیعی و اهل سنت، آن حضرت را پیشوا و پیشگام در بسیاری از علوم و مذاهب اسلامی می‌دانند. نقش آن حضرت در نشر علوم مختلف و ترویج احادیث، از گفتار و نوشتار و نیز تربیت شاگردانش پیداست.(۱۰)

شاگردان محضرش را چهارهزار نفر گفته‌اند. شیخ مفید می‌گوید: «اهل حدیث کسانی را که از امام صادق«ع» روایت نقل کرده‌اند، جمع‌آوری نموده‌اند و تعداد افراد ثقه آنها به‌رغم اختلافشان در نظریات و گفتار، به چهارهزار نفر می‌رسند.»(۱۱)

شهید اول نیز تصریح کرده است که شاگردان معروف آن حضرت از اهل حجاز و شام و عراق به چهارهزار نفر می‌رسیدند.(۱۲)

برای روشن شدن این بخش، بحث را در سه قسمت جداگانه پی می‌گیریم:

الف) از زبان دیگران

۱ـ «ابوحنیفه»، پیشوای معروف فرقه حنفیه که دستگاه وقت او را در مقابل امام صادق «ع» قرار داده بود، گاه مجبور می‌شد به عظمت علمی امام صادق «ع» اقرار کند.

ابوحنیفه می‌گوید: «زمانی که منصور [دوانیقی] جعفربن محمد«ع» را احضار کرد، مرا خواست و گفت: مردم شیفته جعفربن محمد«ع» شده‌اند. برای محکوم ساختن او مسائل مشکلی را در نظر بگیر. من چهل مسئله مشکل آماده کردم. روزی منصور که در «حیره» بود مرا احضار کرد. وقتی وارد مجلس شدم، دیدم جعفربن محمد«ع» در سمت راست او نشسته است. وقتی چشمم به او افتاد، آن‌چنان تحت‌تأثیر ابهت و عظمتش قرار گرفتم که چنین حالی از دیدن منصور به من دست نداد. سلام کردم و با اشاره منصور نشستم. منصور رو به وی کرد و گفت: این ابوحنیفه است. او پاسخ داد: بله می‌شناسم. سپس منصور رو به من کرد و گفت: ‌ای ابوحنیفه! مسائل خود را با ابوعبدالله در میان بگذار.

چهل مسئله را مطرح کردم و همه را پاسخ داد. ابوحنیفه به اینجا که رسید، با اشاره به امام صادق «ع» گفت: «[او] دانشمندترین مردم، آگاه‌ترین آنها به اختلاف مردم در فتاوا و مسائل فقهی است.»(۱۳) در جای دیگر از او چنین نقل شده است که گفت: «من دانشمندتر از جعفربن محمد ندیده‌ام.» و: «اگر آن دو سال نبود، نعمان (ابوحنیفه) هلاک می‌شد..»(۱۴) منظور از دو سال زمانی است که خدمت امام صادق «ع» می‌رسید و از ایشان دانش فرا می‌گرفت.

۲ـ ابن حجر هیتمی می‌نویسد: «به قدری علوم از او (جعفربن محمد) نقل شده است که زبانزد مردم گشته و آوازه در همه جا پخش شده است و بزرگ‌ترین پیشوایان [فقه و حدیث] مانند یحیی بن سعید، ابن جریح، مالک، سفیان ثوری، سفیان بن عیینه، ابوحنیفه، شعبه و ایوب سجستانی از او [حدیث] نقل کرده‌اند.»(۱۵)

۳ـ ابو بحر جاحظ یکی از دانشمندان مشهور قرن سوم می‌گوید: «جعفربن محمد کسی است که علم و دانش او جهان را پر کرده است و گفته می‌شود که ابوحنیفه و همچنین سفیان ثوری از شاگردان او هستند و شاگردی این دو تن در اثبات عظمت علمی او کافی است.»(۱۶)

۴ـ ابن صبّاغ مالکی (۷۸۴ – ۸۵۵ هـ) می‌گوید: «آن قدر علوم از او (جعفر بن محمد) نقل شده است که سواران آن را حمل می‌کنند و آوازه و شهرت وی به تمام شهرها رسیده است و علما از هیچ‌یک از اهل‌بیت«ع» به اندازه او حدیث نقل نکرده‌اند.»(۱۷)

ب) مهم‌ترین کتب و شاگردان حوزه شیعی

نامدارترین شاگردان آن حضرت در حوزه شیعی عبارتند از؛ جمیل‌بن دراج، عبدالله‌بن مسکان، عبدالله‌بن بکیر، حمادبن عیسی، حمادبن عثمان، ابان‌بن عثمان، هشام‌بن الحکم، مفضل و.. این شاگردان کتب بسیاری را از خود آن حضرت نقل و یا خود تألیف کرده‌اند. برخی از کتاب‌های منسوب به حضرت صادق «ع» عبارتند از:

۱ـ «اَلاِْهلیلیجه فی التَّوْحید» که آن را حضرت در رد منکران ربوبیت حضرت باری تعالی نگاشت.»(۱۸)

۲ـ کتاب «التوحید» که حضرت املا و مفضل بن عمر آن را تحریر کرد.(۱۹)

۳ـ رساله «اهوازیه» که در پاسخ والی اهواز نوشته شد.(۲۰)

۴ـ «رِسالَهُ الاِْمامِ اِلی اَصْحابِهِ» که راهنمایی برای سلوک یارانشان است.(۲۱)

۵ـ «رِسالهٌ فِی الْغَنائِمِ» که پاسخ‌های حضرت پیرامون خمس و غنایم است.(۲۲)

۶ـ «رسالهٌ فی وجوه معایش العباد» که پیرامون انواع حرفه‌ها، تجارت، صنعت و… است.(۲۳)

۷ـ «الجعفریات» که مجموعه روایاتی است به ترتیب ابواب فقه که امام کاظم «ع»آن را نقل کرده‌اند.(۲۴) همین کتاب به نام «اشعثیات» معروف است که به نام راوی آن محمدبن الاشعث شهرت یافته است.

۸ـ «نثر الدرر» صحیفه‌ای است در کلمات قصار حضرت که گویا به صورت مجموعه‌ای واحد بود و ابن شعبه حرانی آن را در تحف العقول یکجا آورده است.(۲۵)

۹ـ «کتاب الحج» که ابان بن عبدالملک آن را نقل کرده است.(۲۶) به‌جز اینها نوشته‌های دیگری نیز به آن حضرت منسوب است.(۲۷)

کتاب‌هایی که توسط شاگردان حضرت تألیف شده‌اند بسیارند و تعداد آنها ۴۰۰ جلد و بلکه بیشتر گفته شده است. نویسنده کتاب «سیر حدیث در اسلام»(۲۸)  ۳۷۳ تن را با تألیف آنان ذکر کرده که از میان آنان ۲۰ نفر کسانی‌ هستند که بیش از یک تألیف دارند.(۲۹)

مهم‌ترین شاگردان اهل سنت حضرت

عده‌ای از بزرگان و پیشوایان اهل سنت از محضر علمی حضرت صادق «ع» استفاده علمی برده و در بزرگی و تفوق و برتری ایشان اتفاق‌نظر داشته‌اند، از جمله شیخ سلیمان قندوزی در ینابیع الموده و نووی در تهذیب الاسماء و…که استفاده علمی از محضر آن حضرت را شرف و فضیلت و بزرگی برای خویش می‌دانستند، چنان که از شافعی قبلاً نقل شد.(۳۰)

در این بخش به برخی از شاگردان آن حضرت در حوزه اهل سنت اشاره می‌کنیم:

۱ـ نعمان‌بن ثابت معروف به ابوحنیفه پیشوای مشهور فرقه حنفی‌ها. طبق نقل ابن حجر، شیخ‌سلیمان قندوزی، ابن صباغ و آلوسی، او دو سال از حضرت صادق «ع» بهره برده است.(۳۱)

۲ـ مالک بن انس مدنی پیشوای فرقه مالکی از مذاهب چهارگانه اهل سنت، متوفای ۱۷۹ هـ.ق (۳۲)

۳ـ سفیان‌بن سعید بن مسروق ثوری کوفی، متوفای ۱۶۱ هـ.ق شاگرد امام صادق «ع» بوده و مسائلی از حضرت روایت کرده است. حضرت به او توصیه‌های گرانبهایی نموده و در باره زهد با او مناظره کرده‌اند.(۳۳)

۴ـ سفیان‌بن عیینه بن ابی‌عمران الکوفی المکی، متولد ۱۰۷ هـ.ق در کوفه و متوفای ۱۹۸ هـ.ق در مکه نیز در جوانی طبق تصریح عده‌ای از علمای اهل سنت و شیعه از محضر امام صادق «ع» بهره علمی برده است.(۳۴)

۵ـ یحیی‌بن سعید بن قیس الانصاری نیز که قاضی دستگاه منصور دوانیقی در مدینه بود و سرانجام قاضی‌القضاه دستگاه شد و در سال ۱۴۳ هـ.ق از دنیا رفت، از شاگردان آن حضرت بوده است.(۳۵)

۶ـ عبدالملک‌بن عبدالعزیز بن جریح المکی معروف به ابن جریح متولد ۸۰ هـ.ق و متوفای ۱۴۹ هـ.ق، از دیگر شاگردان امام صادق «ع» از بین علمای عامه است. او کسی است که بر اثر تعلیمات امام صادق«ع»‌  متعه و عقد موقت را حلال می‌دانست و در کافی در باب حلیت متعه از او روایت نقل و در طریق سند روایات صدوق نیز واقع شده است.(۳۶)

۷ـ ابوسعید یحیی‌بن سعید القطان البصری متوفای ۱۹۸ هـ.ق محدث زمانش بود و صاحبان کتب صحاح سته از او روایت نقل کرده‌اند.

۸ـ محمدبن اسحاق بن یسار صاحب المغازی و سیر متوفای ۱۵۱ هـ.ق که شیعه و سنی فراگیری علم او از امام صادق «ع» را نقل کرده‌اند.(۳۷)

۹ـ شعبه‌بن الحجاج الازدی از بزرگان و سرشناسان اهل سنت به حساب می‌آید و طبق گواهی گروهی از اهل سنت و کتب رجالی شیعه، از شاگردان امام صادق «ع» بوده است.(۳۸)

۱۰ـ ایوب بن ابی تمیمه السجستانی البصری از دیگر شاگردان حضرت صادق «ع» در میان علمای اهل سنت است.(۳۹)

غیر از اینها، افراد دیگری نیز در میان اهل سنت بوده‌اند که از محضر امام صادق«ع» بهره برده‌اند.(۴۰)

رشته‌های مختلف علمی و تنوع شاگردان

اغلب کسانی که در مقام تعلیم علمی برآمده‌اند، در یک رشته خاص و یا حداکثر در دو سه رشته توانسته‌اند قدرت علمی خویش را نشان دهند. هر چه تعداد رشته‌ها و شاخه‌های علمی بیشتر شود، قدرت علمی افراد نیز کمتر می‌شود، اما عظمت علمی امام صادق «ع» هم در فقه در اوج قرار دارد و شاگردان بی‌شماری را در این زمینه تربیت کردند، هم در تفسیر، کلام و فلسفه، نهایی‌ترین نظریات را ارائه کردند، هم در سلوک و عرفان کوتاه‌ترین راه پیمودنی را پیش روی عارفان قرار دادند و هم در علم جبر و شیمی و علوم غریبه نظریات شگرفی را بیان کردند.

این قدرت علمی از دیدگاه تشیع که امامان خویش را معصوم و منبع علم آنها را الهامات الهی و ارث پیامبری می‌دانند، شگفتی ندارد؛ اما از نظر کسانی که چنین اعتقادی ندارند، مسئله فوق‌العاده عجیب و شگرف است.

نکته جالب این است که در میان اهل سنت هم کسانی وجود دارند که تا حدودی متوجه الهی بودن علم حضرت صادق«ع»‌ شده بودند، از جمله محمدبن طلحه شافعی که می‌گوید: «او (امام صادق«ع») از بزرگان اهل‌بیت«ع» و سران آنها و دارای علوم فراوانی است… تا آنجا که از زیادی علوم افاضه شده [از طرف خداوند] بر قلبش، از ظرف تقوی، احکامی که علل و فلسفه آن قابل درک نیست و علومی که فهم ما از احاطه بر حکم آن عاجزند، از او نقل شده است.»(۴۱)

امام صادق «ع» در فقه بهترین نظریات را ارائه نمودند و روایات فقهی ایشان در کتب اربعه تهذیب و استبصار شیخ طوسی، کافی کلینی، من لا یحضره الفقیه صدوق و وسائل الشیعه حر عاملی و… گردآوری شده‌اند. ایشان شاگردانی چون جمیل‌بن دراج، عبدالله‌بن مسکان، حمادبن عثمان و… در فقه تحویل جامعه اسلامی داده‌اند.

امام در کلام هم محکم‌ترین آراء را بیان کردند، شاگردانی چون هشام‌بن الحکم و مفضّل‌بن عمر و ابوحمزه ثمالی را پرورش دادند، در تفسیر، ژرفای قرآن را بیان فرمودند.و در فلسفه نیز ید طولایی داشتند. سید میرعلی با اشاره به فرقه‌های مذهبی و مکاتب فلسفی دوران بنی‌امیه می‌نویسد: «فتاوا و آرای دینی تنها نزد سادات و شخصیت‌های فاطمی رنگ فلسفی به خود گرفته بود. گسترش علم در آن زمان، روح بحث و جستجو را برانگیخته و بحث‌ها و گفت‌وگوی فلسفی در همه اجتماعات رواج یافته بود. رهبری این حرکت فکری را حوزه علمیه‌ای که در مدینه شکوفا شده بود، به عهده داشت. این حوزه را نبیره علی‌بن ابی‌طالب«ع» به نام امام جعفر که صادق«ع» لقب داشت، تأسیس کرده بود. او پژوهشگری فعال و متفکری بزرگ بود و با علوم آن عصر به‌خوبی آشنایی داشت و نخستین کسی بود که مدارس فلسفی اصلی را در اسلام تأسیس کرد.

در مجالس درس او فقط کسانی که بعدها مذاهب فقهی را تأسیس کردند، شرکت نمی‌کردند؛ بلکه فلاسفه و طلاب فلسفه از مناطق دوردست در آن حاضر می‌شدند. «حسن بصری» مؤسس مکتب فلسفی [و کلامی] «بصره» و «واصل بن عطاء» مؤسس مذهب معتزله از شاگردان او بودند و از زلال چشمه دانش او سیراب می‌شدند.»(۴۲)

حضرت در علم شیمی و امثال آن نیز صاحب‌نظر بودند و نظریات آن حضرت در این زمینه توسط شاگردشان ابوموسی جابربن حیان در کتابی مشتمل بر ۱۰۰۰صفحه  و ۵۰۰ رساله تدوین و گردآوری شده است.(۴۳)

براساس باورهای شیعه تمام امامان معصوم«ع» از جمله امام صادق «ع» به تمام علوم هستی آگاهی دارند؛ چنان که خود فرمود: «من می‌دانم آنچه را در آسمان‌ها و آنچه در زمین است و می‌دانم آنچه در بهشت است. می‌دانم آنچه در آتش است و می‌دانم آنچه را که بوده است و آنچه خواهد بود.»(۴۴)

پی‌نوشت‌ها

۱) تاریخ الیعقوبی، ج ۳، ص ۱۷٫

۲) ابن حجر عسقلانی، تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر، دوم، ۱۴۰۴ ق، ج ۱، ص ۸۸٫

۳) الامام الصادق و المذاهب الاربعه، حیدر اسد، بیروت، دارالکتب العربی، دوم، ج ۱، ص ۵۳؛ تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۱۰۴؛ اعلام الهدایه، همان، ص ۲۱٫

۴) وفیات الاعیان، تحقیق از دکتر احسان عباس، قم، منشورات الشریف الرضی، دوم، ۱۳۶۴ ش، ج ۱، ص ۳۲۷٫

۵) الجرح و التعدیل، ج ۲، ص ۴۸۷، به نقل از اعلام الهدایه، همان، ص ۲۲٫

۶) اعلام الهدایه، همان، ج ۱، ص ۲۲، الثقات، ج ۶، ص ۱۳۱٫

۷) الامام الصادق و المذاهب الاربعه، همان، ج ۱، ص ۵۸؛ اعلام الهدایه، همان، ص ۲۲٫

۸) همان، ج ۱، ص ۲۳، مطالب السؤول، ج ۲، ص ۵۶٫

۹) اعلام الهدایه، همان، ج ۱، ص ۲۴، ینابیع الموده، قندوزی، ج ۳، ص ۱۶۰٫

۱۰) ر.ک: شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج ۱، ص ۱۸؛ تاریخ التشریع الاسلامی، ص ۲۶۳٫

۱۱) شیخ مفید، الارشاد، قم، مکتبه بصیرتی، ص ۲۷۱٫

۱۲) محمدبن مکی العاملی، ذکری الشیعه، قم، مکتبه بصیرتی.

۱۳) بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، تهران، المکتبه الاسلامیه، دوم، ۱۳۹۵ هـ. ق، ج ۴۷، ص ۲۱۷؛ حیدر اسد، الامام الصادق و المذاهب الاربعه، بیروت، دارالکتاب العربی، دوم، ۱۳۹۰ هـ. ق، ج ۴، ص ۳۳۵٫

۱۴) تذکره الحفاظ، محمد شمس‌الدین ذهبی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج ۱، ص ۱۶۶ و مناقب ابی حنیفه، ج ۱، ص ۱۷۲٫

۱۵) ابن حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، قاهره، مکتبه القاهره، دوم، ۱۳۸۵ هـ.ق، ص ۲۰۱٫

۱۶) الامام الصادق و المذاهب الاربعه، همان، ج ۱، ص ۵۵٫

۱۷) اعلام الهدایه، همان، ج ۱، ص ۲۴؛ الفصول المهمه، ابن صباغ المالکی، ص ۲۲۲٫

۱۸) بحارالانوار، همان، ج ۳، ص ۱۵۶ – ۱۵۲؛ الذریعه، ج ۲، ص ۴۸۴٫

۱۹) بحارالانوار، همان، ص ۱۵۲ – ۵۷، و مستقلاً نیز چاپ شده است.

۲۰) همان، ج ۷۷، ص ۱۸۹؛ الذریعه، ج ۲، ص ۴۸۵، کشف الریبه، ص ۱۲۲٫

۲۱) الکافی، ج ۸، ص ۲-۱۴٫

۲۲) تحف العقول، علی بن شعبه، ص ۳۳۱٫

۲۳) همان، ص ۳۳۱؛ مکاسب شیخ انصاری، ص ۱-۲٫

۲۴) الذریعه، همان، ج ۲، ص ۱۰۹٫

۲۵) تحف العقول، همان، ص ۳۲۴ – ۳۱۵٫

۲۶) رجال النجاشی، ابوالعباس، قم، مکتبه الداوری، ص ۱۴٫

۲۷) ر.ک: تدوین السنه، سید محمدرضا حسینی جلالی، ص ۱۷۲-۱۶۷٫

۲۸) سیر حدیث در اسلام، سید احمد میرخانی، دوم، تهران، ص ۲۰۴-۱۰۹٫

۲۹) همان، ص ۲۰۶٫

۳۰) اعلام الهدایه، همان، ج ۱، ص ۲۲۸٫

۳۱) همان، ج ۱، ص ۲۲۹٫

۳۲) همان.

۳۳) همان.

۳۴) همان، ص ۲۳۰٫

۳۵) همان.

۳۶) همان.

۳۷) همان، ص ۲۳۱٫

۳۸) همان، ص ۲۳۲-۲۳۱٫

۳۹) همان، ص ۲۳۲٫

۴۰) ر.ک: الامام الصادق، محمد حسین المظفر، ص ۱۳۰-۱۲۷٫

۴۱) اعلام الهدایه، همان، ج ۸، ص ۲۳، مطالب السؤول، ج ۲، ص ۵۶٫

۴۲) مختصر تاریخ العرب، تقریب عفیف البعلکی، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۶۷ میلادی، ص ۱۹۳؛ سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، ص ۳۵۲٫

۴۳) وفیات الاعیان، همان، ج ۱، ص ۳۲۷؛ دائره‌المعارف القرن العشرین، محمد فرید وجدی، بیروت، دارالمعرفه، ج ۳، ص ۱۰۹٫

۴۴) محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، دارالکتب الاسلامیه، ج ۱، ص ۲۶۱٫

سوتیترها:

۱٫

اغلب کسانی که در مقام تعلیم علمی برآمده‌اند، در یک رشته خاص و یا حداکثر در دو سه رشته توانسته‌اند قدرت علمی خویش را نشان دهند.، اما عظمت علمی امام صادق «ع» هم در فقه در اوج قرار دارد و شاگردان بی‌شماری را  در زمینه‌ای مختلف تربیت کردند. هم در تفسیر، کلام و فلسفه، نهایی‌ترین نظریات را ارائه کردند، هم در سلوک و عرفان کوتاه‌ترین راه پیمودنی را پیش روی عارفان قرار دادند و هم در علم جبر و شیمی و علوم غریبه نظریات شگرفی را بیان کردند.

۲٫

در مجالس درس ایشان فقط کسانی که بعدها مذاهب فقهی را تأسیس کردند، شرکت نمی‌کردند؛ بلکه فلاسفه و طلاب فلسفه از مناطق دوردست در آن حاضر می‌شدند. «حسن بصری» مؤسس مکتب فلسفی [و کلامی] «بصره» و «واصل بن عطاء» مؤسس مذهب معتزله از شاگردان ایشان بودند و از زلال چشمه دانش وی سیراب می‌شدند.

جواد تربتی

قرآن تنها کتاب الهی دور مانده از تحریف است و ائمه اطهار«ع»، در جهت معرفی و تفسیر و تأویل یکی از دو ثقل یادگار ماندگار از رسول خدا«ص» تلاش بسیار کرده‏اند. از جمله حضرت رضا«ع» که در تمام مباحث از قرآن بهره می‌گرفتند و شبهات را با کمک آن پاسخ می‌دادند و امامت را با ادله قرآنی اثبات می‌کردند. حضرت، خود قرآن مجسم بودند و بیش از دیگران قرآن را با آداب و شرایط، تلاوت می‌فرمودند.

همراهان حضرت رضا«ع» که بیشتر مأموران حکومتی بودند، این‌گونه نقل کرده‌اند: حضرت رضا«ع» در مسیر راه خراسان در بستر زیاد قرآن می‌خواندند، پس هرگاه به آیه‌ای می‌رسیدند که در آن ذکری از بهشت و جهنم شده بود، گریه و از خداوند درخواست بهشت می‌کردند و از جهنم به خدا پناه می‌بردند.»(۱)

این همان روشی است که امیرالمؤمنین«ع» در خطبه متقین فرمودند: «أَمَّا اللَّیلَ‏ فَصَافُّونَ‏ أَقْدَامَهُم تَالِینَ لِأَجْزَاءِ الْقُرآنِ یُرَتِّلُونَهَا تَرتِیلًا یُحَزِّنُونَ بِهِ أَنْفُسَهُم وَ یَستَثِیرُونَ بِهِ دَوَاءَ دَائِهِم…‏؛‏(۲) [متقین] در شب ایستاده مشغول نمازند. قرآن را جزء جزء و با تفکّر و اندیشه می‌خوانند و داروی دردهای خویش را در آن می‌یابند…»

حضرت رضا«ع» فرمودند: «یَنْبَغِی لِلرَّجُلِ إِذَا أَصْبَحَ‏ أَنْ‏ یَقْرَأَ بَعْدَ التَّعْقِیبِ خَمْسِینَ آیَهً؛(۳) سزاوار است  انسان وقتی صبح می‌کند، بعد از تعقیب نماز، پنجاه آیه بخواند.»

همچنین حضرت از پدرانشان و از رسول خدا«ص» نقل کرده‌اند که: «سِتَّهٌ مِنَ الْمُرُوءَهِ ثَلَاثَهٌ مِنهَا فِی‏ الْحَضَرِ وَ ثَلَاثَهٌ مِنْهَا فِی السَّفَرِ فَأَمَّا الَّتِی فِی الْحَضَرِ فَتِلَاوَهُ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِمَارَهُ مَسَاجِدِ اللَّهِ وَ اتِّخَاذُ الْإِخْوَانِ فِی اللَّهِ وَ أَمَّا الَّتِی فِی السَّفَرِ فَبَذْلُ الزَّادِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ وَ الْمِزَاحُ فِی غَیْرِ الْمَعَاصِی‏؛(۴) شش چیز از مروت است: سه تای آن در حضر و وطن و سه تا مربوط به حال مسافرت است. آن سه خصلتی که در وطن از مروت به حساب می‌آید:  تلاوت قرآن و کتاب خدا، آباد کردن مسجد و انتخاب برادرانی دینی در مسیر خدا و اما آن سه امری که باید در مسافرت مراعات شوند: اخلاق نیکو، بذل توشه (با همسفران) و مزاح در غیر معصیت است.»

آثار و پاداش تلاوت قرآن

حضرت رضا«ع» برای تشویق دیگران به تلاوت قرآن و بیان آثار دنیوی آن، در حدیثی از رسول خدا«ص»  می‌فرمایند: «اجعَلُوا لِبُیُوتِکُمْ‏ نَصِیباً مِنَ‏ الْقُرآنِ فَإِنَّ الْبَیْتَ إِذَا قُرِئَ فِیهِ یُسِّرَ عَلَى أَهْلِهِ وَ کَثُرَ خَیرُهُ وَ کَانَ سُکَّانُهُ فِی زِیَادَهٍ وَ إِذَا لَمْ یُقرَأْ فِیهِ الْقُرْآنُ ضُیِّقَ عَلَى أَهْلِهِ وَ قَلَّ خَیرُهُ وَ کَانَ سُکَّانُهُ فِی نُقْصَانٍ؛(۵) در خانه‌هایتان بهره‌ای از (خواندن) قرآن قرار دهید، زیرا اهل خانه‌ای که در آن قرآن خوانده شود، خوشحال می‌شوند و برکت خیر آنها فزونی می‌یابد و ساکنان آنها رو فزونی خواهند نهاد و اگر قرآن خوانده نشود، اهل خانه در تنگنا خواهند بود و خیر و برکتش کم و ساکنان آن رو به کمی و نقص خواهند رفت.»

و نیز فرمودند: «ثَلَاثَهٌ یَزِدْنَ‏ فِی‏ الْحِفْظِ وَ یَذْهَبْنَ بِالْبَلْغَمِ- قِرَاءَهُ الْقُرْآنِ وَ الْعَسَلُ وَ اللُّبَانُ؛(۶) سه چیز سبب تقویت حافظه می‌شود: خواندن قرآن، خوردن عسل، نوشیدن شیر و آغوز (اولین شیر حیوان تازه زاییده).»

در آثار آخرتی تلاوت قرآن فرمودند: «قِرَاءَهُ الْقُرْآنِ‏ أَفْضَلُ‏ مِنَ الذِّکْرِ وَ الذِّکْرُ أَفْضَلُ مِنَ الصَّدَقَه…؛(۷) خواندن قرآن برتر از ذکر (خداوند) است و ذکر برتر از صدقه.»

و نیز: «لِقَارِئِ‏ الْقُرْآنِ‏ بِکُلِ‏ حَرْفٍ‏ یَقْرَأُ فِی الصَّلَاهِ قَائِماً مِائَهُ حَسَنَهٍ وَ قَاعِداً خَمْسُونَ حَسَنَهً وَ مُتَطَهِّراً فِی غَیْرِ الصَّلَاهِ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ حَسَنَهً وَ غَیْرَ مُتَطَهِّرٍ عَشْرُ حَسَنَاتٍ (۸) قاری قرآن در مقابل هر حرفی که در نماز قرائت می‌کند، صد حسنه دارد و اگر نشسته بخواند، پنجاه حسنه دارد. با وضو و در غیر نماز بخواند، بیست و پنج حسنه دارد.» هر کسی به آثار دنیوی و اُخروی قرائت قرآن کمترین توجهی داشته باشد، به‌راحتی به سمت قرائت قرآن جذب می‌شود.

کتاب جهانی و ماندگار

قرآن کتابی جهانی است و به زمان و مکان خاصی محدود نمی‌شود.

در محضر حضرت رضا«ع» از قرآن سخن به میان آمد. حضرت از قرآن تمجید کردند و حجت‌های آن را محکم و نظم آن را دارای اعجاز خواندند، آنگاه فرمودند: «هُوَ حَبْلُ‏ اللَّهِ‏ الْمَتِینُ‏ وَ عُرْوَتُهُ‏ الْوُثْقَى وَ طَرِیقَتُهُ الْمُثْلَى الْمُؤَدِّی إِلَى الْجَنَّهِ وَ الْمُنْجِی مِنَ النَّارِ لَا یَخْلُقُ عَلَى الْأَزْمِنَهِ وَ لَا یَغِثُّ عَلَى الْأَلْسِنَهِ لِأَنَّهُ لَمْ یُجْعَلْ لِزَمَانٍ دُونَ زَمَانٍ بَلْ جُعِلَ دَلِیلَ الْبُرْهَانِ وَ الْحُجَّهَ عَلَى کُلِّ إِنْسَانٍ‏ لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِید؛(۹) قرآن ریسمان استوار الهی و دستگیره محکم اوست. راه وسطی است که انسان را به بهشت می‌رساند و از آتش نجات می‌دهد. گذشت زمان آن را کهنه نمی‌کند و بر زبان‌ها ملال‏آور نمی‌شود و دلیل و حجت بر تمام انسان‌هاست و باطل در آن راه پیدا نمی‌کند؛ زیرا از طرف خدای حکیم ستوده نازل شده است.»

«قرآن بستگی به زمان و مکان ندارد وگذشت زمان و پیشرفت علم و دانش به ما امکاناتی داده که بتوانیم نسبت به مردم اعصار گذشته استفاده بیشتری از آن ببریم.   پیداست هر چه رنگ زمان و مکان به خود نگیرد، تا ابد و در سراسر جهان پیش خواهد رفت.»(۱۰)

«گوته» شاعر آلمانی می‌گوید: «سالیان درازی کشیشان از خدا بی‌خبر، ما را از پی بردن به حقایق قرآن مقدس و عظمت آورنده آن، حضرت محمد«ص» دور نگه داشتند؛ اما هر قدر که در جاده علم و دانش بیشتر پیش برویم، پرده‌های جهل و تعصب نابجا کنار می‌روند و به‌زودی این کتاب توصیف‏ناپذیر (قرآن) عالم را به خود جلب می‌کند و تأثیر عمیقی بر علم و دانش جهان می‌گذارد و سرانجام محور افکار مردم جهان می‌شود.

«ما در ابتدا از قرآن رویگردان بودیم؛ اما طولی نکشید که این کتاب توجه ما را به خود جلب کرد و ما را دچار حیرت ساخت تا آنجا که در برابر اصول و قوانین علمی و بزرگ آن سر تسلیم فرود آوردیم.»(۱۱)

جایگاه قرآن

بخشی از گمراهی‌ها در جهان اسلام به خاطر این است که درست به قرآن عمل نکرده، یا از آن عقب مانده‌ایم و یا افراط کرده و از قرآن جلو زده‌ایم.

«ریّان بن صلت» می‌گوید:«به حضرت رضا«ع» عرض کردم درباره قرآن چه می‌فرمایید؟ فرمودند: قرآن کلام خداست. از آن تجاوز نکنید و هدایت را در غیر او مجویید که گمراه می‌شوید.»(۱۲)

ز این رسن قومی درون چَه شدند

ز آن که از قرآن بسی گمره شدند

مر رسن را نیست جرمی ای عنود

چون تو را سودای سربالا نبود

«مولوی»

قرآن ریسمان نجات‌دهنده‏ای است که اگر به آن درست عمل شود، انسان را به قله‌ می‌رساند، ولی ممکن است جمعی هوای صعود نداشته باشند و قرآن را وسیله فرو رفتن به داخل چاه قرار دهند.

جامعیت قرآن

قرآن به عنوان کتاب هدایت، آنچه را که برای راهنمایی و هدایت بشر نیاز هست در خود دارد. حضرت رضا«ع» در این زمینه می‌فرمایند: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ‏ یَقْبِضْ‏ نَبِیَّهُ‏ حَتَّى‏ أَکْمَلَ لَهُ الدِّینَ وَ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنَ، فِیهِ تِبْیَانُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ، بَیَّنَ فِیهِ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ الْحُدُودَ وَ الْأَحْکَامَ وَ جَمِیعَ مَا یَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَیْهِ کَمَلاً؛(۱۳) به‌راستی خدای تبارک و تعالی نبی خود را قبض روح نکرد مگر اینکه دین را برای او کامل نمود و قرآنی را نازل فرمود که همه چیز (مربوط به هدایت) در آن بیان شده است. در قرآن حلال و حرام، حدود (دیات) و همه احکام (به صورت کلی) و جمیع آن چیزی که (در هدایت) به آن نیاز است، بیان شده است.»

این حدیث اشاره به آیه: «تِبیَاناً لِکُلِّ شَیءٍ»؛(۱۴) دارد. مرحوم علامه طباطبایی ذیل آیه می‌فرماید: «مراد بیان «هر چیزی» است که مربوط به هدایت بشر می‌شود؛ یعنی بیان معارف حقیقیه که مربوط به دنیا و آخرت، مبدأ و معاد و اخلاق فاضله و شرایع الهیه و قصه‌ها و مواعظ می‌شود.»(۱۵)

در «تفسیر نمونه» می‌خوانیم: «با توجه به وسعت مفهوم «کُلِّ شَیءٍ» به‌خوبی می‌توان استدلال کرد که در قرآن بیان همه چیز است؛ ولی با توجه به این نکته که قرآن یک کتاب تربیتی و انسان‌سازی است که برای تکامل فرد و جامعه در همه جنبه‌های معنوی و مادی نازل شده است، روشن می‌شود که منظور از همه چیز، تمام اموری است که برای پیمودن این راه لازم است، نه اینکه قرآن یک دائره‌المعارف بزرگ است که تمام جزئیات علوم ریاضی و جغرافیا در آن آمده است. هرچند قرآن یک دعوت کلی به کسب همه علوم و دانش کرده است….»(۱۶)

نقش قرآن چون که بر عالَم نشست

نقشه‌های پاپ و کاهن را شکست

فاش گویم آنچه در دل مُضمَر است

این کتابی نیست، چیز دیگر است

چون که در جان رفت، جان دیگر شود

جان چو دیگر شد، جهان دیگر شود

با مسلمان گفت جان بر کف بِنِه

هرچه از حاجت فزون داری بده(۱۷)

«کارلایل» می‌گوید: «هنگامی که ما قرآن مجید را مطالعه می‌کنیم، این کتاب علاوه بر آنکه وحی آسمانی است، از نظر کلمات و ترکیب، بلیغ‌ترین کتاب است. هیچ کس قرآن را با دقت نمی‏خواند، مگر آنکه می‌بیند حقایق اصیل در برابر وی آشکار است و درمی‌یابد که این کتاب به اصل حقیقی وابسته و به یک مبدأ عالی و مقدس پیوسته است و تردیدی نیست که گفتار حقیقی و درست، نفوذ خاصی بر دل‌ها دارد. حق آن است که تمام کتاب‌ها در برابر قرآن، ناچیز و کوچکند و این کتاب از هرگونه عیب و نقص و  اصول ناپسند پاکیزه و مبراست. پایان تمام فضایل را که موجب تکامل و سعادت بشری است در بر دارد و آنها را به‌خوبی نشان می‌دهد.»(۱۸)

پیوند قرآن و معصومان

شکی نیست که قرآن کامل‏ترین کتاب الهی و دین اسلام نیز کامل‏ترین‌ دین است. حضرت رضا«ع» به تمامیت کلام وحی  و پاسخگویی آن به نیازها و ضرورت‌های زندگی معنوی و مادی بشر به این آیه از قرآن استناد جسته‌اند: «مَا فَرَّطْنا فِی‏ الْکِتابِ‏ مِنْ شَیْ‏ء : (۱۹)ما به هیچ‌وجه در کتاب کوتاهی و هیچ چیز را فروگذار نکرده‌ایم.» و برای کامل شدن دین به آیه تبلیغ که در ماه‌های آخر عمر پیامبر«ص» پس از «حجه‌الوداع» نازل شد، استناد کرده است که: «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی‏ وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً فَمَنِ اضْطُرَّ فی‏ مَخْمَصَهٍ غَیْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ : (۲۰) امروز دینتان را برایتان کامل ساختم و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را به عنوان دین برای شما پسندیدم.»

و پس از بیان این آیات به این نکته مهم اشاره کردند که دین در پرتو امامت کامل می‌شود، لذا فرمودند: «وَ أَمْرُ الْإِمَامَهِ مِنْ تَمَامِ الدِّینِ‏ وَ لَمْ‏ یَمْضِ‏ حَتَّى بَیَّنَ لِأُمَّتِهِ مَعَالِمَ دِینِهِمْ وَ أَوْضَحَ لَهُمْ سَبِیلَهُمْ وَ تَرَکَهُمْ عَلَى قَصْدِ سَبِیلِ الْحَقِّ وَ أَقَامَ لَهُمْ عَلِیّاً عَلَماً وَ إِمَاماً وَ مَا تَرَکَ لَهُمْ شَیْئاً یَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْأُمَّهُ إِلَّا بَیَّنَهُ فَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ یُکْمِلْ دِینَهُ فَقَدْ رَدَّ کِتَابَ اللَّهِ وَ مَنْ رَدَّ کِتَابَ اللَّهِ فَهُوَ کَافِر؛(۲۱) مسئله امامت (و رهبری امامان معصوم) از تمامیت دین است. رسول خدا«ص» چشم از این جهان نبستند، مگر اینکه پایه‌ها و معیارهای مهم دین را برای مردم بیان فرمودند و راه‌ها را برایشان روشن ساختند. آنان را در مسیر حق قرار دادند و علی«ع» را به عنوان امام و راهنما برایشان تعیین کردند و تمام مسائلی را که مردم به آن نیاز دارند، بیان نمودند. اگر کسی گمان کند که خداوند دینش را کامل نساخته است، در حقیقت کتاب خدا را رد کرده و کافر شده است.»

این حدیث در کنار آیه تبلیغ به‌خوبی نشان می‌دهد که دین بدون امامت ناقص است، چنانکه حدیث ثقلین نیز به این امر اشاره دارد. «ابن حجر» می‌گوید:

«از حدیث ثقلین و امثال آن فهمیده می‌شود که در هر زمان تا روز قیامت کسانی از اهل‏بیت«ع» یافت می‌شوند که قابل تمسک باشند تا تمسک یافتن به اهل‏بیت معنی یابد، چنانکه قرآن تا روز قیامت باقی است و به این جهت اهل‏بیت«ع»، امامان اهل زمین هستند و اگر نباشند، اهل زمین از بین می‌روند.»(۲۲)

پاسخ‌های قرآنی

مسئله دیگری که نشان می‌دهد قرآن نزد حضرت رضا«ع» جایگاه عظیم و بلندی دارد، این است که حضرت شبهات مأمون و طرفداران او و هر کسی را که شبهه ایجاد می‌کرد و یا واقعاً پرسش داشت، با آیات قرآنی پاسخ می‌دادند. در این زمینه به نمونه‌ای اشاره می‌شود:

مأمون جمعی از علما را احضار کرد و مجلس مناظره‏ای را تشکیل داد و از علما پرسید، منظور از آیه «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ‏ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا: (۲۳) سپس این کتاب را به آن بندگان خود که [آنان] را برگزیده بودیم، به میراث دادیم.» چه کسانی هستند؟ علما گفتند: «منظور همه امت است.» مأمون از حضرت رضا«ع» پرسید: «نظر شما چیست؟» امام فرمودند: «مراد عترت طاهره است.» مأمون عرض کرد: «چگونه؟» فرمودند: «اگر مراد همه امت بود، می‌بایست همگی در بهشت باشند؛ چون در ادامه آیه می‌فرماید: «جَنَّاتُ‏ عَدْنٍ‏ یَدْخُلُونَها: (۲۴) در بهشت‌های همیشگی که وارد آن می‌شوند» [یقیناً همه امت بهشتی نیستند] پس وراثت کتاب مخصوص عترتی است که خداوند در آیه تطهیر(۲۵) آنان را پاکیزه قرار داده است و پیامبر«ص» در حدیث ثقلین فرموده‌اند: دو چیز گرانبها، کتاب خدا و عترتم را میان شما به جای می‌گذارم.»

علما پرسیدند: «مراد از عترت همان «آل» است؟» امام فرمودند: «طبق سخن معروف پیامبر«ص» که فرمودند: «اُمَّتِی آلِی» امتم آل من است.» و یا فرمودند: «آلُ مُحَمَّدٍ اُمَّتُهُ: آل محمد همان امت او هستند.» همه امت است. سپس حضرت فرمودند: «آیا صدقه (و زکات) بر آل محمد حرام نیست؟» گفتند: آری [حرام است]. حضرت فرمودند: «آیا بر امت [نیز] حرام است؟» گفتند: «نه.» حضرت فرمودند: «این فرق بین آل و امّت است. لذا نمی‌شود گفت آل یعنی امت. وای بر شما! به کجا می‌روید؟ روایتی را که نقل کردید مربوط به برگزیدگان هدایت یافته است، نه همه امت؟» گفتند: «این سخن را از کجا می‌گویی؟» حضرت رضا«ع» فرمودند: «در سخن خدای متعال که فرمود: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى‏ آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى‏ الْعالَمِینَ‏. ذُرِّیَّهً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیم‏: (۲۶) به یقین خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر مردم جهان برتری داده است و فرزندانی که بعضی از آنان از (نسل) بعضی دیگرند.» سخن حضرت اشاره به این است که عترت همان ذریه و فرزندان برگزیده هستند که بر دیگری برتری داده شده‌اند.

در ادامه مناظره، حضرت رضا«ع» فرمودند: «اصطفا و برگزیدگی مخصوص اهل‏بیت«ع» است که خداوند در دوازده جا آن را تفسیر کرده است: ۱ـ آیه تطهیر؛(۲۷) ۲ـ آیه مباهله؛(۲۸) ۳ـ آیه ذوی القربی؛(۲۹) ۴ـ آیه مودت؛(۳۰) ۵ـ آیه صلوات؛(۳۱) ۶ـ آیه سلام بر اهل‏بیت؛(۳۲) و…»(۳۳)

تفسیر آیات

یکی دیگر از نشانه‌های اهمیت قرآن است، تفسیر آیات قرآن توسط حضرات معصومین«ع»، از جمله خود امام رضاست.

۱ـ توجه به نکات کلیدی در تفسیر قرآن

حضرت رضا«ع» بر این نکته به‌شدت تأکید دارند که کسی که قرآن را تفسیر می‌کند باید با متشابهات و محکمات آیات آشنا باشد و متشابه را در دامن محکم پرورش دهد وگرنه عامل گمراهی می‌شود.

قرآن خود نیز بر این مسئله تأکید دارد و می‌فرماید: «او کسی است که این کتاب آسمانی را بر تو نازل کرد که بخشی از آن آیات محکم [صریح و روشن] است که اساس این کتاب است (و پیچیدگی آیات دیگر را برطرف می‌کند) و بخشی دیگر متشابه (وپیچیده) است؛ اما آنها که در قلوبشان انحراف است به دنبال آیات متشابهند تا فتنه‌انگیزی کنند (و مردم را گمراه سازند) و تفسیر (نادرستی) برای آن می‌طلبند، در حالی که تفسیر آن را جز خدا و راسخون در علم نمی‌دانند…».(۳۴)

حضرت رضا«ع» به این نکته مهم این گونه اشاره فرموده‌اند: «مَنْ رَدَّ مُتَشَابِهَ الْقُرْآنِ إِلَى‏ مُحْکَمِهِ‏ هُدِیَ‏ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیم‏: کسی که متشابه را به محکم عرضه کند [و آن را در دامن محکم پرورش دهد] به راه راست هدایت شده است.» آنگاه فرمودند: «إِنَّ فِی أَخْبَارِنَا مُتَشَابِهاً کَمُتَشَابِهِ‏ الْقُرْآنِ‏- وَ مُحْکَماً کَمُحْکَمِ الْقُرْآنِ فَرُدُّوا مُتَشَابِهَهَا إِلَى مُحْکَمِهَا وَ لَا تَتَّبِعُوا مُتَشَابِهَهَا دُونَ مُحْکَمِهَا فَتَضِلُّوا؛(۳۵) در اخبار ما نیز مثل متشابهات قرآن، متشابه وجود دارد،  پس متشابه آن را به محکم آن عرضه کنید و از متشابهات بدون توجه به محکمات پیروی نکنید که گمراه می‌شوید.»

جمع‌بندی

حضرت رضا«ع» از زاویه‌های مختلف اهمیت و جایگاه عظیم قرآن را بیان می‌فرمایند. قرآن کتابی است که تمام نیازهای هدایتی و تکامل انسان را بیان فرموده؛ اما کمال قرآن در پرتو امامت معصومان«ع» است، چنانکه رسول خدا«ص» آنان را به عنوان عِدل قرآن مطرح نکردند. حضرت رضا«ع» در تمام مناظرات، شبهات مأمون و امثال او را از طریق قرآن پاسخ می‏دادند و در زمینه تفسیر نیز به نکات کلیدی اشاره فرموده و به صورت عینی نیز به تفسیر پرداخته‌اند.

پی‌نوشت‌ها

۱ـ عیون اخبارالرضا«ع»، محمدبن علی بن بابویه صدوق، نشر رضا، مشهد، ۱۳۶۳ش، چاپ اول، ج ۲، ص ۱۸۲، ح ۵٫

۲ـ التهذیب، شیخ طوسی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۵ش، ج ۲، ص ۱۳۸٫

۳ـ نهج‌البلاغه، سیدرضی، ترجمه محمد دشتی،  انتشارات پارسایان، قم، دوم، ۱۳۷۹ش، خطبه ۱۹۳، ص ۴۰۲٫

۴ـ بحارلانوار، محمدباقر مجلسی، مؤسسه الوفاء، بیروت، سوم، ۱۴۰۳ق، ج ۸۹، ص ۱۹۶، ح ۱٫

۵ـ همان، ص ۲۰۰، ذیل حدیث ۱۷٫

۶ـ همان، ج ۶۳، ص ۴۴۴٫

۷ـ همان، ج ۸۹، ص ۲۰۰٫

۸ـ همان، ص ۲۰۱٫

۹ـ عیون اخبارالرضا«ع»، ج ۲، ص ۱۳۰؛ بحارالانوار، ج ۱۷، ص ۲۱۰٫

۱۰ـ تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۱۳۱٫

۱۱ـ همان، ص ۱۳۷٫

۱۲ـ التوحید، شیخ صدوق، مؤسسه نشر اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۳۵۷ش، ص ۲۲۴؛ عیون اخبار الرضا«ع»، ج ۲، ص۵۶٫

۱۳ـ عیون اخبار الرضا«ع»، ج ۱، ص ۲۱۶؛ امالی، شیخ صدوق، ص ۶۷۴؛ بحارالانوار، ج ۲۵، ص ۱۲۰٫

۱۴ـ نحل ۸۹٫

۱۵ـ المیزان فی تفسیر القرآن، سیدمحمدحسین طباطبایی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، پنجم، ۱۴۱۷ق، ج ۱۲، صص ۲۴۶ ـ ۲۴۷٫

۱۶ـ تفسیر نمونه، ج ۱۱، ص ۳۶۳٫

۱۷ـ اقبال لاهوری.

۱۸ـ تفسیر نمونه، ج ۱، ص ۱۳۶٫

۱۹ـ انعام ۳۸٫

۲۰ـ مائده ۳٫

۲۱ـ عیون اخبار الرضا«ع»، ج ۱، ص ۲۱۷؛ احتجاج، احمد طبرسی، نشر مرتضی، مشهد، ۱۴۰۳ق، ج ۲، ص ۴۳۳؛ بحارالانوار، ج ۲۵، ص ۱۲۱٫

۲۲ـ الصواعق المحرقه، ابن حجر هیثمی، مؤسسه الرساله، بیروت، چاپ اول، ج ۲، ص ۴۲۲٫

۲۳ـ فاطر ۳۲٫

۲۴ـ همان، ۳۳٫

۲۵ـ احزاب ۳۳٫

۲۶ـ تحف العقول، ابو محمد حرانی، انتشارات آل علی،؟؟؟؟ اول، ۱۳۸۲ش، صص ۷۷۴ ـ ۷۷۶٫

۲۷ـ تطهیر، ۳۳٫

۲۸ـ آل‌عمران ۶۱٫

۲۹ـ إسراء ۲۶٫

۳۰ـ شوری ۲۳٫

۳۱ـ احزاب ۵۶٫

۳۲ـ یس ۱ ـ ۴٫

۳۳ـ تحف‌العقول، صص ۷۸۸ ـ ۷۹۲٫

۳۴ـ آل‌عمران ۷٫

۳۵ـ عیون اخبار الرضا«ع»، ج ۱، ص ۲۹۰٫

سوتیترها:

۱٫

قرآن بستگی به زمان و مکان ندارد وگذشت زمان و پیشرفت علم و دانش به ما امکاناتی داده که بتوانیم نسبت به مردم اعصار گذشته استفاده بیشتری از آن ببریم.   پیداست هر چه رنگ زمان و مکان به خود نگیرد، تا ابد و در سراسر جهان پیش خواهد رفت.

۲٫

حضرت رضا«ع» از زاویه‌های مختلف اهمیت و جایگاه عظیم قرآن را بیان می‌فرمایند. قرآن کتابی است که تمام نیازهای هدایتی و تکامل انسان را بیان فرموده؛ اما کمال قرآن در پرتو امامت معصومان«ع» است، چنانکه رسول خدا«ص» آنان را به عنوان عِدل قرآن مطرح نکردند.

بررسی تحولات اخیر ترکیه و منطقه در گفتگو  با دکتر سعدالله زارعی

درآمد:

منطقه استراتژیک جنوب غرب آسیا سال‌هاست که با  ناامنی و  جنگ‌های نیابتی دست به گریبان است. حالا کودتای نافرجام در ترکیه هم بر پیچیدگی‌های حاکم بر این منطقه افزوده و تحلیل‌های مختلفی را درباره احتمال تغییر یا تاثیر در معادلات سیاسی کشورهای منطقه و به خصوص در بحران سوریه به دنبال داشته است. در گفتگو با دکتر سعدالله زارعی، کارشناس ارشد مسائل غرب آسیا  به بررسی اجمالی تحولات اخیر به خصوص در ترکیه، و سوریه نشستیم.  با سپاس از ایشان که همچون همیشه لطفشان شامل حال «پاسدار اسلام» است.

*بیش از پنج سال است که تمام کشورهای غربی و عربی به سرنگونی دولت قانونی سوریه کمر بسته‌اند. اما جمهوری اسلامی از روز اول اعلام کرد که بشار اسد باید بماند و ماند. نکته جالب اینکه در طول این مدت برخی از سران کشورهایی که خواستار سرنگونی بشار اسد بودند، خود از قدرت ساقط، برکنار یا متزلزل شدند،  ولی اسد هنوز پا برجاست. دلیل این همه اصرار برای اسقاط اسد و از آن طرف ماندگاری و مقاومت دولت و ملت سوریه به‌رغم فشارهای خارجی و تحرکات گسترده گروه‌های تروریستی در داخل چیست؟

در واقع اسقاط بشار اسد، اسقاط حکومت سوریه و استقلال کنونی این کشور است. سوریه کشور بزرگی نیست و به نسبت بسیاری از کشورهای منطقه، جمعیت زیادی هم ندارد، لذا پایداری این کشور در برابر طرح‌های آمریکایی و اسرائیلی، موقعیت ویژه‌ای به سوریه و دولت آن داده است. از این منظر سقوط دولت سوریه، سقوط آخرین دولت عربی است که در مقابل رژیم صهیونیستی ایستاده و نتیجه آن سیطره مطلق آمریکا و اسرائیل بر منطقه خواهد بود.

اما از آن سو ملت سوریه و دولت بشار اسد در برابر فشار شدید غرب و دولت‌های منطقه‌ای وابسته به آن به‌نحو عجیبی ایستادگی کرده‌اند. مردم سوریه در شرایطی مقاومت کردند که همه مرزهای آن -ترکیه، اردن، رژیم صهیونیستی، دولت لبنان، مرزهای تحت اختیار داعش در عراق- با جهان خارج به مرزهای اعزام تروریست تبدیل شده و هم مرز توطئه بوده‌اند، اما مردم سوریه ایستادند، زیرا مطمئن بودند هیچ یک از کشورهائی که از شبه‌ نظامیان حمایت می‌کنند، اهمیتی برای سوریه و سرنوشت آن قائل نیستند. این در حالی بود که مردم سوریه به چشم خود دیدند که حزب‌الله لبنان به بهای تقدیم ده‌ها شهید لبنانی از شهرها و مردم سوریه دفاع کرد.

*تحولات میدانی اخیر در سوریه و همچنین تغییر و تحولات سیاسی در منطقه و جهان از جمله در ترکیه, چه تاثیراتی بر قضیه سوریه خواهد داشت؟

فعل و انفعالات اخیر ترکیه، به‌خصوص دخالتی که آمریکایی‌ها و سعودی‌ها در کودتای اخیر  ترکیه داشتند، خواه‌ناخواه روی روابط آنکارا و واشنگتن و ریاض اثر خواهد داشت. می‌توانیم بگوییم حداقل در میان‌مدت روابط اینها به حالت عادی بازنخواهد گشت. تأثیر چنین موضوعی بر پرونده سوریه روشن است. ترکیه وقتی با آمریکا و عربستان به اختلافاتی در این حد می‌رسد، نمی‌تواند مانند گذشته در برنامه‌های آمریکایی سعودی به ایفای نقش در سوریه بپردازد، پس ترکیه‌ پس از کودتا تا حد زیادی از یک بازیگر فعال مؤثر صحنه تحولات نظامی و سیاسی سوریه به یک بازیگر غیرفعال و غیرمؤثر تبدیل می‌شود. با کنار کشیدن نسبی اردوغان از پرونده سوریه، خواه‌ناخواه مرزهای طولانی ترکیه با سوریه که از ۱۰۰۰ کیلومتر فراتر می‌رود، امنیت بهتری پیدا می‌کند و متعاقب آن عملیات ارتش در سوریه از سرعت و اطمینان و موفقیت بیشتری برخوردار خواهد شد.

*این روزها بحث کودتای ترکیه گرم است. به نظر شما کدام کشورها پشت کودتای اخیر ترکیه بودند و کودتاگران به کدام‌یک از قدرت‌های خارجی وابسته بودند؟

همان‌‌طور که رسماً هم اعلام شده، در بعد داخلی گروه فتح‌الله گولن پشت صحنه این کودتا بوده است و در بعد خارجی هم شواهد و قراین بیانگر این است که در سطح بین‌المللی با امریکایی‌ها و یک هماهنگی در سطح منطقه‌ای هم با مصر، عربستان و امارات شده بود.

اما در باره هماهنگی با امریکایی‌ها مواضع اولیه مقامات امریکایی در طول مدتی که کودتا جریان داشت، این بود که کاخ سفید اعلام کرد ما تحولات ترکیه را زیر نظر داریم. یعنی کودتا را محکوم نکرد و اعلام کرد منتظر نتیجه هستیم. از طرف دیگر برابر اسناد در این کودتا پایگاه هوایی اینجرلیک ترکیه (INCIRTLIK AIR BASE) که در اختیار امریکایی‌هاست، در پروازهای هوایی مشارکت داشتند. کما اینکه از بعد رسانه‌ای هم عمده رسانه‌های امریکا در زمان کودتا به انعکاس وسیع اخبار کودتاگران و بایکوت کردن اخبار مربوط به دولت می‌پرداختند. بنابراین شواهد کاملاً بیانگر این است که امریکایی‌ها به این کودتا دیدگاه مثبتی داشتند. همین مسئله این ظن را تقویت می‌کند که هماهنگی‌های قبلی با امریکایی‌ها صورت گرفته است و امریکایی‌ها ابهامی در ماهیت کودتاگران نداشتند. در بعد منطقه‌ای هم موضع وزیر خارجه عربستان این بود که ما تحولات ترکیه را زیر نظر داریم. یعنی از محکوم کردن کودتا خودداری کرد و نشان داد عربستان نه‌تنها حساسیتی روی کودتا ندارد، بلکه به نتایج کودتا چشم دوخته است. همچنین امارات با صدور یک دستورالعمل از شهروندان اماراتی ترکیه خواست در خانه‌هایشان بمانند و این موضوع هم نشان‌دهنده آن است که امارات موضع ضد کودتا اتخاذ نکرده است. مصری‌ها هم مشابه همین موضع را در این صحنه داشته‌اند.

اما در بعد داخلی فتح‌الله گولن که یک جریان مشخص سکولاری ترکیه است و با امریکایی‌ها هماهنگی کاملی دارد و دفتر اصلی او در امریکاست و بر یک شبکه منطقه‌ای جهانی هم مدیریت می‌کند و با نفوذی که در ارتش ترکیه ایجاد کرده بود، توانست این کودتا را در ترکیه طراحی کند و پیش ببرد.

*اردوغان شخصیتی است که در سوریه سیاست‌های امریکا را پیگیری می‌کند و یک هم‌پیمان برای امریکا محسوب می‌شود، چه دلیلی دارد امریکا در حال حاضر بخواهد علیه او کودتایی را مدیریت کند و دولت اردوغان را تغییر بدهد؟

دو سه نکته اساسی در مورد اردوغان و ارتباطش با امریکایی‌ها وجود دارد. مطلب اول این است که امریکایی‌ها کلاً سیاست تضعیف کشورهای اسلامی را توأمان در برنامه خود دارند که ترکیه هم یکی از مهم‌ترین این کشورهاست. به هر حال ترکیه یک کشور مسلمان نسبتاً صنعتی با جمعیت بالا و سابقه تمدنی طولانی است. مضافاً بر اینکه ترک‌ها با استناد به امپراتوری عثمانی دیدگاه خاصی در باره تفوق منطقه‌ای دارند. بنابراین امریکایی‌ها اساساً یک ترکیه بزرگ قدرتمند دارای دیدگاه سیاسی آینده‌نگر و بلندپروازانه را نمی‌پذیرند. کما اینکه هیچ کشور اسلامی دیگری را هم نمی‌پذیرند.

نکته دوم این است که در سال‌های گذشته تنش شدیدی بین حزب «عدالت و توسعه» به رهبری آقای اردوغان و جریان فتح‌الله گولن ـ که یک جریان کاملاً امریکایی است ـ پیش آمد و دولت در دو مورد برخوردهای بسیار تندی با عوامل فتح‌الله گولن در دستگاه قضایی و سیستم اداری انجام داد. امریکایی‌ها به‌شدت از این مسئله ناخشنود بودند. فاصله اردوغان و فتح‌الله گولن هم مرتباً افزایش یافت و به شکاف عمیقی منتهی شد.

نکته سوم مواضع اردوغان در مقابل اسرائیل است که در جنگ‌هایی که اسرائیل علیه حماس در غزه داشت، اردوغان و حزب «عدالت و توسعه» در واقع از متحد خود یعنی حماس حمایت کرد. موضع بسیار تندی که آقای اردوغان در حضور پرز در اجلاس داووس در حین جنگ ۲۲ روزه داشت، نمونه‌ای از مواضع سختی بود که اردوغان گرفت و طبیعتاً امریکایی‌ها با توجه به تعهدی که به رژیم صهیونیستی دارند از موضع اردوغان ناراضی بودند. در جریان کشتی «آزادی» هم باز این مسئله شدت یافت.

*به‌تازگی اخباری مبنی بر حسنه شدن روابط اسرائیل و ترکیه در رسانه‌ها دیده می‌شد. این فرآیند بهبودی روابط ترکیه و اسرائیل چگونه با وقوع کودتا علیه دولت اردوغان قابل جمع است؟

اردوغان توقع داشت با فعال‌سازی رابطه ترکیه و اسرائیل بتواند دل اسرائیلی‌ها و امریکایی‌ها را به دست بیاورد. اردوغان در واقع بهای گزافی پرداخت تا بتواند مسائلش را با امریکا حل و فصل کند، اما در عمل کودتا نشان داد امریکایی‌ها اساساً از اردوغان عبور کرده‌اند و دلجویی او از نتانیاهو نمی‌تواند نگرانی امریکایی‌ها را از ترکیه کاهش بدهد، بنابراین به این معنا بین کودتا و اصلاح روابط بین اسرائیل و ترکیه رابطه‌ای وجود ندارد، ولی آنچه که اردوغان را بسیار عصبانی کرد این بود که به‌رغم اینکه بهای بسیار سنگینی به خاطر اسرائیل پرداخت کرده است، اما امریکایی‌ها کماکان برنامه تغییر ترکیه را در دستور کار دارند.

*چطور شد کودتاگران پس از چند ساعت دستگیر شدند و نتوانستند به اردوغان دسترسی پیدا کنند. جنابعالی دلیل این موضوع را چگونه تحلیل می‌کنید؟

در باره این موضوع دو سه نکته حایز اهمیت است. نکته اول اینکه اردوغان طی سال‌های گذشته تغییرات عمده‌ای را در ارتش انجام داده بود. بسیاری از سران ارتش را تصفیه کرده و ساختار و سیستم ارتش را تا حد زیادی تغییر داده و عملاً ارتش از حالت یکپارچه خارج شده بود و بخشی از ارتش با دولت کار می‌کردند و قسمتی ناراضی بودند و لذا کودتاگران به‌رغم هماهنگی‌هایی که با خارج داشتند، اما در داخل سیستم ارتش نتوانستند انسجام لازم را برای کودتا ایجاد کنند. به عنوان مثال در این کودتا نیروی هوایی محور بود، در حالی که در گذشته محور کودتاها نیروی زمینی بود، اما نیروی زمینی به صورت فعال وارد نشد و فقط یگان‌هایی از نیروی زمینی به صورت محدود ورود کردند. نیروی دریایی موضع کاملاً مخالف داشت. همین‌ طور وزارت دفاع و ستاد مشترک ارتش مخالف بودند، لذا کودتاگران نتوانستند کل ارتش را پای کار بیاورند. همین ‌طور ارتش نتوانست در سیستم اطلاعاتی امنیتی نفوذ لازم را داشته باشد و بتواند چراغ‌های سیستم امنیتی را خاموش کند. لذا تشکیلات هاکان ـ فیدان در این کودتا از همان اول فعال شد و تلاش‌های خود را برای خنثی‌سازی کودتا به کار گرفت و تا حد زیادی هم موفق بود. از طرف دیگر در باره این کودتا باید بگوییم نفوذ گسترده حزب «عدالت و توسعه» و بازیگری نسبتاً قوی آقای اردوغان این اطمینان را از عوامل کودتا و کشورهای حمایت‌کننده گرفته بود و لذا امریکایی‌ها، سعودی‌ها و مصری‌ها با دیده تردید به موفقیت کودتا نگاه می‌کردند و به نظر من اینکه ظرفیت کودتا کاملاً به میدان نیامد و امروز می‌شنویم که بیش از ۱۵ هزار نفر دستگیر شدند. در این کودتا که ۱۵ هزار نفر شرکت نکردند، پس معلوم می‌شود خود کودتاچی‌ها هم نسبت به موفقیت تردید داشتند و لذا بخشی از نیروها را وارد کردند تا در برخورد اولیه ارزیابی کنند و اگر بخش اول کودتا موفق شد، بقیه نیروها را وارد میدان کنند. به نظرم تردید در موفقیت یکی از عوامل اصلی شکست کودتاچی‌ها بود. کودتا در ترکیه قاطع عمل نکرد و در واقع آن ساعات اولیه را از دست داد و به‌زودی با یک موج مردمی مواجه شد و به‌ناچار شکست را پذیرفت.

*آینده رجب اردوغان و حزب‌ عدالت و توسعه در بعد داخلی وخارجی به چه ترتیب خواهد بود؟ ارتباطش با جمهوری اسلامی و نیز کشورهایی که به نحوی کودتا را تأیید کردند. از امریکا گرفته تا اتحادیه اروپا و کشورهای منطقه مثل مصر؟