با توجه به اهميت «حياتى و اساسى» مصرف مدبرانه و عاقلانه منابع كشور، سال جديد را در همه زمينهها و امور، سال اصلاح الگوى مصرف مي‌دانم.
تبديل احوال ملت ايران به نيكوترين احوال، نيازمند توجه و لطف پروردگار است اما بايد متوجه بود كه جلب «لطف و رحمت الهى» به تلاش و همّت آحاد مردم براى ايجاد تحوّل در زندگى شخصى و اجتماعى بستگى دارد.
اسلام عزيز و همه عقلاى عالم بر اين نكته تأكيد مىكنند كه مصرف بايد مدبرانه و عاقلانه مديريت شود.
همه ما بخصوص مسؤولان سه گانه، شخصيتهاى اجتماعى و آحاد مردم بايد در سال جديد در مسير تحقق اين شعار مهم، حياتى و اساسى «يعنى اصلاح الگوى مصرف در همه زمينهها» برنامه ريزى و حركت كنيم تا با استفاده صحيح و مدبرانه از منابع كشور مصداق برجسته‌اى از تبديل احوال ملت به نيكوترين حالها، ظهور و بروز يابد. (از پيام سال )88
ملت بزرگ و عزيز ايران با توجه به آمادگىها و زمينههاى مثبت موجود، دهه چهارم انقلاب را به گامى بلند و جهشى قابل توجه در روند تحقق آرمان اصيل «پيشرفت و عدالت» تبديل خواهد كرد.
حضور ميليونها جوان «دانا، پرنشاط و تحصيل كرده» تجربيات بسيار ذيقيمت «نخبگان، مسؤولان و مديران» در روبرو شدن با مسايل سه دهه اخير كه منجر به تصميمات مهمى همچون اجراى اصل 44 قانون اساسى، تلاش براى هدفمند كردن يارانهها و سفر مسؤولان به استانها و مناطق دور و نزديك كشور شده است و نيز آماده شدن زيرساختهاى اساسى در زمينههاى گوناگون «علمى، شبكههاى ارتباطاتى و مواصلاتى» از جمله عواملى است كه آمادگيهاى بسيار وسيعى، براى حركت پرشتابتر كشور بوجود آورده تا دهه چهارم كه از امسال آغاز شده در پرتو برنامه ريزى و كار و تلاش مجدانه، حقيقتاً به دهه پيشرفت و عدالت تبديل شود.
تحقق اين آرزوهاى بزرگ، سخت، اما شدنى است و بايد با همت و اراده و تلاش همگانى به آنها برسيم.
اين حركت، گامى اساسى در روند پيشرفت و عدالت است چرا كه بيمارى اسراف، از لحاظ اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى، آسيبها و مشكلات گوناگونى بوجود آورده و آينده كشور را تهديد مىكند.
بايد اعتراف كنيم كه عادتها، سنتها و روشهاى غلط، زياده روى در مصرف را بدنبال آورده و نسبت ميان توليد و مصرف را، به ضرر توليد برهم زده است، به گونه‌اى كه يك سوم نان توليدى و حداقل يك پنجم آب مصرفى، كه با آن همه مشكلات و دشواريها تهيه مىشود عملاً به هدر مي‌رود، متوسط مجموع انرژى مصرفى در ايران، بيش از 2 برابر متوسط جهانى شده و شاخص شدت انرژى در كشور ما يعنى نسبت انرژى مصرف شده به كالاى توليد شده، متأسفانه 8 برابر كشورهاى پيشرفته است.
مقابله با اسراف و صرفه جويى صحيح، با حرف امكانپذير نيست و قواى مقننه و مجريه موظفند با قانونگذارى صحيح و اجرا و پيگيرى قاطعانه، الگوى مصرف را از «توليد تا مصرف و بازيافت» اصلاح كنند.
مردمسالارى دينى با حرف ايجاد نمىشود بلكه نيازمند شركت و حضور و اراده ملت و ارتباط فكرى، عقلانى و عاطفى با مردم، با تحولات كشور است و تحقق اين مسئله جز با انتخابات صحيح، همگانى و مشاركت وسيع مردم ممكن نيست.
انتخابات سرمايه گذارى عظيم و سپرده گذارى ملت براى اداره صحيح كشور و دستيابى به آينده‌اى روشن است، و هر رأيى كه به صندوق ريخته مىشود اهميت دارد و به اين سرمايه گذارى ملى مي‌افزايد.
توجه كنيد كه انتخابات فقط ابزارى براى در دست گرفتن قدرت نيست بلكه وسيله‌اى است براى ارتقاى توان كشور، افزايش اقتدار ملى و آبرومند كردن ملت، بنابراين در تبليغات و رفتار خود به اين مسائل اهميت دهيد و مبادا كسى در فعاليت انتخاباتى خود به گونه‌اى حرف بزند و رفتار كند كه دشمن را به طمع بياندازد.
هر يك از شما حتماً حرفى داريد و طبعاً حرف فرد مقابل را رد مىكنيد اما در اين روند از جاده انصاف خارج نشويد و به كتمان حقايق نپردازيد.
نامزدها خود را به مردم عرضه كنند تا مردم با هوشيارى هر گونه كه تشخيص مي‌دهند عمل كنند.
بنده نيز به مسؤولان تأكيد مىكنم كه حتماً انتخابات را سالم و با امانت دارى كامل برگزار كنند و به گونه‌اى عمل شود كه دست نامزدها باز باشد و مردم نيز با حضور پرشور خود، هر كه را خواستند آزادانه انتخاب كنند.
هميشه گمانه زنىها و شايعاتى در اين زمينه بوده و خواهد بود اما بنده يك رأى دارم كه در صندوق مي‌اندازم و به هيچ كس هم نمىگويم كه به چه كسى رأى بدهد يا ندهد، چرا كه تشخيص اين مسئله بر عهده خود مردم است. (15/1/)88
امام خمينى ثابت و استوار نقش معلم در جامعه
نقش معلم در جامعه، نقش انبياء است. انبياء هم معلم بشر هستند، نقش بسيار حساس و مهمى است و مسؤوليت بسيار زيادى دارد. نقش مهمى است كه همان نقش تربيت است كه «اخراج من الظلمات الى النور» است آنهايى كه «اللّه ولى الّذين آمنوا يخرجهم من الظلمات الى النور» همين سمت معلمى است. خداى تبارك و تعالى اين سمت را به خودش نسبت مي‌دهد كه خداى تبارك و تعالى است كه اخراج مىكند مردم را از ظلمات به نور و به وسيله انبياء و به وسيله وحى مردم را دعوت مىكند به نورانيّت، دعوت مىكند به كمال، دعوت مىكند به عشق، دعوت مىكند به محبت، دعوت مىكند به مراتب كمالى كه از براى انسان است. دنبال او انبياء هستند كه همان مكتب الهى را نشر مي‌دهند و آنها هم شغلشان تعليم است، معلمند، معلم بشرند، آنها هم شغلشان اين است كه مردم را تربيت كنند كه از مقام حيوانيت بالا برود و به مقام انسانيّت برسد. (26/5/)1358
معلم و دانشجو محصور به معلمهاى دانشگاه يا دبيرستانها يا ساير جاها نيست و دانشجو هم محصور نيست به همانهائى كه دانشگاه مي‌روند. عالم يك دانشگاه است و انبياء و اولياء و تربيت شدههاى آنها معلم هستند و ساير بشر دانشجو و بايد دانشجو باشند. عالم بايد، تمام دنيا بايد دو طبقه داشته باشد: يك طبقه معلم و استاد و يك طبقه دانشجو و متعلم. وظيفه معلم هدايت جامعه است به سوى اللّه و وظيفه دانشجو تعلّم. (8/6/)1359
اين جوانها نفوسشان مستعد است از براى گرفتن هر چيزى كه وارد بشود در نفوس، نفوس جوانها يك آينه صيقلى است كه باز از آن فطرت خودش جدا نشده است و اين آينه همه چيز در آن نقش مىشود ببندد. اگر چنانچه معلم، يك معلمى باشد كه دعوت به نور بكند، دعوت به صلاح بكند، دعوت به اسلام بكند، دعوت به اخلاق صالحه بكند، دعوت به ارزشهاى انسانى بكند، آن ارزشهائى كه عنداللّه ارزش است، اگر معلم اين كار را بكند، همانطورى كه انبياء مردم را از ظلمات به نور مىكشانند، اين معلم هم اين بچهها را از ظلمات به نور وارد مىكند و همين شغلى است كه شغل انبياست و اگر خداى نخواسته معلمى يا معلمهايى بر خلاف مسير حق باشند، تربيت نشده باشند، تزكيه نشده باشند، بر خلاف صراط مستقيم الهى باشند، اين آينههاى صيقلى كه نفوس جوانهاى ماست، در آن همان تعليمات اعوجاجى كه در اين خود معلم هست نقش مىبندد و او را رو به انحراف مىبرد يا به طرف شرق و يا به طرف غرب. (18/10/)1359
معلم امانتدارى است كه غير همه امانتها، انسان امانت اوست. امانتهاى ديگر را اگر كسى خيانت به آن بكند خلاف كرده است لكن يك مالى را كه به آن امانت داده بودند از بين برده است، در جامعه يك چيزى درست نمىشود، يك شخصى ضررى كرده است و اين هم بايد ضرر او را جبران كند اما امانت اگر انسان شد، اگر يك طفل قابل تربيت شد، اگر خداى نخواسته اين امانت به آن خيانت شد، يك وقت مىبينيد خيانت به يك ملت است، خيانت به يك جامعه است، خيانت به اسلام است. بنابراين شغل در عين حالى كه بسيار شريف است و بسيار ارزنده است، از باب اينكه همان شغل انبياست كه براى انسان سازى آمده بودند لكن مسؤوليت بسيار بزرگ است، چنانچه مسؤوليت انبيا هم بسيار بزرگ بود. (18/10/)1359
بايد خيلى توجه شما داشته باشيد كه شماها يك مردم عادى نيستيد، شماها معلّم نسلى هستيد كه در آتيه همه مقدرات كشور به آن نسل سپرده مىشود. شما امانتدار يك همچو نسلى هستيد و تربيت شما و تعليم شما بايد همراه هم باشد. فقط اين هم وظيفه نيست براى معلم علوم دينى، اين وظيفه است براى تمام معلمين در هر رشته هستند و تمام اساتيد دانشگاه در هر رشته‌اى هستند همانطورى كه معلم علوم دينى فقط اگر بخواهد علوم دينى را ياد بدهد و توجه به اخلاق دينى نداشته باشد، توجه به سازندگى اين طفل يا اين جوان نداشته باشد ممكن است غائله بار بياورد و كشور را به تباهى بكشد، معلم غير علوم دينى هم همين طور است، در هر رشته‌اى كه تعليم واقع مىشود، اگر چنانچه در آن رشته خداى نخواسته انحراف ايجاد بشود، معلمين يا اساتيدى باشند كه انحراف ايجاد بكنند، هم خودشان شريكند در اين جرمهايى كه از آنها صادر مىشود و هم كشورشان به تباهى كشيده مىشود به حسب امكان. (10/11/)1359

من پنجاه و هفتى هستم و خواهم بود
درآمد:
«خواهر طاهره! اگر مردم ايران منتظر من هستند، هشت فرزند هم منتظر شما هستند، مراقب خودتان باشيد.»
اين جمله‌اى است كه امام راحل در مقطعى كه خانم دباغ سر از پا نشناخته، بخشى از وظيفه حفاظت از امام را در نوفل لوشاتو بر عهده داشت، از ايشان شنيد. اين عبارت در عين حال اشاره‌اى است به پاكبازى اين يار ديرين انقلاب كه تا هم اينك نيز بر فكر و عمل او سايه افكنده است. در اين ماهها ترجيعبند كلام او گلايه‌اى است دائمى از رفتار برخى از مسندنشينان كه ياد و نام امام را به فراموشى سپرده‌اند و نزد ناديدگان انقلاب كه همان جوانان هستند، رفتار ناصواب خود را به حقيقت ناب و زلال انقلاب ضميمه مىنمايند.
او بر خلاف ملاحظات سياستپيشگان و بر محمل شجاعت ذاتى خويش، از كتمان حقايق تاريخ انقلاب، به‌ويژه بخشهائى كه با رفتار برخى از حقستيزان امروز پيوند دارد، رويگردان است و زمينهساز شناختى واقعنمايانه از حقايق مكتومى است كه در جريان انقلاب اسلامى روى داده‌اند.
با سپاس از سركار خانم دباغ كه ساعتى با ما به گفت‌وگو نشستند.
آيا شما از دوران نوجوانى علائق سياسى داشتيد و يا اتفاقى باعث شد كه وارد اين عرصه شويد؟ به عبارت ديگر چگونه وارد عرصه مبارزات شديد؟
بسم‌الله‌الرحمن‌الرحيم. من مىخواهم عرضم را با دعا براى حسن عاقبت خود شروع كنم و اميدوارم حضرت امام و تمام شهدا كه ناظر بر اعمال و گفتار ما هستند، از ما رضايت داشته باشند. اگر بخواهم از اين مسئله اطلاعات كافى بدهم، بايد بگويم كه بنده در يك خانواده بسيار مذهبى، شايد هم يك قدرى محدود، به دنيا آمدم و زندگى كردم. پدرم در مسجد جامع همدان، استاد اخلاق بودند و عصرها در كتابفروشي‌اى كه در نزديكى مسجد داشتند، مىنشستند و با دوستانشان گعدههائى داشتند و آيات و روايات را با هم مرور و بحث مىكردند. ايشان استادى داشتند به نام شيخ محمد تقى ايزدى كه روحانى برجسته و والائى بودند. هر جمعه با ايشان جلساتى داشتند و طبيعتا اين مباحث به خانه هم سرايت مىكرد. در هفتههائى كه نوبت پدر بود و آقايان مي‌آمدند، ما پشت در اتاقها مي‌ايستاديم و گوش مي‌داديم، چون آن وقتها بلندگو نبود كه صدا به همه ما برسد، پدر طورى مىنشستند كه نزديك در اتاق مجاور باشد كه ما بچهها صدا را بشنويم. منزل ما فقط همان دو اتاق را داشت و ما صدا را خوب مىشنيديم. مادربزرگ مادرى ما، صديقه خانم تهرانى، مربى قرآن بودند و همه مردم همدان ايشان را مىشناختند و در همدان براى خانمها كلاس قرآن مىگذاشتند. در آن زمان به تدريج روزنامهها چاپ شدند، از جمله روزنامه‌اى بود كه فقط فكاهى مىنوشت.
روزنامه توفيق؟
بله، اسمش همين بود. پدرِ مادرم اين روزنامه را مىخريدند و به منزل مي‌آوردند. چون همسرشان سواد داشتند، طبيعتا خواندن روزنامه به دخترها هم سرايت كرده بود. مادر، زن بسيار با اطلاعى بودند و تمام قرآن و همه دعاها را ايشان به ما آموزش مي‌دادند و پدر روزهاى جمعه غلطگيرى مىكردند. طبيعى است كه با اين نوع آشنا شدن با اسلام و با قرآن، انسان متوجه بعضى از مسائل مىشود، منتهى در كنار اين قضايا، پدرِ مادرم كه از تهران به همدان منتقل شده بودند، براى اولين دوره مجلس در صدر مشروطيت، براى همدان انتخاب شدند. ايشان در خيابان سرچشمه خراطى داشتند. نامشان احمدى بود.احتمالا يك چيزهائى به صورت ژنتيك به ما منتقل شده است.(با خنده)
شما ايشان را ديده بوديد؟
خير، بنده پدر و مادر مادرم را نديده‌ام، اما پدر پدرم را ديدم. آهنگر و بسيار ساده و در عين حال متشخص بودند. اين خانواده و آن ريشه، سرمايههائى را به انسان مي‌دهد. هيچ يك از افراد خانواده پدرى و مادرى دنبال اين مسائل نبودند، اما بنده را خداوند متعال عنايتى كردند. طبع بسيار شلوغ و شيطانى داشتم، به طورى كه از سن 7 سالگى تا 10 سالگى خودم يك هيئت سينه‌زنى داشتم. پسرها و دخترهاى فاميل را جمع مىكردم و از ساعت 10 در حياط منزل يك ساعتى سينه مي‌زدند، بعد هم آنها را به كوچه مىبردم و يك دور، دور امامزاده عبدالله مىگرداندم! و به يكى از همسايهها هم مىگفتم كه امروز دسته سينه‌زنى ما براى ناهار به منزل شما مي‌آيد! و آنها هم آشى، آبگوشتى درست مىكردند و اين بچهها را كه بين 10 تا 15 نفر مىشدند، مىبردم آنجا و ناهار مىخورديم و نماز جماعت مىخوانديم و دوباره پرچمها را جمع مىكرديم. سه چهار تا چراغ بادى هم داشتيم كه بعدها هفت تا شد، اينها را جلوى دسته نگه مي‌داشتيم. به هر حال اين حالات در بنده بود تا به سن 13 سالگى رسيدم. ما پنج تا خواهر بوديم و پدر، همه آنها را در سن 17، 18 سالگى
شوهر دادند، ولى براى اينكه از دست شيطنتهاى من خلاص شوند، همين كه وارد 14 سالگى شدم، به آقاى دباغ شوهرم دادند و به تهران آمديم. (با خنده)
متدينين سنتى روى خوش به سياست نشان نمي‌دادند و لذا احتمالا هم خانواده پدرى و مادرى و هم خانواده همسرتان در برابر سياسى شدن شما مقاومتهائى نشان دادند.
اتفاقاً حركتهاى سياسى در خانواده ما قبل از به وجود آمدن من، سابقه داشته. موقعى كه من ازدواج كردم و به تهران آمدم، بحبوحه قضاياى جنگ شش روزه اعراب و اسرائيل و قضاياى فلسطين بود و همسرم با عده‌اى از دوستانشان، به عناوين مختلف در اين قضايا شركت داشتند. البته نمي‌آمدند در برابر شاه مثل ماها مبارزه كنند، ولى در آن زمان اعلاميههاى علما و بزرگان را دست به دست مىچرخاندند و اخبار و رويدادها را براى هم تحليل مىكردند و هر كسى كه يك راديوى كوچك داشت، به هزار سوراخ و سنبه خانه مي‌رفت كه بتواند اخبار را بگيرد كه الآن در مصر چه خبر است؟ در فلسطين چه خبر است؟ اين نوع رفتارها در انسان تأثير دارد.
يادم هست موقعى كه رضاشاه را به تبعيد بردند و بعد شاه مىخواست جنازه پدرش را برگرداند، ما در همدان همسايه‌اى داشتيم كه آدمهاى خوبى نبودند. پدرم بسيار آدم اخلاقي‌اى بود و نمىگذاشت ما با اين همسايه ارتباط برقرار كنيم، چون از خانهاى روستا بودند و آدمهاى سالمى نبودند، ولى آنها راديو داشتند. پدرم با وجود تقيد زيادى كه داشتند، آن روز اجازه دادند ما برويم و اخبار را بشنويم، خودشان هم آمدند و در حياط روى صندلى نشستند كه قضاياى آوردن جنازه رضاشاه را بشنوند. مىخواهم عرض كنم كه خانواده بهطور كلى علائق سياسى داشتند. بعد كه ازدواج كردم و به تهران آمدم، همسرم با اين گروهها، بالاخص با آقائى روحانى به نام صاحب‌الزمانى ارتباط داشتند. ايشان در آن زمان در دفتر آيت‌الله بروجردى رضوان اللّه تعالى عليه بودند. ماها هم همگى مقلد آيت‌الله بروجردى بوديم و ايشان مي‌آمدند و اطلاعات را مي‌آوردند. تا آخرين سالهاى مبارزه با ايشان ارتباط داشتيم كه بعدها متاسفانه در دفتر آقاى منتظرى گير كردند و بيرون نيامدند! و ارتباطها قطع شد. بنابراين هم از طريق بيوت مراجع و هم از طريق حركات سياسى موجود در جامعه، در جريان قرار مىگرفتيم. يادم هست كه همسرم مي‌آمدند و مىگفتند كه امروز با آقايان بازارى به منزل آيت‌الله كاشانى رفتيم و آقا اينطور گفتند.
با فدائيان اسلام هم ارتباط داشتند؟
به مبارزات سياسى اعتقاد داشتند و دارند، ولى خيلى با مبارزات مسلحانه موافقت ندارند. يك نوع اعتقاداتى نسبت به مبارزه و مسائل سياسى دارند، ولى برعكس ما، با اسلحه و اين حرفها ميانه خوبى ندارند. طبيعى بود من كه در بچگى و نوجوانى دنبال اين گونه مسائل بودم، تهران برايم ميدان رشدى شد و از طريق يكى از همسايگان در بيت يكى از علما كه در كوچه شترداران خيابان خراسان زندگى مىكردند، مشغول تحصيل دروس حوزوى شدم. يك مقدار پيش ايشان درس خواندم. ايشان هم گاهى گريزهائى به سياست مي‌زدند، اما بسيار محتاط بودند، چون شناخت كاملى از ما نداشتند. هفت هشت نفر خانم بوديم كه مي‌رفتيم و خدمت ايشان درس مىخوانديم. بعد كه مجبور شديم تغيير مكان بدهيم و به بالاتر از خيابان خراسان، روبروى خيابان غياثى (شهيد سعيدى فعلى) آمديم، ناچار شدم استادم را عوض كنم، چون مسافت زياد بود و فرزندان من هم سه چهار تا شده بودند. از طريق مسجد حورى كه نزديك خيابان
غياثى بود، با آقاى حاج على آقا خوانسارى كه ايشان را از عراق بيرون كرده بودند، آشنا شدم و خدمت ايشان رفتم و درسم را ادامه دادم.
در اين هنگام بود كه قضاياى 15 خرداد پيش آمد. درسؤال شما بود كه چه اتفاقى موجب شد به مسائل سياسى و مبارزاتى كشيده شدم و بنده بايد به اين روز خاص اشاره كنم. در روز 15 خرداد كه صبح آن حضرت امام را دستگير كرده و به تهران آورده بودند، بازار بهشدت به هم ريخت. ما سر خيابان غياثى مىنشستيم، وقتى روى پشت بام رفتيم، از آن مسافت، دودى را كه از بازار بلند شده بود، ديديم. من احساس كردم اگر اين جريانات به خيابانها كشيده شود، فرزندانم گرسنه مىمانند و سريع به نانوائى رفتم كه مقدارى نان تهيه كنم. نانوا در دكان را بست كه كسى تير نخورد و من از سوراخ در كه از آنجا به مشترىها نان مي‌دهند، نگاه كردم و ديدم كه جوانها را چنان با تير مي‌زدند كه انگار آنها دشمنان خونىشان هستند!
صحنه درگيرى اين قدر به شما نزديك بود؟
اين نانوائى سر نبش خيابان 17 شهريور (شهباز آن زمان) بود و من از آن پنجره مي‌ديدم كه مردم صف به صف از خيابان خراسان به طرف تلفنخانه در قسمت بالاى خيابان شهباز مي‌روند. كلانترى هم در اول يك خيابان فرعى خيابان غياثى بود. پاسبانها به رديف زانو زده بودند و مستقيم به طرف مردم تيراندازى مىكردند. چند جوان را ديدم كه از پاهايشان خون مي‌آمد و خود را به طرف جوى آب كشيدند كه تير بعدى را نخورند. وقتى مردم خون را ديدند، نمي‌دانم چه حالتى برايشان پيش آمد، شايد اگر خود بنده هم بودم، همين حالت را پيدا مىكردم، بي‌اعتنا به اينكه چه كسى تير خواهد خورد يا چه خواهد شد، به طرف پاسبانها حمله و آنها هم از ترسشان به طرف كلانترى فرار كردند! مردم ريختند و كيوسكى را كه نگهبان كلانترى در آن مي‌ايستاد و همينطور كيوسك تلفن را آتش زدند و بعد به طرف بالاى خيابان رفتند. آقاى نانوا نانهائى را كه داشت بين مشترىها تقسيم كرد و به هركدام از ما سه چهارتائى رسيد و بعد هم ما را بيرون فرستاد و در دكانش را بست و رفت.
وقتى به منزل رسيدم، رفتم روى پشت بام و ديدم وضع خيلى خراب است. تقريبا شايد دو شب شوهرم به منزل نيامدند. آن روزها حاج‌آقا در پاساژى روبروى ناصرخسرو مغازه داشتند و برنج و روغن و اين چيزها را به صورت حق‌العمل كارى مىفروختند. ايشان نتوانسته بودند بيايند منزل، چون روزها كه تيراندازى و بگير و ببند بود و شبها هم هر كسى بيرون از منزل بود، او را با تير مي‌زدند و برايشان مهم نبود كه او كيست يا چه كاره است. به نظر خودم آنچه كه موجب شد كه من وارد عرصه مبارزه سياسى مستقيم و بعد هم نظامى بشوم، ديدن اين جوانها بود كه در خون خودشان مىغلتيدند. تا ساليان سال، اين منظره هرگز از ذهن من دور نمىشد.
تا قبل از ورود به مرحله مبارزه مسلحانه،فعاليتهاى شما بيشتر در عرصه فرهنگى و كارهائى از قبيل رد و بدل كردن اعلاميهها و كتابها بود. ممكن است اينسؤال براى خواننده كتاب خاطرات شما پيش بيايد كه مبارزات مسلحانه و زندگي‌اى كه در تعقيب و گريز سپرى مىشود، چگونه با وظايف مادرى و همسرىسازگار است و آيا از جانب همسر و فرزندان، اعتراضى بر اين شيوه شما وجود نداشت، بهخصوص كه دختر شما هم از پيامدهاى مبارزات شما، دچار شكنجهها و آزارهاى بىشمارى شد.
همانطور كه در كتابم نوشته‌ام و در اين گفت‌وگو هم اشاره كردم، زمانى كه ديدم وضعيت شهر، آشفته است، نخستين فكرى كه به ذهنم رسيد اين بود كه بهسرعت خودم را به نانوائى برسانم و نان تهيه كنم كه فرزندانم گرسنه نمانند، اما سئوال من اين است كه آيا وظيفه يك مادر و يك زن، فقط اين است كه فرزندانى بزايد و بزرگ كند و تحويل جامعه بدهد؟ اگر اينگونه است چرا حضرت زهرا(س) با علم به اينكه در منزلشان با يك لگد از جا كنده خواهد شد و هفت ماهه هم باردار بودند، پشت درِ رفتند و اگر در آن حادثه كه فرزندشان را از دست دادند، وجود مبارك خودشان هم از دست مي‌رفت، تكليف حضرت زينب و امام حسن و امام حسين(ع) چه مى شد؟ يا زمانى كه همراه با فرزندانشان، در مسير راه مكه و مدينه مىنشينند و گريه مىكنند تا جائى كه حضرت على(ع) مي‌آيند و براى ايشان سايبان تهيه مىكنند، چرا دست به اين كار مي‌زنند؟ آيا وظيفه مادرى ايشان حكم نمىكرد كه به تصور ما، از فرزندان، دور از آسيب دشمنان و در خانه، مراقبت كنند و تن به مسائلى كه احتمالا به خودشان يا بچهها صدمه مي‌زند، ندهند؟
به نظر من پاسخ، روشن است. انسان موظف به مقابله با جور و ستم و اداى تكليف است، وگرنه زائيدن فرزند و بزرگ كردن كه در همه حيوانات هم مشاهده مىشود. انسان موظف است از ولايت و از حق دفاع كند. اسلام وظيفه دفاع را برعهده زن هم گذاشته و مراجع عظام هم بر اين نكته تاكيد دارند، لذا زمانى كه من در عراق، خدمت حضرت امام رسيدم و پرسيدم حال كه نمىتوانم به ايران برگردم، آيا اجازه مي‌دهيد بروم و در كنار خواهران و برادران فلسطينى با اسرائيل دست و پنجه نرم كنم؟ ايشان فرمودند اينكه تكليف است. تكليف يعنى چه؟ يعنى چيزى كه سؤال ندارد و انسان موظف به انجام آن است. تكليف مادرى جاى خودش را دارد و هر مادرى بايد آن را انجام بدهد، ولى وظيفه يك مادر اين نيست كه تكان نخورد و به مسائل سياسى و اجتماعى جامعه خود اعتنا نداشته باشد و وارد عرصه نشود، آن هم به اين دليل كه ممكن است او را دستگير و شكنجه كنند و آن وقت معلوم نيست تكليفش در مقابل فرزندانش چه خواهد شد. براى پدر هم همينطور است. فرقى ندارد. آنها وقتى دستشان برسد، هم پدر را شكنجه مىكنند، هم مادر را.
پس از زندان چه سالى از ايران بيرون رفتيد؟ آيا به بچهها سخت نگذشت؟
اواخر سال 53 از ايران بيرون رفتم. پدر و مادر من در سال 45 از همدان به مشهد مهاجرت كردند، در آنجا زندگىشان نچرخيد و سپس به تهران آمدند. پدرم مسئول خريد كارخانجات روغن نباتى قو بودند. پدر و مادرم از سال 44 با بچههاى من بودند و بعدها هم داماد بزرگم كه آن زمان در كارخانه شير پاك كار مىكردند، بالاى سر بچهها بودند. شوهر من 16 سال بيرون از محيط خانه و در شوش و بهبهان و شوشتر كار مىكردند و هر چند وقت يك بار مي‌امدند و به منزل سر مي‌زدند و باز به ماموريت مي‌رفتند. حاج‌آقا حسابدار يك شركت ملى ساختمانى بودند كه براى نظامىها پايگاه مىساخت و اين كار حدود 16 سال طول كشيد. وقتى من رفتم، حاج آقا مي‌دانستند كه من زنده هستم، ولى براى اينكه بچه ها اذيت نشوند، به آنها گفته بودند كه من كشته شده‌ام! كسى از وضعيت من خبر نداشت.
بعدها موقعى كه به نوفللوشاتو رسيدم، امام امر كرده بودند كسى حق ندارد براى امور شخصى خود از تلفن آنجا استفاده كند و به ايران زنگ بزند و اگر كسى خواست اين كار را بكند، بايد پولش را بدهد. يك روز به من فرمودند :«خوب است كه شما برويد و زنگى به فرزندانتان بزنيد.» عرض كردم :«شما فرموده‌ايد بايد براى تلفن پول پرداخت كنيم و بنده پولى در اختيار ندارم.» ايشان فرمودند :«برويد زنگ بزنيد و بگوئيد فلانى گفته است.» من رفتم و زنگ زدم و دخترم، آمنه كه آن موقع 14، 15 سال داشت و بعدها سرطان گرفت و فوت كرد، گوشى را برداشت. وقتى گفتم :«آمنه! من مادرت هستم»، فريادش به آسمان بلند شد كه :«ساواكىهاى… چرا دست از سر ما برنمي‌داريد؟» معلوم مىشد قبل از آن بارها به اين وسيله، آزارشان داده بودند. بعد گفت :«مادر من مرده!» من براى اينكه به او اطمينان خاطر بدهم، نشانه‌اى را ذكر كردم تا او مطمئن شد و با هيجان فرياد زد :«بچهها! بيائيد! مامان پشت خط است».
به اعتقاد من اگر در اسلام، مبارزه منعى داشت، امام كه با كسى رودربايستى نداشتند و در پاسخ بهسؤال من نمىفرمودند تكليف است و مىفرمودند شما خيلى كار اشتباهى كرده‌ايد كه مبارزه كرده و ناچار شده‌ايد فرار كنيد كه حالا نتوانيد نزد فرزندانتان برگرديد. وقتى كه دين به خطر مي‌افتد، اسلام براى همه كس، در همه جا، تكليف ايجاد مىكند و فرقى نمىكند كه زن باشد يا مرد، پدر باشد يا مادر يا فرزند دختر باشد يا پسر. در فتواى دفاعى امام اگر دقت كنيد مىبينيد كه ايشان فرموده‌اند اگر به كشور اسلامى هجوم شود، بر مرد و زن و پير و جوان واجب است به دفاع از دين خود بپردازند، حالا بايد نشست و بررسى كرد كه اين دفاع، چه نوع دفاعى است كه بر مرد و زن و پير و جوان، به يكسان حكم مىكند؟
در سالهائى كه شما در لبنان آموزش چريكى مي‌ديديد، اساساً چريك زن مسلمان نداشتيم و اين نوع فعاليتها را عمدتا گروههاى چپ انجام مي‌دادند. با توجه به اينكه شما از يك خانواده سنتى هم برخاسته بوديد، برخورد خودتان با اين مسئله چگونه بود و چه حسى داشتيد؟
بنده بعد از فرمايش امام، احساس كردم تكليفى بر دوش من است و طبيعتا به سوريه و از آنجا هم به لبنان رفتم كه برادر بزرگوارمان، شهيد دكتر چمران در آنجا بودند. البته محمد منتظرى مرا برد و به ايشان معرفى كرد. در آنجا از برادران، آقاى غرضى بودند، آقاى تقديسيان بودند كه الان دفتر رياست جمهورى هستند، آقاى سراج‌الدين موسوى بودند، آقاى جلال‌الدين فارسى بودند، آقاى هادى غفارى بودند. من وقتى با آقاى دكتر چمران آشنا شدم، ايشان زحمت كشيدند و مرا به دفتر آقاى امام موسى صدر بردند و صحبتها و بحثهائى شد و قرار شد كه ما برويم يك دوره
نظامى ببينيم. قبلا شهيد سعيدى در روستائى از توابع كرج، در باغ آقائى به نام كمپانى، برايمان آموزشهائى گذاشته بودند. در آنجا آقائى مي‌آمدند و سعى مىكردند در تاريكى هم باشند كه ما چهرهشان را نشناسيم و كار با كلت و اسلحههاى كوچك را آموزش مي‌دادند. ما تعدادى خانم و آقا بوديم كه هيچ كدام هم يكديگر را نمىشناختيم، ولى دورههاى عملياتى را ديديم. وقتى خدمت دكتر چمران و امام موسى صدر رسيدم، زبانم باز شد و گفتم مىخواهم اين دورهها را بگذرانم. دكتر چمران اين بحث را داشتند كه مي‌دانيم بسيارى تصور مىكنند كه فقط ماركسيستها و مائوئيستها و چپىها، به آموزشهاى چريكى مىپردازند، ولى ما معتقديم كه بچه مسلمانها هم بايد اين آموزشها را ببينند و ما اگر در اينجا يكى دو تا خانم داشته باشيم وقتى خانمها را به پادگان مىفرستيم، حداقل يك خانم كنار دست كسانى كه آموزش مي‌دهند، خواهند بود.
در هرحال بنده را معرفى كردند و كسى كه ما را آموزش داد، نامش «ابوجهاد» و جزو گروه دكتر چمران بود. دكتر اتاقكى داشتند كه در آنجا آزمايشاتى را در حوزه تحصيلات و تخصص خود در امور شيميائى انجام مي‌دادند. به پادگان رفتيم و آموزشها را ديديم. خدا هم لطف كرده بود و امكان مطالعه هم داشتم. حافظه بسيار عجيبى داشتم و نمىشد كه كتابى را بخوانم و نياز داشته باشم كه مجدداً مرور كنم و بهسرعت حفظ مىشدم.
بنده عقيده ندارم كه اين دورهها، فقط متعلق به چپىها باشد، بلكه متعلق به مسلمانها و كسانى هم هست كه مىخواهند از اسلام و از قرآن دفاع كنند. حكايت مصادره جنگ چريكى به نفع چپىها، حكايت مجاهدين است كه آمدند و آيه قرآنى به اين زيبائى را برداشتند و به خودشان اختصاص دادند و آن جنايات را در حق اسلام و مردم انجام دادند. اين هم همان بحث است. حالا اگر كسانى واقعا اينطور مي‌انديشيدند، ولى امام اينگونه نمي‌انديشيدند و اطرافيان خاص حضرت امام هم اين گونه نبودند. امام قطعاً به ديدن آموزشهاى نظامى اعتقاد داشتند، اما اينكه چه كسى و در مسير چه اهدافى اين آموزشها را ببينيد، بسيار مهم است. به نظر من افراد به نسبت سطح آگاهى و درك خودشان از مسائل، سخنان امام را تفسير مىكنند، درست حكايت طلبههائى است كه بهمحض اينكه ضرب ضربا را ياد مىگيرند، تصور مىكنند كه كل علم عالم را در اختيار دارند، ولى وقتى كمى پيش مي‌روند، متوجه مىشوند كه حالا خيلى بايد زحمت بكشند و كرانه اين دريا، به اين آسانىها دست يافتنى نيست. در هرحال اعتقاد من براى ضرورت آموزشهاى نظامى، مبتنى بر فتواى امام و بهخصوص امرى بود كه به من فرمودند كه براى جنگيدن با اسرائيل، به خواهران و برادران فلسطينى ملحق شوم. قطعاً با اسرائيل كه نمىشود بدون اسلحه جنگيد و از او خواهش كرد دست از شرارتهايش بردارد!
در فيلمهائى كه از نوفل لوشاتو در دهه فجر نشان مي‌دادند، شما با دقت بسيار بالائى حفاظت از امام را به عهده داشتيد و داستانى هم از شما نقل شده كه فرد مشكوكى را كه مىخواست از ديوار منزل امام در آنجا بالا بيايد، به پائين پرت كرده بوديد. اين رفتارهاى شما از سوى امام يا آقايان علمائى كه به نوفل لوشاتو مي‌آمدند، به ديده اعجاب يا نقد نگريسته نمىشد؟
بعضى از علما را كه نمىشود ديدگاهشان را به حساب آورد، چون اينها خيال مىكردند زن بايد در خانه بنشيند و تكان نخورد، ولى داماد امام، آقاى اشراقى از كسانى بودند كه بسيار مرا تشويق مىكردند و موقعى كه آن فرد مشكوك را از ديوار به پائين پرت كردم، بسيار از من تشكر كردند. حاج احمدآقا كه جاى خود را داشتند و هميشه توجه و محبت مىكردند، اما آقاى اشراقى هم در اين گونه موارد، بسيار مشوّق من بودند.
امام با اين رفتارها چه برخوردى داشتند؟
خيلى طبيعى و عادى. برايتان خاطره‌اى را بگويم. شبى كه امام مىخواستند به ايران برگردند همان شبى كه راه بسته شد حاج احمدآقا و آقاى كفاش‌زاده و گمانم دكتر فرزين كه زبان فرانسه بلد بود، در بيمارستان به ديدنم آمدند. من ديدم حاج احمد آقا بغض كرده‌اند كه حضرت امام فرموده‌اند با هواپيماى ما، خانم نيايد، ولى برويد خواهر دباغ را از بيمارستان بياوريد كه همراه خودمان ببريم، اما پزشك اجازه مرخصى نمي‌دهد و مىگويد كه حال شما هنوز مساعد نيست و ما هم خيلى ناراحتيم. اگر حضرت امام به اندازه سر سوزنى از رفتار من ناراحتى داشتند، چنين واكنشى نشان نمي‌دادند. اين مشكلى كه براى من پيش آمد، بعد از برخورد با همان خبرنگارى بود كه مىخواست از ديوار بالا بيايد.
مشكلتان چه بود؟
آن روزى كه او را از بالاى ديوار پرت كردم، يك ساعت بعدش قفسه سينه‌ام به شدت درد گرفت و نيمى از بدنم حالت فلج پيدا كرد. نمي‌دانم به خاطر عصبانيت، به قلبم فشار آمده بود يا چه مسئله‌اى بود، به هرحال خودمان هم نفهميديم. من بىهوش شده بودم و مرا به بيمارستان رسانده و بسترى كرده بودند. گمانم تا 20 بهمن در بيمارستان بودم و بعد مرا مرخص كردند. يادم هست اولين سرودى را كه راديو گذاشت ، من در خانه بودم كه شنيدم.
هنوز در همان خانه‌اى كه امام قبلاً اقامت داشتند، بوديد؟
خير در خانه شماره 13 بوديم كه نزديك خانه قطب‌زاده بود.
شما در كتاب خاطراتتان، از دانستههاى خود در باره افراد به سرعت عبور كرده‌ايد. البته اينها در آن مقطع، ظاهرالصلاح بودند، اما بعدها و اندك اندك دارند ماهيت خود را بروز دادند. يكى از اين افراد دكتر سروش بود. شما اين شخص را در آن زمان چگونه ديديد و آيا نشانههائى از عقايدى كه اين روزها اعلام مىكند، از جمله انكار وحى، در آن روزها هم در او وجود داشت يا خير؟
آقاى دكتر سروش آن زمان كه در انگلستان بود، براى بچهها يك قطب بود، چون كلاسها و جلساتى داشت و در آنها آيات و روايات را تفسير مىكرد. خود من اكثر يكشنبهها بعدازظهر در جلساتشان شركت مىكردم.
جلسات در خانه‌اش تشكيل مىشد؟
نخير، بچهها جائى را به عنوان مسجد گرفته بودند. در طبقه پائين بچهها را جمع مىكردند و هر هفته هم يكى از خانمها مسئولشان بود و از
آنها مراقبت مىكرد و بقيه خانمها و آقايان هم در طبقه بالا در جلسات شركت مىكردند. در آنجا نماز جماعت برگزار مىشد و افراد اخبار را مي‌دادند و بعد هم دكتر سروش صحبت مىكرد. اين توجه و علاقه، فقط از جانب امثال ما نبود. يك روز من در طبقه پائين منزل دكتر سروش با همسر ايشان نشسته بودم و دكتر سروش داشت در طبقه بالا مطالعه مىكرد كه سيد شهيدان، شهيد بزرگوار دكتر بهشتى آمدند و دكتر سروش با شوق و شور بسيار از پلهها پائين آمد و ايشان را در آغوش گرفت. شهيد بهشتى ناگهان گفتند :«خواهر دباغ ما هم كه اينجا هستند.» و خلاصه فرصت نشد كه بگويم من در اينجا فاميلم دباغ نيست، چون مي‌دانيد كه فاميل آقاى سروش هم دباغ است. در هرحال من خدمت دكتر بهشتى عرض كردم من خواهر طاهره هستم. به هر حال بايد گفت كه دكتر سروش از ابتدا اينگونه نبود.
در اينجا مايلم جمله‌اى را از يكى از اساتيد بزرگوارم نقل كنم كه براى همه نسلها و همه زمانها عبرت‌آموز است. ايشان مىفرمودند: «تا زمانى كه كبر و غرور شما را احاطه نكرده، سعى كنيد گام اول را كه در وجودتان برمي‌دارد، در نطفه، خفه‌اش كنيد، چون يكمرتبه متوجه مىشويد پايتان را از اين طرف جوى آب گذاشته‌ايد آن طرف و شده‌ايد ساواكى!» آقاى سروش را كبر و غرور به اين ورطه كشيد و متأسفانه مسئله شهوت. بنده در دور سوم مجلس نماينده بودم، همان موقعى كه آقاى سروش همسرش را طلاق داد و آن بازىها را سر دختر و پسرش درآورد. او دانشجوئى را فرستاد جلوى در مجلس و پيغام داد كه :«اگر جانت را دوست دارى، پايت را از كفش من در بياور.» من همسر سروش را مىشناسم كه چه زن متدين و فداكارى بود و همه عمرش را گذاشت كه اين آقا در انگلستان تحصيل علم كند! نمي‌دانست كه دارد تحصيل شيطنت مىكند، به آن آقا گفتم :«از قول من به دكتر سروش بگو پايت را جاى بسيار خطرناكى گذاشته‌اى. به جاى اينكه امروز به پسرت برسى و براى او زن بگيرى و به دخترت برسى و او را سروسامان بدهى، دنبال هوا و هوس خودت افتاده‌اى و دارى مزد دست زنى را مي‌دهى كه با اين همه ايثار، همه پولش را به پاى تو ريخت و خرج كرد؟» حالا من از كجا اين بدبينى را نسبت به ايشان پيدا كردم؟ موقعى كه از شوروى برگشتم،
نمي‌دانم منزل كدام يك از آقايان، دكتر سروش را دعوت كرده بودند و من هم دعوت داشتم. قرار بود كه من نكاتى را كه خصوصىتر بودند، در آنجا مطرح كنم. همين كه وارد راهروى منزل اين آقا شدم، آقاى دكتر سروش در اتاق را باز كرد و گفت :«بالأخره اين پيرمرد شما را به كمونيستها نزديك كرد؟!» حالا هنوز اتفاق جدائى بين او و خانمش نيفتاده بود. به او گفتم: «حيفم مي‌آيد از آن همه قرآنى كه تو خواندى. او پيرمرد نيست، رهبر اين انقلاب است. اگر هم كسى توانسته از قرآن و اسلام و انقلاب استفاده كند، به خاطر رهبرى و راهنمائىهاى ايشان بوده.» و بلند شدم و برگشتم. هرچه صاحبخانه اصرار كرد كه بمانم و در جلسهشان شركت كنم، نرفتم و خداحافظى كردم و برگشتم. از همانجا احساس كردم كه او دارد مثل عدّه‌اى ديگر لنگ مي‌زند تا كجا رسوا شود تا وقتى كه آن مسائل پيش آمد. اخيراً از يكى از آقايان شنيدم كه آقاى سروش گفته الفاظ قرآن ساخته خود پيغمبر است نه از سوى خداوند. كبر و غرور و منيّت وقتى ميدان پيدا كند، انسان را از اين هم بدبختتر خواهد كرد.
از شخصيت ابراهيم يزدى چه تحليلى داريد؟
او بسيار ظاهرالصلاح بود. ما در آنجا مي‌ديديم كه همراه امام نماز منظمى داشت. البته ماه رمضان نبود كه ببينم روزه مىگيرد يا نه. خانواده بنىصدر را ديده بودم كه روزه نمىگرفتند، ولى ايشان را واقعاً نديدم. ايشان خطاهاى شخصى داشتند كه انسان احساس مىكرد كه مسئله خودش مطرح است نه انقلاب. آقاعبدالله از بچههاى انگليس كه بعدها هم آمد و به وزارت اطلاعات رفت، بچه بسيار خوبى بود. مىگفت هر وقت كسى در اطراف آقاى يزدى نيست كه متوجه شود كه او چه دارد مىگويد، به خارجىها مىگويد كه من سخنگوى امام هستم. بهمحض اينكه اين مطلب به امام گفته شد ـ گمان مىكنم آقاى صادق طباطبائى هم اين نكته را به حاج احمدآقا گفته بودند حضرت امام فرمودند به زبانهاى مختلف روى كاغذ بنويسيد كه امام سخنگو ندارد و به ديوارهاى حياط بچسبانيد! اين گام اولى بود كه ساز رسوائى يزدى را نواخت. بحث بعدى اين بود كه پس از آمدن به ايران مصاحبه‌اى را انجام داد و گفت كه پيشنهاد رفتن
امام به پاريس را من دادم. اين منيت آقاى دكتر يزدى از اينجاها شروع شد. اصل قضيه اين بود كه ايشان از جبهه ملى و نهضت آزادى بودند و از آنجاها هم خوراك فكرى مىگرفتند. عده‌اى بودند كه ظاهرالصلاح بودند، اما خيلىجاها خداوند متعال مچها را باز مىكند.
و اما قطب‌زاده؟
او از همان اول با ريش تراشيده و كراوات رفت و آمد مىكرد. پرونده‌اش هم واقعاً مشخص بود. اما وقتى قرار شد ماهيت اينها تا وقتى كه حضرت امام زنده هستند، مشخص شود، بايد به ميدان مي‌آمدند. موقعى كه حضرت امام، مهندس بازرگان را براى دولت موقت انتخاب كردند، خيلىها اعتراض داشتند كه شما كه نهضت آزادى و جبهه ملى را مىشناسيد. چرا امام اين كار را كردند؟ من هميشه تحليلم اين است كه يك مادر نمىتواند دنبال بچه‌اش برود كه او بلند شدن و راه رفتن را ياد بگيرد. بايد چند بارى زمين بخورد. يك وقتهائى ممكن است از بيني‌اش خون هم بيايد، ولى بعد كم كم ياد مىگيرد كه روى پاى خودش بايستد. حضرت امام از پيروزى انقلاب به بعد هم دقيقاً آموزش مي‌دادند، حتى در انتخاب افراد. به نظر من در انتخاب مهندس بازرگان يا بنىصدر، امام اينها را مىشناختند، ولى چرا مانع نشدند؟ چون مىخواستند ملت و مردم بنىصدرهاى آينده را بشناسند، درست مثل همان كودكى كه زمين مىخورد و بلند مىشود، ياد بگيرد و راه برود. در مورد قطب‌زاده و بنى صدر يك بار هم نديدم كه بيايند بايستند و پشت سر امام نماز بخوانند. هميشه هم سعى داشتند در ساعات نماز نباشند. قطب‌زاده كه علنآ در وقت نماز مي‌آمد و مىنشست و عكس‌العمل نشان نمي‌داد. حالات لات منشى و ادا و اطوارهاى اينطورى داشت. آدم شرور و كثيفى بود.
به هنگام اعزام هيئتى براى تسليم پيام امام به گورباچف، حضور ساير اعضاى هيئت به دليل مناصب سياسى و يا دينى براى تفهيم مفاهيم پيام به گورباچف، سئوالى را برنمي‌انگيخت، اما حضور شما در آن هيئت براى بسيارىسؤال انگيز بود. به نظر شما امام چرا شما را هم اعزام كردند؟
من تا به حال چندين بار به اينسؤال جواب داده‌ام. در اين قضيه دو بحث وجود دارد. يكى اينكه يك خانم همراه اين هيئت باشد و بحث ديگر اين است كه چرا بنده را اعزام فرمودند؟ احساسم اين است كه اگر خانم ديگرى بود كه امام از سوابق و زندان و شخصيت او شناختى را داشتند كه از من داشتند، شايد ايشان را مىفرستادند، چون حضرت امام اين احتمال را مي‌دادند كه آمريكائىها هواپيما را بدزدند و ببرند!
خود امام گفتند؟
بله، البته از طريق حاج احمد آقا براى ما پيغام دادند. حاج احمد آقا خودشان صبح روز پرواز آمدند فرودگاه و برايمان توضيح دادند كه حتى شايد خود روسها متن نامه به خود روسها بربخورد و ما را نگه دارند، بنابراين بايد فردى را انتخاب مىكردند كه يك امتحانكهائى را داده باشد. آيت‌اللّه جوادى آملى كه انسان وارسته‌اى هستند كه همه چيزشان تمام است. آقاى لاريجانى هم كه ديپلمات با سابقه‌اى است. حالا بايد بين خانمها يك كسى انتخاب مىشد كه دست كم ريزهخوار مكتب آيت‌الله جوادى آملى باشد و لذا بنده را انتخاب كردند. آن روزها در دنيا، عليه جمهورى اسلامى تبليغات وسيعى مىشد و مخصوصا در موضوع حقوق و نقش زنان، جوى را ايجاد كرده بودند كه مردم دنيا تصور مىكردند جمهورى اسلامى، زن را در صندوقخانه محبوس مىكند و او بايد فقط بنشيند و بزايد و بچه بزرگ كند و از هر نوع فعاليت اجتماعى، به دور باشد.
حضرت امام، با يك كرشمه، چند كار انجام دادند. بديهى بود كه خبر ابلاغ پيام امام به گورباچف، به سراسر جهان مخابره مىشد و همه مردم دنيا مي‌ديدند كه آيت‌اللّه جوادى آملى در لباس روحانيت، به عنوان نماينده امام و آقاى لاريجانى به عنوان ديپلمات و بنده، آن هم با حجاب كامل اسلامى در كنار آنها، نزد گورباچف رفته‌ايم و قطعا در ذهنشان اينسؤال مطرح مىشد كه اعزام يك زن با حجاب به عنوان نماينده زنان ايران، تناسبى با شايعاتى كه درباره خانهنشين بودن زنها و اخبار هولناكى كه درباره بريدن سر زنها و آزار و اذيت آنها منتشر مىكردند، ندارد.
تاثير اين كار امام بسيار عميق و گسترده است. ما به جاى اينكه بيائيم و بر سر اين بحث كنيم كه چرا من رفتم و نه زن ديگرى، بهتر است به ابعاد اين حركت بسيار هوشمندانه بينديشيم و تاثيرات عميق و بسيار گسترده‌اى را كه در ميان زنان مسلمان سراسر جهان گذاشت، ارزيابى كنيم.
حضور شما براى خود آنها چقدرسؤال برانگيز بود؟
آنقدر كه آن آقائى كه به عنوان نماينده گورباچف به فرودگاه آمده بود، وقتى مرا ديد كه پشت سر آقاى جوادى آملى از هواپيما پياده شدم، با دستپاچگى، به جاى اينكه دسته گل را به دست ايشان كه رئيس هيئت بودند، بدهد، داد به دست من! كاملا دستپاچه شده بود. من گل را دادم به آقاى جوادى آملى و ايشان هم خندهشان گرفت. كاملا نشان مي‌داد كه ايشان هم متوجه دستپاچگى او شدند.
يك سال بعد از پيروزى انقلاب، سفراى ما در كشورهاى مختلف، از خانمها و آقايانى كه احساس مىكردند مىتوانند پيام انقلاب را به كشور خودشان ببرند، دعوت كرده بودند كه به ايران بيايند. از شوروى هم دو
خانم آمده بودند. اين خانمها اظهار مىكردند آن شبى كه شما را در كنار هيئت ايرانى در تلويزيون نشان دادند، ما كه قريب به 70 سال بود از انجام همه شعائر و آداب اسلامى منع شده بوديم، باورمان نمىشد و خيلى از خانمها، از شدت هيجان ضعف كرده بودند! بعد هم يك گلدان را كه كمى بزرگتر از يك ليوان است، از طريق دفتر آقاى گورباچف داده بودند كه براى شخص من هديه بياورند كه من هنوز هم آن را دارم. نمي‌دانم جنس آن چيست، چون خيلى سبك است.
ظاهراً آقاى گورباچف مىخواست با شما دست بدهد؟
موقعى كه معرفى صورت گرفت، ايشان دستشان را دراز كردند. من دستم را بردم زير چادرم كه به اين ترتيب با ايشان دست بدهم كه آقاى جوادى آملى نگاه سنگينى به ايشان كردند و آقاى گورباچف زود متوجه شدند و گفتند من نمىخواستم با اين خانم دست بدهم. فقط دست بي‌اسلحه را به طرف ايشان به عنوان مادر انقلاب دراز كردم تا اعلام كنم كه ما دوست داريم همسايگان خوبى براى شما باشيم!
شما با پايبندى محكمى كه به اعتقادات و اصول مورد قبول خود داريد، احتمالا حتى با دوستان خودتان در جمعيت زنان هم كه روزگارى در دوران اصلاحات حرفهائى از سنخ خانم شيرين عبادى مي‌زدند، مشكل داريد. با اين دوستان چگونه كنار مي‌آئيد؟
البته الآن از اين سنخ، كسى در جمعيت زنان نيست. همهشان رفته‌اند. من مايلم به نكته‌اى اشاره كنم. اغلب دوستان به من مىگويند تو پنجاه و هفتى هستى. مىگويم اگر پنجاه و هفتى هستم، اگر چهل و دوئى هستم، هرچه هستم، دنباله‌روى امام هستم. اگر كسى دوست دارد، مىتواند كنارمان باشد و با ما كار كند. من قائم مقام جمعيت هستم و كسى نمىتواند بيرونم كند، ولى شماها جوان هستيد و مىتوانيد به جاهاى ديگرى برويد كه با افكار شما تناسب بيشترى دارد. الآن واقعا در جمعيت وضع خوبى هست.
شما در آستانه دوم خرداد از كسانى بوديد كه از آقاى خاتمى حمايت كرديد. فكر مىكرديد در دوران صدارت ايشان، آن وضعيت پيش بيايد؟
نه، باورمان نمىشد كه فرض بفرمائيد مثلاً برادر آقاى خاتمى بيايد و چنين حركاتى را انجام بدهد. باورمان نمىشد كه عده‌اى براى قدرتطلبى و لفت و ليس بيايند و دور آقاى خاتمى جمع بشوند و آبروى اين سيد اولاد پيغمبر را ببرند. يادم هست كه ايشان سه بار به خاطر بحث و برخورد با نزديكان و بهخصوص برادرش، كارش به بيمارستان كشيد! اين دفعه هم كانديد شده بودند و من دو سه بار توسط دوستان مشترك براى ايشان پيغام فرستادم كه به ميدان نيائيد. بهتر است كه شما كنار باشيد. اينها هنوز سوخت و سوز نشده‌اند و ممكن است دوباره همان شرايط و وضعيت سابق را ايجاد كنند.
اگر كسى خودش نخواهد، آيا مىتوان شرايطى را برايش ايجاد كرد؟
شما مىتوانيد برادرتان را از خانه بيرون كنيد؟
من بله، شما چطور؟
من هم مىتوانم و راهش نمي‌دهم. ولى وقتى كسى رئيس جمهور مىشود و برادرش داماد امام است، چه كار مىشود كرد؟
همان كارى را كه خود امام به هنگام مشاهده تخلف از نزديكترين كسانش انجام مي‌داد. مگر امام اين كار را در مورد نوه خودش نكرد؟
آقاى خاتمى خيلى هم جنگيد و از اين قضايا صدمه هم خورد.
به عنوانسؤال آخر، از آنجا كه شما از معتمدين بيت امام بوديد و هستيد، كمى هم از ويژگىهاى شخصيتى همسر امام برايمان نقل كنيد.
درباره خانم حضرت امام، به يكى دو نكته اشاره كردن كار درستى نيست و شما بايد يك نشريه كاملتان را به اين كار اختصاص بدهيد. اين انسان والا و اين شخصيت بزرگوار، غير از افتخار همسرى امام، خود يك انسان مبارز، ايثارگر، مطلع از جو جامعه و آگاه به مسائل روز و بسيار هوشمند بودند. اين بسيار مهم است كه خانم يك فرد روحانى، در عين حال كه بار سنگين خانواده و تربيت بچهها به دوششان است و شايد در بسيارى از مقاطع، بايد اين بار را هم به تنهائى به دوش مىكشيدند، با توجه به اينكه يك انسان با شخصيت والائى هستند كه نسبت خانوادگى در آن سطح بالا را دارند، بهگونه‌اى خودشان را تربيت كرده و اين آمادگى را در خود ايجاد كرده بودند كه در نبود همسر، با بهترين شيوههاى ممكن با فرزندان برخورد مىكردند. ايشان كتابهائى را مطالعه مىكردند كه به درد زمانشان مىخورد و از نظر تقوائى بهگونه‌اى خود را مهذب كرده بودند كه آشنا و غريبه و خويشان ايشان و همسرشان، در طول اين سالهاى پر فراز و نشيب نتوانستند كوچكترين خرده‌اى بر رفتار و گفتار ايشان بگيرند. ايشان در طول زندگى هميشه خدمتكار داشتند و خريد به عهده كسى بود. شما حتى يكى از اينها را پيدا نمىكنيد كه به اندازه نوك سوزنى از ايشان گلايه داشته باشد. عده‌اى بودند كه تبركا و تبرعا مي‌آمدند و در منزل ايشان خدمت مىكردند. خانمى اهل قم بودند و نذر داشتند كه يك ماه نزد خانوادهشان باشند و يك ماه بيايند و به ايشان خدمت كنند. به نظر من به اين سادگى نمىشود اخلاقيات، رفتار و سيره ايشان را وصف كرد.
از خاطرات شخصى خودتان با ايشان بگوئيد.
يك بار در نجف خدمت خانم رسيده بودم، يعنى دو روز در آنجا، به عنوان ناهار مهمان بودم. در نوفل لوشاتو زمانى كه وارد خانه حضرت امام شدم و مسئوليت خدمت به امام به بنده داده شد، طبيعى بود كه خانم بايد مرا مىشناختند. ايشان با طمأنينه و صلابت خاصى و با شيوه‌اى از منسؤال كردند كه هستم و از كجا آمده‌ام كه من هرگز احساس بدى نداشتم.
ايشان بهشدت رعايت حال افراد را مىكردند. در مدتى كه بنده در نوفل لوشاتو بودم، تهيه غذاى امام به عهده من بود. امام ظهرها جز كمى آبگوشت و شبها هم جز ماست و مقدارى نان و پنير و گاهى انگور چيزى ميل نمىكردند، ولى خانواده موظف نبودند كه هميشه اين نوع غذا را صرف كنند.گاهى كه من مىخواستم براى خانم غذا بپزم، مىگفتند شما وظيفهتان در قبال حضرت امام است و در قبال ما وظيفه‌اى نداريد. خودشان تشريف مي‌آوردند و غذا مىپختند. يك بار حضرت امام به خانم گفته بودند مثل اينكه خواهر طاهره سردشان است و لباس مناسب ندارند. ايشان طورى از منسؤال نكردند كه حس كنم ندارم. من در سوريه لباس داشتم، اما تصور نمىكردم كه هوا در نوفل لوشاتو به آن شدت سرد شود و با خود لباس زمستانى نياورده بودم. خانم با ظرافت خاصى كه من احساس ناراحتى نكنم، اين حرف را به من زدند. هميشه حرفهايشان را با وقار و تدبير خاصى مي‌زدند.
بعد از آمدن به ايران، اوائل، هر ده پانزده روز يك بار خدمتشان مي‌رفتم. اين اواخر كه قدرى كسالت پيداكردم، دو ماه يك بار مي‌رفتم. هرگز نشد كه ايشان حتى بگويند فلانى يك ليوان آب بده كه قرصم را بخورم. من هميشه دستشان را مىبوسيدم و مىگفتم اين دست به حضرت امام خدمت كرده و شايسته بوسيدن است و ايشان با بزرگوارى
مىفرمودند شما هم به امام خدمت بسيار كرديد و دست شما را هم بايد بوسيد. انسان در حضور ايشان احساس ارزشمندى و ارجمندى مىكرد. بسيار با ارزشها آشنا بودند.
هفته گذشته به منزل خانم رفتم. ايشان به گل، مخصوصا اطلسى و شاهپسند خيلى علاقه داشتند. باغچه ايشان پر از گل شده بود. من در اتاق بودم كه صداى گريه دو نفر را شنيدم. به حياط نگاه كردم و دو خانم را با كمرهاى خميده ديدم كه كنار باغچه نشسته بودند و داشتند گريه مىكردند. يكى از آنها قبل از رفتن خانم به نجف، در خدمت ايشان بود و يكى هم بعدها. آنها با چنان تأثرى گريه مىكردند كه حقيقتا دل انسان به درد مي‌آمد. تاثير شخصيت خانم در انسانها، طولانى و پايدار بود. اينها مىگفتند اى كاش يكبار از خانم تغيرى ديده بوديم كه حالا اين قدر از فقدان ايشان دلمان نمىسوخت. بايد هم شخصيتى چون حضرت امام، چنين همسرى مي‌داشتند و چنين بانوئى هم بايد همسرى چون امام مي‌داشتند و فرزندانى چنين شايسته. به نظر من امام و خانم امام به‌راستى شايسته همسرى با يكديگر بودند و بىترديد در جهان باقى نيز با هم محشور خواهند بود.


دانش در كلام امام على عليه السلام
«لاتَجعَلوا عِلمَكُم جَهلاً، ويَقينَكُم شَكّاً، اذا عَلِمتُم فَاعمَلوا، و اذا تَيَقَّنتُم فَأَقدِمُوا». (نهج البلاغه، حكمت 274، تاريخ ابن عساكر، 12، ص )192
دانش خود را نادانى و يقينتان را شك قرار ندهيد، هرگاه دانستيد، به دنبال عمل باشيد و چون يقين پيدا كرديد، اقدام نماييد.
«قَطَعَ العِلمُ عُذرَ المُتَعَلّلِين». (نهج البلاغه، حكمت، )284
علم، عذر بهانه آوران (و آنها كه از مسؤوليت شانه خالى مىكنند) را قطع كرده است.
«أَوضَعُ العِلمِ ما وُقِفَ عَلى اللِّسانِ، وَ أَرفَعُهُ ما ظَهَر فى الجَوارحِ و الأركان». (نهج البلاغه، حكمت )92
پستترين دانش، آن است كه تنها بر سر زبان است و والاترين دانش آن است كه در اعضاى بدن دانشمند آشكار گردد.
«العِلمُ مَقرونٌ بِالعَمَلِ، فَمَن عَلِمَ عَمِلَ، و العِلمُ يَهتِف بالعَمَلِ، فَان أجابَهُ وَ الّا ارتَحَلَ عَنه.» (نهج البلاغه، حكمت 366، الكافى، ج 1، ص )40
دانش در كنار عمل است پس هر كس بداند عمل كند و علم فرياد به عمل برمي‌آورد پس اگر اجابت كرد (علم) بماند و گرنه كوچ كند و برود.
العِلمُ عِلمانِ: مَطبُوعٌ، وَ مَسمُوعٌ، وَلايَنفَعُ المسمُوعُ اذا لم يَكُن المَطُبوع.» (نهج البلاغه، حكت )338
دانش بر دو قسم است: دانش فطرى (كه در نهاد انسان است) و دانش شنيدنى، دانش شنيدنى هرگاه با دانش فطرى نباشد سودى نمي‌دهد.
«يا جابِرُ، قِوامُ الدّينِ وَ الدُّنيا بأربعة: عالم مُستَعمِل عِلمَهُ، و جاهِلٍ لايَستَنكِفُ أن يَتَعَلّمَ، و جَوادٍ لايَبخَل بمعروفِهِ، و فقيرٍ لايَبيعُ آخرتَهُ بدنياهُ، فاذا ضَيَّعَ العالِم علمَهُ استَنكفَ الجاهلُ أن يَتعلّمَ، و اذا بَخِلَ الغَنىّ بِمعروفِهِ باعَ الفقيرُ آخرتَهُ بدنياه.» (نهج البلاغه، حكمت 372، مجمع الامثال، ج 2، ص )454
اى جابر، پايدارى دين و دنيا برچهار پايه استوار است: دانشمندى كه علم خود را به كار بندد، نادانى كه از آموختن سرباز نزند، بخشنده‌اى كه از دادن مال خود بخل نورزد و تهيدستى كه آخرتش را به دنيا نفروشد. پس هرگاه دانشمند علم خود را ضايع كند (و بدان عمل نكرد)، جاهل از آموختن خوددارى نمايد و هرگاه توانگر از بخشيدن مال، دريغ كرد و فقير هم آخرت خود را به دنيا بفروشد.(قوام جهان به هم خواهد خورد).
«ما أَخَذَ اللّهُ على أهلِ الجَهلِ أن يَتَعلَّمُوا حتّى أخَذَ على أهلِ العِلمِ أَن يُعَلِّمُوا». (نهج البلاغه، حكمت )478
خداوند از نادانان تعهد به آموختن دانش نگرفته مگر آن كه قبلاً از دانشمندان تعهد آموزش آنها را گرفته است.
«مَنهُومانِ لايَشبَعانِ: طالبُ علمٍ، وطالبُ دنيا.» (نهج البلاغه، حكمت )457
دو گرسنه‌اند كه سير نمىشوند: طالب علم و طالب دنيا.
«ياكُميلُ، العِلمُ خيرٌ مِنَ المال، العِلمُ يَحرُسُكَ وَ أَنت تَحرُسُ المالَ، و المالُ تَنقُصهُ النَّفَقَةُ، و العِلمُ يَزكُو عَلى الانفاقِ، وصَنيعُ المالِ يَزولُ بِزوالِه.» (نهج البلاغه، حكمت )147
اى كميل، دانش به از مال است، زيرا دانش تو را حفظ مىكند در حالى كه تو بايد مال را حفظ كنى، مال با خرج كردن، كاهش مىيابد ولى دانش با صرف كردن افزوده مىشود آنكه ساخته مال است با زوال مال از بين مي‌رود.
«يا كُمَيلُ، هَلَكَ خُزّانُ الاموالٍ وهُم أحياءٌ، و العُلَماء باقونَ ما بَقِىَ الدَّهرُ، أعيانُهُم مَفقُودَةٌ، وَ أَمثالُهم فى القُلُوبِ مَوجُودَةٌ.» (نهج البلاغه، حكمت )147
اى كميل، ثروت اندوزان نابود شدند در حالى كه در صف زندگانند ولى دانشمندان زنده‌اند تا روزگار باقى است، و بدنهايشان از ميان مردم بيرون رفته ولى نمونههاى عالى آنان در دلها موجود است.


موسيقى (يا موسيقيا) واژه‌اى يونانى است كه در اصطلاح و فرهنگ لغت معادل مفهوم “غنا” دانسته شده است و در چند معنا به كار مي‌رود:
ـ1 موسيقى طبيعى، اصوات و نغمههاى موزون و متناسب كه از طبيعت برخى اشياء و يا از حنجره پرندگان شنيده مىشود، مانند صداى دلنواز ريزش آبشارها، آواى روح پرور بلبل، قمرى و عندليب، ترانه دلرباى كبك و هزار دستان، نواى نغز پرندگان ديگر، نغمه مسرّت بخش جويبارها، صداى فرح بخش شاخههاى درختان به هنگام وزش باد، اين اصوات و آهنگها نه تنها مصون از صدمه و آسيب و زيان است بلكه نيروى فكر و تعقّل را زياد مىكند و خستگىهاى دماغى را نيست و نابود مىسازند و انسان را خوشحال و با نشاط و سرحال مىنمايند.
ـ2 موسيقى غير طبيعى كه دو مصداق دارد، يكى آواز خوشى كه از حنجره آدمى بيرون مي‌آيد، ديگرى صدايى كه از نواختن آلات موسيقى توليد مىشود.
موسيقى مصنوعى: آهنگهاى مصنوعى است كه دست بشر آن را به وجود مي‌آورد و به وسيله وسائلى از قبيل ويولن، ترومپت، گيتار، تار، سنتور و غيره ايجاد مىشود، اصواتى كه توسط اين آلات به وجود مي‌آيند گاهى انسان را راهى وادى حزن و اندوه مىكند، و زمانى بحدّ افراط غريق نشاط مىسازد.()
ولى اين دو واژه در حوزه مفاهيم دينى با يكديگر تفاوت دارند، “غنا” از ديدگاه فقه عبارت است از: آوازى كه از حنجره آدمى بيرون مي‌آيد و در گلو چرخانده (چهچهه) و در شنونده سرور و وجد ايجاد مىكند و مناسب با مجالس لهو و خوش گذرانى است. اما “موسيقى” به صوت و آهنگى گفته مىشود كه از آلات موسيقى پديد آيد، بنابراين بين موسيقى اصطلاحى و موسيقى فقهى، عموم و خصوص مطلق است :”موسيقى اصطلاحى” عام و گسترده است و شامل موسيقى فقهى نيز مىگردد، ولى “موسيقى فقهى” خاص است و به بخشى از موسيقى اصطلاحى اختصاص مىيابد.()
اين سخن در غنا نيز صادق است و نسبت ياد شده در آن جارى است.()
قابل ذكر است واژه موسيقى (يا موسيقيا) در متون دينى به چشم نمىخورد ولى به جاى آن واژههاى غنا، لهو،ملاهى و مصاديق آلات موسيقى، مانند: دف، مزمار(نى و فلوت) مغرف (تار) عود، طبل، تنبور و مانند آن به كار رفته است.
موسيقى و پيامدهاى روانى آن
حجةالاسلام سيد جواد حسينى
پيامدهاى روانى موسيقى
موسيقى مصنوعى انسان را در عالمى كه براى وى قابل توصيف نيست سير مي‌دهد، و چنان بر اعصاب آدمى مسلّط مىشود كه گاهى مىگرياند و گاهى انسان را در حد افراط مىخنداند، گاهى اعضا و جوارح انسان را بدون اختيار خود به حركت در مي‌آورد، و زمانى تهييج عشق و شهوت مىكند و آدمى را برده و غلام خود ساخته بر اعصاب، عقل،فكر و دانش فرمانروايى و حكومت مىكند، و آثار منفى فراوانى بر روح و روان انسان دارد كه به نمونههايى اشاره مىشود:
1ـ ايجاد عدم تعادل و توازن بين اعصاب سمپاتيك و پاراسمپاتيك
امروزه با پيشرفت روز افزون دانش پزشكى بشر به پى آمدهاى زيانبار موسيقى براى اعصاب و روان انسان پى برده است به گفته دانش پزشكى، موسيقى بر اثر اينكه داراى زير و بمهاى عجيب و ارتعاشات متنوع و گوناگون است و با نواهاى حزن‌انگيز و نشاط‌انگيز، نظم حياتى بدن و تعادل دو قسمت از اعصاب نباتى (سمپاتيك و پاراسمپاتيك) را كه عامل تنظيم جذب و دفع و هضم و ضربان قلب و فشار خون است بر هم مي‌زند.()
2ـ ضعف اعصاب
به نظر روان شناسان، گوش دادن به موسيقى به ضعف اعصاب مي‌انجامد كه خود سرچشمه بسيارى از بيمارىهاى جسمى و روانى مىگردد.
دكتر “ولف آدلر” پروفسور دانشگاه كلمبيا مىگويد: «بهترين و دلكشترين نواهاى موسيقى شومترين آثار را روى سلسله اعصاب انسان باقى مىگذارد.» در پى سخنان او هزاران نفر در آمريكا خواستار پيشگيرى از برپايى كنسرتهاى عمومى شدند.()
پرفسور هنرى، استاد دانشگاه لويزيان روانشناسى كه 25 سال پيرامون روان تحقيق كرده مىگويد:…يكى از عوامل مهم خستگى روحى و فكرى و سردردهاى عصبى گوش دادن به موسيقى است، مخصوصاً براى كسانى كه به موسيقى دقت و توجّه بيشترى مىكنند.()
ويليام حيمد: ممكن است خدا از گناهانمان بگذرد ولى ضعف اعصاب كه بيشتر از موسيقى سرچشمه مىگيرد دست از سرمان برنمي‌دارد.()
اين بيمارى ميان موسيقى دانان بيشتر رونق دارد، تا آنجا كه 80% آنان مبتلا به اين مرض بوده‌اند به عنوان نمونه از اين افراد مىتوان، نام برد:بتهون (1770 ـ 1826) روبرت
شومان (1810 ـ 1856) موريس راول (1875 ـ 1937) ايشارد واگنر، شوين، ينچه، شومان متروپولوس، يوهان، دووراك، مندلسن، باخ… جزو آن دسته از موسيقى دانانى هستند كه با مبتلا شدن به بيمارى عصبى از آسايش زندگى محروم شدند و به همين وضع از دنيا رفتند.()
3ـ بيمارى مانى
بر اثر تحريك اعصاب انسان دچار اغتشاشات و آشفتگى روانى مىشود، كه آن را بيمارى مانى مىنامند. خوشىهاى ناگهانى، خندههاى بيجا، پرگويى، هذيان گويى، عصبانيّت، عجله و شتاب و ناآرامى دائمى از آثار اين بيمارى است.()
اشارد واگنر موسيقى دان مىگويد: تندرست نيستم دستگاه اعصابم از ضعف روز افزون مرا آسوده نمىگذارد…خيلى نگرانم و تنها هستم و بيشتر دلم مىخواهد بميرم.()
4ـ بيمارى سيكلوتمى
شنيدن آهنگهاى شورانگيز و غم‌انگيز عامل فشار بر اعصاب سمپاتيك و عامل ناراحت كننده اعصاب پاراسمپاتيك مىباشد، در نتيجه يك نوع انقلاب عصبى پديد مي‌آيد كه بر اثر آن
فرد بشدّت مىخندد ناگهان در حين خنده به گريه مي‌آيد و باز پس از مدتى حالت طرب و نشاطى پيدا كرده بشدت مىخندد طولى نمىكشد حالت نشاط او مبدّل به تأثّر مىشود. بيمارى روحى سيكلوتمى در واقع دو حالت متضاد روحى است كه سرنوشت ناراحت كننده‌اى بر اعصاب و روان بشر تحميل مىكند.()
5 ـ اختلالات دماغى
مغز يكى از مراكز عصب است و سلسله اعصاب در تمام افعال و اعمال خود مطيع و فرمانبر و تابع فرامين و دستورهاى مغز مىباشند و بايستى براى بهداشت و سلامتى اعصاب از مغز محافظت نمود. موسيقى با مسلّط شدن بر اعصاب حمله به مغز را شروع مىكند وقتى بر مغز مسلّط شد فرمانروايى بدن را به عهده مىگيرد. اولين اثرش اين است كه اراده انسان را سلب مىكند و در نتيجه انسان بى اختيار مي‌رقصد، با ميز و صندلى ضرب مىگيرد، شانه تكان مي‌دهد، مىخندد و مىگريد، با تسلّط كامل بر مغز و بدن دستخوش تحول و اغتشاش و آشفتگى مىگردد، خرد و انديشه از انسان سلب و بتدريج نيروى درّاكه ضعيف شده اختلالات دماغى، آشفتگيهاى روحى، نگرانيهاى روانى پديد مي‌آيد و سرانجام منجر به جنون و ديوانگى مىشود.()
بتهون موسيقى دان معروف مىگويد: شما اى مردمانى كه مرا ديوانه و تندخو مىپنداريد و از اجتماع گريزان مىخوانيد، از اين كه نسبت به من بد بين هستيد بسيار دلگيرم و زجر مىكشم. براى من رفت و آمد در مجامع عمومى و همه جور خوشيهاى ديگر ممنوع(شده) ست. من بايد مثل يك مطرود زندگى كنم براستى زندگى من پر اندوه مىباشد. من اكنون براى هميشه، انتظار زمانى را مىكشم كه زندگى من به انتها رسد و ريشه حياتم پاره شود.()
6ـ تخدير اعصاب
مواد مخدر و تخدير كننده گاهى از راه دهان و نوشيدن وارد بدن مىشود( مانند شراب و…) زمانى از راه بوييدن (مانند هروئين و…) گاه از راه تزريق (مانند مرفين) و زمانى نيز از راه حس شنوايى به جان و روان آدمى منتقل مىشود (مانند غنا و موسيقى) لذا مىتوان گفت يكى از عوامل تخدير اعصاب انسان كه آثار زيان بارى بر روى اعصاب دارد. موسيقى است از اين رو بعضى از آهنگها چنان افراد را در نشئه فرو مىبرد كه حالتى شبيه به مستى به آنها دست
مي‌دهد. البته گاهى به اين حد و مرحله نمي‌رسد، ولى تخدير خفيف ايجاد مىكند و در پى آن آثار زيان بارى روى اعصاب بر جاى مىگذارد و شخص را دچار افسردگى و مبتلا به فشار خون مىكند.()
لوتر مىگويد: موسيقى در تخدير اعصاب از مواد مخدّر هم قوىتر است.()
امراض روحى برخى موسيقيدانان معروف
بتهون به پريشان فكرى، بدبينى به جامعه، اختلالات عصبى و ديوانگى مبتلا شد.
بولدن به اختلالات عصبى، ناراحتىهاى روحى و روانى، و ديوانگى گرفتار شد.
شومان به بيمارى عصبى، فلج انگشتان، كورى، ضعف سامعه و ديوانگى مبتلا شد.
دوكوينسى به ضعف اعصاب، بى قيدى، و ضعف باصره مبتلا شد.”شوپن” ضعف اعصاب، بدبختى، سل. “يوهان” ضعف اعصاب، افسردگى ناكامى؛ “دووارك” به دام ضعف اعصاب، جنون، فلاكت و “باخ” به ضعف اعصاب، اختلال هواس، تند مزاجى و كورى، و “راول” به اغتشاشات فكرى، عصبانيّت، بدبينى به جامعه، كورى ؛ و “موزارت” به لاقيدى، پريشانى فكر، شهوت رانى ؛ و “پاگانى نى” اختلال مزاج، ناراحتى اختلالات روحى و “نانى” به ضعف قواى روحى و “مندلس” اختلالات روحى و عصبى، تندخويى، سكته و “فريدمان”، به ناراحى فكرى و عياشى و “شاپيرو” به آلام روحى و “بوكرينى” به پريشانى فكرى و بدبختى مبتلا شدند.() “فاعتبرو يا اولى الابصار”.
در نتيجه مىتوان گفت موسيقى غير طبيعى زيبانبارترين آثار روحى و روانى را در پى دارد كه مىتوان به ايجاد عدم تعادل و توازن بين اعصاب سمپاتيك و پاراسمپاتيك، ضعف اعصاب بيمارى مانى و آشفتگى روانى، بيمارى سيكلوتمى و حالت تضاد روحى، اختلالات دماغى و جنون و ديوانگى و تخدير اعصاب اشاره كرد.
موسيقى تا كى جهان را همچو زندان مىكنى؟ تا بكى ظلم و جفا اينسان به انسان مىكنى؟
موسيقى اى ظالم بى رحم گو بر من چرا؟ مردمان را سير از عمر و دل و جان مىكنى
ارمغانت جز كرى كورى چه مىباشد بگو از تو جز ظلم و جفا و جور مي‌آيد بگو
گربخوانم نامه اعمال و كارت مو بمو مىكنندت سب حتى قوم زنبوران و خو
گشته‌اى ابزار استعمار كاران موسيقى بتهون را كرده‌اى سير از دل و جان موسيقى
كور شد از دست تو اسحاق و شومان موسيقى گشت قربانى مكاريت يوهان موسيقى
بر چه چيزش مىكنى فخر و مباهات افتخار بى شمار علّت زتو اى موسيقى آيد به بار()
موسيقى و پيامدهاى اجتماعى
موسيقى و آهنگهاى مصنوعى علاوه بر زيانهاى جبرانناپذير روحى و روانى، زيانهاى ويران كننده اجتماعى نيز دارد كه جامعه را از هم پاشيده به فساد و فحشا و امثال آن سوق مي‌دهد. در اين بخش به صورت فهرست‌وار به زيانها و پيامدهاى اجتماعى موسيقى اشاره مىكنيم.
الف: گرايش به فساد اخلاقى
غنا و آواز مطرب و لهوى و موسيقى مبتذل انسان را به سوى شهوت و فساد اخلاقى مىكشاند و پاكى و تقوا را در جامعه نابود مىكند.
حضرت صادق(ع) فرمود: «بيت الغناء لاتؤمن فيه الفجيعة؛()خانه كه در آن غنا باشد، از مرگ ناگهانى و حادثه ناگوار مصون نخواهد بود.» و اين فسادها در چند مورد بيشتر خودش را نشان مي‌دهد.
1ـ رواج فحشا و زنا
آمار فحشا و زنا در جهان بيداد مىكند و هر سال رو به افزايش است، به دنبال آن سقط جنين و يا آمدن فرزندان نامشروع در جامعه است به اين آمار توجه كنيد: «چهل و هفت درصد زايمانهاى يك بيمارستان آمريكا مربوط به مواليد نامشروع است.»
به ادعاى يك پزشك آمريكايى «اكثر مواليد مربوط به زنان پايينتر از بيست سال، مربوط به فرزندان نامشروع بوده است.»()
در آمار ديگرى آمده «در نروژ و دانمارك از هر ده زوج موجود، سه تا چهار زوج زندگى مشترك خارج از دايره ازدواج دارند، در آمريكا تجربه زندگى مشترك خارج از ازدواج و روابط قبل آن، از پانزده درصد در سال 1970 به پنجاه درصد در سال 1993 رسيده است.»
در كشورهاى غربى، تعداد نوزادان نامشروع به شدت افزايش يافته، «در سوئد از هفده درصد در سال 1970 به پنجاه و يك درصد در سال 1988 رسيده است.»()
يكى از مهمترين عوامل ازدياد فحشاء و زنا موسيقى و ترانههاى مبتذل است.
پيامبر اكرم(ص) 1400 سال قبل فرمود: «الغناء رقيّة الزّنا؛() غنا نردبان زنا است.»
موسيقى با ازدياد نيروى هوسرانى و شهوت
و تحريك و تقويت غريزه جنسى بازار زنا و فحشا را گسترش مي‌دهد و به دنبال آن بيماريهاى خطرناكى چون سفليس، سوزاك، شانكر، خودارضائى و ايدز پديد مي‌آيد.
به قول يكى از نويسندگان: «خواندن قرآن با صداى دلنشين انسان را به فكر وا مي‌دارد، به خودشناسى كه مقدّمه خداشناسى است دعوت مىكند ولى ترانه….آدمى را غرق در دريايى از هوس و آلودگى مىسازد.»()
2ـ شراب خوارى و رقاصى از ديگر فساد موسيقى مبتذل است.
3ـ سقط جنين، و توليد فرزند زنا در صورت زنده ماندن فساد ديگرى است كه يكى از عوامل آن موسيقى مبتذل مىباشد.
ب: غفلت از ياد خدا و قساوت
قرآن يكى از عوامل گمراهى را «لهو الحديث»() مي‌داند “لهو” چيزى است كه انسان را چنان مشغول كند كه باعث غفلت و بازماندن از ياد خدا و كارهاى مهمتر مىشود، چرا كه غنا و موسيقى آن چنان اراده انسان را سست و غريزه جنسى را تحريك مىكند كه انسان خدا و قيامت را فراموش مىكند تا آنجا كه قلبش قساوت مىگيرد و در نتيجه به همنوعان خود رحم نخواهد كرد.
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «ثلاثٌ يقسين القلب: استماع اللهو و طلب الشّكار و اتيان باب السّلطان؛() سه چيز قلب را قسى مىكند، شنيدن لهويات، دنبال شكار رفتن و در خانه شاهان رفت و آمد نمودن.»
به همين جهت دشمنان اسلام هم درصدر اسلام (در جنگ احد) و هم در اين زمان (مانند جنگ عراق عليه ايران…) براى تحريك سربازان به جنگ و جنايت از موسيقى مبتذل استفاده مىكردند.
ج: بلا و گرفتارى
امام صادق(ع) فرمود: «بيت الغناء لاتؤمن فيه الفجعة ولاتجاب فيه الدّعوة ولايدخله الملك؛() خانه‌اى كه در آن غنا (و موسيقى) باشد از بليات ناگهانى درامان نيست و دعا در آن مستجاب نمىشود و مَلَك نيز در آن داخل نمىشود.» به همين جهت غالب موسيقيدانان هميشه دچار بلا و گرفتارى بوده‌اند.
و: گسترش فقر و محروميّت
وقتى خانه و جامعه‌اى با وجود ترانههاى مبتذل بىبركت شد و بر مغز و اعصاب، موسيقى و ترانه حاكم شد قدرت كار و تلاش از افراد گرفته شده دچار فقر و فلاكت و ندارى مىشوند.
حضرت صادق(ع) فرمود: «الغناء اخبث ماخلق اللّه، الغناء شرّ ما خلق اللّه…الغناء يورث الفقر؛() غنا بدترين چيزى است كه آفريده شده، و شرترين آفريده خدا است. غنا و موسيقى، عامل فقر و ندارى است.»
هـ.: نفاق و دوروئى:
از ديگر اثرات زيانبار اجتماعى موسيقى، نفاق و دوروئى است كه خود عامل بسيارى از جنايات و انحرافات مىباشد. در بخشى از حديث پيش گفته از زبان حضرت صادق(ع) مىخوانيم: «الغناء يورث النّفاق؛() موسيقى، عامل نفاق و دورويى است.»
و: از دست دادن شخصيّت
كسى كه براى خود ارزش و كرامت قائل است دور گناه نمي‌رود. على(ع) فرمود :«كسى كه نفسش براى او محترم باشد با گناه به او اهانت نمىكند.»() و فرمود: «كسى كه براى خود ارزش قائل است به راحتى بر شهوتش مسلّط مىشود.»() و فرمود: «كسى كه براى خود ارزش و كرامت قائل است دنيا در نزد او كوچك مىشود.»()
برعكس كسى كه براى خود ارزش و شخصيت قائل نباشد دست به هر گناه و جنايتى مي‌زند. يكى از زيانهاى موسيقى مبتذل سلب اراده و از دست دادن شخصيت و كرامت است.
بسيار ديده شده كه مستمعان موسيقى همراه با نواهاى موسيقى بى اراده و بى اختيار بحركت در مي‌آيند و با تكان دادن دست و پا و اندام به رقص مىپردازند و بى اختيار عامل شكسته شدن شخصيّت خويش شده و كرامت و حرمت خويش را از دست مي‌دهند.
ز: از دست دادن غيرت
موسيقى بتدريج حس ناموس دوستى و غيرت را در انسان ريشه كن مىكند، زيرا موسيقى چنان تصرّفاتى در عقل و انديشه و اخلاق مىنمايد كه انسان حاضر مىشود لحظه عيش و نوش و رقصيدن را بر حفظ ناموسش ترجيح مي‌دهد اين حقيقت در مجالسهاى مختلط و رقصهاى دسته جمعى و شب نشينىهاى آنچنانى به خوبى خود را نشان داده است و در غرب به صورت واضح ديده مىشود.
«دقيقاً نيمى از جوانان آمريكا با روابط جنسى افراد متأهل با ديگران مخالفتى نداشته، وفادارى زوجين به يك ديگر را امرى بيهوده و بىمورد مىپندارند.»() اين يعنى بى غيرتى و گرفتار زنا و فحشا شدن يكى از عواملش از دست دادن غيرت است.
على (ع) فرمود: «مازنى غيور قطّ؛() غيرتمند هيچگاه زنا نمىكند.» و رسول خدا(ص) فرمود: «انّ الغيرة من الايمان؛() غيرت جزء ايمان است.»
ح: جنايت و خودكشى
آمار خودكشى و ديگركشى به شدّت در جهان افزايش يافته و هر روز خبرهاى وحشتناكى در اين زمينه منتشر مىشود، يكى از عوامل اين جنايت موسيقى و ترانههاى مبتذل است.
شاهد زنده آن خودكشى افراد زيادى از موسيقي‌دانان از جمله “شومان” موسيقى دان معروف است كه خود را به رود خانه “راين” انداخت() و با اين عمل در حقيقت عليه انسانيّت قيام كرد. و همين طور خودكشى دسته جمعى كسانى كه بعد از گوش دادن به ترانههاى مبتذل و موسيقى دست به اين كار زده‌اند.()
و همين طور جنايت ديگر كشى از آثار زيانبار ديگر اين عامل فساد يعنى موسيقى است كه جامعه بشرى را به خطر انداخته است چند سال قبل در «ليتل راك» واقعه‌اى هشدار دهنده رخ داد و آن اين كه پسر بچّه 12 ساله با چاقو به معلّم پيانوى خود حمله كرد و در مقابل چشمان وحشت زده همسايگان او را از پاى درآورد.()
در نتيجه مىتوان گفت: موسيقى و ترانههاى مبتذل زيانبارترين پيامدهاى اجتماعى را در پى دارد كه مىتوان به عنوان نمونه به رواج فحشا و بىعفتى، شراب خوارى و رقاصى، خودكشى و ديگر كشى، قساوت و بى رحمى، بلا و گرفتارى، نفاق و درويى، از دست دادن غيرت و شخصيّت و گرفتار شدن در دام فقر و فلاكت، اشاره كرد.
در يك كلام بايد گفت:
گوش كن دوست اگر عاقلى و پاك سرشت جايگاهت بكند خالق افلاك بهشت
موسيقى كور كند چشم جهان بينت را مي‌ربايد زكفت عقل و دل و دينت را()
پايان بخش سخن را كلام امام راحل قرار مي‌دهيم كه مىگويد: «از جمله چيزهايى كه مغز جوانها را تخدير مىكند، موسيقى است…انسان را از جدّيت بيرون مىبرد. يك جوان كه عادت كرده روزى چند ساعت را با موسيقى سر و كار داشته باشد، يك جوانى كه اكثر اوقاتش را صرف بكند و پاى موسيقى بنشيند…از مسائل زندگى و از مسائل جدّى به كلّى غافل مىشود…نبايد دستگاه تلويزيون(و راديو) جورى باشد كه 10 ساعت موسيقى بخواند… اين عذر نيست كه اگر موسيقى نباشد در راديو، آنها مي‌روند از جاى ديگر موسيقى
مىگيرند. حال اگر از جاى ديگر مىگيرند، ماب بايد به آنها موسيقى بدهيم(؟!)». ادامه دارد

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. ر.ك: سيد مرتضى علم الهدى، ساز و آواز، قم، پيام اسلام، 1352، ص 5، احكام موسيقى، سيد مجتبى حسينى دفتر نشر معارف، اول، 1385، ص .27
. احكام موسيقى، همان، ص 27 و .28
. ر.ك: امام خمينى مكاسب المحرمه، ج 1، ص 198 ـ ،224 الموسيقى، على حسينى، ص 17 و احكام موسيقى، ص .28
. ر.ك: ساز و آواز، همان، ص 10، مجله صباح، شماره 2 و ،3 1381ش، ص .152
. مجله صباح همان، ص 152، انسان غذا، موسيقى، احمد شرفخانى، قم انتشارات مشهور، 1380، ص 60 – 61.
. ساز و آواز، همان، ص 80.
. همان، ص 82.
. ساز و آواز، ص 22.
. كتاب تأثير موسيقى بر روان، ص 5، ص .11
. همان، ص .84
. ساز و آواز، ص 13.
. همان، ص 27 ـ 28 با تلخيص و تغيير.
. كتاب تأثير موسيقى، به نقل از ساز و آواز، ص 83.
. ر.ك: تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازى، دارالكتب الاسلاميّه، ج 17، ص 24؛ الغنا فى الاسلام، عبدالكريم عكاس، دمشق، ص .15
. كتاب شعر و موسيقى به نقل از ساز و آواز، ص .80
. ساز و آواز، ص 69 ـ .71
. شعر از اعلم، ساز و آواز، ص 92.
. كافى، كلينى، بيروت، دارالاضواء، ج 6، باب الفناء،ص 433، ح 15؛ وسائل الشيعه، ج 12، باب .99
. سيماى زن در جهان ايالت متحده آمريكا، جليل روشن دل و قلى پور، تهران نشر زيتون، ص 36 و 97.
. همان، ص 35.
. بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، دارالكتب الاسلاميه، ج ،79 ص 247 ح 26؛ ص 252 ح 6، ص 241، ح 7؛ منتخب ميزان الحكمه، محمدى رى شهرى، سيد حميد حسينى، ج ،1 ص 396، ح 4895.
. ساز و آواز، ص .82
. سوره لقمان، آيه .6
. منتخب ميزان الحكمه، ص 396، ح 4896.
. كافى، ج 6.
. وسائل الشيعه، ج 12، باب 99(ابواب ما يكتسب به) ؛ منتخب ميزان الحكمه، ص 396، ح .4897
.همان. و و . همان، ص 509، ح 6208، 6209، .6210
. اينگلهارت، تحوّل فرهنگى در جامعه پيش رفته صنعتى، ترجمه مريم وتر، ص 500، جوان و روابط، ص 50.
. من لايحضره الفقيه، صدوق، ج 3، ص 444، ح 4541 به نقل از منختب ميزان الحكمة، ص 398.
. منتخب ميزان الحكمه، ح 4924.
. ساز و آواز، ص 35.
. همان، ص .39
. همان، ص .67
. همان، ص .93
. صحيفه نور، ج 8، ص 197 ـ 201، ج 9، ص 155، و ج ،12 ص .104

دانستنيهايى از قرآن
امتهائى از حيوانات
“و ما من دابة فى الارض و لا طائر يطير بجناحيه إلا امم أمثالكم ما فرّطنا فى الكتاب من شىء ثم إلى ربهم يحشرون ” (سوره أنعام، آيه )38
هيچ جنبنده‌اى در روى زمين نيست و هيچ پرنده‌اى با دو بالهايش در هوا نمىپرد، جز آنكه امتهائى مانند شما هستند. در اين كتاب چيزى فروگذار نكرديم. و سپس همه آنها به سوى خداى خود باز مىگردند.
دابه: وصف جنس است به معناى هرچيزى كه جنبنده است و حركت دارد و كنايه از حيوانات است.
أمم: جمع امت است و امت به گروهى گويند كه يك امرى آنان را جمع مىكند مانند دين و يا زمان و يا مكان.
يحشرون: حشر به معناى جمع و گردآورى است و اطلاق آن بر بازگشتن روز قيامت است بويژه آنكه در آيه مىفرمايد:الى ربهم كه به معناى بازگشت دسته جمعى در روز قيامت است.
از اين آيه استفاده مىشود كه حيوانات (اعم از زمينى و هوائى و حتى دريائى) امتهائى هستند مانند بشر كه داراى نوعى شعور و ادراك نيز مىباشند، هرچند ما نتوانيم به آن شعور دست يابيم زيرا ادراك و عقل ما محدود به حدودى است و نمى توانيم فراتر از آن را درك كنيم “و ما أوتيتم من العلم إلا قليلا” و همانا شما از دانش بهره كمى برده‌ايد. به هر حال از آيات بى شمارى در قرآن استفادهشود كه حيوانات داراى نوعى ادراك و شعور هستند و خدا را عبادت و تسبيح مى كنند. “إن من شىء إلا يسبّح بحمده و لكن لا تفقهون تسبيحهم” كه در اين آيه به وضوح مىفرمايد هرچه در جهان وجود دارد ( أعم از جمادات و حيوانات و نباتات) خدا را تسبيح و تنزيه مىكنند ولى شما (مردم) نمىتوانيد تسبيحشان را تشخيص دهيد.
و در آيه ديگرى بحث نه تنها از تسبيح هست كه بحث از مطلق عبادت و نماز مىباشد. مىفرمايد: “أ لم تر أنّ الله يسبّح له من فى السموات و الارض و الطير صافات كل قد علم صلاته و تسبيحه” آيا نمى بينى كه هرچه در آسمان ها و زمين است تسبيح خداكنند و پرندگان بالها را گشوده‌اند و هر يك نماز و تسبيح خودش را درك مى كند. در اينجا ديگر بحث از تسبيح تكوينى نيست بلكه عين تسبيح و حقيقت عبادت است، تازه با كلمه “من” تعريف مىشود كه اطلاق بر عقلا و خردمندان مىشود،گويا حيوانات و پرندگان در حال عبادت با شعور و احساس كامل هستند مانند بشر هرچند قطعا قوه ادراكشان كمتر از قوه ادراك بشر است . و در آنجا كه مىفرمايد: “و سخّرنا مع داود الجبال يسبّحن..” كوهها همراه با داود تسبيح خدا مىگويند و عبادت مىكنند. پس معلوم مىشود ما
وراى اين عالم حقايقى است كه ما به طور اجمال از نظر قرآن به برخى از آنها رسيده‌ايم ولى حقيقت اين اشياء خيلى فراتر از عقل و ادراك ما است.
اگر نه اين بود كه در قرآن گفتگوى مورچگان را شنيده بوديم، چه وقت مىتوانستيم باور كنيم كه اين مورچه ريز براى خودش جهانى مملو از شعور و احساس دارد و پيامبر خدا را كاملا مىشناسد .. وانگهى به ديگر يارانش اعلام مىكند كه هشيار باشيد سليمان و سپاهيانش شمارا زير نگيرند و از آسيبشان در امان باشيد. و اگر خداوند منطق طير و حيوان را به سليمان ياد نداده بود كجاتوانست هدهد را مسخر خود كند و براى جاسوسى به اين سر و آن سر جهان بفرستد. و چگونه مىتوان باور كرد كه يك پرنده آنچنان دقيق جاسوسى كند و مطالب را با هشيارى يك انسان به سمع اربابش برساند و به او بفهماند كه ملتى را يافتم آفتاب پرست بودند و زنى حكومت بر آنها داشت كه داراى ملكى عظيم و قدرتى بزرگ بود.
بنابراين، از آيه استفاده مىشود كه حيوانات و جنبندگان مانند بشر شعور و معرفت و شناخت و نطق دارند بلكه داراى تكليف هستند و حشر و نشر دارند. “و إذا الوحوش حشرت ” و يادآور آن روز كه حيوانات محشور مىشوند و به سوى خدا باز مىگردند. و معلوم است كه شباهت حيوانات با انسانها، تنها به خاطر كثرت و عدد نيست كه برخى از مفسران اشتباه كرده‌اند و اين معنى را از “امم” استفاده كرده‌اند زيرا امت بر افراد كثيرى اطلاق مىشود كه يك امر جامعى اين عده را متشكل سازد و به عبارت ديگر همه يك هدف را دنبال كنند چه آنكه به اختيار خود باشند يا به اجبار، آن هدف واحد را در نظر داشته باشند كه قطعا عبادت و تسبيح حيوانات و جمادات مانند انسانها اختيارى نيست و اين انسان است كه خداوند او را آزاد گذاشته و دو راه را برايش مشخص كرده تا آنكه او را آزمايش كند و در صورت تخلف و نافرمانى كيفر نمايد. از سوى ديگر ممكن است برخى فكر كنند كه شباهت حيوانات با انسانها از نظر تكاثر و تناسل و خوردن و آشاميدن است كه اين خود مىتواند يك هدف واحد را تشكيل دهد و بر آن “امت” اطلاق گردد ولى با پسوند آيه هرگز تناسب نخواهد داشت كه مىفرمايد “ثم الى ربهم يحشرون” پس بايد، هدف بالاتر باشد و آن شعور و ادراك است كه هردو بايد داشته باشند تا بتوانند خدا را عبادت كنند و تسبيح گويند.
ما فرّطنا فى الكتاب من شىء: فرطنا يعنى چيزى را فروگذار نكرديم.
يعنى چيزى جا نگذاشتيم جز آنكه در كتاب، آن را بيان نموديم . البته ممكن است مقصود از كتاب، همان لوح محفوظ و كتاب الهى باشد كه آجال و مقدرات تمام انسانها و حيوانات و جمادات در آن ثبت شده است و شايد هم مقصود از كتاب، همين قرآن مقدس باشد كه در آن تمام امور دين و دنيا يا به نحو اجمال و يا به نحو تفصيل بيان شده است، كه در امور اجمالى و كلى، دستور به پيروى از رسول خدا داده است تا مطالب كاملا به انسانها برسد: “ما آتاكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا” و در موارد تفصيلى هم خود قرآن به تفصيل مسائل را بيان نموده است.
و اما بازگشت حيوانات به چه نحو است و چه نوع بازخواستى مىشوند و چه محاكمه‌اى در انتظار آنها است.. تفصيل اين مطلب بيان نشده است ولى به طور اجمال مشخص است كه حيوانات نيز حشر و نشرى دارند. و ممكن است كه پس از تمام شدن محاكمه نابود شوند و يا طبق بعضى از تفاسير مبدل به خاك گردند كه كافران نيز در آن روز رستاخيز چنين آرزوئى دارند “ويقول الكافر يا ليتنى كنت ترابا” و كافر مىگويد اى كاش من هم خاك بودم.


قسمت آخر
يكى از نيازهاى اساسى والدين و مربيان در امر تربيت و پرورش اخلاقى كودكان، برقرارى ارتباط سالم با آنهاست.
ارتباط صحيح بين پدر و مادر و روابط سالم آنان با كودكان، اولين و مهمترين زمينه رشد و پرورش اخلاقى نونهالان است.
اساس تربيت سالم فرزندان جامعه، بستگى كامل به سلامتى خانواده دارد و سلامتى خانواده مستلزم ارتباط سالم بين اعضاى خانواده است.
“ارتباط يا روابط” عبارت است از: فرايند مبادله اطلاعات و احساسات. مبادله بر وزن مفاعله، امرى است طرفينى و دو جانبه، پس ارتباط جريانى است متقابل.
ارتباط سالم و صحيح آن است كه، طرفين در امر مبادله اطلاعات و احساسات در فضايى مناسب مشاركت كرده و با يكديگر هماهنگى داشته و در اين ارتباط، هر دو احساس ارزشمندى كنند. در اينجا جهت تبيين مطلب، مهمترين ويژگيهاى يك ارتباط سالم را در كانون خانواده بين والدين مورد بررسى قرار مى دهيم.
اوّل مهر و محبت
بايد در محيط خانه و خانواده مهر و محبت و عاطفه و دوستى حاكم باشد، و هيچ گونه اثرى از نفرت و كينه و عداوت در آن نباشد و افراد خانواده همديگر را دوست داشته باشند و محبتشان را ابراز و اظهار كنند؛ به ويژه پدر و مادر بايد محبت، ثبات و آرامش را در داخل خانه گسترش دهند، چنان كه خداوند در قرآن كريم فرموده است: “وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِى ذَلِكَ لاَ يَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ”()
از نشانه هاى الهى، آن كه از خودتان براى شما جفتهايى آفريد تا در كنارشان بياراميد و در ميانتان دوستى و مهر نهاد. در اين، نشانههاست مردمى را كه مى انديشند.
بنابراين، ارتباط بين زن و شوهر يا پدر و مادر بايد ارتباط محبت آميز و آميخته با رحمت و شفقت باشد و چنين رابطه‌اى مايه آسايش نفس، و آرامش اعصاب، اطمينان روح و جسم و همچنين موجب همبستگى خانواده، تحكيم اساس آن و دوام موجوديت واحدش خواهد بود.
عشق و محبت و مهربانى، احترام
متقابل و هميارى واقعى در گشودن گره تمام مشكلات و برطرف كردن موانع از سر راه خانواده ها را در پى خواهد داشت و وجود روابط محبت آميز در برقرارى تعادل روحى فرزند يك ضرورت محسوب مى شود.
دكتر اسپاچ مى گويد :”آسودگى فردى و اساسى كودك به طور پيوسته نيازمند اتّحاد پدر و مادر و انسجام و هماهنگى آنان در رويارويى با مسئوليتهاى زندگى است.”()
در ميان اعضاى خانواده وظيفه پدر سنگين تر است؛ زيرا او بايد مهر و محبت را بين اعضاى خانواده گسترش دهد؛ به ويژه
نسبت به همسرش مهربان باشد و نيازهاى او را برآورده سازد، چون اين هم از حقوق اوّليه همسرش است و هم موجب تربيت صحيح فرزند مى گردد تا بدين وسيله مهر و محبت و دوست داشتن را به فرزندانش منتقل كند.
از پيامبر اكرم(ص) چنين روايت شده: “لِيَتَأسَّ صغيركم بكبيركم، وليَرؤف كبيركم بصغيركم…”() كوچكترهاى شما بايد از بزرگانتان پيروى نمايند و بزرگترهاي شما بايد به كوچكترها مهر و محبت كنند.
پدر نبايد در كانون خانواده بزرگى نمايد، بلكه بايد با افراد خانواده متواضع و دوست و مهربان باشد.
رسول خدا (ص) فرمود: “خيرُ الرّجال مِن اُمَّتى الَّذين لا يَتَطاوَلون عَلى اهلهم ويحنُون وَلايظلمونَهُم…”() بهترين مردان امت من، كسانى هستند كه بر خانواده شان بزرگى نمىفروشند و به آنان مهر مى ورزند و بر آنان ظلم و ستم روا نمي‌دارند.
والدين بايد با قدرشناسى و احترام نمودن به يكديگر، فرزندان را به اين روش پسنديده عادت دهند.
همه روانشناسان معتقدند كه كودكان به موازات نيازهاى زيستى و فيزيولوژيكى به ويژه در سنين نخستين، نيازمند ارتباطات عاطفى و پذيرش از جانب ديگران هستند كه برآورده كردن اين نيازها، موجب بسترسازى آرامش و تعادل روانى و دستيابى به برخى از بالندگىهاى روانى است. آرامش روانى، امنيت خاطر، اعتماد به نفس، اعتماد به والدين، الگوگيرى در مهرورزى به ديگران و پيشگيرى از انحرافات، نمونه‌اى از اين امتيازات است. به اعتقاد برخى از روانشناسان، مهرورزى و محبت نمودن به كودكان، نه تنها موجب تندرستى بلكه بهترين پل ارتباطى براى تربيت كودكان در ساحتهاى گوناگون اعم از تربيت اخلاقى، دينى، سياسى، عاطفى، فيزيكى و آموزشى است.
ارتباط عاطفى با فرزند موجب مىشود كه وى با والدين خويش صميمى باشد، به آنان اعتماد كند و آنان را پناهگاه خويش در بحرانهاى زندگى بداند. خداوند در قرآن كريم، خطاب به پيامبرش مىفرمايد: “فبما
رحمةٍ من الله لِنتَ لهم ولو كنت فظّآ غليظ القلب لانفضّوا من حولك”() به خاطر رحمت خدا بود كه تو با آنان ارتباط صميمى و مهرآميزى پيدا كردى، اگر يك فرد خشن و گستاخ بودى، هر آينه هيچ كس دور تو جمع نمىشد.
روشهاى ابراز محبت
شايد همه ما مهرورزى به كودكان را يك نياز انكار ناپذير بدانيم. امّا راهها و شيوههاى مهرورزى برايمان مبهم باشد. در يك تقسيمبندى كلى، ابراز محبت به رفتارى و گفتارى تقسيم مىشود.
ابراز رفتارى
اقدامات عملى و رفتارى، از قبيل روى زانو نشاندن، در آغوش گرفتن، بوسيدن، سوارى دادن و بعضى وقتها كنار كودكان خوابيدن، هديه دادن، بازى كردن و بر سر آنها دست نوازش كشيدن است كه در بسيارى از روايات مورد توجه و تأكيد قرار گرفته است. برخى از اين روايات را با هم مرور مىكنيم:
پيامبر اكرم(ص) مىفرمايد: “احبّوا الصبيان و ارحموهم.”() كودكان را دوست بداريد و با آنان مهربان باشيد.
امام على(ع) از خاطرات شيرين دوران كودكى خويش چنين ياد مىكند: هنگامى كه پيامبر اكرم(ص) در أوان كودكى مرا به خانه خويش برد، هميشه مرا در دامنش مىنشاند. مرا به سينه خود مىفشرد. هر وقت مىخواست بخوابد و من فاصله‌ام با پيامبر زياد بود و خوابم نمىبرد، وى مرا نزديك بستر خويش مىبرد. بعضى وقتها دستش را به صورت من و بدنش را با بدن من تماس مي‌داد. حتى كارى مىكرد كه من وى را استشمام كنم.()
ابنعباس مىگويد :”نزد پيامبر بودم درحالى كه فرزندش ابراهيم بر زانوى چپ او و حسين بن على(ع) بر زانوى راست او قرار داشت. پيامبر گاه اين و گاه آن يكى را مىبوسيد كه در اين حال جبرئيل وحى، از سوى خداوند نازل شد.”()
از امام على(ع) نقل شده كه وى پيش روى يكى از دخترانشان، پسر كوچك خود را
بوسيدند. دختر پرسيد: آيا وى را خيلى دوست مي‌داريد؟ امام فرمود: آرى دخترم! دختر گفت: گمان مىكردم كه شما جز خداوند، كسى را دوست نمي‌داريد. امام گريست و فرمود: “الحبّ لله والشفقة للاولاد”() محبت من ويژه خدا است اما به فرزندانم هم مهر مي‌ورزم. براساس اين گفتار علوى، محبت و مهرورزى بر دو گونه است: بعضى محبتها در عرض هم هستند. مثل عاطفه انسان نسبت به فرزندان، والدين، همسر و… كه در اين روايت تعبير به شفقت شده است. اما محبت ديگرى وجود دارد كه در طول محبتهاى اين جهانى است و از بينش و معرفت ما به خداوند برمىخيزد. امام اين گونه دوّم را “حب” ناميده‌اند. از اين گرايش عاطفى، مىتوان به عشق ياد كرد. اين محبت هم از جهت كيفى و هم از نظر كمى با گونه نخستين متفاوت است.
در پاره‌اى از روايات آمده است كه “نگاه مهرانگيز پدر و مادر به فرزندان، عبادت است.”()
ابوهريره مىگويد: هرگاه براى پيامبر ميوه نوبرى مي‌آوردند، مىفرمود: خداوندا! به شهر ما بركت روزافزون ده. سپس اين ميوه نوبر را به كوچكترين كودكانى كه نزد ما حاضر بودند، مي‌داد.()
پيامبر اسلام(ص) مىفرمايد: اگر يكى از شما به مسافرت رفت، هنگام بازگشت تا جايىكه در توانش است، براى خانواده‌اش هديه‌اي بياورد.()
ابراز گفتارى
ابراز گفتارى شامل، كلمات محبت آميز است كه در روايات زياد مورد تأكيد قرار گرفته است. اميرالمؤمنين(ع) وقتى مىخواستند با فرزندانشان، به ويژه در سنين پايين سخن بگويند، از واژه “يا بُنىّ” فرزندم، استفاده مىكردند كه حاكى از مهرآميز بودن و نشان دادن مهر درونى به فرزندان بود.
شرايط ابراز محبت به فرزندان
شايان توجه است، با وجود اين همه سفارش به مهرورزى پدر و مادر نسبت به فرزندان، توصيههاى ديگرى نيز در مورد
چگونگى و ميزان اين ارتباط عاطفى از پيشوايان معصوم(ع) به ما رسيده است. برخى از اين سفارشات اينگونه است:
عادلانه و برابر بودن: ابراز محبت به فرزندان نبايد تبعيض‌آميز باشد. اگر واژه‌اى را در مورد يكى از فرزندان بكار مىبريد، سعى كنيد همان لفظ يا مشابه آن را براى ديگران هم بكار ببريد.
متعادل بودن: ابراز محبت نبايد همراه با زياده‌روى باشد كه موجب گستاخ شدن يا لوس و وابسته بار آمدن فرزندان شود. در برابر زياده روى، مهرورزى نبايد ناقص يا همراه با محرومسازى باشد. كم گذاشتن فرزندان در مورد نياز به مهر و محبت، موجب مىشود كه فرزندان بىشخصيت، كم‌اراده، ناكام، عقده‌اى و بىهويت بار بيايند. حد متعادل مهرورزى همانند نياز به محبت، يك امر فطرى است. امام صادق(ع) مىفرمايد: پستترين پدر و مادرها كسانى هستند كه دوست‌دارى و مهرورزى به بچههايشان، آنها را به افراط بكشاند.()
يكى از موارد افراطگرايى اين است كه كودكى به سن تمييز برسد و پدر و مادر وى به خاطر محبت افراطى، از حلال و حرام الهى، وى را آگاه نكنند. اين گونه مهرورزى، در از بين بردن اعتماد به نفس، استقلال شخصيت و كشاندن كودكان به بزهكارى، بسيار مؤثر است. پيامبر گرامى (ص) در روايتى، خطاب به ابن مسعود مىفرمايد: “يابن مسعود! لا تحملنّ الشفقة على اهلك و ولدك على الدخول فى المعاصى و الحرام”() به همسر و بچههايتان اين قدر مهرورزى نكنيد كه مرتكب حرام و گناه شوند يا زمينههاى گناه و آلودگى براى آنان فراهم شود.
خودكمبينى، كمرويى، عقده، كينهتوزى، حسد و بزهكارى، برخى از پيامدهاى كم گذاشتن و تفريط در مهرورزى است. سلطهجوئى، انتظارات ويژه، نازپروردگى، كم‌ارادگى، زودرنجى و خودپسندى، از جمله پيامدهاى افراط و زياده‌روى در مهرورزى مىباشد.
دوّم: هميارى و همكارى
گرچه بين اعضاى خانواده يك نوع
تقسيم كار اوّليه لازم است، تا هر كسى وظيفه‌اش را بداند و آن را انجام دهد، ولى در مواردى كمك كردن به يكديگر در اداره امور زندگى آثار بسيار مثبت و ارزنده بر روح انسان باقى مى گذارد. در مواردى زن، شوهرش را در كارهاى مربوط به او(شوهر) كمك مىكند و گاهى اوقات شوهر، همسرش را در كارهاى خانه كمك مىنمايد، و بدين وسيله نه تنها محبتشان نسبت به هم عميقتر و بادوامتر و خالصتر و پاكتر مى شود، بلكه عملا درس تعاون و همكارى را به فرزندانشان مى آموزند تا در ميدان مشكلات زندگى، همكار و مددكار يكديگر باشند.
امام باقر(ع) نقل شده است كه امام على(ع) و حضرت فاطمه(س) براى تقسيم كار منزل به حضور پيامبر اكرم(ص) رسيده و درخواست نمودند كه تكليف هر يك را در امور خانه مشخص فرمايند. رسول خدا (ص) نيز چنين تقسيم كار كردند: “فَقَضى عَلَى فاطمةَ بخدمة مادون الباب، و قَضَى عَلَى عَلىّ بِما خَلفَه. قال: فقالت فاطمةُ فلا يعلَمُ ما داخلَنى مِن السُّرور الّا الله بِاكفائى رسُول الله (ص) تَحَمُّل رِقابِ الرّجال”() رسول خدا(ص) دستور دادند كه حضرت فاطمه(س) كار داخل منزل و امام على(ع) كار بيرون خانه را انجام دهد. امام باقر(ع) فرمود: حضرت فاطمه(س) اظهار داشت خدا مى داند كه چقدر از اين تقسيم خشنود شدم، زيرا رسول خدا(ص) مرا از كارهايى كه مردان بر دوش مىكشند (و مستلزم ظاهر شدن در بين آنهاست) معاف كرد.
در روايتى ديگر از پيامبر (ص) چنين آمده است: “خدمتك زوجتكَ صَدقَة”() خدمت تو به همسرت، صدقه محسوب مىشود.
سوّم: امنيت و آرامش
روابط بين والدين بايد به گونه‌اى باشد كه امنيت و آرامش بر محيط خانه حاكم باشد؛ زيرا داشتن آرامش خاطر و امنيت، مهمترين شرط سعادت و خوشبختى است. رفتار پدر با افراد خانواده نبايد رفتار يك مستبد و ديكتاتور باشد و نبايد با رفتار آمرانه و خودسرانه آرامش خانه را به هم بريزد و
پدر نبايد با خشنونت و جنجال و مشاجره بر افراد خانواده حكومت كند. اين گونه رفتارها بزرگترين عامل نگرانى همه افراد خانواده به ويژه فرزندان است؛ زيرا اوضاع ناآرام و متشنجى كه پدر و مادر عامل پيدايش آن بوده‌اند در ثبات و تعادل روانى كودك در تمام مراحل زندگى؛ از ماههاى آغازين دوران حاملگى تا نخستين سالهاى ولادت و مراحل بعد از آن اختلال ايجاد خواهد كرد.
جوّ ناآرام، آثار تخريبي‌اش را در شخصيت فرداى كودك به جاى خواهد گذاشت. به طورى كه بسيارى از كودكان منحرف و فرارى و كسانى كه در بزرگسالى به جرمها و بزهكارى كشيده شده‌اند، ناشى از عدم آرامش و آسايش خانوادگى بوده است.
به هر حال، “اختلالهاى رفتارى و بيماريهاى روانى اى كه كودكان در سنين نوجوانى و مردان در آينده زندگى خود بدانها دچار مىشوند نتيجه عملكرد پدران و مادران است، همانند درگيريهاى ميان والدين كه جوّ خانواده را متشنج ساخته و آرامش روانى را از كودكانشان سلب خواهد كرد.”()
دانشمند روانشناس، ژرارد فوژان مى گويد :”مادرى كه در خانواده منزلت و جايگاه لازم خود را باز نيابد، همانند انسانى، مادر و همسرى است كه نمى تواند در خانه احساس آرامش كند.”()
احساس امنيت و آرامش از مهمترين عوامل ساختارى شخصيت متعادل و معقول كودك است؛ اين احساس در حالت ادامه اختلافات و روابط متشنج، منتفى بوده و كودك را در چنين حالتى به حيرت و سرگشتگى دچار مى كند؛ زيرا وى نمى داند در اين جوّ ناآرام چه كار بايد بكند. او را نه قدرت بازدارى از دشمنى و نزاع – به خصوص نوع شديد آن- است و نه توان آن با يكى از دو طرف نزاع (پدر يا مادر) همراهى ند. افزون بر آنكه هر يك از والدين مى كوشد با اثبات حقانيت خود و متهم كردن ديگرى به ايجاد اختلافات و مشكلات، كودك را به خود نزديك سازد، و تمام اينها اثر سويى بر انديشه وارده كودك به جاى خواهد نهاد.
دكتر اسپاك مى گويد :”كلينيكهاى
روانپزشكى شاهد هزاران حالت از فرزندانى است كه در شرايط خانوادگى نامتعادل و پر از اختلافات شديد رشد مىكنند. اين كودكان در بزرگسالى خواهند فهميد كه مثل انسانهاى معمولى ديگر نيستند. از اين رو، اعتماد به نفس شان را از دست مى دهند و از ايجاد روابط عاطفى سالم با ديگران در هراسند و اين معنا را در خاطر مى پرورانند كه شكلگيرى خانواده، يعنى زندگى در خانه‌اى كه افراد آن با يكديگر در تضادند و انواع بى حرمتيها ميانشان ردّ و بدل مى شود.”()
بديهى است كه اجتماع و خانواده‌اى كه افراد آن آسايش فكرى ندارند و زندگيشان توأم با اضطراب و ترس و دلهره است، سعادت و كمال واقعى راه پيدا نمىكند.
والدين بايد در مشكلات زندگى و اختلاف سليقه ها با هم تفاهم و سازش نمايند و جوّ سازش و تفاهم را با فرياد زدنها به سر يك ديگر و نزاعها و درگيريها از بين نبرند و با بداخلاقى و فحّاشى و خردكردن يك ديگر روحيه همكارى را از بين نبرند، تا در سايه آرامش و امنيت، هركسى، حتى ضعيفترين افراد خانه درد دلش را بيان كند و مشكلش را مطرح نمايد و ديگران او را در رفع مشكلش كمك و راهنمايى كنند. خانه محل آرامش فكر و جسم است و انسان بايد در پيكار با مشكلات زندگى از خانواده كمك بگيرد.
نكته درخور توجه اين كه پدر نبايد مشكلات بيرون از خانه را به درون منزل آورده و سبب ناراحتى اعضاى خانواده را فراهم سازد.
كوتاه سخن اين كه اطاعت زن از شوهر، فرزندان از والدين نبايد به خاطر خشونت و بداخلاقى و بهانه جويى و ستمگرى پدر يا مادر باشد، بلكه به خاطر مقام و منزلت و قدر و ارزش آنها باشد.
در روايتى از پيامبر اكرم(ص) چنين آمده است :”…واي بر كسى كه از ترس و شرش مورد تمجيد و ستايش واقع شود! واى بر كسى كه از خوف ستمگريش مورد اطاعت باشد! واى بر كسى كه از ترس آزارش احترام شود!.”() البته فرزندان بايد از والدين به خاطر خلافكاريهايشان بترسند، و اين ترس، بى حساب نيست. در چنين خانواده‌اى
غنچههاى وظيفه شناسى در درون كودك شكوفا مى شود، و اطفال از آغاز به درستكارى و راستى و وظيفه شناسى عادت مىكنند و از تعرض به حقوق ديگران و خلافكارى به خاطر ترس از مجازات دورى مى نمايند.
پدر در عين حال كه در خانه دوست و رفيق فرزندانش است، نبايد مهابت و عظمت خويش را از دست بدهد و به آنها اجازه دهد كه به كجرويها و انحرافات دامن زنند و از اخلاق او سوء استفاده كنند، بلكه بايد بر رفتار و گفتار آنها نظارت كند و از ارتكاب كارهاى زشت، و رفاقت و دوستى با دوستان فاسد و همكلاسىهاى منحرف باز دارد، و خلافكاريهاى آنان را بدون مؤاخذه نگذارد.
چهارم: پرهيز از ناپسنديها
والدين بايد مراقب گفتار و كردارشان باشند، و از گفتار ناپسند و زشت و خلاف عفّت خوددارى كنند و از حركاتى كه شائبه جنسى دارد، در جمع فرزندان اجتناب ورزند و بكوشند كه روح عفت و پاكدامنى را بر كانون خانواده حاكم گردانند. كودكى كه پدر و مادرش را افرادى هوسران و لااُبالى و بىبندو بار مشاهده كند، كه مرتكب اعمال زشت مى شوند و به گناه دست مي‌آلايند، هيچ گاه پرورش صحيح انسانى نخواهد يافت؛ زيرا او كسى را عاقلتر و داناتر از آنها نمى شناسد و در صحت درستى كارهاى آنها ترديدى ندارد، پس چرا از آنها پيروى نكند؟ والدينى كه خود فحّاش و دروغگو و لاابالى و هوسران و اهل ساز و نوازندگى و ترانههاى مبتذل و حرام هستند، چگونه از فرزندانشان مىخواهند كه افرادى راستگو و درستكار و عفيف باشند؟! هرگز چنين سخنانى اثر نمى بخشد.
پنجم: عدالت و انصاف
پدر و مادر بايد با روحيه عدل و انصاف با افراد خانواده برخورد نمايند و بين آنها از نظر محبت و عطوفت و رعايت حالشان تفاوتى نگذارند. زيرا، تفاوتگذارى و تبعيض در مسايل روزمره زندگى، به هر صورتى محكوم و آسيب‌زاست. از اين‌رو، بايد از
تبعيض پسر و دختر، بزرگ و كوچك، موفق و ناموفق و… بپرهيزيم.
برخوردهاى تبعيض‌آميز يا تفاوت گذاشتنهاى بدون دليل، از جمله مواردى است كه ممكن است فضاى حسادت، درگيرى يا انتقام را در بين فرزندان ايجاد كند. در روايتى آمده است: روزى پيامبر اكرم(ص) در حال سخن گفتن با ياران خود بودند. كودكى وارد شد و به سوى پدر خويش كه در ميان جمعيت بود، رفت. پدر دستى بر سر وى كشيد و وى را بر روى زانوى راست خود نشاند. اندكى بعد، دختر آن مرد وارد شد و نزد پدر رفت. پدر دستى بر سر وى كشيد و او را در كنار خود روى زمين نشاند. پيامبر گرامى كه برخورد دوگانه پدر را ديدند، فرمودند: چرا هنگامى كه دخترت وارد شد، همانند پسرت روى زانوى ديگرت نگذاشتى؟ آن مرد دخترك خود را برگرفته و بر زانوى ديگرش نشاند. پيامبر با ديدن اين كار خوشحال شده و فرمودند: عدالت‌آميز رفتار كردى!()
سكونى از رسول خدا(ص) نقل مىكند: “پيامبر اسلام به مردى نگريست كه دو تا پسر داشت، يكى را بوسيد و ديگرى را رها كرد. پيامبر فرمود: “چرا بين اين دو برابرى نكردي.”()
يكى از راههاى جلوگيرى از برخوردهاى تبعيض آميز، تقسيم عادلانه كارها در خانه است. در محيط خانواده يكسرى كارها و وظايف، اختيارات و امتيازاتى هست كه لازم است در اين امور تقسيم عادلانه صورت بگيرد تا افراد احساس كنند، به همان اندازه كه از امتيازات استفاده مىكنند، به همان اندازه وظيفه دارند، كار و تلاش كنند. برخوردهاى تبعيض آميز در امتيازدهى و تقسيم كارها، زمينه را براى تمايل به تبعيض و ظلم ايجاد مىكند. اين كار مىتواند در درازمدت بستر را براى كشيده شدن به انحرافات اجتماعى و بزهكارىها باز نمايد. البته پافشارى ما بر تبعيض قائل نشدن و برخورد عدالت آميز، به معناى در نظر نگرفتن تفاوتها نيست. پاداش و تنبيه كه از طريق تفاوتگذارى حاصل مىشود، يكى از شيوههاي ترتيبى است. تشويق و تنبيه، يك راه براى حقشناسى است؛ اما لازم است،
سن و زمان پاداش و تنبيه را در نظر گرفت. در دوران كودكى كه كودكان هنوز نمىتوانند منشأ تفاوتها را درك كنند، بايد ميان آنان در ابراز مهر و دادن هديه و امتياز بخشىها برابرى نمود. زيرا اگر منشأ تفاوتگذاريها، براى بچهها مشخص نشود، به چالشهاى بزرگ رفتارى و روابط خصمانه دچار مىشوند.
تمايز ميان تفاوت با تبعيض
يكى از شيوههاى تربيتى اين است، بچه‌اى كه از مرحله كودكى گذشته و منشأ تفاوت رامىفهمد، احساس كند خوب بودن با بد بودن فرق مىكند. اگر والدين در هر صورت به گونه‌اى مساوى با بچههايشان رفتار كنند، آنها توجيهى براى خوب رفتار كردن و بدرفتار نكردن نمىيابند. از اين‌رو، هنگام تقسيم وظايف و امتيازات، والدين نبايد به يكگونه عمل كنند. بلكه بايد فرزندان را به فراخور توانايىهايشان چه از لحاظ شناختى، عاطفى، رفتارى و فيزيكى، به كارها و مسئوليتها بگمارند.
امام على(ع) در روايت زيبايى مىفرمايند: “أزجر المسيىء باحسان المحسن؛ گناهكار را با پاداش دادن به نيكوكار تنبيه كن!”() بزهكار و گناهكار را با احسان و پاداش دادن نيكوكار زجر وكيفر بدهيد تا آنان احساس كنند كه پدر و مادرشان، به طور يكسان در برابر نيكوكار و گناهكار برخورد نمىكنند. حضرت اميرالمؤمنين (ع) به مالك اشتر مىفرمايند: “ولايكون المحسن و المسيئ عندك سواءً؛ نيكوكار و گناهكار پيش تو يكسان نباشد.” اين گفتار علوى در مورد برخوردهاى تربيتى در سطح كلان اجتماعى است اما حساسيت آن در فضاى خانواده و در ميان فرزندان بيشتر است.
ابن عباس از پيامبر نقل مىكند كه آن حضرت هميشه به برابرى و عدالت در ميان فرزندان سفارش مىنمود. همچنين ايشان مىفرمايند :”اگر مىخواستيد در جايى يكى از فرزندان را بر ديگرى ترجيح بدهيد، سعى كنيد دختران را بر پسران ترجيح دهيد.”() اين سفارش از اين جهت است كه عاطفه و مهرگرايى دختران بيشتر و ظريفتر است و به آسانى رنجيده خاطر مىشوند. پدر و
مادرها اگر مىخواهند دخترها را برترى دهند، بهتر است در ابراز مهر، محبت و هديه دادن باشد، نه تشويق و تنبيه. متأسفانه يكى از مواردى كه در مسأله تفاوتگذارىها خلط مىشود، خلط بين ابراز محبت با تشويق و تنبيه است. تشويق و تنبيه، تبعيض نيست بلكه رساندن حق به حق‌دار است، ولى در ابراز محبت هم، اگر تفاوت بگذاريم و دليل روشنى نداشته باشيم، اين كار ممكن است به حسد و انتقامگيرى كشانده شود.
“سعدبن سعداشعرى” از امام رضا (ع) مىپرسد: فدايتان شوم. آيا مردى مىتواند دخترانش را بيش از پسرانش دوست داشته باشد؟ ايشان فرمودند: در نظر ما دختر و پسر يكى هستند. خداوند اين دو را به عنوان نعمت، به ما عطا كرده است. ما هم در ابراز محبت و دادن امتياز به آنان تفاوتى نمىگذاريم.()
خلاصه بايد رفتار والدين با فرزندان دخترشان به گونه‌اى باشد كه او از دختر بودن افتخار و مباهات كند، و اين كه او به عنوان مربّى خانه چه نقش بزرگى در پرورش نسل صالح و سالم دارد، خوشحال باشد.
نتيجه: كودك، يكى از افرادى است كه تحت تربيت پدر و مادر خويش قرار مىگيرد و بسيارى از روحيات فرهنگى اجتماعى او با نظارت پيگير و مداوم آنها حاصل مىشود. اين خانواده است كه او را صالح يا فاسد بار مي‌آورد، و عامل شكلگيرى نوع جهانبينى كودك، شخصيت و مسايل روحى و روانى او و محدوده تأثيرگذارى آنها مىشود. او دين، شرافت، اعتماد به نفس، صدق و صفا، نوع‌دوستى، همدلى با ديگران، احترام به قانون، احساس مسئوليت و تعاون را از پدر و مادر مي‌آموزد.
كودك همانگونه كه از نظر جسم، آسيبپذير است و در برابر كمترين و كوچكترين حادثه‌اى واكنش، نشان داده و بيمار مىشود، از نظر اخلاقى و روانى هم به همان اندازه يا بيشتر، آسيبپذير است. او بسيارى از حالات و رفتارهاى فردى و اجتماعى خود را از بزرگترها تقليد مىكند و در نظم، احترام به قانون، پاىبندى به
مذهب، ادب، خشونت، بىبند و بارى، ناسازگارى و … از اطرافيان خود شكل مىگيرد.
اگر والدين و مربيان ما همان قدر كه به شكستگى دست و پا يا ناراحتى چشم و گوش فرزند خود اهميت داده و سرمايهگذارى مىكنند، براى تربيت روحى و اخلاقى او سرمايهگذارى مىكردند و از دروغگويى، بي‌ادبى و بىعلاقگى او به مذهب و ديگر بيماريهاى روانى كه حاصل عملكردها و روابط ناسالم خود آنهاست – رنج مىبردند، و براى درمان آنها به اهلش مراجعه مىكردند، جوانان ما در سطح بالايى از اخلاق و تربيت قرار داشتند؛ زيرا تأثيرپذيرى كودك از اقدامات و ارشادهاي والدين و مربيان بسيار سريع است.

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. سوره روم، آيه .21
. دكتر اسپاك، مشاكل الآباء فى تربية الابناء، ص 44، مؤسسة العربية للدراسة و النشر، 1980 م، چاپ سوم.
. بحارالانوار، ج ،74 ص ،168 ح .35
. مكارم الاخلاق، ج ،1 ص .468
. سوره آل عمران،آيه .159
. مكارم‌الاخلاق،ص .231
. نهج‌البلاغه، خ ،192 ترجمه محمد دشتى، انتشارات لقمان، قم، .1379
. بحارالانوار، ج ،43 ص .261
. مستدرك الوسائل، ج 15،ص .171
. مستدرك الوسائل، ج ،15 ص .170
. صحيح مسلم، ج ،4 ص .117
. وسائل الشيعه، ج ،8 ص .337
. مرتضى فريد: “الحديث: روايات تربيتى از مكتب اهل بيت”، ج،3 ص ؛343 دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، .1368
. بحارالانوار، ج ،77 ص .108
. بحارالانوار، ج ؛43 تاريخ سيدة النساء…، باب ،4 ص 81، ح1.
. كنزالعمال، ج ،16 ص 408،ح .45138
. دكتر زين عباس عماره، اضواء على النفس البشرية، ص ،302 بيروت، دارالثقافة، چاپ اوّل، 1407ق.
. همان.
. دكتر اسپاك، مشاكل الآباء فى تربية الابناء، ص .45
. ورّام بن ابى فراس، مجموعه ورّام، ج ،2 ص ؛115 مكتبة الفقيه، ايران.
. ابن‌ابي‌الدنيا: “كتاب العيال”، ج 1،ص ؛173 دار ابن القيم، دمشق، بىتا.
. مكارم الاخلاق، ص .321
. نهج‌البلاغه، كلمات قصار، .177
. كنزالعمال، ج ،16 ص .446
. محمد بن يعقوب كلينى، الكافى، ج ،6 ص 51، دارالكتاب الاسلاميه، تهران، 1413ق.

ايثار اسرا
عدّه‌اى از بچههاى مخابرات از جمله افراسيابى، شوشترى و عليزاده همراه ما اسير شده بودند. در اردوگاه ما حدود 1700 اسير بود. همه متحمّل شكنجه مىشدند ولى كسى حاضر نبود مرا لو بدهد. بنده ايثار بچّههاى رزمنده را در خط ديده بودم ولى ايثار اسرا را نه. بچههاى اسير خيلى محكمتر بودند و به هيچ وجه حاضر نمىشدند نام فرمانده خود را بر زبان بياورند.() همه با هم
در ميان بچّههاى رزمنده در عمليات والفجر 10 نوجوانى 15،16 ساله از فرخ شهر به نام سميع بود. او در عمليات به شدت شيميايى شد و تاحد زيادى بينايى خود را از دست داد. هرچه به او اصرار مىكردم عقب برود، قبول نمىكرد و مىگفت: ما همه با هم آمده‌ايم و با هم مي‌رويم.و تا فرمانده عقب بازنگردد، من از اينجا تكان نمىخورم.() ايثار رزمندگان در حلبچه
من شاهد بودم كه در حلبچه برادران رزمنده ما ماسكهاى خود را با اين كه خود به شدت به آن ـ براى در امان ماندن از گازهاى شيميايى ـ نياز داشتند، در اختيار كردهاى عراقى قرار مي‌دادند. يعنى حاضر بودند خود شيميايى شوند ولى به بىگناهان حلبچه آسيبى نرسد.() صف شكنان فتح بستان
در عمليات طريق القدس به منطقه‌اى كه به صورت بسيار گسترده مين گذارى شده بود، برخورد كرديم. به دليل كمبود وقت لازم بود تعدادى از رزمندگان اسلام داوطلبانه وارد ميدان مين شوند تا راه براى عبور ديگران باز شود. 90 نفر براى اين امر مقدّس داوطلب شده، در دستههاى پنج نفرى با نداى يا حسين و يا مهدى وارد ميدان مين شدند. بدين ترتيب هفده دسته پنج نفرى به ميدان زده و همگى شهيد شدند.وقتى نوبت به دسته هجدهم رسيد؟ عبور از ميدان مين امكانپذير شد. نكته عجيب در رفتار اين عزيزان آن بود كه هر كدام از آنها سعى مىكرد خود را به گونه‌اى روى زمين بيندازد كه حجم بيشترى از ميدان مين را پاك سازى كند و بدين وسيله افراد كمترى شهيد شوند. از جان گذشته‌اى ديگر
عبدالحسين صدر محمدى در والفجر 4 مسؤول گردان ويژه لشكر 17 بود. نيروهاى خودى در پى ناكامى در اين عمليات مجبور به عقب نشينى از مواضع خود در خاك عراق شدند.
عبدالحسين كه از ناحيه پا و كتف ـ بر اثر اصابت تركش ـ مجروح شده بود، در سنگر خود باقى ماند و نيروهاى در حال عقب نشينى را پوشش داد. و سرانجام در همان سنگر به شهادت رسيد. مجيد نظرى ـ همرزم سردار صدر محمدى ـ در اين باره گويد: در عمليات والفجر4 بچهها مجبور شدند عقب نشينى كنند. عبدالحسين كه زخمى شده بود، به بچهها گفت: هرچه مهمات هست به سنگر من بياوريد. سپس تيربارى را برداشت و به بچهها گفت: من به شما پوشش مي‌دهم و شما عقب نشينى كنيد.
بچهها عقب نشينى كردند و عبدالحسين به شهادت رسيد. ميرزا على رستم خانى ـ كه خود بعدها به شهادت رسيد ـ براى من تعريف كرد كه وقتى دوباره تپه‌اى را كه از آن عقب نشينى كرده بوديم، اشغال كرديم، ديديم سرنيزه شهيد صدر محمدى در شكم يك عراقى است و سرنيزه فرد عراقى نيز در شكم شهيد. عبدالحسين جثه ضعيفى داشت ولى عراقى درشت هيكل بود. عبدالحسين در 28 مهر 62 در پنجوين عراق به آسمانها پر گشود.() اول آنها
هنگام عمليات والفجر 10 به اتفاق يكى از برادران طرح و برنامه در حال عبور به طرف شاخ شميران بوديم و مجروحان را هم شناسايى مىكرديم.به يك مجروح برخورديم كه دست و پا و صورتش به شدت زخمى شده بود. در عين حال سعى مىكرد بدون كمك ديگران و با حالت سينه خيز و شتر مرغى به طرف اورژانس حركت كند. خواستيم كمكش كنيم كه گفت: برويد سراغ برادران ديگر و اول آنان را نجات دهيد.() ايثار محمود
وقتى محمود مجروح شد، خواستيم اول او را به عقب منتقل كنيم اما نپذيرفت و با اصرار از ما خواست ديگر مجروحين و شهدا را به عقب ببريم. لذا ما به تخليه ديگران مشغول شديم. زمانى كه سراغ محمود آمديم، به ملكوت اعلاء پيوسته بود.() معناى خواب پدر
يك شب كه در منطقه مريوان بود، در خواب ديد كه در مكه مىباشد و پيش نماز تمامى مردم آنجا شده است.
او به همرزمانش گفت:بچهها، معناى اين خواب آن است كه من شهيد مىشوم. من اين را فهميده‌ام. لذا از همه شما حلاليت مىطلبم.
سپس بلند شد و از سنگر بيرون رفت و وضو گرفت. آنگاه به نماز ايستاد و در حال مناجات با پروردگار گريه كرد. بعد تك تك افراد را بوسيد و از آنها خواست براى او دعا كنند. چند لحظه بعد از آن كه سوار بولدوزر شد، خمپاره‌اى نزديك او منفجر شد و تركش گلوله‌اش سينه او را مجروح ساخت. امدادگران با شتاب خواستند او را به اورژانس ببرند كه مانع شده، گفت: به خدا قسم بايد با ريختن خون سرخم اين خاكريز را تمام كنم.
با همان حالى كه داشت، كار را ادامه داد. در پى اتمام خاكريز ـ با آن كه خون زيادى از او مي‌رفت ـ از بولدوزر پياده شد. ناگهان تركش خمپاره‌اى به قلبش اصابت كرد و او را به شهادت رساند.() از تپههاى زبيدات
آن شب بر فراز بولدوزر و در اوج عمليات بوديم كه ساق پايم با تركش شكست. قادر به حركت نبودم.
اصغر منصورى در ميان انفجارهاى پى در پي‌و دود و گرد و غبار، مرا يافت. پرسيد، چه شده؟
گفتم: مجروح شده‌ام.
مرا به دوش كشيد و به عقب حركت كرد.
بارش گلوله قطع نمىشد.
فقط چند قدم حركت كرديم كه گلوله خمپاره پشت پاى ما به زمين خورد و هر دو با صورت نقش زمين شديم. بعد از لحظه‌اى گفتم: اصغر…اصغر… بلند شو.
جواب نداد، به سختى سرم را بلند كردم. تركش به سرش اصابت كرده بود. مىخواستم كمكش كنم اما هر دو دستم تركش خورده بود و قادر به حركت نبودم. سرم را كنارش به زمين گذاشته خاطراتش را در ذهن مرور كردم: اذان گفتن، لبان هميشه ذاكر، شجاعت و ايثار او را….
اصغر منصورى از تپههاى زبيدات به كوى كروبيان هجرت كرد.() ترفيع درجه با شكنجه
يكى از اسرا را هر روز مىبردند و كتك مي‌زدند. به او مىگفتند: تو درجه دار هستى. اول، انكار مىكرد. ولى بعدها با شكنجه و كتك قبول كرد و گفت: درجه دار هستم. روز بعد باز او را زدند تا اقرار كرد سروان است. روز بعد به همين ترتيب و لذا به درجات سرگردى و سرتيپى هم اقرار كرد. يعنى با شكنجه و كتك مفصل، به يك درجه نظامى اقرار مىكرد. روز آخر او را زدند و گفتند: تو هيچى نيستى. ما تحقيق كرده‌ايم. آن اسير مظلوم گفت: من درجهها را زير شكنجه شما مىگرفتم. من كه اول گفتم درجه‌اى ندارم ولى شما قبول نمىكرديد. اين درجات مثل جنگ تحميلى است.() چند دقيقه ديگر
اسماعيل جمالى در عمليات والفجر 2 به ديدار معشوق نايل گرديد. آخرين بار كه به مرخصى آمد، با همه برادران و خانواده خود خداحافظى كرد و از آنها حلاليت طلبيد. مىگفت: اين بار كه بروم، ديگر بر نمىگردم.
اسماعيل جزو گردان خط شكن و در رسته آرپى جى زنها خدمت مىكرد. او چند دقيقه پيش از وصال يار به كمك آرپى زن خود گفت: بيا روى هم را ببوسيم، زيرا چند دقيقه ديگر من شهيد مىشوم.
چند دقيقه بعد در پى رگبار تيربار دشمن بر زمين افتاد و فقط گفت: يا مهدى، يا مهدى….() كرامت شهيد
“طوفان على جهان ديده” در تاريخ 25/5/65 به كربلاييان پيوست. همسايه شهيد بعد از اين كه نامبرده به شهادت رسيد، به طور مدام پدر شهيد را سرزنش مىكرد كه چرا اجازه داد فرزندش به جبهه برود و كشته شود.
او مىگفت: بايد خودتان را سرزنش كنيد كه جلوى او را نگرفتيد.
همواره اين گونه آزردگى خاطر پدر شهيد را فراهم مىكرد، اما با يك اتّفاقى كه براى او افتاد، توبه نمود. او گويد: در نيمه شبى خواستم گوسفندان را از حياط بيرون ببرم. اما با صحنه‌اى مواجه شدم كه باعث انقلابم شد. وقتى از كنار قبر شهيد در حال عبور بودم، متوجه يك نور شدم. جلوتر رفتم. نور از يك قبر بود. قبر به شهيد جهان ديده تعلّق داشت. با خود گفتم: شايد توهّم است. در شب بعد باز هنگامى كه گوسفندان را بيرون مىبردم، چشمم به آن نور ـ كه از جنس نورهاى معمولى نبود ـ افتاد لرزه بدنم را فرا گرفت به طورى كه جرأت نكردم به سوى قبر بروم. سخت حيران شدم و وقتى به خود آمدم، متوجه شدم شهيد مىخواهد مرا متنبه سازد…() ايثار شهيد رحمان
رحمان على پور در تاريخ 4/4/67 در جزيره مجنون به خيل كربلاييان پيوست. هم رزم او (سيد اصغر موسوى) پيرامون شجاعت و ايثار آن شهيد گويد: عراق در سال 66 براى تصرّف جزيره مجنون، خطوط ما را به شدت بمباران شيميايى كرد. وقتى بسيارى از هم رزمان ما به شهادت رسيدند و ديگر توان مقابله با اسلحههاى مرگبار و خمپارههاى شيميايى را نداشتند، فرمانده دستور عقب نشينى داد. من در چند سنگر عقبتر از شهيد على پور بودم فرياد زدم: رحمان، رحمان، عراقىها دارند مي‌رسند! ديگر كارى از ما بر نمي‌آيد. اما او گفت: شما برويد و با ما كارى نداشته باشيد.
رحمان با همسنگرش (شهيد عباس شفاهخواه) در برابر دشمن ايستادگى كردند تا ما بتوانيم سالم عقب نشينى كنيم.
رحمان با شجاعت و ايثار و با آغوش باز شهادت را پذيرفت و آسمانى شد.() چهارصد ضربه
عراقىهاى خداناشناس از محمد باقر نجفيان خواستند به امام توهين كند كه نكرد. هرچه او را زدند، نپذيرفت. حتى او را فلك كرده، چهارصد ضربه كابل زدند اما لب از لب نگشود.()
*
پيرمردى از كاركنان اتوبوس رانى تهران كنار ما، در ايام اسارت بود. عراقىها در زمانى كه در پايگاه العماره بوديم، او را به شدت كتك زدند و از او خواستند به امام توهين كند پيرمرد در پاسخ مىگفت: من زبان شما را نمىفهمم.(در حالى كه آنها فارسى مىگفتند) صبح دم فهميدم پيرمرد زير شكنجه شهيد شده است.()
مثل ديگران
وقتى كه دكتر چمران زخمى شده بود، هواى اهواز خيلى گرم بود. پاى دكتر در گچ قرار داشت و پوستش به خاطر گرما خورده شده بود و از آن خون مي‌آمد اما حاضر نبود كولر روشن كند. مىگفت: چطور كولر روشن كنم وقتى بچهها زير گرما مىجنگند؟ او غذايى را مىخورد كه ديگران مىخوردند.() با پاى برهنه
برادر اصغر عدالت در منطقه عملياتى فاو به عنوان فرمانده مشغول خدمت بود يك شب به سنگرها سركشى كرد. ناگهان متوجه شديم ايشان با پاى برهنه روى خاك و خاشاك راه مي‌رود. من به ايشان گفتم: برادر عزيز، اصغر عدالت، چرا با پاى برهنه راه مي‌رويد؟ ممكن است عقرب يا مار به شما آسيب برساند. گفت: شما به هر نقطه از اين خاك اشاره كنيد، قطره‌اى از خون يك شهيد روى آن ريخته است ما بايد با وضو و با پاى برهنه در اينجا حاضر شويم.

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. راوى: فرمانده تيپ امام موسى كاظم(ع) از لشكر نصر(سردار حسن انجيدنى)، ر.ك: قلب عمليات، ص 63 و .64
. راوى: ايرج على دوستى، ر.ك: حماسه شاخ شميران، ص .99
. همان، ص .60
. راوى: سيد مصطفى ميرغفارى، ر.ك: بولتن خاطرات تبليغات جبهه و جنگ قرارگاه كربلا، به نقل از سروهاى سرخ، ص 96 و .97
. ر.ك: فرهنگ جاودانههاى تاريخ، ج 4 (استان زنجان)، ص 161 و 162.
. راوى:محمد روزدار، ر.ك: حماسه شاخ شميران، ص 86(تهيه و تدوين: تبليغات و انتشارات چهارمحال و بختيارى، معاونت انتشارات مركز فرهنگى سپاه پاسداران، چاپ اول، 1374).
. راوى: دوستان شهيد محمود مشكينى، به نقل از مادر شهيد، ر.ك: سيرت شهيدان، ص 113(رجايى) شاهد، تهران، اول: 78).
. راوى: دوستان شهيد محمد على سلگى، به نقل از فرزند شهيد، ر.ك: سيرت شهيدان، ص 182 و .183
. راوى: مرتضى محقق، ر.ك: دژ آفرينان، ص 41 و 42(مرتضى و مصطفى محقق، لشكر امام حسين(ع)، اصفهان، اول: 78).
. راوى: آزاده جانباز: محمد رضا رضا نژاد، ر.ك: لالههاى فردوس، ش 6، ص 12 (فصل نامه روستاى فردو).
. ر.ك: شقايقهاى خونين، ص 70 و .71
. ر.ك: كبوتران بهشت، ص 80 و 81 (جوكار، كنگره بزرگ داشت سرداران و 2000 شهيد استان بوشهر، اول: 83).
. ر.ك: از نخلستان تا آسمان، دفتر دوم، ص .112
. راوى: فريدون بياتى، ر.ك: رمز مقاومت، ج 3، ص 21 ـ 20، سعيد عطاريان، پيام آزادى، تهران، اول: 86).
. راوى: برادر ابراهيمى، ر.ك: مأخذ پيشين، ص .71
. نيمه پنهان ماه، ج 1، ص 42، به نقل از روايت مقدس، ص .229
. راوى: عبدالرسول حميدى، ر.ك: فتح، ويژنامه سوم خرداد ،1387اداره كل حفظ آثار و نشر ارزشهاى دفاع مقدّس استان بوشهر، ص .36

جوانههاى جاويد
سخن از انديشمندى سرخ صورت و سبز سيرت است كه جويبارهاى با طراوت ايمان و معنويت در روح و روانش جارى بود، او استوارى انديشه و صلابت ايمان را در وجود خويش شكوفا نمود و با چنين كيميايى كرامت گونه تا قلّه قرب و يقين طىّ طريق نمود و چون رداى شهادت بر تن كرد خون پاكش بر اين صفاى روحانى مُهر تأييد زد و آثارش كه از بيان و بنان آن متفكر وارسته تراوش مىنمود عطر چنين معنويتى را در فضاى اذهان مشتاق معرفت و حقيقت منتشر ساخت به همين دليل حضرت امام خمينى در فرازى از پيامشان به مناسبت شهادت اين راست قامت تاريخ معاصر فرمودند:
«مطهرى كه در طهارت روح و قوّت ايمان و قدرت بيان كم نظير بود، رفت و به ملأاعلى پيوست، لكن بدخواهان بدانند كه با رفتن او شخصيت اسلامى و علمى و فلسفي‌اش نمي‌رود.»()
شهيد مطهرى كه عصاره مؤثر حوزههاى علميه و محصول صدها سال تجارب حاكم بر كانونهاى آموزشهاى دينى و معرفتى و حاصل عمر با بركت امام خمينى بود در ميدان نبرد با مكاتب و مسالك التقاط و نفاق و كفر چون
ستاره‌اى پرفروغ درخشيد و جهانى را از پرتوهاى فروزان خود روشن ساخت. مردى از تبار طلايه داران نهضتهاى اسلامى در صد ساله اخير كه از نخستين روزهاى كودكى، فكر و دل خود را با قرآن مأنوس نمود و در نهج البلاغه سير نمود و بانگرشى عميق بر نبوّت و امامت، از خرمن حكمت اسلامى خوشهها چيد و به بركت اين آموختهها علاقهمندان را با علوم اسلامى آشنا ساخت و آنان را به تفكر در فطرت خويش و تأسّى بر انسانهاى كاملى واداشت كه حضرت على(ع) با آن جاذبه و دافعه ويژه خويش، در ميانشان مي‌درخشد. او عاشق خاندان وحى و نبوت بود و در اين مسير ولاء ولايتها را پذيرا گشت تا سيره ائمه اطهار را به نگارش درآورد و از حماسه حسينى سخن گويد و تحريفات عاشورا را افشا كند و قيام و انقلاب حضرت مهدى را براى جهانيان تبيين سازد. گفتارهاى معنوى، مقالات فلسفى و بحثهاى اين استاد حوزه و دانشگاه در مقوله حركت و شرح منظومه الهام گرفته ازجهان بينى توحيدى بود. در توضيح و تبيين مسايل دينى نيازهاى زمان را در نظر داشت. آن مشعل فروزان معرفت در صدد آن بود تا علم و ايمان را با يكديگر مأنوس سازد
و نقش امدادهاى غيبى را در زندگى انسانها و سرنوشت آنان مطرح سازد و به حق جويان تفهيم نمايد، دنيا را مزرعه آخرت تلقى كرده و خود را براى سراى جاويد مهيا سازند.()
در بياناتش شور و خلوص هويدا بود، دريافتهاى علمى را با نهايت صداقت و صفا و نثرى زيبا تحرير مىنمود و به قلبهاى عطشناك و انديشههاى تشنه تقديم مىكرد. وقتى قلم را بر كاغذ مىچرخانيد بارانى از معارف و مكارم دشتهاى انسانيت را به شكفتن و رستن وا مي‌داشت. در سخنش از مولايش على مرتضى نشان داشت و همين بود كه بلاغت، صراحت،پويايى، ابتكار، استوارى و تازگى گفتههايش اعماق وجود را نوازش مي‌داد، جان سوخته‌اى داشت كه هيچ جهالت و ظلمتى را برنمىتابيد، راست ايستاد تا كژىها را بشكند، با خورشيد دانش و معرفت تيرگىها را مىشكافت، چون مي‌ديد از هر سو تاختن آورده‌اند تا فروغ ايمان را خاموش كنند، تندبادها وزيدن گرفته‌اند تا مشعلى كه از غار حرا افروخته شد و در كربلا فروزندگى آن تقويت شد، خاموش گردد، لحظه‌اى آرام نمىگرفت و با ژرف انديشى و همه سونگرى اين توطئهها را خنثى مىكرد.()
تربيت در دامن صداقت
در سيزدهم بهمن 1288 ش، 12 جمادى الاول 1338 ق در شهر فريمان واقع در 75 كيلومترى جنوب شهر مقدس مشهد در خانواده‌اى كه عِطر زهد و قناعت از آن ساطع و نور تقوا آن را منوّر ساخته بود كودكى ديده به جهان گشود كه مرتضى ناميده شد.
پدر مرتضى، شيخ محمد حسين مطهرى كه پس از تحصيلات علوم دينى در عتبات عراق در زادگاه خويش به ترويج و تبليغ مذهب تشيع مشغول بود، انسانى فاضل، پرهيزگار و از شخصيتهاى مورد تكريم اقشار گوناگون جامعه به شمار مي‌رفت و شهيد مطهرى از دوران كودكى تزكيه و پرورشهاى معنوى را از وى آموخت.() آن عالم ربانى در سحرگاهان حال و هواى ديگرى داشت، راز و نياز، اشك و آه، دعا و تلاوت قرآن مونس وى بود.() مقام معظم رهبرى حضرت آيت اللّه العظمى خامنه‌اى او را چنين معرفى كرده‌اند:
پدر ايشان جزو روحانيونى بود كه از جنبههاى معنوى و زهد و تقوا يك فرد ممتاز بود. خود مرحوم مطهرى عميقاً به پدرشان ارادت مي‌ورزيد و احترام پدرش را در حدّ زياد و كم نظير نگه مي‌داشت، بارها مىگفت: انس به عبادت، ذكر و اخلاق اسلامى را از پدرم ياد گرفتم.()
شهيد مطهرى در مقدمه كتاب “داستان راستان” نوشته است:
«اين اثر ناچيز را به پدر بزرگوارم آقاى شيخ محمد حسين مطهرى كه اولين بار ايمان و تقوا و راستى معظم له مرا به راه راست آشنا ساخت اهدا مىكنم.»()
ايشان در جاى ديگر از پدر چنين ياد مىنمايد:
«اين مرد شريف هيچ وقت نمىگذاشت كه وقت خوابش از سه ساعت از شب تأخير بيفتد، حداقل دو ساعت به طلوع صبح مانده و در شبهاى جمعه از سه ساعت به طلوع صبح بيدار مىشد و حداقل قرآنى كه مطالعه مىكرد يك جزء بود و با چه فراغتى و آرامشى نماز شب مىخواند. در سالهاى اخير با وجود اين كه تقريباً صد سال از عمرش مىگذشت هيچ وقت نديدم كه يك خواب ناآرام داشته باشد،
اين همان لذّت معنوى بود كه وى را اين چنين نگه مي‌داشت…»()
امام خمينى در سال 1326 ش به دعوت شهيد مطهرى به نريمان آمد، وى در اين سفر به قدرى نسبت به شيخ محمد حسين مطهرى ارادت پيدا كرد كه هر وقت شهيد مطهرى را مي‌ديد مىپرسيد احوال آقا چگونه است و بعدها با اين زاهد وارسته مكاتباتى داشت و در سال 1393 ق مطابق آذر 1350 كه اين مرد تقوا دار فانى را وداع گفت امام اين ضايعه را به آيت اللّه مطهرى تسليت گفت.()
مادر شهيد مطهرى كه سكينه نام داشت، قلبش از محبت نسبت به خاندان عترت موج مي‌زد او مىگويد زمانى كه مرتضى را آبستن بودم، در رويايى راستين مشاهده كردم در مسجد محل محفلى نورانى منعقد است، ناگاه ديدم بانوى مقدّسى كه دو زن او را همراهى مىكردند به آن مجلس وارد گرديده و جلوه‌اش را افزون ساخت، وى به همراهان توصيه مىنمود بر سر افراد گلاب بپاشند ولى چون نوبت به من رسيد تأكيد نمود سه بار گلاب بپاشيد، برايم اين سؤال مطرح بود كه چرا درباره من اين نكته را مطرح نمود. تصور كردم شايد در قلبم كدورتى وجود دارد كه او مىخواهد آن را بزدايد و از اين جهت با نگرانى پرسيدم چرا بايد بر سر من سه بار گلاب پاشيده شود؟ پاسخ داد به دليل كودكى كه در رحم شماست چنين كارى ضرورت دارد. او آينده‌اى درخشان دارد و به جامعه اسلامى خدمات مهمى ارائه خواهد نمود، سكينه با اين نويد نورانى شادمان گشت و به درگاه خداوند سجده شكر گذارد. شهيد مطهرى هر وقت به نريمان مي‌آمد هنگام روبرو شدن با مادرش، بر دستانش بوسه مي‌زد و به فرزندانش نيز توصيه مىكرد چنين كنند.()
شوق و دانش اندوزى
مرتضى پس از طى ايّام طفوليّت، نزد پدر به آموختن پرداخت، در همين سنين شش يا هفت سالگى با علاقه شگفتى به مكتب خانه فريمان رفت تا برخى مقدمات عربى و فارسى را فرا بگيرد.()
بيش از دوازده بهار از عمرش نگذشته بود كه شور و شوق درونى وى را به سوى حوزه علميه مشهد كشانيد و پس از چهار سال تحصيل در اين حوزه در حالى كه نوجوانى شانزده ساله بود تصميم گرفت براى ادامه تحصيلات و تكميل معلومات به قم برود، او موقعى به چنين هجرتى سرنوشت ساز دست زد كه رضاخان مخالفت سرسختانه‌اى را با روحانيت و مراكز علوم حوزوى ترتيب داده بود و براى كسانى كه مىخواستند در كسوت اهل علم و معرفت درآيند و مدرّس و مبلّغ فرهنگ اسلامى گردند فشارهاى سياسى و اختناقى فرساينده وجود داشت و فضاى يأس آور و تيره و تارى توسط اين ديكتاتور و با حمايت استعمار انگلستان بر مراكز مهم علوم اسلامى حاكم گرديده بود.()
شهيد مطهرى در حجره‌اى از مدرسه فيضيه قم سكونت گزيد و زندگى ساده و عارى از تكلّف اما سرشار از عزّت و قناعت را پيش گرفت، بعد از تشكيل خانواده نيز در روند زندگى او تغييرى مشهود رخ نداد و تنها حجره‌اش به اتاقى استيجارى مبدّل گشت.() در قم مرتضى با دقت، نظم و همّتى ستودنى به آموختن علوم اسلامى مبادرت ورزيد. مطوّل را نزد آيت اللّه شهيد صدوقى فرا گرفت، شرح لمعه را از محضر آيت اللّه مرعشى نجفى بياموخت، هم چنين از استادانى چون آيات محترم: سيد صدرالدين صدر، سيد محمد رضا گلپايگانى، سيد محمد تقى خوانسارى، سيد محمد حجت كوه كمره‌اى، سيد محمد محقق يزدى معروف به داماد و ميرزا مهدى آشتيانى در معقول و منقول بهرهمند گرديد.
در سفرى كوتاه كه به اصفهان داشت، موفق گشت به محضر عالم ربّانى مرحوم حاج ميرزا على آقا شيرازى برود و به لطف ارشاد و فيض بخشى وى با فرهنگ نهج البلاغه مأنوس گردد.()
شهيد مطهرى مىگويد: در سال 1320 ش كه براى اولين بار به اصفهان رفتم هم مباحثه گراميم كه اهل اصفهان بود به من پيشنهاد كرد در مدرسه صدر عالم بزرگى است كه نهج‌البلاغه
تدريس مىكند بيا برويم به درس او، اين پيشنهاد براى من سنگين بود، طلبه‌اى كه كفايةالاصول مىخواند چه حاجت دارد كه به پاى تدريس نهج البلاغه برود. اما چون ايّام تعطيل بود پذيرفتم…ديدم با مردى از اهل تقوا و معنويت روبرو هستم كه به قول طلّاب از كسانى است كه شايسته است از راههاى دور بار سفر ببنديم و فيض محضرش را دريابيم…() دست مرا گرفت و وارد دنياى نهج‌البلاغه كرد…از آن پس چهره نهج البلاغه در نظرم عوض شد، مورد علاقه‌ام قرار گرفت و محبوبم شد، درك محضر او را همواره يكى از ذخائر گرانبهاى عمر خودم مىشمارم و شب و روزى نيست كه خاطره‌اش در نظرم مجسّم نگردد، يادى نكنم و نامى نبرم و ذكر خيرى ننمايم، به خود جرأت مي‌دهم و مىگويم او به حقيقت يك عالم ربانى بود.()
مطهرى تحصيل رسمى علوم عقلى و فلسفى را از سال 1323 ش آغاز كردو بحث حكمت از شرح منظومه حكيم سبزوارى بياموخت.() البته وى قبلاً به درس اخلاق امام مي‌رفت و در جايى تأثير آن را چنين بيان كرده است:
اگر چه در آغاز مهاجرت به قم هنوز از مقدّمات فارغ نشده بودم امّا درس اخلاق كه وسيله شخصيت محبوبم در هر پنج شنبه گفته مىشد و در حقيقت درس معارف و سير و سلوك بود چنان مرا به وجد مي‌آورد كه تا دوشنبه و سه شنبه هفته بعد خودم را شديداً تحت تأثير آن مىيافتم.
بخش مهمى از شخصيت فكرى و روحى من در آن درس و سپس در درسهاى ديگرى، كه طى دوازده سال از آن استاد الهى فرا گرفتم،
انعقاد يافت و همواره خود را مديون او دانسته و مي‌دانم راستى كه او روح قدس الهى بود.()
در سال 1329 ش استاد مطهرى به حوزه درسى علامه سيد محمد حسين طباطبايى شتافت و مبحث الهيات از شفاى بوعلى سينا را نزد او آموخت. اين مفسّر عاليقدر درس خصوصى ديگرى را شروع كرده بود كه در شبهاى پنج شنبه و جمعه تشكيل مىگرديد و در آن جمعى از اهل فضل چون شهيد مطهرى، امام موسى صدر و شهيد دكتر بهشتى حضور داشتند محصول اين جلسه پر فيض مجموعه مطالبى تحت عنوان اصول فلسفه و روش رئاليسم است كه سهم شهيد مطهرى در آفرينش اين اثر برجستگى ويژه‌اى دارد.()
علامه طباطبايى اظهار داشته است: مطهرى هوش فوق العاده‌اى داشت، علاوه بر تقوا وجهات اخلاقى بافراست بود و هرچه مىگفتم هدر نمي‌رفت، وقتى ايشان به درسم مي‌آمد از شدت شعف و شوق حالت رقص پيدا مىكردم، در مباحث و مقالات اصول فلسفه و روش رئاليسم هم يگانه كسى كه از همه جهت مطمئن بودم حرفم را هدر نمي‌دهد ايشان بودند، مقدارى كه گذشت پاورقى بر مطالب مزبور را آغاز كرد زيرا مقالهها مجمل و فشرده بود و ما مىخواستيم بازگردند و مطلب روشنتر شود و كسى كه بتواند اين معنا را عهده دار گردد مطهرى بود.()
تدريس و فعاليتهاى ارشادى
شهيد مطهرى علاوه بر مباحثه دروس اصولى، فقهى و فلسفى، خود حوزه تدريس داشت او از جمله كتابهاى ذيل را در حوزه قم درس داد: مطول در معانى، بيان و بديع، شرح
مطالع در علم منطق، كشف المراد در كلام و عقايد، رسايل و كفايه در اصول فقه، مكاسب در فقه، شرح منظومه و اسفار در حكمت. او در سال 1331 ش با دختر آيت اللّه روحانى كه از علماى خراسان به شمار مي‌رفت، ازدواج كرد، خانم عاليه روحانى، همسر استاد مىگويد: آقاى مطهرى شاگرد پدرم بود و وى را به خوبى مىشناخت و چون به خواستگارى من آمد پدر احساس كرد اگر جواب ردّ بدهد گوهر گرانبهايى را از دست داده است. حدود يك سال از ازدواج من با استاد گذشت متوجه سجاياى اخلاقى ايشان شدم و فهميدم پدرم بزرگترين لطف را در حق من نموده است. هم دلى، انس و علاقه‌اى كه بين من و آقاى مطهرى بوجود آمد هر مشكلى را در نظرم اندك جلوه مي‌داد.()
مطهرى پس از تشكيل خانواده در سال 1331 ش به دلايلى كه ظاهر آنها برخى مشكلات اقتصادى بود به تهران هجرت نمود. اگرچه سبب اين مهاجرت تنگدستى تلقى گرديده ولى بايد آن را لطف مخفى الهى شمرد زيرا حضور پر فيض آن شهيد در تهران و در جمع دانشگاهيان، روشنفكران و محافل فكرى و فرهنگى سراسر خير و بركت و مايه تربيت و هدايت افراد زيادى گرديد.()
استاد مطهرى از ابتداى ورود به تهران به پرتو افشانى، سازندگى فكرى و معنوى تشنگان معارف ناب قرآن و عترت پرداخت و در مدرسه مروى آموزش فلسفه اسلامى را به صورت تطبيقى و مقايسه‌اى آغاز كرد.() سخنرانىهاى روشنگر و مفيد استاد همزمان با تدريس حكمت در تهران آغاز گرديد، او توجه بسيارى به حل شبهات و پاسخگويى سؤالات موجود درباره معارف اسلامى داشت و با مطالعه، تحقيق، دقت، همت و اخلاص در اين راستا توفيقات مهمى بدست آورد.
در سال 1333 ش استاد مطهرى تدريس در دانشگاه تهران را شروع كرد و در دانشكده معقول و منقول (الهيات و معارف اسلامى) بيش از بيست سال به نبردى عالمانه با جهل مادى گرى و غرب گرايى و خودباختگى پرداخت و به شيوه‌اى حكيمانه و خردمندانه و با استناد به قرآن و حديث به دفاع از فرهنگ اسلامى پرداخت و حقايق باحلاوتى از آيين اسلام را تبيين نمود رفتارش با دانشجويان به قدرى صميمى بود كه آنان را مشتاق خويش ساخته بود، استاد در مقاطع كارشناسى، كارشناسى ارشد و دكترا، كليات علوم اسلامى، فلسفه شامل شرح منظومه، الهيات، شفا، مقاصد الفلاسفه غزالى و آثار ديگرى در اين عرصه و نيز تاريخ فلسفه،
تاريخ مجادلات اسلامى، روابط فلسفه و عرفان و… را تدريس كرد.()
در سال 1336 ش به همّت جمعى از دانشوران حوزه علميه از جمله شهيد دكتر محمد جواد باهنر نشريه مكتب تشيع شروع به فعاليت كرد كه استاد مطهرى با اين نشريه همكارى علمى و ارشادى داشت، بعد از تأسيس انجمن اسلامى پزشكان در سالهاى 1337 و 1338 ش استاد مطهرى چراغ فروزان اين تشكّل گرديد و زمانى كه سردى و تاريكى ناشى از اختناق سياسى و روشهاى مبتذل رژيم پهلوى همه جا را فرا گرفته بود، به دلها حرارت بخشيد و اذهان را روشنايى داد، در سال 1346 آن شهيد كه سالهاى متمادى آرزوى تأسيس مؤسسه‌اى علمى و فرهنگى را داشت تا بتواند جوابگوى نيازهاى فكرى جامعه باشد و به نشر و تبليغ معارف اسلامى بپردازد. سرانجام به كمك محمد همايون و حجت الاسلام و المسلمين سيد على شاهچراغى مؤسسه حسينيه ارشاد را تأسيس كرد. او با شور و حرارت و آگاهى و درايت براى برنامه ريزى در اين نهاد فرهنگى اهتمام وافر از خود نشان داد و ضمن آن كه شخصاً در آن جا بيانات ارزشمندى ارائه داد، شخصيتهاى دانشور، متفكر و صاحب نظرى فراخواند تا در حسينيه ارشاد به سخنرانى بپردازند متأسفانه بر خلاف روند فكرى و اعتقادى شهيد مطهرى اين كانون علمى مذهبى از هدفهاى اصلى خود فاصله گرفت و شهيد مطهرى را با دو مانع بزرگ روبرو ساخت يكى ظاهرسازى و بسنده نمودن به يك سرى شعارهاى سطحى و غوغا سالارى مداحان و مانند آنها و ديگرى كارهاى غيراسلامى، استبدادى و خودسرانه يكى از اعضاى هيأت مديره حسينيه ارشاد. اينها چون خنجرى از پشت مانع اجراى طرحهاى سازنده و رشد دهنده آن متفكر سترگ گرديد و او را ناگزير به استعفا ساخت. او در استعفانامه خود يادآور شد:
ميناچى با هرگونه اقدام مفيد و عميق در سطح احتياجات نسل تحصيل كرده مخالف است و مىخواهد اين مؤسسه را به صورت مركزى جنجالى و تو خالى درآورد.
و چون اين ضايعه را ترميمناپذير مي‌داند از همكارى با حسينيه مزبور خوددارى و در نامه 29 دى 1347 كه پيرو استعفاى مورخ 27/10/1347 نوشته بود متذكر مىگردد به چند دليل نمىتواند به همكارى خود با اين مجموعه ادامه دهد كه بند الف آن چنين است:
طرز تفكر و هدف ما با ايشان (ناصر ميناچى) در حسينيه و قهراً نوع كارها كه وسيله
وصول به هدف هاست، متفاوت است، ما مىخواهيم اينجا را در يك سطح عالى اسلامى در آوريم كه جوابگوى نيازهاى فكرى امروز و آينده باشد و ايشان مىخواهد اينجا را به صورت يك محيط تشريفات ظاهرى و با جنجال و هياهو و شور و واويلا اداره كند، ايشان عملاً طرفدارى اقناع كاذب احساسات است و با اين كه اينجا با منطق سر و كار داشته باشد مخالف است و در راه آن كارشكنى مىكند و تنها همين براى اين كه ما از هم جدا شويم كافى است .
به تعبير مقام معظم رهبرى با رفتن شهيد مطهرى از حسينيه ارشاد اين محفل از روح تهى شد، اين كنارهگيرى مطهرى جلوه‌اى از تقوا و مظهرى از خيرخواهى آن دانشمند شهيد بود كه مىخواست تعليمات و تبليغات اسلامى را با نوعى بصيرت و معرفت توأم كند و نيز به نيازها و مقتضيات عصر توجّه نمايد امّا مخالفانش طرفدار ظاهرسازى، سر و صدا، شعارهاى عارى از شعور كارهاى موقتى، تقويمى و كم بازده بودند.()
استاد مطهرى بنا به توصيه حضرت امام خمينى از سال 1351 تا 1357 هفته‌اى دو روز به قم مي‌آمد و در حوزه علميه اين شهر دروس مهمى چون شناخت، اصل غائين، فلسفه هگل، معارف قرآن، ماركس و ماركسيسم، منظومه سبزوارى و اسفار ملاصدرا را تدريس مىنمود. او به حكم وظيفه شرعى و براى اطاعت از رهبر كبير انقلاب چنين برنامه‌اى را متقبل گرديد در حالى كه در تهران استادان با سابقه دانشگاه، با تقاضاى بسيار در كلاس درسش حضور مىيافتند و فرزانگى و ديدگاههاى عالمانه‌اش در محفلهاى علمى زبانزد اهل نظر بود.()
در عرصههاى سياسى و اجتماعى
شهيد مطهرى در دوران تحصيل هم فكر و يار و ياور سازمان اسلامى و انقلابى فدائيان اسلام بود.() در ماجراى 15 خرداد 1342 شهيد مطهرى به دليل ارتباط نزديك با گروههاى گوناگون جامعه، به هدايت قيام مردم تهران پرداخت، رژيم استبدادى به دنبال سخنرانى آن شهيد بر ضد شخص شاه در شب پانزدهم خرداد، ايشان را در همان شب دستگير و روانه زندان كرد كه به دنبال پيگيرى علما و اصرار مردم بر نظام ديكتاتورى پهلوى ناگزير گرديد وى را پس از چهل و سه روز آزاد كند.()
بعد از قيام 15 خرداد و آزادى مطهرى و امام خمينى و نيز علماى ديگر، تشكيلاتى به نام هيأتهاى مؤتلفه پديد آمد كه با اتحاد و انسجام هيأتهاى مذهبى شكل گرفت و اعضايش نيروهاى مخلص و فداكار و تابع ولى فقيه بودند، مؤسسين اين تشكل از امام خواستند براى هدايت آنان در فكر و عمل نمايندگانى معين كند كه امام خمينى آيت اللّه مطهرى را كه از قبل با اين هيأتها رابطه‌اى تنگاتنگ داشت به عنوان يكى از نمايندگان خويش معرفى كرد. تأكيد شهيد مطهرى بر اين بود كه هيأتهاى مؤتلفه اسلامى از نظر فكرى و آشنايى با معارف اسلامى درست پرورش يابند به همين دليل كلاسهايى براى تقويت بنيههاى اعتقادى و كلامى آنان داير كرد، كتاب انسان و سرنوشت حاصل بخشى از اين بحثها مىباشد.()
شهيد آيت اللّه مطهرى بعد از يك دوره فعاليتهاى سياسى در هيأتهاى مؤتلفه به تلاشهاى فرهنگى اقبال نشان داد، با اين حال همچنان پيگير مسايل سياسى گرديد، البته انتخاب اين استراتژى بر آن بود كه مردم از
مبارزه نا اميد نگردند و با تلاشهاى فكرى و فرهنگى روحيه مخالفين رژيم تقويت شود.()
در سال 1353، شهيد مطهرى پس از ستايش تلاشهاى امام موسى صدر در لبنان و اين كه از طريق وى مىتوان براى امام خمينى مبالغى فرستاد چنين اظهار نظر مىنمايد: اكنون تمام راهها را بر روى ما بسته‌اند، بايد براى بيدارى افكار و هدايت جوانان طرق ديگرى انتخاب كنيم و نگذاريم جوش و خروشها يكباره خاموش گردند و من فكر مىكنم كه چه راهى را بايد در پيش گيريم و بر همين اساس بود كه جلسات درس و بحث خود را در قم هفته‌اى دو روز براى طلّاب داير كرد.()
نطق تاريخى ايشان بر ضد صهيونيسم در عاشوراى سال 1390 ق، اسفند 1348 در حسينيه ارشاد به دستگيرى وى انجاميد، هم چنين وقتى رژيم در سال 1350 ش حسينيه ارشاد را تعطيل كرد، هرچند استاد از عضويت در هيأت مديره اين كانون استعفا داده بود، چند روزى دستگير و محبوس گشت، بعد از تعطيلى حسينيه، استاد پايگاه خود را به مسجد الجواد انتقال داد و در آن جا ضمن امامت و اداره مسجد نشستهاى تفسيرى و بحثهاى علمى در آن داير كرد. پس از چندى رژيم شاه، مسجد الجواد را تعطيل كرد و استاد سخنرانىهاى خود را بيشتر در مسجد جاويد و ارك برگزار مىكرد. كتاب انسان كامل محصول سخنرانىهاى وى در مسجد جاويد است. سرانجام در سال 1354 ش رژيم او را ممنوع المنبر كرد.()
تلاشهاى فرهنگى استاد مطهرى براى
تثبيت مسئله حجاب خود يك تلاش مبارزاتى و سياسى عليه رژيم پهلوى بود، بى ترديد يكى از پيش زمينههاى انقلاب اسلامى مبحث حجاب بود و شركت زنان در تظاهرات پرشور سال 1357 تهران و ديگر شهرستانها با حفظ پوشش كامل و خصوص چادر كمر رژيم را شكست و اين به بركت كوششهاى فرهنگى شهيد مطهرى و ديگر علماى شيعه بود.
از ديگر فعاليتهاى فرهنگى و سياسى شهيد مطهرى پرداختن به بحث ارتباط دين با مليت بود كه در آن زمان از مهمترين و جارىترين مباحث فكرى به شمار مي‌رفت و در حالى كه رژيم و روشنفكران وابسته به دربار مىكوشيدند دين را از مليّت ايرانى تفكيك كنند و تاريخ فرهنگ اسلامى ايران را نفى كنند و باستان گرايى و اسطوره سازى قبل از اسلام را ترويج نمايند شهيد مطهرى كتاب خدمات متقابل اسلام و ايران را تأليف كرد و هويّت ايران بعد از اسلام را به بركت روى آوردن ايرانيان به اسلام، سرشار از معرفت، دانش، بصيرت و شكوفايى علمى و فرهنگى معرفى نمود و نقش ايرانيان را در گرايش مردم ديگر كشورها به اسلام و نيز تلاش مردم ايران در بنيان گذارى تمدن اسلامى را به اثبات رسانيد. مباحث وى در تبيين جهان بينى اسلامى، نقد ماركسيسم و انديشههاى التقاطى و انحرافى از ديگر فعاليتهاى فرهنگى سياسى ايشان است. اتخاذ چنين شيوههاى فكرى از سوى علامه شهيد مطهرى به معناى فاصله گرفتن از ميدان مبارزه و سياست نبود بلكه خود اقدامى زيربنايى براى شكل دادن به فلسفه مبارزه بود، با نگاهى به آثار ايشان مىتوان دريافت كه غالب آثار و موضوعات سخنرانى وى مسائل و مباحثى بود كه اقشار جامعه به ويژه جوانان متدين و اهل مبارزه و مقاومت در بُعدِ عقايد، مسايل اجتماعى و سياسى با آنها درگير بودند و شهيد مطهرى تلاش مىكرد ديدگاه اسلام را درباره آنها بيان كند.
جلسههاى مداوم آيت اللّه مطهرى با روحانيان مبارز تهران، موضوعى نبود كه از چشم ساواك مخفى باشد به همين دليل در گزارش ساواك آمده است: نكته‌اى كه در طول دو جلد پرونده مطهرى مشهود است معاشرت و ارتباط نزديك وى با ساير وعاظ ناراحت و روحانيون سابقه دار مىباشد.() شركت وى در مسجد هدايت و اقامه نماز به جاى آيت اللّه طالقانى و اظهار مطالبى كه در گزارشهاى ساواك تحريك‌آميز و انتقادى بوده، نشان مي‌دهد كه علامه مطهرى در وراى تلاشهاى
فرهنگى خود كه در عين حال با هدف حفظ اصالت دينى و ارزشهاى معنوى انجام مي‌داد، از عرصههاى سياسى غفلت نداشت.()
يكى از افراد ساواك در گزارشى از سخنرانى مطهرى نوشت: اطمينان دارم كه سخنرانى اخير ايشان بر مبناى مشخّص و معيّنى انتخاب گرديده و در لفّافه مسايل دينى همان شعارها و مسايل مورد توجه (امام) خمينى و پيروانش را ابراز مىكند.() در سند ديگر مىخوانيم: مشاراليه از سال 1342 تاكنون به تناوب در جلسات مذهبى مختلف در تهران و شهرستانها مطالب تحريك‌آميز، گمراه كننده و اهانت‌آميز(!؟) را در قالب مسايل مذهبى و تاريخى اسلام بيان كرده و مىنمايد.() ارتشبد نصيرى رئيس وقت ساواك در سال 1349 ش درباره شهيد مطهرى و يكى از هم فكرانش چنين دستور داد: اين دو نفر را بايد هميشه مراقبت نماييد عناصرى غير صالح و هميشه در جبهه منحرفين (!؟) قرار گرفته‌اند.()
يكى از مهمترين اقدامات سياسى شهيد مطهرى تلاش براى اتحاد جهان اسلام و حمايت از موضوع فلسطين بود. او پس از آتش زدن مسجد الاقصى در 30 مرداد 1348 توسط صهيونيستها، فعاليت خود را براى دفاع از آوارگان و مظلومين سرزمين فلسطين پى گرفت و در سالهاى 1348 و 1349 ش، حسابى مشترك به نام ايشان، علامه طباطبايى و سيد ابوالفضل زنجانى افتتاح شد كه ساواك حساسيّت زيادى بر آن نشان داد و اسناد آن موجود است، در اين حال ساواك پولهاى جمع آورى شده را از آنان مطالبه كرد با پيشنهاد شيخ فضل اللّه محلاتى آنان براى فريب ساواك، قبوضى براى تحويل اين پولها به شريعتمدارى، از او گرفتند اما مبالغ جمع آورى شده را شهيد محلاتى به مكّه برد و در آن جا تحويل فلسطينىها داد.()
آن شهيد در سال 1348 در حسينيه ارشاد در سخنرانى خود تحت عنوان كارنامه ما در امر به معروف و نهى از منكر.() به تفصيل از مظلوميت مردم فلسطين و لزوم كمك به آنان ياد كرد، دفاع وى از آن مسلمانانى كه سرزمينشان توسط اشغالگران قدس غصب گرديده بود، مورد انتقاد برخى قشرى گرايان و افراد مرتجع كه ديدگاههاى موهومى را به نام دين تبليغ مىكردند، برانگيخت و چنين شايعه كردند كه فلسطينىها ناصبى هستند و بدتر از يهود و نيز چنين اشاعه دادند كه در مسجدالجواد كه پايگاه فكرى و فرهنگى شهيد مطهرى بود در اذان «اشهد انّ عليا ولى اللّه» را
نمىگويند.() شهيد مطهرى از اين سخنها به شدت برآشفت و بر ضد شايعات بى اساس مزبور سخنرانى كرد و خاطرنشان ساخت:
يك وقتى شايع بود اين فلسطينىها ناصبى هستند، ناصبى يعنى دشمن على(ع) كه كافر و نجس است، هيچ فكر نمىكنند كه اين حرفى است كه يهودىها جعل كرده‌اند. در هر جايى يك حرفى جعل مىكنند براى اين كه احساس هم دردى نسبت به فلسطينىها را از بين ببرند.()
ستيز با آفتهاى ديانت
در دهههاى اخير امواج گوناگونى از خصايص فرهنگى و تمدنى غرب وارد جامعه ايران گرديد، اين وضع از صدر مشروطه تا حدود شهريور 1320 كه قريب به چهل سال مىگردد شكل آشفته‌اى به خود گرفت زيرا نه در اواخر حكومت قاجار و نه با روى كار آمدن رژيم پهلوى، شكوفايى فكرى و معرفتى در ايران ديده مىشد و نيز اوضاع جامعه هم سيرى رو به زوال را از نظر فرهنگ و تمدن سپرى مىكرد جبهه متفكران دينى هم آمادگى لازم براى برخورد طبيعى با افكار و انديشههاى وارداتى را نداشت در چنين برهه مشوّشى روشفنكران و تحصيل كردههايى كه دچار حقارت و خود كم بينى بودند از يك سو چنين نابسامانى هايى را به حساب سنتهاى مذهبى و هويت فرهنگى مىگذاشتند و از طرف ديگر نسبت به فرهنگ غرب هم يك نوع شيفتگى داشتند و سيماى تمدن و فرهنگ اروپايى را درخشان تلقى مىكردند.
حكومت رضاخان كه برخى از اين روشنفكران به لحاظ فرهنگى و فكرى آن را تقويت مىكردند اين گونه بدبينىها نسبت به ارزشها، سنتها و شعائر مذهبى را شدت بخشيد و حتى به دين ستيزى روى آورد و در قالب ساختارهاى حكومتى چنين نبردى را به اجرا درآورد و در حالى كه عالمان دينى تحت فشار سياسى بودند و برخى به مناطق دور افتاده تبعيد و عدّه‌اى در زندان به سر مىبردند و گروهى نيز به شهادت رسيدند هجوم به بنيانهاى عقيدتى از سوى تشكيلات ديكتاتورى سازمان يافتهتر، گستردهتر و قوىتر گرديد.
موقعى كه استاد شهيد مرتضى مطهرى در خط مقدم جبهههاى فرهنگى دفاع از اسلام قرار گرفت با چند جريان كه رسوبات يا ضايعات وضع مرارت بار قبلى بود، روبرو گرديد، يكى روشنفكران و تحصيل كردگان و كارگزاران نظام
استبدادى پهلوى كه تحت تأثير افكار سرمايه دارى غربى نسبت به معنويت، ايمان و حقايق مجرّد و در واقع جهان غيب بى اعتقاد يا بى اعتنا بودند، به تبع آن برخى از اقشار مردم خصوص گروهى از جوانان دانشجو تحت تأثير اين افكار بودند ديگرى ماركسيسم و كمونيسم بود كه بويژه در سالهاى 1320 تا 1340 ش رشدى سرطانى داشت. بنابراين در سال 1330 ش كه شهيد مطهرى با توشه‌اى از تقوا، ايمان و معرفت قدم به عرصههاى اجتماعى و فكرى نهاد، انديشه و باور دينى از هر سو به محاصره الحاد و مادى گرايى درآمده بود، در اين حال آن علامه وارسته بدون واهمه از تهديدها و فشارها براى دفاع از تفكر اسلامى كمر همّت بر بست و دست به احياگرى زد اما براى تحقق اين حركت مهم و تأثيرگذار بر سه اصل پافشارى كرد يكى مبارزه با تحجّر، جمود و قشرى نگرى، دوم ستيز با التقاط و سوم مقاومت در برابر بدعتها و تحريفات، در آثار وى بخوبى اين سه جنبه قابل مشاهده است و ايشان فداكارانه تصميم مىگيرد با اين آفات و آسيبها مبارزه كند و تا حدود زيادى هم در اين مسير سخت و فرساينده موفق گرديد، به علاوه آن شهيد مشاهده مىكرد در جامعه اسلامى يك سرى ضعفها، كاستىها و ناتوانى هايى وجود دارد كه شايسته يك اجتماع مسلمان نمىباشد، او كوشيد اين معايب را هم بر طرف كند و در عوض روحيه‌اى تواناتر به امّت مسلمان ببخشد.()
آرى شهيد مطهرى در برابر خطر تحريف دين، خاكريزى زد كه مخالفين و برخى تنگ نظران به ظاهر خودى نتوانستند از آن عبور كنند، يا بايد او را از پاى در مي‌آوردند و يا راهشان را كج مىكردند و بر مىگشتند و آنها شقّ اول را برگزيدند، شهادت بود كه او را از زير بمباران تبليغاتى و ترورهاى شخصيتى خلاص كرد، اهتمام مطهرى با خون دل خوردنهاى او آغاز گرديد و با خونى كه از سرش بر زمين جارى گشت خاتمه يافت امّا انديشه و فرهنگى كه وى در جهت معرفى و نشر آن بود تمام شدنى نمىباشد و هر لحظه‌اى چون چشمه‌اى مىجوشد و همراه خود طراوت معنوى و معرفتى جارى مىسازد.
مطهرى در دوران غفلتهاى دينى يك كميته هوشيارى تشكيل داد. وقتى ليبرالها و كمونيستها كه فضاى حاكم بر محافل روشنفكرى در قبضه آنان بود ذهن دانشجويان را شرطى مىكردند كه با شنيدن نام دين به ياد خرافات بيفتند و از كلمه جهاد و دفاع، خشونت را در اذهان تداعى كنند و از عرفان به تعاليم
تخديرى صوفيان و از امر به معروف و نهى از منكر و احساس تكليف در برابر جامعه، بوى تجاوز به حقوق بشر به مشامشان برسد و آزادى را معادل نفى شريعت تلقى كنند و اسلام را تجزيه كردند و هر تكه‌اى را متحجرين و روشنفكر مآبها با رويكردىهاى دنيازدگى و غرب زدگى در سردخانههاى جناحى و محافل ويژه خود مىگذاشتند تا وقتى مناسب آنها را به مصرف برسانند، شهيد مطهرى از راه سر رسيد و اين بتهاى فكرى و فرهنگى را در هم شكست و اجازه نداد كسى به نام نو انديشى، محتواى معرفتى ايمان را درهم بريزد و نيز به نام اصلاحطلبى ارزشهاى عالى دينى و شعارهاى شعورآفرين تشيع را زير سؤال ببرد.
با دلى سرشار از ايمان و پارسايى و در حالى كه مسلّح به حكمت، معرفت و عرفان ناب بود از سطح جماعت مقدس مآبها، مرتجعين و روشنفكران گام هايى فراتر نهاد و يك تنه تحولى شگفت بوجود آورد. البته عدّه‌اى قشرى و كم دانى هم بودند كه برايش موانعى بوجود آوردند آنان كه هرگونه اجتهادى را بدعت و هر عتيقه‌اى را سنت مي‌دانند و اصول گرايى و تكيه بر ارزشهاى الهى را با تحجّر و جمود اشتباه مىكنند.()
چگونگى شهادت
اكبر گودرزى اهل روستاى دوزان از توابع شهرستان اليگودرز، متولد 1335 ش، مدتى در حوزه علميه خوانسار، قم و تهران درس خواند، وى مدتى در درس تفسير آيت اللّه حسن سعيد
در چهل ستون مسجد جامع تهران شركت مىكرد، مرحوم سعيد وقتى مشاهده كرد وى افكار انحرافى دارد، او را از جلسه‌اش اخراج نمود. از آن پس گودرزى در مدرسه حاج شيخ عبدالحسين تهران بيتوته كرد ولى از سال 1356 ش آن جا را ترك نمود و از لباس طلبگى بيرون آمد و در اين سال كلاسهاى تفسير قرآن خود را در مناطق گوناگون تهران برگزار كرد و نيروهاى خود را از همين جلسات جذب مىنمود، بدين گونه موفق شد گروه انحرافى فرقان را تشكيل دهد، در همين ايام با صدور اطلاعيه هايى وارد حوزه سياست گرديد و براى مدت كوتاهى به پاكستان رفت تا از آن طريق به اروپا برود و نوشتههاى خود را در آن مناطق انتشار دهد اما در اين راستا موفقيتى بدست نياورد و به ايران بازگشت.
گروه فرقان در آستانه پيروزى انقلاب اسلامى ايران توسط سلاحهايى كه از پادگانهاى فتح شده به دست مردم، در اختيار گرفته بودند، به عمليات نظامى روى آوردند اين تشكيلات آميخته به افكار التقاطى و آلودگىهاى اعتقادى در اختيار جوان بيست و پنج ساله‌اى بود كه براى حدود بيست جزء قرآن، بيست جلد تفسير نوشته، شرحى بر صحيفه سجاديه هم نگاشت، كتابى نيز در شرح دعاى عرفه و برخى اذكار و زيارات به رشته تحرير درآورد، كتاب پرحجمى تحت عنوان توحيد و ابعاد گوناگونش توسط وى نوشته شد، غالب اطلاعيهها و نشريات گروه فرقان نيز توسط وى تحرير مىگرديد.()
مطالبى كه وى انتشار مي‌داد سخت بى پايه، مخلوط و حاوى برداشتهاى مادّى از آيات قرآن، روايات و مضامين ادعيه و زيارات بود. لبه تيز حملات فرقان در تمامى آثار و موضعگيرىها مستقيماً متوجه روحانيت متعهد و علماى مبارز و در رأس آنان متفكر شهيد آيت اللّه مطهرى بود. آنان با همان نگرشهاى باطل و دركهاى انحرافى اقدام به صدور حكم اعدام شخصيتهاى اصلى نظام اسلامى مىنمودند.
استاد مطهرى كه همواره در برابر انحرافات فكرى افراد و گروههاى سياسى بسيار حساس بود با ملاحظه تفسيرهاى غيرمنطقى اينها احساس خطر نمود و چندبار به فرقانىها پيغام داد بيائيد باهم صحبت كنيم زيرا نوشتههاى شما درست نمىباشد و سبب گمراهى جوانان مىشود ولى آنان كه چون خوارج نهروان بر ادامه راه باطل خود اصرار مي‌ورزيدند به شهيد مطهرى پاسخ دادند اگر بخواهيد در برابر ما مقاومت كنيد با شما برخورد مىكنيم، استاد كه
نمىتوانست در برابر اين مرداب ضلالت بىتفاوت بماند و سكوت در اين باره را روا نمي‌دانست ديدگاههاى خود را درباره تفكرات گروه فرقان در پيش گفتار چاپ هشتم كتاب «علل گرايش به مادىگرى» به نام «ماترياليسم در ايران» ابراز نمود و بى گمان آن مقاله يكى از علل اثر گذار در ترور آن فرزانه فداكار بود.
سرانجام با تأييدهاى سازمان منافقين از كارنامه گروه فرقان و نيز حمايت اربابان خارجى چنانچه در اسناد لانه جاسوسى مداركى در اين راستا بدست آمد در روز سه شنبه يازدهم ارديبهشت 1358 ساعت ده و بيست دقيقه شب، استاد مطهرى پس از عمرى تلاش در راه خدمت به اسلام و مسلمانان به دست نهروانيان انقلاب اسلامى يعنى گروه گمراه و خيانتكار فرقان به شهادت رسيد.
با وقوع اين حادثه اسف بار غم و ماتم سراسر ايران را فرا گرفت. امام خمينى به مناسبت شهادت علامه مطهرى پيام مهمى صادر فرمودند كه بيانگر عمق علاقه و اعتماد ايشان به استاد مطهرى و نيز نهايت تأسف و تأثر از اين حادثه بود. امام در اين پيام به مناسبت شهادت اين فرزند معنوى و فكرى خويش كه او را محصول عمر خويش مي‌دانست يك روز عزاى عمومى اعلام كرد و خود در مدرسه فيضيه قم به اين مناسبت مجلس سوگوارى برپا نمود. پيكر شهيد مطهرى بنا به فرمان امام در قم و در جوار بارگاه حضرت فاطمه معصومه(س) دفن گرديد.() و اين روز به نام روز معلّم نامگذارى شد.

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. صحيفه نور، ج 4 ص 104، پيام امام در 12/2/.1358
. سراى اهل صفا، ص 175 ـ .174
. فرزانه قلمرو قلم و سخن، محمد رضا سنگرى، نشريه پيشگامان، ارديبهشت و خرداد .1384
. ويژه نامه، استاد شهيد مرتضى مطهرى، مقاله مجتبى مطهرى، ص .14
. ناصح صالح (شرح حال حاج ميرزا على آقا شيرازى)، ص .347
. مجله پيام انقلاب، 12/2/1360، سال دوم، ش 1، ص .32
. داستان راستان، ج اول، مقدمه شهيد مطهرى.
. احياء تفكر اسلامى، شهيد مطهرى، ص .95
. سياحت خورشيد، ص 64 ـ 63 ؛ سراى اهل صفا، ص .178
. سرگذشتهاى ويژه از زندگى شهيد مطهرى، ج 2، ص .106
. مطهرى مطهر انديشهها، ج اول، ص 20 ـ 19 ؛ شهيد مطهرى مرزبان بيدار، محمد خردمند، ص .22
. جلوههاى معلمى استاد مطهرى، سازمان پژوهش و برنامه ريزى آموزشى، ص .21
. يادواره استاد شهيد مرتضى مطهرى، سيد حسين شفيعى دارابى، ص .40
. گلشن ابرار، جمعى از پژوهشگران، ج دوم، ص 801 ـ .800
. عدل الهى، شهيد مطهرى، ص 251 ـ .250
. سيرى در نهج البلاغه، شهيد مطهرى، مقدمه.
. يادنامه استاد شهيد مرتضى مطهرى، ج اول، ص 172 ؛ مجموعه آثار استاد مطهرى، ج اول، ص .9
. علل گرايش به مادى گرى، ص 9 ـ 8 ؛ فرازهاى فروزان، ص .193
. جرعههاى جان بخش، ص 129 ـ .128
. همان، ص 120؛ مطهرى مطهر انديشهها، ج 2، ص 685 ؛ جلوههاى معلمى استاد، ص .30
. گفتگو با همسر شهيد مطهرى، جام جم، 12/2/،1378 ش 2272، ص .8
. سراى اهل صفا، ص 186 ؛ گلشن ابرار، ج 2، ص .802
. مجموعه آثار شهيد مطهرى، ج اول، ص .56
. گلشن ابرار، ج 2، ص .802
. آفتاب مطهر، ص 94، سيماى استاد در نگاه ياران، سيد حميد جاويد موسوى، ص 30، يادواره شهيد مطهرى، ص 77 ـ ،76 مطهرى مرزبان بيدار، ص 115 ـ .102
. مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى، ج اول، ص 11، يادنامه استاد مطهرى، ج 1، ص 543 ـ .542
. يادنامه استاد مطهرى، ج 1، ص 340 ـ .339
. زندگى نامه و انديشههاى استاد شهيد مرتضى مطهرى، سيد حسين اسحاقى، ص .11
. نك: هيئت مؤتلفه اسلامى، اسد الله بادامچيان و على بنايى.
. استاد شهيد به روايت اسناد ساواك، ص .153
. همان، ص 226، خاطرات آيت اللّه طاهرى خرّم آبادى، ص .111
. زندگى نامه و انديشههاى…ص .14
. استاد شهيد به روايت اسناد ساواك، ص .255
. جريانها و سازمانهاى مذهبى سياسى ايران (1357 ـ 1302 ش)، رسول جعفريان، چاپ نهم با اصلاحات و افزودهها، بهمن 1387، ص .320
. استاد شهيد به روايت اسناد ساواك، ص .216
. همان، ص 254، 266، .273
. همان، ص 255 و .259
. جريانها و سازمانهاى مذهبى ايران، ص 320، خاطرات شهيد محلاتى، ص .78
. اين سخنرانى در جلد دوم كتاب حماسه حسينى آمده است.
. جريانها و سازمانهاى مذهبى سياسى ايران، ص .321
. آشنايى با قرآن، شهيد مطهرى، ج 4، ص 32، پاورقى.
. گفتگو با دكتر غلامعلى حداد عادل، نشريه انتخاب، 3/2/،1378 ش 18، ص .5
. تساهل در حوزه نظر و عمل از ديدگاه استاد شهيد مطهرى، حسن رحيم پور ازغدى. مجله مسجد، سال 17، ش 133، دى 1378، ص 95 ـ 94، اصلاح در سايه ايمان، على دژاكام، روزنامه قدس، 19/2/1385، ش 5272، ص .11
. جريانها و سازمانهاى سياسى ايران، ص 628 ـ .627
. زندگى نامه و انديشههاى مطهرى، ص 93، مفتح اسوه فرزانگى و فداكارى، ص 184 ـ .183

قسمت دوم
شرايط حضور بانوان در مسجد
به طور كلى در شريعت اسلام براى حضور بانوان در عرصههاى مختلف اجتماع، مانند شركت در مساجد و جماعات، دستوراتى ارائه شده است كه به مهمترين آنها اشاره مىشود:
1ـ رعايت عفت، حجاب و شئون اسلامى
از روايات بسيارى كه درباره وظايف و چگونگى روابط اجتماعى زنان از حضرات معصومان(ع) صادر شده است، به خوبى استفاده مى شود كه يكى از مسايل مهمّى كه زنان در هنگام حضور در صحنههاى اجتماعى بايد رعايت كنند، حفظ حجاب و عفت و به طور كلى حفظ جامعه از ايجاد فساد و فحشا و منكرات است.
وجوب رعايت حجاب(پوشش) در زنان، حكم ضرورى دين و از امور بديهى قرآن كريم است. چنانكه قرآن كريم مىفرمايد: “به زنان با ايمان بگو: چشمهاى خود را (از نگاه هوس آلود) فروگيرند و دامان خويش را حفظ كنند و زينت خويش را جز آن مقدار كه قهرآ نمايان مى شود بر بيگانه آشكار نسازند جز براى شوهران، و گوشه هاى روسرى خويش را بر سينه افكنند (تا گردن و سينه با آن پوشانده شود).”()
آيه شريفه بيانگر اين است كه مسلمانان، چه مرد و چه زن، بايد از چشم چرانى و نگاه هاي هوس آلود اجتناب كند و شخصى پاكدامن و منزه باشد. اين آيه شريفه نه تنها زنان را به نحوه رفتارشان آشنا مى كند، بلكه مردان را نيز به وظايفى كه در برخورد با بانوان دارند تنبه مى دهد.
قرآن كريم، از اهل ايمان مى خواهد كه براى حفظ عفت و پاكدامنى خود و جامعه، نگاهشان را مهار سازند: “قُل لِّلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِكَ أَزْكَى لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ.”()
در روايات اسلامى، جملاتى مشاهده مى شود كه بيانگر عقوبت و آثار مخرب نگاه حرام () در دنيا و آخرت است.
امام صادق(ع) مى فرمايد “النظرةُ بعد النظرةُ تزرعُ فى القلب الشهوةَ و كفى بها لصاحبها فتنةً”() نگاه پياپى، بذر شهوت را در دل مي‌افشاند و همين امر براى هلاكت بيننده‌اش كافى است.
نگاه حرام، قدرت تصميمگيرى صحيح و استفاده از عقل را از انسان سلب مى كند، و بيشتر انحرافات جنسى و خلاف اخلاق اسلامى، از يك نگاه آغاز شده است.
ز دست ديده و دل هر دو فرياد كه هر چه ديده بيند، دل كند ياد
شايان ذكر است آنچه گذشت، ويژه نگاه مرد به زن نيست؛ بلكه نگاه معنادار (حرام) زن به مرد نيز همين آثار را در پى دارد. از اينكه مىبينيم در آموزههاى دينى در خصوص زنان درباره رعايت حجاب و پوشش اهتمام بيشترى شده، به اين دليل است كه در زنان زمينه بيشترى براى خودنمايى وجود دارد.
پس زنان بايد پوشش مناسبى داشته باشند و آرايش و زيور خود را آشكار نسازند و در صدد تحريك و جلب توجه مردان برنيايند. بنابراين، پوشش اسلامى براى زنان در همه حال امرى واجب است و بايد به دستور قرآن و حضرات معصومان(ع) رفتار كنند. اصولا زيبايى انسانها به ويژه زنان، براى خود آنان يا شوهرانشان است و اگر در رفت و آمدها به نمايش درآيد، موجب خشم خدا مىشود و كارهايى هم كه سبب جلب توجّه نامحرم مىگردد پسنديده نيست.اگر نحوه راه رفتن و يا سخن گفتن، توجّه ديگران را جلب نمايد، سبب مى شود كه از فضيلتهائى كه براى رفتن به مسجد ذكر شده است به گناه تبديل شود و گاه ممكن است با بى توجهى به جاى خشنودى خداوند، خشم و غضب خداوند براى او ثبت شود.
2ـ عدم تعطّر و تزيّن
در منابع اسلامى، براى حفظ حرمت مسجد، آدابى ذكر شده است كه رعايت آنها مستحب و ترك آنها با جايگاه مساجد منافات دارد. يكى از آن آداب زينت كردن به هنگام رفتن به مسجد است.
خداوند متعال به عنوان يك قانون هميشگى كه شامل تمام اعصار و قرون مى شود دستور مى دهد: “يَا بَنِى آدَمَ خُذُواْ زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ”() اى فرزند آدم! زينت خود را هنگام رفتن به مسجد با خود داشته باشيد.
اين جمله در آيه شريفه هم شامل “زينتهاى جسمانى” است كه عبارت از پوشيدن لباسهاى مرتّب و پاك و تميز، و شانه زدن موها، و بكار بردن عطر و مانند آن مىشود، و هم شامل “زينتهاى معنوى” يعنى صفات انسانى و ملكات اخلاقى و پاكى نيّت و اخلاص.()
طبق احاديث و كتابهاى تفسيرى مقصود از زينت در آيه شريفه، پوشيدن لباس پاكيزه و فاخر، شانه زدن موى، در دست كردن انگشتر فاخر، عطر زدن و….()
در روايات رسيده، استفاده از بوى خوش از اخلاق پيامبران و سيره آنان شمرده شده و تأكيد
گرديده است كه: مردان نبايد از استعمال بوى خوش غافل باشند. صاحب كتاب “عروه” مى گويد :”مستحب است به هنگام رفتن به مسجد از بوى خوش و لباسهاى تازه استفاده كند.”()
در سيره پيامبر(ص) آمده‌است :”پيامبر(ص) در زندگى خويش، براى خريد عطر بيشتر از خوراك هزينه مى كرد”() آن حضرت به پيروان خويش توصيه مى فرمايد :”از شايستهگى مرد آن است كه در هر روز به خويش عطر بزند و اگر ممكن نيست، هر دو روز يكبار و اگر اين هم ممكن نيست، پس در هر جمعه آن را ترك نكند.”()
در سيره امام حسن(ع) آمده است: “وقتى به نماز بر مىخاست بهترين لباسهاى خود را مى پوشيد.
علت را پرسيدند، آن حضرت فرمودند: “ان الله جميل، و يحبُ الجمال فاتجمل لربى و هو يقول:” خذوا زينتكم عند كل مسجد.”
فأحب أن البس أجود ثيابى”() خدا زيباست و زيبايى را دوست دارد. من براى خدايم خود را آراسته مىكنم، چون مىفرمايد: “زينت خود را هنگام هر نمازى به تن كنيد” و من دوست دارم كه بهترين لباسم را بپوشم.
بنابر مطالب يادشده در مىيابيم كه استفاده از لباسهاى تازه و بوى خوش و زينت دادن سر و صورت به هنگام مسجد رفتن يكى از مصاديق “زينت” در آيه شريفه است كه امرى مطلوب و نيكو شمرده شده است. امّا همين امر مستحب كه اين قدر تأكيد شده است در مورد زنان روا نيست؛ زيرا تزيّن (آرايش) زنان بايد براى شوهرانشان باشد و بيرون از خانه سبب تحريك ديگران مى گردد كه از نظر شرع مقدس ممنوع است. براين اساس، در منابع روايى اسلام تأكيد شده است كه حضور زنان در مسجد بايد بدون استفاده از عطر و بوى خوش باشد؛ چنانكه رسول خدا(ص) مىفرمايد: “إذا شهدت احداكنّ المسجد فلا تمس طيبآ”() زنان هنگام حضور در مسجد، از بوى خوش استفاده نكنند.
و در روايت ديگر نبوى(ص) آمده است: “أيّما امرأة تطيبت، ثم خرجت إلى المسجد، لم تقبل لها صلاة، حتّى تغتسل”() هرگاه زنى خود را خوشبو كند، سپس به مسجد برود، نمازش قبول نمىشود، تا آنكه آن بوى خوش را از خود برطرف كند.
و همچنين آن حضرت در روايتى ديگر چنين مى فرمايند: “لاتمنعوا إماء الله مساجد الله، و لايخرجن إلّا و هُنَّ تفلات؛ و قال على (ع): فإذا خرجن متزيّنات أو متطيّبات، فَهُنَّ عاصيات لله تعالى، خارجات بخلاف ما أمرن، فلا يحل إرسالهن حينئذ أصلا”() زنان
را ازمسجد منع نكنيد و آنها نيز نبايد باخوشبويى از خانه خارج شوند و به مسجد روند؛ و همچنين امام على (ع) مىفرمايند: وقتى زنان با بوى خوش و زينت كرده بيرون روند، خداوند را نافرمانى(معصيت) مىكنند ؛ زيرا بر خلاف دستورات او عمل كرده‌اند، در اين صورت جايز نيست كه اجازه داده شود.
از پيامبر اكرم(ص) نقل شده كه فرمود :”اگر زنى خود را معطر كند و بر گروهى (مردانى) بگذرد كه بوى او را در يابند، زناكار است.”() در حديث ديگر از آن حضرت آمده است :”هرگاه زنى براى غير شوهرش خود را معطر نمايد، سپس از خانه‌اش بيرون رود، تا زمانى كه به منزلش بر مى گردد، مورد لعنت خداوند است.”() بر اين اساس آن حضرت درباره شرط خروج بانوان از منزل و حضور در مسجد مى فرمايد :”هنگامى كه يكى از شما (زنان) قصد مسجد كرد، نبايد از بوى خوش استفاده نمايد.”()
همانگونه كه عطر زدن و استعمال بوى خوش در مقابل نامحرم مفسده دارد. تزيّن و آرايش نيز به لحاظ فساد انگيز بودن، به شدّت منع شده است.
پيامبر اسلام در اين باره فرمود :”حكايت زنى كه دامن كشان و آميخته به زينت در بيرون خانه راه مى رود، چون ظلمتى است در روز قيامت كه نور ندارد.”()
فلسفه اين امر نيز روشن است و آن اين كه شريعت اسلام براى عفّت و پاكزيستى اهميت فوق العاده قائل است، به هيچ وجه از بىعفتى و بدحجابى كه مقدمه آلوده شدن و ارتكاب حرام و فرورفتن در محرمات جنسى است، چشم پوشى نمىكند. بنابراين، درباره حضور زنان براى عبادت در مسجد چون در انظار مردان نامحرم قرار مى گيرند و معطّر بودن آنان، موجب التهاب مردان و تحريك غريزه جنسى آنان مىشود، عبادتى كه بايد سازنده باشد و آثار مفيدى براى پاكى و پرهيزگارى داشته باشد، منشأ گناه و ارتكاب حرام مى گردد. براى اينكه از چنين پيامدهاى ناسالم جلوگيرى شود، اسلام دستور مي‌دهد كه زنان بدون زينت و خوشبوئى به مسجد بروند.
افزون براين، ممكن است تعطّر و تزيّن زنان براى رفتن به مسجد، در مسير راه مورد آزار و اذيت افراد هرزه و بى بندوبار قرار گيرند. ازاين رو، ضرورت ايجاب مىكند كه زنان خداجو حضورشان براى عبادات در بهترين مكانها بدون زينت وخوشبوئى باشد؛ زيرا اين كار به تقوى و پاكزيستى نزديكتر و ارزندهتر است. در روايتى از رسول خدا(ص) آمده است: “استعنوا على
النساء بالعرى فانّ احداهنّ إذا كثرت ثيابها و احسنت زينتها اعجبها الخروج”() زنان را با ساده پوشى عادت و يارى دهيد، زيرا اگر يكى از آنان بالباس تجملى وزيورهاى نيكو بيرون رود، در نظر بينندگان خوش آيد (باعث هيجان شهوت و فتنه مى شود).
نكته در خور توجه اين كه گفته شد شايسته نيست زنان از بوى خوش استفاده كنند يا خود را بيارايند، بدين منظور است كه اسباب وسوسه نامحرمان و مورد ملعبه بيمار دلان قرار نگيرند و گرنه اگر در مكانى تنها زنان باشند و يا مسجدى فقط براى زنان باشد و راه رفت و آمدشان ويژه زنان در نظر گرفته شده باشد، روشن است كه كسى آن را ناروا نخواهد دانست و يا اگر زن در خانه تنها براى خرسندى شوهرش خود را بيارايد، نه تنها منعى ندارد، بلكه مستحب است. چنانكه فقها گفته‌اند :”…استعمال بوى خوش، پوشيدن لباسهاى زيبا و اظهار زيور (براى شوهر) ظاهرآ از مستحبات مؤكّد است.”()
3ـ اجازه شوهر
بر اساس اصل برائت و اباحه اعمال در راستاى آزادى و كرامت زن و برابرى انسانها، خروج زن از منزل براى حضور عرصههاى اجتماعى و معاشرت وى بدون آنكه مقارن با مفسده‌اى باشد، بايد عملى روا و جائز تلّقى شود؛ امّا با توجّه به حقوق شوهر و تكاليف متقابل زن، به خصوص تمكين او در برابر استمتاع شوهر و نيز با در نظر گرفتن مصالح خانواده و مسئوليت شوهر در حفظ و صيانت زن، اين حقّ زن با اشكالات و ابهاماتى مواجه شده است. كه در اينجا با توجه به تناسب مطلب به اختصار به تشريح آن مى پردازيم.
در منابع روايى اصيل اسلامى، احاديث و روايات متعددى بر اين مطلب تصريح دارد و فقهاى عظام نيز بدان فتوا داده‌اند. به جهت اختصار، به ذكر چند روايت (به عنوان نمونه) بسنده مى كنيم:
ـ1 على بن جعفر فى كتابه عن اخيه قال: “سألته عن المرأةِ لها ان تخرج بغير اذن زوجها؟ قال (ع): لا…”() على بن جعفر مىگويد: از برادرم، موسى بن جعفر(ع)، پرسيدم، آيا زن مى تواند بدون اذن شوهر از خانه خارج شود؟ حضرت فرمود: خير.
ـ2 عن جعفر عن ابيه… “و أيما امرأة خرجت من بيتها بغير اذن زوجها فلا نفقة لها حتى ترجع.”() و روى بسند آخر عن ابى عبدالله (ع)؛ امام صادق (ع) فرمود: هرزنى كه بدون اذن شوهر از خانه خارج شود، حق نفقه
ندارد تا برگردد.()
ـ3 در روايتى از امام صادق(ع) نقل شده است كه :”زنى نزد پيامبر (ص) رسيد و عرض كرد: اى رسول خدا! حق شوهر چيست؟ حضرت فرمودند: بيش از آن است كه تصور شود. گفت: برخى از آن را بيان فرما. حضرت(ص) فرمود: زن نمى تواند بدون اذن شوهر روزه مستحبى بگيرد و نمىنتواند بدون اذن از خانه خارج شود…”()
ـ4 در روايتى معتبر از امام باقر(ع) نقل شده است كه فرمود: زنى نزد پيامبر(ص) عرض كرد: اى رسول خدا! حق شوهر بر زنش چيست؟ حضرت فرمود: اينكه از شوهر اطاعت كند و نافرمانى نكند… و بدون اذن او از خانه خارج نشود و اگر بدون رضايت شوهر از خانه بيرون رود، فرشتگان آسمان و زمين و ملائكه غضب و رحمت او را لعنت و نفرين مى كنند، تا زمانى كه برگردد.()
در فقه پوياى اماميه، نظريه مشهور فقهاى عظام بر اين است كه زن براى خروج از منزل شوهر، لازم است رضايت شوهر را جلب نمايد. فقهاى عظام شوهر را محق مي‌دانند كه از بيرون رفتن زن منع كند. جهت تبيين مطلب به كلام برخى از فقيهان اشاره مىكنيم:
شيخ طوسى(ره) فرمود :”مرد حق دارد زن را از بيرون رفتن منع كند؛ زيرا، شوهر در تمام شبانه روز مستحق استمتاع و بهره وري از زن است؛ و چون اين حق را دارد، مى تواند از همراهى جنازه پدر، مادر و فرزندش جلوگيري كند و …؛ زيرا اطاعت شوهر واجب است و حضور در اين مراسم مباح است يا استحباب دارد و امر واجب (امر شوهر) بر آنها مقدّم است.”() همچنين شهيد ثانى(ره) در “مسالك الافهام” مى نويسد :”از جمله تكاليف زن در برابر شوهر اين است كه از منزل بدون اذن او خارج نشود؛ حتّى اگر براى ديدن بيماران و حضور در مراسم فوت يكى از اقوامش باشد.”() و مرحوم محمد باقر سبزوارى() و مرحوم صاحب جواهر() نيز چنين عقيده‌اى داشته‌اند.
همچنين امام خمينى(ره) در “تحريرالوسيله” فرموده است :”هر يك از زن و شوهر حقّى بر ديگرى دارد كه بايد بدان قيام كند؛ گرچه حق شوهر عظيمتر است؛ از جمله حقوق مرد آن است كه زن از وى اطاعت كرده و نافرمانى ننمايد، از خانه‌اش بدون اجازه او خارج نشود، اگرچه براى ملاقات يا عيادت پدر و بستگانش؛ حتّى در مراسم عزاى آنان بدون اذن شركت نكند.”()
آيت ا… خوئى (ره) نيز دراينباره فرمود :”زن نمى تواند بدون اذن شوهر از خانه بيرون رود؛ در صورتى كه بيرون رفتن وى با حق استمتاع شوهر منافات داشته باشد؛ البته احتياط مستحب آن است
كه مطلقآ بدون اذن نرود. خروج بدون اذن، سبب نشوز است. انجام سائر كارها بدون اذن شوهر بر زن حرام نيست؛ مگر اينكه با حق استمتاع شوهر منافى باشد.”()
بعضى از حقوقدانان نيز متأثر از چنين باور غالبى، گفته‌اند :”از نظر فقهى، اصولا خروج از خانه به هر منظور كه باشد بايد با موافقت شوهر انجام پذيرد.”()
به هر حال، مبانى اين باور مى تواند از يك سو، اعتقاد به لزوم اطاعت زن از شوهر به صورت مطلق باشد. () و از سوى ديگر مىتوان اساس نظريه ذكر شده را بر اين ادعا قرار داد كه حق كامجويى شوهر مطلق است و هيچ قيد و شرطى آن را محدود نمىسازد. ازاين رو، زن بايد براى خروج از منزل كه زمينه بهره جويى مرد را از ميان مى برد، اجازه بگيرد.() البته در اثبات اين نظريه برخى به آيه 33 سوره احزاب استناد كرده‌اند كه: “وَقَرْنَ فِى بُيُوتِكُنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الاُولَى.”()
با ملاحظه مطالب ذكر شده درمىيابيم كه نظريه “منع خروج زن از منزل” بدون اذن شوهر هم از جهت ادلّه و هم از جهت قائل از وجاهت به ظاهر مناسبى برخوردار است؛ اما با اين وجود، جمعى از فقها و انديشمندان به مخالفت با اين نظريه و ردّ مبانى آن اهتمام ورزيده‌اند و حق منع شوهر براى خروج زن را به حق كامجويى وى كه حق مسلم و اصلى شوهر در زندگى خانوادگى است، مربوط دانسته‌اند.()
آيت ا… خوئى(ره) نيز به رغم آنكه در نهايت از باب احتياط، مطابق نظر مشهور فتوا داده است، خروج زن از منزل را از توابع حق استمتاع شوهر دانسته‌اند.()
به نظر نگارنده، با توجّه به در نظر گرفتن اصل اولى و اباحه اعمال و ملاحظه نظام حقوق و تكاليف متقابل ناشى از زندگى خانوادگى زناشوئى و با بررسى و امعان نظر در ادلّه قول مشهور، پذيرش و تأييد ديدگاه اخير از ارجحيت ويژه‌اى برخوردار است.
اما درباره استناد به آيه 33 احزاب، بايد گفت: كه اين آيه شريفه در خطاب به همسران پيامبر(ص) و اصولا در مقام توصيه و سفارش به حفظ عفت و حجاب نازل شده است، كه به زنان پيامبر(ص) و ديگر زنان مؤمنه دستور مى دهد كه در خانههاى خود بمانند و همچون جاهليت نخستين ظاهر نشوند و خودنمائى نكنند؛ چون واژه “تبرّج” كه در آيه شريفه آمده، به معناى خودنمائى و خودآرائى و نمودن زيبائيها در مقابل ديگران است.() پس روشن است كه اين آيه شريفه، به ممنوعيت خروج زن از منزل بدون
اذن شوهر، هيچ ارتباطى ندارد.
نكته شايان توجّه درباره روايات اين است كه اين روايات، در مقام منع خروج زنى است كه از انجام وظيفه‌اش سر باز زده و با بى اعتنائى به حق مسلم شوهر (حق استمتاع)، خانه و خانواده را رها كرده است. بدين سان، روايات ذكر شده هيچگونه منافاتى با بيرون رفتن متعارف و معقول بانوى خانه به گونه‌اى كه با حقوق شوهر موافق باشد، ندارد؛ مؤيّد اين تحليل، هماهنگى ميان عمل ناپسند ترك شوهر و بيرون رفتن زن از خانه، با كيفرى كه در روايات آمده (نفرين فرشتگان و لعن جن و انس) است كه بدون ترديد بايد گفت: اين كيفر براى زنان سازگار نيكوكارى كه براى امورى چون، حضور در مسجد براى انجام عبادت و يادگيرى احكام اسلامى و صله رحم از خانه خارج مى شوند، پنداشتى است كه با انبوه آموزههاى دينى و اخلاقى و نظر علماى اسلام ناهماهنگ و در تضاد است. بنابراين، روايات ذكر شده هيچگاه در مقام ممنوعيت بى قيد و شرط بيرون رفتن زن از خانه شوهر نيست؛ بلكه تنها به ملاحظه حق شوهر در كامجوئى از همسرش، خروج زن محدود مى شود.
ناگفته نماند كه منع خروج زن از منزل، تنها در صورت منافات با حق استمتاع شوهر، خلاصه نمى شود؛ بلكه معيار مهم ديگرى نيز وجود دارد كه كمتر مورد توجه فقهاى عظام واقع شده است؛ اين معيار كه در مورد رفت و آمدها و معاشرتهاى زن بسيار تعيين كننده مىباشد، موقعيت رياست شوهر و مديريت وى در خانواده است.
بر اساس رياست شوهر و مقام سرپرستى او بر خانواده و اعضاى آن كه مسئوليتى براى حفظ و رعايت مصالح خانواده و پاسدارى از حرمت و حيثيت آن است، اين اختيار براى او وجود دارد كه براى حفظ نظام خانواده و حراست از ناموس و عفت آن، معاشرتها و رفت و آمدهاى زن را تحت كنترل و نظارت خويش قرار داده و حتى در صورت اقتضاى اوضاع و احوال محيطى و…، محدوديتهايى را براى وى در نظر بگيرد؛ چنانكه متفكر شهيد استاد مطهرى با درك همين واقعيت، گفته است :”مصلحت خانواده ايجاب مى كند كه خارج شدن زن از خانه توأم با حلّيت رضايت شوهر و مصلحت انديشى باشد؛ البته مرد هم بايد در حدود مصالح زندگى نظر بدهد و نه بيشتر.” ()
پس شوهر به عنوان رئيس خانواده مى تواند با تشخيص مصلحت و صلاح ديد، رفت و آمد و معاشرتهاى همسرش، حتى رفتن او به
مسجد را با محدوديت مواجه سازد، مثلا در مواقعى كه خوف تعرض يا اختلاطهاى ناشايست و معاشرتهاى بىبند و بار مي‌رود و يا زمانى كه شوهر بيرون رفتن زن را خطر و آسيبى براى كانون گرم خانواده مىبيند، حق دارد از خروج او ممانعت نمايد؛ البته در مواردى كه مفسده و منع شرعى وجود نداشته باشد، محدوديت شوهر مستندى ندارد. به عنوان مثال هنگامى كه زن براى استيفاى حقوق قانونى خويش مانند، شركت در انتخابات، اقامه دعوى در دادگاه و…، يا انجام فرائض دينى (انجام حج، اداى خمس و …)،نيازى به موافقت شوهر ندارد و او نيز نمى تواند مانع شود.
با توجه به اين مطالب، اگر زن براى رفتن به مسجد اجازه خواست و شوهر مفسده‌اى در اين حضور وى نمىبيند؛ شايسته است كه منع نكند. رسول اكرم(ص) دراينباره فرمودند: “هنگامى كه زنان از شما اجازه رفتن به مسجد مى خواهند، آنان را از بهره و نصيبشان از مسجد محروم نكنيد و اجازه دهيد.”() ادامه دارد

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. سوره نور، آيه .30
. همان، آيه .31
. درباره آثار و پيامدهاى نگاه حرام ر.ك: مجله پيام زن، عسكرى اسلامپور كريمى، نگاه آلوده و پيامدهاى ناگوار آن، ش 142 ص 68؛ مجله پاسدار اسلام، عسكرى اسلامپور، نقش عفاف و پاكدامنى در زندگى انسان، ش 279 و 280 اسفند و فروردين 1383و ش ،281 سال .1384
. وسائل الشيعه، ج 14،ص 139؛مستدرك الوسائل، كتاب النكاح، باب 104، ح .6
. سوره اعراف، آيه .31
. برگزيده تفسير نمونه، ح ،2 ص .40
. وسائل الشيعه، ج ،1 ص 426؛ تفسير البيان، ج ،5 ص .306
. عروه الوثقى، ج ،1 ص .426
. رضى الدين ابونصر الحسن الفضل الطبرسى، مكارم الاخلاق، ص ،43 چاپ مؤسسه انتشارات فراهانى؛ علامه مجلسى، بحارالانوار، ج 16، ص .248
. همان.
. تفسير مجمع البيان، ج ،1 ص .412
. محى الدين بن شرف النووى، المجموع، ج ،4 ص 199، بيروت ، دارالفكر، 1407ق ؛ صحيح مسلم، ج 2،ص .33
. محمد بن يزيد قزوينى، سنن ابن ماجه، ج ،2 ص ،1326 ح 4002، دارالفكر، بيروت.
. على بن احمد بن حزم اندلسى، المحلى، ج4 ،ص 198،بيروت، دارالفكر.
. نهج الفصاحه، ص ،34 ح .177
. وسائل الشيعه، ج ،14 ص .114
. صحيح مسلم، ج ،4 ص .162
. نهج الفصاحه، ص ،562 ح .272
. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج ،12 ص .69
. يوسف بن احمد بحرانى، حدائق الناضره، ج ،23 ص 119، قم، مؤسسه النشر الاسلامى، بى تا.
. وسائل الشيعه، ج ،14 باب ،79 ص 113،ح .5
. همان، ص524،باب ،24 ح .4
. وسائل الشيعه، ج ،15 ص 230،باب ،6 ح .1
. همان، ج 14،باب ،79 ص ،112 ح .2
. همان، ج ،14 ص 111 ـ .112
. محمد بن حسن الطوسى، المبسوط فى فقه الامامية، ج 4،ص ،331 تهران، مكتبة مرتضوية، 1388ق.
. شهيد ثانى، مسالك الافهام الى تنقيح الشراع الاسلام، مؤسسة المعارف الاسلامية، 1416، ج 8،ص .308
. محمد باقر سبزوارى، كفاية الاحكام، ص 186،اصفهان، مدرسه مهدوى، بى تا.
. جواهر الكلام، ج،31 ص .306
. تحرير الوسيله، ج ،2 ص .303
. سيد ابوالقاسم موسوى خوئى، منهاج الصالحين(المعاملات)، ج ،2 ص ،289 قم، نشر مدينة العلم، ك: ،28 1410 ق.
. سيد على حائرى (شاهباغ)، شرح قانون مدنى ايران، ص ،964 تهران، كتابخانه گنج دانش، 1379 ش؛ سيد مصطفى محقق داماد، بررسى فقهى حقوق خانواده نكاح و انحلال آن، ص 316، تهران، نشر علوم اسلامى،1372 ش.
. جواهر الكلام، ج ،31 ص .147
. همان، ج ،17 ص .333
. على مشكينى، الزواج فى اسلام، ص 226، قم، نشر مولف، بى تا.
. شمس الدين، محمد مهدى، مسائل حرجة فى فقه المرأة حقوق الزوجة، بيروت، موسسة الدولته للدراسات و النشر، 1996 م؛ علامه سيد محمد حسين فضل الله، تأملات اسلامية حول المرأة، ص،112 بيروت، دارالملاك، 1421 ق.
. منهاج الصالحين، ص .289
. محمد بن مرتضى الزبيدى، تاج العروس من جواهر القاموس، ج 5، صص 417 و 418، بيروت، المكتبة الحياة.
. استاد شهيد مرتضى مطهرى، مسئله حجاب، ص 88، انتشارات جامعه مدرسين، 1361ش.
. صحيح مسلم، ج ،2 ص .33

همزمان با آغاز سال جديد، رهبر معظم انقلاب آيت اللّه العظمى خامنه‌اى سال 88 را سال اصلاح الگوى مصرف اعلام فرمودند كه اين ابتكار ضرورى در ساختار اقتصاد كشور نقش تعيين كننده دارد. همانگونه كه در تنظيم معيشت توده مردم از تأثير انكارناپذيرى برخوردار است. در همين حال طرح هدفمند كردن يارانهها در لايحه بودجه 88 از سوى دولت تقديم مجلس شوراى اسلامى گرديد كه هر چند بنا به مصلحت انديشى و ملاحظات نمايندگان در بودجه سال 88 ادغام نگرديد ولى همچنان در دستور كميسيون ويژه و رايزنى نمايندگان و كارشناسان قرار دارد كه انتظار است در برنامه پنجم توسعه لحاظ شود و ايده هدفمند كردن يارانهها كه سالها مورد توجه دولتها و مجالس پيشين بوده و شجاعت اقدام آن را نداشتند در اين دولت و مجلس بزودى عملياتى شود.
همانگونه كه سهميه بندى بنزين كه بخشى از اصلاح الگوى مصرف است در همين دولت و مجلس به اجرا درآمد كه در صورت ادامه آن مىتواند از هدر رفتن اين سرمايه ملى جلوگيرى كند.
از آنرو كه اين مسئله علاوه بر مديريت اقتصادى كشور كه با حمايت عدالت اجتماعى سرو كار دارد، در شرع مقدّس و تعاليم دينى از جايگاه ويژه‌اى برخوردار است، نخست به توصيههاى دينى در اين مسئله و منع از اسراف و تبذير نگاهى بيفكنيم و آنگاه مسئله هدفمند كردن يارانهها و اصلاح الگوى مصرف را با توجه به واقعيتهاى اجتماعى مورد بحث قرار دهيم.
در منابع دينى ما، قرآن و حديث و سيره مباركه پيامبر اكرم(ص) و اهل بيت عصمت عليهم السلام به شيوه بهره‌ورى از نعمتها و تضييع نكردن آنها بصورت گسترده تأكيد و توصيه شده است كه توجه به بخشى از آن در اين مجال ضرورى است. از جمله قرآن كريم به موضوع اسراف و تبذير پرداخته و از آن نهى كرده و آنرا عمل شيطانى ناميده است. همانگونه كه استفاده از خوراك پاك را توصيه نموده، از تعدى و تجاوز نهى فرموده است: به عنوان نمونه: «كلوا من طيّبات مارزقناكم ولاتطغوا فيه فيحلّ عليكم غضبى؛از غذاهاى پاك كه به شما روزى داده‌ايم بخوريد و از حدّ آن فراتر نرويد كه مستوجب غضب خداوند گرديد.»(سوره طه، آيه )81.
و در آيه ديگر به خوردن و آشاميدن كه نياز طبيعى انسان است فرمان داده از اسرافكارى نهى فرموده است: «يا بنى آدم خذوا زينتكم عند كلّ مسجد و كلوا و اشربوا و لا تسرفوا انه لا يحبّ المسرفين؛اى فرزندان آدم براى هر مسجد (و محل عبادت) كه وارد مىشويد از زيور خود برگيريد و بخوريد و بياشاميد ولى اسراف نكنيد كه خداوند اسرافكاران را دوست ندارد.»(سوره اعراف، آيه )31. و در ادامه همين آيه كريمه به ردّ و انكار منطق و عمل كسانى كه از نعمتهاى خداوندى استفاده نمىكنند و با شيوه رياضت گرايى خود آن را تحريم مىنمايند پرداخته و مىفرمايد: «قل من حرّم زينة اللّه التى اخرج لعباده و الطيبات من الرزق، قل هى للذين آمنوا فى الحياة الدنيا، خالصة يوم القيامة…؛ بگو چه كسى زيورهايى كه خداوند براى بندگان خود آفريده و غذاهاى پاكيزه را حرام كرده است؟! بگو اينها در دنيا براى كسانى است كه ايمان آورده‌اند (هر چند ديگران نيز از آن استفاده مىكنند) ولى در آخرت ويژه مؤمنان است.» (سوره اعراف، آيه )31
در قرآن كريم آيات ديگرى هست، با اين محتوا و مضمون كه خداوند نعمتهاى روى زمين را براى بندگان خود پديد آورده كه از آن بهره گيرند. هرچند گروههايى راه افراط و تفريط پيموده‌اند. گروهى به اسراف و پرخورى روآورده و به تضييع اين نعمتها پرداخته و گروهى ديگر به پندار غلط خود آن را تحريم كرده و به رياضتهاى نامعقول يا نامشروع رو آورده‌اند همانند متصوفه كه نمونه عملكرد افراطى آنها در تاريخ اين فرقه ضبط شده است و حتى با ائمه اطهار بر سر اين مسائل به جدال و مناظره مىنشسته‌اند.
بارى سخن از افراط و تفريط و اسراف و تبذير و امساك و تقتير يعنى خروج از حد اعتدال و تفصيل آن موضوع اصلى اين مقال نيست. هدف اصلى بحث صرفه جويى در مصرف و پرهيز از اسراف
و تبذير و هدر دادن نعمتهاى خدا است. همان چيزى كه در آيات آن را ملاحظه كرديم. به موجب اين آيات كه با روايات اهلبيت نيز تفسير و تأييد مىشود دقت در مصرف و كنترل لازم در چگونگى آن به عنوان يك اصل مطرح گرديده است اكنون به پاره‌اى از روايات اين باب نيز بنگريم:
در كافى و تفسير عياشى آمده است كه امام صادق(ع) خطاب به مردى فرمود: «اتق اللّه و لاتسرف ولاتقتروكن بين ذلكقواما.انّ التبذير من الاسراف قال اللّه تعالى و لا تبذّر تبذيراً؛ از خدا بترس و اسراف نكن و در خرج كردن بخل نورز بلكه ميان اين دو راه استوار و اعتدال را برگزين، چه تبذير از اسراف كارى است.خداى متعال مىفرمايد: تبذير و ولخرجى نكن.» (تفسير صافى، ذيل آيه شريفه)
در روايت ديگر است كه پيامبر اكرم(ص) يكى از ياران به نام سعد را ديدند كه وضو مىگرفت. به او فرمود: اين اسراف كارى است اى سعد! سعد گفت: مگر در وضو گرفتن هم اسراف وجود دارد؟ فرمود: بلى حتى اگر در كنار نهر جارى باشى. و زياده مصرف كنى، اين اسرافكارى است.(همان مدرك)
و نيز از امام صادق(ع) معنى آيه: «ولاتبذر تبذيراً» را پرسيدند، حضرت فرمود: «من انفق شيئا فى غير طاعة اللّه فهو مبذر و من انفق فى سبيل اللّه فهو مقتصد؛ كسى كه چيزى را در غير طاعت خداوند خرج كند تبذير كرده و كسى كه در راه خدا خرج كند راه اعتدال پيموده است.» (همان)
و نيز از آن حضرت پرسيدند: آيا در راه حلال نيز تبذير وجود دارد؟ فرمود: آرى. و نيز در روايت آمده كه امام صادق(ع) خرما طلب كرد. يكى از حاضران خورد و هسته خرما را به دور افكند. امام فرمود :«اين كار را نكن كه اين كار از مصاديق تبذير است و خداوند فساد را دوست ندارد.»(همان)
پيام روايات در الگوى مصرف
از اين روايات نكات جالب توجهى بدست مي‌آيد: اسراف كردن در آب حتى براى وضو گرفتن پسنديده نيست. حتى اگر در كنار نهرى باشد. يعنى مسئله كم بود آب نيست، بلكه رعايت الگوى مصرف حتى با فراوانى آب مدّ نظر قرار دارد. مسئله اين است كه يك مسلمان بايد بداند و عادت كند آب را هدر ندهد حتى اگر آب فراوان باشد. بديهى است كه مصرف كردن آب در شرائطى كه كمبود آب باشد و تضييع و هدر دادن آن موجب محروميت ديگران باشد ناپسندتر و گاه حرام است زيرا مسلمان بايد به گونه‌اى عمل كند كه از مواهب طبيعت همه بندگان بهرهگيرند نه با مصرف گرائى ديگران را محروم كند.
مورد ديگر روايات، دور افكندن هسته خرما است در حالى كه هسته خرما مىتواند بذر يك درخت باشد و گاه خوراك براى گرسنگان. در چنين حالتى دور افكندن هسته خرما نوعى فساد است و خداوند فساد را دوست ندارد در اينجا نيز هسته خرما مثال است و هر مورد ديگرى از مواد غذائى يا كشاورزى را شامل مىشود.
همچنين روايات نوع خرج كردن مال را بيان كرده كه نبايد در راه معصيت و گناه باشد كه يكى از مصاديق اسراف و تبذير و عمل
شيطانى است. در حاليكه مصرف مال در راه خير و خدمت رسانى از مصاديق اعتدال و اقتصاد به شمار مي‌آيد. بنابراين يك مسلمان مىبايست مصارف مالى خود را به دقت بنگرد و مال را در مسير صحيح خرج كند.
مشكل اصلى كمبود نيست بلكه بى عدالتى و بد مصرف كردن است
با توجه به موارد ياد شده كه بخش كوچكى از تعاليم اسلامى در باب صرفه جويى و مصرف صحيح و تقدير معيشت و هزينه مال و استفاده از مواهب الهى است به ما مي‌آموزد كه در كليه موارد زندگى از آب و نان گرفته تا سوخت و برق و گاز و غيره الگوى مصرف را اصلاح كنيم. نكته مهم در اين است كه در جهانى كه آدميان زندگى مىكنند آفريدگار جهان و انسان، بالفعل و بالقوه همه امكانات را قرار داده و اگر از اين امكانات و استعدادها به درستى استفاده شود در هيچ نقطه‌اى از كره خاك محروم و گرسنه‌اى وجود نخواهد داشت.
فقر و تبعيض از آنجا پديد مي‌آيد كه نعمتهاى روى زمين و ذخائر درون زمين از يك سو غير عادلانه توزيع مىشود و از سوى ديگر بى مورد هدر مي‌رود كه اين دو در بحث عدالت اجتماعى مىبايست مورد توجه قرار گيرد.
در اينجا بى تناسب نيست به بخشى از موارد اسراف و تبذير در كشورمان بنگريم تا عامل نابسامانىهاى اقتصادى در بخش توليد و مصرف بازشناخته شود و آنگاه ضرورت جدى گرفتن اصلاح الگوى مصرف و هدفمند كردن يارانهها بهتر ملموس خواهد شد و اينكه مىبايست براى عدالت اجتماعى به يك تحوّل جدى و گسترده رو آوريم و اقتصاد خود را بازسازى كنيم كه مشكل اصلى ما كمبود نيست بلكه بد مصرف كردن و سامانه درست نداشتن است. كشور ايران كه در يكى از مناطق زرخيز جهان و در شرائط جغرافيايى حساس و آب و هواى معتدل قرار دارد، به ضميمه استعدادهاى برتر انسانى مىتواند الگوئى شايسته براى ديگر مردم جهان باشد به شرط آنكه اصول عدالت و توليد و مصرف در مديريت كشور مورد توجه قرار گيرد و اجرايى شود.
مديريت آب و نان
يكى از مسائل ما كمبود آب است كه گاه با خشكسالى نيز همراه شده و تبعات نامطلوبى ببار مي‌آورد ولى هرگاه مسئله آب را به درستى مديريت كنيم خواهيم توانست در رفع اين مشكل پيروز آييم. منابع آبى در سراسر كشور اسلامى ما وجود دارد كه اگر با سياستهاى علمى و عملى مديريت شود و با ايجاد سد و آبخيزدارى اين آبها مهار و هدايت گردد ديگر كمبود آب رنج دهنده نخواهد بود. در مسئله كشاورزى روشهاى سنتى پاسخگو نيست و مىبايست از روشهاى مدرن بارانى و قطره‌اى بهره گرفت آنگاه خواهيم ديد بهره ورى از آب به ده برابر وضع موجود ارتقا خواهد يافت. سرمايه گذارى در اين پروژه از اهم وظائف جهاد كشاورزى و مديريت آب است. اصلاح الگوى مصرف آب يك بخش آن به مديران آب و كشاورزى و صنعت مربوط مىشود و بخش ديگر آن به صرفهجوئى
كه وظيفه آحاد مردم است كه اين عطيه بزرگ الهى و مايه حيات را هدر ندهند. اين در حالى است كه مىبينيم مردم ما در مصرف آب خصوصاً در آب تصفيه شده مخصوص شرب توجه به اين صرفه جويى ندارند و آب آشاميدنى را كه با هزينههاى سنگين فراهم شده در مواردى چون شستشوى ماشين و حيات و مغازه و ساخت و ساز و غيره هدر مي‌دهند در حاليكه شهرداريها مىبايست جواز ساختمان را مشروط به فراهم كردن تانكر آب ساختمانى كنند و اجازه ندهند آب شرب در كار بنايى و ساختمان سازى صرف شود. موارد از اين قبيل فراوان است .
به مردم بايد آموخت كه شير آب را در مصارف زندگى چون آبدارخانه و آشپزخانه و حتى غسل و وضو و لباسشوئى آنگونه رها نسازند كه آب بدون مصرف صحيح به فاضلاب سرازير شود در حاليكه صدها روستا در مناطق كشور هستند كه آب آشاميدنى آنها با تانكر حمل مىشود و از كمبود آب رنج مىبرند. در مسئله آب سخن فراوان است كه در اينجا به پاره‌اى موارد اشاره شد.
مسئله نان بيش از اين مشكل دارد. در حاليكه آرد دولتى به قيمت كيلويى 75 ريال به نانوايى داده مىشود. و اين مبلغ تنها كرايه حمل و نقل است نه ارزش آرد و هر كيلو آرد دست كم براى دولت پنج هزار ريال تمام مىشود كه به مصرف كننده به 75 ريال داده مىشود و اين همان يارانه‌اى است كه سالانه براى ايرانيان پرداخته مىشود. چهار هزار ميليارد تومان رقم كوچكى نيست كه براى يارانه نان در بودجه سالانه لحاظ مىشود. اين در حالى است كه يك سوم نان و ميليونها تن نان عرضه شده مانند ضايعات ديگر دور ريخته مىشود كه اين كفران نعمت و از مصاديق بارز اسراف و تبذير و خسارت عظيمى است كه متأسفانه همه سال اتفاق مي‌افتد در حالى كه در حال حاضر به دليل خشكسالى ما از خارج گندم وارد مىكنيم و بهاى كلان آن را و يارانه‌اش را مىپردازيم…خوب، راه چاره چيست؟ راه چاره مديريت نان و تدبير وزارت بازرگانى و غله در اين ميدان است.
كه از يكسو به پخت نان بستگى دارد كه بايد نظارت شود و از عرضه نان نامرغوب و خمير و سوخته جلوگيرى شود. به نانوايىها آرد داده مىشود كه نان مرغوب عرضه كنند نه اينكه بخشى از آرد دولتى را به قيمت آزاد بفروشند و بخش ديگر را در فرايند توليد ضايع كنند! اينجا يك مديريت قوى و قاطع و جدى لازم است كه بر توليد و عرضه نان نظارت كند. از سوى ديگر، مصارف خانگى است كه متأسفانه الگوى درستى ندارد. در بيشتر خانهها نيمى از نان خريدارى شده هدر مي‌رود يا به دليل پخت بد و نا مناسب و يا به دليل سوء مصرف در خانهها. كمتر خانه‌اى است كه هر هفته يك كيسه پلاستيك نان خشك يا كپك زده دورريخته نشود و با كفران نعمت در رديف اشياء دور ريز درنيايد. در حاليكه اگر نان با پخت مطلوب عرضه گردد و مردم در مصرف دقت كنند مصرف گندم به نيمى از آنچه كه هست كاهش خواهد يافت. نكته ديگر ارزان بودن نان است كه امروزه در حقيقت رايگان داده مىشود. وقتى نان ارزان باشد و پخت آن نامطلوب، دور ريختن آن طبيعى است كه براى اين مشكل بايد چاره انديشى كرد چه از نظر توليد و پخت آن و چه از
نظر مصرف خانهها و رستورانها و غيره. در اين ميان فرهنگ سازى و آگاهى دادن به مردم نقش اساسى دارد كه رسانهها و مبلغان و نويسندگان بايد عهده دار آن شوند.
روايات و مصرف نان
روايات ما در اين باب گنجينه ارزشمندى است كه در صدر مقال به پاره‌اى از آن اشاره شد در اينجا به يك روايت ديگر از سيره مباركه حضرت امام حسين(ع) در باب نان و مصرف آن بنگريم. روزى آن حضرت از كوچه‌اى عبور مىكردند. قطعه نانى بر زمين افتاده بود حضرت آنرا برداشت و به دست غلامش داد كه آن را نگهدارى كند. ساعتى گذشت و امام از غلام خود خواست كه آن قطعه نان را بياورد. غلام گفت: آن را خوردم. حضرت فرمود اگر نمىخوردى آن را با آب شستشو مىكردم و مىخوردم.
اين روايت را مقايسه كنيد با آنچه در مصرف نان در جامعه مىگذرد آنگاه ببينيد جزاى اين كفران نعمت آيا نبايد محروميت از نعمت باشد؟ كه قرآن فرمود: «لان شكرتم لازيدنّكم ولان كفرتم انّ عذابى لشديد». تضييع نعمتها از قبيل نان، برنج، گوشت و ساير مواد غذائى متأسفانه در زندگى روزمرّه ما عادى شده است و توجه نداريم كه اين عمل مسرفانه به بيان امام صادق در روايت پيشين از مصاديق افساد است. اين اسرافكارى را در خانهها، رستورانها، تالارهاى مجالس عقد و عروسى و عزا و حتى افطارىها و مجالس دينى مىبينيم كه غذاها در بشقابها مىماند و در كيسههاى زباله ريخته مىشود در حاليكه گرسنگانى هستند كه در محلات فقير نشين شهر و روستا به لقمه‌اى از آن نياز دارند و در ماه يك كيلو برنج و گوشت نمىتوانند به خانه خود ببرند مجازات اين اسراف و تبذير چيست؟ همان زوال نعمت و خراب شدن وضع كشاورزى و دامدارى و گرانى ارزاق عمومى است كه ملاحظه مىكنيم…
موارد ديگرى از لجام گسيختگى مصرف در ساير امور زندگى و مايحتاج عمومى وجود دارد از قبيل برق، گاز، بنزين، تلفن و لباس و خرج و برجها و همايشها و سفرهاى خارجى و غيره كه پرداختن به آنها و ارائه آمار اسرافكارى و مصرف بى رويه در آنها را به مقال ديگرى موكوم مىكنيم كه اصلاح الگوى مصرف را فورى و ضرورى مىسازد و رهبرى مآل انديش نظام را بر آن داشته كه مسؤولين امر را توجه دهند، اين مسؤوليت سخت متوجه دستگاههاى دولتى است و سپس عموم مردم و هم فرهنگ سازى مىخواهد و هم برنامه‌ريزى و كنترل و نظارت كه اميد است از شعار و لفّاظى فراتر رفته و به مرحله عمل درآيد. آنگاه خواهيم ديد چه تحوّلى در كشور پديد خواهد آمد تحوّلى كه مىتواند براى ديگر كشورها الگو و سرمشق باشد. و اعتقاد ما بر اين است كه اين كار شدنى است و عزم جدى و پشتكار لازم را مىطلبد كه خوشبختانه همه دستگاهها فرمان رهبرى نظام را دريافت كرده و در ساز و كار برنامه ريزى هستند و براى همه آنها و عموم مردممان آرزوى موفقيت در همه عرصهها را داريم «اين بحث با توجه به لايحه دولت و هدفمند كردن يارانهها و تصميمات مجلس شوراى اسلامى ادامه دارد.»


مقدمه
براى ذهن پرسشگر دانشجويان و حتّى غير دانشجويان، اين سؤال مطرح است كه ايّام تولد و شهادت پيامبر و امامان همواره در مجالس و رسانهها سخن از محبّت اهل بيت است. اولاً اين محبت چه فايده‌اى دارد؟ ثانياً آنها كه اكنون بين ما نيستند آيا دوست داشتن آنها و دشمنى با دشمنان آنان وظيفه امروز ما هم هست؟
اين نوشتار، در پى پاسخگويى به اين سؤالهاست.
1. چرا بايد اهل بيت را دوست بداريم؟
بقا و پايدارى جهان هستى، وابسته به نيروى جاذبه است. اين نيروى سحرانگيز مىتواند اجسام بسيار بزرگ مثل:كره زمين و خورشيد و اجسام كوچك مثل: پشه و سوزن را نگه دارد. اگر نيروى جاذبه نبود، اتّفاقات وحشتنانكى رخ مي‌داد. جاذبه بين اجسام، تصوّرى بين انسانها هم دارد و بقا و پايدارى بين انسانها هم به همين دوستىهاست كه خداوند به اندازه لازم بين انسانها قرار داده است. پدر و مادر، فرزندشان را دوست دارند و فرزندان هم والدينشان را و مقدار اين دو محبّت، يكسان نيست. اگر فرزندان به اندازه والدين، به آنها محبّت مي‌داشتند، حاضر نمىشدند از خانه پدرى خويش بروند و به زندگى مستقل برسند. در حيوانات و گياهان، دوستى به گونه‌اى ديگر و با اندازه‌اى متفاوت وجود دارد.
بنياد روابط بين انسانها بر همين دوستىهاست، گرچه بعضى از انسانهاى خوش سليقه، در انتخاب دوست، بهترينها را بر مىگزينند و جاذبه اولياى خدا، آنها را به سوى ولى اللّه مىكشاند.
اين محبّت از محبّتها جداست حبّ محبوب خدا حبّ خداست
راه رسيدن به محبّت الهى، از طريق اهل بيت است. در زيارت جامعه آمده است: «من اراد اللّه بدأكم و من وحده قبل عنكم»
در احوالات مرحوم قاضى طباطبايى آمده است كه فرزندانش را توجيه مىكرد كه اشعارى درباره اهل بيت بخوانند تا مانند خون، در گوشت و پوست آنها جريان يابد و با آن بزرگ شوند، خود ايشان نيز گاهى چندين ساعت به تماشاى حرم سيّد الشهداء مي‌ايستاد و هيچ نمىگفت و فقط تماشا مىكرد.
در روايات ما درباره فايده دوستى اهل بيت تعبيرات عجيبى وجود دارد. اساس اسلام، بر دوستى اهل بيت استوار است.() دوستى اهل بيت در هفت جايگاه به كمك انسان مي‌آيد: نزد خدا، هنگام مرگ، نزد قبر، روز محشر، كنار حوض كوثر، به هنگام حساب و پل صراط.() در قيامت از چند چيز سؤال مىشود كه يكى از آنها دوستى اهل بيت است.()
دوستى اهل بيت گناهان انسان را مي‌ريزد، همان گونه كه باد شديد، برگ از درخت مي‌ريزد.() مشابه اين روايات، در كتابهاى اهل سنّت هم آمده است.()
2. آيا دوستى امروزه اهل بيت هم مفيد است؟
شخصى به نام محمّد بن ارقط نقل مىكند كه امام صادق(ع) از من پرسيد :«آيا ساكن كوفه هستى؟». گفتم: بله، فرمود :«آيا قاتلان حسين را مىبينى؟» گفتم: فداى شما شوم! هيچ يك از آنها را نمىبينيم. فرمود :«تو قاتل را كسى مي‌دانى كه يا خود، قاتل باشد و يا قاتل را دوست داشته باشد؟».
پس آن امام مىفرمايد:آيا اين آيه را نشنيده‌اى كه:
«قل قد جاءكم رسلٌ من قبلى بالبيّنات و بالّذى قلت فلم قتلتموهم ان كنتم صادقين؛() (اى پيامبر) بگو: پيش از من، پيامبرانى با معجزهها و آنچه گفتند به سويتان آمدند، اگر راست مىگوييد، پس چرا آنها را كشتيد؟».
امام اضافه كردند با آن كه بين حضرت عيسى و پيامبر اسلام هيچ پيامبرى نيامده بود، ولى باز پيامبر به يهوديان گفت: شما پيامبران بنى اسرائيل را كشتيد. امام صادق(ع) علّت اين بيان را رضايت يهوديان به كشتن پيامبران سابق مي‌داند و لذا اينها را نيز كه رضايت به كشتن پيامبران داشتند، قاتل معرفى مىكند.()
اين روايت نشان مي‌دهد كه امروز هم اگر اهل بيت را دوست داشته باشيم و دشمنان آنان را دشمن بداريم، گويا در زمان آنها بوده‌ايم و همان اثر را دارد.
پس اگر امروز اهل بيت را دوست داشته باشيم، گويا در زمان حضور آنها و در صف دوستدارانشان بوده‌ايم. دوستىها هم فقط در همين دنياست و آثارش در سراى ديگر است. بايد در انتخاب محبوبها دقت كنيم، دوستى در اين دنيا ذخيره‌اى است براى آخرت. عدّه‌اى به چيزهايى دلخوش مىكنند و با آنها محشور مىشوند كه هيچ نفعى براى آنها ندارد.
پيامبر خدا(ص) به امام على(ع) فرمود:
«…يا على لو انّ رجلاً احبّ فى اللّه حجراً لحشره اللّه معه و انّ محبّك و شيعتك و محبّى اولادك الأئمة بعدك يحشرون معك؛() اى على! اگر شخصى سنگى را در راه خدا دوست بدارد، خداوند، او را با آن سنگ محشور مىكند. به درستى كه دوستدار و شيعه تو و اولاد بعد از تو، با خودت محشور مىشوند. 
پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. الكافى، ج 2، ص .107. المحاسن برقى، ج 1، ص .152
. الامالى، الشيخ الصدوق، ص .93. ثواب الأعمال، الشيخ الصدوق، ص .187
. ميزان الاعتدال، الذهبى، ج 1، ص .442. سوره آل عمران، آيه .183
. تفسير العياشى، ج 1، ص .209. بحارالانوار، ج 3، ص .335

آغازين سخن
قلمرو دين و آموزههاى آن تمام ابعاد زندگى فردى و اجتماعى بشر را در بر مىگيرد كه مهمترين آن توجه به بهداشت جسمانى و روانى است. در مكتب حيات بخش اسلام، هيچ انسانى حق ندارد با انجام كارهاى زيان آور و ترك امور مفيد به سلامت جسم و روان خود آسيب وارد كند. قرآن كريم در اين زمينه مىفرمايد: «…لاتلقوا بايديكم الى التّهلكه…؛() با دستان خود، خويشتن را به هلاكت نيندازيد…». نظر به اين كه مسئله سلامتى هم براى فرد و هم براى جامعه از اهمّ موضوعات بوده و از سوى ديگر دغدغه بيمارىهاى فردى و اجتماعى تمام جوامع را تهديد مىكند، لذا هميشه بشر به دنبال كشف علل و عوامل پيدايش بيمارى و دستيابى به سلامت جسم و روان بوده است. خداوند در قرآن كريم تنها راه رستگارى و سعادت انسان را در تزكيه و پالايش روان آدمى مي‌داند و مىفرمايد: «قد افلح من زكّيها و قد خاب من دسيها؛() هر كس نفس خود را از گناه پاك سازد، به يقين رستگار خواهد شد و هر كس آن را به كفر و گناه پليد گرداند، زيان كار خواهد گشت.»
و در تعاليم اسلامى اهميّت زيادى به سلامت جسم و روان داده شده است. امام على (ع) مىفرمايد: «من كان فى النّعمة جهل قدر البليّة؛() هر كس در آسايش و نعمت باشد، قدر بلا و گرفتارى را نمي‌داند.» بنابراين پيشوايان معصوم(ع) در سيره رفتارى و عملى خود مسلمانان را به رعايت و حفظ بهداشت جسم و روان سفارش نموده‌اند و به منظور حفظ سلامتى راهبردهايى را پيشنهاد نموده‌اند كه در اين نوشتار به بيان اهمّ آنها خواهيم پرداخت. اميد است كه مورد توجه و عنايت رهروان راستين مكتب اسلام و اهل بيت(ع) قرار گيرارتباط و تعامل با ديگران
موفقيّت انسان در كانون خانواده، دوست يابى، انتخاب همسر، انجام فعاليّتهاى شغلى و… به چگونگى ارتباط با ديگران بستگى دارد.
تأكيد قرآن كريم بر فرآيند ارتباط و تعامل مسلمانان با يكديگر از يك سو موجب رشد عاطفه و ترغيب آنان به ايثار و رعايت منافع همديگر مىشود و از سوى ديگر موجب تضعيف حالتهاى انفعالىنفرت، كينه توزى و انگيزههاى ظلم مىشود.
از ديدگاه تفكّر دينى، نقش ارتباط با ديگران به گونه‌اى است كه ايجاد آن سبب سامان دهى و برقرارى سلامت و عافيت در زندگى مىشود. درباره اهميّت ارتباط و نقش پيامدهاى آن در سلامت و آرامش روان از منظر آموزههاى دينى همين بس كه امام صادق(ع) ارتباط و تعامل با ديگران را تأمين كننده سلامت و عافيت تمام امور انسانى معرفى كرده است.() بنابراين داشتن روابط عاطفى با ديگران در سلامت روانى افراد نقش بسزايى دارد و خداوند حكمت و رمز
روابط محبت‌آميز با بندگان را در ابراز تعاطف و مهر ورزيدن بيان نموده است. هم چنين اسلام علّت برخى از آسيبهاى روانى را سوءظن، حسد، كينه توزى و نااميدى بيان نموده است و همه اين علتها با برقرارى روابط متقابل و محبت‌آميز از بين رفته و روح و روان آدمى از ملال و اندوه و آسيبها نجات مىيابد.
پيامبر اكرم(ص) فرمودند :«در ميان مردم فرد حسود از كمترين لذّت بهرهمند است و هميشه نگران است.»()
شكى نيست كه توانايى در دوست داشتن مردم و انجام كار نيك و مفيد براى جامعه سبب تقويت ارتباط و از بين رفتن تنهايى مىشود و سلامت روانى فرد را تضمين مىكند؛ لذا مىبينيم كه در آموزههاى دينى و سيره پيشوايان معصوم(ع) در مورد ارتباط با خانواده، خويشاوندان، همسايگان، گروه دوستان و ساير افراد تأكيد زيادى شده است و بستر مناسبى براى برقرارى تعاملات عاطفى محسوب مىشود.
حمايت اجتماعى
يكى از عواملى كه نقش مهمى در كاهش موانع و مشكلات زندگى ايفا مىكند، «حمايتهاى اجتماعى» است. منظور از حمايتهاى اجتماعى مجموعه كمك هايى است كه از طرف ساير انسانها به فرد ارائه مىشود. حاميان با حمايتهاى اجتماعى خويش مىتوانند موجبات رشد و كمال ديگر افراد را فراهم نمايند و هم در كمك به فرد براى مقابله با حوادث و رويدادهاى استرس آور نقش آفرينى كنند.
از منظر آموزههاى دينى يكى از مؤلّفههاى برخوردارى از حمايت خويشاوندان رعايت “صله رحم” است. در انديشه دينى ما مسلمانان، حفظ توسعه و تعميق روابط فاميلى از چنان اهميّتى برخوردار است كه پيامبر اسلام(ص) آن را جزو دين دانسته و هدف از رسالت خويش را پس از بندگى خداوند و شكستن بتها صله رحم معرفى كرده است.() هم چنين حضرت على(ع) در اين زمينه مىفرمايد :«به خويشاوندان خود نيكى كن و بردباران ايشان را
تعظيم كن، در مقابل بى خردان آنان بردبارى نشان بده و برگرفتاران آنان آسان گير، زيرا آنان بهترين حاميان تو به هنگام سختىها، مشكلات و حتّى خوشىها و آسودگىها خواهند بود.»()
امام سجاد(ع) نيز مىفرمايد: «صلوا ارحامكم ولو بالتسليم؛() با خويشاوندان خود ارتباط داشته باشيد و لو در حد يك سلام كردن.»
ارتباط با فاميل و خويشاوندان در كاهش استرس و فشار روحى بسيار مفيد است، زيرا كسى كه از حاجت خانوادگى و اجتماعى برخوردار نباشد، خود را از نظر روانى بدون پشتوانه مىبيند. ولى اگر در مواجهه با حوادث و مشكلات از تكيه گاه فاميلى برخوردار باشد، خود را قدرتمند مىبيند و دچار اضطراب نمىشود و احساس تنهايى نمىكند و فشار اجتماعى نمىتواند به او آسيب برساند.
كار و تلاش
دين اسلام جهت نيل به اهداف مادّى و
معنوى انسان را به تلاش مفيد و سازنده ترغيب مىكند. قرآن كريم در اين زمينه مىفرمايد: «و ان ليس للانسان الّا ما سعى؛() انسان بدون كار و كوشش از چيزى بهره نمىبرد.»
كار و تلاش ضامن سلامت فرد و جامعه است، بنابراين پرداختن به فعاليتهاى اقتصادى از برجستهترين ويژگىهاى پيشوايان معصوم(ع) بوده است. سيره عملى آن بزرگواران نشان مي‌دهد كه بار زندگى خود را شخصاً به دوش مىكشيدند و هيچگاه براى تأمين ضروريات زندگى، خود را وابسته به ديگران نمىكردند. اين امر بيانگر نوع نگرش آن برگزيدگان به دنيا و رابطه آن با آخرت است و بر انديشههاى انحرافى زهد مآبانه كه كار و توليد را با كمالات معنوى و مصالح اخروى در تضاد مي‌دانستند، خط بطلان مىكشد.
«انس بن مالك» مىگويد: هنگامى كه رسول خدا(ص) از جنگ تبوك بر مىگشت، «سعد انصارى» ـ يكى از كارگران مدينه ـ به استقبال آن حضرت آمد. وقتى رسول خدا(ص) با او دست داد، احساس كرد كه دستان وى زبر و خشن است! نبى مكرّم(ص) سؤال كرد: چرا دستان تو اين قدر خشن و زبر است؟ عرضه داشت: يا رسول اللّه! اين خشونت و زبرى دستان من به خاطر كار كردن با بيل و طناب است تا مخارج خانواده‌ام را تأمين كنم. پيامبر(ص) دستان او را بوسيد و فرمود: اين دستى است كه آتش جهنّم آن را لمس نخواهد كرد.()
وقتى ابعاد گوناگون شخصيّتى همچون حضرت على(ع) را مورد مطالعه و بررسى قرار مي‌دهيم، مىبينيم كه ايشان در عين حال كه زاهدترين فرد زمان خود است، فعّالترين آنها نيز هست.
كار و اشتغال زمينه انحرافات اخلاقى و تربيتى را مىگيرد و بيكارى زمينه ايجاد انحرافات اخلاقى را به وجود مي‌آورد و بر خلاف اشتغال، بستر گناه را آماده مىسازد.
بيكارى نه تنها ضربه اقتصادى به فرد و جامعه مي‌زند، بلكه ضرر و خطر بزرگتر آن متوجه آسيبهاى روحى و روانى فرد مىشود؛ زيرا انسان را از لحاظ حيثيّت و شخصيّت واقعى تنزّل مي‌دهد و او را از
خوشبختى و سعادت محروم مىسازد.
انسانى كه صاحب حرفه است و از دست رنج خود مخارج خانواده‌اش را تأمين مىكند، نزد خداوند جايگاه والايى دارد: «انّ اللّه يحبّ المحترف الامين»() و بر عكس، آن كس كه توان كار كردن دارد و مخارج خود را بر ديگرى تحميل مىكند، ملعون خوانده مىشود.
امام محمد باقر(ع) در نكوهش بيكارى و تنبلى مىفرمايد: «ايّاك و الكسل و الضجر فانّهما مفتاح كلّ شرٍّ من كسل لم يؤدّ حقّاً و من ضجر لم يصبر على حقّ؛() بپرهيز از كاهلى و افسردگى، زيرا اين دو كليد تمام بدىهاست، آدم تنبل حقّش را نمىتواند به دست آورد و آدم افسرده حال نمىتواند در كار حق بردبارى ورزد.»
با مطالعه در رفتارهاى اقتصادى پيشوايان معصوم(ع) مىتوان به اصول كلى در زمينه توليد دست يافت. آنان نه تنها خود علاقه زيادى به كارهاى توليدى و اقتصادى داشتند، بلكه با استفاده از فرصتهاى مناسب براى شكوفايى نيروهاى درونى و استعدادهاى نهفته افراد، زمينه سازى مىكردند و از اين طريق در آنان انگيزه توليد و كسب درآمد را تقويت مىكردند.
امام كاظم(ع) در زمينه آثار تربيتى و روان شناختى كار مىفرمايد :«انسان مؤمنى كه از مردم قطع اميد كند و از ثروتشان چشم بپوشد و به كار و شخص خود قانع باشد، روح جوانمردى و عزّت دينى را در خود تقويت نموده است. چنين انسانى در نظر مردم بزرگ و بين خويشاوندان خود محترم و در محيط خانوادگى داراى هيبت و عظمت خواهد بود.»()
تفريحات سالم
از ديگر آموزههاى مهم و اساسى در بهداشت و سلامت روحى و روانى، تفريحات سالم است. اصولاً يكى از علل فرسودگى زودرس جسمانى و روانى افراد استفاده نكردن از تفريحات سالم است، زيرا پيامد فعاليّت و كار مداوم، وارد آمدن فشار جسمى و روحى بر فرد است و بايد در كنار كار و تلاش روزمره تقويت كنندههايى باشد كه به فرد روحيه دهد و به او آرامش بخشد. اين امور كه آنها را تفريحات سالم مىناميم،
دامنه گسترده‌اى دارد كه شامل مزاح و شوخى، ورزش، مسافرت و… مىباشد. پيشوايان معصوم(ع) با مردم شوخى و مزاح داشتند، زيرا اسلام دين عاطفه است و همواره مسلمانان را به صميميت و صفا دعوت مىكند. حضرت على(ع) در مورد شادى و صفا مىفرمايد: «المؤمن بشره فى وجهه و حزنه فى قلبه؛() شادى مؤمن در چهره اوست و غم و اندوهش در دل.» بدين معنا كه خود مؤمن همواره غم خويش را براى خود نگه مي‌دارد. ولى در برخوردهاى اجتماعى با گشاده‌رويى ديگران را در شادى خود سهيم مىنمايد. اين نه تنها گفتار اهل بيت(ع) است، بلكه در رفتار آن بزرگواران نيز به گونه روشن و عينى به چشم مىخورد. بر خلاف آن چه در برخى اذهان جا افتاده است، پيشوايان معصوم(ع) نه تنها اهل شاد كردن و مزاح با ديگران بودند، بلكه به ديگران آن را توصيه مىنمودند و شاد نمودن دل مؤمن و پاك كردن غبارغم از چهره او را سجيه‌اى اخلاقى مي‌دانستند.
پيامبر (ص) در حديثى مىفرمايد: «انّى امزح ولا اقول الّا حقّاً؛() من مزاح و شوخى مىكنم ولى جز حق چيزى نمىگويم.»
يكى از اصحاب امام صادق(ع) نقل مىكند كه روزى آن حضرت به من فرمودند: مزاح و شوخى كردن شما با يكديگر چگونه است؟
من در جواب عرض كردم: كم است. فرمودند: چرا با يكديگر مزاح نمىكنيد؟ مزاح كردن از حسن خلق است و به واسطه آن برادر مسلمانت را خوشحال مىسازى. سپس امام صادق(ع) فرمودند: سيره پيامبر اكرم(ص) اين گونه بود كه مزاح مىكردند و با اين كارشان مىخواستند ديگران را خوشحال كنند.()
يكى ديگر از مصاديق تفريحات سالم ورزش است. ورزش مصرف اكسيژن را طى يك دوره طولانى افزايش مي‌دهد و به كاهش فشار خون كمك مىكند، بر كنترل وزن تأثير فوق العاده‌اى دارد و سيستم قلبى و عروقى را تقويت مىكند. ورزش روح و جسم را پرورش مي‌دهد و زمينه‌اى براى رشد و شكوفايى انسان است.
رسول خدا(ص) فرمود :«به فرزندانتان
شنا و تيراندازى بياموزيد.»() و نيز فرمود: «پياده روى بهترين دارو براى صفرا و سوداست.»() بنابراين استفاده متعادل و معقول از لذّتها و تفريحات مايه نشاط جسمى و روانى فرد مىشود و بدين وسيله شخص براى انجام وظايف فردى و اجتماعى و برخورد مناسب با فشارها توانا مىگردد.
صبر
يكى از راهكارهاى مقابله با آسيبهاى روحى و روانى در سختىها و مصايب، بهرهمندى از روحيه صبر و بردبارى است، صبر انسان را نيرومند، قابل اعتماد و متّكى بر خويشتن مىسازد حضرت على(ع) صبر و استقامت را از جمله عوامل سلامت نفس مي‌داند و مىفرمايد: «…و عليكم بالصبر فانّ الصّبر من الايمان كالرأس من الجسد و لاخير فى جسدٍ لارأس معه و لا فى ايمانٍ لاصبرمعه؛() صبر براى ايمان همانند سر است براى انسان. بدنى كه سر ندارد، فايده‌اى ندارد، همان گونه كه در ايمان بدون صبر چيزى نيست.»
صبر علاوه بر اين كه آثار ارزشمندى در زندگى دنيا براى انسان دارد، پاداش بى حساب الهى را نيز به دنبال دارد. قرآن كريم در اين زمينه مىفرمايد: «انّما يوفّى الصّابرون اجرهم بغير حساب؛() فقط انسانهاى بردبار بدون حساب پاداش داده مىشوند.»
صبر از آموزههاى مهم سيره پيشوايان معصوم(ع) و اولياى الهى بوده است. پيامبر اسلام(ص) با تحمّل بيشترين سختىها و مصيبتها در برابر بىمهرىها، كينه توزىها، دشمنىها و جهالت افراد از اين آموزه مهم الهى در سيره عملى خويش استفاده مىكرد.
حضرت على(ع) درباره مشكلات رسالت پيامبر(ص) مىفرمايد :«…پيامبر(ص) در راه رضايت حق در كام هرگونه سختى فرو رفت و جام مشكلات و ناگوارىها را جرعه جرعه نوشيد. روزگارى خويشاوندان او به دورويى و دشمنى پرداختند و بيگانگان در كينه توزى و دشمنى عليه او متحد شدند.»()
لذا در آيات متعددى از قرآن كريم مىبينيم كه به آن حضرت امر شده است كه در برابر امور گوناگون صبر و بردبارى داشته باشند: «فاصبر كما صبر اولواالعزم من الرّسل و لاتستعجل لهم؛() اى پيامبر! تو هم مانند پيامبران اولوالعزم صبور باش و براى عذاب امّت تعجيل مكن» بنابراين رسول خدا(ص) در اداره امور وهدايت مردم بيشترين بردبارى و شكيبايى را داشت، آن حضرت خود مىفرمود :«من برانگيخته شدم تا كانون بردبارى، معدن دانش و مسكن شكيبايى باشم.»()
مهمترين اثر صبر و بردبارى تأمين سلامت جسم و روح انسان است، زيرا صبر، انسان را از اقدام عجولانه و نا معقول باز مي‌دارد و او را به تعقّل و تأمّل مىكشاند و همين سبب مىشود تا از بسيارى اقدامات كه ضررهاى جسمى و روحى جبران ناپذيرى دارند، پيشگيرى نمايد.
توكّل
يكى از عوامل اضطراب و نگرانى انسان انجام كارهاى مهم و سرنوشت ساز است. هنگامى كه شخصى مىخواهد به كار مهمّى اقدام نمايد، چون انجامش ثمرات مثبت در زندگى دارد و انجام ندادنش ضرر قابل توجه‌اى دارد، در انجام آن دچار شك، ترديد و دلهره مىشود و فشار زيادى بر روح و روان او عارض مىگردد. در اين موقع به دنبال يك تكيه گاه مورد اعتماد است تا او را در انجام آن كار يار و پشتيبان باشد.
اين اهرم و تكيه گاه (توكّل بر خدا) است كه تأثير بسزايى بر سلامت روان انسان دارد. توكّل به انسان جرأت اقدام به عمل به كار مي‌دهد. قرآن كريم در اين زمينه مىفرمايد:
«…فاذا عزمت فتوكّل على اللّه انّ اللّه يحبّ المتوكّلين؛() پس هنگامى كه تصميم بگيرى كه كارى را انجام دهى، بر خدا توكّل كن، زيرا خداوند اعتماد كنندگان را دوست دارد.»
حقيقت توكّل همان اعتماد قلبى به خداوند در تمام كارهاست، و همانگونه كه انسان در كارهاى دنيوى براى خود وكيل مىگيرد و بسيارى از كارهاى خود را به او واگذار مىكند تا آثار و نتايج سودمندترى در پى داشته باشد، شايسته است كه در همه امور بر خدا توكّل كند و او را وكيل خود قرار دهد تا خواستههايش بدون هيچ اضطراب و تشويش خاطر تأمين گردد.
يكى از علايم ايمان به خدا اين است كه انسان بر او توكّل كند.
اگر انسان به ربوبيّت پروردگارش اذعان دارد و معتقد است كه مجموعه جهان هستى زير سيطره حكومت او قرار دارد و تنها معبود شايسته پرستش، خداوند است، هرگز به خود
اجازه نمي‌دهد كه به دنبال معبود ديگرى برود و از آن استمداد بجويد، بلكه همواره به خداوند اعتماد كرده و فقط از او درخواست كمك مىكند.
از پيامبر اكرم(ص) روايت شده است كه خداوند به عزّت و جلال خود سوگند ياد كرده است كه آرزو و اعتماد كسى را كه به غير خدا اعتماد و اميد بسته باشد، تبديل به يأس و نااميدى مىكند.»() در قرآن كريم و روايات امامان معصوم(ع) درباره اين موضوع مطالب ارزشمندى وارد شده است، مبنى بر اين كه دل بستن و تكيه كردن به غير خدا موجب يأس و نااميدى خواهد شد.
اميدوارى
يكى از فرايندهاى مهم و كارآمد در تربيت صحيح انسان “اميدوارى” است. اميد در سلامت روانى انسان نقش مهمى بر عهده دارد و به زندگى معنا و مفهوم مىبخشد و هنگام هجوم مشكلات، ناملايمات و اندوهها از فروپاشى روانى انسان جلوگيرى مىكند و مانع چيره شدن يأس و دلسردى بر انسان مىگردد.
اميد باور سبزى است كه همچون چراغ در تاريكى شبهاى زندگى، فردايى بهتر را نويد مي‌دهد. شايد بتوان گفت كه هر موجود زنده‌اى به اميد رسيدن به مقصد و مقصود خود حركت و تلاش مىكند. تحقيقات اثبات نموده است كه اگر تلاش حيوان براى رسيدن به مقصود خود بى ثمر باشد، دست از تلاش و فعاليت بر مي‌دارد و به يأس و درماندگى مبتلا مىشود.()
مىگويند حركت لذّت زندگى است و سكون و ايستايى مايه خمودى و رنجورى است. نيروى اين حركت “اميد” است كه چرخ زندگى را مىچرخاند و اگر روزى اميد از زندگى بشر حذف شود، چرخ زندگى از حركت باز ايستاده و دوران خمودى و رنجورى بشر فرا مي‌رسد.
مادر نماد عاطفه و مهربانى است، امّا آن چه يك مادر را به مهربانى وا مي‌دارد و باران عطوفت وى را سرازير مىكند، اميد است. اگر روزى اميد را از وى بگيرند، حتّى حاضر نخواهد شد كه نوزاد خود را شير دهد.() اگر اميد در دل انسان وجود داشته باشد، منشأ
اثر خواهد شد. نشانه بارز اميد به خداوند انجام عمل شايسته است. قرآن كريم مىفرمايد: «…فمن كان يرجوا لقاء ربّه فليعمل عملاً صالحاً…؛() و هر كس به ديدار پروردگارش اميد دارد، بايد كار نيك انجام دهد…».
فردى كه در پى تلاشهاى متعدّد، شكستهاى زيادى را تجربه كند و تلاش او موفقيّتى به همراه نداشته باشد، مبتلا به درماندگى و نااميدى مىشود. قرآن كريم درباره نهى از نااميدى مىفرمايد: «قل يا عبادى الّذين اسرفوا على انفسهم لاتقنطوا من رحمة اللّه؛() اى بندگان من كه برخود اسراف و ستم كرده‌ايد، از رحمت خدا نوميد نشويد.»
در آيه ديگر يأس از رحمت خداوند را به شدّت مورد نكوهش قرار داده و اين كار را مساوى با گمراهى معرفى مىكند: «و من يقنط من رحمة ربّه الّا الضّالّون؛() و جز گمراهان چه كسى از رحمت پروردگارش مأيوس مىشود؟!»
انسان اميدوار هرگز خود را در بن بست نمىيابد و همواره در عمق تاريكىهاى زندگى به سوى روشنايى حركت مىكند و هر كس اميد به بهبودى امور و اصلاح كارها را از دست بدهد، نسبت به آينده و سرانجام كار دچار ترس و اضطراب مىشود.
دعا ونيايش
هيچ انسانى نيست كه در زندگى گرفتارى و مشكلات نداشته باشد. بلاهاى روحى همه انسانها را تهديد مىكند، بنابراين بهترين و كاملترين مصداق ارتباط معنوى با خداوند، دعا و نيايش است. دعا وسيله تقرّب انسان به خداست. خداوند در قرآن كريم مىفرمايد: «…ادعونى استجب لكم…؛() مرا بخوانيد تا شما را اجابت كنم.»
امام صادق(ع) مىفرمايد :«دعا كن؛ زيرا شفاى همه دردهاست.»() نيايش احساس مذهبى افراد را تقويت نموده و رابطه بين انسان با خداى خويش را مستحكم مىسازد. انسان وقتى از دارنده تمام كمالات چيزى را طلب مىكند و با او ارتباط برقرار مىنمايد، احساس لذّت و سرور مىكند و به عكس وقتى از غير خدا چيزى را درخواست مىكند،
احساس ذلّت و خوارى مىكند. اين احساس عزّت و لذّت بر سلامت روان تأثير مىگذارد. راز و نياز از جمله راههاى معنوى ـ عاطفى يارى جستن از قدرت بىنهايت خداوند است، زيرا در انسان اين گرايش وجود دارد كه در سختى و فشار به قدرت و تكيهگاهى روى آورد و چه قدرت و تكيه گاهى اصيلتر و قابل اعتمادتر از قدرت لايزال الهى كه پناهگاه انسان واقع شود؟
بشر در طول تاريخ به اين حقيقت اذعان نموده است كه با درخواست از خداوند، ناهموارىها هموار و مشكلات و نابسامانىها مرتفع مىشوند. در تعاليم اسلامى آمده است كه عدّه‌اى وقتى در سختىها از همه اسباب مادى قطع اميد مىكنند، متوجه وجودى ماوراى طبيعت مىشوند، ولى وقتى سختىها فروكش نمود، به همان حالت غفلت از خدا بر مىگردند. امّا عدّه‌اى همواره خداوند را طالب هستند. قرآن كريم مىفرمايد: «واذا مسّ الانسان الضرّ دعانا لجنبه او قاعداً او قائماً؛() هنگامى كه به انسان آسيبى برسد، ما را در حالتهاى نشسته و ايستاده مىخواند.»
يكى از روان شناسان مىگويد: امروزه يكى از علوم، يعنى روان پزشكى همان چيزهايى را تعليم مي‌دهد كه پيامبران تعليم مي‌دادند، زيرا روان پزشكان دريافته‌اند كه دعا، نماز و داشتن يك ايمان محكم به دين نگرانى، تشويش و ترس را كه موجب بيشتر ناراحتىهاى ماست، برطرف مىكند.»()
انسان براى ايجاد آرامش در زندگى بايد دعا كند و به خداوند متعال پناه برد، زيرا اگر دعا مستجاب شود يا نشود در روح و روان بشر ايجاد آرامش مىكند. نيايش و خواندن خدا دو اثر مهم در آرامش روان انسان دارد: يكى اين كه خود دعا ذاتاً موجب آرامش است و كوههاى غم و نگرانى را ذوب مىكند، چون دعا يكى از مصاديق ياد خداست و ياد خدا قطعاً موجب آرامش است ديگر اين كه انسان اگر با تمام شرايط دعا كند و در نهايت خداوند كريم هم مصلحت بداند، دعاى او را در رفع غم و اندوه مستجاب خواهد كرد، چنان كه خداوند سبحان درباره حضرت ايّوب(ع) مىفرمايد:
«و ايّوب اذ نادى ربّه انّى مسّنى الضّرّ و انت ارحم الراحمين فاستجبنا له فكشفنا ما به من ضرّ…؛() و ايّوب(ع) وقتى كه پروردگار خود را خواند كه مرا رنجى سخت رسيده است و تو بخشندهترين بخشندگان هستى، او را اجابت كرديم و هرچه رنج و اندوه به او رسيده بود، از وى زايل ساختيم…»
راز و نياز علاوه بر اين كه غم و اندوه را زايل مىكند، باعث اطمينان قلب و قدرت روحى مىشود و از نظر روان شناختى آثار متعددى در روان آدمى دارد كه اهم آن عبارت است از: رهايى از تنهايى و بيگانگى، روشن دلى، كاهش ناراحتى، نشاط، پرورش تمركز ذهن، برخوردارى از لذّات معنوى و خروج از غفلت.

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. سوره بقره، آيه .195
. سوره شمس، آيات 10 ـ .9
. بحارالانوار، مجلسى، ج 78، ص .115
. همان، ج 74، ص .277
. همان، ج 70، ص .250
. همان، ج 38، باب 65، حديث .49
. غررالحكم و دررالكلم، ترجمه حسين شيخ الاسلامى، ج ،2 حديث .2458
. اصول كافى، كلينى، ج 2، ص .158
. سوره نجم، آيه .39
. اسدالغابه، ابن اثير، ج 2، ص .169
. وسايل الشيعه، حر عاملى، ج 12، ص .13
. تحف العقول، ابن شعبه حرّانى، ص .295
. بحارالانوار، ج 72، ص .108
. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتى، كلمات قصار، شماره ،333 ص .708
. شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد معتزلى، ج 6، ص .330
. مكارم الاخلاق، رضى الدين طبرسى، ص .21
. اصول كافى، ج 6، ص .47
. بحارالانوار، ج 59، ص .127
. نهج البلاغه، كلمات قصار، شماره 82، ص .640
. سوره زمر، آيه .10
. مأخذ قبل، خطبه 194، ص .407
. سوره احقاف، آيه .35
. بحارالانوار، ج 71، ص .423
. سوره آل عمران، آيه .159
. راهيان كوى دوست، محمد تقى مصباح، ص .19
. مقدمه‌اى بر نظريههاى يادگيرى، على اكبر سيف،ج 2، ص .221
. بحارالانوار، ج 77، ص .173
. سوره كهف، آيه .110
. سوره زمر، آيه .53
. سوره حجر، آيه .56
. سوره غافر، آيه .60
. ميزان الحكمه، محمدى رى شهرى، ج 3، ص .284
. سوره يونس، آيه .12
. تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازى و ديگران، ج 1، ص .642
. سوره انبياء، آيات 84 ـ .83

اعتماد اجتماعى يكى از سرمايههاى اصلى جامعه انسانى و بلكه يكى از نيازهاى اساسى اجتماع بشرى است به گونه‌اى كه اگر اعتماد از جامعه سلب شود و مردم به همديگر اعتماد نداشته باشند. روابط و پيوندها متزلزل و زندگى آدمى روبه ويرانى مىنهد و اگر در خانواده همسر به همسر خود و فرزندان به پدر و مادر و پدر و مادر به فرزندان خود اعتماد نداشته باشند، خانواده دچار از هم پاشيدگى خواهد شد، اگر در جامعه بين مسؤولان و مردم اعتماد متقابل وجود نداشته باشد، گسست اجتماعى بوجود آمده و در نتيجه نظام اجتماعى فرو خواهد ريخت.
عواملى در تحقق اين اعتماد نقش دارد كه در صورت توجه به آن اين اعتماد تحكيم خواهد شد و در صورت ناديده گرفتن آن اعتماد از بين خواهد رفت از جمله آن عوامل كه باعث تقويت اعتماد اجتماعى مىگردد امانت دارى است و در برابر آن چه كه باعث زوال اعتماد اجتماعى مىگردد خيانت است. از اين رو قرآن كريم يكى از ويژگىهاى مؤمنان را رعايت امانت دانسته و فرمود: «قد افلح المؤمنون…. و الّذين هم لاماناتهم و عهدهم راعون؛() مؤمنان رستگار شدند…آنها كه امانتها و عهد خود را رعايت مىكنند.»
و در سوره معارج نيز در اوصاف نمازگزاران
واقعى يكى از ويژگىهاى آنها را رعايت امانتها و عهد خود مي‌داند.() يعنى مؤمنان واقعى و همچنين نمازگزارانى كه به حقيقت نماز مىگزارند امانتها را مراعات كرده و مراقب حفظ آنها هستند.»
امانت مانند امن و امان و ايمان از ريشه (ا.م.ن) و به معناى حالتى است كه زمينه ساز حصول آرامش و اطمينان خاطر نسبت به چيزى است. امانت در حقيقت اداى حقى است كه انسان به پرداختن به آن تعهد كرده است و در مقابل آن، خيانت به معناى خوددارى از اداى حقى است كه آدمى پرداخت آن را عهده‌دار شده است، در آموزههاى اسلامى امانت دارى از اهميّت فوق العاده برخوردار است در قرآن كريم شش بار واژه امانت با جمع آن () و چهارده بار واژه امين() به كار رفته است و در روايات فراوانى نيز بر اهميت آن تأكيد شده است. در روايتى امام صادق(ع) ملاك دين دارى را راستگويى و امانت دارى دانسته و فرموده است: «لاتغتّروا بصلاتهم و لابصيامهم فان الرّجل ربما لهج بالصلاة و الصوم حتّى لوتركه استوحش ولكن اختبروهم عند صدق الحديث و اداء الامانة؛()فريب نماز و روزه مردم را نخوريد چه بسا انسانى به نماز و روزه حريص باشد به گونه‌اى كه از ترك آن وحشت
داشته باشد و اگر بخواهيد آنها را مورد اختبار و آزمايش قرار دهيد با راستگويى و امانت دارى اختبار و آزمايش كنيد و در حديث 12 همين باب فرمود: به ركوع و سجود طولانى افراد نگاه نكنيد، بلكه به راستگويى و امانت دارى آنان بنگريد.»()
و در تأكيد بر اهميت امانت دارى فرمود: «انّ اللّه لم يبعث نبيّاً الّا بصدق الحديث و اداء الامانة؛() خداى سبحان هيچ پيامبرى را به نبوّت بر نينگيخت مگر به راستگويى و امانت دارى.»
يعنى چون پيامبران از ويژگى راستگويى و امانت دارى بهرهمند بودند خداى سبحان نعمت نبوّت را به آنان ارزانى داشته است.
و چون امانت‌دارى از جايگاه مهم در زندگى انسانها برخوردار است و همه آدميان به ضرورت آن توجه دارند پيامبرانى كه در بين خود به دعوت مىپرداختند براى اين كه جواب مخالفان را بگويند مىفرمودند: «انى لكم رسول امين؛ من مسلّماً براى شما پيامبرى امين هستم.» (شعراء، آيه 107) اين سخن نوح است و مشابه اين سخن را هود (شعراء، آيه 125 و اعراف، )68 و صالح
(شعراء، آيه 143) و لوط (شعراء، آيه 162) و شعيب (شعراء، آيه 178) نيز فرمودند.
و آن جا كه حضرت جبرئيل مأمور فرود آوردن وحى بر قلب مبارك پيامبر اسلام گشته است به امانت دار و امين وصف شده است.
«و انّه لتنزيل ربّ العالمين نزل به الروح الامين على قلبك لتكون من المنذرين؛() مسلماً اين قرآن از سوى پروردگار جهانيان نازل شده است، روح الامين آن را نازل كرده است بر قلب پاك تو تا از انذار كنندگان باشى.»
در حقيقت جبرئيل كه حامل وحى الهى بر قلب پيامبر است بايد از ويژگى امانت دارى برخوردار باشد تا وحى را سالم و خالى از هرگونه آلودگى به خرافات و اباطيل در اختيار پيامبر قرار دهد.
در سوره يوسف نيز وقتى عزيز مصر قابليت و شايستگى حضرت يوسف را در ماجراى تعبير خواب و سلامت و عفت او را در دورانى كه در خانه او بسر مىبرد و ديگر شرائط او را به عنوان امين يافت و به او پيشنهاد مسؤوليت داد و او نيز مسؤوليت خزانه دارى را پذيرفت.()
از اين آيات و روايات استفاده مىشود كه يكى از شرايط پذيرش مسؤوليت اعم از مسؤوليت هدايت و رهبرى و مسؤوليت مديريت و اداره جامعه و مسؤوليتهاى اجتماعى ويژگى امانت دارى است.
شمول و گستردگى امانت
در فرهنگ قرآن و اسلام امانت دارى محدود به امانتهايى كه افراد در اجتماع به كسى مىسپرند، نيست و خود امانت محدود به امانتهاى مادى نيست بلكه امانت دارى، هم نسبت به صاحبان امانت و هم نسبت به انواع امانتها گسترده است از اين رو صاحبان امانت گاهى خداست و گاهى پيامبر خدا و گاه مردم و گاه خود انسان و امانت نيز شامل امانت مادى و معنوى و فردى و اجتماعى مىشود كه به آن پرداخته مىشود.
1ـ انواع امانت دارى نسبت به صاحبان امانت
امانت دارى نسبت به صاحبان امانت حوزههاى متعددى دارد
الف: امانت دارى نسبت به خداى متعال
قرآن كريم انسان را امانت دار الهى مي‌داند و با اين ويژگى وى را از ديگر موجودات جهان آفرينش امتياز بخشيده است «انّا عرضنا الامانة على السموات و الارض و الجبال فابين ان يحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان انّه كان ظلوماً جهولاً؛() ما امانت را بر آسمانها و زمين و كوهها عرضه داشتيم آنها
از حمل آن ابا كردند و از آن هراس داشتند، اما انسان آن را به دوش كشيد، او بسيار ظالم و جاهل بود.»
در اين كه مقصود از اين امانت چيست؟ بين مفسران اختلاف است به گفته مرحوم علامه طباطبايى مقصود از امانت هرچه باشد، چيزى است كه خداى سبحان آن را به انسان سپرده است تا وى آن را حفظ و سالم به خداى سبحان بازگرداند.() اگر مصداق آن امانت عقل باشد كه ملاك تكليف و مناط پاداش و كيفر است بايد آن را حفظ كند و از آن براى عبادت خدا و كسب حيات سعادتمندانه اخروى و بهشت استفاده كند و اگر مصداق آن اختيار و آزادى اراده باشد بايد آن را در جهت انتخاب صحيح و صراط مستقيم به كارگيرد و اگر مصداق آن ولايت الهيّه و كمال صفت عبوديت باشد كه از طريق معرفت و عمل صالح حاصل مىشود بايد معرفت را تحصيل و عمل صالح را انجام دهد تا آن ولايت الهى در وى تحقق پيدا كند و اگر مراد اعضاء پيكر انسان باشد بايد آن را حفظ كرده و در طريق گناه مصرف نكند، همين چشم و گوش و دست و پا و زبان هر يك امانتهاى الهى هستند كه بايد از آن در جهت مثبت استفاده كرده و در جهت گناه به كار نگيرد از باب مثال، چشم را از نگاه به حرام و گوش را از شنيدن سخنان حرام و گمراه كننده و زبان را از دروغ و غيبت و مانند آن و دست و پا را از استفادههاى ناروا مانند دزدى يا زدن به ناتوان و رفتن به اماكنى كه در آن گناه انجام مىگيرد حفظ كند و اگر مراد امانت هايى است كه مردم از يكديگر مىگيرند. پس از دريافت، آن را حفظ و به صاحبان آنها برگرداند و اگر مراد واجبات و تكاليف الهى است آن را حفظ و با شرائط آن، آنها را درست انجام دهد و اگر مراد معرفت الهى است در جهت كسب آن تلاش و كوشش كند و پس از تحصيل آن را حفظ نمايد و اگر مراد تعهد و قبول مسؤوليت باشد بايد انسان آن تعهد و مسؤوليت را به انجام برساند.
مرحوم علامه طباطبايى مراد از امانت را ولايت الهى دانسته‌اند.()
راز امانت‌دارى انسان
اما اين كه چرا انسان از بين موجودات جهان هستى اين امانت را به دوش كشيد آن است كه انسان موجودى است با قابليتهاى گوناگون و با استعداد فوق العاده كه مىتواند با شكوفا ساختن آن مصداق كامل خليفه الهى شود. آدمى مىتواند با كسب معرفت و تهذيب نفس و تزكيه روح و تحصيل كمالات در مرحله‌اى از كمال
قرار گيرد كه از فرشتگان هم بالاتر رود.
و همين انسان مىتواند با ترك معرفت و تلاش نكردن در جهت تهذيب نفس به گونه‌اى سقوط كند كه نه تنها در حدّ حيوانات بلكه از آنها نيز نازلتر گردد. آن چه كه به انسان اين قابليت را مي‌دهد عقل و اراده و اختيار است كه با عقل بشناسد و با اختيار و اراده آن را انتخاب كند و با پذيرش ولايت الهى و خود را تحت تدبير خدا قرار دادن به اوج قلّه تكامل برسد. اما آسمان و زمين و كوهها گرچه نوعى معرفت و ذكر و تسبيح و سجده الهى را دارند اما همه اينها به صورت تكوينى است نه با اراده و اختيار. از اين رو آنها تكويناً تحت تدبير الهى هستند. و چون اراده و اختيار و عقل را ندارند تكليف و مسؤوليت براى آنها معنى ندارد.
از اين رو انسان امانت الهى را كه همان ولايت الهى است با عقل و اراده و اختيار پذيرفت.
دعوت به پاسداشت امانت الهى
قرآن نه تنها از امانت دار الهى بودن انسان سخن مىگويد، بلكه او را به پاسداشت امانت الهى فراخوانده است و خطاب به مؤمنان فرمود: «يا ايّها الذين آمنوا لاتخونوا الله و الرسول و تخونوا اماناتكم و انتم تعلمون؛() اى كسانى كه ايمان به خدا و پيامبر آورده‌ايد خيانت نكنيد و نيز در امانتهاى خود خيانت روا مداريد در حالى كه مي‌دانيد.»
ظاهراً مقصود از خيانت به خدا و پيامبر آن است كه واجبات و محرّمات و برنامههاى الهى را ترك نكنيد. يعنى فرائض الهى و سنن پيامبر(ص) امانتى است در اختيار مؤمنان كه آنها بايد فرائض و واجبات الهى را انجام و سنتهاى پيامبر را به كارگيرند و ترك آنها در واقع خيانت به خدا و پيامبر است و به ديگر سخن: هر گناهى از گناهان خواه ترك واجب و خواه انجام حرام، خيانت است از اين رو در سوره غافر فرمود: «يعلم خائنة الاعين و ما تخفى الصدور؛() خداى سبحان از چشمهاى خيانت كار و آن چه در دلها پنهان مىكنيد. آگاه است.» يعنى حُرمت نگاه به نامحرم كه از محرمات الهى است اگر ناديده گرفته شود خيانت است. گناهان ديگر نيز خيانت است.
در هر صورت اين آيه مؤمنان را در مرحله اول از خيانت به خدا و در مرحله ثانى از خيانت به پيامبر و در مرحله سوم از خيانت به مردم باز مي‌دارد، معلوم است كه امانت خدا دين و آئين و برنامههاى او و امانت پيامبر(ص) سنّتهاى او و امانت مردم مؤمن اموال و اسرار آنهاست.
ب: پيامبر خدا
يكى از صاحبان امانت پيامبر خداست كه در گفتار پيشين مؤمنان موظف به حفظ امانت پيامبر و ترك خيانت شدند و گفته شد اين امانت سنت آن حضرت است اما افزون بر سنت، به مقتضاى حديث ثقلين قرآن و عترت از امانتهاى پيامبر(ص) نزد مردم است كه آن حضرت فرمود: «يا ايّها النّاس فانما انا بشر يوشك ان يأتى رسول ربّى فاجيب و انى تارك فيكم الثقلين اوّلهما كتاب الله فيه الهدى و النور فخذوا بكتاب اللّه و استمسكو به فحثّ على كتاب اللّه و رغب فيه ثم قال و اهلبيتى اذكركم اللّه فى اهلبيتى؛() اى مردم من ميان شما دو چيز گرانمايه به يادگار مىگذارم نخست كتاب خدا كه در آن هدايت و نور است پس كتاب خدا را بگيريد و به آن تمسّك جوييد، پيامبر تشويق و ترغيب فراوانى درباره قرآن فرمودند. سپس فرمود و اهل بيتم را به شما توصيه مىكنم كه خدا را درباره اهل بيتم فراموش نكنيد»(پيامبر سه بار اين جمله را تأكيد فرمودند) از قرار دادن اهلبيت در كنار قرآن به عنوان دو چيز گرانمايه و سه بار تأكيد كردن بر ياد آوردن مسؤوليت الهى در مورد آنان از اهميت اين امانت در كنار قرآن حكايت مىكند.
همين حديث با عبارتى متفاوت در سنن ترمذى نيز آمده است و در آن فرمود :«و عترتى اهل بيتى» عترت خود را با اهل بيت يكى دانسته است.()
بر اساس اين حديث بر مسلمانان لازم است امانت قرآن را حفظ كرده و در آن خيانت نكنند تا مبادا مشمول خيانت در قرآن شوند كه پيامبر اكرم(ص) در مقام شكايت فرمود: «يا ربّ انّ قومى اتخذوا هذاالقرآن مهجوراً؛() پروردگارا قوم من قرآن را وا نهادند.» و امانت عترت و اهل بيت را نيز حفظ كنند و حفظ آن به مودّت آنها و تمسّك عملى از آنان است كه به عنوان مزد رسالت آن حضرت شمرده شده است چنان چه فرمود: «قل لااسئلكم عليه اجراً الّا المودة فى القربى؛() بگو براى آن كار جز دوستى خويشان چيزى از شما طلب نمىكنم.»
ج: امانت دارى نسبت به ديگران
انسانها كه در جامعه زندگى مىكنند و با هم در تعامل هستند از جمله صاحبان امانت هستند كه بايد در رعايت آن سعى و كوشش كنند و اين امانت نيز خود در مصاديق گوناگون است.
اول: اموال
اگر فردى مالى را در پيش انسان به امانت بگذارد حفظ آن امانت و استفاده بهينه از آن، مورد تأكيد آموزههاى اسلامى است قرآن كريم فرمود: «انّ اللّه يأمركم ان تؤدّوا الامانات الى اهلها و اذا حكمتم بين الناس ان تحكموا بالعدل؛() خداى سبحان به شما فرمان مي‌دهد كه امانتها را به صاحبانش بدهيد و هنگامى كه ميان مردم داورى مىكنيد به عدالت داورى كنيد.»
گرچه در اين آيه امانت معناى وسيعى دارد و هرگونه سرمايه مادى و معنوى را شامل مىشود و هر مسلمانى وظيفه دارد در هيچ امانتى نسبت به هيچ كس خيانت نكند خواه صاحب امانت مسلمان باشد و خواه غير مسلمان.
دوم: امكانات معنوى
بخشى از امانتهايى كه مؤمنان موظف به حفظ اداء آن هستند امانتهاى معنوى است كه از جمله آنها جان و سلامتى، اسرار مردم، عهد و پيمان و رايزنى در مقام مشاوره است.
از اين رو پيامبر فرمود: كسى كه طبابت مىكند ولى به اين دانش مهارت نداشته باشد هرگاه به جان يا عضوى از اعضاى بدن بيمار زيانى رساند ضامن است.() و على(ع) فرمود: «يجب على الامام ان يحبس الفساق من العلماء و الجهّال من الاطباء و…؛() بر حاكم اسلامى واجب است دانشمندان تبهكار و پزشكان فاقد مهارتهاى لازم (جاهل) را زندانى كند.»
و در رابطه با حفظ اسرار، پيامبر فرمود: «المجالس بالامانة وافشاء سرّ اخيك خيانة فاجتنب؛() مجلسهايى كه در آن مىنشينى، امانت است و افشاى راز برادرت خيانت، پس از آن پرهيز كن.»
بر اساس اين روايت اگر انسانى به تناسب شغلش مثل قضاوت و پزشكى و مانند آن از اسرار مردم آگاه مىشود حق افشاى آن را ندارد در غير اين صورت مرتكب خيانت شده است.
امام صادق(ع) فرمود: «المجالس بالأمانة و ليس لاحد ان يحدّث بحديث يكتمه صاحبه الّا باذنه الّا ان يكون ثقة او ذكراً له بخير؛() مجلسهايى كه در آن مىنشينى امانت است و براى كسى روا نيست اگر سخنى را كه گوينده آن قصد كتمان آن را دارد به ديگران بگويد(كه اين كار خيانت است) مگر اين كه خود او اجازه دهد و يا فرد مورد اعتماد باشد و او را به خير ياد كند.»
مشورت و رايزنى كه در آموزههاى اسلامى از اهميّت خاصى برخوردار است شرائطى دارد كه از جمله آن امانت دارى است على(ع) فرمود: «خيانة المتسلم و المستشير من افظع الامور و اعظم الشرور و موجب عذاب السعير؛() خيانت به فرد تسليم شده و مشورت كننده از زشتترين كارها و از بزرگترين بديهاست و موجب عذاب دوزخ مىشود.»
سوم: امانت اجتماعى
يكى از مصاديق امانت، امانت دارى نسبت به حقوق اجتماعى است و آنها عبارتند از پست و مقام.
در اسلام پست و مقام به عنوان امانت همگانى به شمار مي‌آيد از اين رو اميرالمؤمنين (ع) در نامه‌اى خطاب به فرماندارانش فرمود: «و ان عملك ليس لك بطعمة ولكنّه فى عنقك امانة وانت مسترعى لمن فوقك؛() پستى كه دارى لقمه‌اى نان نيست بلكه امانتى بر عهده توست. آن كه تو را به كار گمارده است نگهبانى امانت را به عهده تو وانهاده است.»
به مقتضاى امانت شمرده شدن پست و مقام، شايسته است افرادى به كار گمارده شوند كه شايسته آن پست و مقام باشند يعنى هم از نظر مهارت شايستگى داشته باشند و هم از نظر تجربه و هم از نظر تعهّد و پاىبندى به وظائف و اگر پست و مقام به افراد نالايق واگذار شود، خيانت به اين امانت اجتماعى است از اين رو پيامبر اكرم(ص) در رابطه با افرادى كه شايستگى تصاحب پست و مقامى را ندارند. آنان را خيانت كار شمرده است و فرمود: «من تقدم على قوم من المسلمين و هويرى انّ فيهم من هو افضل منه فقد خان اللّه و رسوله و المؤمنين؛() كسى كه در پذيرش پستى و منصبى از ديگر مسلمانان پيشى بگيرد، در حالى كه مي‌داند در ميان آنان فردى پرتوانتر وجود دارد به خدا و پيامبر و مردم خيانت كرده است.»
در سخنى ديگر فرمود: «اگر كسى فرد نالايقى را به كارى وادارد، مرتكب خيانت شده است: «من استعمل عاملاً من المسلمين و هو يعلم انّ فيهم اولى بذلك منه واعلم بكتاب اللّه و سنّة نبيّه فقد خان اللّه و رسوله و جميع المسلمين؛() هر كس فردى از مسلمانان را به كار گيرد حال آن كه مي‌داند در ميان آنان. افرادى سزاوارتر و آگاهتر به كتاب خدا و سنّت پيامبر(ص) وجود دارد او در حقيقت به خدا و رسول خدا(ص) و تمامى مسلمانان خيانت كرده است.»
اسرار عمومى
يكى از امانتهاى اجتماعى اسرار نظام اسلامى است كه اگر كسى آن را افشاء كند خيانت كار است على(ع) فرمود: «من افشى سرّاً استودعه فقد خان؛() هر كس رازى را كه به امانت گرفته است فاش كند خيانت كرده است.»
عوامل و زمينههاى امانت
امانت دارى و امانت شكنى مانند ديگر پديدههاى اجتماعى عوامل و زمينههاى خاص خود را دارد كه به برخى از آنها اشاره مىشود.
1ـ ايمان
ايمان كه مؤثرترين عامل گسترش ارزشهاست. در گسترش امانت دارى نيز تأثيرى فوق العاده دارد با وجود اين نه به مال كسى خيانت مىشود و نه آبروى كسى ريخته مىشود از اين رو اميرالمؤمنين(ع) فرمود: «الخيانة دليل على قلة الورع و عدم الديانة؛() خيانت گواهى بر كمى ورع و بى دينى است.»
2ـ نظارت و كنترل
نظارت بر امانتهايى كه افراد جامعه عهده‌دار آن هستند موجب فزونى امانت‌دارى مىشود از اين رو اميرالمؤمنين در عهدنامه‌اش به مالك اشتر فرمود: «ثم تفقد اعمالهم و ابعث العيون من اهل الصدق و الوفاء عليهم فان تعاهدك فى السرّلامورهم حدوة لهم على استعمال الامانة و الرفق بالرعية؛()با فرستادن مأموران مخفى راستگو و با وفا، كارهاى آنان را زير نظر بگير. زيرا بازرسى مدام پنهانى، سبب مىشود كه آنها به امانت دارى و مدارا كردن به زيردستان ترغيب شوند.»
بنابراين اگر انسانى بخواهد امانت‌دار باشد بايد از درون از ايمان به خدا و قيامت برخوردار باشد تا او را به رعايت و حفظ آن وادار كند و از بيرون نيز بايد ناظران، نظارت كنند تا فرد دچار خيانت نشود.
عوامل و زمينههاى بروز خيانت
كسانى كه به سراغ خيانت مي‌روند و از امانت دارى سرباز مي‌دارند از درون و بيرون گرفتار عواملى هستند كه آنها را به آن وا مي‌دارد و آن عوامل عبارتند از:
1ـ ضعف ايمان و عقيده
همان گونه كه ايمان خاستگاه بسيارى از ارزشها و از جمله امانت دارى است ضعف ايمان و عقيده يا فقدان آن از عوامل بروز خيانت است از اين رو پيامبر اكرم(ص) فرمود: «آية المنافق ثلاثة اذا حدث كذب و اذا وعد اخلف و اذا ائتمن خان؛() نشانه منافق سه چيز است آنگاه كه سخن مىگويد دروغ مىگويد و آن گاه كه وعده‌اى مي‌دهد خُلف وعده مىكند و آنگاه كه امين شمرده مىشود خيانت مىكند.»
2ـ غلبه هوا و هوس و دنياپرستى
انسانى كه هوا و هوس و دنياپرستى بر او غلبه مىكند و تنها به منافع زودگذر دنيا بينديشد زمينه براى خيانت را در او فراهم مىكند. زيرا اين دسته افراد به عواقب خيانت فكر نمىكنند و به فرموده قرآن با غلبه هوا و هوس، پرده‌اى بر چشم و گوش و عقل آنها افكنده شده كه نمي‌دانند چه مىكنند.
«افرأيت من اتخذاله هويه واضلّه الله على علم و ختم على سمعه و قلبه و جعل على بصره غشاوة فمن يهديه من بعد اللّه افلاتذكرون؛() آيا ديدى كسى را كه معبود خود را هواى نفس خويش قرار داده و خداوند با آگاهى او را گمراه ساخته و بر گوش و قلبش مهر زد و برچشمش پرده‌اى افكنده است، با اين حال چه كسى مىتواند غير از خدا او را هدايت كند آيا متذكر نمىشويد.»
3ـ چيره شدن حرص و طمع بر انسان
انسان حريص و طمّاع نيز مرتكب خيانت مىشود، هم در اموال ديگران خيانت مىكند و هم در اشتغال به پستى كه شايسته آن نيست، حريص است از اين رو به جاى تلاش و كوشش مستمر و غلبه بر هوا و هوس و كنترل حرص و طمع براى رسيدن به مقصود راه خيانت را در پيش مىگيرد.
راه پيشگيرى از خيانت
براى پيشگيرى از وقوع خيانت توسط افراد در جامعه بايد به امور ذيل توجه كرد :
1ـ تقويت پايههاى ايمان
تقويت پايههاى ايمان از طريق شناخت خدا و توكّل و اعتماد بر او و اطمينان به وعدههاى تخلّفناپذير او زمينه را براى وصول به مواهب زندگى از راه مشروع فراهم مىكند.
2ـ تأمين نيازهاى معقول و مشروع
يكى از عواملى كه فرد را به خيانت مىكشاند نيازمندى است و اگر مديران و مسؤولان به نيازهاى معقول و مشروع كسانى كه تحت مديريت آنها هستند توجه كنند و آن را برآورده سازند زمينه خيانت در افراد از بين مي‌رود.
3ـ توجه به عواقب شوم خيانت در دنيا و آخرت
انسانى كه بداند خيانت موجب رسوايى در دنيا و سرافكندگى در برابر خلق و خالق و گرفتار شدن به محروميتهاى ناشى از رسوايى و سرافكندگى و در نتيجه گرفتار فقر مىشود هرگز به آن مبتلا نمىشود و همچنين انسانى كه بداند در آخرت گرفتار عذاب الهى خواهد شد از خيانت مىگريزد پيامبر اكرم(ص) فرمود: «اربع لاتدخل بيتاً واحدة منهنّ الّا خرب و لم يعمربالبركة الخيانة و السرقة و شرب الخمر و الزنا؛() چهار چيز است كه اگر يكى از آنها در خانه‌اى وارد شود ويران مىگردد و هرگز بركت الهى آن را آباد نخواهد كرد، خيانت، سرقت، شرب خمر و ميگسارى و زنا.»
آثار و پيامدهاى امانت دارى و خيانت
امانت دارى و خيانت داراى آثار و پيامدهايى است كه بايد به آن توجه كرد:
1ـ تقويت ايمان
يكى از فوايد امانت دارى تحكيم پايههاى ايمان و گسترش دين دارى است.حضرت على(ع) فرمود: «من عمل بالامانة فقد اكمل الديانة؛() كسى كه امانت را پاس دارد دين دارى را كامل كرده است.»
و در مقابل آن خيانت سبب سستى ايمان و دين دارى است. پيامبر اكرم(ص) فرمود: «ليس منا من خان مسلماً فى اهله و ماله؛() كسى كه به اهل و مال كسى خيانت كند از ما نيست.» و امام على(ع) فرمود: «جانبوا الخيانة فانها مجانبة الاسلام؛() از خيانت دورى كنيد چرا كه خيانت آدمى را از اسلام دور مىكند.»
2ـ جلب اعتماد اجتماعى
يكى از آثار مهم امانت دارى جلب اعتماد اجتماعى و در مقابل خيانت سبب زوال اعتماد اجتماعى مىشود از اين رو امام صادق(ع) به
عبدالرحمن فرمود: «عليك بصدق الحديث و اداء الامانة تشرك الناس فى اموالهم هكذا و جمع بين اصابعه؛() بر تو باد به راستگويى و اداء امانت تا شريك مال مردم شوى اين چنين، هنگامى كه اين سخن را مىگفت، انگشتان خود را به هم جمع كرده بود و به من نشان داد يعنى مانند اين انگشتان.»
3ـ مايه آرامش روح و فكر
اگر امانت دارى در جامعه‌اى حاكم شود زمينههاى آرامش روح و فكر را براى افراد فراهم مىكند و امنيت علاوه بر فرد، جامعه را نيز فرا مىگيرد، لقمان به فرزندش گفت: «يا بنىّ ادّالامانة تسلّم لك دنياك؛() پسرم امانت را پاس دار تا دنياى شما سالم و امن باشد.»
4ـ جلب دوستى و محبت
يكى از آثار امانت دارى جلب دوستى و محبت در ميان افراد است از اين رو پيامبر اكرم(ص) فرمود: «لاتزال امتى بخير ماتحابّوا و تهادوا و ادوا الامانة و اجتنبوا الحرام…فاذا لم يفعلوا ذلك ابتلوا بالقحط و السنين؛() پيوسته امت من در مسير خير هستند مادام كه به يكديگر محبت دارند و كمك مىكنند و امانت را رعايت مىنمايند و از حرام پرهيز مىكنند، و هنگامى كه اين كارها را ترك كنند گرفتار قحطى و خشكسالى مىشوند.»
امام صادق(ع) در حديثى فرمود: «كل ذى صناعة مضطرّ الى ثلاث خلال يجتلب بها المكسب و هو ان يكون حاذقاً بعمله، مؤدّياً للامانة فيه مستميلا لمن استعمله؛() هر صاحب صناعتى لازم است سه صفت را داشته باشد كه به وسيله آنها كسب و كار خود را رونق بخشد نخست آن كه در كارش ماهر باشد دوم آن كه امانت را ادا كند سوم آن كه نسبت به كسانى كه آنها را به كار مىگيرد عطوف و مهربان باشد.»
نتيجه گيرى
آن چه از آغاز اين گفتار به عنوان يكى از وظائف مؤمنان به آن پرداخته شد رعايت امانت دارى و ترك خيانت بود كه اين دستور اولاً از دستورهاى بين المللى اسلام است كه نسبت به همه افراد چه مسلمان و چه غير مسلمان بايد رعايت شود و ثانياً نسبت به صاحبان امانت داراى گستره وسيعى است كه هم خدا صاحب امانت است و هم پيامبر و هم مردم كه بايد آن را ادا كرد و ثالثاً نسبت به مصاديق آن نيز داراى شمول و گستردگى است كه برخى مصداق آن
مادى و برخى معنوى و برخى فردى و برخى اجتماعى است.
اگر مسلمانان اين وظيفه الهى را به درستى به انجام رسانند در دنيا سبب جلب اعتماد اجتماعى و برقرارى امنيت و آرامش و جلب محبت و ازدياد روزى و در آخرت سبب راهيابى به بهشت و استفاده از نعمتهاى جاودان الهى مىشود.

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. سوره مؤمنون، آيه .8
. سوره معارج، آيه .32
. سوره بقره آيه 283، سوره نساء، آيه 58، سوره انفال، آيه ،27 سوره احزاب، آيه 72، سوره مؤمنون، آيه 8، سوره معارج، آيه .32
. سوره اعراف، ايه 68، سوره يوسف، آيه 54، سوره شعراء، آيه 107، 125،143،162، 178، 193، سوره نمل، آيه 39، سوره قصص، آيه 26، سوره دخان، آيه 18 و 51؟، سوره تكوير، آيه 21 و سوره تين، آيه.3
. اصول كافى، ج 2، حديث .104
. همان، ص .105
. همان، ص .104
. همان، آيه 192 ـ .194
. سوره يوسف، آيه .54
. سوره احزاب، آيه .72
. تفسير الميزان، ج 16، ص .370
. همان، ص .371
. سوره انفال، آيه .27
. سوره غافر، آيه .19
. صحيح مسلم، ج 4، ص .1873
. سنن ترمذى، ج 5، ص .434
. سوره فرقان، آيه .30
. سوره شورى، آيه .23
. سوره نساء، آيه .58
. سنن دارقطنى، ج 3، ص .137
. وسايل الشيعه، ج 27، ص .301
. بحارالانوار، ج 77، ص .89
. اصول كافى، ج 2، ص .660
. عيون الحكم و المواعظ، ص .242
. نهج البلاغه، نامه .5
. الغدير، ج 8، ص .291
. همان.
. شرح غررو درآمدى، ج 5، ص .268
. مستدرك، ج 14، ص .14
. نهج البلاغه، نامه .53
. بحارالانوار، ج 72، ص .204
. سوره جاثيه، آيه .23
. بحارالانوار، ج 76، ص .125
. شرح غرر، ج 5، ص .448
. بحارالانوار، ج 75، ص .172
. غرر، ج 3، ص .361
. فروع كافى، ج 5، ص .134
. بحارالانوار، ج 74، ص .176
. همان، ج 72، ص .115
. همان، ج 75، ص .236

نكته :18 رفق و مدارا بانفس
در باب ارتياض نفس و سلوك راه حق نيز رفق و مدارا بانفس،از مهمات به شمار مي‌رود چه بسا كه سختگيرى برنفس خصوصآ در اوائل و خصوصآ براى جوانها اسباب تنفر نفس از ارتياض و سلوك شود و از زير بار حق فرار كند.()
بايد دانست هر يك از مشايخ عرفان در باب ارتياض و سلوك و مجاهدت نفس، برنامه خاصى براى خود داشته و رهروان را بر طبق آن به صراط مستقيم هدايت مىكنند. اين برنامهها به گونه‌اى است كه داراى حد و حدود مشخصى است به طورى كه كمتر از آن حد از رياضت و سلوك بيرون و بيشتر از آن باعث زمين خوردگى و شكستگى نفس مىشود.بزرگان از اين برنامهها دو هدف دنبال مىكنند.هدف اول آن است كه بااين برنامهها سالك را تربيت نموده ونفس او را به گونه‌اى رشد دهند كه سر خود بار نيامده،و از مسير اسلام بيرون نرود و ديگر آنكه سالك را در حالت اعتدال نگه داشته و او را منع كنند از اينكه بخواهد به نفس خود بيش از اندازه فشار بياورد.اين به آن دليل است كه گاهى مشاهده مىشود برخى سالكان از شدت شوقى كه براى سلوك البته در ابتدا دارند، فشارهاى بىمورد به خود آورده و بىخبر از اينكه اين اعمال بيشتر به ضرر آنهاست تا به نفعشان، سعى مىنمايند با اين كارها خود را به خيالشان به خدا بيشتر نزديك كنند. وظيفه يك پير سالك در اينجا آن است كه با
برنامه‌اى صحيح، سالك را در مسير مستقيم كه مرضىّ خدا و رسول است نگاه دارد.اسلام از رياضات آن حدى را از انسان خواسته است كه او را از راه سلوك باز ندارد؛بيش از اين و غير ازاين چيز ديگرى نخواسته است.تنها اثرى كه اين رياضات بيش از حد اندازه براى انسان دارد آن است كه، نفس از زير بار مسئوليت تكليف، شانه خالى كرده وبه جاى آنكه رهرو باشد از راه مي‌ايستد. سالك آن است كه پيوسته رود نه آن كه گاهى تند برود و گاهى نرود. براى نمونه به موارد زير توجه كنيد:
1. دستور براى خوردن: خداوند مىفرمايد :كلوا واشربوا ولا تسرفوا انه لايحبّ المسرفين؛() يعنى به اندازه بخوريد وبياشاميد و در خوردن اسراف وزياده روى نكنيد كه خداوند اسراف كاران را دوست ندارد.» زيرا زياد خوردن دل را مىميراند.پس نه زياد بخوريد و نه كم بلكه به اندازه بخوريد.
نه چندان بخور كز دهانت برآيد نه چندان كه از ضعف جانت برآيد
2. دستور براى به اندازه حرف زدن: از پيغمبر(ص) روايت شده است كه فرمود: لا تكثروا الكلام بغير ذكر الله، فان كثرة الكلام بغير ذكر الله، قسو القلب، ان ابعد الناس من الله القلب القاسى؛() زياد صحبت نكنيد به جز ذكر خدا زيرا زيادى صحبت كردن دل را سخت مىكند و همانا دورترين مردم از خدا سنگدلترين آنهاست. حديث تأكيد بر زياد صحبت كردن دارد نه اصلا حرف نزدن بلكه درجايى صحبت كردن بهتر از خاموشى است. براى نمونه امام خمينى(ره) مىفرمايند: “در اوايل امر كه خود متعلم است بايد به بحث و درس و تعلّم اشتغال پيدا كند و زبان از كلام به غير ذكر خدا و آنچه مربوط به اوست بر بندد تا افاضات ملكوتى برقلب او سرشار شود و چون وجود او حقانى شد و از گفتار و اقوال خود مطمئن شد به سخن آيد و به تعليم وتربيت و دستگيرى مردمان برخيزد ولحظه‌اى از خدمت آنها ننشيند تا خداى تعالى از او راضى شود واگر نقصى در ميان داشته باشد به واسطه اين خدمت خدايتعالى جبران كند”() زياده روى در هر چيز حتى عبادات خوب نيست بهترين امور متعادل ترين آنهاست.امام خمينى(ره) در بيان زياده روى در كلام و مفاسد آن مىفرمايند: “سخنان لغو و بيهوده وكلمات زشت و ناشايسته بسيار مضر به حال روح است و نفس را از صفا و صلاح و سلامت و وقار و طمأنينه وسكونت ساقط مىكند و كدورت و غفلت و ادبار مي‌آورد و ذكر خدا را از نظر بيندازد و حلاوت عبادت و ذكر الله را از ذائقه روح ببرد و ايمان را ضعيف وناچيز كند و دل رابميراند ولغزش وخطا از آن زياد شود و پشيمانى بسيار ببار آورد و كدورت بين دوستان و دشمنى بين مردم ايجاد كند و مردم را به انسان بدبين كند و او را از نظر آنان بيندازد و اطمينان و وثوق از او ساقط شود و او را در نظر مردم بى وزن وبى مقدار كند واينها در صورتى است كه بركلام او مترتب نشود معصيتهاى گوناگون لسانى”() انسان واقعآ بايد دركلام خود تأمل كند. عادت ما انسانها اين است كه، درجايى كه نبايد حرف بزنيم حرف مي‌زنيم و درجايى كه بايد حرف بزنيم حرفى نمي‌زنيم و اين خود مفسده و عيبى بزرگ است كه قدرى احتياج به مراقبه دارد.
3. دستور براى خوابيدن: سالكان بايد بدانند نخوابيدن بىمورد فايده‌اى به حالشان ندارد.انسان تا زمانى كه درتهجد وعبادت شبانه است خوب است وبقيه اوقات شب را بايد بخوابد. هيچ يك از بزرگان عرفان نگفته‌اند سالك بايد تمام شب را بيدار باشد. خداوند در قرآن خطاب به پيغمبر اعظمش كه بزرگترين و نزديكترين انسانها نزد خداست مىفرمايد:يا ايها المزمل قم الليل الا قليلا نصفه اوانقص منه قليلا() در اين آيه هيچ اشاره نشده است به اينكه پيامبر بايد تمام شب بيدار باشد.با اينكه پيامبر احتياج به مقام روحانى قوى و زيادى دارد. حال كه دستور خداوند به پيامبر اين است، بالتبع به سالكان ديگر كه داراى مقامى پايينتر از مقام رسول خدا هستند نيز همين است. هم چنين حقتعالى مىفرمايد :و من الليل فتهجّد به نافلة لك عسى ان يبعثك ربك مقاما محمودا.()
4. دستور براى نكاح: برخى از سالكان فكر مىكنند كه عزوبت ماندن بهتر از ازدواج است زيرا زندگى را مانع پيشرفت خود مي‌دانند بنابراين با مشقت زياد وگوشهگيرىهاى بيجا سعى در سركوب نفس شهوانى خود نموده تا ميل ازدواج از دلشان بيرون رود؛ غافل از اين كه اگر شهوت چيز بدى بود، خداوند خود آن را در انسان قرار نمي‌داد؛ پس وقتى خداوند آن را در وجود انسان قرار داده او را بىنياز از آن هم ننموده، بنابراين راهى براى اطفاء نائره شهوت درنظر گرفته وآن را ازدواج نام نهاده است. دستور ازدواج در اسلام معروفتر ازآن است كه بخواهيم درمورد آن بحث كنيم.به قدرى حديث “النكاح سنتى” درميان مردم معروف شده است كه انگار تمام حرف اسلام درمورد ازدواج، در همين جمله نورانى خلاصه شده است. امامخمينى(ره)مىفرمايند: “پس سالك از روى اقتضائات احوال وايام سلوك بانفس رفتار كند و در ايام اشتغال شهوت كه غرور جوانى است طبيعت را بكلى منع از حظوظش ننمايد وبا طرق مشروعه آتش شهوت را فرو نشاند پس نكاح وازدواج كه از سنن بزرگ الهيه است كه علاوه بر آنكه مبدأ بقاء نوع انسانى است در سلوك راه آخرت مدخليت بسزادارد”.() در رساله لب اللباب در مورد رفق و مدارا بانفس وارد شده است كه:”و از اين اهم امورى است كه بايد سالك الى الله آن را رعايت كند، چه، اندك غفلتى در اين امر سبب مىگردد كه علاوه بر آنكه سالك از ترقى و سير باز مىماند، بلكه براى هميشه بكلى از سفر ممنوع خواهد شد. سالك در ابتداى سفر در خود شور و شوقى زايد بر مقدار مترقب مىيابد و يا در بين سفر هنگام ظهور تجليّات صوريه جماليه، عشق و شور وافرى در خود حس مىكند و در اثر آنها تصميمگيرد اعمال كثيره عباديه‌اى را به جاى آورد، لهذا اكثر اوقات خود را صرف دعا و ندبه مىنمايد، به هر عمل دست مي‌زند و از هر كس كلمه‌اى مي‌آموزد و از هر غذاى روحانى لقمه‌اى بر مي‌دارد. اين طرز عمل علاوه بر آنكه مفيد نيست (بلكه) زيان آور است، چون در اثر تحميل اعمال گِران بر نفس، ناگهان در اثر فشارى كه بر نفس وارد شده، نفس عكس العمل نشان داده و عقب زده و بدون گرفتن نتيجه، سالك از همه كارها مىماند و ديگر در خود ميل و رغبتى براى اتيان جزيىترين جزء از مستحبات احساس نمىكند، و بناء عليهذا سالك بايد وقتى مشغول به عبادت مىشود با آنكه هنوز ميل و رغبت دارد، دست از عمل بكشد تا ميل و رغبت به عبادت در او باقى مانده، هميشه خود را تشنه عبادت ببيند. مثل سالك در به به جا آوردن عبادات، مانند شخصى است كه مىخواهد غذا تناول كند، اولاً بايد غذايى را انتخاب كند كه مساعد با مزاج او باشد و ثانيا قبل از اينكه سير شود، دست از خوردن باز دارد تا پيوسته ميل و رغبت در او باقى باشد.()
همچنين امام خمينى مىفرمايند: “اگر نفس را در اوقات خستگى وكسالت وادار به عبادت كند ممكن است آثار بدى به آن مترتب شود كه از جمله آنهاست كه انسان از عبادت منضجر شود وتكلّف وتعسّف آن زياد گردد وكم كم باعث تنفر طباع نفوس شود”.()
دستور زير از استاد عرفان عملى و عارف كبير ميرزا جواد ملكى تبريزى (قدس سره) وارد شده است كه آن را براى مرحوم آية اللّه كمپانى فرستاده‌اند و در آن به نكات خوبى در مورد آن ميزانى كه دربالا بيان شد(چه در مورد خوردن و چه در مورد خوابيدن)، اشاره فرموده‌اند. لطفآ با دقت اين دستور را بخوانيد و استفاده كنيد. در قسمتى از اين دستور ايشان مى فرمايند:” بسم الله الرحمن الرحيم فدايت شوم،در باب اعراض از جدّ و جهد رسميات و عدم وصول به واقعيات كه مرقوم شده و از اين مفلس استعلام مقدمه موصله فرموده‌ايد، بى رسميت بنده حقيقت آنچه كه براى سير اين عوالم ياد گرفته و بعضى نتايجش را مفصلا در خدمت شريف ابتداى خود صحبت كرده‌ام و از كثرت شوق آنكه با رفقا در همه عوالم همرنگ بشوم، است و مخ آنچه از لوازم اين سير مي‌دانستم، بى مضايقه
عرضه داشتم، حالا هم اجمال اين را به طريقه‌اى كه ياد گرفته‌ام، مجدداً اظهار مي‌دارم: طريق مطلوب را براى راه معرفت نفس گفتند: چون نفس انسانى تا از عالم مثال خود نگذشته، به عالم عقلى نخواهد رسيد، و تا به عالم عقلى نرسيده، حقيقت معرفت حاصل نبوده و به مطلوب نخواهد رسيد لذا به جهت اتمام اين مقصود مغفور – جزاه الله عنا خير جزاء المعلمين – مىفرمود كه:
بايد انسان يك مقدار زياده بر معمول تقليل غذا و استراحت بكند، تا جنبه حيوانيت كمتر، و روحانيت قوت بگيرد، و ميزان آن را هم، چنين فرمود: كه انسان اولاً روز و شب زياده از دو مرتبه غذا نخورد، حتى تنقلات ما بين الغذائين نكند. ثانياً هر وقت غذا مىخورد، بايد مثلا يك ساعت بعد از گرسنگى بخورد، و آن قدر بخورد كه تمام سير نشود، اين در كم ( كميت) غذا، و اما كيفش، بايد غير از آداب معروفه، گوشت زياد نخورد، به اين معنى كه شب و روز هر دو نخورد، و در هر هفته دو سه دفعه هر دو را، يعنى هم روز و شب را ترك كند، و يكى هم اگر بتواند للتكيّف نخورد، و لا محال آجيل خور نباشد و اگر احياناً وقتى نفسش زياد مطالبه آجيل كرد، استخاره كند. و اگر بتواند روزههاى سه روز هر ماه را ترك نكند.و اما تقليل خواب مىفرمودند: شبانه روز شش ساعت بخوابد. و البته در حفظ لسان و مجانبت (دورى از) اهل غفلت اهتمام زياد نمايد. اينها در تقليل حيوانيت كفايت مىكند. و اما تقويت روحانيت اولاً، دائماً بايد همّ و حزن قلبى به جهت عدم وصول به مطلوب داشته باشد. تا مىتواند ذكر و فكر را ترك نكند كه اين دو جناح سير آسمان معرفت است. در ذكر، عمده سفارش اذكار صبح و شام اهم آنها كه در اخبار وارد شده، و اهم تعقيبات صلوات و عمدهتر ذكر وقت خواب كه دراخبار مأثور است، لا سيما متطهرا در حال ذكر به خواب رود. و شبخيزى، مىفرمودند: زمستانها سه ساعت، تابستانها يك ساعت و نيم و مىفرمودند كه در سجده ذكر يونسيه، يعنى در مداومت آن، كه شبانه روز ترك نشود، هرچه زيادتر توانست كردن، اثرش زيادتر، اقل اقل آن چهارصد مرتبه است، خيلى اثرها ديده‌ام. بنده خود هم تجربه كرده‌ام. چند نفر مدعى تجربه‌اند. يكى هم قرآن كه خوانده مىشود به قصد هديه به حضرت ختمى مرتبت صلوات الله عليه و آله خوانده شود.()
عزيزان اين نكته‌اى كه يك مقدار بر روى آن تكيه كردم از جمله امورى است كه سهل انگارى در آن زياد صورت مىگيرد تا حدى كه سالكان انواع فشارها را برنفس خود وارد مىكنند واز اين راه قصد دارند زودتر به مقصد برسند در حالى كه بايد بدانند راه زود رسيدن اين نيست، راهش آن چيزى است كه اسلام و بزرگان اهل معرفت فرموده‌اند نه چيزى زياده بر آن.
نكته :19 اجتناب از غضب
“اما غضب از ضعف نفس وتزلزل آن و سستى ايمان و عدم اعتدال مزاج روح و محبت دنيا و اهميت دادن به آن و خوف از دست رفتن لذائذ نفسانيه است”.()
خشم دراصل نيرويى است دفاعى كه خداوند آن را به منظور دفاع از خود و پاسدارى از دين حق در انسان گمارده است ولى چون از محور اصلى خود خارج گرديد تبديل به يكى از رذايل بزرگ مىشود و رذايل مهم ديگرى را باخود به همراه مي‌آورد.پس اگر انسان خشم بگيرد براى دفاع از حق اين از فضايل بوده وممدوح است ولى اگر خلاف جهت ذاتى اين قوه رفتار كند و در راه غير صحيح استفاده كند از رذايل مهمى به شمار مي‌رود كه آثار سوء بسيارى به بار مي‌آورد.امام خمينى(ره) مىفرمايند: “كمتر چيزى مثل آتش سوزان غضب انسان را به سرعت برق به عالم بدبختى وهلاكت سوق دهد.چه بسا كه با يك غضب انسان از دين خدا خارج شود وبه خدايتعالى وانبياء عظام او جسارتها كند و چه بسا كه با يك غضب يك ساعته به قتل نفوس محترمه دچار شود”.() براساس فرمايش علماى اخلاق يكى از مهمترين قواى بدن قوّه غضبيه است كه كار اصليش دفع مضرات است.اين قوه دو طرف افراط (تهور) وتفريط (جبن) و يك حد اعتدال (شجاعت) دارد. حد افراط و تفريط آن در هر صورت از نظر اسلام مردود است. مهم در اينجا آن است كه فرد خود را به مرتبه عقل رسانده و قوّه غضب خود را تحت نيروى عقل در آورد آنگاه به صفت و ملكه شجاعت دست پيدا مىكند.
غضب درآينه آيات وروايات
“وسارعوا الى مغفره من ربكم وجنّة عرضها السموات والارض اعدّت للمتقين الذين ينفقون فى السرّاء و الضرّاء والكاظمين الغيظ والعافين عن الناس والله يحبّ المحسنين؛() شتاب كنيد به سوى آمرزش پروردگارتان و بهشتى كه وسعت آن آسمانها و زمين است و براى تقوا پيشهگان آماده شده همانها كه درتوانگرى و تنگدستى انفاق مىكنند و خشم خود را فرو مى نشانند واز مردم در مىگذرند و خداوند دوستدار نيكوكاران است.» امام صادق (ع) فرمود:پدرم مىفرمود: چه چيزى سختتر از غضب است؟به تحقيق مرد ممكن است غضب كند ومرتكب قتل كسى شود كه خداوند خون او را حرام كرده و يا به زن شوهر دارى افتراى زنا بزند() و امام على(ع) فرمود: از خشم بر حذر باش زيرا كه خشم لشكرى بزرگ از سپاهيان شيطان است() همچنين پيامبر(ص) فرمود: خشم ايمان را فاسد مىكند چنانكه سركه عسل را() و باز امام باقر فرمود: كسى كه خشمش را از مردم نگهدارد، خداوند عذاب روز قيامت را از او نگهدارد.()
راه كنترل غضب
براى جلوگيرى از خشم از امام باقرنقل شده است: فرد خشمگين اگر ايستاده است بنشيند، واگر از خويشان خود خشمگين است، سعى كند به او نزديك شده و با او تماس برقرار كند زيرا كه خويشاوند وقتى با خويش خود تماس برقرار كند تسكين پيدا مىكند.() ملااحمدنراقى در كتاب معراج السعاده در باب معالجه مرض غضب مطالب ارزنده‌اى دارند كه به گوشه‌اى از آن اشاره مىشود: اول آنكه سعى كند در ازاله اسبابى كه باعث هيجان غضب مىشود مثل فخر وكبر و عجب وغرور و لجاج وحرص و دشمنى و حب جاه و مال كه همه آنها از اخلاق رذيله مهلكه هستند وخلاصى از غضب با وجود آنها ممكن نيست پس ابتدا بايد ازاله آنها را كرد تا ازاله غضب سهل و آسان باشد.دوم آنكه متذكر اخبار وآثارى كند كه در مذمت غضب رسيده چنانكه شمه‌اى از آن گذشت. سوم متذكر احاديثى شود كه در مدح و ثواب نگاهداشتن خود از غضب وارد شده و فوائد آن را در نظر آورد. چهارم آنكه ملاحظه فوايد ضد غضب را كه حلم باشد بكند ومدحى را كه در اين خصوص وارد شده است ببيند پس خود را خواهى نخواهى بر آن بدارد و حلم و بردبارى را برخود ببندد و غضب و خشم را برخود ظاهر نسازد اگرچه در دل خشمناك باشد واگر كسى مدتى چنين كند به تدريج عادت مىشود وحسن خلق از براى او حاصل مىشود.پنجم آنكه هر قول وفعلى كه از او سرمى زند ابتدا در آن فكر كند و خود را از صدور آثار غضب محافظت نمايد. ششم آن كه اجتناب كند از مصاحبت كسانى كه قوه غضب ايشان غالب و از فضيلت حلم خالى هستند.()
مهمترين نكته‌اى كه بايد به آن اشاره شود اين است كه انسان تاخود عزم نكند و اراده ننمايد در نابودى رذايل وخشكاندن ريشه فضايح،همه اين تلاشها بيهوده خواهد بود.زمانى سالك به اين مرتبه مي‌رسد كه نور ايمان در او قوّت گرفته وخواهان ترقى وكمال باشد وگرنه صرف گفتار چيزى را براى او عوض نمىكند.هرگاه عزم جزم براى قلع وقمع اين صفت رذيله نمود آنگاه اين كلمات براى او فايده بخش خواهد بود پس بياييم بكوشيم تا با تقويت نيروى ايمان وتقوا در روح و جان خود راهى به سوى مقصد براى وصول به حق بگشاييم.

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. شرح حديث جنودعقل و جهل،امام خمينى،ص .318
. سوره اعراف،آيه .32
. وسائل الشيعه،شيخ حرعاملى،ج 12،ص .194
. شرح حديث جنود عقل وجهل،امام خمينى،ص .388
. همان ص .391
. سوره مزمل، آيات 3 ـ .1
. سوره اسرا، آيه .80
. آداب الصلاة،امام خمينى،ص .26
. رساله لب اللباب در سير وسلوك اولى الالباب،علامه سيد محمدحسين حسينى تهرانى،باتلخيص ،ص 103 تا .139
. آداب الصلاة، امام خمينى،ص .23
. در آسمان معرفت، علامه حسن حسن زاده آملى،ص 110 ـ .107
. چهل حديث امام خمينى،ص .142
. شرح حديث جنود عقل و جهل،ص .142
. آل عمران 133 و .134
. كافى، شيخ كلينى، ج2، ص .303
. نهج البلاغه،نامه 69، ص .459
. وسائل الشيعه،ج 2،ص .469
. همان ص .224
. همان ص .302
. معراج السعاده،ملااحمد نراقى،ص .424

در اواخر سال 1334 هجرى قمرى در خانواده‌اى متديّن و مذهبى در شهر فومن از توابع استان گيلان پنجمين فرزند خانواده چشم به جهان مىگشايد و پدر او را محمد تقى نام مىگذارد.
هنوز بيش از 16 ماه از عمرش نگذشته كه مادر را از دست مي‌دهد و در كودكى طعم يتيمى را مىچشد.
پدرش كربلايى محمود از مردان مورد اعتماد شهر فومن و در ضمن اشتغال به كسب و كار، در رتق و فتق مشكلات مردم كوشا بود. وى اهل ادب و از ذوق سرشارى برخوردار بوده و مشتاقانه در مراثى اهل بيت عصمت و طهارت بويژه حضرت ابا عبداللّه الحسين عليه السلام شعر مىسرود. محمد تقى در كودكى تحت تربيت چنين پدرى كه دلسوخته سالار شهيدان بود پرورش يافت و از همان طفوليت آثار نبوغ و انوار ايمان در چهره‌اش نمايان بود. تحصيلات ابتدايى را در مكتبخانه فومن به پايان برد و پس از آن در همان شهر به تحصيل علوم دينى پرداخت و پس از طىّ دوران مقدماتى تحصيلات دينى به سال 1348 هـ.ق در سن 14 سالگى به عراق مشرّف و در كربلاى معلّى اقامت گزيد. محمد تقى حدود چهار سال در كربلاى معلّى از حوزه علميه و از فيوضات سيد الشهداء عليه السلام استفاده نموده و به تهذيب نفس مىپردازد و در اين مدّت بخش معظمى از كتابهاى فقه و اصول را در محضر استادان بزرگ آن ديار مطهّر مىخواند.
در سال 1352 هـ.ق براى ادامه تحصيل به نجف اشرف مشرف و قسمتهاى پايانى سطح را در محضر آيات عظام به پايان برد و در ادامه از محضر اساتيدى چون آيات اللّه شيخ مرتضى طالقانى، سيد ابوالحسن اصفهانى، حاج آقا ضياء عراقى، ميرزاى نائينى، حاج شيخ محمد حسين غروى كمپانى به تكميل نظريات فقهى و اصولى خويش پرداخت.
آيت‌اللّه بهجت در ضمن تحصيل به تهذيب نفس پرداخته و در جستجوى استاد و مربى اخلاق پى به وجود آيت‌اللّه سيد على قاضى مىبرد و پس از حضور در محضر پر فيض آن عارف كامل، مورد ملاطفت و عنايات ويژه آن استاد معظم قرار مىگيرد.
ايشان پس از تكميل دروس، در سال 1363 هـ.ق برابر با 1324 هـ.ش به ايران مراجعت كرده چند ماهى در وطن خود فومن اقامت گزيد و پس از مدّتى در حالى كه آماده براى مراجعت به نجف‌اشرف مىشود به قصد زيارت حرم مطهّر كريمه اهل بيت حضرت معصومه سلام اللّه عليها و اطلاع يافتن از وضعيّت حوزه علميه قم به اين شهر سفر مىكند پس از اقامت چند ماهى در قم و شنيدن خبر رحلت استادان بزرگ نجف تصميم مىگيرد كه در شهر مقدّس قم اقامت كند.
وى از محضر آيت‌اللّه حجت كوه كمره‌اى و سپس آيت‌اللّه بروجردى بهره برد و خود به تدريس سطوح عاليه مشغول و تا آخرين روزهاى عمر بيش از چهل سال به تدريس خارج فقه و اصول پرداخت.
با اينكه ايشان با بيش از سى سال اشتغال به تدريس خارج فقه، فقيهى شناخته شده بود ولى همواره از پذيرش مرجعيت سرباز مي‌زد.
يكى از شاگردان ايشان علت پذيرش مرجعيت از سوى ايشان و نيز عدم تغيير وضعيت آيت‌اللّه بهجت بعد از مرجعيت را اينگونه بيان مىكنند، «بعد از مرجعيت منزل آيت‌اللّه بهجت هيچ تغييرى نكرده است، ملاقات و پذيرايى از بازديد كنندگان در منزل امكان ندارد لذا در اعياد و ايام سوگوارى، در مسجد فاطميه از ملاقات كنندگان پذيرايى مىشود. قبول مرجعيت ايشان به نظر من يكى از كرامات ايشان است، يعنى شرايط زندگى ايشان آن هم در سن هشتاد سالگى به هيچ وجه ايجاب نمىكرد كه زير بار چنين مسؤوليتى برود و كسانى كه با ايشان آشنايى داشتند هيچ وقت حدس نمي‌زدند كه امكان داشته باشد آقا يك وقتى حاضر بشوند پرچم مرجعيت را به دوش بكشند و مسؤوليتش را قبول كنند و بدون شك جز احساس يك وظيفه متعين چيزى باعث نشد كه ايشان اين مسؤوليت را بپذيرد.»
تا اينكه بعد از فوت مرحوم آيت‌اللّه سيد احمد خوانسارى(ره) جلد اول و دوم كتاب «ذخيرة العباد» (جامع المسائل كنونى) را به قلم خود تصحيح و در اختيار خواص گذاشتند و پيش از فوت مرجع عاليقدر حضرت آيت‌اللّه العظمى اراكى(ره) اجازه نشر رساله عمليه
خويش را دادند، سرانجام وقتى جامعه مدرسين با انتشار اطلاعيه‌اى هفت نفر از آن جمله حضرت آيت‌اللّه العظمى بهجت را به عنوان مرجع تقليد معرفى كرد و عدّه‌اى علماى ديگر از جمله آيت‌اللّه مشكينى و آيت‌اللّه جوادى آملى و…مرجعيت ايشان را اعلام كردند، به دنبال درخواستهاى مصرانه مكرر، راضى شدند تا رساله عمليه ايشان در تيراژ وسيع به چاپ برسد. با اين حال از نوشتن نام خويش بر روى جلد كتاب دريغ ورزيدند
و بعد از فوت مرحوم آيت‌اللّه اراكى و پيام جامعه مدرسين و اطلاع از انتشار اسمشان فرمودند :«فتاواى بنده را در اختيار كسى قرار ندهيد»، از ايشان توضيح خواسته شد فرمودند :«صبر كنيد، همه، رساله خود را نشر دهند، بعدها اگر كسى ماند و از ديگران تقليد نكرد و فقط خواست از ما تقليد كند آن وقت فتاوى را منتشر كنيد» چند ماه پس از اين رخداد رساله ايشان توسط بعضى از اهل لبنان به چاپ رسيد.
اين عارف وارسته پس از 96 سال عمر با بركت و عمرى تلاش براى تربيت شاگردانى وارسته و خدمات شايانى به حوزههاى علميه و جهان اسلام، او كه حتى براى يك بار روى از محبوب برنگرداند و با غير به گفت و گو ننشست و در پرتو انوار عبادت و فقاهت،عالىترين مدارج كمال انسانى را پيمود در روز يكشنبه 27/2/88 به نداى ارجعى لبيّك گفت و روح بلندش به رفيعترين مرتبه قرب حق واصل گرديد.
مقام معظم رهبرى حضرت آيت‌اللّه العظمى خامنه‌اى(مد ظله) در پيامى به مناسبت درگذشت آن عارف وارسته چنين فرمودند :
بسم اللّه الرحمن الرحيم
انا للّه و انا اليه راجعون
با دريغ و افسوس فراوان خبر يافتيم كه عالم ربانى، فقيه عاليقدر و عارف روشن ضمير حضرت آيت‌اللّه حاج شيخ محمد تقى بهجت قدس اللّه نفسه الزكيه دار فانى را وداع گفته و به جوار رحمت حق پيوسته است. براى اينجانب و همه ارادتمندان آن مرد بزرگ، اين مصيبتى سنگين و ضايعه‌اى جبرانناپذير است. ثلم فى الاسلام ثلمة لايسدها شىء آن بزرگوار كه از برجستگان مراجع تقليد معاصر به شمار مي‌رفتند، معلم بزرگ اخلاق و عرفان و سرچشمه فيوضات معنوى بىپايان نيز بودند. دل نورانى و مصفاى آن پارساى پرهيزگار، آئينه روشن و صيقل يافته الهام الهى، و كلام معطر او راهنماى انديشه و عمل رهجويان و سالكان بود. اينجانب تسليت صميمانه خود را به پيشگاه حضرت بقية اللّه ارواحنا فداه تقديم مي‌دارم و به حضرات علماى اعلام و مراجع عظام و شاگردان‌و ارادتمندان و مستفيضان از نفس گرم او و بويژه به خاندان مكرّم و آقازادگان ارجمند ايشان تسليت عرض مىكنم و براى خود و ديگر داغداران از خداوند متعال درخواست تسلا و براى روح مطهر آن بزرگوار طلب رحمت و مغفرت مىكنم. والسلام عليه و رحمة الله سيد على خامنه‌اى 27 ارديبهشت 1388 – 22 جمادى الاول 1430
به مناسبت اهميّت انتخابات رياست جمهورى كه در پيش است آموزههايى براى انتخاب اصلح از آن سالك الى اللّه آويزه گوش مىكنيم:
«كسانى كه بنا دارند در رأى دادن و يا انتخاب شدن، شركت نمايند، بايد متذكر باشند كه كسانى حق انتخاب شدن و امين مردم با ايمان در مورد دين و دنيا بودن را دارند، كه از رجال با عقل كامل كافى و ايمان كامل از شيعه اثنا عشريه و با علم به مسائل شرعيه در شخصيات و اجتماعيات و با شجاعت باشند.»
«انتخاب شوندگان از آنهايى بايد باشند كه در اظهارات و تروك (لايخافون فى اللّه لومة لائم) باشند و از رشوهها و تخويفات و نحو آنها دور باشند.»
«رأى دهندگان نبايد به اين توجه كنند كه تا به حال چه بود، بلكه نظر نمايند كه از حال چه بايد بشود و چه بايد نشود.»
ايشان درباره خصوصيات منتخب هم فرمودند:
«بايد پرهيزگار و خداترس باشند، اراده خداى تعالى را بر همه چيز ترجيح بدهند، اگر فاقد بعض صفات باشند، اهل ائتمان نيستند و رأى دادن براى فاقدها بى اثر است، بلكه جايز هم نيست، مشكوك هم، متروك است.»
«هم رأى دهندگان و هم كسانى كه به آنها رأى داده مىشود، خداى عظيم را ناظر به تمام خصوصيات بدانند.»
«بر رأى دهندگان و هم كانديداهايى كه قرار است، به آنها رأى داده شود، واجب مىشود كه اگر بدانند يا احتمال بدهند كه فاقد بعضى از آنها هستند خوددارى كنند.»
«ملاحظه نماييد دول كفر را (كه) چگونه انتخاب مىنمايند و انتخاب مىشوند، چه كسانى انتخاب مىشوند، از چه راههايى انتخاب مىشوند، چه آرائى در مجلسهاى خودشان اظهار مىكنند و دولتهاى آنها چه عملياتى بر طبق قانون مملكت و بر خلاف قانون عقل و دين، حتى اديان منسوخه آنها، انجام مي‌دهند كه فساد و افساد آنها بر همه عقلاى دنيا آشكار است.»
«مخالفت نماييد با چگونگى كارهاى آنها و چگونگى وسائل و اسباب و مسببات آنها، كه مطابقت با هيچ دين اصل دار و هيچ قانون عقل پسند، ندارند.»
فرازهايى از كلام معطّر او كه دل را صيقل مي‌دهد و راهنماى عمل رهجويان است تقديم امت پاسدار اسلام مىگردد باشد تا ما هم از اين سرچشمه فيوضات معنوى بهره‌اى برده باشيم:
براى تسهيل طاعت، و اجتناب از معصيت، راهى جز اين نداريم كه متوجه شويم و يقين كنيم كه: طاعت، نزديكى به تمام نعمتها و خوشىها و دارايىها و عزّتها است. و معصيت، عبارت است از محروميّت و ناخوشى و ندارى و ذلّت…
اگر كسى اهليّت داشته باشد يعنى طالب معرفت باشد و در طلب، جديّت و خلوص داشته باشد، در و ديوار به اذن اللّه معلّمش خواهند بود!
نماز، جامى است از الّذّ لذائذ (لذّت بخشترين لذتها) كه چنين خمرى خوشگوار در عالم وجود نيست!
اصلاح نماز، مستلزم اصلاح ظاهر و باطن و دورى از منكرات ظاهريّه و باطنيّه است. و از راههاى اصلاح نماز، توسّل جدى در حال شروع به نماز به حضرت ولى عصر (عج) است.
اين احساس لذت در نماز، يك سرى مقدمات خارج از نماز دارد، و يك سرى مقدمات در خود نماز. آن چه پيش از نماز و در خارج از نماز بايد مورد ملاحظه باشد و عمل شود اين است كه: انسان گناه نكند و قلب را سياه و دل را تيره نكند. و معصيت، روح را مكدّر مىكند و نورانيّت دل را مىبرد. و در هنگام خود نماز نيز انسان بايد زنجير و سيمى دور خود بكشد تا غير خدا داخل نشود يعنى فكرش را از غير خدا منصرف كند.
معيار اصلى، نماز است. اين نماز، بالاترين ذكر است شيرينترين ذكر است…همه چيز تابع نماز است؛ بايد سعى كنيم اين نماز را حسابى درستش كنيم… وقتى نماز درست شد، با حال گشت، انسان آدم شده است، بالأخره محك، نماز است.
ذكر خدا در حال نماز، بهترين ذكر است، چون نماز به منزله كعبه است، و نمازگزار در كعبه و حرم امن الهى داخل شده و بنا گذاشته است كه از باب تكبير، داخل و از باب تسليم، خارج شود.
نماز شب، مفتاح توفيقات است (كليد موفقيتها است).
بعضى از علما با سفارش به نماز اول وقت و يا نماز شب، زندگى آينده فرزندانشان را تأمين كردند.
خوب است كه انسان اسم خود را در هر كار خير بنويسد و خود را شريك گرداند، زيرا فرداى قيامت معلوم نيست كدام قبول و كدام رد مىشود!
انسان چه قدر به مرگ نزديك است و در عين حال، چه قدر آن را دور مىپندار و از آن غافل است!
هر شب، در عوالمى از برزخ مي‌رويم كه هيچ اختيارش دست ما نيست…با اين همه، اين گونه از مرگ غافل هستيم!
جهت دعا اين امور لازم است: الف. ثنا و تعظيم و تمجيد ساحت مقدّس حضرت حق تبارك و تعالى، ب. اقرار به گناهان و اظهار ندامت از آن، كه تقريباً به منزله توبه يا ملازم آن است، ج. صلوات بر محمد و آل محمد كه وسيله واسطه فيض هستند، بُكاء و گريه، و اگر نشد تباكى (خود را وادار به گريه نمودن) ولو خيلى مختصر، هـ. و بعد از اينها، درخواست حاجت كه در اين صورت برآورده شدن حاجت، برو بر گرد ندارد….البته اگر اين مطالب در سجده باشد، مناسبتر است.
كسى كه مىخواهد روزي‌اش فراوان شود، اين ذكر را بسيار بگويد و در آغاز و پايان آن هم، يك صلوات بفرستند…(اغننى بحلالك عن حرامك، و بفضلك عمن سواك: خدايا! مرا به وسيله حلالت از حرام خويش بىنياز كن، و با فضل و بخشش خودت، از هرچه غير خودت بى نياز ساز!)
خدا كند در ما عشقى پيدا شود به مجموع قرآن و عترت، تا اوّلاً بتوانيم يگانگى قرآن و عترت و معجون مركّب از آن دو را بيابيم، و ثانياً در مقام پيروى و عمل، با توجه به آن دو و بر محور آن دو، طواف عاشقانه بنماييم و بدانيم كه آنها از هر معشوقى بيشتر شايسته عشق ورزى هستند.
آيا مىتوانيم سالم، بار به منزل ببريم و در عين حال به امور مسلمانان و مؤمنين بى تفاوت باشيم؟! آيا امكان دارد بدون اهتمام به امور مسلمانان، به مقصود برسيم؟!
اگر بى تفاوت باشيم و براى رفع گرفتاريها و بلاهايى كه اهل ايمان بدان مبتلا هستند دعا نكنيم، آن بلاها به ما هم نزديك خواهد بود.
فقرا در كمبودها و فقر و نادارى، بايد صبر و شكيبايى داشته باشند، و بدانند كه آنها هم از نعمتهاى ديگرى برخوردارند كه اغنيا برخوردار نيستند. و ثروتمندان، بلاها و ابتلائات و گرفتاريهايى دارند كه مستضعفان و محرومان ندارند!
خدا كند كه ماديات براى ما وسيله باشند، به گونه‌اى كه وقتى امور دنيويه به ما اقبال كردند، سبب تأكيد و اقبال ما به امور معنويه و آخرت گردند.
داشتن وسايل راحتى و رفاه، غير از راحتى و رفاه و آرامش دل است: «الا بذكر اللّه تطمئن القلوب…؛ تنها وسيله آرامش دل، ذكر اللّه است» ولى ما بر اسباب تكيه مىكنيم و از مسبب الاسباب غافل هستيم.
خدا به ما توفيق تنبّه دهد كه اگر در ابتلا و آزمايش قرار گرفتيم، بد را خوب و خوب را بد نبينيم… ما خرابيم، خدا كند بفهميم كه خرابيم تا به فكر اصلاح و درمان برآييم!
كمال انسان، به تقوا است «لا اقلّ من ذلك و لا اكثر؛ نه يك كلمه كمتر و نه يك كلمه بيشتر.»
اى كاش مىفهميديم كه چاره كار ما در يك چيز منحصر است و آن اين است كه: تكليف الهى را تشخيص بدهيم و بدانيم كه چه كار را بايد بكنيم و چه كار را نبايد بكنيم!
فحش و توهين نا اهل نبايد ما را ناراحت كند و از راه و مقصد، سست و دل سرد نمايد.
اگر بخواهيم محيط خانه گرم و با صفا و صميمى باشد، فقط بايد صبر و استقامت و گذشت و چشم پوشى و رأفت را پيشه خود كنيم تا محيط خانه گرم و نورانى باشد.
خوشا به حال كسى كه خطاى خود را ببيند، و به عيب خود توجه داشته باشد و عيوب ديگران را ناديده بگيرد و خود را كامل و بىنقص نبيند.
خوب است انسان كار امروز را به فردا، بلكه كار هيچ ساعتى را به ساعت ديگر احاله نكند، مگر از روى عذر، وگرنه نمي‌داند كه بعد از اين ساعت چه طور مىشود!
واى بر ما اگر در خصوص خوردنيها و نوشيدنيها از حرام اجتناب نكنيم! زيرا همين غذاها است كه منشأ علم و ايمان و يا كفر ما مىشود!
بلاهايى كه بر ما وارد مىشود، تمام رحمت است، حداقل باعث تكفير گناهان مىشود.
اين دعا خيلى عالى است كه دستور داده شده است در زمان غيبت خوانده شود كه: «يا اللّه، يا رحمان، يا رحيم يا مقلّب القلوب، ثبّت قلبى على دينك!؛ اى خدا، اى رحمت گستر، اى مهربان، اى گرداننده دلها، دل مرا بر دينت ثابت و استوار گردان!»
آيا مىشود كسى با خدا و اولياى خدا ارتباط دينى و معنوى داشته باشد، ولى در مواقع مهمّه، دستگيرى نشود و مخذول گردد و راهنمايى نشود؟!
زهد، با داشتن دنيا منافات ندارد…ميزان در زهد، دنيا داشتن يا نداشتن نيست، بلكه ميزان دل بستن يا نبستن به دنيا است.
باب رسيدن به كمالات و لقاء اللّه مفتوح است. حيف نيست اين مراحل را كه از راه بندگى حاصل مىشود، نداشته و از آنها محروم باشيم؟!
قلّت جمعيت حقّ و كثرت اهل باطل، نبايد ما را در مسير و پيمودن راه حقّ، مضطرب و دل سرد كند. يا باز دارد!
وداع از اين دنيا براى ما بسيار نزديك است، ولى ما آن را بسيار دور مىبينيم، و گرنه اين قدر با هم نزاع نداشتيم.
به اندازه‌اى طالب مغفرت و هدايت در رسيدن به مقصد و يافتن او، و به داخل شدن در محضر قرب و معرفتش نزديك است، كه گويا به او مىگويند: رسيدى، داخل شو!
در طرف سقوط، انسان از ابليس بدتر، و در طرف صعود، از ملك بالاتر است.
كسى كه از معنويّات، و معرفت خدا بهرهمند است، چه حاجت به كيميا دارد؟! چه كيميايى بالاتر از خداشناسى؟!
انسان هر راهى را بدون تقيّد و پايبندى به قرآن و سنّت برود، روز به روز تنزّل مىكند.
با توجه به عيوب خويش و اصلاح آنها، فرصت رسيدگى به حساب هر روز خود را نداريم، چه رسد به حساب مردم!
به فكر خود باشيم، خود را اصلاح كنيم. اگر به خود نرسيديم و خود را اصلاح نكرديم، نمىتوانيم ديگران را اصلاح كنيم.
بايد بدانيم كه مطلب فقط يكى است و آن، بندگى خدا است. و بندگى خدا در طاعت خدا است، و طاعت خدا در ترك معصيت خدا در اعتقادات و در عمل است.
اگر انسان راستى راستى براى مؤمنين و مؤمنات دعا كند و براى خودش دعا نكند، ملك (فرشته) براى او دعا مىكند.
پرداخت حقوق الهى (مانند خمس و زكات و صدقه) سبب نموّ مال و تهذيب آن است، و اگر كسى اين كار را بكند، مالش ترقّى كرده و زياد مىشود.
هر كس به پايينتر از خودش نگاه كند و بگويد :«الحمد للّه»، اصلاً خود همين شكرگزارى، سبب غنا مىشود…خود اين شكر، موضوعيّت و سببيّت براى غنى شدن فقير دارد.
عدّه‌اى توكّل را براى خودشان روزى مي‌دانند، و اينها در واقع غنىّ هستند. احراز كرده‌اند كه اگر بر خدا توكّل كنند، روزيشان به آنها مي‌رسد، و اگر نرسيد، كشف مىكنند كه لازم نبوده است.
اگر علم و عمل با هم شد، ديگر كمبودى نيست… همين كه انسان به معلوماتش عمل كرد، ديگر حالت منتظره‌اى ندارد، بقيّه بر عهده خداست.
كسى كه بداند در مرآى و مسمع خدا است، نمىتواند گناه كند. تمام انحرافات ما از اين است كه خدا را ناظر و شاهد نمىبينيم.
ما بايد با احاديث سر و كار داشته و آنها را مطالعه كنيم، چرا كه شفا در اينها است.
هر روز، يك روايت از كتاب(جهاد النّفس) وسائل الشيعه را مطالعه كنيد. در واضحاتش بيشتر فكر كند. بعد اين را در خودتان مىبينيد كه سر يك سال، عوض شده‌ايد.
كثرت مجالست با اهل غفلت، مزيد قساوت و تاريكى قلب و استيحاش از عبادت و زيارات است. از اين جهت است كه، احوال حسنه حاصله از عبادات و زيارات و تلاوتها، به سبب مجالست با ضعفاى در ايمان، به سوء حال و نقصان مبدّل مىشوند.
بعضى گمان مىكنند كه ما از ترك معصيت عبور كرده‌ايم،غافلند از اين كه معصيت، اختصاص به كبائر معروفه ندارد، بلكه اصرار بر صغائر هم، كبيره است.
شرط استجابت دعا، ترك معصيت است…گاهى مصلحت، در غير تعجيل است و گاهى مصلحت، در تبديل به احسن است. داعى خيال مىكند مستجاب نشده است و اهل يقين مىفهمند.
با كسى نشست و برخاست بكنيد كه همين كه او را ديديد به ياد خدا بيفتيد، به ياد طاعت خدا بيفتيد، نه با كسانى كه در فكر معاصى هستند و انسان را از ياد خدا باز مي‌دارند.
خدا مي‌داند يك صلواتى را كه انسان بفرستد و براى ميّتى هديه كند، چه معنويّتى، چه صورتى، چه واقعيتى براى همين يك صلوات است!
چه خوب است انسان، عبادت و كار خير كه انجام مي‌دهد، بگويد: كارى نكردم، اما كار نيك و خوبى كه از ديگران ديد، بگويد: چه قدر كار بزرگى انجام داده است!
اگر ما به مقدارى كه طفل صغير به پدر و مادرش اعتماد دارد، به مولاى خودمان اعتماد داشته باشيم، كار درست مىشود!
انسانى كه نان خشكى او را سير مىكند، و يا با سبزى و ماست و پنير مىتواند زندگى كند، اين همه حرص و طمع به دنيا و مال دنيا براى چه؟!
خود را مريض نمي‌دانيم، و گرنه علاج آسان است.
اگر جلوى خود را در ارتكاب معاصى نگيريم، حالمان به انكار و تكذيب و استهزا به آيات الهى، و يا به جايى مي‌رسد كه از رحمت خدا نااميد مىشويم.
خداوند متعال مىفرمايد :«و من احياها فكانّما أحيا النّاس جميعاً؛ (مائده، 32) هر كس يكى را احيا كند، گويا همه مردم را احيا كرده است.» منظور از حيات در اين آيه شريفه، نجات دادن از ضلالت و گمراهى در دين است.
دليل عقب ماندگى ما آن است كه اموال شبهه ناك مصرف مىكنيم. و مال شبهه ناك، ايجاد ترديد و شبهه مىكند!
در تعبّديّات، كوه كندن از ما نخواسته‌اند، سخت ترينش نماز شب خواندن است كه در حقيقت، تغيير وقت خواب است نه اصل بىخوابى، بلكه نيم ساعت زودتر بخواب، تا نيم ساعت زودتر بيدار شوى!
كمتر كسى پيدا مىشود كه زندگى بر وفق مراد او باشد. هرگونه عيش و نوش دنيا، با هزار تلخى و نيش همراه است! اگر كسى دنيا را اين گونه پذيرفت و شناخت، در برابر ناگواريها و بديهاى همسر و همسايه و… كمتر ناراحت مىشود، زيرا از دنيا بيش از اين كه خانه بلا است، انتظار نخواهد داشت!
گويا علّت عقب ماندگى ما، ترك مستحبّات! است علماى سابق، بدان ملتزم بودند، از قبيل زيارت و دعا و تلاوت قرآن و يا نماز اول وقت و ترك مكروهات، مانند خواب بين الطلوعين.
گاهى به مطالب و دستورات روشن و آسان شرعى كه مي‌دانيم، عمل نمىكنيم، و آن گاه نزد اساتيد معرفت و اخلاق و تربيت مي‌رويم، و تقاضاى ذكرى سنگينتر و مطالبى بالاتر از آن چه لازم داريم مىكنيم… اين، علامت آن است كه نمىخواهيم از راه صحيح، بالا برويم و به كمالات و درجات عالى معنوى برسيم!
ظلم و ستمى كه هيچ تلافى و انتقام از ظالم در آن صورت نگيرد، در عالم وجود ندارد.
اگر اين راه (عبوديّت و ترك معصيت) تا آخر مشكل بود، و به سهولت و رغبت، منتهى نمىشد، مورد تكليف و ترغيب و تشويق از خالق قادر مهربان نمىشد!
هر كه عمل كرد به معلومات خودش، خداوند مجهولات او را معلوم مىفرمايد!
سؤال: ما آلوده به پستىهاى درونى و بيرونى هستيم، ما را طبابت كنيد و در پيمودن اين طريق، ما را راهنمايى فرماييد؟
جواب: بسمه تعالى، زياد بگوييد :«استغفر اللّه» و خسته نشويد و خاطر جمع باشيد اين علاج است. «داءكم الذنوب و دواءكم الاستغفار؛ درد شما، گناهان است، و دواى شما استغفار.»
اگر كسى هدف خلقت انسان را بفهمد، بسيار برايش شيرين است كه هفتاد بار زنده مىشود و دوباره شهيد شود!
خدا مي‌داند در تعداد اين اوراد و اذكار، چه اسرارى نهفته است و هر كدام براى رفع و دفع چه امراضى مفيد است كه بعضىهايش را مىفهميم و از بعضى اطلاع نداريم!
گفتيم: به كام وصلت خواهم رسيد روزى، گفتا: درست بنگر، شايد رسيده باشى (اگر معناى اين شعر فهميده شود، معناى اين آيه
شريفه معلوم مىشود كه مىفرمايد: «سنريهم آياتنا فى الآفاق و فى أنفسهم حتّى يتبيّن لهم انّه الحقّ أولم يكف بربّك أنّه على كلّ شىءٍ شهيد؛ (فصلت، 53) به زودى آيات خود را در آفاق و نواحى (زمين و آسمان) و در درون آنها، به آنان مىنمايانيم، تا بر آنان آشكار گردد كه خداوند فقط حق است. آيا براى حق بودن پروردگارت همين بس نيست كه او برهر چيز، مشهود است»).
توسل به قرآن و حمل و فهم و قرائت آن، براى نجات عموم مردم ـ چه رسد به خواص ـ مفيد است.!
اگر به قرآن عمل مىكرديم، ديگران را به اسلام و قرآن جذب مىنموديم، زيرا قرآن، جامع كمالات همه انبياى اولواالعزم (عليهم السلام) است.
اگر مسأله امامشناسى بالا رود، خداشناسى هم بالا مي‌رود، زيرا چه آيتى بالاتر از امام (عليه السلام)؟! امام آيينه‌اى است كه حقيقت تمام عالم را نشان مي‌دهد.
يكى از كرامتهاى شيعه، قبور و مزارهاى امامزادگان است، لذا نبايد از زيارت آنها غافل باشيم و خود را اختياراً محروم سازيم!
يك دست شما قرآن، و دست ديگر عترت باشد! عترت، معارفش در مثل نهج البلاغه است، اعمالش در مثل صحيفه سجاديّه است، اعمال تكليفيّه‌اش در مثل همين رسالههاى عمليّه است.
ما در درياى زندگى در معرض غرق شدن هستيم، دستگيرى ولىّ خدا لازم است تا سالم به مقصد برسيم. بايد به ولىّ عصر (عج) استغاثه كنيم كه مسير را روشن سازد و ما را تا مقصد، همراه خود ببرد.
به افرادى كه پيش از ظهور در دين و ايمان باقى مىمانند و ثابت قدم هستند، عنايات و الطاف خاصى مىشود.
هر كس بايد به فكر خود باشد و راهى براى ارتباط با حضرت حجت (عج) و فرج شخصى خود پيدا كند، خواه ظهور و فرج آن حضرت دور باشد، يا نزديك!
افسوس كه همه براى برآورده شدن حاجت شخصى خود به مسجد جمكران مي‌روند، و نمي‌دانند كه خود آن حضرت چه التماس دعايى از آنها دارد كه براى تعجيل فرج او دعا كنند!
ائمه (عليهم السلام) فرموده‌اند: شما خود را اصلاح كنيد، ما خودمان به سراغ شما مي‌آييم و لازم نيست شما به دنبال ما باشيد!
روايت دارد كه در آخر الزّمان همه هلاك مىشوند به جز كسى كه براى فرج دعا مىكند. گويا همين دعا براى فرج، يك اميدوارى است و يك ارتباط روحى با صاحب دعا است. همين، مرتبه‌اى از فرج است.
راه خلاص از گرفتارىها، منحصر است به دعا كردن در خلوات براى فرج ولىّ عصر (عج)، نه دعاى هميشگى و لقلقه زبان… بلكه دعاى با خلوص و صدق نيّت و همراه با توبه.
*
درود خداوند بر آن عارف وارسته كه عاش سعيداً و مات سعيداً.


آيا اعتقاد به آمدن منجى در آينده مخصوص مسلمانان و به ويژه شيعيان است؟
فوتوريسم() به معناى اعتقاد به ظهور يك نجات دهنده بزرگ آسمانى و اميد به آينده روشن كه در آن، نگرانيها و هراسها مرتفع گردد و به بركت ظهور يك شخصيت ممتاز الهى، همه تاريكيها از پهنه گيتى برچيده شود و ريشه ظلم و جهل و تباهى از روي كره زمين بركنده شود، يك اعتقاد عمومى ثابت است كه همواره، همهجا و همه زمانها، نزد تمام ملتها شايع و رايج بوده است.
در كتابهاى مربوط به مذاهب به نامها و القاب مختلفى بر مىخوريم؛ براى نمونه:
در مذهب يهود: سرور ميكائيلى، عزير، منحاس، ماشيح؛
در مذهب مسيحيت: مهميد آخر، مسيح، پسر انسان؛
در مكتب زرتشت: سوشيانس؛
در مكتب هندوها: ويشنو، منصور، فرخنده؛
در مكتب بودا: مايتريا، بوداي پنجم؛
در مذهب اسلام: مهدى، قائم؛
آنچه از تاريخ امتها استفاده مىشود، اين است كه مسأله عقيده به ظهور يك رهبر مقتدر الهى و آمدن مصلحى در آخرالزمان، به نام منجى موعود جهان، به قدري اصيل و ريشه‌دار است كه در اعماق دل ملتّها و پيروان همه اديان الهى و تمام اقوام و ملل جهان جا گرفته است، تا جايى كه در طول تاريخ بشريت، انسانها در فراز و نشيبهاى زندگى، با يادآورى ظهور چنين رهبر مقتدرى، پيوسته خود را از يأس و نااميدى نجات مي‌دادند و در انتظار ظهور آن مصلح
موعود جهانى در پايان جهان، لحظه شمارى مىكنند.
بايد توجه داشت در اديان، منجى به افراد مختلفى اطلاق مىشود؛ ولى در ويژگىهاى دوران ظهور، مشتركات فراوانى يافت مىشود. تحت يك آيين قرار گرفتن مردم در دوران ظهور، اجراى عدالت فراگير، نابودى مظاهر شرك و فساد، امنيت و آرامش كامل، حقگرايى عموم مردم، از بين رفتن فقر و آشكار شدن همه زيبايىها، چيزى است كه اديان براى ظهور به تصوير كشيده‌اند.
ديدگاه دين اسلام درباره ظهور منجى چيست؟
در دين مقدس اسلام، مسأله موعود و منجى، به روشنى مطرح شده است. قرآن، كتاب آسمانى مسلمانان، در آيات متعدد به حاكميت صالحان بر زمين و غلبه دين حق، اشاره دارد. از جمله آنها آيه 105 از سوره انبيا است.() خداوند، در اين آيه تصريح مىكند كه زمين را بندگان صالح من به ارث مىبرند و در اختيار ميگيرند. همچنين تصريح مىكند كه اين امر، حقيقتى است كه در كتب انبياى گذشته نيز بدان اشاره شده است. در آيه 55 از سوره نور خداوند، به انسانهايى كه ايمان آورده و عمل صالح انجام دادند، وعده مي‌دهد كه خلافت و حكومت در زمين را به آنان وامىگذارد و دينشان را پابرجا و برقرار مىسازد و در چنين زمانى، آرامش و امنيت كامل، در جهان ايجاد مىشود و آدميان به عبادت و بندگى خدا مىپردازند.
خداوند، در سه جاى قرآن (توبه: 33 و 34 فتح: 28 صف: 8) تصريح مىكند، دين اسلام بر
همه اديان غلبه خواهد كرد؛ هر چند كافران و مشركان نخواهند و خود را شاهد بر چنين رويدادى معرفى مىكند. البته، با توجه به رواياتى كه در تفسير و تبيين آيات الهى از پيشوايان معصوم صادر شده است، مىتوان دريافت كه بيش از 250 آيه از آيات قرآن، به امام مهدى(عج) و حاكميت عدل و دين، اشاره دارد.()
علاوه بر قرآن كريم، روايات متعددى از پيامبر وامامان معصوم(ع)، درباره ظهور موعود و منجى، صادر شده است، به اين مضمون كه در آخرالزمان، فردى از فرزندان پيامبر كه هم نام او است، قيام خواهد كرد و جهان را پر از عدل و داد مىكند؛ همان گونه كه از ظلم و جور پر شده است.
اعتقاد به ظهور امام مهدى(ع) چنان در ميان مسلمانان ريشه دارد كه علاوه بر آن كه مورد قبول همه فرقهها است و در كتب روايى مهم شيعه و سنى روايات متعددى درباره او ذكر شده است، كتابهاى متعددى نيز ويژه آن حضرت به رشته تحرير در آمده است؛ براى نمونه، مىتوان از كمال الدين و تمام النعمه، اثر شيخ صدوق، الغيبة، نوشته نعمانى و كتاب الغيبة، نوشتة شيخ طوسى از علماى گذشته و منتخب الأثر، اثر لطف اللّه صافى گلپايگانى از علماى معاصر شيعه، نام برد يا به الفتن، اثر ابن حماد و الاربعين، تأليف ابونعيم اصفهانى از اهل سنت اشاره كرد. در خطبه 138 نهج‌البلاغه نيز، درباره امام مهدى(ع) و ظهور او مطالبى مطرح شده است.
در سنن ابوداوود كه از كتابهاى مهم اهل سنّت است، در باب «ما جاء فى المهدى»
حديث شماره 3735 از امسلمه نقل شده است كه :
سمعت رسول اللّه يقول: «المهدى من عترتى من ولد فاطمة»؛ شنيدم پيامبر فرمود: «مهدى، از عترت من از نسل فاطمه است».
در حديث شماره 3736 از ابى سعيد خدرى نقل شده است كه رسول الله(ص) فرمود: «المهدى منّى اجلى الجبهة اقنى الانف يملأ الأرض قسطا و عدلا كما ملئت جورا و ظلما؛ مهدى، از من است. او، فراخ پيشانى و… است. زمين را از عدل و داد پر مىكند، همان طور كه از ظلم و جور پر شده است».()
ذكر اين نكته مناسب است كه به اعتقاد شيعه، امام مهدى(ع) فرزند امام حسن عسكرى(ع) است كه در سال 255ق به دنيا آمد و اكنون در پرده غيبت قرار دارد و تا زمانىكه خداوند اذن ظهور و قيام دهد، زنده است؛ ولى به اعتقاد اهل سنت، او به دنيا نيامده است؛ بلكه درآخرالزمان و حدود چهل سال پيش از ظهورش، متولد خواهد شد.
آيا درباره امام مهدى(ع) اعتقاداتى وجود دارد كه شيعه و عامه (اهل سنت) در آنها اتفاق نظر داشته باشند؟
با رجوع به روايات موجود در منابع روايى و با نگاه به كلمات بزرگان و علماى هر دو فرقه، به موارد متعددى برمىخوريم كه مورد قبول و اتفاق آنها مىباشد، از جمله:
الف. هر دو گروه، ظهور حضرت مهدى(ع) را امرى قطعى مي‌دانند. مرحوم شهيد صدر از علماى بزرگ شيعه در اينباره مىفرمايد: به راستى اعتقاد به حضرت مهدى درجايگاه پيشواى منتظر براى تغيير جهان به جهانى بهتر، در احاديث پيامبر(ص) به طور عموم و در روايات اهل بيت(ع) به طور خصوص آمده است و به حدى بر اين مسأله تأكيد شده است كه جاى هيچ شكى براى انسان باقى نمىگذارد.()
همچنين مرحوم شيخ محمد رضا مظفر از ديگر بزرگان مكتب شيعه مىفرمايد: مسأله بشارت به ظهور مهدى(ع) از اولاد فاطمه(س) در آخر الزمان و اينكه زمين را از عدل و داد پر مىكند بعد از آنكه از ظلم و جور پر شده باشد، از مسائلى است كه به طور متواتر از پيامبر(ص) رسيده است و مسلمانان در كتابهاى روايى خود، آنها را نقل كرده‌اند.()
ناصر الدين البانى از بزرگان اهل سنت مىگويد: اما مسأله مهدى، بايد دانسته شود كه درباره خروج او احاديث صحيح بسيارى وارد
شده است.()
شيخ عبد المحسن بن حمد العباد از ديگر انديشمندان اهل سنت مىگويد: همانا كثرت احاديث مهدى(ع) و تعدّد طرق آنها و اثبات آنها در كتابهاى اهل سنت به حدى رسيده است كه بسيار دشوار به نظر مي‌رسد بتوانيم بگوييم حقيقتى ندارد، مگر اينكه كسى جاهل بوده يا اهل جدل باشد، يا در سندهاى آنها دقت نكرده باشد و بر كلام بزرگان اهل علم واقف نباشد.()
ب. يكى ديگر از مسائل مورد قبول هر دو گروه، موضوع فراگير بودن دعوت و حكومت حضرت مهدى(عج) است. خداوند متعال در قرآن كريم به اين مطلب اشاره كرده و مىفرمايد: (وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِى الاْ َرْضِ)() خداوند، به كسانى از شما بندگان كه ايمان آورده و نيكوكار شوند، وعده داده است آنان را بر روى زمين خلافت دهد.
امام باقر(ع) درباره گستره حكومت حضرت مهدى(عج) فرمود :يملك القائم ثلاثمائة سنة ويزداد تسعا كما لبث اهل الكهف فى كهفهم، يملا الارض عدلا و قسطا كما ملئت ظلما و جورا فيفتح الله له شرق الارض و غربها() قائم 309 سال مالك زمين مىشود و در آن، حكومت مىكند؛ همانگونه كه اهل كهف در غارشان درنگ كردند. زمين را پر از عدل و داد خواهد كرد، آن گونه كه پر از ظلم و جور شده باشد. خداوند براى او شرق و غرب عالم را فتح خواهد كرد.
احمد بن حنبل از بزرگان عامه و سر سلسله گروه حنابله، به سندش از رسول خدا(ص) نقل كرده است كه فرمود :تملا الارض ظلما و جورآ ثم يخرج رجل من عترتى يملك سبعا او تسعا فيملا الأرض قسطا و عدلا؛() زمين پر از ستم و ظلم مىشود. در اين هنگام، شخصى از عترتم خروج مىكند و در مدت هفت يا نه سال مالك كل زمين خواهد شد. در اين هنگام، زمين را پر از عدل و داد خواهد كرد.
ج. با رجوع به روايات رسيده از هر دو گروه، پى مىبريم كه همگى اتفاق دارند لقب منجى جهانى، «مهدى» است.
مرحوم علامه مجلسى از پيامبر اكرم) نقل مىكند كه فرمود :
يخرج المهدى و على رأسه غمامة فيها مناد ينادي هذا المهدي خليفة الله فاتبعوه؛()مهدى خروج مىكند، در حالى كه بالاى سر او ابرى است و ميان آن ابر، كسى است كه ندا مىكند: «اين، مهدى خليفه خدا است.
او را پيروى كنيد».
حاكم نيشابورى از علماى حديث عامه به سند خود از ابو سعيد خدرى نقل كرده كه رسول خدا(ص) فرمود: «المهدى منا اهل البيت؛ مهدى، از اهل بيت است».()
د. از ديگر مواردى كه همه مسلمانان اتفاق نظر دارند اين كه مهدى موعود(ع) از ذريه پيامبر اكرم(ص) و از فرزندان فاطمه زهرا(س) است.
امام باقر) فرمود: «المهدى رجل من ولد فاطمه؛ مهدى مردى از اولاد فاطمه است»().
در روايات اهل سنت از سعيد بن مسيب نقل شده است: نزد امسلمه بودم كه سخن از مهدى(ع) به ميان آمد.ام سلمه فرمود: از رسول خدا(ص) شنيدم كه مىفرمود: «المهدى من ولد فاطمه؛()مهدى از اولاد فاطمه است».
ابو سعيد خدرى مىگويد: رسول خدا(ص) فرمود: «لا تقوم الساعة حتى تمتلئ الارض ظلما و عدوانا. قال: ثم يخرج رجل من عترتى (اَوْ مِن اهل بيتى) يملاها قسطا و عدلا كما ملئت ظلما و عدوانا؛ قيامت بر پا نمىشود تا اينكه زمين پر از ظلم و جور شده باشد. فرمود: سپس مردي از عترتم يا از اهل بيتم (ترديد از راوى است) قيام مىكند و زمين را پر از عدل و داد خواهد كرد همان گونه كه پر از ظلم و جور شده است»().
هـ. نزول حضرت عيسى(ع) و اقتداى او به امام مهدى(ع) از ديگر امورى است كه هر دو گروه به آن اشاره كرده‌اند.
ابوبصير گويد: از امام صادق(ص) شنيدم كه فرمود :و ينزل روح الله عيسى بن مريم فيصلى خلفه؛ نازل مىشود روح الله عيسى بن مريم، پس، نماز مىخواند پشت سر او (امام مهدى).()
ابوهريره از راويان بزرگ عامه از پيامبر(ص) نقل مىكند: «كيف انتم اذا نزل ابن مريم فيكم و امامكم منكم؛ چگونه‌ايد زمانى كه فرزند مريم فرود آيد؛ در حالى كه امام شما فردى از خودتان است؟»
در صحيح مسلم كه از اصلىترين كتب حديثى اهل سنت است آمده است كه جابر بن عبدالله انصارى از پيامبر(ص) نقل مىكند كه حضرت فرمودند: دائمآ طايفه‌اى از امتم بر حق و ظاهرند تا روز قيامت. سپس فرمود: عيسى بن مريم از آسمان فرود آيد. امير آنها به حضرت عيسى مىگويد پيش‌آى و براى ما امامت كن او در جواب مىگويد: خير به راستى بعضى از شما بر بعضى ديگر امير است براى اكرام خدا بر اين امت.()
ابوسعيد خدرى از رسول خدا(ص) نقل مىكند كه آن حضرت فرمود :منا الذى يصلى
عيسى بن مريم خلفه؛() از ما است كسى كه عيسى بن مريم به او اقتدا كرده و نماز مىگزارد.
و. معرفى و بيان علايم ظهور نيز از ديگر امور مورد اتفاق است.
جابر از امام باقر(ع) نقل مىكند: پس فرود مي‌آيد امير لشكر سفيانى (همراه لشكرش) به (زمين) بيداء. پس منادى از آسمان ندا دهد: «اى بيداء نابود كن قوم (= لشكر) را». پس آنها را در خود فرو مىبرد.()
عايشه از پيامبر(ص) نقل كرده است: لشكرى آهنگ كعبه مىكند. پس هنگامى كه به زمين بيداء درآمدند، (زمين) همه آنها را فرو مىبرد.()
البته موارد اتفاقى ديگرى نيز وجود دارد، مانند: امدادهاى الهى، طلوع خورشيد از مغرب، مشخصات ظاهرى امام، فراوانى نعمت در زمان ظهور، بيعت بين ركن و مقام و…
چرا اهل تسنّن معتقدند امام زمان(ع) هنوز به دنيا نيامده است؟
تمام مسلمانان، اعم از شيعه و سنى، به اصل آمدن امام مهدى(ع) و قيام او اعتقاد دارند و اين، به سبب روايات بسيار زيادى است كه از پيامبر اسلام(ص) در اينباره نقل شده است كه به آمدنش بشارت داده و حتى اوصاف و ويژگيهاى جسمى او را نيز ذكر كرده است؛ مانند اينكه بر گونه راستش خال سياهى دارد و بين دو دندان پيشينش، فاصله است. در روايات متعددى، نسب آن حضرت نيز ذكر شده است؛ مانند اينكه مهدى(ع)، از فرزندان على و فاطمه(ع) و نهمين از فرزندان حسين(ع) و ششمين از فرزندان جعفر صادق(ع) و پنجمين از فرزندان موسى بن جعفر(ع) و نام پدرش حسن(ع) است.
وجود روايات فراوان درباره مهدى موعود، اعتقاد به آمدن مهدى را در آخرالزمان، قصيده‌اى مسلّم ميان مسلمانان قرار داده است؛ امّا درباره ولادت آن حضرت، ميان شيعه و اكثريت اهل سنت، اختلاف است. عدم اعتقاد بسيارى از اهل سنت به ولادت حضرت مهدى(ع) علتهايى دارد، از جمله :
1. مخفى بودن ولادت آن حضرت :آمدن مهدى موعود، از همان زمان نبى اكرم و صدر اسلام، امرى مسلَّم و شايع و مورد توجه مسلمانان بود. سلاطين و حاكمان وقت هم از آن اخبار بي‌اطلاع نبودند و شنيده بودند كه مهدى موعود، از نسل فاطمه و حسين به وجود مي‌آيد و حكومت ستمكاران به دستش منقرض مىگردد و تمام زمين را از حكومت حق خود و
عدل و داد پر خواهد كرد؛ به ويژه روايات متعددى كه مىگفت او، نهمين از فرزندان حسين(ع)است؛ لذا از پيدايش و ظهور او، در بيم و هراس بودند و در صدد بودند به هرگونه اين خطر را از حكومت خود دفع كنند؛ به همين سبب، خانه هاى بنى هاشم به ويژه خانه امام حسن عسكرى(ع) به شدّت تحت كنترل و مراقبت مأموران مخفى و علنى دولت عباسى قرار داشت. حتى معتمد عباسى، به عدّه‌اى از زنان قابله مأموريت سرّى داده بود در خانههاى بنىهاشم به ويژه خانه امام حسن عسكرى(ع) رفت و آمد كنند و مراتب را گزارش دهند. او پس از شهادت امام عسكرى(ع)، دستور داد خانه آن حضرت را تفتيش و بازرسى كنند و گروهى از زنان قابله را فرستاد تا تمام كنيزان آن حضرت را معاينه كنند و اگر آبستنى بين آنان ديده شد، بازداشت كنند. حتّى به خانه امام عسكرى(ع) هم اكتفا نكرد و دستور داد تمام خانههاى شهر را با كمال دقت بازرسى و كنترل كنند.() ولادت حضرت مهدى(عج) نيز به دليل وضعيت سخت آن زمان، مخفى بود و امام حسن عسكرى(ع) فرزند بزرگوار خود را تنها به خواص و معتمدان از شيعيان خود نشان مي‌داد و او را امام و حجت بعد از خود معرفى مىكرد. با اين وضعيت، طبيعى است، اهل سنّت كه از اهل بيت پيامبر فاصله گرفته بودند، از ولادت آن حضرت مطلع نشوند؛ هر چند بنابر روايات رسيده از نبى اكرم(ص)، حضرت مهدى(عج) از اولاد امام حسن عسكرى(ع) و نهمين فرزند از نسل امام حسين(ع) معرفى شده بود.
2. اجتناب از برخى لوازم احتمالى پذيرش ولادت حضرت مهدى(ع):
گفتيم رواياتى كه درباره مهدى موعود آمده، بسيار زياد و از نظر مضمون، بسيار متنوع است. در روايات بسيارى، از پيامبر اكرم نقل شده كه تعداد امامان و خلفاى بعد از من، دوازده نفر است. مجموع روايات شيعه و سنى در اينباره 925 حديث است. در بسيارى از همين روايات، به نام دوازده نفر تصريح شده و اينكه اولشان امام على(ع) و آخرشان امام مهدى موعود(عج) است و اينكه نه نفر از آنان، از نسل امام حسين(ع) هستند. در تعدادى از اين روايات، تمام دوازده نفر نامشان يك به يك ذكر شده است. همچنين در روايات متعددى آمده است كه مهدى(ع)، از اولاد امام على(ع) است(214 حديث) و مهدى(ع) از اولاد فاطمه(س) است (192 حديث) و امام مهدى(ع) نهمين از اولاد امام حسين(ع) است ( 148حديث) و امام مهدى(عج) از اولاد امام محمد باقر(ع) است
(103 حديث) و امام مهدى(عج) ششمين اولاد امام جعفر صادق(ع) است (99 حديث) و اينكه امام مهدى(ع) فرزند امام حسن عسكرى(ع) است ( 145 حديث) و نام پدر مهدى، حسن است (148 حديث). براى اطلاع تفصيلى، مراجعه كنيد به كتاب منتخب الأثر، نوشته آيت‌الله صافى گلپايگانى كه اين احاديث را به تفصيل و با ذكر منابع و مصادر شيعى و سنى آن نقل كرده است.
با توجه به اين احاديث چنين به نظر مي‌رسد كه پذيرش ولادت حضرت مهدى(ع) از امام حسن عسكرى(ع) توابعى دارد كه تأييد عقيده شيعه در امامت و خلافت بلافصل امام على(ع) و يازده فرزندش است و اگر اهل سنت آن را بپذيرند، مىبايست خود را به زحمت و تكلّف انداخته و به گونه‌اى در صدد توجيه برآيند؛ يعنى، پذيرش ولادت حضرت مهدى(ع) به طور حتم و لزوم، به پذيرش نظر شيعه در مسأله خلافت و امامت نمي‌انجامد؛ ولى اهل سنت را مقابل انبوهى از روايات قرار مي‌دهد كه بايد خود را به زحمت و مشقت توجيه آن روايات بيندازند، لذا از اصل، ولادت آن حضرت را منكر مىشوند.
ناگفته نماند شيعه، به دليل عقلى، لزوم وجود امام را در هر عصر و دوره اثبات مىكند و معتقد است هيچگاه زمين از حجت خدا و واسطه فيض خالى نيست؛ ولى اهل سنت، اينگونه مسايل و ادله عقلى را قبول ندارند.
نظر عامه (اهل سنت) درباره ولادت امام مهدى(ع) چيست؟
ميان عامه درباره اين موضوع دو ديدگاه وجود دارد:
الف. اكثر آنان ولادت امام مهدى(ع) را قبول ندارند؛ بلكه معتقدند او در آخر الزمان به دنيا مي‌آيد.
ب. برخى از آنان، ولادت حضرت را پذيرفته‌اند؛ براى نمونه، موارد زير ارائه مىشود :
1. محمد بن يوسف شافعى در كتاب البيان فى اخبار صاحب الزمان، مىگويد :
در تأليف كتاب، اخبار و روايات مربوط به مهدى صاحب الزمان را از غير از طرق شيعه نقل كرده‌ام؛ هرچند آنچه شيعه در اين زمينه معتقد است و پذيرفته است، صحيح و نقل آن، درست است.
اين كتاب، بر 25 فصل مشتمل است كه در هر فصل، تنها رواياتى را كه از ديدگاه اهل سنت معتبر است، نقل مىكند. برخى از فصلهاى كتاب عبارت است از: مهدى در آخرالزمان خروج مىكند؛ مهدى از نسل فاطمه زهرا است؛ حضرت عيسى در آخرالزمان به او اقتدا مىكند؛ نام و كنيه‌اش، همانند پيامبر اكرم است؛ صفات و رنگ و كهرهى حضرت مهدى؛ مهدى، امام صالحى است كه خليفةالله است.
فصل بيست و پنجم اين كتاب، در اين زمينه است كه مهدى از زمان غيبتش كه در سرداب سامرا اتفاق افتاد، تاكنون زنده و باقى است. او، به اشكالاتى كه در زمينه طول عمر حضرت و غيبت آن بزرگوار وجود دارد، پاسخ ميدهد.
.2 محمد بن طلحه شافعى در كتاب مطالب السؤول فى مناقب آل الرسول مىگويد :
مهدى منتظر، در سال 258 ق، در سامرا متولد شد. پدرش، حسن بن على بن محمد بن على الرضا بن موسى الكاظم بن جعفر الصادق بن محمد الباقر بن على زين العابدين بن حسين بن على المرتضى است. نام او محمد و كنيه‌اش ابوالقاسم و از القاب او حجت و خلف صالح و منتظر است.
سپس رواياتى را از پيامبر درباره مهدى(ع) موعود نقل مىكند مبنى بر اينكه: «مهدى، از نسل من و از فرزندان فاطمه و همنام من است؛ در آخرالزمان قيام مىكند و زمين را از عدل و داد پر مىكند، بعد از آن كه از ظلم و جور پر شده است. اين قيام، حتمى است، حتى اگر يك روز از عمر دنيا بيشتر باقى نمانده باشد». وى پس از ذكر اين روايات، آنها را بر همان ابوالقاسم محمد بن حسن بن على على ابن ابيطالب متولد 255 ق تطبيق مىكند و به اشكالها و شبهاتى كه در اينباره ممكن است مطرح شود، پاسخ مي‌دهد.
.3 سبط ابن جوزى حنفى در كتاب تذكرة الخواص مىگويد: حضرت حجت مهدى، محمد بن حسن بن على بن محمد بن على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين بن على بن ابيطالب است. كنيه او، ابوعبدالله و ابوالقاسم است و او است حضرت حجت و صاحب الزمان و قائم منتظر.
سپس از عبدالله ابن عمر روايتى نقل مىكند كه رسول گرامى اسلام گفت: در آخرالزمان، مردى از فرزندان من قيام مىكند كه نام او همانند نام من و كنيه‌اش همانند كنيه من است و زمين را از عدل و داد پر مىكند پس از آن كه از ظلم و جور پر شده است.
.4 عبدالوهاب شعرانى در كتاب اليواقيت و الجواهر، كه در بيان آراى اكابر و بزرگان علماى اهل سنّت در مسائل مختلف عقيدتى است، فصلى را به وقايعى كه پيش از روز رستاخيز و پايان دنيا حتمآ اتفاق مي‌افتد، اختصاص داده است كه يكى از آن وقايع، قيام حضرت مهدى است كه مفصلا درباره آن بحث كرده است. او از قول برخى از اكابر علماى اهل سنت، نقل مىكند كه «مهدى، فرزند حسن عسكرى است كه در نيمه شعبان سال 255 ق متولد شد و زنده باقى خواهد ماند، تا با عيسى ظهور كند و اكنون كه سال 958 هجرى است، 703 سال از عمر شريف او مىگذرد».
نيز از قول شيخ محيى الدين عربى چنين نقل مىكند: خروج مهدى، حتمى است بعد از آن كه زمين از ظلم و جور پر شود؛ به گونه‌اى كه حتى اگر يك روز از عمر دنيا بيشتر باقى نمانده باشد، حتمآ مهدى قيام مىكند و زمين را از عدل و داد پر مىكند. او، از نسل پيامبر اكرم(ص) و فاطمه(س) است و جدش، حسين بن على بن ابيطالب است و پدرش حسن عسكرى، فرزند على النقى، فرزند محمد التقى، فرزند على الرضا، فرزند موسى الكاظم، فرزند جعفر الصادق، فرزند محمد الباقر، فرزند زين العابدين على، فرزند حسين، فرزند امام على بن ابىطالب(عليهم السلام)، است. اسمش، اسم رسول خدا و چهره‌اش، شبيه رسول خدا است و….()
ما به ذكر همين چند نمونه بسنده مىكنيم. براى اطلاع بيشتر مراجعه كنيد به: كفاية الموحدين نوشته شيخ طبرسى و الامام المهدى، اثر سيد محمدكاظم قزوينى. مركز تخصصى مهدويت

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. .fotorism
. و لقد كتبنا فى الزبور من بعد الذكر أنَّ الارض يرثها عبادى الصالحون؛ در «زبور» بعد از ذكر (تورات) نوشتيم: «بندگان
شايسته‌ام وارث (حكومت) زمين خواهند شد».
. ر.ك: معجم احاديث الامام مهدى، ج .5
. الطرائف، ترجمه داوود الهامى، ص .347
. بحث حول المهدى، ص 103 و .104
. عقائد الاماميه، ص .77
. ناصرالدين البانى، حول المهدى، مجله التمدن الاسلامى، سال 1371 ق.
. عبدالمحسن بن حمدالعباد، «عقيدة اهل السنة والاثر فى المهدى المنتظر»، مجله جامعة اسلاميه، ش .3
. سوره نور آيه .55
. بحار الانوار، ج ،52 ص .390
. مسند احمد، ج ،3 ص .28
. بحارالانوار، ج ،51 ص .81
. مستدرك حاكم، ج ،4 ص .557
. بحار الانوار، ج ،51 ص .43
. سنن ابن ماجه، ج ،2 ص ،1386 ح .4086
. مسند احمد، ج ،3 ص .36
. كمال الدين، ج ،2 ص 345،باب ،33 ح .31
. صحيح بخارى، ج 3،ص 1272، ح .3265
. صحيح مسلم، ج 1، ص .137
. مسند احمد، ج ،1 ص .84
. غيبت نعمانى، ص ،279 ح .67
. صحيح بخارى، ج 2،ص ،279 ح .2012
. الارشاد مفيد، اعلام الورى شيخ طبرسى، اصول كافى مرحوم كلينى.
. اليواقيت و الجواهر، ج ،2 ص .143
. كتاب مزامير، مزمور ،37 بندهاى 38،9 .
. همان، مزمور .72
. همان.
. كتاب اشعياى نبى، باب .59
. همان، باب .32
. كتاب زكرياى نبى، باب .14
. كتاب دانيال نبى، باب .12
. كتاب حبقوق نبى، فصل ،2 بندهاى .3
. انجيل متى، باب .24
. انجيل مرقس، باب .13
. انجيل لوقا، باب .12
. انجيل يوحنا، باب .5
. مستر هاكس آمريكائى، قاموس كتاب مقدس، به نقل از كتاب ظهور حضرت مهدى(ع) از ديدگاه اسلام و مذاهب و ملل جهان، نوشته سيد اسدالله هاشمى شهيدى.
. فروردين يشت، از اوستا، فقره .129
. پورداد، سوشيانس، ص 10 و .8
. دينكرد، كتاب نهم، فصل ،58 فقره .15
. . oshida
. اوشيدرى، دانش مزديسنا، ص .137
. وينكرد، كتاب نهم، فصل ،32 فقره اول.
. پور داود، سوشيانس، ص .46
. بندهش هندى، بخش .26
. يادگار جاماسب (جاماسب نامه)، ترجمه صادق هدايت، ص 8 و .117
. اوستا، زامياد يشت، ص 94، يسنا ص 3 و .13
. اوپانيشاد، ترجمه محمد دار اشكوه، ج ،2 ص .637
. بشارات عهدين، ص .246
. همان.
. همان، ص .272
. همان، ص 245.
. اين مطالب درباره انجمن حجتيه از كتاب جريانها و سازمانهاى مذهبى و سياسى، نوشته رسول جعفريان ص 268 چاپ انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامى، پاييز ،83 استفاده شده است كه با دقت در مطالب، پاسخ سؤال به طور مشروح روشن مىشود.

رهنمودهاى مقام معظم رهبرى
ملتى كه از «تاريخ و فرهنگ و موجوديت» خود، احساس حقارت و ذلّت نكند و با چشم غرور و اميد به داشتهها، سنن، آداب و تاريخ و مفاخر خود بنگرد، از عزّت ملى برخوردار است و اين همه به فرموده قرآن كريم با اتكاى به ايمان محقق خواهد شد چرا كه عزّت، مخصوص پروردگار، پيامبر خدا و مؤمنان به پروردگار است.
ملت ايران با اتّكاى به اسلام و به رهبرى امام عظيم الشأنى كه مظهر عزّت اين ملت و اين سرزمين بود در مقابل چنين مصيبتى قيام كرد و امروز مردم ايران به ايرانى بودن و مسلمان بودن خود افتخار مىكنند و قدرتمندان عالم هم معترفند كه تهديدات آنها هيچ تأثيرى در ملت عزتمند ايران و نظام مقتدر و پرنفوذ اسلامى ندارد.
حفظ عزّت ملى نقطه‌اى اساسى در تحليل حوادث سياسى است و همه مردم بخصوص جوانان بايد در بررسى مسائل، به علل تداوم عزّت ملى توجّه كافى كنند.
هر كسى وحدت ملى را به بهانههاى مذهبى از جمله طرفدارى از شيعه و سنّى خدشه دار كند چه شيعه باشد و چه سنى، مزدور دشمن و دشمن اسلام است چه بداند و چه نداند.
بسيارى از عناصر و عوامل وهابى و سلفى كه در عراق و افغانستان و پاكستان اقدامات تروريستى مىكنند متوجه مزدورى خود نيستند همچنانكه فرد شيعه‌اى كه به مقدّسات اهل سنت توهين مىكند حتى اگر متوجه نباشد مزدور دشمن است.
در نگاه جماعت سلفى و وهابى شيعيان و «اهل سنت محب اهل بيت و اهل سنت پيرو عرفان قادرى» در هر جاى دنيا باشند كافرند اما حقيقت اين است كه پيروان اين فكر شوم مأمور ايجاد اختلاف ميان برادران مسلمان هستند همچنانكه شيعه‌اى كه از روى نادانى و يا غرض به مقدّسات اهل سنت توهين مىكند مأمور ايجاد اختلاف است و بهرحال رفتار هر دو گروه حرام شرعى و خلاف قانونى است.
مردم با عظمت اين استان (كردستان)، مردمى امتحان داده هستند چرا كه وقتى دشمن با سياست خباثت آلود خود در پى ايجاد تفرقه قومى و مذهبى در پيكره عظيم ملت ايران بود، مردم كردستان با هوشيارى و مجاهدت اين توطئه بزرگ را خنثى كردند.
مخالفين سرافرازى ايران، از اول انقلاب سعى كردند اين منطقه را استانى امنيتى كنند اما نظام مقتدر اسلامى با همراهى مردم، اين مشكل بزرگ را حل كرد.
در نگاه ما، تنوع اقوام فرصت بزرگى است تا اجزاء پيكره ملت ايران با مراودات صحيح، همزيستى و اتحاد كامل بتواند با استعدادها و ظرفيتهاى مختلف يكديگر را تكميل كنند.
دشمن با وجود ناكامىهاى متعدد، ساكت ننشسته است و از استقامت ملت و مسؤولان جمهورى اسلامى ايران عصبانى است بنابراين همه بايد با هوشيارى كامل، تحركات و طرحهاى بيگانگان را زير نظر داشته باشند چرا كه ممكن است دشمن ضمن عوض كردن روشها همان اهداف پليد را دنبال كند.
ملت ايران به ويژه جوانان با هوشيارى كامل و با همه توان از موجوديت و تماميت ارضى كشور و از اسلام عزيز دفاع مىكنند و همانگونه كه تاكنون از رعد و برق تو خالى دشمنان نترسيده‌اند از اين به بعد هم نمىترسند و عقب نشينى نمىكنند.
حضور فعّال و همه جانبه مردم در انتخابات رياست جمهورى، مسئله‌اى بسيار مهم است و باعث افزايش آبرو و عزّت ملى و تحكيم استقامت كشور خواهد شد و دشمن را از طمع ورزى، توطئه گرى و فساد و فتنه، نااميد خواهد كرد.
ملت هوشيار ايران، درست در نقطه مقابل خواست دشمن، «فعال، پرشور و شعور ـ و همراه با درك و آگاهى كامل،» در پاى صندوقهاى رأى حضور خواهد يافت چرا كه انتخابات را آبروى ملى، وسيله‌اى براى افزايش عزّت ملى و از جمله شاخصهاى رشد ملى مي‌داند.
ملت بزرگ ايران براى خود «حق و توان تصميمگيرى و تأثيرگذارى» در روند مديريت و اداره كشور قائل است و مي‌داند و مىبيند كه اگر رئيس جمهور منتخب او شور و شوق و اراده داشته باشد مىتواند چه خدمات بزرگى انجام دهد.
كسى را برگزينيد كه درد كشور را بفهمد، درد مردم را بداند و از درد مردم احساس درد كند، با مردم يگانه وصميمى باشد، ساده زيست باشد و خود و خانواده و نزديكانش از فساد و اشرافى گرى و اسراف دور باشند چرا كه گرايش مسؤولان به اشراف و تجمّل آفت بزرگى است.
مبارزه با اسراف و تبديل آن به فرهنگ، به سالها تلاش مستمر نياز دارد اما طبعاً مسئولانى كه خود و يا نزديكانشان اهل اسراف باشند نمىتوانند در اين زمينه به ملت كمك كنند.
نامزدها گاه مسائلى خلاف واقع درباره اوضاع كشور و مسائل اقتصادى مطرح مىكنند كه مردم را نگران مىكند و انسان نمىتواند باور كند كه دادن اين همه نسبت خلاف، از روى صدق و صفا مطرح شده باشد. (23/2/)88
امام خمينى ثابت و استوار
انتخابات رياست جمهورى
از مسائلى كه ما در پيش داريم الآن قضيه انتخابات رئيس جمهور است. من كار ندارم كى رئيس جمهور مىشود، به من مربوط نيست، من خودم يك رأى دارم به هر كه دلم مىخواهد مي‌دهم، شما هم همينطور. اما اگر بخواهيد در مقابل دنيا اظهار حيات بكنيد كه بگوييد ما بعد از گذشتن چندين سال زنده هستيم، بايد مشاركت كنيد. اگر خداى نخواسته از عدم مشاركت شما يك لطمه‌اى بر جمهورى اسلامى وارد بشود، بدانيد كه آحاد ما كه اين خلاف را كرده باشيم خداى نخواسته، مسؤول هستيم، مسؤول پيش خدا هستيم. مسأله، مسأله رياست جمهور نيست؛ مسأله، مسأله اسلام است؛ مسأله، مسأله قواعد اسلام است؛ مسأله، مسأله حيثيت اسلام است و مسأله‌اى است كه بايد ما همه به آن اهميت بدهيم و بيشتر از هر وقت و بيشتر از هر سال و هر دوره بايد ان شاء الله شركت بكنيم و اميدوارم كه همه شركت بكنند. و شما بدانيد كه از مركز ايران، اسلام پرتوش در تمام دنيا رفته است، همه جا هست… . (8/5/)64
همان طور كه بارها گفته‌ام مردم در انتخابات آزادند و احتياج به قيّم ندارند و هيچ فرد و يا گروه و دسته‌اى حق تحميل فرد و يا افرادى را به مردم ندارند. جامعه اسلامى ايران كه با درايت و رشد سياسى خود جمهورى اسلامى و ارزشهاى والاى آن و حاكميت قوانين خدا را پذيرفته‌اند و به اين بيعت و اين پيمان بزرگ وفادار مانده‌اند، مسلّم قدرت تشخيص و انتخاب كانديداى اصلح را دارند. البته مشورت در كارها از دستورات اسلامى است و مردم با متعهدين و معتمدين خويش مشورت مىنمايند. (11/1/)67
علاج واقعه را قبل از وقوع بايد كرد و الّا كار از دست همه خارج خواهد شد و اين حقيقتى است كه بعد از مشروطه لمس نموده‌ايد و نموده‌ايم، چه هيچ علاجى بالاتر و والاتر از آن نيست كه ملت در سرتاسر كشور در كارهايى كه محوّل به اوست بر طبق ضوابط اسلامى و قانون اساسى انجام دهد و در تعيين رئيس جمهور و وكلاء مجلس با طبقه تحصيل كرده متعهد و روشن فكر با اطلاع از مجارى امور و غير وابسته به كشورهاى قدرتمند استثمارگر و اشتهار به تقوى و تعهد به اسلام و جمهورى اسلامى مشورت كرده و با علماء و روحانيون باتقوى و متعهد به جمهورى اسلامى نيز مشورت نموده و توجه داشته باشند رئيس جمهور و وكلاء مجلس از طبقه‌اى باشند كه محروميت و مظلوميت مستضعفان و محرومان جامعه را لمس نموده و در فكر رفاه آنان باشند نه از سرمايه‌داران و زمين خواران و صدرنشينان مرفّه و غرق در لذّات و شهوات كه تلخى محروميت و رنج گرسنهگان و پابرهنهگان را نمىتوانند بفهمند. و بايد بدانيم كه اگر رئيس جمهور و نمايندگان مجلس شايسته و متعهد به اسلام و دلسوز براى كشور و ملت باشند بسيارى از مشكلات پيش نمي‌آيد و مشكلاتى اگر باشد رفع مىشود. (وصيت نامه سياسى ـ الهى)
از آقايان كانديداها و دوستان آنان انتظار دارم كه اخلاق اسلامى ـ انسانى را در تبليغ براى خود، كانديداهاى خويش مراعات و از هرگونه انتقاد از طرف مقابل كه موجب اختلاف و هتك حرمت باشد خوددارى نمايند كه براى پيشبرد مقصود، ولو اسلامى باشد، ارتكاب خلاف اخلاق و فرهنگ، مطرود و از انگيزههاى غير اسلامى است. (14/10/)58

«أبَوا هِذِهِ الاْمَّةِ مُحَمَّدٌ وَ عَلىُّ، يُقْيمانِ أودَّهُمْ، وَ يُنْقِذانِ مِنَ الْعَذابِ الدّائِمِ إ نْ أطاعُوهُما، وَ يُبيحانِهِمُ النَّعيمَ الدّائم إنْ واقَفُوهُما»() (بحارالانوار، ج 23، ص 259، ح )8
حضرت محمّد(ص) و على(ع)، والدين اين امّت هستند، چنانچه از آن دو پيروى كنند آنها را از انحرافات دنيوى و عذاب هميشگى آخرت نجات مي‌دهند؛ و از نعمتهاى متنوّع و وافر بهشتى بهرهمندشان مىسازند.
«نَحْنُ وَسيلَتُهُ فى خَلْقِهِ، وَ نَحْنُ خاصَّتُهُ وَ مَحَلُّ قُدْسِهِ، وَ نَحْنُ حُجَّتُهُ فى غَيْبِهِ، وَ نَحْنُ وَرَثَهُ أنْبيائِهِ»() (شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 16، ص )211
ما أهلبيت پيامبر، وسيله ارتباط خداوند با خلق او هستيم، ما برگزيدگان پاك و مقدّس پروردگار مىباشيم، ما حجّت و راهنما خواهيم بود؛ و ما وارثان پيامبران الهى هستيم.
«مَنْ أصْعَدَ إ لىَ اللّهِ خالِصَ عِبادَتِهِ، أهْبَطَ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ أفْضَلَ مَصْلَحَتِهِ.» (همان، ج 67، ص 249، ح )25
فرمود: هركس عبادات و كارهاى خود را خالصانه براى خدا انجام دهد، خداوند بهترين مصلحتها و بركات خود را براى او تقدير مىنمايد.
«إنَّ السَّعيدَ كُلَّ السَّعيدِ، حَقَّ السَّعيدِ مَنْ أحَبَّ عَليّآ فى حَياتِهِ وَ بَعْدَ مَوْتِه.» (شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 2، ص )449
همانا حقيقت و واقعيّت تمام سعادتها و رستگاريها در دوستى على (ع) در زمان حيات و پس از رحلتش خواهدبود.
«إلهى وَ سَيِّدى، أسْئَلُكَ بِالَّذينَ اصْطَفَيْتَهُمْ، وَ بِبُكاءِ وَلَدَيَّ فى مُفارِقَتى أنْ تَغْفِرَ لِعُصاةِ شيعَتى، وَشيعَةِ ذُرّيتَى.» (كوكب الدّرى، ج 1،ص )254
خداوندا، به حقّ اولياء و مقرّبانى كه آنها را برگزيده‌اى، و به گريه فرزندانم پس از مرگ و جدائى من با ايشان، از تو مىخواهم گناه خطاكاران شيعيان و پيروان ما را ببخشى.
«شيعَتُنا مِنْ خِيارِ أهْلِ الْجَنَّةِ وَكُلُّ مُحِبّينا وَ مَوالى اَوْليائِنا وَ مُعادى أعْدائِنا وَ الْمُسْلِمُ بِقَلْبِهِ وَ لِسانِهِ لَنا.» (بحارالانوار، ج 68، ص 155.)
شيعيان و پيروان ما، و همچنين دوستداران اولياء ما و آنان كه دشمن دشمنان ما باشند، نيز آنهائى كه با قلب و زبان تسليم ما هستند بهترين افراد بهشتيان خواهند بود.
«حُبِّبَ إلَىَّ مِنْ دُنْياكُمْ ثَلاثٌ: تِلاوَهُ كِتابِ اللّهِ، وَالنَّظَرُ فى وَجْهِ رَسُولِ اللّهِ، وَالانْفاقُ فى سَبيلِ اللّهِ»” (نهج الحياه، ص )271
سه چيز از دنيا براى من دوست داشتنى است: تلاوت قرآن، نگاه به صورت رسول خدا؛ و انفاق و كمك به نيازمندان در راه خداوند متعال.
«الْزَمْ رِجْلَها، فَإنَّ الْجَنَّهَ تَحْتَ أقْدامِها، و الْزَمْ رِجْلَها فَثَمَّ الْجَنَّهَ» (كنزالعمّال، ج 16، ص 462، ح )45433
هميشه در خدمت مادر و پاىبند او باش، چون بهشت زير پاى مادران است؛ و نتيجه آن نعمتهاى بهشتى خواهد بود.
«ما يَصَنَعُ الصّائِمُ بِصِيامِهِ إذا لَمْ يَصُنْ لِسانَهُ وَ سَمْعَهُ وَ بَصَرَهُ وَ جَوارِحَهُ» (بحارالانوار، ج 93، ص 294، ح )25
روزه‌دارى كه زبان و گوش و چشم و ديگر اعضاء و جوارح خود را كنترل ننمايد هيچ سودى از روزه خود نمىبرد.
«لا يَلُومَنَّ امْرُءٌ إلّا نَفْسَهُ، يَبيتُ وَ فى يَدِهِ ريحُ غَمَر» (كنزالعمّال، ج 15، ص 242، ح )40759
كسى كه بعد از خوردن غذا، دستهاى خود را نشويد دستهايش آلوده باشد، چنانچه ناراحتى برايش به وجود آيد كسى
جز خودش را سرزنش نكند.
«إنَّ اللّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعآ وَلايُبالى» (تفسير التبيان، ج 9، ص )37
همانا خداوند متعال تمامى گناهان بندگانش را مي‌آمرزد و از كسى باكى نخواهد داشت.
«إذا حُشِرْتُ يَوْمَ الْقِيامَهِ، أشْفَعُ عُصاهَ أُمَّةِ النَّبىَّ (ص)» (احقاق الحق، ج 19، ص )129
هنگامى كه در روز قيامت برانگيخته و محشور شوم، خطاكاران امّت پيامبر (ص)، را شفاعت مىنمايم.
«يا أبَا الحَسَن، إنّى لاسْتَحى مِنْ إلهى أنْ أكَلِّفَ نَفْسَكَ ما لا تَقْدِرُ عَلَيْهِ» (أمالى شيخ طوسى، ج 2، ص )228
خطاب به همسرش اميرالمؤمنين، على (ع)، كرد و اظهار نمود: من از خداى خود شرم دارم كه از تو چيزى را در خواست نمايم و تو توان تهيه آن را نداشته باشى.
«أمّا وَاللّهِ، لَوْ تَرَكُوا الْحَقَّ عَلى أهْلِهِ وَ اتّبَعُوا عِتْرَهَ نَبيّه، لَمّا اخْتَلَفَ فِى اللّهِ اثْنانِ، وَ لَوَرِثَها سَلَفٌ عَنْ سَلَف، وَ خَلْفٌ بَعْدَ خَلَف، حَتّى يَقُومَ قائِمُنا، التّاسِعُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ (ع)» (بحارالانوار، ج 36، ص )352
به خدا سوگند، اگر حقّ يعنى خلافت و امامت را به اهلش سپرده بودند؛ و از عترت و اهلبيت پيامبر (ص) پيروى و متابعت كرده بودند حتّى دو نفر هم با يكديگر درباره خدا و دين اختلاف نمىكردند و مقام خلافت و امامت توسط افراد شايسته يكى پس از ديگرى منتقل مىگرديد و در نهايت تحويل قائم آل محمّد(عج) مىگرديد كه او نهمين فرزند از حسين (ع) مىباشد.
«إلهى وَ سَيِّدى، أسْئَلُكَ بِالَّذينَ اصْطَفَيْتَهُمْ، وَ بِبُكاءِ وَلَدَىَّ فى مُفارِقَتى أَنْ تَغْفِرَ لِعُصاهِ شيعَتى، وَشيعَهِ ذُرّيتَى» (كوكب الدّرى، ج 1، ص )254
خداوندا، به حقّ اولياء و مقرّبانى كه آنها را برگزيده‌اى، و به گريه فرزندانم پس از مرگ و جدائى من با ايشان، از تو مىخواهم گناه خطاكاران شيعيان و پيروان ما را ببخشى.
«شيعَتُنا مِنْ خِيارِ أهْلِ الْجَنَّهِ وَكُلُّ مُحِبّينا وَ مَوالى اَوْليائِنا وَ مُعادى أعْدائِنا وَ الْمُسْلِمُ بِقَلْبِهِ وَ لِسانِهِ لَنا” (بحارالانوار، ج 68، ص 155، ح )11
شيعيان و پيروان ما، و همچنين دوستداران اولياء ما و آنان كه دشمن دشمنان ما باشند، نيز آنهائى كه با قلب و زبان تسليم ما هستند بهترين افراد بهشتيان خواهند بود.
«إلَيْكُمْ عَنّى، فَلا عُذْرَ بَعْدَ غَديرِكُمْ، وَ الاَْمْرُ بعد تقْصيركُمْ، هَلْ تَرَكَ أبى يَوْمَ غَديرِ خُمّ لاِحَد عُذْوٌ» (خصال، ج 1، ص )173
خطاب به مهاجرين و انصار كرد و فرمود: از من دور شويد و مرا به حال خود رها كنيد، با آن همه بىتفاوتى و سهل انگارى هايتان، عذرى براى شما باقى نمانده است. آيا پدرم در روز غدير خم براى كسى جاى عذرى باقى گذاشت؟
«جَعَلَ اللّهُ الاْيمانَ تَطْهيرآ لَكُمْ مِنَ الشِّرْكِ، وَ الصَّلاهَ تَنْزيهآ لَكُمْ مِنَ الْكِبْرِ، وَ الزَّكاهَ تَزْكِيَهً لِلنَّفْسِ، وَ نِماءً فِى الرِّزقِ، وَ الصِّيامَ تَثْبيتآ لِلاْخْلاصِ، وَ الْحَّجَ تَشْييدآ لِلدّينِ» (رياحين الشريعه، ج 1، ص )312
خداوند سبحان، ايمان و اعتقاد را براى طهارت از شرك و نجات از گمراهى ها و شقاوت ها قرار داد. و نماز را براى خضوع و فروتنى و پاكى از هر نوع تكّبر، مقرّر نمود. و زكات )و خمس( را براى تزكيه نفس و توسعه روزى تعيين نمود. و روزه را براى استقامت و اخلاص در اراده، لازم دانست. و حجّ را براى استحكام أساس شريعت و بناء دين اسلام واجب نمود.
«يا أبَا الْحَسَنِ! إنَّ رَسُولَ اللّهِ (ص) عَهِدَ إلَىَّ وَ حَدَّثَنى أنّى اَوَّلُ أهْلِهِ لُحُوقآ بِهِ وَ لا بُدَّ مِنْهُ، فَاصْبِرْ لاِمْرِاللّهِ تَعالى وَ ارْضَ بِقَضائِهِ” (بحارالانوار، ج 43، ص 200، ح )30
فرمود: اى ابا الحسن! همسرم ، همانا رسول خدا با من عهد بست و اظهار نمود: من اوّل كسى هستم از اهل بيتش كه به او ملحق مىشوم و چاره‌اى از آن نيست، پس تو صبر نما و به قضا و مقدّرات الهى خوشنود باش.
«خَيْرٌ لِلِنّساءِ أنْ لايَرَيْنَ الرِّجالَ وَ لا يَراهُنَّ الرِّجالُ» (بحارالانوار، ج 43، ص 54، ح )48
بهترين چيز براى حفظ شخصيت زن آن است كه مردى را نبيند و نيز مورد مشاهده مردان قرار نگيرد.


آئينه‌دار آفتاب قدس و ملكوت
امام خمينى شخصيت والامقام، وارسته و پارسايى است كه بر اثر ارتباط و اتّصال باطنى با عرش، ملكوت و درگاه الهى، مواهب وافر معنوى، فكرى، سياسى و فرهنگى را نصيب خود و جامعه ايرانى و حتى جهان اسلام و تشنگان حقيقت در ديگر نقاط كره زمين نمود.
زيرا انسانى كه توجّه خويش را يكسره، صادقانه، خالصانه و خاضعانه متوجه ساحت قدس پروردگار مىكند و تمام وجودش روى به سوى حقيقت دارد، همچون آئينه‌اى كه در برابر تابش آفتاب قرار مىگيرد انوار و فيوضات ربّ العالمين را به تناسب ظرفيت درونى، دريافت مىكند و آثارش را در جامعه منعكس مىنمايد.آن قلب مطمئنى كه توجّه به خدا داشت خود را به يك پايگاه عظيم قدرت روحى و معنوى متصل كرده بود و به همين دليل عظيمترين توفانها و حوادث مخوف نتوانست
در دل و ذهن آن روح قدسى تلاطم بوجود آورد.
از سوى ديگر امام به بركت اين انوار مقدّس آن چنان قوت و نيرويى بدست آورده بود كه در رويدادهاى گوناگون و جريانهايى كه فرسايندگىها و فشارهاى گوناگونى به همراه داشت هيچ گونه رنجورى، ملال و خستگى از خويشتن نشان نمي‌داد و حتى وقتى سختترين مصائب سيماى تلخ خود را نشان مي‌داد او با يك نوع آرامش ملكوتى، نشاط و شادابى خاص از آن عبور مىكرد و اين ويژگى كه با نوعى توكّل توأم بود يك نوع انبساط روحى را به جامعه تزريق مىكرد.
از ثمرات اين خودسازى و حلاوت، ياد و ذكر خدا آن بود كه امام از هرگونه جلوه‌اى كه جنبه دنيايى و فناپذير داشت خود را وارسته ساخت و چنان مجذوب عبادت حق گرديد كه هيچ عاملى نمىتوانست او را از اين حضور باز دارد و چنين زهدى موجب گشت امام با استوارى، پايدارى و
صلابت در برابر تمام ظلمتها، جهالتها، شقاوتها و توطئههاى استكبارى و نيز نيرنگهاى منافقانه و ريا كارانه، يك تنه بايستد و قاطعيت و پافشارى بر ارزشها را در هر وضع و حالى بر شرايط ديگر ترجيح دهد.
طبيعى است اين گونه تزكيه و تهذيب، سدّ بزرگى در برابر شياطين انسى و جنى بوده و چون واكسنى قوى صاحبش را در برابر انواع ويروسهاى سياسى و اجتماعى مصون مىسازد و ارمغان آن براى آن رهبر عاليقدر و قلّه استوار و قبيله ايمان و تقوا، ايجاد نور بصيرت در دل بود كه تشخيص حق را برايش آسانتر مىكرد، امام در تفكيك بين حقايق مسلّم و انواع باطلاقهاى رذالت و مردابهاى متعفّن رياكاران، اهل جمود و جاهلان و ظاهرسازان هيچ گونه ترديدى به دل راه نمي‌داد و به وسوسههايى كه مىخواستند باطل را آرايش دهند و عفونتهاى سياسى را معطّر سازند و به
جلوههاى استبكارى زينت دهند بي‌اعتنا بود و اين واقعيت نكته‌اى است كه حضرت على(ع) بدان اشاره‌اى آشكار دارد :ذكر اللّه ينير البصائر()، دوام الذكر ينير القلب و الفكر()، الذكر هداية العقول و تبصرة النُفوس() مولوى هم چه نيكو سروده است:
ذكر آرد فكر را در اهتزاز ذكر را خورشيد اين افسرده ساز
بنابراين امام به بركت چنين سرمايههاى معنوى و پايگاههاى ارزشمند، تاريخ معاصر را دچار تحوّلى عميق ساخت و آن چنان جهان را تحت الشعاع برنامههاى خود قرار داد كه بايد اين عصر را متعلق به او دانست، او با اين توشههاى والا و ريشههاى عميق از ظرفيت و جايگاه بالايى برخوردار بود و به همين دليل نوع نگاه و نگرش او با ديگر رهبران جنبشها و نيز رجال سياسى متفاوت است.امام صرفنظر از مسايل مربوط به عصمت و اختصاصاتى كه پيامبران و ائمه با آنها شناخته مىشوند، بيش از همه به فرستادگان الهى و اولياى حق شباهت دارد.
او مصداق كامل ناجى بزرگ و احياگر باورهاى دينى و فضيلتهاى اخلاقى بود و چراغى را روشن كرد كه نه تنها براى نسلهاى اخير بلكه براى جوامع آينده و تمامى از راه ماندگان پرتو افشانى مىكند. به همين دليل تمام آنانى كه از كوثر قرآن و عترت جرعههايى جان بخش نوشيده‌اند مشتاق او هستند و نيز هيچ گاه امام در مرزهاى جغرافيايى ايران منحصر نمىگردد و كسانى كه در سرزمينهاى ديگر زندگى مىكنند و هرگز او را نديده‌اند رايحه امام را كه مشام روانشان را نوازش مي‌دهد، احساس مىكنند.
وقتى تمام شرايطى كه امام در آن مي‌زيست مورد بررسى قرار دهيم و نيز موضعگيرىهاى قاطع و صريح ايشان را در نظر بگيريم مشخص مىگردد آن بزرگمرد عرصه ديانت و سياست، انسانى خارق العاده، الهى، استثنايى و متّصل به كانون نور و هدايت بوده است.
عبور از حصارهاى اسارت‌آور
امام هنگام ستيز با جفاكاران و ناشران شرارت و در همان ايامى كه با تمامى توان، منافع فرعونهاى اروپايى و آمريكايى و بتهاى بتخانه غرب را با پتك ايمان و تقوا مورد تهاجم جدّى قرار داد و باغ وحش مدعيان تمدّن را افشا ساخت با موانعى به مراتب خطرناكتر از اينها روبرو گرديد كه به خوبى به سيماى آشفته و بى روح و محروم از فضيلت آنان پى برد و
نقشههاى آنان را نيز خنثى نمود:
عدّه‌اى در مجالس گوناگون در كسوتى مذهبى و ظاهرى متدين به دعاگويى طاغوت مىپرداختند و خواستار سلامتى او براى ادامه رفتارهاى ضد ديانت وى بودند و حتى گروهى از اين جاهلان متنسّك با حكومت پهلوى همراهى مىكردند و او را سايه خدا معرفى مىنمودند و در لباس وعظ و خطابه چنين اشاعه مي‌دادند: سلطنت موهبتى الهى و مشيتى ربّانى است كه از ميان هزاران انسان به شخصى اعطا مىگردد كه جامه قدس، شرف و سعادت بر او پوشانيده و تاج سرافرازى بر سرش نهاده‌اند. شاه را به خصالى متّصف مىكردند كه نه تنها از آنها بهره‌اى نداشت بلكه عليه تمام فضايل و مكارم موضع گرفته و در بوستان معنويت بذر فساد مىپراكند. از طرفى وقتى چنين برترىهاى كاذب و موهوم براى شاهنشاه عارى از ايمان به خدا و تهى از مهر و محبت به بندگان خدا در نظر گرفته شود ديگر نمىتوان اعمال و رفتار و كارنامه‌اش را كه سراسر پليدى و سياهى بود در معرض انتقاد قرار داد. امّا امام از اين حصار امنى كه آن خنّاسان خود باخته براى رژيم ستم شاهى بوجود آورده بودند عبور كرد و آن را درهم كوبيد و شاه را مصداق بارز يزيد زمان و فرعون عصر معرفى كرد كه عدل و انصاف را زير پا نهاده وبه حق كشى و ضايع نمودن حقوق مردم روى آورده است به علاوه مقامى را كه مختص يك انسان شايسته، لايق، مؤمن و وارسته مىباشد غصب كرده است، خلافها را با صراحت بيان مىكرد و كارنامه او را تا حدّ بر كنارى و حذف او، زير سؤال برد.
گروهى ديگر بودند كه با قرائتى فاقد پويايى و به دور از جوشش و خيزش و تصوّرى بدون روح و رمق از اسلام دل به انتظارى منفى خوش كرده بودند و تلاش كردن براى تشكيل يك نظام اسلامى در عصر غيبت امام زمان(عج) را غصب مسلّم حق آن فروغ دوازدهم امامت تلقى مىكردند، امام در همين وضع توانست اولاً تبليغات پوچ و بيهوده اينها را خنثى سازد و ثانياً ياران واقعى خويش را براى درهم شكستن سپاه سياه تبهكارى مصمّم ساخت و شرايط را براى ايجاد يك تشكيلات پر ابهت سياسى كه بتواند در جهت تحكيم و انتشار ارزشها بكوشد و براى نيكان و پاكان آرامش لازم را فراهم آورد و جلو منكرات را بگيرد، فراهم نمود.
افرادى هم با وجود اين كه مي‌دانستند مسير امام بر حق است اما صلابت او را بر نمىتابيدند يا ظرفيت هضم اقتدار او را نداشتند به همين دليل در آغاز نهضت نه تنها با رهبرى نهضت
همكارى نمىكردند بلكه او را نصحيت مىكردند كه‌اى آقا نمىتوان با رژيمى كه حداقل نيم قرن سابقه دارد و تمام ابرقدرتهاى جهان از او حمايت مىكنند به مقابله برخاست و او را از جاى بركند بدتر از آن، اين كه برخى امام را به كنار آمدن و سازش با ستم توصيه مىنمودند و توجيه بلهانه و ساده لوحانه آنان اين بود كه او تنها حاكم شيعه مذهب مىباشد. و بهتر است با وى همكارى نمود نه آن كه در صدد سقوطش برآمد، اينها فكر نمىكردند كه امام مىخواهد يك غاصبى را بركنار كند و يك فرد صالح، لايق و مردمى را كه كاملاً پاىبند به مذهب شيعه است روى كار آورد، اينها همان نگاه خوارج را ترويج مىنمودند كه شخصيتى چون اميرمؤمنان على(ع) را از ادامه زعامت مسلمين محروم كردند و همين بى وفايىها و نادانىها، آن پيشواى پرهيزگاران را تنها گذاشت و ديديم كه وقتى ائمه هدى را جاهلان متنسّك از فرمانروايى بر امور مسلمين بركنار نمودند، زمينه هايى را بوجود آوردند كه جانيان و خلافكاران اموى و عباسى روى كار آيند، آنانى كه در كارنامه سياه خود آن چنان كار را به ابتذال و فساد كشانيدند كه روى مغولها را سپيد كردند. البته برخى از اين تنگ نظران تنك مايه آنقدر خود باخته بودند كه از دستگاه ستم هراس داشتند و هرگونه پيش روى به سوى اين تشكيلات را پيمودن مسيرى پرخوف و خطرناك مي‌دانستند و توصيه مىنمودند نيروى مؤمن و انقلابى از مواضع خود عقب نشينى كنند، اينها ادعاى درك مسايل را داشتند ولى دلشان خالى از ايمان بود.
امام، ايرانى منسجم، يكپارچه و متحد مىخواست و برايش مرزبندىهاى جناحى، قومى قبيله‌اى و فرقه‌اى مطرح نبود و خود را متعلق به قشرى مشخّص نمي‌دانست، خود را رهبر همه معرفى مىكرد، در انحصار هيچ تشكّلى قرار نمىگرفت. از همه ظرفيتها، استعدادها و امكانات براى مقاصد بلند و اهداف خود كه سربلندى و عزّت اسلام و مسلمين بود، استفاده مىنمود و البته براى تحقق اين هدف مراقب جهتهاى ديگر هم بود. به عنوان نمونه وقتى رژيم بعثى عراق، جنگ تحميلى را عليه ايران به راه انداخت امام براى نجات ايران از چنگال وحشيانه صدام انرژى نهفته، ناشناخته ولى خالصانه مردمى را براى دفاعى مقدّس بسيج نمود اما در عين حالى كه نيروهاى خودى را ضد متجاوزان تشويق مىكرد و رهبرى آنان را عهده‌دار بود، نگران سرزمين و شيعيان عراق هم بود كه مبادا در اين ستيز نابرابر، وحشيان
حاكم بر اين كشور مردم مسلمان آن را پايمال جفاى خود كند لذا مدام برايشان پيام مىفرستاد، او بين هويت و ارزشهاى تمام مسلمانان جهان و حتى محرومين صالح در سراسر گيتى يك نوع اشتراك مي‌ديد.
نغمههاى شوم
يكى از برجستهترين خصال امام در مبارزات سياسى، بدبينى به اجانب بود و با آن بصيرت باطنى كه از راه خودسازى بدست آورده بود حتى به جنبههاى حقوق بشرى و آزادى خواهى آنان چشم اميدى نداشت و در اين بدبينى واقع بين بود، هوش فوق‌العاده‌اش به خوبى تشخيص داد كه حقوق بشر هم يك بمب نرم و بدون سر و صداست كه غربىها بر سر مخالفين خود مي‌ريزند. بدن آدمى به خوبى مىتواند خطر گازهاى سمّى، موجودات درّنده و نيشهاى زهرآگين خزندگان را درك كند اما خرد هر كسى قادر نمىباشد بفهمد دشمن با اين شعارهاى فريبنده چه مقصدى دارد، بسيارى از افرادى كه ادعاى روشنفكرى داشتند و خود را صاحب نظر در مسايل سياسى مي‌دانستند شيفته اين فريبها گرديدند و گفتند: غرب مهد دموكراسى، آرامش و امنيت است!
شناخت امام از استكبار بر حكم قرآنى اشدّاء على الكفار استوار بود، همانگونه كه با تكيه بر رحماء بينهم در كنار محرومين صالح ماند و از اعماق قلب بر قدرت، توان، صداقت و پاكى آنان اعتقاد داشت.
بارها مىفرمود اَبَرقدرتها با وجود آن كه قدرتى دارند، در نهايت ضعف به سر مىبرند ولى تهيدستانى كه به ظاهر امكاناتى ندارند از همه قوىترند.
استكبار با وجود انواع تجهيزات، آسيبپذير است چون از ايمان و حمايت مردمى بهره‌اى ندارد، سخن اول و آخرش در مورد ابرقدرتها نوسانى نداشت و تأكيد مىنمود: «دنيا بداند هر گرفتارى كه ملت ايران و مسلمين دارد از اجانب است از آمريكاست. ملل اسلام از اجانب و از آمريكا خصوصاً متنفر است، بدبختى دول اسلامى از دخالت اجانب در مقدّرات آنهاست.»() او تمام نقشههاى قدرتهاى بزرگ را محو اسلام مي‌دانست و يادآور شد: به اسم اصلاحطلبى، دانش دوستى و آزادى مىخواهند احكام اسلامى را پايمال كنند، كارشناسان استكبار در قالب پژوهشهاى دينى، شرقشناسى و مانند آنها، پردههاى ضخيمى بر چهره نورانى اسلام كشيده‌اند از ديدگاه امام بر اثر تبانى ابرقدرتهاى شرقى و غربى غده
سرطانى صهيونيسم در قلب جهان اسلام پديد آمد و زخم خون چكانى براى مسلمانان به ارمغان آورد و تنها راه رهايى از اين توفانها بازگشت به اسلام، قرآن و اتحاد اسلامى است.()
استراتژى ديگر امام اين بود كه رژيمهاى باطل هرگونه تصميمى بگيرند براى سرنگون ساختن بساط ظلم خود كمك كرده‌اند، در بهار سال 1342، رژيم شاه طرح سپاه دين را مطرح كرد، بر اساس آن روحانيون توسط مأموران دستگير شده و با پوشيدن لباس سربازى به مرزها و نقاط دورافتاده تبعيد گرديدند. امام در پيامى به اين مناسبت فرمودند: «نگران نباشيد، تزلزل به خود راه ندهيد. تعليمات نظامى را با كمال جديّت دنبال كنيد باشد كه چون حضرت موسى(ع) كه در آغوش فرعون بزرگ شد و اساس ظلم و جور را در هم پيچيد. شما هم ريشههاى فساد و ظلم را از بيخ و بدن درآوريد.»() و بدينگونه به طلّاب آموخت آموزش نظامى را فرا گيرند تا بتوانند در مبارزه با ستم، از آن استفاده كنند و چون در سال 1350 هـ.ش رژيم شاه بار ديگر طرح سپاه دين را به اجرا درآورد و روحانيون را به بهانه اعزام سپاه دين از لباس مقدّس روحانيّت محروم و آنها را به سوى مرزها روانه داشت، امام در پيامى آتشين فرمودند: «نغمه سپاه دين در شرايطى ساز مىشود كه دستگاه جبّار، دست جنايتكار اسرائيل را در تمام شؤون اقتصادى، سياسى و نظامى ايران باز گذاشته است. بسيارى از علماى اعلام و ملت شريف ايران در زندان، تبعيد و تحت شكنجه به سر مىبرند و جوانان غيور وطن خواه، اعدام و تيرباران مىشوند. اين جانب به
ملت محترم ايران اعلام خطر مىكنم.»()
امام در سال 1350 هـ.ش وقتى متوجه شد مىخواهند از طرف رژيم پهلوى جشنهاى 2500 ساله برگزار كنند در پيامى به زائران بيت اللّه الحرام فرمودند :از جمله مصيبتها برگزارى جشن منحوس دوهزار و پانصد ساله شاهنشاهى است كه خدا مي‌داند چه مصيبت و سيه روزى به بار مي‌آورد.() شاه در اين سال جشنهاى مذكور را در سراسر ايران برپا نمود و با صرف ميليونها دلار از پول ملت ايران، سران كشورهاى جهان را به ايران دعوت كرد تا در اين مراسم شركت نمايند. از اين زمان تاريخ ايران كه بر مبناى هجرت حضرت رسول اكرم(ص) بود به سال شاهنشاهى تغيير كرد. امام در مقابل اين بى حرمتى موضعگيرى شديد نمود و در پيام خود رژيم پهلوى را از ننگينترين رژيمها معرفى كرده و فرمودند: «مسلمين براى جنايات پادشاهان عزا بگيرند نه جشن.» و افزودند :مسلمين براى مجد و عظمت اسلام و آزادى فلسطين در خاك و خون مىغلطند ولى شاه ايران براى رژيم مبتذل شاهنشاهى جشن و سُرور به پا مىكند.() در سال 1352 هـ.ش در حالى كه شاه اختناق بسيار شديدى بر كشور حاكم كرده بود و هرگز كسى جرأت نداشت يك كلمه از آزادى سخن بگويد و يا نام مقدس امام را بر زبان جارى نمايد امام اين گونه به افشاگرى پرداختند: «…در اين دهه سياهى كه گذشت جز فقر و ذلّت و اختناق، قتلهاى دسته جمعى، تيرباران و اعدامهاى غيرقانونى و انباشتن زندانها از علماء، روحانيون و جوانان ملت اسلام چيزى عائد ملت ستمديده ايران نگرديده… اكنون سكوت در مقابل اين نقشهها و فجايع در حكم انتحار است و استقبال از مرگ سياه و سقوط يك ملت بزرگ مىباشد».()
در اسفند ماه سال 1353 هـ.ش شاه كه خود را در اوج قدرت مي‌ديد طى يك سخنرانى ايجاد حزب رستاخيز را اعلام كرد و گفت: كسانى كه در آن وارد نشوند به معنى آن است كه علاقه‌اى به كشور خود ندارند و مىتوانند گذرنامه گرفته و از ايران خارج شوند و نيز تهديد كردند: هر كس در حزب منحوس مزبور ثبت نام نكند دستگير و زندانى مىشود.() امام در اينباره فرمودند: شركت در حزب رستاخيز حرام و كمك به ظلم و استيصال و از بين بردن مسلمين است و مخالفت با آن از روشنترين موارد نهى از منكر است…اين حزب تحميلى مخالف قانون اساسى و موازين بين المللي‌است.()
فرمايشى بودن اين حزب و ناكامى سياسى
آن در اوج قدرت، حتى بر حاميان خارجى شاه پوشيده نبود و در اسناد سرّى و محرمانه لانه جاسوسى آمريكايى به اين واقعيت اعتراف شده است. در تابستان سال 1357 ش همزمان با گسترش امواج انقلاب اسلامى شاه به منظور عقب نشينى و اعطاى امتياز به مردم، آن را منحل كرد.
در پايان سال 1354 ش مجلس شوراى ملى و سنا در يك اجلاس مشترك تصويب كردند كه مبدأ تاريخ ايران به شاهنشاهى تغيير يابد و همه مردم و سازمانهاى عمومى و دولتى موظفند تاريخ جديد را به كار برند، تغيير تاريخ به مفهوم تيراندازى ديگر رژيم به سوى مقدّسات و شعائر دينى بود. امام خمينى اين حركت را نغمه‌اى شوم براى محو اسلام دانستند و امّت مسلمان را موظف نمودند با آن مخالفت كنند و استعمال آن را حرام و حمايت كردن از ستم و دشمنى با اسلام قلمداد كردند.()
در خرداد همين سال به مناسبت گراميداشت شهداى پانزدهم خرداد 1342 ش مجلس با شكوهى در قم و تظاهرات وسيعى در دانشگاههاى كشور برپا شد كه با يورش وحشيانه نيروهاى شاه به خاك و خون كشيده شد.()
امام خمينى در پيامى فرمودند :تأسف از سركوب كردن ملت مظلوم و هجوم به دانشگاههاى سراسر كشور، تأسف از واقعه جانسوز هفدهم خرداد 1354 مدرسه فيضيّه كه واقعه قتل عام 15 خرداد 1342 ش را زنده كرد.
در سال 1355 ش به مناسبت پنجاهمين سال سلطنت پهلوى جشن هايى برپا شد كه همزمان با عيد سعيد فطر بود. امام در فراز پيامى خاطرنشان ساختند: «براى مسلمين در وضع حاضر عيدى نمانده است… ايران مركز تاخت و تازِ اجانب خصوصاً آمريكا و ايادى خبيثه آن است».()
امام هيچگاه در برابر دشمنان اسلام كُرنش و تواضع نكردند و سعى نمودند غيرت اسلامى خويش را به آنان نشان دهند و در راهى كه برگزيده بودند با قاطعيت و صلابت پيش مي‌رفتند و ترديد به دل راه نمي‌دادند يك بار فرستاده‌اى از سوى رژيم، به خدمت امام آمد و ايشان را تهديد كرد و گفت فكر نكنيد پيروز مىشويد! امام با عصبانيت فرمودند«:اين را بدانيد تا زنده هستم اگر در خانه‌ام را هم به رويم ببنديد از پاى نخواهم نشست و با اين نيش قلم عليه شما خواهم نوشت و اگر نشد از شكاف در سخنم را به مردم خواهم رساند.»()
تصميم جدّى و قاطع به همراه همّت امام در مورد هرچه كه آن را وظيفه و تكليف شرعى تشخيص مي‌دادند تا بدان حد بود كه اگر دنيا و اهلش با ايشان مخالفت مىكردند از آن منصرف نمىشدند و به سرزنش ملامتگران ذرّه‌اى اعتنا نمىكردند، در دوران نهضت مقدسى كه رهبرى كردند مدّتى تنها، اعلاميه عليه طاغوت دادند و در رسيدن به اهداف مقدّس هرگز يأس به خود راه ندادند. آية اللّه شهيد سيد محمد رضا سعيدى نقل كرده‌اند: خدمت امام عرض كردم شما را تنها مىگذارند! فرمود، اگر جن و انس يك طرف باشند و من يك طرف حرفم همين است كه مىگويم.()
سرسختى در برابر خلافكاران
موضعگيرى امام در برابر رژيم بعث عراق بر خلاف تصوّر سياستمداران و به رغم تمهيداتى كه اين رژيم انجام مي‌داد خصمانه بود و هرگز به خاطر مخالفت و درگيرى رژيم بعث عراق با ايران دوره ستم شاهى در برابر حكومت عراق نرمش نشان ندادند و كارگزاران اين كشور را با روى خوش نپذيرفتند و هر وقت به خدمت امام مي‌آمدند از آن حضرت تبرّى ديدند.()
و هنگامى كه اولين برنامه تبعيد ايرانيان از عراق شروع شد و گروه زيادى از آنان را با كمال اهانت، زندانى و اذيّت بيرون مىكردند امام ناراحت شده و تصميم گرفتند از عراق خارج شوند و چون گروهى از نزديكان صدام خواستند به ملاقات آقا بيايند اعلام كردند حق ندارند بيايند و من هم آماده‌ام تا با هموطنان خود بيرون بروم، اطرافيان كه از قساوت اين افراد اطّلاع داشتند از امام خواستند آنان را به حضور بپذيرند ولى ايشان فرمودند: نمىگذارم به آسانى
ملاقات كنند بايد صُولت و قدرت اينها را بشكنم و سپس راهشان دهم و بعد امام با كمال صراحت به يكى از آنان كه معاون صدام بود و در هتاكى و خيانت اشتهار داشت فرمودند: شما از يهودىها هم بدتر كرديد!()
امام در تصميمگيرى نهايى به تنهاى اقدام مىكردند و از كسى واهمه‌اى نداشتند و از اين كه آمريكا اصرار مىكرد كه امام از پاريس به تهران نرود استفاده مىكردند كه بايد رفت، چون آمريكا خوبى اسلام و نهضت را نمىخواهد و وقتى به فرانسه رفتند تمام گروههايى كه به خدمتشان مي‌رسيدند و به نحوى از نظر سمت وابستگى به رژيم طاغوت داشتند بايد استعفا مي‌دادند تا حضرت امام آنان را به خدمت بپذيرد. سيد جلال تهرانى و كريم سنجابى از جمله اين افراد بود كه تقاضاى امام را قبول كردند و به ديدن ايشان رفتند.()
امام در سخنانى فرموده‌اند: «…بعضى از همين روشنفكرها و…اشخاص كه حالا انقلابى شدند… مي‌آمدند مىخواستند ما را اغفال كنند يا خودشان هم نمىفهميدند كه شما كارى بكنيد كه اين شوراى سلطنتى باقى باشد. در صورتى كه آن كه رئيس شوراى سلطنتى بود آمد پاريس، من گفتم تا استعفاء نكردى با تو ملاقات هم نمىكنم. استعفا هم كرد او…»()
به همين دليل است كه يكى از نويسندگان معاصر اعتراف نموده است: «…او(امام خمينى) از آن روز كه پا به ميدان گذاشت و با حكومت فساد بيداد به ستيز پرداخت نه تنها براى يك لحظه و يا در يك مرحله از مراحل بيشمار جهاد پاى سرسختى و استقامتش سُست نشد بلكه هر روز سختتر و استوارتر و قاطعتر گرديد.»()
شهيد محلاتى در خاطرات خود گفته است در روز 21 بهمن 1357 كه از سوى دولت حكومت نظامى اعلام شد، ماجرا را به خدمت امام عرض كرديم، فرمودند: همين حالا بلندگوها را برداريد به خيابانها برويد و اعلام كنيد هر كس در خانه است بايد بيايد بيرون توى خيابان و آن لحظه تاريخى بود، اين نظر قاطع امام در مورد حكومت نظامى آن چنان رعبى در دل رژيم ايجاد كرد و چنان قوّتى به مردم بخشيد كه در پرتو آن پيروزى حاصل گرديد.() در همان زمان ياران امام احتمال حمله به جايگاه امام را مي‌دهند. از اين جهت خانه‌اى در پشت مدرسه علوى برايشان در نظر مىگيرند و از ايشان مىخواهند به آنجا بروند ولى آقا مىفرمايند: من از اين اطاق خود بيرون نمي‌رويم شماها اگر
مىترسيد برويد.() وقتى تصميم به لغو حكومت نظامى گرفتند: آيت اللّه طالقانى نگران آن بودند كه با بيرون آمدن مردم رژيم سفاك دريايى از خون ايجاد كند و با گريه گفته بودند يا ما نمىفهميم و يا اين سيد(امام) با جاهاى ديگر ارتباط معنوى دارند.()
صلابت و استقامت حضرت امام خمينى در مقاطع دشوار پس از پيروزى انقلاب اسلامى بر هيچ كس پوشيده نيست، ايشان در مورد برخى حركتهاى عوام فريبانه به مخاطبان خويش فرمودند: شما خيال نكنيد از هياهو و جنجال مىترسم اگر تمام اين جمعيتى كه در حسينيه حاضر مىشوند و فرياد بر مي‌آورند درود بر خمينى، زمانى خلاف آن را بگويند برايم تفاوتى نخواهد داشت، ذرّه‌اى به هوچىگرىها اهميت نخواهم داد، كارى به هياهو هم ندارم به تكليف شرعي‌ام مىپردازم، همين و بس.() واقع بينى و اتكاى عميق و پاىبندى امام به مبانى فكرى و عقيدتى چنان بود كه هيچ چيز شبهه‌آميز را تأييد نمىكردند و به مسايل مبهم تن نمي‌دادند و با صراحت بر آنچه معتقد بودند اصرار مي‌ورزيدند و هيچ گونه رودربايستى با كسى نداشتند در تصميمگيرىهاى سياسى رايج در دنيا مسؤولان و رهبران در خفا و آشكار دوگانه رفتار مىكنند و گاهى براى براى رفع مسؤوليت از خود، مسؤولان ديگر را قربانى مىكنند اما امام اين گونه نبودند و به اعتراف دوست و دشمن همواره ايشان با مردم با صراحت و صداقت سخن مىگفتند.() يك بار در مجلسى كه گروهى از فضلا نشسته بودند از آن بزرگوار
سؤال علمى كردند و چون يكى از حاضران به عالم ديگرى گوشه و كنايه مي‌زد چهره آقا برافروخته شد و فرمود: منزل من جاى گوشه و كنايه نيست مجالس بايد خدايى باشند، مجالس نمىتوانند جورى باشند كه در آن به مؤمنين و مسلمانها گوشه و كنايه بزند.()
امام نه تنها در مقابل كسانى كه سهم امام يا ساير وجوه شرعى را مي‌آوردند خضوعى نمىكردند بلكه مىتوان گفت: با نوعى بى اعتنايى برخورد مىنمودند زيرا نظرشان اين بود كه: شما وظيفه خود را انجام مي‌دهيد، خيال نكنيد منّتى بر من داريد، شما با اين پول دادن راحت مىشويد و من كه مىخواهم اين پولها را در راه خودش مصرف كنم در زحمت قرار مىگيرم، بنابراين شما براى من زحمتى ايجاد كرده‌ايد ديگر نبايد منّتى بر من داشته باشيد.()
اگر امام احساس مىكرد بايد امر به معروف و نهى از منكر كند در هر شرايطى به اين امر مبادرت مىنمودند واز كسى پروايى نداشتند، پس از رحلت آيت اللّه كاشانى گروهى از اقشار مردم تهران براى ديدن امام به قم آمدند، در همان مجلس شخصى جلو آمد تا دست امام را ببوسد، انگشترى طلا هم در دست داشت، در همان حال كه مىخواست بر دست امام بوسه بزند، آقا دستش را گرفت و فرمود: اين انگشتر براى مرد حرام است آن را در بياوريد و به جاى آن انگشتر ديگرى در دست خود بكنيد.() امام در اجراى موازين شرعى از تبليغات شوم خودباختگان غربى نهراسيد و در سخنى فرمودند: «با خداى خود پيمان بسته‌ام كه
رضاى او را بر رضاى مردم و دوستان مقدم دارم اگر تمام جهان عليه من قيام كنند دست از حق و حقيقت بر نمي‌دارم من كار به تاريخ و آنچه اتفاق مي‌افتد ندارم من تنها بايد به وظيفه شرعى خود عمل كنم».() و در بيان ديگر فرمودند: «دفاع از اسلام و نظام شوخى بردار نيست و در صورت تخطى هر كس در هر موقعيت بلافاصله به مردم معرفى خواهد شد…»() و نيز تأكيد نمودند: «…من بارها اعلام كرده‌ام كه با هيچ كس در هر مرتبه‌اى كه باشد عقد اُخوّت نبسته‌ام چهارچوب دوستى من در درستى راه هر فرد نهفته است دفاع از اسلام و حزب اللّه اصل خدشهناپذير جمهورى اسلامى است…كسانى كه از منافقين و ليبرالها دفاع مىكنند پيش ملت عزيز و شهيد داده ما راهى ندارند.»()
خسران خطاى خواص
!حجت الاسلام و المسلمين رسولى محلاتى كه در دفتر حضرت امام مشغول به كار بوده‌اند مىگويد يك بار به حضرت امام عرض كردم اين بزرگوارى شما بود كه كارهاى حسّاسى را به ما واگذار فرموديد، اكنون اين فكر برايمان پيش آمده كه امكان دارد طرز كارمان مورد پسند و رضايت شما نباشد و از ما شكوه و گلايه‌اى داشته باشيد ولى عظمت روحى و بزرگواريتان اجازه ندهد كه به روى ما بياوريد آن بزرگوار بر حسب عادت خويش سرشان را پايين انداختند و چشمان نافذ و گيراى خود را به من دوختند و پاسخ همه جملات و سخنانم را با دو عبارت پر معنى و كوبنده كه دقّت در آن پر ارزش است دادند و با آن متانت و وقار هميشگى با صراحت فرمودند: آقاى رسولى احتياجى به اين حرفها نيست، هر وقت من تشخيص بدهم وجود شما در اين خانه به ضرر اسلام است، عذر شما را خواهم خواست، بفرماييد و به سر كارتان برويد، ابهت و عظمت ايشان اجازه نداد كه ديگر من چيزى بگويم سخنان امام در اعماق دلم اثر كرد و نه تنها از آن ناراحت نشدم بلكه علاقه‌ام چندين برابر گشت.()
يكى از شاگردان مشهور امام نقل مىكند بك بار كه در مسيرى همراه امام بودم به ماجرايى كه بحث روز بود اشاره كردم و آن اين بود كه رژيم شاه به دليل اختلاف بين ايران و عراق به كسى گذرنامه نمي‌داد تا به عراق برود و چون اين برنامه با رحلت آيت اللّه بروجردى همزمان شده بود بيشتر طلبههاى قم آن را به فال نيك گرفتند زيرا تصوّر مىنمودند در صورت
مهاجرت طلبهها به عراق و حوزه نجف، حوزه علميه قم خلوت مىشود، خوشحال بودند كه با عدم امكان رفتن آنان به عتبات عاليات، مراكز علوم دينى قم همچنان برقرار مىماند، با يادآورى اين نكات به آقا عرض كردم: الحمد لله به طلبههاى قم گذرنامه داده نمىشود كه به نجف بروند و در نتيجه حوزه علميه قم نيز از هم باشيده نمىشود. امام در پاسخ به اين اظهارات مطلبى فرمودند كه تكيه گاه كلامشان اين بود: تو خداپرست نيستى، تو يكتا پرست نيستى، تو لا اله الّا اللّه را درست نگفته‌اى، براى اين كه اگر تو يكتاپرست بودى قم و نجف برايت معنى نداشت، هدف ترويج اسلام و فقه امام صادق(ع) است. تو چرا نجف را غير از قم مي‌دانى؟ اصلاً آن لا اله الّا للّه را كه گفته‌اى، الكى گفته‌اى! البته اين فرمايشات امام جنبه موعظه و نصيحت داشت نه آن كه خواسته باشند شاگرد خود را غير موحّد بدانند.() امام هرگاه از بستگان، دوستان، علاقهمندان و كسانى كه به نحوى با آنها رابطه عاطفى داشتند، خطايى مي‌ديدند، نهى از منكر مىكردند يا تذكر لازم را مي‌دادند و با كسى هم تعارف نداشتند با همه چنين بودند و آنان كه امام را به خاطر خدا دوست داشتند هيچ گاه از اين برخورد همراه با قاطعيت و صلابت امام نمي‌رنجيدند بلكه آن را دليلى بر پاك بودن اعتقاد امام و راستين بودن پيوستگيشان با همان مقام معنويت به حساب مي‌آوردند.() اگر امام برنامههاى فردى را مورد تحسين قرار مي‌دادند و از او تعريف مىكردند هنگامى كه احتمال مي‌دادند آن فرد اين برخورد تشويق گونه را به حساب شخص خودش گذاشته است در همان لحظه رفع شبهه مىكردند و تأكيد مىنمودند آنچه كه از كسى تعريف مىكنم جنبه شخصى ندارد بلكه به حساب اسلام است.()
يكى از ياران امام مىگويد: يك بار به محضر امام شرفياب شدم و ايشان در خصوص جريانى راجع به مجلس پيغامى دادند و مطالبى فرمودند تا من به عرض نمايندگان برسانم و من اين مأموريت را انجام دادم يكى از مطالب حضرت امام اين بود كه فرمودند :من در كارهاى مجلس دخالت نمىكنم ولى اگر يك روزى ببينيم مجلس مىخواهد بر خلاف اسلام حركت كند من طلبه جلوى آنها مي‌ايستم، تصور نكنند كه مجلس است من ملاحظه قانون را مىكنم و قانون هم بايد كار خودش را انجام دهد ولى اگر يك روز ديدم قانون بر خلاف اسلام است جلوى همهشان مي‌ايستم تصوّر نشود در برابر خلاف اسلام من بىتفاوت مىمانم.()
لغزش اهل علم و فضلا مخاطرات بيشترى دارد و به همين دليل حضرت على(ع) فرموده‌اند: خطال عالم همچون شكستگى كشتى است كه در اثر آن هم كشتى غرق مىشود و هم سرنشينان خود را غرق مىكند.() عوارض انحراف اشخاص معمولى محدود است ولى انحراف يك نفر حوزوى افزون بر گناه، ديگران را به روحانيت و حتى اسلام و ديانت بدبين مىسازد و اين خسران بزرگ را نبايد اندك پنداشت از اين رو امام از علماى منحرف نفرت داشته و آنان را از ساواكى پستتر مىشمرد و انگيزه ايجاد دادگاه ويژه روحانيت را بزرگى و زيان بار بودن خيانت روحانى و رماندن مردم از دين و عالمان دين ياد مىكرد.() در پيامى خطاب به مراجع، روحانيان، مدرسين و… فرموده‌اند: «من به طلّاب عزيز هشدار مي‌دهم كه علاوه بر اين كه بايد مواظب القاءات روحانى نماها و به ظاهر جهلاى قوم كه هرگز با اصول و اهداف روحانيت آشتى نكرده‌اند، عبرت بگيرند كه مبادا گذشته تفكر و خيانت آنان فراموش و دلسوزىهاى بىمورد و ساده انديشها سبب مراجعت آنان به پستهاى كليدى و سرنوشت نظام شود.»() و يادآور شده‌اند: «…با اين كه در كشور ما در اجراى عدالت بين روحانى و غير آن امتيازى نيست ولى وقتى با متخلّفى از روحانيت خوش سابقه يابد سابقه برخورد
شرعى و قانونى و جدّى مىشود فوراً باندها فرياد مي‌زنند كه چه نشسته‌ايد جمهورى اسلامى مىخواهد آبروى روحانيت را ببرد. اگر احياناً كسى مستحق عفو بوده و بخشيده شود تبليغ مىكنند كه نظام به روحانيت امتياز بيجا مي‌دهد. مردم عزيز ايران بايد مواظب باشند كه دشمنان از برخورد قاطع نظام با متخلفين از به اصطلاح روحانيون سوء استفاده نكنند و با موج آفرينى و تبليغات اذهان را نسبت به روحانيت متعهد بدبين ننمايند و اين را دليل عدالت نظام بدانند كه امتيازى براى هيچ كس قايل نيست و خدا مي‌داند كه شخصاً براى خود ذرّه‌اى مصونيّت و حق و امتياز قائل نيستم. اگر تخلّفى از من هم سر زند مهياى مؤاخذه‌ام».()
امام بر اين باور بودند كسى كه به تشويش اذهان عمومى مىپردازد و بر عليه نظام فعاليت فرهنگى و تبليغى مىكند و موازين دينى و مقدّسات را مورد تهاجم قرار مي‌دهد هم آب به آسياب دشمنان قسم خورده نظام اسلامى مي‌ريزد و هم خوراك پخته و آماده‌اى براى بوقهاى تبليغاتى استكبار فراهم مىكند، البته ابر قدرتها از اين گونه اشخاص تعريف مىكنند، تأكيد امام بر اين حقيقت استوار بود: «آن روزى كه آمريكا از ما تعريف كند بايد عزا گرفت…»() و نيز امام بارها مىفرمودند:
هر وقت مشاهده كرديد قدرتهاى غربى و دستگاههاى تبليغاتى آنان از شما تعريف كردند، در خودتان شك كنيد. هر فردى و خصوصاً اهل علم و آنان كه در نظام مقدّس اسلامى مسؤوليتى داشته‌اند بايد بدانند كه اهتمام عظيم رسانههاى غربى و صهيونيستى به حمايت از آنان و تعريف و تمجيد و بزرگ كردن اظهارات و مطالبشان اين حقيقت را به اثبات مي‌رساند كه در جايى از كارشان اشكال است، انسان آرام آرام به سوى پرتگاه گام برمى دارد و يك وقت مشاهده مىكند نه تنها تحليلها و تفسيرهاى راديوهاى بيگانه با سخنهاى او يكى است بلكه آنقدر از ارزشها فاصله گرفته كه ديگر احتياج نيست رسانههاى غربى از كانالهاى گوناگون گزارش تهيه كنند و نطق برخى نيروهاى خودى مهمترين منبع تغذيه آنان است، اتفاق نظر رسانهها و رونامههاى غربى با مجامع صهيونيستى، ضد انقلابيون و گروهكهاى متوارى و معارض نظام در بر حق بودن يك شخص نه تنها نقطه مثبتى نيست بلكه تقويت جبهه كفر، الحاد، شرك و نفاق مىباشد امام مىفرمايند: «كسانى در بين ما روحانيون بوده‌اند كه ندانسته به مقاصد آنها (اجانب) كمك كرده‌اند…گاهى وسوسه مىكنند كه احكام اسلام ناقص است. مثلاً آيين دادرسى و قوانين قضايى آن چنان كه بايد باشد نيست…»() و در يكى از پيامهاى خويش يادآور شده‌اند: «نبايد تحت تأثير ترّحمهاى بيجا و بى مورد نسبت به دشمنان خدا و مخالفين و متخلّفين نظام به گونه‌اى تبليغ كنيم كه احكام خدا و حدود الهى زير سؤال بروند.من بعضى اين موارد را نه تنها به سود كشور نمي‌دانم كه معتقدم دشمنان از آن بهره مىبرند…»()
امام همچنان كه از روحيّه‌اى بسيار عاطفى برخوردار بودند و مهربانى و رأفت زيادى از خود بروز مي‌دادند وقتى مسئله نقض احكام الهى توسط فرد و يا افرادى پيش مي‌آمد، هيچ گونه اغماضى نداشتند و به خصوص از زير پا گذاشته شدن دستورات دينى توسط علماى دينى بسيار متأثر مىشدند. رنج مىكشيدند، تأسّف مىخوردند و با آشفتگى مىگفتند: چطور يك روحانى حاضر مىشود احكام الهى را زير پا نهد() يا آن كه در مقابل هجوم به ارزشهاى مذهبى و هتك مقدّسات مهر خاموشى بر لبان خويش بزند. امام از اين كه نيروهاى خودى با يكديگر نزاع دارند و به اختلافات دامن مي‌زنند ناراحت بود و اين حركت را مخالف رضايت خداوند و اولياى او مي‌دانست و مىفرمود:
«…اين دنيا چند روزش آمده پيش شما، اين را خدمت كنيد تا آبرومند باشيد پيش خدا اين را با دعوا نگذرانيد، با صلح برويد سراغ مردم. اگر برويد سراغ مردم ديگر دعوا پيش نمي‌آيد براى اين كه وقت دعوا نمىماند اما افسوس اين است كه شما مشغول دعوا هستيد و از مردم غافل، نه اقتصاد را توانستيد درست كنيد و نه امنيّت را توانستيد درست كنيد و نه هيچى. همه‌اش دعوا و همه‌اش با هم دعوا… به همه آقايان من مىگويم با هم جنگ نكنيد، روزنامهها را پر نكنيد دوباره از بدگويى از هم…انتقاد غير انتقام جويى است. هر كس از هر كس مىتواند انتقاد صحيح بكند اما اگر قلم كه دستش گرفت انتقاد كند براى انتقام جويى، اين همان قلم شيطان است…»() ادامه دارد

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ و و . غررالحكم و دررالكلم: به ترتيب ج 4، ص 29، ج 4، ص 21 و ج 1، ص .394
. در جستجوى راه از كلام امام، دفتر 14، ص .78
. مأخذ قبل.
. صحيفه نور، ج 1، ص .190
. همان، ص .176
. همان، ص .158
. همان، ص .165
. همان، ص .207
. امام خمينى از تبعيد تا پيروزى، ج 2، ص.31
. صحيفه نور، ج 1، ص .214
. امام خمينى از تبعيد تا پيروزى، ص .35
. خورشيد قرن، ص .20
. صحيفه نور، ج 1، ص .324
. پا به پاى آفتاب، گردآورى و تدوين امير رضا ستوده، ج 1، ص .284
. مجله نور علم، دوره سوم، ش 31، ص .104
. صحيفه دل، ج 1، ص .114
. پا به پاى آفتاب، ج 3، ص .33
. صحيفه دل، ص 58 ـ .57
. صحيفه نور، ج 10، ص .82
. انقلاب ايران و مبانى رهبرى خمينى، سيروس پرهام، ص 76 و .150
. صحيفه دل، ص .128
. مجله نور علم، ص .114
. پا به پاى آفتاب، ج 4، ص .280
. همان، مأخذ، ج 1، ص .242
. دليل آفتاب، ص .153
. پابه پاى آفتاب، ج 4، ص .153
. همان، ج 3، ص .36
. همان، ج 4، ص .150
. روزنامه كيهان، ش .16647
. خاطرات سياسى، محمد محمدى رى شهرى، ص.294
. همان، ص .289
. پابه پاى آفتاب، ج 2، ص .178
. همان، ج 3، ص 298 ـ .297
. همان، ج 2، ص .48
. بنگريد به مأخذ پيشين، ج 3، ص .282
. گلهاى باغ خاطره، از خاطرات آيت اللّه محمد يزدى، ص .137
. زلّه العالم كانكِسار السفينة تغرق و تغرق (بحار الانوار، ج ،2 ص 58).
. صحيفه نور، ج 9، ص 290، مجله حوزه، ش 95 ـ 94، ص .282
. فرازى از پيام امام خمينى كه در سوم اسفندماه سال 1360 ش صادر فرموده‌اند.
. صحيفه نور، ج 21، ص .93
. همان، ج 18، ص 179 و نيز بنگريد به (در سايه آفتاب) محمد حسن رحيميان، ص .214
. در جستجوى راه از كلام امام، دفتر 14، ص .85
. صحيفه نور، ج 21، ص 96، خاطرات سياسى…ص ،288 روزنامه كيهان، ش .16615
. پا به پاى آفتاب، ج 1، ص .253
. صحيفه نور، ج 7، ص .520

اشاره
اگر چه پيرامون شخصيت آسمانى بانوى بانوان جهان، حضرت فاطمه زهرا(س)، مقالات و كتابها نگاشته شده و فراوان سخن رانده شده است، امّا گويا اگر هزاران برابر آن نيز قلم زده شود و سخن گفته شود، باز قطره‌اى در مقابل اقيانوس بيكرانه فضيلتهاى حضرتش مىباشد.
و به تعبير حكيم فرزانه حضرت آيت اللّه جوادى آملى، گفتار و نوشتار هر چه بلند و پر معنا و نغز و رسا باشد، توان معرفى شخصيتى كه اصلش از عالم ملكوت و شاخ و برگش در جهان ناسوت گسترده است را ندارد.() عارفى همچون حضرت امام خمينى (ره) با آن جايگاه علمى و عرفاني‌اش از درك عظمت و مقام والاى حضرت زهرا (س) اظهار عجز و ناتوانى كرد و فرمود :”هر كس با هر بينش كه درباره او سخن گفته است، از عهده ستايش او بر نيامده است. چون كه دريا را در كوزه‌اى نتوان گنجاند.”()
درباره شخصيت ممتاز فاطمه زهرا(س) گفتارها، نوشتارها و اظهارنظرهاى زيادى، چه از دوست و چه از دشمن، رسيده است. “اَلفَضلُ ما شَهِدَت بِهِ الاعداءُ”
از آنجا كه تعداد افرادى كه درباره آن شخصيت نادره و آن بانوى بزرگ اسلام تحقيق و بررسى كرده‌اند، بسيارند و حتّى اشاره كوتاه به گفتارهاى آنان از گنجايش يك مقاله خارج است و از طرفى هم قصد نگارنده در اين نوشتار فقط بيان گفتههاى خود افراد است، نه نقل حديثى كه از پيامبر(ص) شنيده‌اند، بر اين اساس، فقط به سخنان افرادى اكتفا مىشود كه هدف نگارنده را تأمين مىكند. با اين اميد كه خوانندگان اين نوشتار، تنها با مختصرى از بازتاب عظمت روح، مقام علمى و معنوى آن حضرت در جهان آشنا شوند و بدانند كه اهلبيت(ع)، تنها به امّت اسلام و جهان اسلام تعلّق ندارند، بلكه ارزشهاى انسانى آنان به همه بشريت تعلق دارد.
در فضيلت فاطمه زهرا(س) همين بس كه اشرف مخلوقات، پيامبر رحمت، محمد مصطفى(ص)، عمرى را به معرفى فاطمه(س) مىپردازد؛ در هر فرصت مناسبى از فضل و فضيلت فاطمه(س) سخن مي‌راند و
احترام بى حدّ و حصر در حق آن حضرت روا مي‌دارد تا شايد اين فرشيان حق ناشناس، قدر شناس اين گوهر دُردانه عرشى گردند.
حق شناسان گر، به دست آرند معيار تو را حد فوق ماسوا دانند مقدار تو را()
در اين نوشتار مختصر، گوشههايى از كتاب فضل فاطمه اطهر(س) را از منظر ديگران مرور مىكنيم.
خوشتر آن باشد كه سرّدلبران گفته آيد در حديث ديگران
فضايل حضرت فاطمه(س) از ديدگاه خلفا و دانشمندان اهلسنت
خليفه اوّل (ابوبكر بن ابى قحافه)
ابوبكر در عظمت حضرت فاطمه(س) گفت :”اى دختر رسول خدا(ص)! پدرت به مؤمنان، مهربان و بزرگوار بود و در برابر كافران، سخت و خشن. رسول خدا(ص) از نظر نسبت پدر تو بود، نه پدر زنهاى ديگر، و او برادر شوهر تو بود، نه برادر ديگران. پيامبر(ص) حضرت على(ع) را براى هر كار مهم و بزرگى برگزيد و او ياور خوبى براى پيامبر(ص) بود. شما را جز افراد سعادتمند دوست ندارد و هيچ كس جز تيرهبخت با شما دشمنى نكند. شما عترت پاك رسول خدا(ص) هستيد و از نيكان و برگزيدگان خدا مىباشيد؛ شما راهنماى ما به سوى سعادت هستيد و پيشوايى ما به سوى بهشت مىباشيد. و تو اى بهترين زنان و دختر بهترين پيامبر! در گفتار خود راستگو و در عقل و معرفت، سرآمد ديگران مىباشى. كسى حق تو را از تو باز ندارد و در صداقت تو حرفى نخواهد داشت…() .”
خليفه دوّم (عمر بن خطّاب)
وى به فاطمه دختر رسول(ص) گفت :”اى فاطمه! خداى را سوگند، كسى را نديدم رسول(ص) مانند تو نزد او محبوب باشد و خداى را سوگند بعد از پدرت رسول(ص) هيچ كس نزد من مانند تو محبوب نيست.”()
معاوية بن ابىسفيان
ابن قيبه دينورى مىنويسد :”معاويه براى بيعت گرفتن يزيد، مردم مدينه را جمع كرد و در بين آنها امام حسين(ع) هم بود. معاويه گفت: به خدا سوگند اگر پى مىبردم كه كسى براى مسلمانان بهتر از يزيد است، با او بيعت مىكردم.
امام حسين (ع) برخاست و فرمود: “به خدا سوگند! كسى را كه پدر و مادر و خود او، بهتر از يزيد است ترك كردى.”
معاويه گفت: گويا خود را در نظر دارى؟
حضرت فرمود: “آرى، خدا اصلاحت كند.”
معاويه گفت: “حالا پاسخت را مىگويم: امّا گفته تو درباره مادرت؛ به دينم سوگند! مادر تو بهتر از مادر اوست؛ اگر براى مادر تو، جز اين افتخار نبود كه از زنان قريش است، بازهم بهترين آنان بود؛ پس چگونه خواهد بود كه او دختر رسول خدا(ص) و فاطمه زهرا(س) است كه در دين و سابقه ايمان خود نيز برترى دارد؛ آرى به خدا سوگند! مادر تو، بر مادر او برترى دارد.”()
روزى معاويه بزرگان جامعه، از جمله امام حسين(ع) را به جلسه‌اى دعوت كرد. سپس معاويه پرسيد: آيا مي‌دانيد گرامىترين مردم از نظر پدر، مادر، پدربزرگ و مادر بزرگ،عمو وعمه و دايى و خاله كيست؟
عدّه‌اى از حاضران گفتند: اميرالمؤمنين(معاويه) بهتر مي‌داند. در اين هنگام، معاويه دست حسين بن على(ع) را گرفت و گفت: اين! پدرش على بن ابىطالب(ع) و مادرش فاطمه(س) دختر محمد(ص)، پدربزرگش رسول الله و مادربزرگش خديجه(س)، عمويش جعفر طيار، فرزند ابوطالب و عمه‌اش هاله دختر ابوطالب، دايي‌اش قاسم پسر رسول الله (كه در كودكى در گذشت) و خاله‌اش زينب دختر محمد(ص) است. آنگاه همگى گفتند: اميرالمؤمنين (معاويه) درست گفت.()
فضايل فاطمه(س) از زبان عايشه
عايشه دختر خليفه اوّل، يكى از همسران پيامبر اكرم(ص) است بر اساس تواريخ معتبر، وى با على(ع) و فاطمه زهرا(س) و فرزندان ارجمند آنان، ميانه خوبى نداشت. اين كينه و خصومت او با برپايى جنگ جمل كاملا ظاهر گشت. حقيقتآ فضيلت و كمال بىمنتهاى فاطمه اطهر(س) و خاندان مطهّر آن حضرت به اندازه‌اى درخشندگى و نور افشانى دارد، كه بسان خورشيد تابان، هيچ كس و هيچ چيز قادر به جلوگيرى از پرتو افكنى آن نيست. به طورى كه حتّى عايشه با چنين تفكّرى، هرگز نتوانست فضائل و كمالات آنان را كتمان كند. به عنوان نمونه، به ذكر برخى از سخنان و مرويّات او بسنده مىكنيم :
ـ1 عايشه در فضيلت حضرت فاطمه(س) گفت: “ما رأيتُ أحدآ كانَ أصدَقَ لهجةً منها الّا أن يكونَ الَّذي وَالِدها”() كسى را راست گفتارتر از فاطمه(س) نديدم، مگر پدرش را.
ـ2 از عايشه سؤال شد: چه كسى در نزد پيامبر(ص) از همه محبوبتر بود؟ گفت :”فاطمه(س). پرسيده شد از مردان؟ گفت: شوهر فاطمه(س) كه همواره روزه‌دار و شب‌زنده‌دار بود.”()
ـ3 از عايشه نقل شده كه گفت :”من كسى را شبيهتر از فاطمه(س) به پيامبر(ص) در سكوت و درستكارى و وقار و سخن، نديدم و هرگاه فاطمه(س) بر پيامبر(ص) وارد مىشد، به استقبال او مىشتافت، سپس دست او را گرفته و دخترش را مىبوسيد و در جايگاه خود مىنشاند و هرگاه رسول خدا(ص) نيز بر فاطمه وارد مىگشت، او نيز همين رفتار را با پدر داشت.”()
ـ4 از عايشه روايت شده كه گفت :”هنگامى كه فاطمه(س) از پيش روى مي‌آمد، راه رفتنش بسان راه رفتن رسول خدا(ص) بود. او هرگز مانند ديگر زنان، خون حيض نديد؛ زيرا از سيب بهشتى آفريده شده بود، (امام) حسن(ع) را بعد از نماز عصر به دنيا آورد و بلافاصله از خون نفاس پاك شد و غسل كرد و
نماز مغرب به جاى آورد.”()
5 ـ از عايشه نقل شده است كه گفت :”ما دوخت و دوز داشتيم و مىبافتيم و در پرتو نور چهره حضرت فاطمه(س) شبها نخ به سوزن مىكشيديم.”()
احمد بن حنبل (پيشواى مذهب حنبلى)
امام احمد بن حنبل از امّسلمه نقل مىكند :”رسول خدا به فاطمه(س) فرمود: شوهر و دو فرزندت را نزد من حاضر كن. وقتى به محضر آن حضرت مشرّف شدند رسول خدا عبايى را كه از محصول باغهاى فدك درست شده بود، بر آنها انداخت. سپس دست مبارك خود را بر آنها گذاشت و فرمود: پروردگارا! اينها آل محمداند؛ درود و بركات خويش را بر محمد و آل او فرو فرست كه تو پسنديده و بزرگ مرتبه هستى.”
امّسلمه مىگويد :”من لاى عبا را بلند كردم تا در جمع آنان وارد شوم كه آن حضرت آن را از دست من كشيد و به اين كار اجاز نداده و فرمود: تو بر خير و نيكى هستى. “()
همچنين احمد بن حنبل در مُسند خود از ابوهريره نقل مىكند: “نظر النّبى(ص) الى علىّ و الحسن والحسين و فاطمة عليهم‌السلام فقال: أنا حربٌ لِمَن حارَبكُم و سِلمٌ لِمَن سالَمَكُم”() رسول خدا(ص) به فاطمه و على و حسن و حسين نظر افكند و سپس فرمود: هر كس با شما محاربه كند با من در جنگ است و هر كس با شما از در سازش وارد شود من با او در سازشم.
احمد حنبل در جلد سوم از مسند خود، از مالك بن انس نقل كرده است: “إنّ النبى(ص) كان يَمرّ ببيت فاطمة ستة اشهر اذا خرج الى الفجر فيقول: الصلاة يا اهل‌البيت “إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهّرَكُمْ تَطْهِيرًا”؛ پيامبر (ص) شش ماه، هر روز هنگامى كه براى نماز صبح به مسجد مي‌رفتند، از كنار درب خانه فاطمه(س) عبور مىكردند و مىفرمودند: نمازاى اهلبيت! و آنگاه آيه شريفه: “إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا؛ خداوند فقط مىخواهد پليدى و گناه را از شما اهلبيت دور كند و كاملا شمارا پاك سازد.” را تلاوت مىكردند.”()
علامه محمد بن طلحه شافعى
وى مىگويد: “بدان! پيشوايان پاك و رهبران نيكوكار، غير از پيوند نَسَبى با رسول خدا (ص)، مزيّتى ديگر به خاطر پيوند از طريق حضرت زهرا(س) دارند. به واسطه آن حضرت، خداوند برترى شرافت و شرافت برترى، ارزشى والا و والائى ارزشمندتر، جايگاهى برين و برترين جايگاه، ريشه‌اى پاك، و پاكيزگى ريشه را براى آنان مقدّر ساخته است. پس در پرتو روشن بينى خود ـ خداوند تو را با هدايتش يارى فرمايد ـ به مفهوم اين آيه شريفه() و سبك عبارات و چگونگى اشاراتش به مقام والاى فاطمه(س) در درجات شرافت و بزرگوارى نگاه كن، خداوند مقام حضرتش را بيان كرده و سر و رمز دقيق آن را در اينجا آورده كه او را بين حضرت رسول و حضرت على قرار داده و از پيش‌رو و پشت سر اطرافش را گرفته تا بدين وسيله مقام و رتبه او را بازگو فرمايد، از آنجا كه مقصود از كلمه “انفسنا” نفس على به همراه پيامبر(ص) است، فاطمه(س) را بين آن دو قرار داده است، زيرا بيان نگهدارى كسى به وسيله خود انسان از نگهدارى به وسيله فرزندان رساتر است.”()
شبلنجى (از علماى شافعى)
وى مىگويد: “سپاس خدا راست كه جامه نعمتهايش را بر ما به طور كامل پوشاند، آقاى ما محمد(ص) را بر همه عرب و عجم برگزيد، و
خاندان او را بر مخلوقات برترى داد، و به فضل و كرمش آنان را در برترين مقامات قرار داد. پس در سيادت دنيا و آخرت از ديگران گوى سبقت ربودند و به كمالات آشكار و نهان متصف شدند و داراى فضائل افتخارآميز گرديدند.”()
ابن مغازلى (از علماى شافعى)
وى مىگويد: “… درود بر بزرگ بانوان فاطمه (س)، زهراى بتول، ريسمان پيوسته حق و نور سرشته خدا، فرزند رسول خدا و درود بر دو آقا، دو پيشوا، دو نوباوه رسول خدا (ص)، دو بزرگ جوانان اهلبهشت، حسن و حسين (ع)… .”()
ابن صبّاغ مالكى(انديشمند مالكى مذهب)
اين انديشمند مالكى مذهب مىگويد: “فاطمه زهرا(س) دختر كسى است كه درباره‌اش آيه شريفه ” سُبْحان َالَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلا مِّنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الاَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ البَصِيرُ؛()پاك و منزه است خدائى كه بنده‌اش را در يك شب از مسجدالحرام به مسجد اقصى كه گرداگردش را پر بركت ساختيم برد، تا آيات خود را به او نشان دهيم او شنوا و بيناست.، نازل شده است، سومىِ خورشيد و ماه، دختر بهترين انسان، پاكزاد و به اجماع و اتفاق نظر انديشمندان ژرفنگر، بانويى بزرگ مىباشد.”()
ابن ابي‌الحديد (شارح نهج‌البلاغه و دانشمند معتزلى مذهب)
وى مىنويسد: “در مجلس بعضى از بزرگان كه من هم در آنجا شركت داشتم، سخن از اين مطلب به ميان آمد كه حضرت على(ع) با ازدواج با فاطمه(س) شرافت و احترام بيشترى پيدا كرد. يكى از حاضران گفت: بلكه فاطمه(س) بر اثر ازدواج با على(ع) شرافت و احترام بيشترى نصيبش شد. حضّار از اين تعبير ناراحت شده، درباره اين مطلب گفتگو و مذاكرات جدّى شروع شد. صاحب مجلس از من خواست تا نظريّه خود را در اينباره اظهار نموده، توضيح دهم كه كدام يك از آن دو نفر برتر و افضل است: من گفتم: امّا اين كه كدام يك افضل و برترند، اگر مقصود از برترى آن است كه كدام يك از آنها داراى مناقب و كمالاتى بيشترند و مقصود كمالاتى باشد كه مردم با آنها خود را مىسنجند مانند علم و شجاعت و امثال آنها، در اين صورت على(ع) افضل و برتر است و اگر مقصود از افضليّت، برترى درجه و مقام در نزد خداوند متعال است، آنچه كه رأى متأخران از اصحاب بر آن استوار گشته، آن است كه پس از رسول خدا على(ع)، از همه مسلمانان از مرد و زن در پيشگاه پروردگار مقامش برتر است و فاطمه(س) زنى از زنان مسلمان است؛ هر چند بانوى زنان جهانيان است.
دليل بر اين مطلب آن است كه بنا به “حديث طير” ثابت شده است كه على(ع) محبوبترين مخلوقات نزد خداوند و فاطمه(س) يكى از مخلوقات است و بر طبق نظر متكلّمان و مفسّران كه در اين باره تحقيق كرده‌اند، كسى كه در نزد خداوند محبوبترين مخلوقات باشد، ثواب و اجر و پاداشش در روز قيامت از همگان بيشتر خواهد بود. و اگر مقصود از افضليّت شرافت و ارزش نسبى باشد، در اين صورت فاطمه(س) افضل است؛ زيرا پدرش سرور فرزندان آدم از اوّلين و آخرين است و در بين پدران على(ع) كس به مانند او و همطراز با او نيست. و اگر مقصود از افضليّت، شدّت محبّت و پيوند رحمى باشد، فاطمه(س) افضل است؛ زيرا وى دختر آن حضرت و مورد محبّت و علاقه شديد حضرتش بود و خواه ناخواه از حيث نسبت از پسر عمو نزديكتر بوده است. و امّا اين سخن كه
آيا على(ع) به او شرافت پيدا كرده يا او به على(ع) گرامى گشته است، عوامل شرف و برترى على(ع) نسبت به ديگر مردم گوناگون و متعدّد است: يك فضيلت مربوط به همسرى با حضرت زهراست و فضيلت ديگر مربوط به حضرت رسول(ص) است و برخى ديگر فضايل مستقلّ خود حضرت است؛ مانند شجاعت، عفّت، حلم، قناعت، خوش اخلاقى، بزرگ منشى و سخاوتمندى. و امّا آنچه كه مربوط به وابستگى به حضرت رسول(ص) است، عبارتند از: علم ديانت، پارسايى، پيشگامى و سبقت در اسلام و آگاهى داشتن و خبر دادن آن حضرت از غيبها و پنهانيها. و آنچه مربوط به حضرت‌زهرا (س) است، ازدواج با آن حضرت مىباشد كه بر اثر آن داماد پيامبر اكرم(ص) شد كه هم به نسبت و هم به سبب ارتباط پيدا كرد؛ تا جايى كه فرزندانش ذُريّه رسول خدا(ص) و جزئى از ذات آن حضرت گشتند، زيرا پيدايش فرزند از نطفه مرد و خون زن است و اينها دو جزء و دو بخش از ذات پدر و مادر مىباشند و اين ارتباط به همينگونه در فرزندان فرزندان براى هميشه ادامه پيدا مىكند. اين است آن گفتارى كه مىتوان در شرافت على (ع) به فاطمه (س) گفت.
و امّا شرافت فاطمه(س) به على (ع) بدان جهت است كه هر چند فاطمه (س) گرامى دخت سرور جهانيان است، در عين حال بر اثر همسرى با على(ع) شرف و كرامتى ديگر بر مجموعه شرافت و بزرگوارىهايش افزوده شد. مگر اين چنين نيست كه اگر حضرت رسول (ص) او را به همسرى ابوهريره يا اَنس بن مالك درمي‌آورد، ديگر فاقد چنان شرافت و عظمتى بود كه هم اكنون داراست، و همچنين اگر فرزندان و ذراري‌اش از ابوهريره و اَنس بن مالك، مىبودند، در آن صورت به خودى خود آن ارزش كنونى را نداشتند. “()
عبدالله بن عباس
وى كه از جمله مفسران بزرگ مسلمان، به ويژه اهلسنت است، از پيامبر(ص) روايت كرده: “اربع نسوة سيدات عالمهن: مريم بنت عمران، و آسية بنت مزاحم، و خديجة بنت خويلد، و فاطمة بنت محمد و افضلهن عالِمآ فاطمة”() چهار زن، برتر و سرور زنان دوران خود هستند: مريم دختر عمران، آسيه دختر مزاحم، خديجه دختر خويلد، فاطمه دختر محمّد كه در بين آنان از همه عالمتر، فاطمه است.” در روايت ديگر به نقل ابنعباس فرمود: “افضل العالمين مِن النساء الاولين و الآخرين فاطمه.”()
ابن عباس گفت: رسول خدا فرمود: “شب معراج، بر در بهشت نوشته‌اى ديدم كه آن نوشته شده بود: جز الله معبودى نيست؛ محمد(ص) رسول خدا؛ على(ع) محبوب خدا؛ و حسن و حسين(ع) بنده خالص و مخلص خدا؛ و فاطمه(س) برگزيده خداست. لعنت خدا بر دشمنانشان باد.”()
حاكم حسكانى حنفى
وى در كتاب “شواهدالتنزيل” مىنويسد: “پيامبر(ص) آيه: “فِى بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالاْ صَالِ”() را قرائت كرد و گفت اين بيوت پيامبر(ص) است. از آن حضرت پرسيده شد كه آيا بيت على (ع) و فاطمه (س) نيز همين بيوت است، حضرت فرمود بيت على(ع) و فاطمه(س) از بافضيلتترين آن است.”()
و نيز در روايتى ديگر آورده است: پيامبر(ص) بعد از خواندن اين آيه، شخصى از آن حضرت پرسيد: يا رسول الله! مراد از اين بيوت در اين آيه چه خانههايى است؟ حضرت فرمود خانههاى انبياست. ابوبكر پرسيد يا رسول الله! خانه على و فاطمه هم از اين خانههاست؟ حضرت فرمود: بله از بافضيلتترين آن است.”()
همچنين وى مىنويسد: “وقتى كه آيه: “وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلوةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا؛() اى رسول ما! اهل خود را به نماز فرمان ده و بر آن استقامت و شكيبايى ورز” نازل شد پيامبر اسلام(ص) در هر نمازى مي‌آمد در جلوى درب خانه على(ع) و فاطمه(س) و مىفرمود :الصلاة رحمكم الله، إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ… .”()
الذهبى
شمس الدين ذهبى در كتاب “سير أعلام النّبلاء” مى نويسد: “درست است اين خبر كه پيامبر(ص) فاطمه(س) و دو فرزندش را در كسايى جمع كرد و گفت خداوندا اينها اهلبيت من هستند و رجس و پليدى را از اين عده به دور كن و اينها را پاكيزه گردان.”()
همچنين مىنويسد: “فاطمه دختر رسول خدا(ص)، سرور زنان جهانيان در زمانش، پاره تن پيامبر و همسو با رسول الله (ص)، مادر پدرش، دختر سرور مخلوقات رسول‌الله(ص) و مادر حسنين (ع) است.
رسول خدا (ص) پيوسته فاطمه (س) را دوست مي‌داشت، گرامى مي‌داشت و از او شاد مىشد. فضائل او بسيار است. او پيوسته صبور، متدين، نيكوكار، خودنگهدار، قانع و سپاسگزار خدا بود.”()
فخر رازى (دانشمند و مفسّر معروف اهلسنت)
فخر رازى در تفسير آيه شريفه سوره “كوثر”، وجوه متعددى را نقل كرده است. يكى از اين وجوه آن است كه مراد و هدف از “كوثر”، فرزندان پيامبر اسلام باشد كه از نسل فاطمه (س) هستند.
وى مىگويد: شأن نزول اين آيه: “إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الاْ َبْتَرُ”، در ردّ تعبير و شماتت دشمنان پيامبر اسلام(ص) بود كه مىگفتند پيامبر(ص) “أبتر”، يعنى بدون فرزند و بي‌دنباله و مقطوع‌النسل است. طبق اين آيه، خداوند متعال آنچنان نسل پربركت بر آن حضرت عنايت مىكند كه با گذشت زمان و سپرى شدن ايّام و اعصار، همچنان باقى مىمانند.
بنگر چه تعداد از خاندان پيامبر(ص) كشته شده‌اند؛ ولى باز جهان پُر است از فرزندان خاندان رسالت؛ ولى از بني‌اميه با آن همه كثرت، اكنون هيچ فردى كه قابل اعتنا و اهميت و توجه باشد، وجود ندارد. ولى بر آنان (فرزندان و اعقاب رسول خدا) بنگر: شخصيتهايى از علما و دانشمندان بزرگ مانند باقر، صادق، كاظم، رضا… و امثال آنان،
از خاندان رسالت، باقى مانده است.”()
حسن بصرى
حسن بصرى (متوفاى 110هجرى) گويد: “در ميان امّت كسى عابدتر از فاطمه(س) نبوده است و آن حضرت در مقام عبادت آن قدر روى پاها مي‌ايستاد تا پاهاى مباركش متوّرم مىشد.”()
حسن بصرى نقل مىكند: “بسيار ديده مىشد كه فاطمه (س) در حال عبادت بود، يكى از فرزندانش در گهواره مىگريست. خداى تعالى به ملائكه امر مىكرد كه گهواره را حركت دهند تا آن حضرت از عبادت فارغ شود.”()
حاكم نيشابورى
حاكم در كتاب “المستدرك على الصّحيحين” از ميناء بن ابىمينا، بنده و خدمتگزار عبدالرحمن بنعوف، نقل مىكند: “خذوا عنّى قبل ان تشاب الاحاديث بالاباطيل، سمعت رسول‌اللّه (ص) يقول: انا الشجرة و فاطمه فرعها و علىّ لقاحها و الحسن و الحسين ثمرتها و شيعتها ورقها و اصل الشجرة فى جنّة عدن و سائر ذلك فى ساير الجنة”() حديثهاى صحيح را پيش از آن كه با گفتارهاى نادرست مخلوط شود بگيريد. من از رسول خدا(ص) شنيدم كه مىفرمود: من درختم و فاطمه شاخه آن و على لقاح و حسنينم ميوه آنند و شيعيان ما برگهاى آن هستند. ريشه اين درخت در بهشت “عدن” است و ساير آن در بقيه باغهاى بهشت جاى دارد.
همچنين صاحب “المستدرك على الصّحيحين” به سندش از رسول خدا (ص) نقل مىكند كه فرمود:
“إنّ الله يغضب لغضبك و يرضى لرضاك”() رسول خدا(ص) به فاطمه (س) فرمود: همانا، خداوند به خاطر خشم تو خشم مىكند و با رضاى تو راضى مىشود.
حاكم نيشابورى مىنويسد: “على(ع)، فاطمه(س) حسن و حسين(ع) اولين كسانى هستند كه در بهشت وارد مىشوند.”
همچنين وى درباره عظمت حضرت زهرا(س) در روز محشر نقل مىكند كه: “در روز قيامت منادى ندا مي‌دهد كه اى اهل محشر! چشمانتان را ببنديد كه فاطمه زهرا(س)، دختر رسول خدا(ص) وارد مىشود.”()
حاكم نيشابورى در كتاب المستدرك آورده است: “رسول خدا(ص) وقتى كه از جنگى و يا از سفرى برمىگشت به مسجد مي‌رفت و دو ركعت نماز مىخواند، سپس به نزد دخترش فاطمه (س) مي‌رفت و به او ثنا مىگفت و سپس به نزد همسرانش مي‌رفت.”()
محمد بن ادريس ( پيشواى مذهب شافعى)
در ميان رهبران مذاهب اهلسنت، امام شافعى بيش از ديگران ارادت قلبى خود را نسبت به خاندان اهلبيت(ع) ابراز داشته است.
او مىگويد:
لئن كان ذنبى حبّ آل محمد فذلك ذنب لست عنه اتوب
اگر گناه من دوستى اهلبيت پيامبر است، از اين گناه هرگز توبه نخواهم كرد.
هم شفعائى يوم حشرى و موقفى و بغضهم للشافعى ذنوب
اهلبيت پيامبر در روز محشر شفيعان من هستند و اگر نسبت به آنان بغضى داشته باشم، گناه نابخشودنى كرده‌ام.()
وى، خاندان پيامبر را، وسيله نجات خود در درگاه الهى مي‌داند و مىگويد :
آلُ النّبىِ ذَريعَتى و هُمُ إليه وسيلتى
أرجو بهم اُعطى غَدآ بيدى اليمين صَحيفَتى
خاندان پيامبر پناه من و واسطه من به سوى خدا و پيامبرند واميدوارم كه به واسطه آنها در فرداى قيامت نامه اعمالم به دست راستم داده شود.()
او محبت به اهلبيت را واجب الهى ـ كه در قرآن به آن امر شدهـ دانسته و براى نشان بزرگى و فضيلت ايشان همين كافى است كه اگر كسى بر آنها در نماز، سلام و صلوات نفرستد، نمازش ادا نخواهد شد.
يا آل بيت رسول الله حبّكم فرضٌ من الله فى القرآن أنزلَهُ
يكفيكم من عظيم الفخر أنكم من لم يُصلّ عليكم لا صَلاة لَهُ
اى آل محمد! محبت شما امر واجبى است كه خدا آن را در قرآن نازل كرده است.
همين يك دليل بر عظمت قدر شما كافى است كه هر كسى نماز بخواند و بر شما درود نفرستد، نمازش نماز نيست.()
ارادت و علاقه امام شافعى به اهلبيت پيامبر چنان بود كه برخى از اهلسنت او را شيعه پنداشتند و حتّى جهت محاكمه به بغداد برده شد. او معتقد بود كه ارادت به خاندان على(ع) را بايد علنى و آشكار ساخت و اين پندار باطل را از اذهان دور كرد كه “رفض” را در دوستى على و فاطمه و فرزندان آن دو مي‌داند و يا “ناصبىگرى” را در دوستى ابوبكر و عمر. به اعتقاد او جريان رافضىگرى و ناصبىگرى كه دوستى و دشمنى افراطى را در حق على (ع) دنبال مىكردند، نادرست است. يعنى انسان مؤمن به خدا و رسولش كسى است كه محبت اهلبيت را آشكار كند. تقسيمبندى مسلمانان به رافضى و ناصبى تقسيمبندى مطرودى است و افرادى كه مسلمانان را به اين دو دسته تقسيم مىكنند، قطعآ مجرم و گناهكارند؛ زيرا محبت على و خاندانش از اصول دين اسلام است و اگر كسى چنين امرى را آشكار كند به اصل اسلام عمل كرده و به ايمان خويش استحكام بخشيده است. وى با بيزارى جستن از مردمى كه رافضى بودن را در دوستى فاطمه(س) و اهلبيت(ع) مىبينند، چنين گفته است:
اذا فى مجلس نذكر عليآ و سبطيهِ و فاطمة الزكيّة
فَاجرى بعضُهم ذِكرى سواهُ فَايقَنََ أنّهُ سَلَقلقيَّةَ
إذا ذَكروا عليّآ اَو بَنيهِ يتشاغَلُ بِالرّواياتِ العليّةِ
يقال تجاوَزُوا يا قوم هذا فهذا من حديث الرافضية
برئتُ الى المُهَيمِن من أناسٍ يرون الرفض حُبِّ الفاطمية
عَلى آلِ الرّسولِ صلوةُربّى وَلَعنتُهُ لِتِلكَ الجاهلِيّةِ()
ترجمه:
زمانى كه در مجلس، على (ع) و فاطمه (س) و حسن و حسين (ع) ياد مىشود، بعضى از دشمنان به خاطر آن كه مردم از ذكر و ياد آلمحمد(ص) منصرف كنند، ذكر ديگرى به ميان مي‌آورند. پس يقين كنيد آن كس كه مانع ذكر اين خانواده مىشود، زاده زن بدكار است.
آنها روايات بلند و طولانى نقل مىكنند تا ذكر على (ع) و فرزندان آن حضرت در ميان نيايد و گفته مىشود:
اى قوم! از اين سخنان بگذريد؛ زيرا اين سخن رافضىهاست.
من از مردمى كه دوستى فاطمه (س) را رفض مي‌دانند، به خدا پناه مىبرم.
صلوات پروردگارم بر آل رسول باد، و لعنت خداوند بر اين نو ع جاهليت!

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. سرچشمه انديشه، ج 2، ص .99
. صحفيه نور، ج ،12 ص 72،قسمتى از پيام امام خمينى(ره) در تاريخ 15/2/.59
. ديوان محتشم كاشانى، ص .304
. ابنطيغور، ابوالفضل بن ابىطاهر، بلاغات النساء، منشورات مكتبة بصيرتى، ج ،1 ص .8
. حاكم نيشابورى، المستدرك على الصّحيحين، چاپ اوّل، بيروت، دارالكتب العلمية، 1411 ه.ق، ج 11،ص .44
. ابن قيبه دينورى، الامامة و السياسة، ج1،ص .211
. المستجاد من فعلات اجواد، ج ،1 ص .26
. ابن عبدالبِّر، ابى عمر يوسف بن عبدالله بن محمد، الاستيعاب فى معرفة الاصحاب، چاپ اوّل، بيروت، دارالجيل، 1412 ه.ق، ج ،4 ص .1896
. همان.
. حافظ سليمان بن ابراهيم قندوزى حنفى، ينابيع‌المودّة، ص.172
. نورالله الحسينى، مرعشى تسترى، احقاق الحق، چاپ تهران، المكتبة الاسلامية،ج ،10 ص .244
. حسن سبزوارى افتخار زاده، فاطمه زهرا (س) شادمانى دل پيامبر (ص)، چاپ دوم، دفتر تحقيقات و انتشارات بدر، 1375 ه.ش، ص .258
. مسند احمد بن حنبل، ج ،6 ص ،323 انتشارات دارالفكر.
. همان، ج ،2 ص .422
. مسند احمد حنبل، دار الصادر، بيروت، ج ،3 ص .259
. فَمَنْ حَآجَّكَ فِيهِ مِن بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنفُسَنَا وأَنفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَل لَّعْنَتَ اللّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ.” (آل عمران، آيه)61
. مطالب السؤول، چاپ ايران، ص 6 ـ 7 (107).
. محمد ابراهيم سراج، امام على(ع)، خورشيد بىغروب، تهران، مؤسسه انتشارات نبوى، چاپ اول، 1376 ش، ص .274
. ابن مغازلى، مناقب على بن ابىطالب، تهران، مكتبة الاسلامية، 1394 ه.ق، ص .3
. سوره اسراء،آيه .1
. حسن سبزوارى افتخار زاده، فاطمه زهرا (س) شادمانى دل پيامبر، ص ،55 به نقل فصول المهمه، ص .143
. ابن ابى الحديد، عبدالحميد، شرح نهج البلاغه، چاپ دوم، داراحياء الكتب العربية، 1385 ه، ج ،16 ص 21 ـ .19
. عبدالرحمن سيوطى، الدر المنثور، انتشارات مكتبة النجفى، ج 2، ص .194
. غلامرضا كسائى، مناقب الزهراء، قم، مطبعة مهر، 1398 ه.ق، ص .62
. خطيب بغدادى، تاريخ بغداد، بيروت، دارالكتب العربية، ج ،1 ص .259
. سوره نور، آيه .36
. حاكم حسكانى، شواهدالتنزيل لقواعد التفضيل، ج1،ص 532، خ .566
. همان، ص 533 خ 567 و نيز ص ،534 خ .568
. سوره طه، آيه .132
. شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، ج ،1 ص ،497 خ .526
. ذهبى، محمد بن‌احمد بنعثمان، سير اعلام النبلاء، تحقيق الارنائوط و محمد نعيم العرقسوسى، مؤسسة الرسالة، بيروت، 1413، ج ،2 ص .122
. همان، ج ،2 ص 118 ـ .119
. فخر رازى، التفسير الكبير (مفاتيح الغيب)، چاپ اول، بيروت، دارالكتب العلميه، 1411،ج ،32 ص .124
. بحارالانوار، ج ،43 ص 84 مناقب آل ابىطالب، ج 3،ص .341
. مناقب آل ابىطالب، ج 3،ص .385
. حاكم نيشابورى، المستدرك على الصّحيحين، ج 3،ص 160، چاپ اوّل، بيروت، دارالكتب العلمية، 1411 ه.ق.
. حاكم نيشابورى، المستدرك على الصّحيحين، ج 11،ص .38
. همان، ج ،3 ص .151
. أعيان الشيعه، ج ،1 ص .307
. نامه دانشوران ناصرى، ج ،9 ص .298
. ديوان امام شافعى، ص .152
. ديوان امام شافعى، ص .62
. ينابيع المودة، باب ،62 ص .355

سرّ اَزل و حيات سرمد زهراست آيينه حق نماى احمد زهراست
چون شد سخن از (ام ابيها) گفتم زهراست محمد و محمد زهراست
فاطمه اطهر(س) بانوى بانوان دو جهان، عطاى خداوند سبحان، كفو و يگانه همتاى اميرمؤمنان(ع)، و يكى از علل آفرينش عالم امكان است. فاطمه اطهر(س) ميوه بهشت است و درختى مبارك كه آبشخور ريشه‌اش، دلهاى شيفته مؤمنانى است كه از “كوثر” وجود او سيراب شده‌اند. فاطمه(س) عطيه‌اى الهى و وجودى دستنايافتنى است كه درك ژرفاى اقيانوس كوثر او، در توان ما نيست. در ساحل بيكران وجود او، جز دستى نمىتوان تر كرد و جز جرعه‌اى نشايد كه نوشيد. كرانه درياى وجود او به كرانههاى هستى ختم مىشود. امّا مگر هستى را كرانه‌اى هست.
معنويت قدسى آن بانوى بى همتا در قرآنكريم، جلوه‌اى ويژه يافته، جمال معنوى
و اوج طهارت و عصمتش، در آيه “تطهير”() درخشش انسان كامل را متجلّى ساخت، آيه “مباهله”() شاهدى بر شكوهمندى و قدر و جلالتش گرديد.
و سوره “هل أتى”() جلوه‌اى از مروّت و ايثار آن بزرگوار را همراه با عارفانهترين زمزمه هستى “على حُبِّه”، تجسّمى زيبا بخشيد.
اين جويبارهاى فضيلت به هم پيوند خورد و در سوره “كوثر” مجموعه‌اى دل‌انگيز از زيبايىها و اصالتها را رقم زد و آن را به عنوان، هديه و عطيه‌اى الهى تقديم رسول خاتم الانبياء، محمد مصطفى(ص)، كرد؛ زيرا، فاطمه (س) يكى از مظاهر فيض مداوم و جريان پربركت حركت محمدي است كه استمرار آن را با ذريه خويش تضمين كرد. در اين راستا نگاهى گذرا به سوره كوثر داريم :
اين سوره كه كوتاه ترين سوره قرآنكريم است، در مكه معظمه بر پيامبر اسلام (ص) نازل شده است.
هنگامى كه دو پسر رسول خدا (ص) به نامهاى :”عبدالله و قاسم” در مكه از دنيا رفتند و حضرت فاقد فرزند پسر شد،() اين موضوع موجب شد كه مشركان فرصت طلب مكه كه به شدت تحت تأثير فرهنگ منحط دوره جاهليت قرار داشتند و ارزش انسان را تنها در داشتن فرزند ذكور مى پنداشتند، با شادى و هيجان، لب به تمسخر و طعن و شماتت بگشايند؛ و افرادى چون عاص بن وائل، رسول خدا را “ابتر” بخوانند.()
واژه ابتر در لغت عرب به “مقطوع الذنب”؛ يعنى، دم بريده و “الذى لا عقب له”؛ يعنى، شخصى كه نسلش قطع شده باشد، اطلاق مىشود.
اعراب جاهليت، طبق سنت ديرينه خود براى فرزند پسر اهميت فوق‌العاده‌اى قائل بودند و او را تداومبخش برنامههاى پدر مىشمردند؛ ازاين‌رو، بدخواهان قريش چنين مىگفتند: كه ديگر محمد(ص) فرزند پسر ندارد تا راه او را پيش بگيرد و دين و آيينش را ترويج كند؛ بنابراين، وقتى از دنيا رفت، از جهت دين و آيينش آسوده خاطر خواهيم ماند.()
اين تبليغات شوم و برخوردهاى ناهنجار، سخت قلب پاك رسول خدا(ص) را غمگين و مكدّر نمود و همچنان ادامه پيدا كرد؛ چنانكه نزديكان و علاقهمندان آن حضرت به شدت در تنگنا قرار گرفتند تا اين كه قرآن مجيد نازل شد و با طرز اعجازآميزى در سوره “كوثر” به آنها پاسخ گفت و خبر داد: كه دشمنان آن حضرت “ابتر” خواهند بود و برنامههاى حياتبخش اسلام و قرآنكريم هرگز قطع نخواهد شد.
ناگفته نماند بشارتى كه در اين سوره به رسول خدا(ص) داده شد، از يك سو ضربه‌اى محكم بر اميدهاى دشمنان اسلام بود و از سوى ديگر تسلى خاطرى براى آن حضرت بود كه بعد از شنيدن آن لقب زشت و توطئه دشمنان فرصتطلب، قلب نازنينش را غمگين كرده بودند.
خداى متعال بدين وسيله با نزول سوره “كوثر” پيامبرش را خشنود نمود و فرمود:
“ما به تو “كوثر” (خير و بركت فراوان) عطا كرديم؛ پس، به شكرانه اين نعمت، براى پروردگارت نماز بخوان” و شتر قربانى كن. همانا،
دشمن تو ابتر و مقطوع النسل است.”
به بيان روشنتر، يعنى: اى پيامبر! هرگز غمگين و محزون مباش! گرچه پسرانت را از دست داده‌اى؛ امّا فقط فرزند پسر نيست كه همواره مايه افتخار باشد و به عنوان سرمايه ماندگار مطرح شود؛ بلكه چيز ديگري نيز مىتواند جايگزين آن باشد و حتّى بهتر از فرزند پسر، خلاها را پر كند و كاستىها را جبران نمايد و آن، “كوثر” است كه ما به تو عطا كرديم. به يقين دشمنان تو، با اين كه داراى پسران زياد و نيرومندند، منقطع‌النسل و بى پيرو خواهند ماند و نسلشان منقرض خواهد شد.
منزلت و معناى سوره
در عظمت و اهميت اين سوره همين بس كه:
اولا: كوتاهترين، و در عين حال يكى از پرمحتواترين سورههاى قرآنكريم به شمار مي‌آيد.
ثانيآ: تركيبات و مفردات اين سوره مانند: “إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ”، “اَلْكَوْثَر”، “فَصَلِّ”، “لِرَبِّكَ”، “وَانْحَرْ”، “إِنَّ شَانِئَكَ” و “هُوَ الاْ َبْتَرُ”؛ فقط در همين سوره آمده و در هيچ جاى قرآنكريم تكرار نشده است.
واژه “كوثر” از ريشه “كثرت” است و بر چيزى اطلاق مىشود كه شأنيت كثرت در او باشد. علامه طبرسى در معناى لغوى “كوثر” مىنويسد :”الكوثر، فوعل من الكثرة و هوالشىء الذى من شانه الكثرة و الكوثر، الخير الكثير”؛ كوثر صفت مبالغه و وزن فوعل را دارد و برگرفته از كثرت است و آن عبارت از چيزى است كه شايستگى زيادى را داشته باشد و منظور از آن خير فراوان است.()
براى كلمه “الكوثر” در اين سوره بيش از بيست و پنج معنا و احتمال مطرح كرده‌اند() كه از جمله آنها مىتوان به “چشمه‌اى در بهشت”، “خير كثير” كه در منابع شيعه و سنى به چشم مىخورد، اشاره كرد.
قرطبى مفسر بنام اهلسنت، با وجود آن كه بين اين دو معنا و آيات ديگر سوره، تناسبى نمىبيند و بدان اعتراف دارد؛ اما به جهت اين كه براى معانى ديگر “كوثر” مؤيدى از روايات نيافته، همين دو معنا و احتمال را
برگزيده است.()
بيضاوى، از ديگر مفسرين اهلسنت، مىگويد مراد از كوثر، زيادى فرزندان و پيروان است.
خير فراوان در اين آيه به امور مختلفى از جمله: قرآن، نبوّت، چشمه‌اى در بهشت، علما، زيادى فرزندان، حوضى در بهشت، حكمت و شفاعت تفسير شده است. هيچ كدام از معانى ياد شده با يكديگر منافات ندارد؛ زيرا همه بيانگر همان مضمون متعالى كوثر و خير فراوانند.
نكته شايان توجّه اين است كه اين زيادى فرزندان و نسل پيامبر(ص) كه از چشمهسار فاطمه(س) جوشيده است، در ميان ديگر معانى از درخشش و جلوه بيشترى برخوردار است. چنانكه شواهد و قرائن زير مؤيد آن است :
1. شأن نزول سوره: مفسران شيعه و اهلسنت در شأن نزول اين سوره اينگونه نگاشته‌اند كه: عاص بن وائل در مقابل يكى از درهاى مسجدالحرام بنام “باب بنى السهم” با رسول خدا(ص) ملاقات كرد و با آن حضرت به گفتگو پرداخت. قريشىها كه شاهد اين منظره بودند از او پرسيدند: با چه شخصى سخن مى گفتى؟ او با عبارات بى شرمانه و گستاخانه گفت با “ابتر”. اين پاسخ به آن جهت بود كه عبدالله، آخرين فرزند پسر پيامبر(ص)، زندگى را بدرود گفته بود. و عرب جاهلى كسانى را كه داراى فرزند پسر نباشد “ابتر” قلمداد مىكردند؛ زيرا تنها راه استمرار اهداف فرد را در وجود پسر مي‌دانستند. در نتيجه، اين شأن نزول متناسب با سرزنش آنان خواهد بود.
فخر رازى، از علماى اهلسنت، دراين باره در تفسير خود مىنويسد: سومين نظر در معناى “كوثر” اين است كه منظور از آن، فرزندان آن حضرت است و اين به آن جهت است كه، اين سوره در ردّ كسانى نازل شده است كه از آن حضرت به خاطر نداشتن فرزندان عيبجويى مىكردند كه در اين صورت معناى آن اين است كه: خداوند به تو فرزندان و نسلى عطا مىكند كه در طول تاريخ برقرار خواهند ماند؛ سپس مىگويد: ببين كه چقدر انسانها از اهلبيت پيامبر(ص) به شهادت رسيده‌اند، امّا جهان همچنان
شاهد رونق فزاينده آنان است، آنگاه بنگر كه چه تعداد از بزرگان انديشمند مانند امام باقر، امام صادق، امام كاظم، امام رضا(ع) و محمد نفس زكيه در ميان آنها جلوهگر شده است.()
بيضاوى، مفسر اهل سنت، نيز زيادى فرزندان و پيروان را در شمار معانى كوثر ذكر مىكند.
درميان مفسران شيعه، علامه طبرسى(ره) در مجمع البيان و علامه طباطبايى در تفسير گرانسنگ “الميزان” مخاطبان خود را به اين معنا توجه داده‌اند. در تفسير الميزان دراين باره به خوبى استدلال شده است.
.2 دومين شاهد براين كه در “كوثر” معناى فرزندان فراوان منظور شده، ذيل سوره شريفه است كه مىفرمايد :”إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الاْ َبْتَرُ” به تحقيق دشمن تو بى دنباله است، زيرا كه ظاهر كلمه “ابتر” عبارت از قطع نسل و بى فرزندي است؛ چنان كه شأن نزول سوره آن را تأييد مىكند و يا دليلى بر انحصار به يكى از موارد آن مثل جداشدن از خيرات… است.
در هر صورت بدون دنباله بودن از نظر فرزند، در معناى “ابتر” ملاحظه شده است كه خود دليلى بر اين است كه در “كوثر” معنايى مقابل آن ارائه شده است؛ يكى وجود فرزندان بسيار است كه به پيامبر(ص) اعلام مي‌دارد كه: اي پيامبر! ما به تو خير فراوان، از جمله فرزندان بسيار داديم و دشمن تو براى هميشه تاريخ از تمامى نيكىها و ازنسل و فرزندان منقطع و جدا خواهد بود و از آنجا كه بستر كوثر و جريان پرفيض و مداوم، در وجود مقدس حضرت فاطمه(س) قراردارد، به عظمت اين سرچشمه خيرات و وجود با بركت بيشتر مىتوان پى برد. وجود مقدسى كه نعمت بزرگ الهى و استمرار فرزندان پيامبر اسلام(ص) به وسيله او تحقق يافت، تا شخصيت زن را در ابعاد معنوى و اجتماعى جلوه بيشترى بخشيده و هيچ فردى به خود اجازه ندهد كه فرزندش را تنها به خاطر جنسيت مورد تحقير قراردهد، زيرا، يگانه الگو و اسوه زن مسلمان، فاطمه (س) است.
مكتب فاطمه (س) مجموعه‌اى از فضايل انسانى و منظومه‌اى از گلواژههاى
نيك زيستن است كه در هسته مركزي آن پيامبر قرار گرفته است و فرزندان معصومش، اقمار اين منظومه‌اند. جهان امروز به همان مقدار نيازمند به آرمانهاي فاطمى است، كه جامعه ديروز جاهلى.
سوره كوثر، خود گواه خوبى بر اين مطلب است كه تبار و ذريّه پيامبر (ص) از دختر گرانمايه‌اش فاطمه (س) استمرار مىبابد، چنانكه علامه طباطبايى() به آن توجّه داده است. البته اين معنا را از آيات ديگر به صورت آشكارترى مىتوان دريافت. همچنين به دو نمونه آن در مناظره امام كاظم(ع) با هارون الرشيد تصريح شده است، زمانى هارون الرشيد از حضرت پرسيد: چگونه شما مىگوييد ما از فرزندان پيامبريم، با اين كه به جا ماندن نسل، از پسر است نه دختر و شما فرزندان دختر اوييد؟ حضرت در پاسخ او، آيه‌اى از سوره “انعام” را قرائت كرد “…هَدَيْنَا وَنُوحًا هَدَيْنَا مِن قَبْلُ وَمِن ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ وَأَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسَى وَهَارُونَ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ”() هدايت نموديم، از فرزندان او، نوح يا ابراهيم، داود و سليمان و ايوب و يوسف و موسى و هارون و اينگونه نيكوكاران را جزا مي‌دهيم و زكريا و يحيى و عيسى و الياس را كه همه از شايستگان بودند.
آنگاه، حضرت از هارون الرشيد پرسيد: پدر عيسى كيست، كه به وسيله آن از فرزندان نوح يا ابراهيم به شمار آمده است؟ هارون گفت: عيسى پدرى نداشت. امام بي‌درنگ فرمود: همانگونه كه خداوند عيسى را به وسيله مريم از فرزندان انبياء
محسوب داشته است، ما نيز به پيامبر اسلام(ص) از طريق مادرمان فاطمه(س) انتساب پيدا كرده‌ايم و از فرزندان آن حضرتيم. آنگاه حضرت آيه شريفه “مباهله” را تلاوت كرد :”… فَقُلْ تَعَالَوْاْ نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ…” و فرمود: هيچ كس ادعا نكرده است كه پيامبر(ص) غير از على بن ابىطالب و فاطمه و حسن و حسين، در زير كساء (عبا) داخل كرده باشد، بدين ترتيب معلوم مىشود، منظور از “ابنائنا”، پسران ما، حسن و حسين‌اند كه خداوند آنها را پسران رسول خود خوانده است.()
رسول مكرم اسلام (ص) مأمور مىشود كه به شكرانه اين نعمت بزرگ، در پيشگاه باعظمت پروردگار سر تعظيم و كرنش فرود آورد، نماز بجاى آورد و قربانى كند. براى “وانحر” معناى ديگرى نيز در روايات شيعه و سنى به چشم مىخورد و آن عبارت است از بلند كردن دستها تا مقابل گوشها به هنگام تكبير گفتن در نماز.
“فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ” پس براى پروردگارت نمازگزار و نحر كن. سپاسگزارى و كرنش به آستان الهى از وظايف مهمى است كه عقل هر انسان برايش مقرّر مي‌دارد. سرشت انسانها مبتنى بر قدردانى از فردى است كه به او نيكى كرده است و از آنجا كه تمامى نعمتها از جانب خداوند به انسان ارزانى شده است، سپاسگزاري از او جلوه ديگرى به خود مىگيرد كه در اين سوره مباركه در نماز و “نحر” تجسم يافته است.
هر معنايى كه در “نحر” منظور باشد، چه قربانى كردن شتر و چه بالابردن دو دست تا روبروى گلوگاه و يا جلو آوردن روى سينه به هنگام تكبيرهاى نماز، همه نشانه سپاسگزارى از نعمتهاى خداوند است و نماز و نحر در صورتى مىتواند اعلام سپاس باشد كه فقط براى خدا و در جهت پروردگار
جهان باشد.
“إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الاْ َبْتَرُ” به يقين دشمن تو بى دنبال و بى خير است. يكى از جلوههاى اعجاز قرآن، كه در اين سوره نيز محقق شده است، خبرهاى غيبى و پيشگويىهاى قاطع و انطباق آن با واقعيتهاست كه به روشنى موارد زيادى را در آيات قرآن مىتوان يافت؛ ازجمله، داستان پيشگويى پيروزى روميان بر ايرانيان، پس ازآن كه آنها مغلوب ايرانيان گشتند و آن را نه سال قبل پيش بينى كرد و به همانگونه نيز تحقق يافت.()
پيشبينى ديگر مربوط به آيه شريفه “إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الاْ َبْتَرُ” است. دشمن كه از سر غرور و نخوت به زيادى تعداد و فرزندان خويش مىباليد و مسلمين را ناچيز مي‌انگاشت و به خصوص بعد از فوت فرزند رسول خدا (ص) كار را تمام شده تلقّى كرد و گمان برد پيام و رسالت پيامبر در ميان انبوه حوادث تاريخ به فراموشى سپرده خواهد شد، دراين هنگام قرآنكريم پيشگويى كرد كه دين تو جهانگير خواهد شد و كار دشمنان به نافرجامى و تباهى خواهدكشيد و امروزه كه پس از چهارده قرن حضور سرافراز اسلام را در جهان مشاهده مىكنيم، درخشش اعجاز اين سوره را هرچه بيشتر حس كرده و آن را به عنوان نشانه صدق ديگري بر رسالت پيامبر اسلام (ص) اعلام مي‌داريم.

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. سوره احزاب، آيه .33
. سوره آل عمران، آيه .61
. سوره دهر، آيه .1
. ناگفته نماند كه پيامبر(ص) در سال هشتم هجرت در مدينه نيز صاحب فرزند ديگري به نام “ابراهيم” از ماريه قبطيه شد، كه قبل از اين كه به دو سالگى برسد، از دنيا رفت و وفات او قلب پاك پيامبر (ص) را آزرد.
. ابوالحسن على بن احمد الواحدي النيشابوري، اسباب النزول، ص 307 جلال الدين سيوطى، الدرالمنثور، ج 6،ص 402 طبع دارالمعرفه.
. حاشيه محيى الدين شيخ زاده على تفسير القاضى البيضاوى، ج 8، ص 700 الفتوحات الالهيه، سليمان بن عمر شافعى، ج 8، ص .418
. مجمع البيان، ج 5،ص .548
. جلال الدين سيوطى، الدر المنثور، ج 6، ص 403، علامه طباطبايى، الميزان فى تفسير القرآن، ج 20،ص .370
. ابوعبدالله محمد بن احمد الانصاري القرطبى، الجامع لاحكام القرآن، ج ،20 ص 218، طبع مؤسسة التاريخ العربى.
. تفسير فخر رازى، ج 32،ص .124
. الميزان فى تفسيرالقرآن، ج 20،ص 371.
. سوره انعام، آيه .84
. بحارالانوار، ج 48،ص .128
. سوره روم، آيه .3

امروز به روز شدن فن آورىها و….به تبع آن افزايش دنياى مجازى خصوصآ در شبكه گسترده اينترنت با سرعت زيادى صورتگيرد در مدت بسيار كوتاهى نه تنها سطح زندگى و روابط را دگرگون ساخته بلكه اصول و باورها و حجابهاى اخلاقى و اجتماعى جوامع بشرى و انسانى را دچار دستخوش كرده است و در واقع يك آنار شيسم اخلاقى، اجتماعى را سبب شده است كه به نظر جمع كثيرى از صاحب نظران در علوم اخلاقى و اجتماعى، اينترنت به دنبال جهانى سازى است و سردمدار جهانى سازى كشورهاى غربى و جهان اولىها هستند كه خود در مقدمه جهانى سازى مأموريتهاى خاص را دنبال مىكنند و از جمله اين مأموريتها، هرزه نگارى وكژ انديشى اخلاقى و اجتماعى خصوصا در كشورهاى رو به توسعه هست تا از اين طريق زودتر به اهداف استعمارى خويش برسند و در ميان كشورهاى موسوم به جهان سوم، در كشورها و ملتها و دولتهايى كه نسبت به اصول اخلاقى، اجتماعى دينى و مذهبى حساسيت بيشترى دارند به همان ميزان حساسيت و تهديد جدى در استفاده از اينترنت و ابزارهاى جهانى وجود دارد. و البته به اين معنا نيست كه افراد يا نظامهايى كه به اصول اخلاقى حساس نيستند، در معرض تهديد قرار ندارند، بلكه بايد بگوييم اين نظامها بعضآ يا خود مروج آنار شيسم اخلاقى، اجتماعى هستند كه امروزه تهديدات و معضلات اخلاقى در چنين نظامهايى آنچنان ويرانگر است كه نسل بشريت در آن نظامهاى رو به انقراض رفته است به طوريكه روابط نامشروع و زندگى غيرضابطهمند اجتماعى، اخلاقى و فرهنگ برهنگى و sex باعث از هم پاشيدگى نظام خانواده شده است.
هرچند كه هرزهنگارى كژ انديشى جنسى و اخلاقى در اين نظامها سابقه طولانىتر دارد، اما رواج دنياى مجازى اينترنت بصورت كنترل نشده و ترويج بى بندبارى اخلاقى در اين شبكه گسترده، اقدام به آن را آسانتر كرده است اين كژ كارى خود سر آغازى شد تا امراضى چون ايدز را كه امروزه به عنوان «طاعون رو به گسترش قرن» از آن ياد مىكنند؛ بشريت را به ورطه نابودى بكشاند و از اين بابت دنياى مجازى اينترنت را براى استفاده سايرين نيز ناامن نمودند، امروزه
دنياى اينترنت اگر چه مي‌رود تا دنيا را در دورترين افقها و حتى خانهها و خانوادهها را در قبضه خود در آورد و دولت و ملتهاى الكترونيكى را در جهان ايجاد كند، يك محيط كاملا نا امن است.
در خود اين دنياى مجازى، آزارگرهاى اينترنتى كه مثل مور و ملخ از ديوار صندوقهاى الكترونيكى بالا مي‌روند، هيچ محيطى را مورد اطمينان نگذاشته اند. گرام استاد فلسفه اخلاق در دانشگاه ابر دين اسكاتلند در مقاله‌اى در اين زمينه مىگويد: «اينترنت بيشتر از آنكه آنار شى سياسى را ترويج كند، آنار شيسم اخلاقى را رواج مي‌دهد و اين واقعآ ويرانگر است».()
اكثر كارشناسان معتقدند كه همه آنارشيستها از اينترنت استقبال مىكنند اعم از آنارشىهاى سياسى،تروريستى، اقتصادى،اجتماعى، امنيتى و اخلاقى و فرهنگى. لذا اينترنت و فضاى مجازى تقريبآ غير قابل شناسايى آن داراى توان ضد حكومتى و براندازى و هرج و مرج (سياسى، اخلاقى، فرهنگى،اقتصادى و…) مىباشد زيرا تمام تعاملات و ارتباطات برروى شبكه اينترنت بدون توجه به مرزهاى عقيدتى، ملى و خطوط قرمز اخلاقى و اجتماعى صورت مىگيرد.
اگر چه اين خصوصيت مىتواند از خصوصيات بين المللى اينترنت باشد ولى در واقع فضايى است كه كنترل چندانى ندارد ابزار و محيط اينترنت براى ارتباط بين ملتها و
دولتها با آنچه كه در عالم واقع به عنوان ارتباط معنا مىشود، فرق دارد و همان طور كه گفته شد فضاى شبكه مجازى است و نسبت به باورها و مرزهاى ملتها و دولتها بي‌اعتنا است و چه بسا ارتباط در شبكه بين كسانى انجام مىشود كه در فضاى حقيقى كاملا با هم غريبه هستند اگر چه سخن در اين موضوع از حوصله اين نوشتار خارج است ولى بايد اذعان داشت كه سطحى نگرى و عوام گرايى بعد از جنبه بين المللى اينترنت از خصوصيات ديگر آن است كه همين ويژگى باعث استقبال آنارشيستها شده است چرا كه در اين فضاى عوام گرايانه كه گاهى عمقى هم مىباشد آنچنان زمينه‌اى وجود دارد كه همه افراد با هر مرتبه و رتبه و اعتقاد و مرام و مسلك مىتوانند به صورت نا محدود وارد اين شبكه شوند و در شكل دهى و موارد ريز و درشت دنيا دخالت نمايند و هيچ صلاحيت خاصى براى جست و جو و اعمال نظر در اينترنت وجود ندارد و علاوه بر آن با وارد شدن كامپيوتر به خانهها، مدارس، مغازهها و تشكيل كافههاى اينترنتى دسترسى آسان تر و ارزان تر شده است. اگر چه ممكن است اعمال نظر هاي‌دولتى در اينترنت مثل كنترل سايتهاى غير اخلاقى تا حدودى اينترنت را كاناليزه كند ولى حجم تهاجمى موجود در اينترنت در راستاى گسترش بى بند و بارى آنچنان زياد است كه در قالب نام و آدرسهاى گمنام و حتى مستعاربه مأموريت خود ادامه مي‌دهند و لذا
عملا سانسور در اينترنت با مشكل مواجه است و آنچه تواند اينترنت را كاناليزه كند فرهنگسازى است؛ كه اين امردر كشورهاى اسلامى خصوصآ در كشور ما بسيار حائز اهميت است كه كاملا هوشيارانه با اينترنت رابطه برقرار كنيم ولى نه آن گونه كه اينترنت را مضر صرف بدانيم بلكه همين قدر كه بدانيم اينترنت مىتواند علاوه بر جنبههاى فراوان مثبت داراى جنبههاى فراوان تر منفى باشد كافى است تا هوشيارانه تر برخورد كنيم، و دقيقآ منظور نگارنده بر انگيخته شدن حواسها و احساسات در استفاده از اينترنت خصوصآ دربين قشرهاىنوجوان و جوان و حتى كودكان است نه مانع شدن از اينترنت و نتايج آن.
واقعيت اين است كه وقتى يك وب گرد جوان يا نوجوان تحت تأثير مسائل اجتماعى، روانى حاكم در دنياى اينترنت به دنبال يك وب گرد مشابه است وقتى كه اين نوجوان يا جوان بدون هيچ نظارت و كنترلى به راحتى به وب گرد مشابه در اينترنت دسترسى پيدا كند يا با گرفتن چند آدرس سايت غيره اخلاقى به جستجو بپردازد نهايتآ در دنياى ناهنجارى اخلاقى (تصاوير،داستانها و مجموعههاى غير اخلاقى بسيار ناخوشايند مجازى و…) قرار مىگيرد كه ممكن است بر لوح سفيد ذهن او خدشه وارد كند واين همان آغاز فرو پاشى اخلاقى است كه نام آن را مىتوان آنارشيسم اخلاقى در اينترنت گذاشت وچه بسا زنگ خطرى براى فرو پاشى
خانوادهها باشد و چنانچه هر از گاهى در صفحه حوادث مجلات خبرهاى ناخوشايند غير اخلاقى خانوادگى به گوش مي‌رسد كه اكثرا ناشى از چنين هرج ومرج اخلاقى در ابزارهاى اطلاع رسانى نوين از جمله اينترنت مىباشد و صداى اين زنگ خطر در كودكان كنجكاو و خردسالان بازى گوش كه به اينترنتها دسترسى دارند با وجود كارتنهاى سرگرم كننده غير اخلاقى بيشتر و بلندتر به گوش مي‌رسد و لذا حساسيت در اين بخش هم بايد به مراتب بيشتر و دقيق تر باشد و بدانيم كه اينترنت ابزارى با امكانات جديد است كه بايد به درك عميقترى از آن رسيد.
آنچه در اين نوشتار مطرح است، بحث نحوه استفاده از اينترنت است و در حقيقت از اينترنت سوء استفاده مىشود و اين سوء استفاده در اثر زمينه‌اى است كه در خود اين شبكه وجود دارد. واقعيت اين است كه مطالعات در حوزه اينترنت تازه شروع شده است و هنوز هم نتيجه‌اى جامع از آن به دست نيامده است و اين هم به دليل وسعت اينترنت و شبكه جهانى (WWW) است كه روزانه در حال رشد غير قابل تصور وپيش بينى است كه در اوج قله انقلاب صنعتى ديجيتالى قرار دارد و در حال به وجود آوردن يك انقلاب ارتباطى، اجتماعى،اقتصادى و… است كه دنياى آن با واقعيت فرق مىكند.
آموزههاى غير اخلاقى در اينترنت دارد به سمت واقعيت مي‌رود و از اين رومدتى است كه افراد زيادى اعم از دختر و پسر در اثر ارتباطات
اينترنتى در دنياى مجازى از طريق (chat) و يا ديگر ابزارها و شگردهاى موجود در اينترنت مورد اغفال واقع شده‌اند و حتى مرتكب اعمال خلاف غير منتظره شده‌اند.
لذا سيل تهاجم فرهنگى اخلاقى در اينترنت داراى قدرت تخريب روانى هم مىباشد كهتواند شيوههاى ارتباطى، اجتماعى و اخلاقى را كاملا تحت تأثير قرار دهد.
از آنجا كه در فضاى مجازى تقريبآ غير قابل كنترل اينترنت ايجاد روابط خصوصآ در بين جوانان و نوجوانان كاربر، كه روزانه هزاران نفر به آنها افزوده مىشود؛ بسيار آسان است و با سرعت فوق تصورى به سمت روابط دوستانه و عاشقانه و نهايتا روابط نامشروع مجازى و در انتها هم حقيقى پيش مي‌رود و در بيشتر وقتها (با توجه به گزارشات و اخبارى كه از صفحات رسانههاى نوشتارى و پليس جنايى) به گوش مى رسد چنين روابطى نهايتا به مرحله عمل و اجرا تبديل مىشوند و در يك تحقيق آمده %31 روابط مجازى غير مشروع به واقعيت رسيده‌اند و اين واقعيتها همان اغفال شدن جوانان و نوجوانان دختر و پسر در دام افراد شرور و ولگرد اينترنتى و خيابانى و باندهاى مخوف است كه چه بسا آمار زيادى از اغفال شدگان؛ ناخواسته مرتكب انواع جرمها و جنايتها شده و مورد انواع تعرضها قرارگرفته‌اند، از اينروست كه بايد بگوييم آنارشيسم اخلاقى در اينترنت؛ چراكه فضاى مجازى اين شبكه محيط بسيار مناسبى براى رشد قارچ گونه انواع رفتارهاى نامشروع غير قابل نظارت است.
اگرچه جذابيت، علمى بودن، استفاده درست از اينترنت و فايدههاى علمى پژوهشى و بنيادى و… آن هيچگاه قابل انكار نبوده و نيست و از اين جهت اينترنت در جهت مثبت آن توانسته جان هزاران نفر را تاكنون از مرگ نجات دهد و بسيارى از پيشرفتهاى روزانه بشر مديون استفاده از خدمات و اطلاعات اينترنت است ولى از طرف ديگر خوشبينانه و بدون پيش زمينههاى لازم در فرهنگ درست استفاده از تكنولوژى و بدون داشتن آگاهى از مضرات تكنولوژىها؛ به استقبال تكنولوژى خصوصاً اينترنت رفتن مىتواند صدمات جبران ناپذيرى را بر پيكره اجتماع خصوصاً در يك نظام دينى
وارد كند. امروزه استفاده بيش از حد از تكنولوژىهامدت عمر انسانها و اميد به زندگى را به همان اندازه كه افزايش داده است، بيشتر از آن كاهش داده است و شيوع بيماريهاى قلبى، عروقى، رفتارى كه روبه گسترش هم هست در اثر فاصله گرفتن از طبيعت و استفاده از تكنولوژى است و در خصوص خدمات و مضرات تكنولوژى هزاران مقاله علمى به چاپ رسيده است و بحث آن هم از اين نوشتار خارج است؛ اما اينترنت يكى از اين تكنولوژىهاست كه ساختمان پيچيدهترى در تخريب روحى و روانى و جسمى و رفتارى دارد كه يكى از جنبههاى آن مسائل اخلاقى است كه در اين شبكه هيچ خط قرمزى براى آن وجود ندارد و حساسيت در مورد تهديدات اخلاقى اجتماعى اينترنت زمانى بيشتر و مهمتر جلوه مىكند كه:
الف: در كنار تمام مزاياى آن توجه داشته باشيم كه هدايت كننده و بارگذارى سخت افزارى و نرم‌افزارى اينترنت از طرف نظام سلطه و يا همان نظام لائيك استكبارى صورت مىگيرد و روشن است كه مهمترين مأموريت اين شبكه، جهانى سازى مدنظر غرب است كه در آن خلا اخلاق و معنويت و اديان الهى خصوصاً اسلام عزيز به شدت احساس مىشود. اگرچه ما مىتوانيم از همين طريق هم ايدههاى ارزشى خويش را به دنيا صادر كنيم و در واقع فرصت خوبى است اما بحث ما جداى از استفاده درست از اين شبكه است و در واقع ما مىخواهيم نهايتاً به همين نكته برسيم كه مىشود از طريق اينترنت ديگران را به اخلاقيات و اسلام دعوت كنيم ولى هيچگاه خود اينترنت و طراحان و هاديان آن كسى را به اسلام و اخلاقيات و معنويت دعوت نمىكنند، بلكه ماموريت اينترنت در اصل برعكس اين است و اين ما هستيم كه بايد هوشيارانه و از موضعى فعال با آن برخورد نماييم.
ب :اينكه بپذيريم در اينترنت زمينههاى فراوانى براى ارتباطات غير مشروع كه نهايتاً به واقعيت مي‌رسند، وجود دارد و اين شبكه و استفاده از آن مىتواند باعث آسان شدن خيانت در روابط زناشويى و روابط دوستانه و حتى خانوادگى بشود كه عدم توجه به اين مهم چنانچه تاكنون صدمات زيادى را بوجود آورده است مىتواند ويرانگر هم باشد.
در صورتى مىتوان مأموريت اينترنت را در زمينه اصول اخلاقى كاملاً تأييد كرد كه خداى ناكرده اصول اخلاقى را ناديده بگيريم و گرنه با اعتقاد به اصول اخلاقى و دينى نمى توان اينترنت را به طور كامل تأييد كنيم بلكه همانند
بسيارى از تكنولوژىهاى جديد بايد محتاطانه با آن برخود كنيم.
على رغم اينكه اميد مي‌رود در دراز مدت و يا شايد كوتاه مدت نحوه استفاده از اينترنت در كشور ما دگرگون شود ولى در حال حاضر بدليل فقدان بسيارى از زير ساختهاى فرهنگى ـ اقتصادى و اجتماعى و.. بسيارى از كاربران اين شبكه در جامعه و در استان ما نوجوانان و جوانانى هستند كه دنبال هيچ پروژه علمى نيستند و متاسفانه به معتادان اينترنتى و يا ولگردهاى الكترونيكى تبديل شده‌اند. حتى اگر خيلى خوشبينانه به اين موضوع هم نگاه كنيم كه بعضى از اين مراجعه كنندگان به كافى نتها دنبال پروژههاى تحقيقاتى مدرسه و يا دانشگاه هستند؛ بارها مشاهده شده است كه اين مراجعه كنندگان از اين اينترنت به عنوان يك منبع استفاده نمى كنند بلكه از اين اينترنت مىخواهند كه يك تحقيق آماده و بدون زحمت را به آنها ارايه و يا معرفى نمايد بدون اينكه خود شخص در آن دخل و يا تصرفى داشته باشد و متأسفانه چنين تحقيقاتى در مراكز مربوطه و يا توسط اساتيد مربوطه آنچنان كه بايد و شايد مورد توجه در منبعيابى قرار نمىگيرد و اكثراً نمرههاى لازم را نيز ازاين تحقيقات بدست مي‌آورند ولى در حقيقت روح تحقيق و پژوهش از فرد گرفته شده است.
اگر روزانه سرى به كافههاى اينترنتى؛ كافىنتها؛ بزنيم به اين واقعيت بيشتر مي‌رسيم كه :
اكثر كاربران اين كافهها جوانان و نوجوانان و حتى كودكان اعم از دختر و پسر هستند كه چندان دنبال پروژه خاصى نيستند، بلكه با چت؛ گفتگوى اينترنتى مىكنند كه همانطور كه گفته شد بعضى از اين ارتباطهاى كنترل نشده مجازى به واقعيت مىپيوندند كه اغلب سرانجامهاى ناميمونى داشته و يا دارند.
امروزه بسيارى از بچههاى مدرسه پولهايى را كه از خانه براى تغذيه به همراه دارند در كافههاى اينترنتى خرج مىكنند كه عدم نظارت والدين و مديران و همچنين فقدان نظارت و احساس تحت كنترل نبودن از جمله مواردى است كه به تشديد اين موضوع دامن مي‌زند و پديده اعتياد اينترنتى مي‌رود تا با اعتياد مواد مخدر برابرى كند و با اين تفاوت كه در اين اعتياد نوين محتوا هم دود مىشود واگرچه شيوع رايج و خطرناكتر آن در سنين پايين بوده ولى چندان هم به مرزهاى سنّى محدود نمىشود واصلاً عمر اين نوع اعتياد خود دوران طفوليت راطى مىكند و مرز جنسى هم نمىشناسد. منظور اين اعتياد كارهاى تحقيقاتى نيست و واضح است كه كار تحقيقاتى بدليل اينكه يك حركت روبه جلو و فقدان روزمرهگى است نمى تواند اعتياد بياورد بلكه شادابى خاصى را نيز به همراه دارد. منظور اين نوع اعتياد نوين همان گفتگوها، دوست يابىها، وبگردىهاو… دنياى مجازى اينترنت است كه يك روزمرهگى محض دارد و يكى از بيشترين و بالاترين سطوح اعتياد در اين دنياى مجازى محتواهاى جنسى و اخلاقى است كه حتى اصول اوليه اخلاق بشرى را با بي‌رحمى تمام زير پا مىگذارد و در قالبهاى تصوير، اتاقهاى چت، نامههاى الكترونيكى، سايتهاى دوستيابى، داستانها ورمانها، نماهنگها و كليپ و حتى فيلمهاى غير اخلاقى و… در اين محيط به كاربران عرضه مىگردد كه يك آنارشيسم اخلاقى را ترويج و تبليغ مىكند كه در نوع خود ويرانگر است.
نكته مورد توجه اين است كه هم كاربران معتاد يا همان ولگردهاى اينترنتى و هم بارگذاران اين سايتها نه قابل شناسايى هستند و نه چندان قابل كنترل و رديابى؛ و همه آنها در يك محيط آزاد آنگونه كه مىخواهند عمل مىكنند و ديگر از تذكرهاى مردمى و پليس و گشتهاى منكرات در اين محيط خبرى نيست و همين فضاى مجازى با اراده آنان مىتواند واقعيت يابد و يا خيلى راحتتر از ابزار ديگر، مىتواند اغفالكننده باشد. اگر چه تمام تكنولوژىهاى مدرن در جهان صنعتى مشكلات خاص خود را به همراه مزاياى آن دارند ولى در حقيقت مشكلات اخلاقى اجتماعى ناشى از اينترنت منحصر به فرد است؛ و حتى بسيارى از مشكلات قديمى را تشديد كرده است و در يك قياس نزديك مىتوان گفت كه به همان اندازه كه استفاده نادرست از اتم مىتواند ويرانگر باشد، استفاده نادرست از اينترنت نيز مىتواند ويرانگر باشد و بالعكس همان اندازه كه استفاده درست از اتم مىتواند متحوّلكننده باشد، استفاده درست از اينترنت نيز مىتواند در جهشهاى علمى متحوّلكننده باشد ولى تا زمانيكه سرور جهانى server در راستاى مأموريت جهانى سازى غرب عمل مىكند نمىتوان به محيط اينترنت اعتماد كرد از اين رو بايد با استفاده از به روزترين شيوههاى علمى متناسب به مقابله پرداخت و با احتياط به اين محيط وارد شويم. زيرا استفاده نادرست از اين تكنولوژى در مقايسه با ساير تكنولوژىها آسانتر بوده و همين محتواى تحريك آميز سمعى و بصرى، آسان بودن، قابل دسترس بودن، هزينه پايين، خودمختارى و گمنامى از عواملى است كه بىمبالاتى اخلاقى را در اينترنت موجب شده است و وجود اين زمينههاى لازم درمحيطى كه بارگذارى و صحنهگردان آن از سوى كمپانىهايى است كه تحت سيطره يهود و صهيونيست صورت مىگيرد، بهترين فرصت و وسيله لازم براى تهاجم به عقايد و ارزشهاى ديگر ملتها خصوصاً نظامهاى دينى جهت استيلا بر جهان است و لذا صهيونيزم جهانى تمام تلاش خود را در اينترنت به اين منظور بكار گرفته است و از اينروست كه بايد به مأموريت فرهنگى كه از طرف شركتهاى مادر براى اينترنت پيشبينى شده است، شك كرد.
آرى اينترنت مثل ساير تكنولوژىها ذاتاً نه شر است نه خوب، بلكه تحت تأثير و استفاده‌اى است كه بشر روى آن دارد و نوع بكارگيرى آن مىتواند خوب يا بد باشد. و اين بكارگيرى
منهاى جهات مثبت؛ يا استفاده اعتيادى است يا سوءاستفاده و يا اعتياد به اينترنت است و اين حالتها با وجود زمينههاى سوء استفاده‌اى كه در خود اينترنت وجود دارد (مجموعههاى مبتذل و sex و گمراهكننده و…) در نهايت منجر به تأثيراتى در اخلاق و رفتار فرد و اجتماع خواهد شد كه در تضاد با اصول و ارزشهاى دينى و اخلاقى انسانى است.
به اجمال اينكه با توجه به آنچه در اين نوشتار آمده است و آنچه تاكنون تجربه شده است به اين نتيجه مي‌رسيم كه :
– در اينترنت زمينههاى فراوانى براى سوء استفاده و آن هم بصورتهاى مختلف (سمعى، بصرى، مكتوب و…) وجود دارد كه با توجه به ديدگاه بارگذاران اصلى سرور جهانى اينترنت، در دسترس بودن، هزينه پايين، كم توجهى خانوادهها و مراكز آموزشى، عدم وجود زيرساختاهاى فرهنگى مناسب و فرهنگ سازى ، شبانه روزى و غير قابل كنترل، گمنام بودن و ….. آن مىتواند در نظامهاى اخلاقى و دينى مخل و حتى ويرانگر هم باشد؛ لذا بايد هوشيار باشيم و خود را اولاً براى فراگيرى هرچه زودتر و بهتر علم مقابله با آن آماده و ثانياً در جهت به تسخير درآوردن اين شبكه جهانى براساس ارزشهاى انسانى و اسلامى كه با فطرت انسانها سازگار است تلاش نماييم.
– اگرچه استفاده از تكنولوژى برتر خصوصاً شبكه اينترنت رسيدن به هدفهاى پيشرو را آسانتر مىكند ولى پر واضح است كه هيچ گاه هدف وسيله را توجيه نمىكند و از آنجا كه استفاده از اينترنت اجتناب ناپذير است و كنترل آن هم غير ممكن و از طرفى بسيارى از بسترهاى لازم در جامعه (فرهنگى، اجتماعى، اقتصادى، اخلاقى و…) نتوانسته است همپاى اين صنعت رشد و توسعه يابد و از طرف ديگر لابىهاى استكبارى براى تسخير ملتها خصوصاً نظامهاى دينى مأموريت جهت دارى را در راستاى تخريب فرهنگى، عقيدتى جامعه به اينترنت تحميل مىكنند؛ از اين رو بسيارى از خلاهاى موجود خصوصاً در حوزه رفتارى و اخلاقى در اينترنت دنبال مىشود و همين امر كافى است تا جوامع به تدريج وارد يك جنگ نرم اما ويرانگر گردند و دچار معضلات فرهنگى و اخلاقى و رفتارى شوند. بنابراين حداقل كارى كه خانوادها مىتوانند انجام دهند اين است كه :
ـ1 در دسترسى فرزندان خصوصاً كودكان و نوجوانان به اينترنت كاملاً نظارت داشته و تا سرحد امكان نسبت به رفتارهاى فرزندان در خانه و خارج از آن حساسيت داشته و خصوصاً
آنان را از همراهى با رفيقان ناباب و معتاد به اينترنت و رايانه به شدت باز دارند.
ـ2 فرهنگ سازى استفاده از كامپيوتر و اينترنت اگرچه در جامعه چندان فراهم نيست ولى تا سرحد امكان اين فرهنگ را در منزل فراهم نمايند. خطرات اعتياد اينترنتى و ماموريت اخلاقى ـ اجتماعى اينترنت را براى فرزندان تشريح نمايند.
ـ3 قبل از دسترسى فرزندان به اينترنت، زمينههاى لازم فرهنگى و اخلاقى را در كودكان و فرزندان خود بوجود بياورند و آنها را نسبت به مسايل معنوى و آموزشهاى قرآنى، احكام، قوانين شرعى آگاه نمايند و خلاصه طورى برخورد نمايند تا فرزندان بايك پيشينه دينى و بصيرت اخلاقى به دنياى مجازى اينترنت وارد شوند؛ لذا ويرانى از آنجا شروع خواهد شد كه فرزندان بدون پيش زمينه لازم دينى و شرعى به اين مقوله وارد شوند.
4ـ خانوادهها هرگز از دسترسى فرزندان خصوصا در سنين پايين و نوجوانى به اينترنت خوش بين نباشند و تا حد امكان به دسترسى فرزندان به اينترنت نظارت داشته باشند.
5 ـ سعى شود در هنگام استفاده از اينترنت قبل از هرچيز آدرس سايتهاى علمى آموزشى و مذهبى در اختيار فرزندان قرار گيرد و خطرات دنياى مجازى اينترنت را گوشزد و طورى تفهيم نمايند كه فرزندان به اين باور برسند كه محيط اينترنت مجازى و چندان امن نبوده و در بعد فرهنگى و اخلاقى واقعا دنبال يك ماموريت جهانى است.
ـ6 در نظارت و كنترل طورى عمل نشود كه فرزندان از رايانه كاملا بترسند واز استفاده از آن عقب بيافتند، زيرا كه عدم آگاهى به روز از اين شبكه در نوع خود مضرات و معضلاتى دارد كه كمتر از معتادان به آن نيست و يا طورى عمل نشود كه آنچنان مجذوب شوند كه محيط اينترنت را حيات خلوت و محل درد دلها و بروز احساسات خود بدانند و در نهايت هم معتاد و ولگرد اينترنتى شوند؛ بلكه با توجه به خصوصياتى فردى، روحى، جسمى و… فرزندان و فرهنگ حاكم در خانواده خطرات اين تكنولوژى را در استفاده نادرست از آن گوشزد و آنها را با راهنمايى و حتى آگاهى دادن مستند از عواقب شوم استفاده نادرست از اينترنت كه در جامعه و يا جوامع اتفاق افتاده است، به اين باور برسانند.

پىنوشت:ـــــــــــــــــــــــ
ـ1 

مقدمه
انسان موجودى است كه خداى سبحان او را براى هدفى آفريده است و وى بايد پس از شناخت هدف با تلاش و كوشش در جهت رسيدن به آن هدف حركت كند و هدف واقعى و حقيقى آدميان رسيدن به قرب الهى بوده و كمال واقعى همان تقرّب به خدا است و پيروزى واقعى انسان زمانى است كه به آن هدف والا دست يازد. اما ماهيت زندگى دنيا كه خود ميدانى براى تلاش و كوشش در جهت نيل به هدف است به گونه‌اى است كه همواره با مشكلات و موانعى همراه است كه آن مشكلات مانع رسيدن به آن هدف است و در صورتى مىتواند به آن هدف نائل شود و به پيروزى برسد كه در برابر مشكلات مقاومت به خرج داده و شكيبا باشد از اين رو گفته‌اند:
صبر و ظفر هر دو دوستان قديمند بر اثر صبر نوبت ظفر آيد
يعنى صبر و پايدارى و مقاومت زمينه ساز موفقيت و كاميابى است، دانش آموزى كه مىخواهد در مقام تحصيل علم و دانش به پيروزى برسد بايد در برابر مشكلات و آفات تحصيل مقاومت و پايدارى كند. تاجرى كه مىخواهد در كار خود به موفقيت دست يابد و به سود مادّى برسد بايد در برابر مشكلات تجارت و بازرگانى از مقاومت برخوردار باشد و اگر انسانى بخواهد در معنويت به كاميابى برسد بايد اهل مقاومت و صبر باشد. بنابراين صبر و شكيبايى از عوامل مهم موفقيت و كاميابى و پيروزى در زندگى است، خواه در زندگى مادى و خواه در زندگى معنوى. در قرآن كريم در آيات فراوانى انبياء و پيامبران الهى و اولياء خدا و مؤمنان به صبر و پايدارى و استقامت فراخوانده شده‌اند.
خداى سبحان خطاب به پيامبر اسلام فرمود: «فاصبر كما صبر اولواالعزم من
الرسل؛() اى پيامبر صبر كن آن گونه كه پيامبران اولواالعزم صبر كردند و خطاب به اهل ايمان فرمود: «يا ايّها الذين آمنوا استعينوا بالصبر و الصلوة انّ اللّه مع الصابرين؛() اى افرادى كه ايمان آورده‌ايد از صبر و استقامت و نماز كمك بگيريد، زيرا خداى سبحان با صابران است» و در سوره آل عمران نيز فرمود: «يا ايّها الّذين آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوا اللّه لعلّكم تفلحون؛() اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد (در برابر مشكلات و مصائب و هوسهاى سركش) صبر كرده و استقامت كنيد و در برابر دشمنان نيز پايدار باشيد و از مرزهاى خود مراقبت نمائيد و تقواى الهى را پيشه كرده و از خدا پروا كنيد، شايد رستگار شويد.» در اين آيه كليد رستگارى و سرچشمه سعادت را صبر و استقامت و ايستادگى در برابر حوادث و مشكلات و مصائب و موانع مي‌داند.
در روايات اسلامى نيز از مهمترين اركان ايمان شمرده شده است.
امام صادق(ع) فرمود: «الصبر رأس الايمان؛() صبر و مقاومت سر ايمان است.» و در سخن ديگرى فرمود: «الصبر من الايمان بمنزلة الرأس من الجسد فاذا ذهب الرأس ذهب الجسد، كذلك اذا ذهب الصبر ذهب الايمان؛() موقعيت صبر در برابر ايمان همانند موقعيت سر در برابر بدن است چنان چه اگر سر از بين برود بدن از بين مي‌رود با رفتن صبر، ايمان نيز از بين خواهد رفت.»
با توجه به اهميت صبر و استقامت در زندگى انسان و تأكيد آموزههاى دينى بر آن و نقش آن در موفقيت و پيروزى، لازم است بدانيم كه اولاً صبر چيست و معناى واقعى آن چه مىباشد و ثانياً در چه چيزهايى بايد صبر كرد و ثالثاً مراتب صبر چيست و رابعاً صبر چه آثارى در زندگى آدميان دارد و خامساً چگونه مىتوان به صبر دست يافت.
ـ معنا و حقيقت صبر
صبر در لغت به معناى حبس و در تنگنا و محدوديت قرار دادن است.() و برخى آن را بازداشتن نفس از اظهار بىقرارى و بى تابى دانسته‌اند.() و در اصطلاح علماى اخلاق به معناى وادار نمودن نفس به انجام آن چه كه عقل و شرع اقتضا مىكنند و بازداشتن از آن چه عقل و شرع نهى مىكنند.() برخى آن را بازداشتن نفس از شكايت بردن به غير خدا و خويشتن دارى از جزع و بى تابى كه در باطن انسان مخفى است.() با توجه به تعاريف مذكور، صبر يك حقيقت نفسانى است كه آدمى را از عوامل بازدارنده به سوى كمال باز مي‌دارد صبر به اين معنا داراى دو جهت است از يك سو گرايشها و تمايلات غريزى و نفسانى انسان را حبس و آن را در قلمرو شرع و عقل محدود مىكند و از سوى ديگر نفس را از مسؤوليت گريزى در برابر عقل و شرع باز مي‌دارد و او را وادار مىكند كه زحمت و دشوارى پاىبندى به وظائف الهى را بر خود هموار سازد.
بر اين اساس صبر در فرهنگ معارف دينى به معناى سكوت نيست بلكه به
معناى مقاومت و ايستادگى در برابر سختىها و ناملايمات زندگى است كه همواره به عنوان آزمون الهى انسان را همراهى مىكند مانند رنج و مشقت در تحصيل علم، در انجام دادن فرايض و نوافل، در پرهيز از معصيت و در تلخى مصيبت. و صابر كسى است كه در همه اين صحنهها پايدارى كند و در هيچ عرصه‌اى جزع نكند، در صحنه عمل به وظيفه حضور داشته باشد بلكه سمت خود را كه خداوند براى او معين فرموده است حفظ و كار خويش را به نحو احسن به انجام برساند.
ـ انواع صبر
در روايات اسلامى سه قسم صبر ذكر شده است صبر بر اطاعت و صبر بر معصيت و صبر بر مصيبت. منظور از صبر بر اطاعت ايستادگى در برابر مشكلات فرمان خداست يعنى بر اطاعت فرمان الهى در نماز و روزه و حج و جهاد و اداى واجبات مالى مثل خمس و زكات صابر و شكيبا باشيد.
منظور از صبر بر معصيت آن است كه آدمى در برابر شعلههاى آتش شهوت و هيجانهاى برخاسته از هوى و هوس ايستادگى كند و خودش را از سوختن در آن آتش حفظ كند و اگر حفظ نكند طوفان شهوات، ايمان و پاكى و صداقت را از بين مىبرد.
منظور از صبر بر مصيبت آن است كه آدمى در طول زندگى در برابر حوادث دردناكى كه با آن روبه رو مىشود صبر و شكيبايى را از دست ندهد.
پيامبر اكرم(ص) فرمود: «الصبر ثلاثة: صبر عند المصيبة و صبر على الطاعة و صبر عن المعصية، فمن صبر على المصيبة حتى يردّها بحسن عزائها كتب اللّه له ثلاثمأة درجة ما بين الدرجة الى الدرجة كما بين السماء الى الأرض و من صبر على الطاعة كتب اللّه له ستمأة درجة ما بين الدرجة الى الدرجة كما بين تخوم الارض الى العرش و من صبر عن المعصية كتب اللّه له تسعمأة درجة ما بين الدرجة الى الدرجة كما بين تخوم الارض الى منتهى العرش؛() صبر بر سه قسم است صبر بر مصيبت و صبر بر طاعت و صبر از معصيت،
كسى كه بر مصيبت صبر كند و آن را با شكيبايى تحمّل نمايد خداى سبحان سيصد درجه برايش مىنويسد كه فاصله هر درجه آن همانند فاصله زمين و آسمان است و هر كس بر اطاعت صبر كند خداى سبحان ششصد درجه براى او مىنويسد كه فاصله هر يك با ديگرى همانند فاصله انتهاى زمين تا عرش خداست و هر كس بر معصيت صبر كند خداوند نهصد درجه برايش مىنويسد كه فاصله هر يك با ديگرى همانند فاصله منتهاى زمين تا منتهاى عرش خداست.»
اميرالمؤمنين على(ع) ضمن شمردن اركان ايمان يكى از آنها را صبر مي‌داند و براى آن چهار شعبه ذكر مىكند و مىفرمايد: «و الصبر منها على اربع شعب على الشوق و الشفق و الزهد و الترقّب فمن اشتاق الى الجنة سلا عن الشهوات و من اشفق من النار اجتنب المحرمات و من زهد فى الدنيا استهان بالمصيبات و من ارتقب الموت سارع الى الخيرات؛() شعبههاى چهارگانه صبر عبارت است از، اشتياق، ترس، زهد و انتظار، كسى كه مشتاق بهشت باشد از شهوات و تمايلات سركش به كنار مي‌رود و آن كس كه از آتش جهنم بيمناك باشد از محرمات دورى مىگزيند، كسى كه در دنيا زاهد باشد مصيبتها را ناچيز مىشمارد و آن كس كه منتظر مرگ باشد براى انجام اعمال نيك سرعت مىگيرد.»
اسباب صبر و شكيبايى
آن چه كه باعث صبر و مقاومت انسان در برابر مصائب و مشكلات اطاعت و ترك معصيت مىشود امور فراوانى است كه به برخى از مهمترين آنها اشاره مىشود.
1ـ تقويت پايههاى ايمان و يقين
آدمى بايد از راه شناخت خدا و اسماء حسنا و صفات عاليه حق ايمانش را به خدا تقويت كند و از طريق شناخت ماهيت دنيا و ناپايدارى آن، يقين پيدا كند دنيا محل موقت زندگى آدمى است و از طريق شناخت آخرت و نعمتها و عذاب الهى، ايمانش را به قيامت و جاودانگى آن قوى سازد. انسانى كه از ايمان قوى برخوردار باشد و بداند خداوند
به مقتضاى حكمت و رحمت عمل مىكند شكيبايى او بيشتر مىشود. براى همين است كه در قرآن فرمود: انسان مؤمن بر دو برابر نيروى كافر غليه مىكند. «يا ايّها النبى حرض المؤمنين على القتال ان يكن منكم عشرون صابرون يغلبوا مأتين و ان يكن منكم مأئة يغلبوا الفاً من الذى كفروا بانهم قوم لايفقهون الآن خفف اللّه عنكم و علم انّ فيكم ضعفا فان يكن منكم مأئة صابرة يغلبوا مأتين و ان يكن منكم الف يغلبوا الفين باذن اللّه و اللّه مع الصابرين؛() اى پيامبر مؤمنان را به جنگ با دشمنان تحريك كن، هرگاه بيست نفر از شما با استقامت باشند بر دويست نفر غلبه مىكنند و اگر صد نفر باشند بر هزار نفر از كسانى كه كافر شدند پيروز مىگردند چرا كه آنها گروهى هستند كه نمىفهمند. هم اكنون خداى سبحان از شما تخفيف داد و دانست كه در شما ضعفى وجود دارد بنابراين هرگاه يكصدنفر از شما با استقامت باشند بر دويست نفر پيروز مىشوند و اگر يكهزار نفر باشند بر دو هزار نفر به فرمان خدا غلبه خواهند كرد و خدا با صابران است.»
در سوره بقره نيز فرمود: «كم من فئة قليلة غلبت فئة كثيرة باذن اللّه و اللّه مع الصابرين؛() آنان كه به روز قيامت ايمان دارند گفتند چه بسيار گروههاى كوچكى كه به فرمان خدا بر گروههاى عظيمى پيروز شدند و خدا با صابران است.»
2ـ ممارست و تمرين
دستيابى به صبر و استقامت مانند هر فضيلت اخلاقى ديگر با ممارست و تمرين و روبرو شدن با حوادث گوناگون حاصل مىشود على(ع) فرمود: «من توالت عليه نكبات الزمان اكسبته فضيلة الصبر؛() كسى كه حوادث ناخوشايند زمان پى در پى برايش حادث شود فضيلت صبر را برايش فراهم مىكند.» يعنى تكرار مقاومت در برابر مصائب و ايستادگى در برابر معصيت و پايدارى و مداومت بر اطاعت الهى سبب رسوخ صبر در انسان مىشود.
3ـ شناخت ماهيت دنيا
يكى از اسباب تقويت روح ايستادگى و
مقاومت در انسان شناخت دنيا است به اين صورت كه بداند دنيا دار تضادها و اصطكاكها و تزاحمها است و لازمه اين تضاد و تزاحم مقاومت و پايدارى است و انسان صابر نه تنها بر تزاحمها غلبه مىكند بلكه مىتواند به نعمتها دست يابد اميرالمؤمنين(ع) فرمود: «لكل نعمة مفتاح و مغلاق و مفتاحها الصبر و مغلاقها الكسل؛() براى هر نعمتى كليدى و بندى است كليد آن صبر و بند آن تنبلى و كسالت است.»
آثار و پيامدهاى صبر و پايدارى
صبر و پايدارى آثار و پيامدهاى فراوانى در زندگى دنيوى و اخروى انسان برجاى مىگذارد كه شايسته است انسان مؤمن اين فضيلت را به منظور دستيابى به آن آثار در خود پياده كند و برخى از آن آثار عبارتند از:
1ـ فلاح و رستگارى و پيروزى
قرآن كريم فلاح و رستگارى را در سايه صبر و مقاومت مي‌داند از جمله در سوره آل عمران فرمود«:يا ايّها الّذين آمنوا اصبروا و صابروا رابطوا و اتقوا اللّه لعلّكم تفلحون؛() در اين آيه يكى از عوامل فلاح و رستگارى را صبر فردى و اجتماعى مي‌داند يعنى افراد با ايمان هم بايد در جهاد با نفس و مشكلات زندگى شكيبايى به خرج دهند و هم در برابر دشمن استقامت و پايدارى كنند و با مرابطه و مراقبت دائم از مرزها و رعايت پرواى الهى زمينه موفقيت را فراهم كنند.
امام صادق(ع) فرمود: «كم من صبر ساعة قداورثت فرحاً طويلاً و كم من لذة ساعة قد اورثت حزناً طويلاً؛() بسيار اتفاق افتاده است كه يك ساعت صبر و شكيبايى سبب شادى طولانى شده است و چه بسيار لذت كوتاهى در يك ساعت غم و اندوه طولانى را در پى داشته است.»
2ـ دريافت سلام فرشتگان الهى
قرآن كريم پس از آن كه ويژگىهاى بندگان واقعى خدا را بيان مىكند مىفرمايد: «اولئك يجزون الغرفة بما صبروا و يلقّون فيها تحيةً و سلاماً خالدين فيها حسنت
مستقراً و مقاماً؛() آنها كسانى هستند كه درجات عالى بهشت به آنها پاداش داده مىشود و در آن با سلام و تحيّت روبرو مىشوند، در آن جاودانه خواهند ماند چه قرارگاه خوب و چه محل اقامت جالبى.»
در اين آيه مىگويد: «خداى سبحان مقامات عالى را به خاطر اين به عبادالرحمن اعطاء مىكند كه آنها در راه خدا صبر و استقامت به خرج دادند و بعد از ورود به آن مقام عالى با تحيت و سلام مؤمنان و فرشتگان روبرو مىشوند.»
در سوره رعد نيز مىفرمايد: «والملائكة يدخلون عليهم من كلّ باب سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبى الدار؛() و فرشتگان از هر درى به بهشت وارد مىشوند و به آنها مىگويند سلام بر شما به خاطر صبر و مقاومت شما چه پايان خوبى در قيامت بهرهشان شد.»
به لحاظ اين كه پشتوانه همه برنامههاى سازنده فردى و اجتماعى شكيبايى و استقامت است، سلام و درود فرشتگان در اين رابطه نثار آنها مىگردد.
الگوهاى صبر و استقامت
قرآن چنان چه انسان را به فضيلتى دعوت مىكند الگوهاى عينى آن را نيز به آنها معرفى مىكند تا انسانها بتوانند با بهرهگيرى از الگوى عملى روش آنها را در زندگى سرمشق قرار دهند در مسئله صبر و شكيبايى نيز قرآن الگوهايى را به انسان معرفى مىكند اين الگوها انبياء و اولياء الهى هستند كه با صبر و مقاومت راه پيروزى را براى خود هموار كرده‌اند.
1ـ ايوب پيامبر
در سوره ص در مورد حضرت ايوب فرمود: «انا وجدناه صابراً نعم العبد انه اوّاب؛() ما او را شكيبا يافتيم. چه بنده خوبى كه بسيار بازگشت كننده به سوى خداست.»
ايوب پيامبر، الگوى صبر و مقاومت در برابر مشكلات بود به همين دليل حالات او هنگامى كه مسلمانان تحت فشار شديد قرار داشتند به عنوان يك سرمشق به
آنها معرفى شد تا از او درس صبر و استقامت بياموزند.
2ـ يعقوب پيامبر
يكى از كسانى كه در قرآن به عنوان اسطوره صبر و مقاومت معرفى شد حضرت يعقوب بود كه در فراق فرزند مورد علاقه‌اش ساليان زيادى با چشمانى اشكبار صبر كرد تا سرانجام ديده‌اش نابينا شد اما پيوسته صابر بود و فرمود: من صبر جميل و زيبا خواهم داشت: «و جائوا على قميصه بدم كذب قال بل سوّلت لكم انفسكم امراً فصبرٌ جميل؛() وقتى برادران يوسف پيراهن او را با خونى دروغين نزد پدر آوردند حضرت يعقوب خطاب به فرزندانش گفت: هوسهاى نفسانى شما اين كار را در نظرتان زينت داد. من صبر جميل مىكنم.»
در سوره انبياء آيه 85 نيز از اسماعيل و ادريس و ذاالكفل به عنوان صابران ياد مىكند و مىفرمايد: «و اسماعيل و ادريس وذاالكفل كل من الصابرين؛و اسماعيل و ادريس و ذالكفل را به ياد بياور كه همه از صابران بودند.»
از قرآن استفاده مىشود كه اعطاى امامت معلول صبر و مقاومت انبياء الهى است چنان كه فرمود: «و جعلنامنهم ائمة يهدون بامرنا لما صبروا و كانوا بآياتنا يوقنون؛() و از آنان امامان و پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما مردم را هدايت كردند چون شكيبايى نموده و به آيات ما يقين داشتند.»
3ـ پيامبر اسلام
قرآن كريم علاوه بر اين كه پيامبر اسلام را مأمور به صبر و شكيبايى مىكند و الگوى او را پيامبر اولواالعزم قرار مي‌دهد به او و پيروان دستور مقاومت مي‌دهد و خطاب به آن حضرت مىفرمايد: «فاستقم كما امرت و من تاب معك ولاتطغوا انه بما تعملون بصير؛() همان طور كه فرمان يافته‌اى استقامت كن همچنين كسانى كه با تو به سوى خدا آمدند و طغيان نكنيد كه خداوند آن چه را انجام مي‌دهيد مىبيند.»
در اين آيه به پيامبر دستور استقامت مي‌دهد تا او در راه تبليغ و ارشاد و مبارزه و
پيكار و انجام وظائف الهى و پياده كردن تعليمات، مقاومت كند و اين مقاومت اولاً فقط به خاطر اجراى دستور خدا است نه عوامل و اسبابى چون دنياگرايى و رسيدن به مقام و قدرت باشد و ثانياً براى كسانى كه دعوت تو را قبول كردند و با تو همراه شدند نيز هست.
نتيجهگيرى
در اين مقاله يكى از برنامههاى مؤمنان كه همانا صبر و شكيبايى است مورد بررسى قرار گرفته و پس از بيان اهميّت صبر و شكيبايى به بيان معنا و حقيقت و اقسام آن پرداخته شد و راه رسيدن به آن مطرح و آثار آن نيز بيان گرديد و در پايان الگوهاى صبر و شكيبايى كه همان انبياء الهى هستند معرفى شدند تا مؤمنان با الگوگيرى از آنان حقيقت صبر را در خود پياده كرده و انواع ايستادگى و شكيبايى را از خود به نمايش بگذارند تا در دنيا و آخرت به آثار آن يعنى پيروزى و موفقيت در دنيا و نجات و رستگارى و راهيابى به مقام عالى دست يابند.

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. سوره احقاف، آيه .35
. سوره بقره، آيه .152
. سوره آل عمران، آيه .200
. اصول كافى، ج 2، ص .87
. همان.
. مفردات راغب، ص .273
. صحاح اللغة، ج 2، .706
. مفردات راغب، ص .273
. منازل السائرين، ص .195
. اصول كافى، ج 2، ص .91
. نهج البلاغه، كلمات قصار، ص .31
. سوره انفال، آيات 65 و .66
. سوره بقره، آيه .249
. غررالحكم، .9144
. شرح ابن ابى الحديد، ج 20، ص .322
. سوره آل عمران، آيه .200
. بحارالانوار، ج 68، ص .19
. سوره فرقان، آيات 75 و .76
. سوره رعد، آيات 23 و .24
. سوره ص، آيه .44
. سوره يوسف، آيه .18
. سوره سجده، آيه .24
. سوره هود، آيه .112

روز بيستم جمادى الثانى مصادف با سالروز ولادت حضرت زهرا (س) مىباشد كه بعدها اين روز به نام روز زن و روز مادر نام گذارى شد. و ولادت رهبر كبير انقلاب امام خمينى (ره) نيز در اين روز واقع شده است. از طرف ديگر در سال «اصلاح الگوى مصرف قرار داريم». جا دارد براى جمع بين مناسبات فوق، شخصيت والا و با عظمت صديقه اطهر سلام اللّه عليها را از زبان امام راحل به عنوان زن نمونه و الگوى برتر و برترين زن هستى مورد بررسى قرار دهيم:
نمونه انسان كامل
راستى اگر بتوان يك انسان كاملى را در چهره يك زن معرّفى نمود. تنها مصداق كامل، صديقه كبرى فاطمه زهرا(س) است.
امام راحل در اين زمينه مىگويد: «(ولادت فاطمه زهرا(س)) روز بزرگى است، يك زن در دنيا آمد كه مقابل همه مردان است. يك زن به دنيا آمد كه نمونه انسان است. يك زن به دنيا آمد كه تمام هويّت انسانى در او جلوهگر است.»()
در جاى ديگر مىگويد: «روز ولادت سرتاسر سعادت صديقه طاهره كه والاترين روز براى انتخاب روز زن است…اين ولادت با سعادت در زمان و محيطى واقع شد كه زن به عنوان يك انسان مطرح نبود و وجود او موجب سرافكندگى خاندانش در نزد اقوام مختلف جاهليّت به شمار مي‌رفت. در چنين محيط فاسد و وحشتزايى، پيامبر بزرگ اسلام دست زن را گرفت و از منجلاب عادات جاهليّت نجات بخشيد…اين مولود شريف است، تا نشان دهد كه زن، بزرگى ويژه‌اى در جامعه دارد كه اگر برتر از مرد نباشد، كمتر نيست.»()
فاطمه زهرا معجزه تاريخ و افتخار عالم وجود
آنگاه كه خداوند خواست انسان را بوجود آورد خطاب به ملائكه فرمود: «انّى جاعلٌ فى الارض خليفةٌ قالوا اتجعل فيها من يفسد
فيها و يسفك الدّماء…؛() و هنگامى كه گفت پروردگار تو به فرشتگان، من در روى زمين جانشين (نماينده‌اى) قرار خواهم داد. فرشتگان گفتند: آيا كسى در آن قرار مي‌دهى كه فساد و خونريزى كند؟!» ولى خداوند با نشان دادن حقيقت انسان و مقام خليفة اللهى ملائكه را متوجه نمود كه اين موجود غير از موجودات قبلى است. اين موجود خليفه خدا، امانت دار الهى و باعث افتخار خداوندى است.
يكى از كسانى كه خداوند بوجود او به ملائكه فخر فروشى كرد و فرمود: «انظروا الى امتى فاطمه سيّدة امائى قائمة بين يدى ترتعد فرائصها من خيفتى و قد اقبلت بقلبها على عبادتى…؛() نگاه كنيد به كنيزم فاطمه، بانوى كنيزان من كه چگونه در مقابل من ايستاده و از خوف من بندهاى (بدن) او مىلرزد و با قلب خود (و تمام توجّه) به عبادت من روى آورده است.»
امام راحل با توجّه به دريافت اين عظمت صديقه كبرى است كه مىگويد: «…روز بيستم جمادى الثانى…روز پر افتخار ولادت زنى كه از معجزات تاريخ و افتخارات عالم وجود است.» در بخش ديگر مىگويد: «مبارك باد بر ملّت عظيم الشأن ايران بويژه زنان بزرگوار «روز مبارك زن» روز شرافت عنصر تابناك كه زيربناى فضيلتهاى انسانى و ارزشهاى والاى خليفة اللّه در جهان است.»()
مقامات معنوى فاطمه(س)
حضرت فاطمه هر چند مقام اجرايى چون نبوت و امامت نداشت ولى به تمام مقامات معنوى كه براى يك بشر ممكن است دست يافته بود. امام راحل با توجّه به احاطه فقهى و فلسفى و عرفانى كه دارد به خوبى ابعاد وجودى و مقامات معنوى آن حضرت را تبيين نموده است:
«اصولاً رسول اكرم(ص) و ائمه (ع) ـ طبق رواياتى كه داريم ـ قبل از اين عالم انوارى بوده‌اند.() در ظل عرش؛ و در انعقاد نطفه و «طينت» از بقيّه مردم امتياز داشته‌اند، و مقاماتى دارند الى ماشاءاللّه. چنان كه در «روايات معراج» جبرئيل عرض مىكند«:لو دنوت انملة لاحرقت؛() اگر به اندازه بند انگشتى نزيد مىشدم سوخته بودم.»() يا اين فرمايش كه: «انّ لنامع اللّه حالاتٌ لايسعه ملكٌ مقرّبٌ و لا نبىٌّ مرسل؛()(ما با خدا حالاتى داريم كه نه فرشته مقرّب و نه پيامبر مرسل توان آن را ندارد.)» اين جزء اصول مذهب ماست كه ائمه(ع) چنين مقاماتى دارند، قبل از آنكه موضوع حكومت در ميان باشد. چنان كه به حسب روايات اين مقامات معنوى براى حضرت زهرا ـ سلام اللّه عليها ـ هم هست. با اينكه آن حضرت نه حاكم است و نه قاضى و نه خليفه. اين مقامات سواى وظيفه حكومت است. لذا وقتى مىگوييم حضرت زهرا ـ عليها السلام ـ قاضى و خليفه نيست لازمه‌اش اين نيست كه مثل من و شماست، يا بر ما برترى معنوى ندارد.»()
درباره شخصيّت ملكوتى و ابعاد معنوى آن بانو مىگويد: «تمام ابعادى كه براى زن متصوّر است و براى يك انسان متصوّر است در فاطمه زهرا ـ سلام اللّه عليها ـ جلوه كرده و بوده است. يك زن معمولى نبوده است، يك زن روحانى، يك زن ملكوتى، يك انسان به تمام معنا انسان، تمام نسخه انسانيّت، تمام حقيقت زن، تمام انسان، او زن معمولى نيست، او موجود ملكوتى است كه در عالم به صورت انسان ظاهر شده است، بلكه موجود الهى جبروتى در صورت يك زن ظاهر شده است…تمام هويتهاى كمالى كه در انسان متصوّر است و در زن تصوّر دارد ـ تمام ـ در اين زن است… زنى كه تمام خاصههاى انبياء در اوست. زنى كه اگر مرد بود، نبى بود، زنى كه اگر مرد بود، به جاى رسول اللّه… انسانى است كه به تمام معنا انسان، زنى است به تمام معنا زن. از براى زن ابعاد مختلفه است؛ چنانچه براى مرد، و براى انسان. اين صورت طبيعى نازلترين مرتبه انسان است و نازلترين مرتبه مرد است؛ لكن از همين مرتبه نازل حركت به سوى كمال است…»()
عجز از بيان فضائل زهرا(س)
يك دهان خواهم به پهناى فلك تا كه گويم وصف آن رشك ملك()
بيان تمام ابعاد شخصيتى آن حضرت از توان يك انسان غير معصوم خارج است.
در اين باره در كلام امام راحل مىخوانيم: «روز ولادت فاطمه زهرا سلام اللّه عليهاست زنى كه افتخار خاندان وحى (است) و چون خورشيدى بر تارك اسلام عزيز مي‌درخشد. زنى كه فضائل او همطراز از فضايل بىنهايت پيغمبر اكرم(ص) و خاندان عصمت و طهارت بود. زنى
كه هر كسى با هر كسى با هر بينش درباره او گفتارى دارد و از عهده ستايش او برنيامده ـ كه احاديثى كه از خاندان وحى رسيده به اندازه فهم مستمعان بوده ـ و دريا را در كوزه‌اى نتواند گنجاند، و ديگران هرچه گفته‌اند به مقدار فهم خود بوده، نه به اندازه مرتبت او. پس اولى آنكه از اين وادى شگفت درگذريم.»()
به اين جهت در روايت آمده كه حضرت صادق (ع) فرمود: «وهى الصديقة الكبرى و على معرفتها دارت القرون الاولى؛() او صديقه كبرى است كه بر محور شناخت او قرنهاى گذشته دور زده است.»
بالاترين فضيلت بانو
درباره برترين فضيلت فاطمه هر كسى سخنى گفته است، عدّه‌اى برترى آن بانو را در عصمت او دانسته و گروهى در حكمت و دانش او و جمعى در اين كه در ميان پنج تن آل عبا قرار گرفته خصوصاً در داستان مباهله() ولى امام برترين فضيلت صديقه اطهر را نزول مكرر جبرئيل امين در محضر آن بانو مي‌داند.
«من راجع به حضرت صديقه ـ سلام اللّه عليها ـ خودم را قاصر مي‌دانم كه ذكرى بكنم، فقط اكتفا مىكنم به يك روايت كه در كافى() شريفه است و با سند معتبر نقل شده است و آن روايت اين است كه حضرت صادق(ع) مىفرمايد: فاطمه ـ سلام اللّه عليها ـ بعد از پدرش 75 روز زنده بودند در اين دنيا، و حزن و شدّت بر ايشان غلبه داشت و جبرئيل امين مي‌آمد خدمت ايشان و به ايشان تعزيت عرض مىكرد و مسائلى از آينده نقل مىكرد. ظاهر روايت اين است كه در اين 75 روز مراوده‌اى بوده است، يعنى رفت و آمد جبرئيل زياد بوده است و گمان ندارم كه غير از طبقه اوّل از انبياى عظام درباره كسى اين طور وارد شده باشد كه ظرف 75 روز جبرئيل امين رفت و آمد داشته است و مسائل را در آتيه‌اى كه واقع مىشده است، مسائل را ذكر كرده است و آنچه كه به ذرّيه او مي‌رسيده است در آتيه، ذكر كرده است و حضرت امير هم آنها را نوشته است…مسأله آمدن جبرئيل براى كسى يك مسأله ساده نيست. خيال نشود كه جبرئيل براى هر كسى مي‌آيد و امكان دارد بيايد، اين يك تناسب لازم است بين روح آن كسى كه جبرئيل مىخواهد بيايد و مقام جبرئيل كه روح اعظم است… اين تناسب بين جبرئيل كه روح اعظم است و انبياى درجه اوّل بوده است مثل رسول خدا و موسى و عيسى و ابراهيم و امثال اينها، بين همه كس نبوده است، بعد از اين هم بين كسى ديگر نشده است.
حتّى درباره ائمه هم من نديده‌ام كه وارد شده باشد اين طور كه جبرئيل بر آنها نازل شده باشد، فقط اين است كه براى حضرت زهرا ـ سلام اللّه عليها ـ ست… يكى از مسائلى كه گفته است راجع به مسائلى است كه در عهد ذريه بلند پايه او حضرت صاحب ـ سلام اللّه عليه ـ است براى او ذكر كرده است كه مسائل ايران جزو آن مسائل باشد، ما نمي‌دانيم، ممكن است. در هر صورت من اين شرافت و فضيلت را از همه فضايلى كه براى حضرت زهرا ذكر كرده‌اند ـ با اينكه آنها هم فضائل بزرگى است ـ اين فضيلت را من بالاتر از همه مي‌دانم كه براى غير انبياء ـ عليهم السلام ـ آن هم نه همه انبياء، براى طبقه بالاى انبياء ـ عليهم السلام ـ و بعض از اوليايى كه در رتبه آنها هست، براى كسى ديگر حاصل نشده و با اين
تعبيرى كه مراوده داشته است جبرئيل در اين هفتاد و چند روز، براى هيچ كس تا كنون واقع نشده و اين از فضايلى است كه از مختصات حضرت صديقه ـ سلام اللّه عليها ـ است.»()
خالى از لطف نيست كه به نمونه‌اى از اين روايات اشاره شود، حضرت صادق (ع) فرمود: «فاطمة بنت رسول اللّه كانت محدّثةً و لم تكن نبيّةً انّما سمّيت فاطمة محدّثةً لانّ الملائكة كانت تهبط من السّماء فتناديها كما تنادى مريم بنت عمرانٍ…؛() فاطمه دختر رسول خدا محدّثه بودند پيامبر فاطمه را از اين جهت محدّثه ناميده‌اند كه فرشتگان از آسمان بر او نازل مىشدند و با او همانند مريم دختر عمران گفتگو داشتند.»
و در جاى ديگر فرمود: «فاطمه بعد از رحلت پيامبر اكرم(ص) 75 روز بيشتر زنده نماند، و غم جانسوز داغ پدر قلب او را لبريز كرده بود، به اين جهت جبرئيل پى در پى به حضورش مي‌رسيد و او را در عزاى پدر تسليت مىگفت.»()
فاطمه ليلة القدر قرآن
فاطمه ليلة القدر ناشناخته است كه قدر و منزلت و قبر و مرقد او بر مردم مخفى و ناشناخته است چنان كه زمان دقيق ليلة القدر و قدر و منزلت آن بر مردم پوشيده مىباشد.
حضرت امام صادق(ع) فرمود: «انّا انزلناه فى ليلة القدر، الليلة فاطمة و القدر:اللّه، فمن عرف فاطمة حقّ معرفتها فقد ادرك ليلة القدر،….سميّت “فاطمة” لانّ الخلق فطموا عن معرفتها؛() (اينكه خداوند مىفرمايد:) ما قرآن را در شب قدر نازل كرديم (مراد از) شب، فاطمه و مراد از قدر، خداوند است. در نتيجه هر كسى فاطمه را آنچنان كه بايد بشناسد، به حقيقت، شب قدر را درك نموده است، و… و اينكه فاطمه، فاطمه ناميده شده است براى اين است كه مخلوق از (كنه) معرفت او عاجز است.»
مرحوم امام به همين نكته اشاره دارد آنجا كه مىگويد: «دلالت بر آنچه احتمال داديم از حقيقت ليلة القدر مىكند حديث شريف طولانى كه در تفسير برهان از كافى شريف نقل فرموده و در آن حديث است كه نصرانى گفت به حضرت موسى بن جعفر كه تفسير باطن حم * والكتاب المبين * انّا انزلناه فى ليلة مباركة منذرين * فيها يفرق كلّ امر حكيم() چيست، فرمود: امّا “حم” محمد ـ صلى اللّه عليه و آله ـ است و امّا “كتاب مبين” اميرالمؤمنين على است. و اما “ليلة” فاطمه ـ عليها السلام ـ است.»()()
فضيلت تسبيحات صديقهطاهره
در فضيلت تسبيحات فاطمه زهرا(س) روايات فراوانى وارد شده است. امام صادق(ع) فرمود: «من سبّح تسبيح فاطمة الزهراء قبل ان يثنى رجليه من صلاة الفريضة غفر اللّه له؛() هر كس تسبيح فاطمه را قبل از آنكه از حالت نماز فارغ شود بگويد، خداوند او را مي‌آمرزد.»
و همچنين حضرت صادق (ع) بارها فرمود: «تسبيح فاطمة فى كلّ يومٍ فى دبر كلّ صلاةٍ احبّ الىّ من الف ركعةٍ فى كلّ يومٍ؛() تسبيح فاطمه زهرا(س) در هر روز بعد از هر نماز نزد من محبوبتر
از هزار ركعت نماز در هر روز است.»
امام راحل (ره) در اين زمينه مىگويد:
«و از جمله تعقيبات شريفه، تسبيحات صديقه طاهره ـ سلام اللّه عليها ـ است كه رسول خدا ـ صلّى اللّه عليه و آله ـ به آن معظمه تعليم فرمود. و آن افضل تعقيبات است».()
در حديث است كه اگر چيزى افضل از آن بود، رسول خدا ـ صلى اللّه عليه و آله ـ آن را به فاطمه عليها السلام عطا مىفرمود.»()
خانه زهرا(س)
راستى كجاى دنيا خانه و خانواده مانند خانه زهرا(س) مىتوان يافت كه پدر خانه معصوم، همسر، معصومه، فرزندان ذكور معصوم، و دختران او نيز بهترين الگو براى جامعه اسلامى است.
رهبر كبير انقلاب در اين زمينه در چند بخش سخنان ارزشمند و عميقى دارد كه به آنها اشاره مىشود:
1ـ عظمت خانه فاطمه عليها السلام
روايتى كه در تفسير برهان() از حضرت باقر نقل (مى) كند ؛ و اين روايت چون روايت شريفى است و به معارف چندى اشاره فرموده و از اسرار مهمّه كشف فرمود، ما تيمناً عين آن حديث را ذكر مىكنيم: «قال رحمه اللّه، و عن الشّيخ ابى جعفر الطوسى، عن رجاله، عن عبداللّه بن عجلان السكونى، قال سمعت ابا جعفر ـ عليه السلام ـ يقول: بيت علىٍّ و فاطمة حجرةٌ رسول اللّه ـ صلّى اللّه عليه و آله ـ و سقف بيتهم عرش ربّ العالمين. و فى قعر بيوتهم فرجة مكشوطةٌ الى العرش معراج الوحى، و الملائكة تنزل عليهم بالوحى صباحاً و مسائاً و كلّ ساعةٍ و طرفة عين و الملائكة لاينقطع فوجهم: فوجٌ ينزل، و فوجٌ يصعد، و انّ اللّه تبارك و تعالى كشف لابراهيم ـ عليه السلام ـ عن السموات حتّى ابصر العرش و زاد اللّه فى قوّة ناظره و انّ اللّه زاد فى قوّة ناظر محمّدٍ و علىٍّ و فاطمة و الحسن و الحسين ـ عليهم السلام ـ و كانوا يبصرون العرش و لايجدون لبيوتهم سقفاً غير العرش؛ فبيوتهم مسقّفةٌ بعرش الرّحمن و معارج الملائكة و الرّوح فيها باذن ربّهم من كلّ
امرٍ سلامٌ قال، قلت: من كلّ سلامٌ؟ قال: بكلّ امرٍ، فقلت هذا التنزيل؟ قال: نعم؛() صاحب برهان از شيخ طوسى تا مي‌رسد به امام باقر(ع) نقل نموده، كه عبداللّه بن عجلان گفت كه از امام باقر(ع) شنيدم كه مىفرمود: «خانه على و فاطمه حجره رسول اللّه ـ صلى اللّه عليه و آله ـ و سقف خانه شان عرش رب العالمين، و در انتهاى خانههاشان شكافى است كه از آن تا عرش، پرده از معراج وحى برداشته شده، و ملائكه صبح و شام و هر ساعتى و هر لحظه با وحى بر آنان نازل مىشوند و فرشته فوج ملائكه فرود آينده قطع نمىشود، گروهى فرود مي‌آيند و دسته‌اى بالا مي‌روند. همانا خداوند تبارك و تعالى براى ابراهيم از آسمانها پرده برداشت تا آنكه عرش را ديد و خدا به قوّت ديده او افزود، و همانا خداوند بر قوّت ديده محمد، على، فاطمه،حسن و حسين (عليهم السلام) نيز بيفزود (چنانكه) عرش را مشاهده مىكردند و جز عرش سرپوشى براى خانههايشان نمي‌ديدند، خانه هاشان به عرش رحمان مسقف است و معراجهاى ملائكه و روح در خانههاى ايشان است، به اذن پروردگارشان من كل ّ امر سلام. راوى مىگويد پرسيدم: من كلّ امر سلام؟ فرمود: بكل امر. عرض كردم: اين چنين نازل شد؟ فرمود: آرى.»
2ـ تجلّى حق در خانه فاطمه
«اين خانه كوچك فاطمه ـ سلام اللّه عليها ـ و اين افرادى كه در آن خانه تربيت شد كه بر حسب عدد چهار ـ پنج نفر بودند به حسب واقع تمام قدرت حق تعالى را تجلّى دادند، خدمتهايى كردند كه ما را و شما را و همه بشر را به اعجاب در آورده است.»()
3ـ پرورش يافتگان خانه فاطمه
«زنى كه در حجره‌اى كوچك و محقّر، انسانهايى تربيت كرد كه نورشان از بسيط خاك تا آن سوى افلاك و از عالم ملك تا آن سوى ملكوت اعلى مي‌درخشد. صلوات و سلام خداوند تعالى بر اين حجره محقّر كه جلوه گاه نور عظمت الهى و پرورشگاه زبدگان اولاد آدم است.»()
4ـ بركات خانه فاطمه
«ما يك كوخ چهار ـ پنج نفرى در صدر اسلام داشتيم، آن كوخ فاطمه زهرا ـ سلام اللّه عليها ـ است از اين كوخها() هم محقرتر بوده لكن بركات اين چى است؟ بركات اين كوخ چند نفرى آن قدر است كه عالم را پر كرده است از نورانيت و بسيار راه دارد تا انسان به آن بركات برسد. اين كوخ نشينان در كوخ محقّر، در ناحيه معنويات آن قدر در مرتبه بالا بودند كه دست ملكوتيها هم به آن نمي‌رسد، و در جنبههاى تربيتى آن قدر (بالا) بوده است كه هرچه انسان مىبيند بركات در بلاد مسلمين هست و خصوصاً در مثل بلاد ماها، اينها از بركت آنهاست.»()
خالى از لطف نيست براى توضيح سخنان امام راحل به سخنانى از فخر رازى توجه شود او مىگويد: «قول سوّم اين است كه اين سوره (كوثر) به عنوان رد بر كسانى نازل شده كه عدم وجود اولاد را بر پيغمبر اكرم(ص) خرده مىگرفتند، بنابراين معنى سوره اين است كه خداوند به او نسلى مي‌دهد كه در طول زمان باقى مىماند، ببين چه اندازه از اهل بيت را شهيد كردند، در عين حال جهانى مملو از آنها است. اين در حالى است كه از بنى اميّه (كه دشمنان اسلام بودند) شخص قابل ذكرى در
دنيا باقى نماند. سپس بنگر و ببين از علماى بزرگ در ميان آنها است باقر و صادق و رضا و نفس زكيّه.»()
5 ـ سادگى خانه زهرا (س)
زندگى ساده زهرا و خانه او الگويى است براى همه آنانى كه ادعاى شيعهگرى دارند. در اين زمينه حضرت امام(ره) مىگويد: «حضرت امير سلام اللّه عليه كه خليفه مسلمين بود، خليفه يك مملكتى كه شايد ده مقابل مملكت ايران بود، از حجاز تا مصر، آفريقا كذا (و) يك مقدار هم از اروپا، اين خليفه الهى وقتى توى جمعيّت بود مثل همه ما كه نشسته‌ايم با هم، اين هم () زير پاييش نبود، همين بود كه يك پوست داشتند ـ به حسب نقل ـ يك پوست داشتند كه شب خودش و حضرت فاطمه رويش مىخوابيدند، و روز روى همين پوست علوفه شترش را مي‌ريخت. پيغمبر هم همين شيوه را داشت. اسلام اين است.»()
الگو بودن زهرا (س)
زهرا زن كامله و نمونه‌اى است كه بخوبى مىتواند براى جامعه اسلامى ما الگو واسوه باشد.
«الگو حضرت زهرا ـ سلام اللّه عليها ـ است. الگو پيغمبر اسلام است. ما وقتى مملكتمان اسلامى است وقتى مىتوانيم ادعا كنيم كه جمهورى اسلامى داريم، كه تمام اين معانى كه در اسلام است تحقق پيدا بكند.»()
الگو بودن زهرا(س) در جهات مختلفى مطرح است: در اخلاق و رفتار، عمل كردن به اسلام، قيام در مقابل حكومتهاى ظالم، عفاف و پاكى. امام راحل نيز به اين جهات اشاره دارد كه اهم آن را منعكس مىكنيم:
1ـ سيره عملى آن حضرت
«ما بايد سرمشق از اين خاندان بگيريم: بانوان ما از بانوانشان و مردان ما از مردانشان، بلكه همه از همه آنها، آنها زندگى خودشان را وقف كردند از براى طرفدارى مظلومين و احياى سنّت الهى. ما بايد تبعيّت كنيم و زندگى خود را براى آنها قرار بدهيم. كسى كه تاريخ اسلام را مي‌داند، مي‌داند كه اين خاندان هر يكىشان مثل يك انسان كامل، بلكه بالاتر، يك انسان الهى ـ روحانى، براى ملّتها و مستضعفين قيام كردند در مقابل كسانى كه مىخواستند مستضعفين را از بين ببرند.»()
2ـ يادگيرى اسلام از رفتار فاطمه(س) و فرزندان او
«كوشش كنيد در تهذيب اخلاق و در وادار كردن دوستانتان به تهذيب اخلاق، كوشش كنيد كه در مقابل آن جناياتى كه بر شما وارد شد عكس العمل نشان بدهيد در حفظ همه حيثياتى كه حيثيّت بزرگ زن است، آن طورى كه زن مزيد، حضرت زهرا ـ سلام اللّه عليها ـ بود. همه بايد به او اقتدا كنيد و كنيم و همه بايد دستورمان را از اسلام به وسيله او و فرزندان او بگيريم و همان طورى كه او بوده است، باشيد. و در علم و تقوا كوشش كنيد كه علم به هيچ كس انحصار ندارد علم مال همه است، تقوا مال همه است. و كوشش براى رسيدن به علم و تقوا وظيفه همه ماست و همه شماست.»()
3ـ اقتدا به حضرت زهرا در زهد و تقوا
«اگر شما زنها هم و زنهاى ما هم همه، كشور ما همه، پذيرفتند كه امروز روز زن است، يعنى روز تولّد حضرت زهرا كه آن كمال و آن وضعيّت را دارد، پذيرفتند كه روز زن است، به عهده شما مسائل بزرگى (خواهد آمد) از قبيل مجاهده، كه حضرت مجاهده داشته است.
حضرت به اندازه خودش كه در اين ظرف كوتاه مجاهده داشته است. مخاطبه داشته است با حكومتهاى وقت، محاكمه مىكرده است، حكومتهاى وقت را، شما بايد اقتداء به او بكنيد تا پذيرفته باشيد كه اين روز، روز زن است، يعنى روز تولد اين حضرت، روز زن است. زهد و تقوا و همه چيزهايى كه داشته است و عفافى كه او داشته است و همه چيز، شما بايد اگر پذيرا شديد آنها را تبعيّت كنيد و اگر تبعيّت نكرديد، بدانيد كه شما در روز زن نيستيد…»()
عكس العمل شديد در مقابل اهانت به زهرا(س)
اهانت به مقدّسات و شخصيّتهاى برتر، همچون انبياء و امامان اختصاص به زمان ما ندارد در طول تاريخ اين اهانتها وجود داشته، و نسبت به پيشوايان اسلامى نيز وجود داشته و دارد، اسلام براى برخورد با اين مسائل هم جنبه هدايتى و فرهنگى دارد، و هم جنبه قهرى و تعزيرى.
در طول سالهاى بعد از انقلاب اهانت به پيامبر و معصومان بيشتر شده است. امام خمينى (ره) بر اثر آشنايى با عمق دستورات اسلامى و زمانشناسى در اين موارد قاطعانه بدون هيچ ملاحظه‌اى دستورات اسلام را آن چنان كه هست درباره آنان بيان نمود. نمونه بارز آن را در صدور حكم اعدام سلمان رشدى كه به پيامبر اكرم(ص) توهين كرد مىتوان ديد. و همين طور درباره آن فردى كه نسبت به فاطمه زهرا(س) توهين نمود، اين حكم را صادر نمود.
«با كمال تأسف و تأثر روز گذشته() از صداى جمهورى اسلامى ايران مطلبى در مورد الگوى زن پخش گرديده است كه انسان شرم دارد بازگو نمايد. فردى كه اين مطلب را پخش كرده است تعزير و اخراج مىگردد، و دست اندركاران آن تعزير خواهند شد.
در صورتى كه ثابت شود قصد توهين در كار بوده است، بلاشك فرد
توهين كننده محكوم به اعدام است. اگر بار ديگر از اينگونه قضايا تكرار گردد، موجب تنبيه و توبيخ و مجازات شديد و جدّى مسؤولين بالاى صدا و سيما خواهد شد…»()
در نتيجه امام راحل به مسئله جامعيّت ابعاد وجودى حضرت زهرا(س) مقامات معنوى، عظمت خانه و تربيت شدگان خانه او، الگو و اسوه بودن آن بانو در جامعه اسلامى سخت توجه و تأكيد داشته است و در مقابل اهانت به آن بانو قاطعانه برخورد نموده است.

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. صحيفه امام، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، ج 2، تهران، 1379، ج 7، ص ،341 تاريخ سخنرانى 27/2/58.
. همان، ج 14، ص 316، تاريخ 4/2/60.
. سوره بقره، آيه .30
. بحار الانوار، محمد باقر مجلسى، بيروت، داراحياء التراث، ج 28، ص 37، باب .2
. صحيفه ج 16، ص 192، تاريخ 25/1/1361 پيام به مردم.
. بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، داراحياء التراث، ج 25، ص 101 ـ 103.
. همان، ج 18، ص 382، باب اثبات المعراج، ح 85.
. ترجمه از امام نيست.
. بحار،محمد باقر مجلسى، ج 18، ص 360 باب 3 الاربعين، محمد باقر مجلسى، ص 177، شرح حديث 15.
. ولايت فقيه، امام، مؤسسه تنظيم ونشر آثار امام خمينى، ج 12، ص 53، 54.
. صحيفه امام، همان، ج 7، ص 327، تاريخ 26/2/58.
. مولوى.
. صحيفه، ج 12، ص 274.
. بحارالانوار، ج 43، ص 105.
. ر.ك: فاطمه زهرا عليها السلام بهجة قلب المصطفى، رحمان همدانى، تهران، نشر المرضيه، دوم، 1372، ص 9 به بعد.
. اصول كافى كلينى، ج 2، ص .355
. صحيفه امام، ج 20، ص 4 ـ 6، تاريخ 11/12/64؛ تبيان دفتر هشتم،جايگاه زن در انديشه امام خمينى، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، دهم 1386، ص 9 ـ .10
. بحارالانوار، ج 26، ص 75 ـ 76.
. بحارالانوار، ج 22، ص 546 و ج 26، ص 41؛ اصول كافى، ج 1، ص 241.
. بحارالانوار، ج 43،ص 65.
. حم، سوگند به كتاب روشن، ما آن را در شبى مبارك فرستاديم، همانا ما بيم دهنده بوده‌ايم، در آن شب هر امر استوار تفصيل و تبيين مىشود.(دخان، 1 ـ 4).
. اصول كافى، كلينى، ج 2، ص 326؛ كتاب الحجة، باب مولد النبى، ح 4.
.تبيان دفتر هشتم، ص 6؛ آداب الصلوة، امام خمينى، تهران، مؤسسه تنظيم آثار، ج 8، ،1378 ص 377 ـ .378
. كلينى، كافى، تهران دارالكتب الاسلاميّه، ج 2، ص 342.
. مكارم الاخلاق، حسين طبرسى، بيروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات، ص 281.
. فروغ كافى، ج 3، ص 343، ح 14.
. آداب الصلوة، ص 337؛ تبيان، ص 6.
. تفسير برهان، ج 4، ص 487.
. تبيان، دفتر هشتم، ص 13 ـ 14 ؛ آداب الصلوة، ص .330
. تبيان، ص 12، صحيفه امام، ج 16، ص 87، 18/12/60.
. صحيفه امام، ج 16، ص 192؛ تبيان، ص 12، تاريخ 25/1/.61
. اشاره به خانه محل سكونت خودشان.
. تبيان، ص 13 ؛ صحيفه امام، ج 17، ص 373، تاريخ 1/1/.62
. تفسير فخر رازى، ج 32، ص 124، به نقل از تفسير نمونه، مكارم شيرازى دارالكتب الاسلاميه، 1370، ج 27، ص 376.
. اشاره به زيرانداز خودشان در قم.
. تبيان، دفتر هشتم، ص 11؛ صحيفه امام، ج 8، ص 428 ـ 429، تاريخ 13/4/.58
. همان، ص 14؛ صحيفه امام، ج 7، ص 533، تاريخ 8/3/.58
. تبيان، دفتر هفتم، ص 14؛ صحيفه امام، ج 6، ص 530، تاريخ 22/1/58.
. همان، ص 16؛ همان، ج 19، ص 184، تاريخ 22/12/63.
. همان، دفتر هشتم، ص 16؛ صحيفه امام، ج 20، ص 6 ـ 7، تاريخ 11/12/64.
. هشتم بهمن، 1367 هـ.ش.
. تبيان، ص 16 ـ 17 ؛ صحيفه امام، ج 21، ص 251، 19/11/.67

نكته :20 تقوا
كسى كه متصف به همه مراتب تقوا شد،دين و عقل و روح و قلب او و جميع قواى ظاهره و باطنه‌اش سالم ماند و حفظه وموكلين او نيز سالم مانند و از او ملول و منضجر نشوند و معاملات و معاشرات چنين شخصى با صديق و عدوّش به طريق سلامت شود بلكه ريشه عداوت از باطن قلبش منقطع شود هر چند مردم با او عداوت ورزند.()
شرح :قرآن كريم راه فلاح و رستگارى را در تهذيب نفس و پالايش آن از آلودگيها مي‌داند. «قد افلح من تزكى»() و عاقبت بى توجهى به تهذيب نفس و آلوده كردن آن را مايه بدبختى و خسران دانسته است. «وقد خاب من دسيها»() پيامبران الهى بيش و پيش از هر چيز مردم را به تهذيب نفس تشويق كرده،و آنها را از بديها و زشتىها بازداشته‌اند. علت آنكه انبياء اين همه به موضوع اخلاق و تهذيب روح و نفس اهميت مي‌داده‌اند براى آن بوده كه، ريشه همه نابسامانيها،كج رويها،گناهان ومفاسد روى زمين را در آلودگيهاى روح آدمى يافته بودند.به همين خاطر تقوا به عنوان پايه و عامل اساسى پالايش روح و تطهير جان آدمى اين همه مورد تأييد اسلام و اديان توحيدى بوده و بىتقوايى منشأ تمام شرور و مفاسد عنوان شده است.
تقوا در اصل “وقوى” و از ماده وقى به معناى نگهدارى است. تقوا را حفظ كردن چيزى از چيزهاى آزار دهنده و زيان رسان معنا كرده‌اند.() تقوا به اين معناست كه انسان هنگام
تهييج تمايلات،شهوات و غضبهاى نفسانى بتواند با اين نيرو خود را كنترل كرده و آن قوا را تحت فرمان عقل در آورد.انسان زمانى مىتواند بر نيروهاى درونى خود غلبه كرده و آنها را در فرمان عقل و منطق در آورد كه تقوا به عنوان نيرويى باز دارنده به صورت ملكه در جان او در آمده باشد به گونه‌اى كه به راحتى از بين نرود.با اين تعبير انسان متقى به كسى مى گويند كه تقوا در او به شكل ملكه در آمده باشد؛يعنى هميشه با او بوده و وى را در موارد و زمينههاى گوناگون يارى كرده و از گناهان و حتى امور مشكوك به حرام نيز باز دارد. آنچه از آن با عنوان تقوا ياد كرديم هيچگاه به راحتى حاصل نمىشود.بلكه بر اثر ممارست و رياضتهاى فراوان سالك مىتواند به نهايت مراتب آن برسد.پس از اين به برخى مراتب آن اشاره مىكنيم.
آثار تقوا در متقين بسيار است و خداوند به بسيارى از آنها در قرآن اشاره فرموده است كه بررسى همه آنها زمان طولانى مىطلبد كمتر سوره‌اى در قرآن است كه سخن از تقوا در آن نشده باشد. ما به برخى آثارى كه در قرآن بيان شده اشاره‌اى كوتاه مىكنيم.
.1 از ديدگاه قرآن نيكى تنها در تقوا پيشگى حاصل مىشود. «ولكن البرّ من اتقى»()
.2 بهرهمندى از معرفت تمييز حق از باطل توسط تقوا براى سالك حاصل مىشود. «يا ايّها الذين آمنوا ان تتقوا اللّه يجعل لكم فرقانآ»()
.3 در امان ماندن از وسوسههاى شيطان
تنها با تقوا بدست مي‌آيد. «ان الذين اتقوا اذا مسّهم طائف من الشيطان تذكروا فاذا هم مبصرون»()
.4 تقوا انسان را از نصرت و يارى الهى بهرهمند مىنمايد. «و ان تصبروا و تتقوا لا يضركم كيدهم شيئآ»()
.5 همراهى و يارى پروردگار نصيب تقوا پيشگان مىشود. «واعلموا انّ الله مع المتقين.»()
.6 آرامش قلب تنها با تقوا بدست مى آيد. «فمن اتقى و اصلح فلا خوف عليهم ولا هم يحزنون»())
.7 تقوا راه نجات است. «وانجينا الذين آمنوا و كانوا يتقون»()
.8 تقوا در زندگى دنيوى و گسترش رزق و روزى و رهايى از مشكلات تأثير دارد.
«ومن يتق الله يجعل له مخرجآ»() «ومن يتق الله يجعل له من امره يسرآ»()
.9 رستگارى براى متقين است. «ومن يطع الله و رسوله و يخش الله و يتّقه فاولئك هم الفائزون»()
.10 متقين محبوب خداوند هستند. «فانّ الله يحب المتقين»()
11 و .12 خداوند به متقين دو هديه بزرگ عطا مىكند.يكى آنكه تقواى ايشان را به مثابه نور و چراغى قرار مي‌دهد تا راه حق را به آن بپيمايند(يعنى آنها را در مسير سلوك يارى مي‌دهد)و دوم اينكه گناهانشان را مى بخشايد. «يا ايها الذين آمنوا اتقوا الله و آمنوا
برسوله يؤتكم كفلين من رحمته ويجعل لكم نورآ تمشون به ويغفر لكم و الله غفور رحيم»()
.13 همچنين خداوند ارجمندى و كرامت را در رعايت تقوا قرار داده است. «انّ اكرمكم عند الله اتقيكم»()
در مراتب تقوا.كه يكى تقواى عامه است و آن اجتناب از محرمات و كبائر مىباشد. ديگرى تقواى خاصه و اجتناب از شبهات و مكروهات است.و آخر تقواى اخص است. اين مرتبه اخيره از تقوا براى سالكين اجتناب از نظر به دنياست. براى مقربين اجتناب از نظر به غير حق،براى مجذوبين،ترك وصول به مقامات و مكاشفات است براى رسيدن به حق وهكذا براى هرگروهى به مقتضاى حال خود. كسانى كه به تقواى اخص نائل مىشوند طبق فرمايش امام (كه در ابتداى اين نكته ذكر شد) دين و عقل و روح و قلب آنها و جميع قواى ظاهره و باطنه شان سالم مىماند و معاملات و معاشرات چنين اشخاصى با دوست و دشمن به طريق سلامت مى شود.
امام خمينى در ضمن شرح و توضيح پيرامون ورع به مراتب آن نيز اشاره كرده، مى فرمايند: از براى ورع مراتب بسيار است، چنانچه ورع عامه اجتناب از كبائر است، و ورع خاصه اجتناب از مشتبهات است براى خوف از وقوع در محرمات و ورع اهل زهد اجتناب از مباهات است براى احتراز از وزر آن، و ورع اهل سلوك ترك نظر به دنياست براى وصول به مقامات، و ورع مجذوبين ترك مقامات است براى وصول به باب الله و شهود جمال الله، و ورع اوليا اجتناب از توجه به غايات است. و از براى هر يك شرحى است كه اشتغال به آن به حال ما مفيد نيست. و آنچه در اين مقام بايد دانست آن است كه ورع از محارم الله پايه كمالات معنويه و مقامات اخرويه است، و از براى هيچ كس مقامى حاصل نشود، مگر به ورع از محارم الله. و قلبى كه داراى ورع نباشد، بطورى زنگار و كدورت او را فرو مىگيرد كه اميد نجات بسا باشد كه از آن منقطع گردد. صفاى نفوس و صقالت آنها به ورع است. و اين منزل براى عامه مهمترين منازل است، و تحصيل آن از مهمات مسافر طريق آخرت است. و فضيلت آن به حسب اخبار اهل بيت عصمت، عليهم السلام، بيش از آن است كه در اين اوراق مذكور گردد. و ما به ذكر بعض احاديث در اين باب اكتفا مىكنيم و طالب بيشتر به كتب اخبار رجوع نمايد.()
مرحوم ملا مهدى نراقى(ره) مىفرمايند: بعضى از علماء ورع و تقوا از محارم الهى را به
چهار درجه تقسيم كرده‌اند: اول، ورع اهل عدل و آن اجتناب از هر چيزى است كه مستلزم فسق و گناهكار بودن است و موجب خروج از عدالت است. دوم ورع صالحين است.و آن اجتناب از شبهات است. سوم اجتناب است از انجام آن امورى كه خوف آن مي‌رود به حرامى يا شبهه حرامى مبدل شود يا حرامى را به دنبال داشته باشد. چهارم ورع صديقين است و آن اجتناب از هر چيزى است كه براى خدا نباشد. چنانچه امام صادق فرمود: تقوا برسه وجه است.اول تقوا از خوف نار و عقاب كه همان ترك حرام است كه در واقع تقواى عوام مىباشد. دوم تقواى از خدا(نه از خوف جهنم) كه ترك شبهات است و اين مرتبه تقواى خواص است. سوم تقواى فى الله و آن ترك حلال است به خاطر دچار نشدن به شبهه.()
از امام صادق روايت شده كه پيغمبر فرمود: بيشترين چيزى كه امت من به سبب آن به بهشت وارد مىشوند دو مورد است: تقواى خداوند و حسن اخلاق.()
نكته :21 زهد
براى قلب زاهد يك حالت سهل انگارى و بي‌اعتنايى رخ دهد كه توجه به دنيا و زخارف آن نكند تا چه رسد كه از فوت آن تأسف و از اتيان آن فرح براى او رخ دهد.()
از نظر ارباب لغت زهد ورزيدن نسبت به يك چيز به مفهوم اعراض از آن چيز و به مقدار اندكى از آن رضايت دادن است.() علماى اخلاق اشاره مىكنند به اين مطلب كه زهد عبارت است از اعراض قلبى و عملى از دنيا،مگر به قدر احتياج كه براى انسان ضرورى است. به عبارت ديگر در تعريف عام: زهد روى گرداندن از دنيا براى رسيدن به آخرت. از اين رو تعريف زاهد براى كسى درست در مى آيد كه امكان رسيدن به دنيا را داشته باشد و از روى اراده و پستى دنيا نسبت به آخرت،از آن دست بكشد. براى اينكه بين مفهوم زهد حقيقى و رهبانيت، تفاوت قائل شويم بايد بگوييم،اصل در دورى از دنيا هم چنانكه در تعريف زهد آمد اعراض قلبى از آن است،بنابراين چه بسا فردى در دنيا زندگى مىكند اما از آن اعراض قلبى داشته و توجهى به آن نمىكند او را مى توان زاهد ناميد اما گاهى مى شود كسى از لحاظ عملى هيچ از دنيا ندارد اما نسبت به آن محبت قلبى و علاقه روحى شديدى دارد،به چنين كسى زاهد نمىگويند. در روايتى از امام معصوم نقل شده كه: «اعمل لدنياك كانّك تعيش ابدآ واعمل لآخرتك كانك تموت غدآ»() چنان براى دنيايت كار
كن كه گويى تا ابد زنده‌اى و چنان براى آخرت در تلاش باش كه گويا همين فردا مىميرى. خداوند در مورد پيروان عيسى مىفرمايد: «وآتيناه الانجيل و جعلنا فى قلوب الذين اتبعوه رأفة و رحمة و رهبانية ابتدعوها ما كتبناها عليهم الّا ابتغاء رضوان الله»() به عيسى(ع) كتاب انجيل را عطا كرديم و در دل پيروان او رأفت و مهربانى نهاديم ولكن رهبانيت را از پيش خود بدعت انگيختند ما بر آنها جز آنچه رضا و خشنودى خدا را طلبند ننوشتيم. با اين توضيحات معلوم مىشود رهبانيت از نظر اسلام محكوم است زيرا نوعى بدعت است. رهبانيت اجتناب از تمامى موهبتهاى مادى الهى است. بى معنى است كه بگوييم خداوند همه نعمتهاى مادى را خلق كرده و آنگاه دستور داده از آنها استفاده نشود.پس جاى سؤال پيش مى آيد چرا خلق شده‌اند؟ معلوم مىشود رهبانيت را خداوند فرمان نداده است.نقل شده است:روزى رسولخدا مردم را موعظه مىكرد و از اوصاف قيامت سخن مىگفت. حاضران در جلسه منقلب شده گريه مىكردند. ده نفر از ميان آن جمع در خانه عثمان بن مظعون گرد آمده و تصميم گرفتند كه روزها را روزه گرفته و شبها را بيدار مانده و به عبادت بپردازند و در رختخواب نيارامند، گوشت نخورند و با همسرانشان همبستر نشوند،از عطر استفاده نكنند و لباسهاى خشن بپوشند، دنيا را رها كنند و از جامعه دورى گزينند. اين خبر به رسولخدا رسيد. آن حضرت به منزل عثمان بن مظعون تشريف بردند و از همسر وى پرسيد: آيا آنچه از شوهرت نقل شده درست است؟ همسر عثمان پاسخ داد: اگر عثمان چنين خبرى داده صحيح است. پيامبر برگشت. وقتى كه عثمان به خانه آمد همسرش قضيه را بازگو كرد. بلافاصله عثمان و يارانش به محضر رسولخدا مشرف شدند. حضرت به آنان فرمود: شنيدم كه شما چنين و چنان كرده‌ايد. عرض كردند: آرى اى رسولخدا و ما جز خوبى نيت ديگرى نداشتيم. حضرت فرمود: من به چنين امورى مأمور نشده‌ام. سپس فرمود: نفس شما بر شما حقوقى دارد. هم روزه بگيريد و هم افطار كنيد، هم عبادت نماييد و هم استراحت كنيد. من نيز هم عبادت مىكنم و هم مى خوابم، هم روزه مى گيرم و هم افطار مى كنم.از گوشت استفاده مىكنم و به نزد همسرانم مي‌روم، هر كس از سنت من روى بگرداند از من نيست. سپس مردم را جمع كرد و براى ايشان خطبه خواند و فرمود: چه شده است كه قومى همبسترى با زنان، استفاده از غذاها و عطر و خواب و ساير لذتها را برخود حرام كرده‌اند؟ آگاه
باشيد من هيچگاه از شما نمىخواهم كه همانند كشيشان و راهبان باشيد. همانا پيش از شما كسانى بخاطر سختگيرى بر خود به هلاكت رسيدند آنان بر خود سخت گرفتند، خداوند بر آنان نيز سخت گرفت. پس از اين ماجرا بود كه اين آيه نازل شد: «يا ايّها الّذين آمنوا لا تحرّموا طيبات ما احل الله لكم و لا تعتدوا»() اى مؤمنان روزيهاى پاكيزه را كه خداوند برشما حلال كرده بر خود حرام نكنيد واز حدود خداوند تجاوز نكنيد.()
در روايات و آيات اثرات بسيارى براى زهد معرفى شده است. آثارى كه هم مربوط به امور مادى مىشود و هم مربوط به امور روحانى و معنوى. از آن جمله پيامبر فرمود :«زهد ورزى در دنيا موجب راحتى دل و بدن است».() و فرمود: «كسى كه نسبت به دنيا زهد مى ورزد مصيبتها بر او آسان مىشود.»() و باز فرمود :«بدون بى رغبتى به دنيا چشيدن شيرينى ايمان بر دلهاى شما حرام است.»()
براى انسانى كه از دنيا روى گردانيده و نسبت به آن زاهد شده مهمترين اثر همان است كه امام خمينى(ره)ذكر فرموده (و در ابتداى اين نكته آورده شد) و در آيه 23 سوره حديد به آن اشاره شده است. «لكيلا تأسوا على ما فاتكم ولا تفرحوا بما آتاكم». تا هرگز بر آنچه از دستتان رود دلتنگ نشويد و به آنچه به شما رسد دلشاد نگرديد.انسان زاهد اين مطلب را در خود ملكه نموده است كه آنچه از دست او رفته همان چيزى بوده كه خداوند به او مرحمت نموده و حال به خواست خود او را از آن محروم كرده است پس از دست رفتن آن ناراحت و غمگين نمىشود و نسبت به آنچه به او رسيده است خوشحال نمىشود زيرا مي‌داند آنچه به او رسيده روزى از دست او خواهد رفت چون عمر او روزى به پايان خواهد رسيد.از اين رو نعمت ابدى آخرت را به نعمت فانى دنيا نمىفروشد و از آن به خاطر آخرت چشم مىپوشد.
مراتب زهد زاهدان كدام است؟
اولين مرتبه زهد كه همان زهد عوام مردم است دورى و اعراض از دنياست. هرگاه كسى توانست با كمال اشتياق از دنيا روى بگرداند با آنكه دنيا در دست اوست تا به آخرت برسد او داخل در اولين مرتبه زهد شده است و بايد بداند مراتب بسيارى فوق مرتبه زهد او وجود دارد. دومين مرتبه آن براى كسى است كه از دنيا در وهله اول گذشته و در مرحله دوم با تلاش و رياضت از آخرت دست مىكشد و از آن دل مىبرد براى خدا. اين مرتبه از زهد براى
مخلصين است. آنانكه دين خود را براى خدا خالص كرده‌اند. مرتبه ديگر زهد روى گرداندن از ما سوى الله است. اين زهد مخصوص عارفان است آنانكه غير از خدا چيزى نمىبينند تا بخواهند به آن توجه كنند. مرتبه ديگر مخصوص كسانى است كه علاوه بر غير از خود نيز اعراض كرده اند. اين مرتبه براى فانيان فى الله و گروه صديقين است. و براى هر يك از اين گروهها مراتب و مدارج گوناگون است.
يكى از مهمترين عواملى كه سبب مىشود انسان نتواند به مقام زهد برسد، محبت و علاقه بيش از حد به دنياست. ما درباره علاقه به دنيا پيش از اين در نكات قبل به اندازه كافى توضيح داده‌ايم. و در اينجا نياز به توضيح بيش از اين نمىبينيم. فقط ذكر اين نكته را لازم مي‌دانيم كه براى رسيدن به حداقل مراتب زهد لازم است انسان بتواند ريشه محبت دنيا را از دل خود بركند، زيرا تا دوستى دنيا در دل انسان پا برجاست به هيچيك از مراتب زهد نمىتواند برسد.
نكته :22 خلوت يا جلوت
بر انسان لازم است مثل طبيب معالج و پرستار شفيق از قلب خود نگاهدارى كند و در احوال آن دقت كند كه اگر خلوت با حال او مناسب است در خلوت عمل را به جا آورد و اگر در خلوت اشتغال بيشتر مى شود در جلوت به عبادت قيام كند.()
در مسأله خلوت گرفتن يا حضور در جمع مهمترين مطلب رعايت اين نكته است كه، اگر خوف آن مي‌رود كه حضور در جمع سبب افتادن در گناه شود بايد از جمع دورى كرد. هم چنين دورى از ورود به مجالسى كه ياد خدا در آنها نمىشود و جز فراموشى حق چيزى ندارد، افضل از حضور در آنهاست. همينطور در خلوت اگر مفسده‌اى براى سالك در پي‌داشته باشد بايد از آن دورى كرد. بنابراين سالك بايد در احوالات خود دقت كند،اگر در خلوت افكار شيطانى در او راه پيدا مىكند و بيمارىهاى قلبي‌اش افرون مىشود، حضور در جمع بهتر بلكه واجب است. و اگر در جمع خوف گرفتارى در معاصى بدنى از قبيل دروغ و تهمت و ريا و فحش و هتك حرمتها و تمسخر و چشمچرانى و همنشينى با افكار بدكار و فاسق و…مي‌رود بايد از حضور در جمع دورى گزيده و خلوت گزيند، مگر اينكه چاره‌اى نباشد.
بهترين حالت در اينجا براى كسانى است كه از هر دو حالت خالى نباشند. يعنى علاوه بر اينكه در جمع حضور دارند، مرتكب هيچ خلاف و گناهى نمىشوند و خانه دل را از غير خالى
مىنمايند. از عظمت مقام انسانى است كه در ميان جمع باشد و يك لحظه از ياد خدا غافل نباشد.امام خمينى(ره) مىفرمايند :«سالك الى الله در عين حال كه با هر دسته از مردم معاشرت به معروف كند و حقوق خلقيه را رد نمايد و با هر يك از مردم به طور مناسب حال او مراوده و معامله كند،از حقوق الهيه نگذرد و معناى خود را كه عبارت از عبوديت و توجه به حق است از دست ندهد در عين حال كه در كثرت واقع است در خلوت باشد و قلب او كه منزلگاه محبوب است خالى از اغيار و فارغ از هر نقش و نگار باشد.»() توجه به اين نكته ضرورى است كه وصول به اين مقام جز بر آنانىكه از حجابهاى ظلمانى گذشته و به نور رسيده اند ميسور و مقدور نيست.اين همان حضورى است كه در عين حضور در ميان جمع از آنها غايب بوده و متوجه به خداست.
امير المؤمنين فرمود:اگر توانستى از خانه‌ات بيرون نشوى اين كار را بكن زيرا در خروج از خانه اين وظيفه به عهده تو مي‌آيد كه غيبت نكنى، دروغ نگويى وحسد نورزى ريا و خودنمايى نكنى و چاپلوسى نورزى آنگاه فرمود:آرى صومعه مؤمن خانه اوست كه نفس خود و چشم و زبان وناموسش را در آن حفظ مىكند به راستى كسى كه نعمت خدا را به دل دريابد،پيش از آنكه به شكر زبانى اقدام كند باعث فزونى نعمتش مىگردد اما هر كه در آن حال خود رابرتر از ديگران ببيند از متكبران است.()
امام خمينى(ره) مىفرمايند :«حق آن است كه انسان در اوايل امر كه اشتغال به تعلم و استفاده دارد بايد معاشرت با دانشمندان و فضلا كند ولى با
شرايط عشرت و مطالعه در احوال و اخلاق معاشرين و در بدايات سير وسلوك و اواسط و اوايل نهايات نيز از خدمت مشايخ وبزرگان اهل حال بايد استفادت كند پس ناچار به عشرت است و چون به نهايات رسيد بايد مدتى به حال خود پردازد و اشتغال به حق و ذكر حق پيدا كند اگر در اين اوقات خلوت با حق با عشرت جمع نشود بايد اعتزال كند تا كمال لايق از ملكوت اعلى بر او افاضه شود و چون حال طمأنينه و استقرار و استقامت در خود ديد و از حالات نفسانيه و وساوس ابليسه مطمئن شد براى ارشاد خلق و تعليم تربيت بندگان خدا و خدمت به نوع به آميزش پردازد و خود را مهيا كند تا مىتواند از خدمت بندگان خدا با ننشيند و همينطور اين دستور كلى است براى صمت و سكوت كه در اوايل امر كه خود متعلم است بايد به بحث و درس و تعلم اشتغال پيدا كند و زبان از كلام به غير ذكر خدا و آنچه مربوط به اوست بربندد تا افاضات ملكوتى بر قلب او سرشار شود و چون وجود او حقانى شد و از گفتار و اقوال خود مطمئن شد به سخن آيد و به تربيت و تعليم و دستگيرى مردمان برخيزد و لحظه‌اى از خدمت آنها ننشيند تا خداى تعالى از او راضى شود واگر نقصى در ميان داشته باشد بواسطه اين خدمت خداى تعالى جبران كند.»()
مرحوم ملا احمد نراقى نيز در كتاب شريف معراج السعاده در بيان اين مطلب كه خلوت بهتر است يا مخالطه با مردم مىفرمايند: مخفى نماند كه: حكم مطلق به ترجيح يكى از اين دو بر ديگرى خطاست، زيراكه چگونه مىتوان گفت كه: عزلت و گوشه نشينى بهتر است از براى شخص جاهلى كه هيچ از اصول و فروع خود را ياد نگرفته و از علم اخلاق چيزى به گوش او نخورده، وفرق ميان خوب و بد نكرده، و مىتواند اينها را از مخالطه با علما و نيكان فرا گيرد؟ و چگونه مىتوان گفت كه: آمد و شد با مردم بهتر است از براى كسى كه ضروريات علم و عمل خود را تحصيل كرده و به مرتبه ابتهاج رسيده و لذت طاعت مناجات با پروردگار را يافته به جهت قناعت و اندك مايه از احتياج به مردم فارغ شده و بر آمد و شد او با مردم فايده دينيه مترتب نگردد. و يا مظنه مفاسد در آن باشد و از نيت خود در اعمال و حصول مبطلات عمل مطمئن نباشد؟ پس صحيح آن است كه بگوييم: افضل بودن عزلت و الفت نسبت به اشخاص و احوال و زمان و مكان، تفاوت مىكند. و بايد هر شخصى نگاه به حال خود كند و به همنشين خود و به نيت خود در عزلت، يا در الفت و بر آنچه بر اينها مترتب مىشود از فوايد و مفاسد. و اينها را با يكديگر موازنه نمايد. و بسا باشد كه: از براى بعضىكناره گيرى از همه مردم و عزلت تام،
افضل باشد. و از براى بعضى ديگر آمد و شد با همه كس و الفت تام با ايشان. و از براى ديگرى ميانه روى و دورى از بعضى و الفت با بعضى. و حاصل آنكه: كسى كه از نفس خود مطمئن نباشد كه مخالطه با مردم آن را فاسد نسازد و از آمد و شد ايشان اخلاق رديّه از براى او هم نرسد خلوت و تنهايى از براى او افضل است. بلكه هر كه از قدر ضرورى از كسب علم و عمل خود فارغ شود لا محاله ابتدا خلوت و تنهايى از براى او افضل است تا نفس خود را به اخلاق حسنه بيارايد و ازمفاسد اختلاط با مردم ايمن شود،و بعد از آن اگر در اختلاط با ايشان فايده ببيند اختلاط كند. و همچنين كسى كه به مقام انس با پروردگار رسيد و مرتبه استغراق از براى او حاصل شد و هنوز نفس او به مقامى نرسيده كه با وجود مخالطه با مردم، انس و استغراق را از دست ندهد و آمد و شد با ايشان مانع امر او نشود، خلوت و عزلت از براى او بهتر است.() بنابراين مهم در اينجا حال سالك است در خلوت يا جلوت، ببيند هر كدام مانع او مى شود براى رسيدن به مقصود از آن دورى كند.

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. آداب الصلاه،امام خمينى،ص .369
. سوره اعلى، آيه .14
. سوره شمس، آيه .10
. مفردات راغب اصفهانى،ص .881
. سوره بقره، آيه .189
. سوره انفال، آيه .29
. سوره اعراف، آيه .201
. سوره آل عمران، آيه .120
. سوره بقره، آيه .194
. سوره اعراف، آيه .35
. سوره نمل، آيه .53
. سوره طلاق، آيه .2
. سوره طلاق، آيه .4
. سوره نور، آيه .52
. سوره آل عمران، آيه .76
. سوره حديد، آيه .28
. سوره حجرات، آيه .13
. شرح چهل حديث امام خمينى، ص .474
. جامع السعادات،ملامهدى نراقى،ج2، ص .138
. مشكاة الانوار،شيخ طبرسى،ص .392
. شرح حديث جنود عقل و جهل،امام خمينى، ص .283
. مفردات راغب، ص .384
. مستدرك الوسائل،محدث نورى،باب 25 از ابواب طهارت، ج1 ص .146
. سوره حديد، آيه .27
. سوره مائده، آيه .85
. مجمع البيان، شيخ طبرسى، ج2 ص 235 و .236
. خصال شيخ صدوق،ص .73
. مكارم الاخلاق،شيخ طبرسى،ج2، ص .341
. كافى،شيخ كلينى، ج2 ص 128، ح .2
. سر الصلاه،امام خمينى،ص .33
. آداب الصلاة،امام خمينى،ص .65
. مجموعه ورام ابن ابى فراس، ص .281
. شرح حديث جنود عقل و جهل امام خمينى، ص .388
. معراج السعاده،ملااحمدنراقى، ص .564

يادى از شهيد،فرزند شهيد، جانباز، آزاده، حافظ و قارى قرآن سخنور و مداح اهل بيت عصمت، ايثارگرى كه بنا به وصيتش اعضاى بدنش را به بيماران اهداء كرد و افتخار مجاهدت در بسيج، سپاه، ارتش، ژاندارمرى و نيروى انتظامى را در كارنامه سراسر نورانى خود ثبت كرده است.
آزاده سرافراز، جانباز و رزمنده دلير، خدمتگذار خستگىناپذير مردم، امير سرتيپ شهيد محمود امان اللهى در تاريخ 25/3/1329 در خانواده‌اى مذهبى در روستاى جعفر آباد شهرستان بيجار(استان كردستان) چشم به جهان گشود. وى پس از سپرى نمودن دوران كودكى، تحصيلات ابتدايى را در كوران فقر و محروميت در دبستان معرفت روستا كه شامل دو كلاس خاكى بود، آغاز كرد. اشتياقش در كسب علم و دانش چنان بود كه همواره دانش‌آموز ممتاز بود، تا جايى كه دو پايه تحصيلى را در يك سال به صورت جهشى طى نمود. وى در كنار تحصيل، پا به پاى خانوده در امر كشاورزى و دمدارى كوشا و ساعى بود.
وى در زمان تحصيل در دوره متوسطه نيز جزء شاگردان ممتاز و برجسته بود. پس از گذراندن پايه پنجم طبيعى در دبيرستان سعدى سابق شهر تكاب براى اخذ ديپلم به شهر كرمانشاه عزيمت نمود و سرانجام در سال 1356 با قبولى در پايه ششم طبيعى در دبيرستان 25 شهريور سابق كرمانشاه موفق
به اخذ ديپلم طبيعى گرديد. در تاريخ 1/7/1356 وارد دانشكده افسرى ارتش(تهران) شد و دوران شبانه روزى دانشگاه را با موفقيت طى نمود اما قبل از فارغ التحصيلى در همان اوايل پيروزى انقلاب شكوهمند اسلامى،پدر ايشان كه به سپاه پاسداران انقلاب اسلامى پيوسته بود، در درگيرى با ضد انقلاب در تاريخ 6/4/1359 به شهادت رسيد، ايشان پس از شركت در مراسم شهادت پدر از تاريخ 10/4/1359 الى 31/6/1359 از طرف دانشكده افسرى به سپاه ناحيه كردستان مأمور گرديد و بعنوان مسؤول سپاه و پيشمرگان مسلمان كرد پايگاه موچش و رابط بين ارتش و سپاه در محور عملياتى قروه ـ سنندج شجاعانه خدمت نمود و در مورخه 1/7/1359 يعنى دومين روز آغاز جنگ تحميلى در حاليكه از چندين روز قبل به اتفاق همه دانشجويان جهت برگزارى جشن فارغ التحصيلى به دانشگاه دعوت شده بودند، ايشان همراه با عدّه‌اى از دانشجويان(270 نفر) به فرماندهى شهيد
نامجو (فرمانده دانشكده افسرى) داوطلبانه جهت مقابله با دشمن بعثى به وسيله هواپيماى 130 ـ Cسريعاً به فرودگاه اهواز منتقل شده و سپس در مناطق جنگى آبادان و خرمشهر به نبرد عليه كفار بعثى پرداخت. در اين زمان بعنوان رابط ميان شهيد نامجو و شهيد جهان آرا(فرمانده سپاه خرمشهر) به مبارزه ادامه داد و در تاريخ 15/7/1359 بر اثر مجروحيت شديد از ناحيه دست چپ و پاى راست به بيمارستان طالقانى آبادان جهت معالجه اعزام گرديد، تا اينكه بخاطر شدت درگيرى و كمبود نيرو و سوء استفاده افراد خائن و فرصت طلب از ناهماهنگىها و نابسامانىهاى اوايل جنگ، در بيمارستان طاقت نياورده و قبل از بهبودى كامل، دور از چشم پزشكان و پرستاران بصورت پنهانى مجدداً عازم خط مقدم جبهه خرمشهر شد و سرانجام در تاريخ 23/7/1359 در جريان سقوط قسمت غربى خرمشهر، در حاليكه عدّه زيادى از همرزمانش به شرف شهادت نائل آمدند، در درگيرى خانه به خانه هنگامى كه عراقيها پل خرمشهر را تخريب نمودند
پس از مقاومت زياد مجدداً از ناحيه پرده ديافراگم قلب، پاى راست، كمر و هر دو دست به شدت مجروح شده و توانايى جنگيدن از وى سلب گرديد و در حاليكه بيهوش بر زمين افتاده بود به اسارت ارتش عراق درآمد و پس از مدتى شكنجه وى را به اردوگاه رماديه منتقل نمودند. در همان ايام و با توجه به اوضاع و احوال و قرائن، دوستان همرزمش ظن قريب به يقين به شهادت وى برده بودند. لذا طبق فرمان همگانى شماره 234 ارتش، پوستر شهادت ايشان از سوى دانشكده افسرى چاپ و منتشر شده و مراسم شهادت، هفت و چهلم در زادگاهش برگزار گرديد.
در دوران اسارت در كنار بزرگوارانى همچون سرور احرار و آزادگان، شهيد حجت الاسلام ابوترابى بودند و به گواهى شهيد ابوترابى، ايشان بخاطر عدم همكارى با استخبارات بعث و تحريك نمودن ساير اسراء به مقابله با نيروهاى بعثى، بارها مورد شكنجه و آزار و اذيت قرار مىگرفتند آنچنانكه با صداى تلاوت قرآن، اذان و مداحى در رثاى امام حسين(ع) و يارانش، عراقيها را به ستوه آورده بود و به همين علت براى جبران سرسختيها وى را بدون معالجه در سياه چالها و شكنجه گاههاى قرون وسطائى و در زندانهاى مخفى رژيم بعث عراق شكنجه مىكردند. حتى يكبار به بهانه مداواى مجروحيت به قصد قطع كردن پا، ايشان را به بيمارستان الرشيد بغداد اعزام كردند. اما على رغم فشار و تهديد پزشكان عراقى مبنى بر اينكه اگر پاى راست شما قطع نگردد امكان سرايت عفونت آن به ساير اعضاى بدن مىباشد، ايشان پاى مجروح خويش را سند جنايت بعثىها خوانده و اجازه قطع كردن آن را ندادند.
سرانجام بنا به تشخيص سازمان صليب سرخ جهانى طبق كنوانسيون سوم ژنو، به علت شدت جراحات وارده به عنوان مجروح جنگى صعب العلاج، پس از تحمل 244 روز اسارت همراه با 24 نفر از اسراء ايرانى با عدّه‌اى از اسراء عراقى در ايران مبادله و با دومين كاروان آزادگان در تاريخ 26/3/1360 وارد فرودگاه مهرآباد تهران شدند و پس از آن پيرامون افشاگرى جنايات صدام كافر در
عراق با اسراء ايرانى و ملت ستمديده عراق، به سخنرانيهاى مختلف در ارتش، سپاه، دانشكده افسرى و مساجد جنوب و شرق تهران پرداخت.
و همچنان در دفاع جانانه از انقلاب و نظام اسلامى، لحظه‌اى آرام نگرفت او مرد حماسه ساز در عرصههاى پر خطر بود از قبيل: قائم مقام فرمانده سپاه سردشت، معاونت عمليات قرارگاه حمزه سيدالشهداء، سرپرست عقيدتى سياسى لكشر 23 نيروهاى مخصوص (نوهه) فرماندهى گردان ضربت عملياتى جندالله بانه، معاونت تيپ شهادت (در اين مسؤوليت در عملياتهاى ظفر 1 و 2 و 3 و كربلاى 1 و 2 و 3 شركت داشت)، معاونت حفاظت اطلاعات ناحيه ژاندارمرى كردستان.
شايان ذكر است در بحرانىترين ايام درگيرى و حساسترين لحظات جنگ ايران و عراق در منطقه كردستان برابر دستور فرمانده لشكر 28 كردستان ايشان به فرماندهى يكى از گردانهاى تكاور منصور شد و در يكى از عملياتها همراه چهار نفر از نيروهاى تحت امر خويش در تاريخهاى 30/4/1367 و 1/5/1367 در ارتفاعات استراتژيك مارو كه در حال سقوط از سوى مزدوران ارتش عراق بوده، از دست نيروهاى تك كننده خارج و ضمن تثبيت كامل مواضع خودى و نگهدارى سرزمين تحت تصرف، اقدام به انهدام تعداد 6 دستگاه از تانكهاى دشمن و از بين بردن عده زيادى از نفرات پياده دشمن نمودند كه در اجراى عمليات فوق به دستگيرى و اسارت دو نفر نظامى ارتش بعث كه مسلح به موشك انداز آر پى جى 7 بوده‌اند مىنمايد
كه در پايان اين عمليات صفحه زرين ديگرى از كارنامه خود را خالصانه مي‌آرايد به گونه‌اى كه تهور و جسارت وى تا مدتى زبانزد كليه پرسنل لشكر مذكور بوده است.
آنچه كه ايشان در سالهاى پس از جنگ همواره با آن دست به گريبان بودند، آسيبهاى جسمى ناشى از دوران اسارت و جنگ بود، تا اينكه سرانجام بعلت جراحات شديد مغزى، طى دو مرحله در بيمارستان توحيد شهر سنندج تحت درمان قرار گرفتند اما به دليل عدم بهبودى و بنا به تشخيص پزشكان ايشان را به صورت اورژانسى بوسيله هواپيماى ارتش به تهران اعزام نمودند. اما متأسفانه على رغم تلاش پزشكان و مراقبتهاى ويژه بهبودى حاصل نشد و در نهايت اين رزمنده خستگىناپذير در مورخه 17/3/1379 نداى حق را لبيك گفت و به ديدار پدر و همرزمان شهيدش شتافته و بنابه وصيتش قلب و كليههاى آن بزرگمرد به 3 نفر از نيازمندان كه سالها از درد بيمارى رنج مىكشيدند، اهداء گرديد. و پيكر مطهرش پس از اجراى مراسم تشييع در دانشگاه افسرى امام على(ع) شهر بيجار پس از سالها دورى، از زادگاهش و در ميان سيل خروشان همرزمان، اقوام و مردم شهيد پرور تشييع و در كنار مزار پدر شهيدش به خاك سپرده شد.
از اين شهيد سرافراز 2 فرزند پسر و 2 فرزند دختر به يادگار مانده است و مجموع خانواده ايشان در اوج عظمت و وارستگى معنوى مىباشند.
لازم به ذكر است، ويژگيها و خصوصيات برجسته ذيل همگى از امتيازاتى هستند كه يكجا در كمتر فردى ديده مىشود اما شهيد امان اللهى به تنهايى داراى همه اين خصوصيات بودند:
فرزند شهيد، جانباز، آزاده، حافظ و قارى قرآن، مداح اهل بيت عصمت و طهارت(ع)، ناطق و سخنور بسيار توانا به زبانهاى فارسى، تركى و كردى، شهادت، ايثارگرى حتى پس از حيات، افتخار مجاهدت در ارتش، بسيج، سپاه، ژاندارمرى و نيروى__انتظامى.
«نامش بر تارك بلند تاريخ جاويد باد»


حضور نزديك به 40 ميليونى مردم در پاى صندوقهاى رأى يك افتخار براى نظام اسلامى است كه همه رأى دهندگان با سلايق مختلف در اين حماسه بزرگ سهيم هستند و وظيفه همه، پاسدارى از اين اتحاد ملى است.
در همه انتخاباتها همواره تأكيد بر حضور بيشتر و گسترده مردم در انتخابات بوده است زيرا اين حضور به معناى آگاهى مردم و رأى آنها به نظام اسلامى و تجلّى وحدت و عزّت ملى است.
اينكه تصوّر شود در يك طرف 24 ميليون نفر و در طرف ديگر 14 ميليون نفر قرار دارند خطاى بزرگى است زيرا آن كسانى كه به رئيس جمهور منتخب و همچنين كانديداهاى ديگر رأى دادند، همه به يك اندازه دلبسته و معتقد به نظام اسلامى هستند.
در انتخابات، رأى دهندگان در گزينش افراد داراى اختلاف سليقه هستند اما در اعتقاد به نظام و پشتيبانى از جمهورى اسلامى، همه داراى يك نظر و ديدگاه هستند.
در ايام تبليغات انتخابات، مردم، در فضايى با نشاط و فعالانه در خيابانها حضور داشتند و از نامزدهاى مورد علاقه خود بدون هيچگونه درگيرى و نزاعى حمايت مىكردند كه اين مسئله نشان دهنده وجود مردم سالارى واقعى در نظام اسلامى است.
اين فضاى دوستانه نبايد بعد از انتخابات به فضاى تقابل و خصومت تبديل شود زيرا هر دو گروه از رأى دهندگان از ملت ايران و معتقد به نظام اسلامى هستند.
البته قاعده مردم سالارى اين است كه اكثريت به اقليت تقدّم پيدا مىكند ولى اين به معناى ايجاد تعارض و دشمنى نيست و همه وظيفه دارند مانع از شكلگيرى فضاى كدورت و تعارض شوند.
اين اشكالات حتماً بايد رسيدگى شوند و من از شوراى محترم نگهبان و وزارت كشور مىخواهم اشكالات مطرح شده، دقيقاً بررسى شوند تا شبهه‌اى باقى نماند.
اگر بررسى اشكالات مستلزم شمارش مجدد برخى صندوقها بود، اين كار نيز حتماً با حضور نمايندگان ستادها انجام شود تا براى همه اطمينان بوجود آيد.
با وجود آنكه مسؤولان برگزارى انتخابات در دورههاى متعدد گذشته از سلايق مختلف بوده‌اند من به آنها اعتماد كرده‌ام ولى اين اعتماد نبايد مانع از بررسى شبههها و اشكالات و روشن شدن حقايق شود.
اين افتخار بزرگ را كه حتى رسانههاى بيگانه آن را فوق العاده خواندند بايد حفظ شود زيرا اين افتخار متعلق به مردم و همه رأى دهندگان است.
هم، آن كسانى كه اكثريت را بدست آورده‌اند و هم كسانى كه موفق به كسب اكثريت نشده‌اند بايد با صبر و بردبارى و حفظ ظرفيت لازم، در رفتار و حركات خود مراقبت كنند.
ظرفيت و تحمّل پيروزى و عدم پيروزى كار آسانى نيست زيرا اين موضوع يكى از فضايل انسانى است كه بايد فرهنگ آن در ميان نخبگان و آحاد مردم ترويج شود.
اين تخريبها و كارهاى زشت و بعضى جناياتى كه اتفاق افتاد مربوط به مردم و حاميان نامزدها نيست بلكه مربوط به اخلالگران است و همه بايد در مقابل آن بايستند و صريحاً اعلام موضع كنند.
مبادا كسى توهم كند كه اين افراد طرفداران فلان نامزد هستند، اين افراد با اصل نظام و آرامش كشور مخالف هستند.
اين افراد طرفدار اغتشاش و تشنج هستند و اگر نتايج انتخابات غير از اين هم مىشد، قطعاً چنين حوادثى پيش مي‌آمد.
هيچ كس نبايد كارى را انجام دهد كه تشنج آفرين باشد و همه بايد صراحتاً بگويند كه تشنج و اغتشاش خواسته آنان نيست.
دو جناح و دو گروه يكديگر را عصبانى نكنند چه آن كسانى كه نامزد مورد علاقه آنها پيروز شده و چه آن كسانى كه نامزد آنها پيروز نشده است همه بايد بر محور اصلى كه حضور در صحنه انتخابات و دفاع از نظام است متمركز شوند.
امروز همه تكليف داريم تا از هويت جمعى كشور و نظام دفاع كنيم و نگذاريم مردم در مقابل يكديگر قرار گيرند، و اين اقدام موجب خشنودى حضرت ولى عصر(عج) و جريان رحمت الهى در كشور خواهد شد. (23/2/)88
على حقيقت ناشناخته
من اين روز مبارك را بر تمام مسلمين و بر ملت شريف ايران و…تبريك عرض مىكنم. اين روز، روزى است كه على ابن ابيطالب سلام اللّه عليه كه باب وحى و امانتدار وحى بود متولد شد و اين روزى است كه قرآن كريم و سنت رسول اكرم به ولادت اين مولود بزرگ مفسّر پيدا كرد و پشتوانه وحى و پشتوانه اسلام بوجود اين مبارك مولود قوى شد كه اتمام بعثت به وجود اين مولود بزرگ شد و بايد بگوئيم فتح باب وحى و تفسير وحى و ادامه وحى به وجود مقدّس اين سرور. و من اين روز را كه هم روز بعثت است و هم روز ولايت است و هم روز نبوّت است و هم روز امامت است، به همه آقايان و همه ملت تبريك عرض مىكنم. (28/2/)60
ما با كدام مؤونه و با چه سرمايه‌اى مىخواهيم درباره شخصيت على ابن ابى طالب، از حقيقت ناشناخته او صحبت كنيم؟ اصلاً على(ع) يك بشر ملكى و دنيايى است كه ملكيان از او سخن گويند يا يك موجود ملكوتى است كه ملكوتيان او را اندازهگيرى كنند؟ اهل عرفان درباره او جز با سطح عرفان خود و فلاسفه و الهيون جز با علوم محدوده خود با چه ابزارى مىخواهند به معرفى او بنشينند؟ تا چه حد او را شناخته‌اند تا ما مهجوران را آگاه كنند؟ دانشمندان و اهل فضيلت و عارفان و اهل فلسفه با همه فضايل و با همه دانش ارجمندشان، آنچه از آن جلوه تام حق دريافت كرده‌اند، در حجاب وجود خود و در آينه محدود نفسانيت خويش است و مولا غير از آن است. پس اولى آن است كه از اين وادى بگذريم و بگوئيم على ابن ابيطالب فقط بنده خدا بود و اين بزرگترين شاخصه اوست كه مىتوان از آن ياد كرد، و پرورش يافته و تربيت شده پيامبر عظيم الشأن است و اين از بزرگترين افتخارات اوست. كدام شخصيت مىتواند ادعا كند كه عبداللّه است و از همه عبوديتها بريده است، جز انبياء عظام و اولياء معظم كه على(ع) آن عبد وارسته از غير و پيوسته به دوست كه حجب نور و ظلمت را دريده و به تمدن و به معدن عظمت رسيده است، در صف مقدم است. و كدام شخصيت است كه مىتواند ادعا كند از خردسالى تا آخر عمر رسول اكرم در دامن و پناه و تحت تربيت وحى و حامل آن بوده است جز على ابن ابيطالب كه وحى و تربيت صاحب وحى در اعماق روح و جان او ريشه دوانده پس او بحق عبداللّه است و پرورش يافته عبداللّه اعظم. (27/2/)60
نكته‌اى كه در اين ولادت است اينكه ما بايد پيرو يك چنين انسان كاملى باشيم كه در همه ابعاد متخصصين براى ايشان تواضع مىكنند. در هر بعدى اگر كسى بخواهد مَثَل بزند، به ايشان مثل مي‌زند. در بعد زهد و علم، و در بعد رحمت به مستضعفين و مستمندان، و در بعد جنگ و شجاعت، و خلاصه در همه ابعاد به ايشان مثل زده مىشود. و در حقيقت يك موجود هزار بُعدى است ما بايد تابع يك همچو موجودى باشيم هر چند كه كسى نمىتواند حتى يك هزارم هم شبيه ايشان باشد لكن به آن اندازه‌اى كه مىتوانيم بايد از ايشان تبعيت كنيم، از تعهدى كه به اسلام داشت و از اينكه همه چيزش را براى اسلام داد. (26/2/)62

آيا زرتشتيان آمدن مصلح آخر الزمان را باور دارند؟
زرتشتيان، از نظر فقهى و آداب مناسك دينى، علاوه بر اوستا، متون جانبى مفصلى در دست دارند كه طهارات و نجاسات و قوانين ازدواج و طلاق و تجارت را در بردارد. در مجموعه اوستا، واژه «سوشيانس» چه به صورت جمع و چه به صورت مفرد، به دفعات استفاده شده است. سوشيانس، از ريشه «سويا» همان سود به معناى بهره و منفعت گرفته شده كه به مفهوم سود رسان است.
او را از اين‌رو «سوشيانس» خوانند كه به همه جهان مادى، منفعت و سود ميرساند.()
سوشيانس، در كاربردهاى جمع خود، شامل زرتشت و حاميان و ياران و مبلغان نوسازان و آرايندگان جهان پايانى است كه ويژگيهاى عمده آنان، عبارتند از: خردمندى و نيكوكارى و سودرسانى به همه موجودات و ستايش پروردگار و آراستن عالم معنوى و غلبه بر خصومت ديوان و پاك كردن جهان از دروغ.()
از آن جا كه دين، با يك رهبر، يعنى زردشت شروع شد، با يك رهبر نيز به پايان ميرسد و سوشيانس در پايان، پيشواى دينى و در واقع آخرين پيشواى دينى خواهد بود.()
تفاوت عمده موعود اسلام و مزديسنا، در آن است كه مسلمانان، به زنده بودن موعودشان معتقد هستند، در صورتى كه موعودهاي مزديسان، تا پيش از ظهورشان، متولد نشدهاند.
ولادت موعود زرتشت
سى سال مانده به پايان آخرين هزاره هستى، دخترى پانزده ساله از سلاله زرتشت كه به مردى نپيوسته، از ميان قومى خداپرست كه بالاى كوه اوشيدا() نزديك درياچه كيسانيه قرار دارد، به دريا كه مي‌رود و در آن آب، تن خويش را خواهد شست وجرعهاى از آن را مينوشد و حامله ميشود. پس از نه ماه، پسرى بزايد موسوم به «استوت ارند» كه به نامهاى سوسيوس،
سوشيوس، سوشيان، سوشيانس نيز خوانده مىشود.()
اين فرزند، در سى سالگى، به مكالمه اهورا مزدا موفق ميشود و به نوكردن جهان، همت خواهد گماشت.
نشانههاى ظهور
آمدن سوشيانس، آن قدر طول ميكشد كه درباره او گويند كه نمي‌آيد؛ در حالى كه او خواهد آمد.()
خورشيد، در آسمان، به مدت سى شبانه روز، توقف ميكند.()
سقوط يك شهاب يا ستاره به نام «جوز هر مار» يا «گوز هر» بر زمين است.()
نيز زمين لرزه بسيار بباشد؛ جوانان، زود پير شوند و هر كس از كردار بد خود شاد است و ارجمند. مردم ستمگر را به نيكى دارند و مردم ديندار را به بدى.()
ويژگىهاى موعود
او، داراى فرّهاى قويتر از ساير مردمان است؛
با نگاه بخشايش، به جهان مينگرد؛
با ديده خرد به خلايق مىنگرد و جهان را جاودانگى مىبخشد؛
او، داناتر، راست گفتارتر، مددكار، خردمندتر از همه خلايق است.()
 شنيده‌ام در دين باستانى هندوها درباره منجى در آينده مطالبى ذكر شده است. در اينباره توضيحى بدهيد.
هندوها، دارايكتب مقدس متعددى هستند كه در برخى از آنها از آمدن مصلح و منجى سخن به ميان آمده است كه به مواردى اشاره مىكنيم:
الف. بشارت ظهور در كتاب اوپانيشاد
اين مظهر ويشنود(مظهر دهم) در انقضاى كلّى يا عصر آهن، سوار بر اسب سفيدى، در حالى كه شمشير برهنه درخشانى به صورت ستاره دنباله‌دار در دست دارد، ظاهر ميشود و شريران را تمامآ هلاك ميسازد و خلقت را از نو، تجديد و پاكى را رجعت خواهد داد. اين مظهر دهم، در انقضاى عالم، ظهور خواهد كرد.()
ب. بشارت ظهور در كتاب باسك
دور دنيا تمام شود به پادشاه عادلى در آخرالزمان كه پيشواى ملائكه و پريان و آدميان باشد و حق و راستى با او باشد و آنكه در دريا و زمينها و كوهها پنهان باشد، همه را به دست آورد و از آسمانها و زمين آنچه باشد، خبر دهد و
از او بزرگتر، كسى به دنيا نيايد.()
ج. بشارت ظهور در كتاب پاتيكل
و دولت او، بسيار كشيده شود و عمر او از فرزندان ناموس اكبر، زياده باشد و آخر دنيا به او تمام شود و بت خانه سومنات را خراب كند و هر بتى كه در هر جا باشد، بشكند.()
د. بشارت ظهور در كتاب وشن جوك
آخر دنيا به كسى برگردد كه خدا را دوست ميدارد و از بندگان خاص او است. نام او خجسته و فرخنده باشد. خلق را كه در دينها اختراع كرده و حق خدا و پيامبر را پايمال كرده‌اند، همه را زنده گرداند و بسوزاند و عالم را نو گرداند و هر بدى را سزا دهد.()
هـ. بشارت ظهور در كتاب ديد
پس از خرابى دنيا، پادشاهى در آخرالزمان پيدا شود كه پيشواى خلايق باشد و نام او «منصور» باشد و تمام عالم را بگيرد و به دين خود درآورد و همه كس را از مؤمن و كافر بشناسد و هرچه از خدا بخواهد، برآيد.()
گرايش انجمن حجتيه چيست؟ آيا مشروعيت دارند؟ برنامه آنها چيست؟()
در گذشته (زمان رژيم پهلوى) دو خطر عمده دين را تهديد مىكرد:
.1 حزب توده كه مرام ماركسيسم را ميان جوانان نشر مي‌داد كه متدينان و ملىها و حتى رژيم پهلوى همه با آن درگير بودند.
.2 خطر بهائيت كه فقط متدينان روى آن حساسيت داشته كه پس از شهريور 1320 متوجه شدند آنها در دستگاه پهلوى هم نفوذ كردند كه به مبارزه با آن پرداختند با اين وجود به لحاظ حمايت رژيم پهلوى، بهائيت در سطح بالاى كشور (نخست‌وزير، برخى از وزرا و…) نفوذ كردند.
انگيزه تشكيل انجمن
در اين اثنا تشكلى مذهبى از اواسط دهه سى به هدف مبارزه با بهائيت تهران و ساير شهرستانها پديد آمد. رهبرى اين تشكل از سال 1332 ق در اختيار يك روحانى قرار گرفت كه به جز سوابق حوزوى، در نهضت ملى شدن نفت نيز فعال بود. اين تشكل كه «انجمن خيريه حجتيه» ناميده شد نه تنها در حوزه مبارزه با بهاييت، بلكه در محدوده وسيعتر و حتى بيش از دو دهه در تعميق بسيارى از آموزشهاى دينى، ولى با برداشتى خاص در سطح جامعه مذهبى ايران مؤثر بود.
انجمن خيريه حجتيه مهدويه به سال
1332ش با تلاش حاج شيخ محمود تولايى (مشهور به حلبى) فعاليت خود را آغاز كرد، وى در سال 1280 ش در شهر مشهد به دنيا آمد. وى دروس حوزوى خود را نزد اساتيد به نام مشهد خواند. او افزون بر حضور در دروس خارج اصول فقه به تحصيل دروس معارف الهيه پرداخت كه آثارى از او به جاى مانده است. كار عمده آقاى حلبى پس از شهريور 1320 ش تبليغ در قالب منبر بود و در اين كار، مهارت و شهرت خاصى به دست آورد، تا آنجا كه چندين سخنرانى وى از راديو مشهد پخش و بعدآ به صورت مجموعه‌اى به چاپ رسيد.
در اواخر سال 1328 حلبى همراه جمعى از فعالان مذهبى مشهد و نيز انجمنها و هيئات مذهبى به طور منظم با بهائيان درگير بودند.
مرحوم حلبى در آستانه ملى شدن صنعت نفت به فعاليتهاى تبليغى سياسى خود افزود و پس از آن، در جريان شكستى كه در انتخابات مجلس هجدهم خورد، از فعاليت سياسى كناره گرفت و دو سال بعد، به تهران آمد و به همان كار خطابه و منبر مشغول شد. وى بخشى از فعاليت خود را به مبارزه با بهائيت اختصاص داد و تا پايان عمر همين مشى را ادامه داد. ايشان، روز جمعه 26 دىماه 1376 درگذشت و كنار مزار شيخ صدوق (ابن بابويه) در شهر رى به خاك سپرده شد.
مرحوم حلبى با همكارى جمعى از متدينان كه با عنوان هيأت مديره، امور انجمن را اداره مىكردند تا آغاز پيروزى انقلاب اسلامى به فعاليت فرهنگى برضد فرقه بهائيت اشتغال داشت و به تربيت نيرو براى مقابله با بهائيان و تبليغات آنان اهتمام داشت. انجمن طى 25 سال فعاليت ضمن مبارزه با بهائيت، توانست جمع زيادى از نيروهاى جوان را در بسيارى از شهرها به خود جذب كند.
انجمن اساسنامه‌اى داشت؛ از جمله مواد اين اساسنامه اين بود كه «انجمن به هيچ وجه در امور سياسى مداخله نخواهد داشت و نيز مسؤوليت هر نوع دخالتى را كه در زمينههاى سياسى از طرف افراد منتسب به انجمن صورت گيرد، به عهده نخواهد داشت». (قابل ذكر است بعدها از اين شعار دست برداشته و خلاف آن عمل كردند). اين همان بندى بود كه انقلابيون پيش و پس از انقلاب از آن ناراحت بودند.
زمينههاى فعاليت
انجمن در هر شهر دفترى داشت كه تحت عنوان بيت (بيت امام زمان) شناخته مىشد. اين بيت، مسؤولى داشت و زير نظر وى سه گروه
تدريس، تحقيق و ارشاد فعاليت مىكردند. گروه نخست، به آموزش نيروها در سه مرحله ابتدايى، متوسطه و عالى مىپرداختند. گروه دوم، به دنبال افرادى از مسلمانان بودند كه تحت تأثير بهائىها به آيين آنها گرويده بودند. و گروه سوم، كار ارشاد اين افراد را با شيوههاى خاص خود دنبال مىكردند.
سخنرانىهاى عمومى در محافلى كه بيشتر، منازل بود، برگزار مىشد و به طور معمول در سالروز تولد امام عصر(عج) نيز جشنهاى بزرگى برگزار مىشد. بيشتر افرادى كه از بهائيت برمىگشتند، توبه نامه و تبرى نامه‌اى مىنوشتند كه متن بسيارى از آنها در يك مجموعه در كتابخانه آستان قدس نگهدارى مىشود.
وضعيت بعد از انقلاب اسلامى: به دنبال پيروزى انقلاب اسلامى كه به نوعى پيروزى مذهبىهاى سياسى بود، انجمن به موضع انفعال افتاد و نيروهاى تربيت شده در انجمن در سطوح مختلف، پس از انقلاب به سه دسته تقسيم شدند:
1. برخى به انقلاب اسلامى پيوستند؛
2. برخى برابر انقلاب بىتفاوت ماندند؛
3. برخى به انتقاد از انقلاب پرداخته و به صف مخالفان از نوع ديندار پيوستند.
انجمن، چندى پيش از پيروزى انقلاب اسلامى، يعنى در شهريور 1357 مواضع خود را در ارتباط با سياست تغيير داده شروع به همراهى انقلاب كرد. (از جمله مواضع پيش از انقلاب اين گروه: انقلاب امر ناممكن است، مگر آن كه وابسته به يك قدرت خارجى باشدأ همچنين مىگفتند چه كسى مسؤول خونهاى ريخته شده در جريان 15 خرداد 1342 و بعد از آن مىباشد؟)
پس از انقلاب از سوى برخى از رهبران انقلاب، انجمن به عنوان يك عنصر خطرناك معرفى شده و براى جلوگيرى از نفوذ آن در مراكز، تبليغات وسيعى بر ضد آنان شد و به مرور، به حذف شمار زيادى از چهرههاى مذهبى باسابقه منجر شد. طبعآ برخى از سوابق برخوردهاى منفى رهبران انجمن با جريان انقلاب يك تجربه براى موضع گيرى بر ضد آنان مورد استفاده قرار گرفت، براى نمونه، امام خمينى( كه در روزگارى آقاى حلبى را تأييد مىكرد، در سالهاى پيش از انقلاب، به تدريج به حركت انجمن بدبين شده و حمايت خود را قطع كرد. آقاى گرامى فردى كه اخبار داخلى ايران را براى نجف مىنوشته است نامه‌اى در اين باره به امام نوشته كه پاسخ امام اين بوده
است :«از وقتى كه مطلع شدم، ديگر تأييدى نكردم».
اين جهتگيرىها ادامه پيدا كرد تا سر انجام در اثر بروز انحرافاتى در ميان برخى از افراد انجمن (از قبيل كج انديشى درباره خون شهيدان و شهيد ندانستن كشتههاى جنگ تحميلى و اينكه بايد بگذاريم گناه زياد شود تا آقا امام عصر(عج) ظهور كند و..) امام خمينى در سخنرانى عيد فطر سال 1362 بدون تصريح به نام انجمن، هشدارهاى تكان‌دهنده دادند و در ضمن از ايشان خواسته شده كه انحرافات خود را كنار بگذارند.
انجمن در سال 1362 رسمآ تعطيلى خود را اعلام كرد و ضمن آن توضيح داد كه خود را مصداق سخنان رهبر انقلاب نمي‌داند. بدين ترتيب انجمن منحل شد.
از مطالب گذشته پاسخ سؤال خواننده محترم روشن مىشود كه انجمن در ابتدا با گرايش مذهبى و مبارزه با بهائيت تاسيس و شروع به فعاليت نموده؛ ولى در سير كار گرفتار انحرافاتى شدند كه با موضع گيرى سران انقلاب به ويژه رهبر كبير انقلاب به انحلال انجمن منتهى شد. از لابه‌لاى مطالب و موضعگيرىهاى امام خمينى نيز پى مىبريم نه تنها اين گروه با امام زمان ارتباطى نداشته، بلكه برخى مواضع ايشان مخالف با ايده و هدف ظهور انقلاب جهانى حضرت بقية الله مىباشد. مركز تخصصى مهدويت

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. مستر هاكس آمريكائى، قاموس كتاب مقدس، به نقل از كتاب ظهور حضرت مهدى(ع) از ديدگاه اسلام و مذاهب و ملل جهان، نوشته سيد اسدالله هاشمى شهيدى.
. فروردين يشت، از اوستا، فقره .129
. پورداد، سوشيانس، ص 10 و .8
. دينكرد، كتاب نهم، فصل ،58 فقره .15
. . oshida
. اوشيدرى، دانش مزديسنا، ص .137
. وينكرد، كتاب نهم، فصل ،32 فقره اول.
. پور داود، سوشيانس، ص .46
. بندهش هندى، بخش .26
. يادگار جاماسب (جاماسب نامه)، ترجمه صادق هدايت، ص 8و .117
. اوستا، زامياد يشت، ص 94، يسنا ص 3 و .13
. اوپانيشاد، ترجمه محمد دار اشكوه، ج ،2 ص .637
. بشارات عهدين، ص .246
. همان.
. همان، ص .272
. همان، ص 245.
. اين مطالب درباره انجمن حجتيه از كتاب جريانها و سازمانهاى مذهبى و سياسى، نوشته رسول جعفريان ص 268 چاپ انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامى، پاييز ،83 استفاده شده است كه با دقت در مطالب، پاسخ سؤال به طور مشروح روشن مىشود.

جرعه‌اى از چشمه سار نبوى
«حاسِبُوا اَنفُسَكُم قَبل اَن تُحاسَبُوا وَ زِنُوها قَبلَ اَن تُوزنُوا»() (بحارالانوار، ج 70، ص )73
به حساب نفستان برسيد، پيش از آن كه به حسابتان برسند و خودتان را بسنجيد(با معيار حق) پيش از آن كه شما را بسنجند.
«اَكيَسُ الكيّسَينِ مَن حاسَبَ نَفسَهُ وَ عَمِلَ لِما بَعد المَوتِ وَ اَحمَقُ الحُمَقاءِ مَنِ اتَّبَعَ هَواهُ وَ تَمنّى عَلى اللّه الامانى»() (بحارالانوار، ج 77، ص )40
زيركترين زيركان كسى است كه به حساب خود برسد و براى بعد از مرگش عمل كند، و نادانترين افراد كسى است كه از هواى نفس پيروى كند و آرزوهاى نابجا داشته باشد.
«جاهِدُوا اَنفُسَكُم بِقِلَّةِ الطّعامِ وَ الشَّرابِ تُظِلّكُم المَلائِكَةُ وَ يَفَرُّ عَنكُم الشَيطان.» (ميزان الحكمه، ج 2، ص )143
با نفسهاى خود جهاد كنيد با كم كردن از غذا و نوشيدنى، تا فرشتگان بر شما سايه افكنند و شيطان از شما فرارى گردد.
«ما مِن عَبدٍ يُخلِصُ العَمَلَ للّهِ تَعالى اَربَعينَ يَوماً اِلّا ظَهَرَت يَنابيعُ الحِكمَةِ مِن قَلبِه عَلى لِسانِه.» (بحارالانوار، ج 70، ص )242
هيچ بنده‌اى نيست كه چهل روز اعمالش را براى خدا انجام دهد مگر آن كه چشمههاى حكمت از قلبش بر زبانش جارى شود.
«اَسعَدُ النّاسِ مَن خالَطَ كِرام النّاس.» (بحارالانوار، ج 74، ص )187
سعادتمندترين مردم كسى است كه با افراد بزرگوار دوستى و معاشرت كند.
«اِعمَل بِفَرائِضِ اللّهِ تَكُن اَتقى النّاس.» (اصول كافى، ج 2، ص )82
به واجبات الهى عمل كن، تا با تقواترين مردم باشى.
«مَن تَرَكَ الجِهادَ اَلبَسَهُ اللّهُ ذُلّاً فى نَفسِه وَ فَقراً فى مَعيشَتِه»” (امالى صدوق، ص )462
هر كس جهاد را ترك كند، خداوند جامه ذلّت در خويش و فقر در زندگى بر او مىپوشاند.
«اَلقُرآنُ مَأدبَةُ اللّهِ فَتَعَلَّمُوا مَأدُبَتَهُ مَا استَطَعتُم» (بحارالانوار،ج 92، ص )19
قرآن سفره ضيافت خداست پس تا مىتوانيد از ضيافت او بهره ببريد.
«يا عباد اللّه انتم كالمرضى و ربّ العالمين كالطبيب فصلاح المرضى فيما يعلمه الطبيب و تدبيره به، لافيما يشتهيه المريض و…الا فسلموا لله امره تكونوا من الفائزين» (بحارالانوار، ج 71، ص )153
بندگان خدا! شما چون بيماريد و پروردگار جهانيان مانند طبيب و بهبود حال بيمار در گرو توصيههاى طبيب به اوست نه در آنچه بيمار مىخواهد و پيشنهاد مىكند…هان! در برابر فرمان خدا گردن نهيد تا از رستگاران باشيد.
«اُغزوا، تورثوا ابناءكم مجداً» (وسايل الشيعه، ج 11، ص )9
پيكار كنيد، تا براى فرزندانتان مجد و عظمت به يادگار بگذاريد.
«الدعاء سلاح المؤمن و عمود الدّين و نور السماوات و الارض» (اصول كافى، ج 2، ص )468
دعا اسلحه مؤمن و ستون دين و فروغ آسمان و زمين ـاست.


اشاره
در فرهنگ عربى به آن دسته از نام هايى كه با پيشوند “اب” (در مردان) و “امّ” (در زنان) همراه باشد، كنيه گويند. سنّت گذاشتن نامى در قالب كنيه براى افراد در ميان قبايل عرب، گونه‌اى بزرگداشت و تجليل نسبت به فرد به شمار مي‌آيد.()
در شريعت اسلام نيز توجّه زيادى به آن شده است، غزالى مىنويسد: «رسول اكرم(ص) اصحاب خود را از روى احترام براى به دست آوردن دلهايشان به كنيه صدا مي‌زد و آنهايى كه كنيه نداشتند، كنيه‌اى برايشان انتخاب مىفرمود و سپس آنها را بدان مىخواند. مردم نيز از آن پس، آن شخص را به همان كنيه مىخواندند. حتى آنان كه فرزندى نداشتند تا كنيه‌اى داشته باشند كنيه‌اى مىنهاد.پيامبر اكرم(ص) رسم داشت حتى براى كودكان نيز كنيه انتخاب مىنمود و آنان را مثلاً ابا فلان صدا مي‌زد تا دل كودكان را نيز به دست آورد.»() در اين نوشتار مختصر كنيه و القاب امام هادى(ع) برشمرده مىشود:
كنيه امام هادى(ع)
نام امام دهم «على» است. كلمه “على” بر ارتفاع شأن و علوّ مقام آن حضرت صراحت دارد، زيرا لفظ “على” فعيل به معناى فاعل، يعنى كلمه”على” به معناى عالى مىباشد. كلمه على از ماده علوّ گرفته شده كه بر علوّ مقام صورى و معنوى انسان دلالت مىكند.()
امام ابوالحسن على النقى هادى(ع) مقلّب به امام “هادى”، دهمين پيشواى شيعيان در نيمه ذيحجه سال 212هجرى در اطراف مدينه در محلى به نام “صريا” يا “حريا”() متولد گشت. پدر بزرگوارش پيشواى نهم شيعيان امام جواد(ع) آيت خداوند در زمين و مادرشان بانوى گرامى حضرت “سمانه مغربيه” ـ كه به “سيده‌ام الفضل”() شهرت دارد ـ است كه زنى با فضيلت، شب زنده دار و با تقوا بود.
آن حضرت و فرزند گرامى ايشان امام حسن ـ عليهما السلام ـ به عسكريين شهرت يافتند، زيرا خلفاى بنى عباس آنها را از سال 233 به محله‌اى از سامرا به نام “عسكر” (لشكر و سپاه) برده و تا آخر عمر پربركتشان در آنجا، آنها را تحت نظر قرار دادند.
كنيه آن حضرت “ابوالحسن ثالث” است، “ابوالحسن ماضى” نيز گفته شده است.
همان گونه كه بيان شد، كنيه گذارى بر افراد از جمله رسمهاى عرب بوده و نوعى احترام بشمار مي‌رفته است تا جايى كه مردمان آن روز با كنيه به تفاخر مىپرداختند.
اكنيّه حين اناديه لاكرمه ولاالقبه و السوأة اللقب
هنگامى كه او را مىخوانم با كنيه او را صدا مي‌زنم و به او لقب نمي‌دهم، زيرا لقب دادن، سبك شمردن است.
ائمه(ع) اين نكته را به خوبى رعايت مىكردند و حتى به اطفال خود كنيه گذاشته و آنان را با كنيه صدا مي‌زدند، زيرا احترام نهادن در رشد روانى و بلوغ اجتماعى فرزند اثرى مهم و ژرف دارد، چنان كه اميرمؤمنان در شعرى كه به اين مضمون روايت شده مىفرمايد:
نحن الكرام و طفلنا المهد يكنى انّا اذا قعد اللئام على بساط العزّ قمنا
ما بزرگمنش هستيم و به فرزندانمان از زمانى كه در گهواره هستند كنيه مي‌دهيم. راه ما از راه افراد پست و بى ريشه جداست و اگر آنان از راهى بروند، ما از آن رو بر مىگردانيم و بر يك سفره نمىنشينيم.
امام جواد(ع) به تأسّى از امامان سلف فرزند خود را “ابوالحسن” خواند و در اين كنيه او را به امام موسى بن جعفر و امام رضا(ع) همانند ساخت.
محدّثين و روات جهت تشخيص و تفكيك، صفتى به ابوالحسن افزوده امام موسى بن جعفر(ع) را “ابوالحسن الاول”، امام رضا(ع) را “ابوالحسن الثانى” و امام هادى(ع) را “ابوالحسن الثالث” مىخوانند.
القاب امام هادى(ع)
القاب شايسته امام، گوشه هايى از صفات و گرايشهاى والاى ايشان را به خوبى تصوير مىكنند و ما برخى را نقل مىكنيم:
«الناصح»: اين لقب از آن رو به ايشان داده شد كه بيش از همه مردم، امت جدش را راهنمايى مىكرد و مصالح آنان را گوشزد مىنمود.
«المتوكل»: حضرت از اين لقب نفرت داشت و به ياران خود فرموده بود وى را بدين لقب نخوانند. آن حضرت، از آن رو اين لقب را ناخوش داشت كه لقب جعفر متوكّل، خليفه عباسى، نيز بود كه از سرسختترين دشمنان اهل بيت(ع) به شمار مي‌رفت.
«التقى» :زيرا حضرت تقواى الهى را پيشه ساخته و خدا را هميشه مركز توجه خود قرار داده بود. طاغوت زمان، متوكل عباسى تمام تلاش جهنمى خود را به كار گرفته بود تا امام را به محافل لهو و لعب، و فسق و فجور بكشاند، ولى در كار خود سخت شكست خورد و اطرافيان خود را از اين مطلب با خبر ساخت و از ناتوانى خود پرده برداشت.
«المرتضى»: كه مشهورترين لقب ايشان است.
«الفقيه»: ايشان فقيهترين فرد عصر و زمان خويش بودند و عالىترين مرجع علما و فقها به شمار مي‌رفتند.
«العالم»: حضرت، داناترين شخص زمان خود در مسائل و امور دينى، بلكه در تمام معارف و علوم بشرى بودند.
«الامين»: ايشان در تمام امور دينى و دنيوى امين بودند.
«الطيب»: هيچ كس در زمان حضرت از ايشان پاكيزهتر و آراستهتر نبود.
«العسكرى»: محل اقامت ايشان در سامرا «عسكر» نام داشت، از اين رو به آن حضرت لقب “عسكرى” داده شد.
شيخ صدوق (ره) در علل الشرايع و معانى الاخبار مىگويد: از استادان خو رضى اللّه عنهم، شنيدم كه مىگفتند: محلّه‌اى كه حضرت امام على النقى و حسن بن على ـ عليهما السلام ـ در آن در سرّ من راى ساكن بودند، عسكر ناميده مىشد، از اين رو به هر يك از اين دو امام بزرگوار “عسكرى” گفته مىشود.
«الموضح»: روشن كننده احكام كتاب و سنت.
«الرشيد»: حضرت از همه بهتر راه رشد و هدايت را يافته و بر صراط مستقيم بودند.
«الشهيد»: زيرا ايشان توفيق شهادت را يافتند و به دست دشمنان خدا شهيد گشتند.
«الوفى»: ايشان با وفاترين مردم بودند و وفا از ويژگىهاى ايشان بشمار مي‌رفت.
«الخالص»: زيرا ايشان از هر عيب و زشتى پاك و منزّه بودند.()
«ابن الرضا»:امام هادى و امام عسكرى(ع) مانند امام جواد(ع) به احترام جدّ بزرگوارشان، امام رضا(ع)،به ابن الرضا مشهور بودند. علامه طبرسى در ابنباره نقل كرده است: امام هادى(ع) و فرزند گرامى اش امام عسكرى(ع) و جدّ بزرگوار وى(امام عسكرى) يعنى امام جواد(ع) هر كدام در عصر خود، به لقب “ابن الرضا” معروف بوده‌اند.()
مشهورترين القاب امام دهم(ع)، “هادى” و “تقى” است، به راستى آن حضرت مجسمه تقوا و هادى و هدايتگر جامعه اسلامى بود. و اين سنّت فرزندان فاطمى و علوى است، پيوسته نورافشاندن و هدايت كردن و سپس مشعل هدايت را به هادى ديگر سپردن. و شيعه هميشه وامدار تعاليم و هدايتهاى هاديان امّت است.

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. ر.ك:لغت نامه دهخدا، ج 11، ص .16452
. معارف و معاريف، ج 8، ص .595
. نام چهار امام از ائمه دوازدگانه مذهب شيعه ” على” است: حضرت على(ع)، حضرت على بن الحسين(ع)، حضرت على بن موسى الرضا(ع)، حضرت على بن محمد النقى(ع).
. نام روستايى در 6 كيلومترى مدينه، كه حضرت موسى بن جعفر(ع) آن را براى رونق كشاورزى و نخل دارى و مصرف منافع آن جهت محرومان و بينوايان بنيان نهاده است، و در برخى منابع، “صربا” ضبط شده است. ر.ك: اعلام الورى، ص .339
. مناقب ابن شهر آشوب، ج 4، ص .401
. همان، القاب ديگرى نيز براى آن حضرت ذكر شده است ؛ ر.ك: دلائل الامامة، ص .217
. مرحوم طبرسى، اعلام الورى، ج 2، ص 131؛ بحارالانوار، ج ،50 ص .238

قسمت دوم
آذرخشى در كوير ستم
اوج فعاليتهاى مبارزان مذهبى و شروع يك دوران تازه در حيات گروههاى سياسى ارزشى و پيرو امام خمينى از موقعى است كه خبر رسيد سيد مصطفى خمينى به مرگى ناگهانى و مشكوك در نجف در گذشته است، رژيم پهلوى كه همچون سالهاى گذشته مانع انتشار آگهىهاى تسليت و ترحيم اين چنينى مىشد، نتوانست جلو انتشار آگهىها را بگيرد ناگهان ستون جرايد و نشريات از آگهىهاى سوگ و ماتم به مناسبت شهادت آقا مصطفى پُر شد و در اطلاعيه هايى علما و روحانيان ضمن تسليت خبر از برگزارى مراسم مي‌دادند.
رژيم به دست و پا افتاده بود كه جلو چنين مجالس و محافلى را بگيرد و يا حداقل از سياسى شدن آنها جلوگيرى كند. چرا كه اين مراسم اقشار و جمعيتهاى مبارز و ضد استبدادى را متشكل و هم جهت مىنمود و به بهانه تشكيل مجلس ترحيم سخنرانهاى مخالف شاه به افشاگرى مىپرداختند، گويى فريادى در گوش همگان زمزمه مىكرد كسى كه مىتواند پرچم مبارزه عليه ستم و استكبار را بر دوش گيرد پدر حاج آقا مصطفى مىباشد شخصيت مبارزى كه سالها در تبعيد، رهبرى مبارزات را بر عهده داشته و هيچ حادثه‌اى او را از اين مسير درست باز نمي‌دارد حتى شهادت فرزند ارشد و مشاور و بازوى توانايش، چنان كه ترجيع بند پاسخ او به تلگرافهاى تسليتى كه از سراسر جهان به سوى نجف سرازير شده بود اين بود: اين مصيبت در مقابل مصيبتى كه توسط شاه و پدرش بر فرزندان مسلمان ايران رفته ناچيز است.()
سى و شش ساعت بعد از شهادت مصطفى اين دستورالعمل به مراكز ساواك از مركز ارسال گرديد: سيد مصطفى خمينى فرزند ارشد روح اللّه خمينى در اثر سكته قلبى(؟!) در عراق فوت نموده است و چون از جانب روحانيون مجالس ختمى به اين مناسبت برگزار خواهد شد پيش بينى لازم معمول و چنانچه اين مجالس بطور ساده برگزار شود بلامانع (است) وعاظ و سخنرانان فقط درباره متوفى صحبت و حساسيتى درباره خود خمينى نشان داده نشود
ولى در صورتى كه عليه مصالح كشور مطالبى عنوان و يا در خارج از محيط مجالس عناصرى دست به تحريكات يا تظاهراتى دست بزنند شهربانى محل با تدابير لازم از اين اقدامات جلوگيرى به عمل آورد. رئيس اداه كل سوم ساواك، ثابتى، كه اين فرمان را صادر كرد پيش بينى نمىكرد كه مراسم ختم حاج آقا مصطفى اين قدر گسترده است و بعد از گزارشاتى كه از انعقاد اين مجالس در قم و جاهاى ديگر به اين اداره رسيد، چنين دستور العملى را صادر كرد.()
بر خلاف تهديدها و ارعابهاى ساواك و شهربانى مراسم بزرگداشت سيد مصطفى خمينى از اول آبان 1356 تا اربعين شهادت او به طور پيوسته در تهران و شهرستانها تداوم يافت، از گزارشهاى ساواك بر مي‌آيد كه در قم، تهران، اصفهان، شيراز، يزد، همدان، تبريز، مراغه، اروميه، اراك، كاشان، سمنان، گرمسار، قزوين، كرج، خرم آباد، خمين، زاهدان، بهشهر، بهبهان، اهواز، آبادان، خرمشهر و…مراسمى برگزار گرديده است و حتى در برخى شهرها چون قم گاهى در يك روز چندين مجلس منعقد مىگرديد، در تهران در روز پنجم آبان 1356 در بازار(مسجد جامع) در ميدان شوش( مسجد وفا) و در تجريش(مسجد همّت) مراسم ترحيمى برگزار شده بود. در اين برنامهها گويندگان
مذهبى و روحانيان مبارز با بهرهگيرى از فرصت بدست آمده در تشريح و بيان راه و انديشه امام و نماياندن هرچه افزونتر ماهيت ضد اسلامى رژيم شاه و برانگيختن مردم عليه هيأت حاكمه داد سخن دادند و با آوردن نام امام خمينى كه آفريننده حماسهها و خيزشها و مقاومت هاست سيماى جامعه را متحوّل ساختند و با مطرح شدن نام و ياد آن رهبر دور از وطن، شور و شوق تازه‌اى در دلها پديد آوردند.()
در كشورهاى ديگر نيز از جمله عراق، عربستان، پاكستان، افغانستان، كويت، بحرين، قطر، انگلستان، اروپا، آمريكا، كانادا هند، سوئد، سوريه، لبنان، و…. مجالس عزادارى و در بعضى جاها تظاهرات صورت گرفت و سيل تسليتها از نقاط گوناگون جهان به طرف نجف سرازير گرديد.()
شهادت حاج آقا مصطفى و تشكيل جلسات فاتحه و روشنگرى شاگردان امام و بر ملا شدن جنايات شاه حضور معنوى امام را در ميان اقشار جامعه در پى داشت. امام از اين موقعيت استثنايى به نفع انقلاب بهرهبرد و اقشار مردم را براى يك مبارزه‌اى سخت بسيج كرد. از همان ابتداى كار عوامل ساواك و برخى مرتجعين وابسته به رژيم احساس خطر كردند و هشدارهايى دادند، منابع ساواك اين گونه گزارش داده‌اند:
نظريه اطرافيان شريعتمدارى در مورد برقرارى مجالس ترحيم(شهيد) مصطفى خمينى: صبح امروز هشتم آبان 1356 با حاج ابوالفضل مشكينى صحبت مىكرديم نامبرده از اين كه روحانيون و آيات (عظام) و هم چنين بازاريان اين قدر مجلس فاتحه براى سيد مصطفى خمينى گرفته بودند اظهار نگرانى كرده و اظهار مي‌داشت اين طور كه اطرافيان و طرفداران (آيت اللّه) خمينى شروع به تبليغات براى وى كرده‌اند نمي‌دانم در آينده تكليف ساير مراجع چه مىشود…كار ما(دستگاه شريعتمدارى) كه از اوّل روى برنامه صحيح بود الآن از دست رفته و بهم ريخته(است) محصّلين علوم دينيّه از اطراف آقاى شريعتمدارى رنجيده شده و دنبال بهانه مىگردند كه از ديگرى تبليغ كنند. ضمناً آقاى (ابوالفضل) مشكينى از وعّاظ و منبرىها هم خيلى ناراحت بود كه چطور نام (امام خمينى) را با القاب ذكر مىكنند ولى نام ساير مراجع را اين طور نمىبرند. نظريه يكشنبه: با توجه به صداقت منبع، گزارش صحيح است.()
تلاشهاى سياسى در قالب مجالس ترحيم
اولين مجلس فاتحه‌اى كه براى حاج آقا مصطفى در قم برگزار شد، در مسجد اعظم بود كه به دليل وجود جوّ رعب و وحشت حتى اسمى
از آن شهيد و پدرش برده نشد، حتى اعلاميه‌اى كه در آن مجلس فاتحه اعلام شده بود نام فرزند امام را با عبارت (حاج سيد مصطفى موسوى) ذكر كرده بود، كمتر كسى جرأت منبر رفتن و سخنرانى در اين گونه مجالس را داشت.() حجةالاسلام و المسلمين محمد مهدى اكبرزاده مىگويد: يادم مي‌آيد يكى از دوستان طلبه در گوشه ضلع شرقى مسجد عبا را بر سر كشيد و بعد با صداى بلند براى ياد بود و طلب مغفرت آن علامه شهيد از مردم صلوات گرفت و آن گاه با صراحت نام امام را برد و گويا مجلس منتظر شنيدن نام رهبر بود، ناگهان صداى گريه شديد از جمعيت برخاست و همه به ياد غربت آن بزرگ مرد كه سالها نامش در مركز فقاهت شيعه در خفا برده مىشد، گريستند، فراموش نمىكنم كه يكى از منبرىهاى قم وقتى مىخواست مسئله‌اى را ار رساله حضرت امام بازگو كند مىگفت: آن كه اسمش بر وزن كلينى است.()
امّا اولين بار در مجلس فاتحه‌اى كه از سوى آيت اللّه گلپايگانى برپا گرديد، حجةالاسلام و المسلمين سيد محمد آل طه بر فراز منبر درباره زندگى حاج آقا مصطفى سخنرانى كرد و رسماً نام زندگى امام و فرزندش را بر سر زبانها انداخت، در اين مراسم و مجالس مشابهى كه بعداً برگزار شد مردم هنگام شنيدن نام رهبر با
هيجان و صداى بلند صلوات مىفرستادند و بدين وسيله از امام تجليل و احساسات خود را درباره او ابراز مىكردند.()
اين مجلس بسيار با شكوه و مكان برگزارى پر از جمعيت بود،علاوه بر سه شبستان بزرگ مسجد اعظم دو صحن بزرگ حرم تا ميدان بزرگ جلوى فيضيه از حاضران در مجلس ترحيم موج مي‌زد، مأموران ساواك با لباس شخصى در ميان مردم مراقب اوضاع بودند، دم در مسجد برخى از اعضاى بيت امام و نيز فرزندان آيت اللّه گلپايگانى به عنوان صاحب عزا ايستاده بودند، افراد مشغول تلاوت قرآن از روى جزوات بودند و نوار قرآن از طريق بلندگو پخش مىشد. آيت اللّه بنى فضل مىگويد: در اين اوضاع و احوال شيخ صادق خلخالى از دم در وارد مسجد شد و از لابلاى جمعيت فشرده خودش را به منبر رسانيد ضبط صوت را خاموش كرد و ميكروفن را بدست گرفت و چند دقيقه‌اى از حضرت امام با القاب و عناوين ياد كرد و افزود: در اين ايام فرزند مرجع بزرگ جهان تشيع به شهادت رسيده است، وقتى او پس از مقدمه چينى نام امام را بر زبان آورد مردم يك دل و يك صدا صلوات فرستادند و شعار درود بر خمينى سر دادند، در همين ايام مجلس ديگرى در مسجد اعظم منعقد شد كه اين بار حجةالاسلام و المسلمين محمد عبايى خراسانى
بر مبنر رفت و با شجاعتى ستودنى در بخشى از سخنان خود از رژيم ستم شاهى انتقاد كرد.()
در گزارشهاى ساواك آمده است: در پايان مجلس ختمى كه توسط آيت اللّه گلپايگانى در مسجد اعظم قم بعد از نماز مغرب امشب (اول آبان 1356) منعقد گرديده بود بطور پراكنده از جانب تعدادى معدود از طلّاب طرفدار(امام) خمينى با ذكر شعار درود بر خمينى نظم مسجد بهم خورده و شركت كنندگان كه تعداد آنان متجاوز از 6000 نفر بودند مسجد را سريعاً ترك(كردند) و در اين بين اعلاميه پلى كپى شده تحت عنوان بپاخيزيد كه روشنفكران بپاخاستند به امضاى روحانيون قم، كنفدراسيون دانشجويان ايران در محوطه مسجد توزيع كه فوراً به وسيله مأمورين انتظامى جمع آورى گرديد. در اين مجلس آيات مقيم قم منجمله گلپايگانى(بانى مجلس)، شريعتمدارى، مرعشى نجفى، مرتضى حائرى(پدزن متوفى) و ساير آيات و روحانيون ديگر شركت داشتند و نيز اعلام گرديد كه فردا صبح در همين مسجد مجلس ديگرى از ناحيه گلپايگانى و بعد از نماز مغرب روز دوم آبان در حسينيه نجفى از طرف آيت اللّه مرعشى نجفى مجلس ختم منعقد خواهد شد.()
در سند ديگرى از مدارك ساواك مىخوانيم؛ موضوع:برگزارى مجلس ترحيم به مناسبت فوت مصطفى خمينى وسيله مدرسين. از ساعت هشت صبح روز جمعه 6 آبان 1356 به مناسبت درگذشت مصطفى خمينى مجلس ترحيمى از طرف مدرسين حوزه علميه در مسجد اعظم برقرار گرديد، در اين مجلس از ساعت هشت الى نه و سى و پنج دقيقه تلاوت قرآن بود، سپس شيخ صادق خلخالى پشت ميكروفن قرار گرفت. جمعيت حاضر در جلسه را به آرامش و سكوت دعوت كرد و ضمناً اعلام كرد كه مجالس بعدى در تهران در مسجد جامع و مسجد ارك برپا مىگردد. پس از آن شيخ ابوالقاسم خزعلى پيرامون نقش روحانيّت در دنيا صحبت كرده، اظهار داشت عدّه‌اى از افراد كوتاه فكر مىگويند دين از سياست جداست ولى اين طور نيست، دو اصل مهم قانون اساسى مربوط به مراجع فقيه است….مردم مىخواهند كه مرجع بزرگ به وطن بازگردد و در خاتمه آزادى آيت اللّه قمى را كه در كرج است خواستار شد، بعد از خزعلى شيخ مهدى ربانى رانكوهى صحبت كرد. او خيلى تند و پر حرارت گفت وظيفه وزارت امور خارجه يكى اين است كه اگر يكى از اتباع ايران در يك كشور خارجى فوت نمايد بايد در مورد علت مرگ او رسيدگى شود كه چه شده كه از دنيا رفته است.
چرا وزارت امور خارجه در مورد فوت حاج آقا مصطفى خمينى تحقيق نكرده و اگر تحقيق كرده چرا در روزنامهها درج نشده است….
نظريه شنبه: جمعيت امروز حدود بيست هزار نفر بود و دانشجويان هم در محل زياد به چشم مىخوردند ولى مجلس شديد تحت كنترل بود. جلو درب مسجد هم عدّه‌اى از مدرسين به اسامى محمد على گرامى،شيخ محمد يزدى، صادق خلخالى، شيخ مهدى ربانى رانكوهى، يوسف صانعى، يحيى انصارى و شهاب الدين اشراقى ايستاده بودند.()
منابع تاريخى و شواهد زنده ديگر گفته‌اند: اين مجلس كه به مناسبت شب هفت مرحوم آقا مصطفى در صبح جمعه 14 ذيقعده از طرف حوزه علميه قم در مسجد اعظم منعقد شد حدود پنجاه هزار نفر شركت كننده داشت و تمامى مراجع عظام، مدرسين، فضلاى حوزه، طلاب، دانشجويان، دانش‌آموزان، بازاريان و كسبه قم و تهران و ساير شهرستانها حضور داشتند و با اين كه ساواك سعى داشت از وسعت دامنه مجالس و سخنان سخنوران دينى جلوگيرى به عمل آورد سه تن از فضلاى حوزه، آقايان حجج اسلام خزعلى، خلخالى و ربانى املشى به منبر رفتند و درباره آن فقيد سعيد و شخصيت امام سخنرانى كردند، در مجالس ديگر آقايان عبدوس و معادى خواه و برقعى در همين زمينه بياناتى ابراز داشتند.()
عصر روز جمعه 14 ذيقعده 1397 از طرف عموم بازرگانان و اصناف بازار قم اعلام عزا شد، بازار قم و تمامى فرعىهاى آن مفروش گرديد و هنگام شروع مجلس تمام بازار، مسجد حسين آباد، مسجد مسگرها و مسجد ملاجعفر كه در بازار واقع شده‌اند و تمام كاروانسراها و تيمچهها از جمعيت موج مي‌زد و حتى در جلو ورودىهاى بازار جمعيت ايستاده بودند. چنين مجلس باشكوهى از نطر كيفيت و كميّت در تاريخ شهرستان قم بى سابقه بوده است، زيرا اصولاً در بازار براى كسى مجلس منعقد نمىشده و ثانياً تاكنون قم چنين جمعيتى به خود نديده بود، گفته‌اند بين هفتاد تا يكصدهزار نفر بوده‌اند، در اين مجلس سخنور شجاع حجةالاسلام و المسلمين عبدوس(عبددوست) نطق مهيج و سازنده‌اى ايراد كرد و در ضمن سخنرانى كه يك ساعت به طول انجاميد اين قطعه شعر را خواند و خواسته مردم را بازگو كرد:
اَلا اى آية اللّه خمينى
گل سرخ گلستان حسينى
اگرچه در نجف تبعيد هستى
يگانه مرجع تقليد هستى
خاندان شهيد سيد مصطفى خمينى به منظور تشكر و قدردانى از مردم، حوزه علميه، علما و مراجع عظام و درخواست شروع درسها در مسجد اعظم مجلس بزرگى تشكيل دادند كه حدود سى هزار نفر شركت كردند و آقايان برقعى و معادى خواه سخن گفتند.()
روز يازدهم آذر 1356 مطابق 19 ذيحجه 1397 مراسم چهلم مرحوم ايت اللّه سيد مصطفى خمينى از سوى حوزه علميه قم با سخنرانى آقايان حجج اسلام ربانى املشى، صادق خلخالى، و محمّد جواد حجتى كرمانى برگزار گرديد. رژيم پنج تن از روحانيونى كه در اربعين سيد مصطفى خمينى در تهران و قم سخنرانى كرده بودند تبعيد كرد امّا تلاش او به جايى نرسيد، مرگ مشكوك فرزند ارشد امام اتفاقى بود كه چهل روز سوگوارى ملت ايران را در پى داشت، تحليل كه ساواك از عكس العمل مردم در برابر اين رويداد نشان گر اثر گذارى بسيار عميق در ميان اقشار گوناگون مىباشد: اكثر شركت كنندگان در اين مراسم و مجالس شعارهايى برله خمينى و عليه دستگاه داده و همه دست به دعا بودند كه يك بار ديگر خمينى به ايران مراجعت كند. از طرفى در بعضى از محافل بازار و بين مردم عادى چنين شايع شده كه مصطفى خمينى را مانند على شريعتى در خارج از ايران به وسيله دستگاه به قتل رسانيده‌اند، روى هم رفته مرگ مصطفى خمينى در بالا بردن شأن و وجهه پدرش بين قاطبه مردم مؤثر بوده است.
استقبال مردم در تجليل از آيت اللّه حاج آقا مصطفى چنان رژيم را به خشم آورد كه شاه را ناگزير كرد دست به حركتى احمقانه بزند و دستور داد مقاله‌اى وهن‌انگيز نسبت به امام خمينى تهيه و در 17 دى ماه 1356 در روزنامه اطلاعات منتشر نمايند. مردم كه در چهل روز عليه رژيم پهلوى به مانورهاى سياسى دست زده بودند و خشم و نفرت خويش را از دستگاه استبداد نشان داده بودند اين بار نيز با خشمى افزونتر بپا خاستند. ابتدا حوزه علميه قم در نوزده دى ماه دست به تظاهراتى با شكوه زد كه منجر به خاك و خون كشيدن مردم گرديد و قيامى باشكوه را بوجود آورد، اربعينهاى در پى از همين حركت منشأ گرفت و در سراسر ايران استمرار يافت و سرانجام رژيم شاهنشاهى را به ستوه آورد و نظام جمهورى اسلامى را به بار آورد.()
توفان در تهران
به محض رسيدن خبر شهادت آيت اللّه
سيد مصطفى خمينى به تهران، محافل روحانى و ساير قشرهاى مردم مسلمان ضمن ابراز تأثر و تأسّف شديد مجالس ختم متعدد و پرشكوهى برگزار كردند. اوّلين مجلس ختم از طرف جامعه روحانيت و علماى تهران در مسجد جامع تهران برگزار شد. سه آگهى كه در جرايد هم به چاپ رسيد با امضاى آيت اللّه حاج ميرزا محمد ثقفى جدّ مادرى حاج آقا مصطفى، خطيب دانشور محمد تقى فلسفى و جمعى از علماى تهران مردم را براى شركت در اين مجالس ترحيم فرا خواند. در مجلس مزبور كثيرى از روحانيان و ديگر اقشار حضور داشتند، حتى از شهرستانهاى دور و نزديك طلّاب علوم دينى و جوانان دانشگاهى موفق شدند در اين مراسم شركت كنند، تمام مسير بازار آهنگران تا مسجد جامع و قسمتى از خيابان بوذر جمهرى را مأمورين بى سيم به دست اعم از افسر و درجه دار و غيره اشغال كرده بودند و لحظه به لحظه گزارش مي‌دادند، آيت اللّه طاهرى اصفهانى بر فراز منبر رفت و در بهت و سكوت و تأثّر فوق العاده عموم حضّار سخن گفت. هر بار كه نام امام خمينى را وى مىبرد غريو صلوات پياپى آن جمعيت فشرده لرزه بر اندام بيگانه پرستان مي‌انداخت.()
صدها نفر از قشرهاى روحانى، دانشگاهى و بازارى و غيره چندين آگهى را جهت برگزارى مجلس ختم ديگرى در مسجد ارك تهران امضاء كرده و در سطح تهران پخش نمودند و همه را براى شركت در آن مجلس دعوت كردند، در ذيل اين اعلاميهها امضاى شخصيت هايى چون آيت اللّه مطهرى، شهيد دكتر بهشتى، دكتر مفتح، دكتر باهنر، سيد ابوالفضل موسوى زنجانى، مهندس مهدى بازرگان، محمد تقى شريعتى مزينانى، دكتر كاظم سامى، فخرالدين حجازى، احمد صدر حاج سيد جوادى، سيد محمود طالقانى و…ديده مىشد، امضاء كنندگان غالباً روحانى، پزشك، مهندس، استاد دانشگاه، دانشجو و بازاريانى بودند كه بارها به زندان افتاده يا تبعيد شده و مورد تعقيب و تحت نظر ساواك بودند.
در مجلس مسجد ارك هزاران نفر از قشرهاى مختلف مردم شركت كردند و دكتر حسن روحانى به تفصيل سخن گفت و از امام خمينى و نقش مؤثر او در بيدارى جوامع اسلامى و مبارزاتش با استبداد و استعمار سخن گفت و شخصيت علمى حاج آقا مصطفى را مورد تحليل و تكريم قرار داد، در مجلس عملاً با امام خمينى به عنوان رهبرى اصلى قيام تجديد عهد شد.()
در اين ميان كوشش مهندس بازرگان قابل توجه بود كه از يك طرف در پى آن بود مجلس ختم هرچه باشكوهتر برگزار گردد و از سوى ديگر تمامى چهرههاى مذهبى و سياسى در اين برنامه مشاركت كنند. وى در اين باره نوشته است: مجلس ختم حاج سيد مصطفى خمينى كه با دعوت مشترك نيروهاى گوناگون اسلامى منعقد گرديد و مسجد ارك در عمر چندين ساله خود چنين جمعيتى را به خود نديده بود. وى در جاى ديگر گفته است: در آبان ماه سال 1356 كه فرزند امام حاج آقا سيد مصطفى خمينى در عراق وفات يافته يا شهيد شده بود و ساواك نهايت مراقبت و ممانعت را از تظاهرات مخالفين به كار مىبرد مجلس ختمى در مسجد ارك برقرار شده كه تا آن زمان نه مسجد ارك چنين هجوم جمعيت را به خود ديده و نه چنان اعلاميه دعوتى با امضاى روشنفكران، روحانيون و بازاريان به صورت يك جا منتشر شده بود توفيق در اين امر كار آسانى نبوده و اگر شهيد مطهرى و مهدوى كنى وساطت نمىكردند آقايانى باعث ترديد و تفكيك شده بودند. دعوت نامه جامع كه با اسامى بدون القاب و عناوين و به ترتيب الفبا صادر گرديد، بسيار پر معنى بود و آن مجلس با شكوه با چنان صاحب مجلسها، مظهرى از تجمّع كليّه قشرها در نارضايتى و مخالفت با دستگاه و تمايل به وحدت در عمل به رهبرى آيت اللّه خمينى شد.()
مرحوم شيخ احمد كافى (واعظ معروف) در مهديه تهران مراسمى به مناسبت شهادت حاج آقا مصطفى خمينى منعقد نمود كه شيخ
ابوالقاسم اسلامى در اين مجلس سخنرانى نمود.()
در يكى از اسناد ساواك مىخوانيم: تاريخ 15/8/1356 ـ موضوع: مجلس مصطفى خمينى، روز سه شنبه 10/8/1356 مجلس ختمى به مناسبت فوت مصطفى خمينى با شركت حدود 1800 نفر در مسجد امام حسين واقع در ميدان فوزيه برگزار گرديد كه از اين عدّه حدود 150 نفر روحانى از جمله (حجةالاسلام) فلسفى در مجلس شركت داشتند، سيد عبدالرضا حجازى به منبر رفت و حدود يك ساعت سخنرانيش تمام تعريف و تمجيد از آيت اللّه خمينى بود و به محض آوردن نام خمينى جمعيت صلوات مىفرستادند و در خاتمه منبرش گفت: حضرت آيت اللّه خمينى به زودى به ايران مراجعت خواهند نمود.()
در سند ديگرى آمده است: تاريخ 2/9/1356 موضوع: اظهارات فروهر: داريوش فروهر ضمن مذاكره با يكى از دوستانش در تاريخ 23/8/1356 در دفترش اظهار داشته كه قرار است مجلس ختمى در شب عيد غدير مورخه 8/9/1356 در مسجد ابوالفضل رباط كريم و يكى ديگر از مساجد تهران به مناسبت چهلمين روز درگذشت مصطفى خمينى برگزار گردد. وى هم چنين اضافه كرده به همين مناسبت در روز عيد غدير مجلس ختم مصطفى خمينى در مسجد اعظم قم برگزار خواهد شد. نظريه شنبه: احتمالاً مراسم ختم در مسجد ديگر غير از ابوالفضل توسط مهدى عراقى و مرتضى تجريشى برگزار خواهد شد.()
اهواز و شيراز مىخروشد
در شهرستانهاى ديگر هم مراسم ختم و مجلس ترحيم حاج آقا مصطفى با شكوه خاصى برگزار گرديد مجلس بزرگداشت آن شهيد از سوى روحانيون اهواز در مسجد جامع اين شهر منعقد گرديد كه طى آن حجةالاسلام والمسلمين دوانى سخنرانى كرد، در آبادان نيز مجلس برپا شد كه حجةالاسلام و المسلمين جمى سخنران آن بود و پس از پايان مراسم، مردم به تظاهرات پرداختند و با پليس درگير شدند.() اين مراسم در روز سيزدهم آبان سال 1356 انجام پذيرفت.
در شيراز در دوم آبان 1356 در مسجد مولا واقع در خيابان كريم خان زند حوالى بازار وكيل از طرف روحانيت شيراز مجلس ترحيمى به عنوان مرحوم حاج آقا مصطفى و يكى از فرزندان آيت اللّه بروجردى برگزار شد. سخنران مجلس سيد مهدى دستغيب پسر عمو و برادر همسر شهيد دستغيب بود كه از خطباى معروف اين منطقه به شمار مي‌آمد، ايشان گرچه سخنرانى مبسوطى همراه با روشنگرىها و افشاگرىهايى داشت اما با صراحت نامى از حاج آقا مصطفى نبرد كه سيد على اصغر دستغيب از پايين منبر به وى يادآور شد ضرورت دارد به مردم گوشزد گردد كه مجلس ترحيم براى كيست. او در حالى كه تقريباً بر جاى خود نيم خيز بود چند جمله‌اى بيان كرد از جمله: مجلس به نام سيد جليل القدر فرزند آيت اللّه بروجردى و فرزند آيت اللّه خمينى است.() در يكى از گزارشهاى ساواك آمده است: ساعت 6 بعد از ظهر روز مذكور به تدريج دستجات مختلف
كسبه، ادارى، دانشجو، فرهنگيان، بازارى، طلاب و روحانيون به مسجد آمدند، بعد از اقامه نماز جماعت در مسجد مولا ساير امام جماعتهاى مساجد ديگر هم كه نماز را در مسجد خودشان برگزار كرده بودند، به تدريج در اين مجلس شركت كردند. هنگامى كه آقاى حاج سيد عبدالحسين دستغيب در جلو و عدّه‌اى از عقب ايشان مي‌آمدند. حاضرين در صحن مسجد مولا صلوات بلند فرستادند. در اين مجلس عموم روحانيون، وعّاظ و طلّاب شيراز، شركت كردند. داخل شبستان و صحن مسجد و محوطههاى اطراف تمام از جمعيت پر شده بود، بعد از نماز جماعت چند دقيقه قرآن مجيد تلاوت شد، بعد از آن يك نفر با صداى بلند غزلى از ملك الشعراى بهار تحت «از ملك ادب نام گذاران همه رفتند» خواند، سپس آقاى سيد مهدى دستغيب به منبر رفت بعد از خواندن خطبه اظهار داشت كه امشب مصادف با ولادت با سعادت حضرت رضا(ع) است هم در مناقب ايشان سخن مىگوئيم و هم ذكرى از رحلت فرزندان دو مرجع تقليد يعنى فرزند آيت اللّه بروجردى و هم فرزند آيت اللّه خمينى در نجف اشرف….در اين اثنا يكى از مستمعين يادداشتى به ايشان داد، او در بين سخنانش گفت:افرادى كه با امام دشمنى نمودند بر افتادند و از بين رفتند و گفت: با آل على هر كه در افتاد برافتاد. در اين موقع مستمعين همه با هم چند مرتبه بلند گفتند: با آل على هر كه در افتاد برافتاد… در اين موقع مجلس پايان يافت و مردم شروع به بيرون رفتن نمودند در جلو درب شعار دادند :«درود بر خمينى، سلام بر خمينى» در اين حال درب مسجد توسط مأمورين
شهربانى بسته شد، عدّه‌اى بيرون و بقيه هم داخل صحن مسجد بودند زنانى كه از شبستان بيرون مي‌آمدند وقتى ديدند مأمورين در جلو مسجد عدّه‌اى را كتك مي‌زنند شعار دادند: مرگ بر شاه، مردم مىگفتند عمداً درب مسجد را بستند كه ارتباط جمعيت داخل مسجد با جمعيتى كه در حال حركت بودند و شعار مي‌دادند قطع شود ليكن همين كار موجب شد كه بيشتر تحريك شوند و شعار زياد داده شود…حدود ساعت نه بعد از ظهر اين مراسم پايان يافت و مردم متفرق شدند، نكات جالب اين كه عموم روحانيون در صحن مسجد ايستادند و آقاى شيخ بهاء الدين محلاتى و مجدالدين محلاتى در جلو و بقيه براى اداى احترام پشت سر آنها از مسجد خارج شدند.()
براى شب پنج شنبه 5/8/1356 از مردم خواسته شد در نماز جماعت، خواندن دعاى كميل و نيز مجلس سوگوارى در مسجد جامع شيراز شركت كنند.()
از آن پس تدارك مجلس چهلم مرحوم حاج آقا مصطفى ديده مىشد و از آيت اللّه محمد على گرامى براى سخنرانى دعوت به عمل آمد كه او پذيرفت و در مجلس كه در مسجد عتيق برگزار شده بود سخنرانى كرد، جمعيت زيادى در فلكه شاهچراغ و در صحن امامزاده و نيز صحن و شبستان مسجد گرد آمده بودند و نيروهاى شهربانى هم حضور فعال داشتند، پس از چندى نوار سخنرانى دكتر حسن روحانى كه در مجلس چهلم حاج آقا مصطفى در تهران ايراد نموده بود به شيراز رسيد و چون آيت اللّه دستغيب به آن گوش داد خيلى شادمان گرديد و براى اين خطيب مبارز دعا كرد، با توجه به همين سخنرانى از دكتر روحانى دعوت به عمل آمد تا در سوم آذر به شيراز بيايد و او هم قبول كرد امّا چون روز موعود فرا رسيد: از سيد اطلاعيه‌اى با خط درشت بدين مضمون در مسجد الرضا(ع) كه مقرر گرديد در آن جا سخنرانى كند، نصب شده بود: چون آقاى دكتر حسن روحانى از حضور در سخنرانى معذور بوده است، مجلس برگزار نمىشود، اطلاعيه را مأموران ساواك بدون امضا و به نحوى نوشته بودند كه گويى دست اندركاران مسجد و مجلس آن را اعلام كرده‌اند.()
ادامه مراسم در شهرهاى ديگر
با مختصر فضاى باز سياسى اندكى از فشار و اختناق كاسته شد، جلسات هفتگى روضه خوانى در منزل آيت اللّه قاضى طباطبايى كه در واقع جلسات سياسى و مذهبى بود در تبريز
گسترده شد، به طورى كه شركت كنندگان آن هر هفته افزايش مىيافتند، گرچه هنوز در كنترل شديد بودند، اول آبان سال 1356 خبر شهادت فرزند رهبر دور از وطن نهضت، تبريز را متوجه ياد و نام امام خمينى كرد، اين حادثه شهيد قاضى را به شدت متأثر و ناراحت ساخت، محمد باقر صدرى، از نزديكان آيت اللّه قاضى گفته است، ايشان با شنيدن چنين خبرى گفت: اگر يكى از فرزندان من و يا تمامى آنان در مىگذشتند اين چنين ناراحت نمىشدم كه از رحلت آقا مصطفى دلگير شدم.
آيت اللّه قاضى و مريدان امام در تكاپو بودند كه به هر نحو ممكن با تأسّى از مجلس ختم آيت اللّه مصطفى خمينى، در مسجد ارك تهران، مجلس بزرگداشت و تجليلى براى ايشان برگزار كنند.() حجةالاسلام و المسلمين سيد احمد حسينى همدانى در خاطراتى گفته است: آيت اللّه قاضى، اولين شهيد محراب، براى مراسمى كه به همين مناسبت منعقد كرده بود از من دعوت كرد تا به تبريز بروم و در آن مراسم صحبت كنم، علماى اين ديار هم اطلاعيه آقا مصطفى را تهيه نموده بودند، شهيد قاضى نخست حجةالاسلام فلسفى را دعوت كرد ولى چون او ممنوع المنبر بود نمىتوانست اين برنامه را به اجرا درآورد، با اين وضع من قبول كردم كه به تبريز بروم البته مرحوم فلسفى به آن شهيد زنگ زده بود كه فلانى يعنى حسينى بيايد ولى براى رعايت احترام خودتان او را دعوت كنيد.() مراسم در مسجد آيت اللّه بادكوبه‌اى و با مجلس دارى مرحوم حاج مهدى فهيمى از ساعت چهار الى شش بعدازظهر منعقد شد، جميعت موج مي‌زد، پليس هم اطراف آن را به محاصره در آورده بود. او قريب يك ساعت در خصوص مسايل مذهبى و اظهار تأسف از درگذشت حاج آقا مصطفى و در تجليل از مقام علمى و فقهى ايشان صحبت كرد. او چندين مرتبه نام امام را بر زبان جارى كرد و مردم هم صلوات مىفرستادند، در همين حين مبارزان اعلاميههايى بر ضد رژيم توزيع كردند و در پى اين اقدام چندتن از دانشجويان شب هنگام در كوى ولى عصر به اتهام اين اقدام دستگير شدند.()
همان شب حجةالاسلام حسينى همدانى را از منزل شهيد قاضى با لباس مبدّل روانه تهران كردند، در سال 1357 كه ايشان دستگير شد يكى از مواردى كه برايش مطرح كردند دست داشتن در قيام 29 بهمن سال 1356 تبريز بود، آنها به وى گفته بودند ريشه اين قيام همان مجلس ترحيم حاج آقا مصطفى بود كه شما در
آن سخنرانى نموده و مردم را تحريك كرده بوديد.()
آيت اللّه قاضى با پيك ويژه در نامه‌اى شهادت حاج سيد مصطفى را به محضر امام تسليت گفت متن نامه آن شهيد موجود نمىباشد ولى پاسخ حضرت امام در كتابخانه شهيد قاضى موجود است و به شرح ذيل مىباشد: بسمه تعالى 16 ذى حجه س1397 (آذر 1356) به عرض عالى مي‌رساند مرقومه شريف كه در اين حادثه از عواطف كريمه حاكى بود، موجب تشكر گرديد. سلامت و سعادت جناب عالى را خواستار است و چون گفته شده است كه از ساير آقايان يا بعضى، اظهار هم دردى شده است. مستدعى است امر نماييد به آقايان محترم عرض تشكر اين جانب را ابلاغ نمايند و چون معلوم نيست چه اشخاصى تلگراف كرده يا نامه نوشته‌اند كه نرسيد، از عرض تفصيلى معذرت مىخواهم، از جناب عالى اميد دعاى خير دارم. والسلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته، روح اللّه الموسوى الخمينى.()
از ساعت 9 الى 11 صبح روز دوشنبه دوم آبان 1356 مجلس ترحيمى از طرف سيد مهدى يثربى در مسجد علميّه خيابان شاه عباس كاشان برقرار شد، بعد از ظهر همان روز در مسجد سليمانى بازار به همين مناسبت مجلس ترحيم تشكيل گرديد، بانى اين مجلس حاج محمد رسول زاده بود، شيخ جعفر صبورى، سيد رضا علم الهدى و سيد مهدى مكى جلو درب مسجد به عنوان عزادار ايستاده بودند، سخنران حجةالاسلام فرخى بود كه اين ضايعه را به روحانيت و امام خمينى تسليت گفت كه حاضران سه مرتبه صلوات فرستادند سپس وى درباره علم و تقواى خاندان امام خمينى مطالبى بيان كرد و به تجليل و تمجيد رهبر نهضت و فرزند شهيدش پرداخت.()
ميزرا جواد تهرانى به آيت اللّه سيد على خامنه‌اى خبر داد كه حاج آقا مصطفى در نجف در گذشته است و اين ماجرا به صورت تلفنى به اكثر مردم مشهد اطلاع داده شد، مقام معظم رهبرى با شركت عباس واعظ طبسى، شيخ غلامرضا محامى و بعضى ديگر جلسه‌اى تشكيل مي‌دهند و تصميم مىگيرند مجلس ترحيم بگيرند، روز بعد مجلس ختمى توسط آيت اللّه شيرازى در مسجد ملاهاشم برگزار و افراد فوق در اين مراسم حضور يافتند اما پليس از ورود هاشمى نژاد به مسجد جلوگيرى به عمل آورد.() ادامه دارد

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. از سيد ضياء تا بختيار(دولتهاى ايران از سوم اسفند 1299 تا 22 بهمن 1357) مسعود بهنود، تهران، مؤلف چاپ دوم ،1368 ص 510 ـ 508.
. انقلاب اسلامى به روايت اسناد ساواك، تدوين مركز بررسى اسناد تاريخى وزارت اطلاعات، تهران، سروش، چاپ اول 1376، ص .2
. مجله 15 خرداد، ش 15 و 16 ،تابستان و پاييز 1373، ص 132.
. گلشن ابرار، ج 2، ص 784 ـ 783.
. از ايران به ايران، ج دوم، ص 74 ـ 73.
. هفت هزار روز تاريخ ايران، ج 2، ص 743.
. حماسه نوزده دى قم، ص 32 ـ 31.
. هفت هزار روز تاريخ ايران و انقلاب اسلامى، ج دوم، ص .743
. خاطرات آيت اللّه بنى فضل، ص 191 ـ 190.
. انقلاب اسلامى به روايت اسناد ساواك، همان، ص 3.
. ياران امام به روايت اسناد ساواك، كتاب بيست و يكم(شرح مبارزات آيت اللّه محمد مهدى ربانى املشى، تهران، مركز اسناد تاريخى وزارت اطلاعات، چاپ اول 1380، ص 129 ـ 128.)
. شهيدى ديگر از روحانيت، گروهى از نويسندگان، بى نا، بى تا، ص 94 ـ 93، نهضت روحانيون ايران، على دوانى، ج 5 و 6، ص 526.
. شهيدى ديگر از روحانيت، ص 96 ـ 94.
. ستاره صبح انقلاب، روح اللّه حسينيان، ص 114ـ 112، هفت هزار روز تاريخ ايران، ج 2، ص 762.
. هفت هزار روز تاريخ ايران و انقلاب اسلامى، ج دوم، ص ،743 نهضت روحانيون ايران، ج 5 و 6، ص 521 ـ .520
. نهضت روحانيون ايران، ج 5 و 6، ص 524 ـ 521، گلشن ابرار، ج دوم، ص 784، انقلاب اسلامى ريشهها و چالشها، حسن روحانى، تهران، مركز پژوهشهاى مجلس شوراى اسلامى، چاپ اول 1376، ص 391 ـ .389
. سيرى در زندگى، آثار و افكار مهندس مهدى بازرگان، قسمت دوم در تكاپوى آزادى، حسن يوسفى اشكورى زير نظر بنياد فرهنگى مهندس مهدى بازرگان، تهران، قلم چاپ اول، 1379، ص 27 ـ 25.
. جريانها و سازمانهاى مذهبى سياسى ايران، ص 730.
. زبان گوياى اسلام(حجةالاسلام فلسفى)، تدوين مركز بررسى اسناد تاريخى وزارت اطلاعات، چاپ اول 1378، ص .616
. ياران امام به روايت اسناد ساواك، كتاب دوازدهم (پيش كسوت انقلاب شهيد حاج مهدى عراقى)، تهران، همان، ص 270).
. هفت هزار روز تاريخ ايران، ج 2، ص 746.
. خاطرات سيد على اصغر دستغيب، مركز اسناد انقلاب اسلامى، چاپ اول 1378، ص 36 ـ .35
. ياران امام به روايت اسناد ساواك، كتاب دهم (نفس مطمئنه شهيد آيت اللّه سيد عبدالحسين دستغيب، تدوين مركز بررسى اسناد تاريخى وزارت اطلاعات، چاپ اول، خرداد 1378، ص 511 ـ .509
. انقلاب اسلامى به روايت اسناد ساواك، تدوين مركز بررسى اسناد تاريخى وزارت اطلاعات، چاپ اول 1376، ص 12.
. خاطرات حجةالاسلام سيد على اصغر دستغيب، ص 36.
. زندگى و مبارزات آيت اللّه قاضى طباطبايى، رحيم نيك بخت و صمد اسماعيل زاده، ص 278.
. خاطرات حجةالاسلام حسينى همدانى، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامى، چاپ اول، 1382، ص 123 ـ 120.
. انقلاب اسلامى به روايت اسناد ساواك، تهران، وزارت اطلاعات، چاپ اول 1376، ص 91، جلوه محراب، همان ناشر، چاپ اول 1378، ص 412.
. نشريه دعوت، سال دوم، ش 27، 30 بهمن 1385.
. زندگى و مبارزات آيت اللّه قاضى طباطبايى، ص 279 ـ 278.
. انقلاب اسلامى به روايت اسناد ساواك، مركز بررسى اسناد تاريخى وزارت اطلاعات، تهران، سروش، چاپ اول ،1376 ص 14.
. همان، ص .19

ستيز با سازشكاران
امام در حالى كه ياران فداكار و جانباز داشت دشمنانى جانى و پست در برابرش صف آرايى كرده بودند، سيره و شيوه آن بزرگوار اين بود كه منحرفين و خطاكاران را ابتدا با نصيحت به سوى حق فرا بخواند و اگر پذيرش در آنها نمىيافت به طرد و دفع ايشان مىپرداخت. در دوران مبارزه ميان امام و گروههاى ملى گرا و ليبرال منش اصطكاك زيادى نبود اما پس از پيروزى انقلاب شكوهمند اسلامى اين گروهها براى كسب قدرت و به دست آوردن پايگاه مناسبى براى خود منحرف گشتند و از اين جهت از امام نه تنها فاصله گرفتند بلكه نبرد فرهنگى و تبليغى را آغاز كردند آنان با تفكر محافظهكارانه در بحبوبه انقلاب خواستار تغييرات روبنايى و اقدامات مسالمت‌آميز عليه رژيم شاه بودند و بعد از پيروزى مىگفتند بايد با دشمنان و از جمله آمريكا مداهنه نمود امام در مقابل اين جريان با شجاعت و قاطعيت ايستاد و آنها را به تدريج از صحنه خارج نمود و سرانجام در ماجراى مخالفت جبهه ملى با لايحه قصاص آنان را مُرتد شناخته و ازحضور در جامعه اسلامى طرد نمود.() امام بر اين باور بودند كه در برنامههاى افراد ملى گرا و مدافعين دروغين آزادى، نوعى انحراف ديده مىشود كه اگر تلاش آنان در تشكيلات اجرايى و حكومتى استمرار مىيافت ملّتهاى مظلوم و خصوصاً مردم مسلمان ايران زير چنگال استكبار دست و پا مي‌زد و اسلام عزيز چنان ضربه‌اى از اين ستمكاران مىخورد كه نمىتوانست قرنها سربلند كند، بعد امام كوتاه شدن دست اين افراد را از امور دولتى، مقننه و قضايى عنايت الهى دانست و افزودند:
«اينان با برنامههاى فرهنگى خود امكان دارد فسادى پديد آورند كه از ضرر منافقين بيشتر و حتى بالاتر است»() و در جايى فرمودند: «انقلاب به هيچ گروهى بدهكارى ندارد و ما هنوز هم چوب اعتمادهاى فراوان خود را به گروهها و ليبرالها مىخوريم. آغوش كشور و انقلاب هميشه براى پذيرفتن همه كسانى كه قصد خدمت و آهنگ مراجعت داشته و دارند گشوده است ولى نه به قيمت طلبكارى آنان از همه اصول…»()
در حدود سال 1330 هـ. ش بود كه روزى دونفر از بزرگان براى زيارت امام به محلات آمدند، در آن ايام گروه خاصى مطرح بودند كه در رأس آنان دكتر محمد مصدق بود و توجه مردم را به خود جلب نموده بودند و افراد چنين مىپنداشتند كه ضد امپرياليسم و مخالف حكومت پهلوى كسى است كه به آنان وابستگى دارد، آن روز امام مطالبى در رد آن گروه بيان فرمودند، ملاقات كنندگان گفتند: از شما خيلى بعيد است كه بر عليه اين جمعيتى كه چنين و چنان هستند صحبت كنيد و اينها مردمى، وطن دوست و انقلابى هستند ولى امام كه اين چهرههاى دروغين را از آن دوران مىشناختند و انحرافشان براى ايشان نمايان بود به رغم دفاع آن آقايان و اين كه بسيارى از افراد آنان را مورد ستايش قرار مي‌دادند اينها را رد مىكرد و گذشت زمان، بصيرت و بينش امام را براى آن معترضين روشن ساخت() و همه فهميدند كه ملى گرايان با چهره‌اى موجّه و به بهانه حمايت از ملت و وطن در مقابل اسلام و ارزشهايى كه مردم به آنان اعتقاد داشتند جبهه گرفتند و به شؤونات دينى اهميتى ندادند و قدرتطلبى و خودمحورى برايشان اصل گرديد و به ميهنى ارادت مي‌ورزيدند كه خودشان رئيس آن باشند اگر در حالت عادى ادعا مىكردند كه به موازين اسلام پاى بند هستند چون پاى منافعشان به ميان مي‌آمد از هيچ دروغ، تهمت و ناسزا فروگذارى نمىكردند. بعد از پيروزى انقلاب لحظه‌اى در كنار رهبرى و جامعه تشيع نماندند و ناسزا گويى و ملامت را پيش گرفتند و خواستند اعتماد مردم را نسبت به امام كاهش دهند و ارزشهاى معنوى را كم رنگ كنند.() آخرين قسمت
امام در يكى از سخنرانىهاى مبسوط و مهم خود كه در پاريس ايراد كرد به غفلتهاى سياسى كه در دوره پهلوى از سوى رجال سياسى سر زد اشاره نمود، انتقاد مهم در اين بيانات متوجه دو عملكرد سياسى دكتر محمد مصدق است نخست آن كه چرا در زمانى كه قدرت سياسى و نظامى ـ پس از سى ام تير سال 1330 هـ.ش ـ در دست او بود شاه را كه در موضع ضعف قرار داشت بركنار نكرد و يا تشكيلات سلطنتى را از بين نبرد، انتقاد دوم اين كه چرا وى مجلس هفدهم را تعطيل كرد زيرا در روزهاى پايانى حكومت وى كه تمامى سازمانها و نهادها در كنترل دربار و يا خارج از قدرت مصدق بود مجلس به عنوان تنها ارگان رسمى و قانونى عليرغم تعداد قابل توجه مخالفان هنوز از دولت وى حمايت مىكرد اما او ظاهراً بدون هيچ گونه دليل موجّه و صرفاً با استبداد رأى بوسيله يك رفراندوم نمايشى مجلس را منحل ساخت و دولت خود را از تنها پشتوانه قانونى محروم كرد.()
حوادثى كه از آخرين ماههاى قبل از پيروزى انقلاب تا دو سال و چند ماه بعد در كشور ايران روى داد سبب شد تا از سوى امام موضع تند و افشاگرانه‌اى عليه مصدق و ملى گرايان اتخاذ شود، به نظر امام مخالفت ملىگراها با جمهورى اسلامى از نوع جبههگيرى مصدق در مقابل مخالفانش بود: «اين صورتى كه مرا گاهى رنج مي‌دهد (اين است كه) آنها در صدد بودند رفراندوم كنند و با رفراندوم قانون اساسى را تحريم كنند. سنخ رفراندومهاى دكتر مصدق. رفراندوم اين طور بود كه يك صندوق براى مخالف و يك صندوق براى موافق مىگذاشتند و پاى صندوق مخالف يك دسته از اشرار بودند و جزو مخالفين يك الاغ را آورده بودند كه رأى بيندازد. چنين رفراندومى را شكل دادند…»() همچنين با اشاره به تحريم رفراندوم قانون اساسى توسط جبهه ملى امام فرمودند: «…حتى چيزى كه خود ملت تعيين كرده، مىگفتند ملى نيست ملى بايد حتماً موافق اقليتى باشد تا ملى شود.»() تجربه تلخى كه امام از مواضع و عملكرد ملى گرايان در زمان مصدق و جمهورى اسلامى ايران به دست آوردند ايشان را به اين نتيجه رسانيد كه: «ما از اين ملىها هيچى نديديم جز خرابكارى. اگر يك نفرشان آدمى بود كه صحيح بود اسلامى بود كه صحيح بود. مانديديم چيزى از اينها…»() البته اين سخنان بدان معنى نمىباشد كه امام اسلام و وطن دوستى را در تعارض هم ببينند و در وصيت نامه الهى سياسى به صراحت يادآور شده‌اند ملت خواهى و طرفدارى از ميهن اگر با اسلام و فرهنگ مذهبى در تباين نباشد مورد تأييد خواهد بود.() در واقع امام با جنبههاى وطن خواهى و طرفدارى از ميهن آنان مخالفتى نداشت بلكه چون محك تجربه و آزمون به ميان آمد و در مرحله عمل ملى گرايان ماهيت خويش را نشان دادند. امام با قضاوت و شهادتى كه بر واقع بينى و درك بالاى سياسى مبتنى بود به خوبى زواياى برنامههاى آنان را شناخت و چون اين گروهها در آزمونهاى اجتماعى سياسى ناموفق گشتند دربارهشان فرمود: «من شخصاً مايل به روى كار آمدن آنان نبودم ولى با صلاحديد و تأييد دوستان قبول نمودم و الآن سخت معتقدم كه آنان به چيزى كمتر از انحراف انقلاب از تمام اصولش و حركت به سوى آمريكاى جهانخوار قناعت نمىكنند در حالى كه در كارهاى ديگر نيز، جز حرف و ادعا هنرى ندارند».()
علما و روحانيون نيز نبايد براى جلب رضايت افراد ليبرال و ملى گرا مطالبى را بر زبان آورند كه در جامعه نسبت به انقلاب اسلامى بذرهاى يأس و حرمان افشانيده شود: فردى كه خود را يك متفكر مي‌داند و عدّه‌اى او را به عنوان انديشمند و صاحب خرد و فكر مي‌دانند مدعى شده بود كه كارنامه بيست ساله انقلاب اسلامى نمره قابل قبولى دريافت نكرده و افزوده بود نظام جمهورى اسلامى بر بنيان طاغوت قرار دارد، جواب او را در فرازى از پيام امام بخوبى مشاهده مىكنيم: «نبايد براى رضايت چند ليبرال خود فروخته در اظهار نظرها و ابراز عقيدهها به گونه‌اى غلط عمل كنيم كه حزب اللّه عزيز احساس كند جمهورى اسلامى دارد از مواضع اصولي‌اش عدول مىكند. تحليل اين مطلب كه جمهورى اسلامى ايران چيزى بدست نياورده يا ناموفق بوده است آيا به سستى نظام و سلب اعتماد مردم منجر نمىشود؟» حضرت امام اين گونه تحليلهاى غلط را نتيجه نفوذ ليبرالهاى خود فروخته در ميان عدّه‌اى روحانى نما مي‌داند و طلاب را نسبت به القاءات آنان هشدار داده و اين قشر را به شناختن سيماى واقعى منحرفين فراخوانده و سكوت در مقابل چنين افرادى را زمينهساز حاكميت و روى كار آمدن افراد بى تفاوت و بي‌درد دانسته‌اند و هشدار داده‌اند مواظب اين گونه تفكرات باطل و انديشههاى مخدوش باشند.()
كج انديشان
يكى از جنبههاى جالب در سيره سياسى و اخلاق مبارزاتى امام خمينى ستيز با تحجر و جمودگرايى مىباشد، آن مرد بزرگ بارها زيان اين
گونه نگرش را براى محدود نگاه داشتن افكار و انديشههاى اصيل اسلامى گوشزد نموده بود، پا فشارى نابخردانه بر انديشه و رفتار تحجر را پديد مي‌آورد، افراد متحجر واپسگرايانى هستند كه با نوگرايى و تحولات اعصار، بيگانه‌اند، افق ديد و آگاهى آنان اندك است و توانايى ارزيابى حوادث پشت پرده و آينده را ندارند. جمود فكرى اينان موجب مىشود كه تمامى تصورات و يافتههاى خويش را عين حقيقت دانسته و بر اين اساس اسلام را از چهارچوب فكر منجمد خود فراتر نمىبرند و تفكرات دينى را از هرگونه حرارت و حركت باز مي‌دارند، جهل و كوتاه نگرى اهل تحجّر سبب شده كه برخى آداب و رسوم اجتماعى را كه بوى خرافات مي‌دهد و در متن فرهنگ جامعه رسوخ كرده و چون علفهاى هرزى بوستان ديانت و عقيده را آسيبپذير مىسازد بخشى از دين قلمداد نموده و لذا مبارزه و تلاش براى محو اين گونه سنن خرافى را ستيز عليه اعتقادات مىپندارند و از زدودن ناخالصىها از پيكر دين دچار هراس و وحشت مىشوند، گرچه احتمال دارد شمارى از آنان از اعماق جان و دل شيفته باورها و ارزشها باشند ولى به ظاهرگرايى اكتفا نموده و چون از خطرهاى كاذب و واهى بيم دارند از گام نهادن در ميدانهايى كه تصفيه و پالايش اعتقادات را از پندارهاى بى مايه و سُست به همراه دارد، اجتناب مىكنند و به همان وضع موجود و شرايطى كه عوامل گوناگون برايشان پيش آورده‌اند رضايت مي‌دهند، اين افراد به دليل ساده انديشى زود فريب مىخورند، شايعات را به سهولت مىپذيرند و به راحتى آب بر آسياب دشمن مي‌ريزند و ابزار دست معاندان اسلام مىشوند. خوارج نهروان نمونه بارز اين گروهند كه با رفتارى زهد مآبانه و انديشههاى منجمد خسرانهاى زيادى به حكومت حضرت على(ع) وارد كردند و غلبه ظاهرى دشمن را بر آن امام مظلوم تسريع نمودند و به سود مخالفان گام برداشتند.
افراد متحجر چون با روشهاى قديمى حوزه خو گرفته بودند، احساس مىكردند كه اگر در آن دگرگونى پديد آيد اين تشكيلات زيان مىبيند، پس نبايد در محتواى دروس و شيوه اداره حوزه هيچ گونه تغييرى رخ دهد در حالى كه برنامههاى حوزه بايد با مقتضيات زمان و مصالح جامعه اسلام هماهنگ باشد امام متحجران را مهمترين باز دارندههاى اصلاحات حوزوى و هرگونه تحوّل اجتماعى دانسته است.()
مؤسس حوزه علميه قم ـ شيخ عبدالكريم حائرى ـ در اين انديشه بود كه گروهى از طلاب به زبان خارجى و برخى علوم مقدماتى مجهز شوند تا بتوانند معارف دينى را در سرزمينهاى ديگر نشر دهند. پس از انتشار اين خبر، كوتاه فكران كج انديش به ايشان خرده گرفتند كه وارد نمودن زبان بيگانه در برنامههاى آموزشى حوزه كار ناروايى است و شايسته نيست سهم مبارك امام كه براى اداره امور حوزه اختصاص داده مىشود بر اين آموزش زبان كفار نمىباشد، آية اللّه حائرى كه ادامه اين كار را موجب انحلال حوزه و خراب شدن اصول كار مي‌ديد از مقصد بلند خود صرف نظر كرد.() اين قشر به نام تقدس با هر آنچه صلاح و خير است به مخالفت بر مىخواست امام امت وجود چنين انديشههاى را آفت حوزهها و مانع هرگونه پيشرفت در علوم اسلامى مي‌دانست و اصلاح حوزهها را منوط به حل مشكل مقدّس نمايان كرد، ايشان در كتاب ولايت فقيه مىنويسند: «…روزى مرحوم آقاى بروجردى، مرحوم آقاى حجت، مرحوم آقاى صدر و مرحوم آقاى خوانسارى رضوان اللّه عليهم براى مذاكره در يك امر سياسى در منزل ما جمع شده بودند به آنها عرض كردم كه: شما قبل از هر كار تكليف اين مقدّس نماها را روشن كنيد با وجود آنها مثل اين است كه دشمن به شما حمله كرده و يك نفر هم محكم دستهاى شما را گرفته باشد. اينهايى كه اسمشان مقدسين است ـ نه مقدسين واقعى ـ و متوجه مفاسد و مصالح نيستند دستهاى شما را بسته‌اند و اگر بخواهيد كارى انجام بدهيد حكومتى را بگيريد
مجلسى را قبضه كنيد كه نگذاريد اين مفاسد واقع شود آنها شما را در جامعه ضايع مىكنند. شما قبل از هر چيزى فكرى براى آنها بكنيد…»()
آنگاه حضرت امام ادامه مي‌دهند: «امروز جامعه مسلمين طورى شده كه مقدسين ساختگى جلو نفوذ اسلام و مسلمين را مىگيرند و به اسم اسلام، به اسلام صدمه مي‌زنند، ريشه اين جماعت كه در جامعه وجود دارد در حوزههاى روحانيت است. در حوزههاى نجف و قم و مشهد و ديگر حوزهها افرادى هستند كه روحيه مقدّس نمايى دارند و از اينجا روحيه و افكار سوء خود را به نام اسلام در جامعه سرايت مي‌دهند».()
امام خمينى(ره) به عنوان نگاهبان بزرگ دين و زنده نگاهدارنده اصول و ارزشهاى اسلامى و مدافع آنها در برابر تندباد شبههها و طوفان ترديدها تنها با انواع تعرضهاى بدانديشان دنيا طلب و زورگويان بى منطق روبرو نبود بلكه مانع بزرگى كه بر سر راه او قرار داشت كج انديشان تنگ نظرى بودند كه مىكوشيدند تا درك ناقص و نارساى خود را از دين به جاى حقيقت زلال و مطلق ديانت بنشانند و عادات ذهنى و آداب مأنوس زمانه را رنگ قداست بخشند و به نام دفاع از دين و احياناً به انگيزه خدمت، دين خدا را كه امرى فرا زمانى و متعلق به همه انسانها در همه زمان هاست در تنگناى خفه كننده قشريت و تحجر گرفتار كنند.() او در طول ساليان دراز مبارزه فرهنگى، سياسى و اجتماعى هم نقش حقايق قرآنى و روايى را در پى افكندن طرحى نو در جامعه دريافته بود و هم نقش جاهلان و تنك مايگان را در وارونه سازى ابعاد معنوى و زندگى ساز قرآن فرياد مي‌زد: «اى حوزههاى علميه، دانشگاههاى اهل تحقيق به پا خيزيد و قرآن كريم را از شر جاهلان متنسك و عالمان متهتك كه از روى علم و عمد به سوى قرآن تاخته و مىتازند نجات دهيد.»()
شهيد مطهرى تحجّرگرايى را نوعى آفت مي‌داند كه به جامعه روحانيت رسوخ نمود و ريشه آن را در برخى موارد عوام زدگى مي‌داند و مي‌افزايد: «…روحانيت ما در اثر آفت عوام زدگى نمىتواند پيشرو باشد و از جلو قافله حركت كند و به معنى صحيح كلمه هادى قافله باشد، مجبور است هميشه در عقب قافله حركت كند. خاصيت عوام اين است كه هميشه با گذشته و آنچه به آن خو گرفته پيمان بسته است و حق و باطل را تميز نمي‌دهد. عوام هر تازه‌اى را بدعت يا هوى و هوس مىخواند، ناموس خلقت و مقتضاى فطرت و طبيعت را نمىشناسد.
و از اين روى با هر نوى مخالفت مىكند و طرفدار حفظ وضع موجود است…روحانيت عوام زده ما چاره‌اى ندارد از اين كه هر وقت يك مسئله اجتماعى مىخواهد عنوان كند به دنبال مسايل سطحى و غير اصولى برود و از مسايل اصولى صرف نظر كند و يا طورى نسبت به اين مسايل اظهار نظر كند كه با كمال تأسف علامت تأخّر و منسوخيت اسلام به شمار رود و وسيله به دست دشمنان اسلام بدهد. افسوس كه اين آفت عظيم دست و پاها را بسته است و اگر نه معلوم مىشد كه اسلام در هر عصر و زمانى تازه است…روحانيت عوام زده ما چاره‌اى ندارد از اين كه همواره سكوت را بر منطق و سكون را بر تحرك و نفى را بر اثبات ترجيح دهد زيرا موافق طبيعت عوام است…حكومت عوام است كه آزاد مردان و اصلاح طلبان روحانيت ما را دلخون كرده و مىكند…»()
دوران پُر ادبار
اين كوتاه فكرىها سبب شد كه شمارى در زمان آيت اللّه بروجردى درسهاى حكمت و عرفان را از دانشهاى گمراه كننده قلمداد كنند و يادگيرى آن را با كفر و الحاد مساوى بدانند، درك دوره ناسازگاران فلسفه چنان عرصه را بر حوزه تنگ كردند كه بزرگان جرأت اين كه آشكارا درس حكمت بگويند نداشتند و تنگ نظران به آيت اللّه بروجردى فشار آوردند به حكيمانى چون علامه طباطبايى دستور دهيد درس خود را تعطيل
كنند.() امام از اين دوران پر ادبار چنين با اندوه ياد مىكند: «ياد گرفتن زبان خارجى كفر و فلسفه و عرفان گناه و شرك به شمار مي‌رفت. در مدرسه فيضيه فرزند خرد سالم مرحوم مصطفى از كوزه‌اى آب نوشيد، كوزه را آب كشيدند چون من فلسفه مىگفتم.»() درس تفسير حضرت امام نيز كه پس از پيروزى انقلاب اسلامى از سيماى جمهورى اسلامى پخش مىشد چون جنبه عرفانى داشت با مخالفت گروهى از ناسازگاران فلسفه روبرو شد و تعطيل گرديد.() متحجرين در دورانى كه امام مبارزه با آنان را آغاز كرد با هر اتفاق جديدى مخالفت مىنمودند، وقتى گوجه فرنگى به بازار آمد گفتند نبايد مصرف كرد چون از آن ارمنىهاست، با برق مخالف بودند و اظهار مي‌داشتند شيطان در آن جريان دارد، از پوشيدن كفش اعراض مىكردند و مىگفتند نعلين بهتر است، از آب لوله كشى استفاده نمىكردند زيرا عقيده داشتند احكام آب قليل را از بين مىبرد و اگر كسى خانه‌اش را لوله كشى نمود حكمش ديگر حكم كر و جارى خواهد بود، ظاهرى مقدّس هم داشتند، سر به زير بودند و اهل دعا و زيارت چون صحبت مىنمودند آرام سخن مىگفتند، غالباً استغفر اللّه و لا اله الا اللّه بر زبان جارى مىنمودند و آه مىكشيدند و اگر كسى با اين افراد مواجه مىگرديدفريفته ظاهرشان مىگرديد زيرا هم زاهد بودند و هم عبادت زياد مىكردند.اما نمي‌دانستند كه در وراى اين حالات و قيافه‌اى آرام چه فكر مسموم و انديشه سست و خشكى دارند، آنان پول دادن به فقير را با دنياطلبى يكى مي‌دانستند و مبارزه با ستم را از مظاهر هوس رانى و دنيا خواهى تلقى مىكردند. حضرت امام اين گروه را خيلى خطرناك مي‌دانست و مىفرمودند: از آنها بر حذر باشيد اما چون در درون حوزهها رشد يافته و رِخنه نموده بودند احتياط مىكردند زيرا ايستادن در مقابل چنين تفكرى آسان نمىباشد؟ چون با قدرت مذهبى و پوششى مقدّس جلو آمده و قيافه‌اى حق به جانب به خود گرفته و مظلوم نمايى مىكند و جلو مي‌آيد و طرفدار هم دارد.() بى شك در ادامه راه براى محو آثار ظلم و جهل هيچ خطرى بدتر از زهد فروشى و مقدّس نمايى نمىباشد، اين خصلت ضد فضيلت آفتى است كه پويندگان طريق حق را به انحاء گوناگون دچار خلل و سستى مىكند، مقدس نمايان مىكوشيدند با وسوسه و تزوير حاميان راه امام را دچار ترديد نمايند. هر حركت اصيل امام با واكنش تند افراد ظاهر ساز مواجه مىگشت، متحجرين با تفكرات و برنامههاى آن بزرگوار مخالفت مىكردند و مىگفتند كه اين اسلامى نيست، به رغم آن كه اسلام ناب و احكام خالص در كتب و متون فقهى آمده و به عنوان اصول مسلم معرفى شده‌اند اين افراد جرأت توان و ابراز آن را نداشتند و از اين كه آنها را به اجرا بگذارند ناتوان بودند و محدودنگرى خودشان و نيز حاكميت
خرافات بر جامعه عامل اين جمود بود، امام توانست با شجاعت تمام اين مسايل را مطرح نمايد و تا آخر پاى آن ايستادند و بسيارى از غبارها و شبههها كه درباره اسلام در مجامع علمى و فكرى ايجاد شده بود از بين بردند و اسلام و معتقدات دينى به عنوان يك برنامه مترقى و مكتبى كه مىتواند جامعه اسلامى را اداره كند معرفى شد، دينى كه مىتواند تمام انسانها را به يك چشم بنگرد و طبقه‌اى را از گروه ديگرى جدا نكند و اين تلاش ارزشمند امام در زمانى صورت گرفت كه تفكر ارتجاعى در عرصه دين و سياست بر حوزه حاكم بود، مقدس مآبهايى كه تحمّل تدريس امام را در عرصههاى حكمت و عرفان نداشتند و شرايط را به گونه‌اى فراهم ساختند كه وقتى مىخواستند كتاب منظومه سبزوارى را از جايى بردارند از انبر استفاده مىكردند و لمس نمودن آن را نجس مي‌دانستند، وقتى آقا منظومه و اسفار تدريس مىكردند مورد تهاجم تهمت و افتراى دشمنان متحجر واقع شدند اما روحيه و توان علمى و مبارزاتى امام و يارى خداوند متعال نگذاشت در مقابل جمود فكرى شكست بخورند، مرحوم حاج سيد احمد خمينى مىگويد: به نظر من مبارزه امام با مقدّس مآبها در درون حوزه از مسايل سياسى مهمتر بود، زيرا اگر سد متحجرين كه به آميختگى و امتزاج بين دين و سياست اعتقادى نداشتند شكسته نمىشد امام هرگز نمىتوانستند قدم بعدى مبارزه را كه بسيار طولانى بود با قوّت و استحكام بردارند.
امام تفكر متحجرين را مانع بزرگى در روند مبارزاتى مي‌دانستند بنابراين زيربناى اعتقادى حوزه را بر مبناى پرورش افكار اصيل قرار دادند تا جايى كه ديگر اعدام يك نفر روحانى توسط عوامل طاغوت موضوعى خجالت آور تلقى نمىشد بلكه سند حضور و صيرورت فرهنگ و انقلاب اسلامى محسوب مىشد.()
زيرا در ماجراى شهادت نواب صفوى امام خيلى صدمه خوردند، در آن اوضاع و احوال شرايط به گونه‌اى بود كه از ديدگاه مقدّس مآبها مبارزه با شاه ننگ بود يعنى استدلال مىكردند كه اگر بناست يك روحانى اعدام شود لباسش را از تنش درآوريد كه به مقام روحانيت اهانت نشود اما امام اعتقاد داشتند روحانى بايد با همان كسوت مقدّس به شهادت برسد تا مردم بفهمند آنان در صحنه هستند و مبارزات طلاب روشنى بخش حيات اسلام و انقلاب مىباشد.() تلقى امام از متحجران قبل از پيروزى انقلاب و يا همزمان با آن، كسانى بودند كه مبارزه با شاه را قبول نداشتند و آن را محكوم مىكردند. اين افراد امام و پيروان او را مسؤول خونهايى كه ريخته مىشد مي‌دانستند. امام از آنان اين گونه ياد مىكردند :كسانى كه هنوز مغزشان تكان نخورده و درك درستى از اسلام ندارند. ويژگى جالب امام در تحمّل اين انديشهها و نحوه مقابله با آنها اين بود كه با وجود فشار زياد اين افراد مرحله به مرحله با افكارشان برخورد كردند به طورى كه انقلابىترين انديشهها را در محيطهاى آكنده از تقدّس و تحجر ابراز كردند و اصولاً شاه امام را به نجف تبعيد نمود تا ايشان را در كانونى قرار دهد كه افكارشان جايگاهى نداشته باشد چرا كه در غربت ماندن اين افكار موجب به فراموشى سپرده شدن آنها مىشد و امام پس از ورود به نجف خيلى حساب شده و دقيق عمل كردند. در ابتداى ورود به عراق داعيه مرجعيت نداشتند بعد هم كه تدريس را شروع نمودند به مباحثى پرداختند كه در حوزهها متداول بود. هنگامى كه مرجعيت و فقاهت و مقام علمى ايشان در نجف به عنوان اصلى انكارناپذير مطرح شد بحث ولايت فقيه را بيان نمودند.() البته بايد خاطر نشان نمود كه در سالهاى اوليه اقامت امام در نجف همه چيز بر عليه ايشان بود، جوّ آنجا كاملاً منفى و شايعه پراكنى و ايجاد فشارهاى گوناگون روحى به صور مختلف توسط سفارت رژيم طاغوت و برخى فريب خوردگان، ياران امام را به گريه مي‌انداخت و آنان را
به ستوه وا مي‌داشت.() زمانى كه امام به بحث ولايت فقيه رسيدند اعتراض مرتجعان آغاز شد، عدّه‌اى شاگردان را تحريك نمودند كه درس را ترك گويند و متأسفانه موفق هم شدند، آنان مىگفتند حكومت در شأن فقيه نمىباشد و دوستان آقا چه خون دلها خوردند. امام را در سختى و تنگنا قرار دادند ولى ايشان با اين برنامهها درس خود را تعطيل ننمود و از اين حرفها زياد شنيده بودند و چون دوستان قليل اما صبور، محكم و صميمى و پابرجاى امام طاقتشان طاق مىشد و دشنامها خسته شان مىكرد، نزد امام مي‌آمدند تا جان تازه‌اى بگيرند امام مىفرمودند به اين حرفها وقعى ننهيد، به وظيفه خويش عمل كنيد و سختىها و ملامتها را به جان پذيرا باشيد. دوستان اندك هم كه عزمشان جبران كمى نفراتشان را مىكرد با اراده آهنين از حضور آقا مرخص مىشدند. مرتجعان و متحجرين نجف كتاب حكومت اسلامى را در چاههاى نجف ريختند، دوستان متوجه شدند اينها كه مي‌آيند درخواست كتاب مىكنند و مىگويند مىخواهيم به ديگر شهرهاى عراق بفرسيتم، از اثر مذكور در اين نواحى خبرى نمىباشد، با تعقيب و مراقبت متوجه شدند كه كتابها را در شط فرات مي‌ريزند ولى دوستان امام بر آنان فائق آمدند و توانستد كتابهايى را كه با خون دل به چاپ مي‌رساندند به كشورهاى عربى برسانند.
ملاحظه مىشود كه امام در اين محيط آميخته به ركود و تحجر سيزده سال زندگى كردند و چون كوه استوار ماندند و افكار مترقى و رشد دهنده خويش را انتشار دادند و سرانجام پيروز هم شدند.()
واپسگرايان مقدّسنما
موضعگيرى در برابر هر نوع برداشت و نگرش جديد به اسلام از ويژگىهاى متحجران بود و امام در طول مبارزه همواره در برابر اين جمود فكرى ايستادگى نموده و مقابله مىكردند. حجة الاسلام و المسلمين سيد محمود دعايى مىگويد به ياد دارم زمانى كه امام در نجف بودند شهيد مطهرى كتاب مسئله حجاب را در ايران نوشته و چاپ كرده و نسخه‌اى از آن را براى ايشان فرستاده بود، روزى خدمت امام رفتم، فرمودند: آقايى را از تهران برايش بليت رفت و برگشت گرفته‌اند و به او مأموريت داده‌اند كه بيايد پيش من و دو تا پيام بياورد. پيام اول درباره كتاب آقاى مطهرى است به اين مضمون و اين كتاب زنان جنوب تهران را بى حجاب كرده است. در صورتى كه من مي‌دانم كه آقاى مطهرى آدمى است كه روى موازين صحبت مىكند و مرد فهميده و معتقدى است و نه تنها اين كتاب كسى را بى حجاب نكرده است كه بر عكس برخى بىحجابها را با حجاب كرده است. پيام دوم درباره كتاب «اسلامشناسى» آقاى شريعتى است. به اين مضمون: اين كتاب بر خلاف اسلام است. من به اين فرد گفتم همه اين كتاب را كه من نمىتوانم بخوانم همان جايى كه مشخصاً مخالف اسلام است را بگو ببينم كجاست. او هم يك جايى را نشان داد. مطلبى بود كه قول شاذ و نادرى بود ولى چنان نبود كه ما او را منحرف بدانيم خوب انحراف در بعضى از كتابهاى ديگر هم هست. اينان قصد دارند ما را عليه اين آقايان تحريك كنند.()
اين عزت نيست كه يك روحانى عبايش را سرش بكشد، از خانه‌اش بيرون بيايد، برود مسجد نمازش را بخواند و برگردد و جرئت نكند نگاه كند كه مجاور محل عبادتش مشروب فروشى هست يا نيست اين به معناى بردبارى نمىباشد كه يك عالم دينى فساد را مشاهده كند، ابتذال را ببيند و نظارهگر سقوط جامعه در گناه و خلاف باشد و هيچ نگويد، اجانب سرمايههاى فكرى و فرهنگى را به يغما ببرند و او مهر سكوت بر لب زند، امام فرمود بايد مبارزه كرد و عزت را به مسلمين برگرداند، بايد زمينه‌اى فراهم نمود كه احكام اسلام پياده شود و خلاف از بين برود يا حداقل كاهش يابد اما متحجرين با امام در افتادند كه
ما نمىتوانيم با شاه درگير شويم، گوشت و استخوان چه ارتباطى با سلاح سوزنده و شليك گلولهها دارد مدام عفو اسلامى و رأفت دينى را در مقابل استبداد مطرح مىكردند.()
اين پندار خاستگاه استعمار بود كه روحانيت نبايد در سياست دخالت كند زيرا آنان و اياديشان چون اسلام راستين و عالمان آگاه و متعهد را سد راه خود ديدند با تمامى توان، تلاش كردند كه اين تفكر مذهبى را محدود كرده و با تبليغات گسترده به شستشوى مغزى بپردازند و القا كنند كه جاى دين و علماى مذهبى در مسجد است و روحانيان نبايد در مسايل سياسى و اجتماعى دخالت نمايند، انگيزه آنان از نشر اين گونه تفكّر مسخ آموزههاى حركت آفرين اسلام مىباشد، امام خمينى اين توطئههاى شيطانى را چنين تبيين نموده‌اند: «با تبليغات و تلقينات خود تلاش كرده‌اند تا اسلام را كوچك و محدود كنند و وظايف فقها و علماى اسلام را به كارهاى جزئى منحصر گردانند. به گوش ما خوانده‌اند كه فقها جز مسئله گفتن كارى ندارند…بعضى هم نفهميده و گمراه شده‌اند، ندانسته‌اند كه اينها نقشه است تا استقلال ما را از بين ببرند و همه جهات كشورهاى اسلامى را از دست ما بگيرند و ندانسته به بنگاههاى تبليغات استعمارى و به سياست آنها و به هدفهاى آنها كمك كرده‌اند.»() اين ترفند در حوزهها و محافل مذهبى مؤثر واقع شد و شمارى از مقدّس نماها را در برابر انديشههاى نو و روحانيان مبارز و باورمندان به ستيز با استبداد و استكبار قرار داد كه امام از اينان دل پرخونى داشت و مىفرمود: «… اين گونه افكار ابلهانه كه در ذهن بعضى وجود دارد به استعمار گران و دولتهاى جائر كمك مىكند كه وضع كشورهاى اسلامى را به همين صورت نگه دارند و از نهضت اسلامى جلوگيرى كنند. اينها افكار جماعتى است كه به مقدسين معروف اند و در حقيقت مقدّس نما، نه مقدّس، بايد افكار آنها را اصلاح كنيم و تكليف خود را با آنها معلوم سازيم چون اينها مانع اصلاحات و نهضت ما هستند و دست ما را بسته‌اند…»() و در پيامى روشنگرانه به مراجع و عالمان بزرگ كشور با سوز و گداز اين درد جانكاه را كه به جان حوزه و مسلمانان افتاده بود، چنين ترسيم نمود:
«… در شروع مبارزات اسلامى… عدّه‌اى مقدّس نماى واپس گرا… همه چيز را حرام مي‌دانستند و هيچ كس قدرت آن را نداشت كه در مقابل آنها قد علم كند. خون دلى كه پدر پيرتان از اين دسته متحجر خورده است هرگز از فشارها و سختىهاى ديگران نخورده است وقتى شعار جدايى دين از سياست جا افتاد و فقاهت در منطق ناآگاهان، غرق شدن در احكام فردى و عبادى شد. قهراً فقيه هم مجاز نبود كه از اين دايره و حصار بيرون رود و در سياست و حكومت دخالت
نمايد.»() با نهايت تأسف بايد گفت تلاش اين گروه هنوز به پايان نرسيده است و از اين روى امام در اواخر عمر شريف خويش از روحانيت متعهد مىخواست كه مراقب باشند كه اين انديشه از لايههاى تفكر اهل جمود به طلاب جوان سرايت نكند، ايشان در پاسخ به اين گروه عقب افتاده به موضوع جالب، دقيق و در خور تعمّق اشاره دارند و آن اين است كه اين افراد اگر در روزگار رسول اكرم(ص) و حضرت على(ع) زندگى مىكردند با دخالت آن بزرگواران در مسايل سياسى و اجتماعى چه برخوردى داشتند و بعد خاطرنشان مىنمايند از آنها بعيد نيست كه تلاش پيامبر و امام را نيز تخطئه كنند همانگونه كه خوارج نهروان چنين كردند.()
امام هشدار مي‌دهند كه: «…البته هنوز حوزهها به هر دو تفكر (اسلام ناب و اسلام آمريكايى) آميخته‌اند و بايد مراقب بود كه تفكر جدايى دين از سياست از لايههاى تفكر اهل جمود به طلاب جوان سرايت نكند، در حوزههاى علميه هستند افرادى كه عليه انقلاب و اسلام ناب محمّدى فعاليت دارند. امروز عدّه‌اى با ژست تقدّس مآبى چنان تيشه بر ريشه دين و انقلاب و نظام مي‌زنند كه گويى وظيفه‌اى غير از اين ندارند. خط تحجر گرايان و مقدّس نمايان احمق در حوزههاى علميه كم نيست. طلاب عزيز لحظه‌اى از فكر اين مارهاى خوش خط و خال كوتاهى نكنند. اينها مروج اسلام آمريكايى اند و دشمنان رسول اللّه (ص).»()
خود سانسورى سياسى در فرهنگ رايج آن روز در ميان روحانيان به موازات و در تكميل تبليغات رژيم پهلوى صورت مىگرفت تا جايى كه به فرمايش امام: «اگر كسى دم از حركت اسلامى بر مي‌آورد…گويى بزرگترين معصيت را مرتكب شده بود و كلمه آخوند سياسى موازن با آخوند بى دين شده بود…»() حتى وقتى شهرت يافت كه يكى از روحانيون قم در منزلش روزنامه دارد مورد طعن و سرزنش همگان خود قرار گرفت.() در چنان وضعيتى ناآگاهى سياسى نه يك عيب و ننگ بلكه فضيلت محسوب شد و چنين بينش منفى اثر سويى بر جاى نهاد و آن ننگ و محدود شدن دانشهاى دينى و از جمله فقاهت بود كه در اثر انفعال و بى تفاوتى سياسى پديد آمده بود. امام كه نمىتوانست اين تفكر سطحى را بپذيرد سخت به انتقاد و ملامت صاحبان وناشران آن پرداخت و در كتاب اربعين حديث با مضامينى طعن‌آميز نوشت: «كسانى كه آداب مستحبه خواب و خوراك و بيت التخليه را فرو گذار ننمودند از معارف الهيه كه غايت آمال اولياست غفلت كرده‌اند.»() همچنين از مقدّس مآبانى كه از باطن و حقيقت واجبات الهى و در رأس آنها نماز كه معراج مؤمن و عمود دين است روى برتافته و از شؤونات معنوى و اسرار ملكوتى آن غفلت كرده‌اند و حقيقت نماز را به تجويد كلمات بسنده نموده‌اند به شدت انتقاد كرده‌اند.() امام از تحجر و جمود فكرى به عنوان واقعيت دردناكى كه خود مشاهده كرده و يا شنيده است ياد مىنمايد.()
محصور گشتن در برخى ذهنيتهاى ساختگى آدمى را تحت تأثير عوامل غير واقعى قرار مي‌دهد و به عنوان نمونه در بحثهاى فقهى موضوع دفاع از مال را تا سر حد كشته شدن جايز مىشمرند و چه بسا چنين مدافعى را شهيد بدانند ولى در دفاع از كيان اسلام و نظام اسلامى هراس داشته و حاضر نباشند كه كوچكترين عملى براى آن انجام دهند، امر به معروف را در مباحث نظرى واجب مي‌دانند ولى در عمل گرفتار شبهه تقيه مىگردند و بزرگترين نهى از منكر را كه مبارزه با حكّام فاسد و ضد دين است را خلاف تقيه به شمار مي‌آورند، بى توجه به اين كه تقيه براى حفظ اسلام مىباشدو چنانچه اين برنامه ذلّت اسلام را به دنبال داشته باشد مجالى براى آن نيست و بسيارى از اين ذهنيتها كه بر زندگى اجتماعى برخى سايه افكند و نظريات فقهى را دچار جمود مىسازد و ديانت را از سياست تفكيك مىنمايد.()
مقدس مآبانى كه خودشان را به عادات مرسوم سطحى و عارى از عمق و محتوا مشغول كرده بودند دلشان خوش بود كه در سايه نامبارك رژيم پهلوى نمازى مىخوانند و دعايى زير لب زمزمه مىكنند و چون از مبارزه با ستم سخن به ميان مي‌آمد مىگفتند، ما اطمينان نداريم كه وقتى حكومت عوض شد اوضاع بهتر مىشود از اين جهت كارى به اين حرفها نداريم، از كجا معلوم كه با اين تحوّل همان ذرّه ديندارى كه باقى است از بين نرود و چه بسا كه در رژيم جديد از خيرات و مبرات هيچ خبرى نباشد يا ما را از بين نبرند پس شايسته است براى حفظ اسلام با شرايط موجود بسازيم و منتظر فرج باشيم. در مقابل اين انجماد فكرى و كوتاه بينى سياسى، اين امام بود كه با تمامى موانع مبارزه كرد و از آغاز سخن آخر را بر لبان خويش جارى ساخت و مدام كلام اطمينان بر زبان داشت و در اوج اقتدار ظاهرى شاه به او مىگويد كارى نكن كه تو را چون پدرت از مملكت بيرون كنند گويا امام روز رسوايى و فرارش را با چشم بصيرت و ديده حقيقت مي‌ديد.()
جاهلان متنسّك
مخالفت با برائت از كافران و مشركان در مراسم عبادى سياسى حج از ديگر تفكرات متحجران بود، اينان بر اين گمان هستند كه نفرت و بيزارى از دين ستيزان به زمان رسول اكرم(ص) اختصاص دارد و چون مشركان حجاز از ميان رفته‌اند جايى براى برائت باقى نمانده است. به علاوه در اين مراسم بايد به دعا، عبادت و ذكر پرداخت و نبايد اين حالات را با شعار نفرت از ديگران آلوده ساخت، راهپيمايى و شعار بيزارى از آمريكا و رژيم اشغالگر قدس يك بدعت مىباشد. امام خمينى اين توجيهات به ظاهر زيبا را كه بر ذهن ساده لوحان و راحت طلبان اثر گذاشت برخاسته از جمود فكرى و قشرى گرى مي‌دانست و عقيده داشت اين پندار نادرست توسط عالمان دين فروش در جامعه نشر يافت و مقدّس نماها آن را باور كرده‌اند:
«…و چه بسا جاهلان متنسّك بگويند كه قداست خانه حق وكعبه معظمه را به شعار و تظاهرات و راهپيمايى و اعلان برائت نبايد شكست و حج جاى عبادت و ذكر است نه ميدان صف آرايى و رزم…»()
مقدس نماها از اين كه شاه تظاهر به مذهب مىكرد گمان مىبردند راه اسلام را مي‌رود:امام خاطرنشان مىسازند: «در شروعمبارزات اسلامى، اگر مىخواستى بگويى شاه خائن است بلافاصله جواب مىشنيدى كه شاه شيعه است. عدّه‌اى مقدّس نماى واپسگرا همه چيز را حرام مي‌دانستند…»()
در گرماگرم مبارزه امام با آمريكا، شمارى از متحجران به اين بهانه كه شوروى كمونيسم است و اگر ما حامى آمريكا نباشيم ابرقدرت شرق ما را نابود مىكند مبارزه با آمريكا را ناروا مي‌دانستند و بر آن بودند كه زمينه سازش با آمريكا را فراهم سازند. سران گروهك نهضت آزادى در دوران مبارزه به امام پيغام دادند كه از آمريكا سخن به ميان نياورد.() كوتاه فكران و ظاهربينان در نجف نيز با اين تحليل نادرست كه اگر به آمريكا تكيه نشود شوروى بر جهان اسلام غلبه مىيابد عليه خروشهاى ضد آمريكايى امام جوّسازى كردند، امام در گلايه از حوزه آن روز نجف مىفرمايد :«به دوستان من در قم بگوئيد كه ما در نجف گرفتار افرادى هستيم كه معتقدند انگليس و آمريكا امروز ملجأ و پناه اسلامند و اگر اين دو ابرقدرت نباشند اسلام از بين مي‌رود».()
به همين دليل آنچه كه شالوده و اساس تغيير بنيه فرهنگى حوزهها بود ستيز با واپس گرايان مىباشد كه اگر امام از آنان شكست مىخوردند و اين افراد روى كار مي‌آمدند نه انقلابى پديد مي‌آمد و نه مردم از اسلام ناب مطلع مىشدند، اگر مبارزه با جهل و خرافه نبود مردم مسلمان موفق نمىشدند اين ظاهر نماها را بشناسند بلكه شاه و آمريكا حامى مسلمانان
معرفى مىشد به همين دليل امام فرمودند :مبارزه با متحجرين واپس گرا قربانى مىخواهد و دعا كنيد من اولين قربانى آن باشم()
ما را رها كنيد در اين رنج بى حساب با قلب پاره پاره و با سينه‌اى كباب
انقلابى به مراتب دشوارتر از انقلاب سياسى لازم بود تا طلسمهاى تحجر شكسته شود و برداشتههاى انحرافى از اسلام كه تا عمق حوزههاى دينى رسوخ كرده بود، زدوده شود و غبار قرنها پيرايههاى دروغين از دامن اسلام شسته گردد و زلال انديشههاى اسلام ناب محمدى به نسل تشنه و خسته معاصر برسد.
ايستادن و مقاومت كردن در مقابل ستمگران قابل مقايسه با ميدان مبارزه با دهها جريان كه به نام دين به مخالفت با تفكر اسلام واقعى برخاسته بودند نمىباشد، در آن عرصه حداكثر حبس و تبعيد و شكنجه و خونى كه بايد تقديم اين راه شود مطرح بود اما در اين ميدان، خون دل خوردن، صبر نمودن و سكوت كردن در مقابل سيل تهمتها و زخم زبانها لازم بود تا امام موفق شود جمود و ركود را درهم بكوبد و حوزهها را كانون جوشش اسلام حقيقى و بى پيرايه كند و روحانيت را همچون هميشه تاريخ پرچمدار قيام و انقلاب سازد. امام در جواب نامه يكى از شاگردان خود نوشتند: ما بايد سعى كنيم تا حصارهاى جهل و خرافه را شكسته تا به سرچشمه زلال اسلام محمدى(ص) برسيم و امروز غريبترين چيزها در دنيا همين اسلام است و نجات آن قربانى مىخواهد. و اين سخن دردمندانه امام نيز جالب است :در پانزده خداد 1342 تنها مقابله با گلوله تفنگ و مسلسل شاه نبود كه اگر تنها اين بود مقابله را آسان مىنمود بلكه علاوه بر آن از داخل جبهه خودى گلوله حيله و مقدّس مآبى و تحجر بود، گلوله زخم زبان و نفاق و دورويى بود كه هزار بار بيشتر از باروت و سرب جگر و جان را مىسوخت و مي‌دريد.() اينها همان مقدّس نماهاى احمقى بودند كه رفتار و گفتارشان متدينان ناآگاه را به بي‌راهه كشاند و از متن جامعه مسؤوليتها به كنج عزلت و بىتفاوتى راند و اعمال و تفكر جامدشان موجب غربت دين خدا و سوق خيل جوانان مسلمان به سوى فرقهها و مكتبهاى انحراف شد تا آنكه انسانهاى فداكار و روحانيت متعهد به رهبرى امام براى مقابله با اين تيرهاى زهرآگين به مسلخ عشق آمدند.
با پيروزى انقلاب اسلامى ضربه اساسى بر پيكر استكبار فرود آمد و هيبت ابرقدرتها فرو ريخت، اسلام بر كرسى اقتدار نشست و جلال و شكوه ديرين خود را بازيافت، دين و سياسيت در هم آميخت و عالمان و روحانيان در صحنههاى سياسى، اجتماعى و اجرايى حضور جدّىترى پيدا كردند. اما در دوران پيروزى نمودهاى تحجر بازهم حضور خود را نشان مي‌دهد، مقدّس نماهايى كه در جامعه پس از انقلاب رخ نمايى كردند انزوا طلبانى بودند كه قبل از پيروزى در حاشيهها قرار داشتند و حتى از دور هم
دستى بر آتش نداشتند اما به محض آن كه خورشيد فتح و ظفر بر تاريكى ستم غلبه يافت، انزوا طلبانى كه مبارزه با رژيم را حرام كرده بودند ناگهان نمايان شدند و با اَنگ زدن و اشكال تراشى و عدم استنباط صحيح نسبت به احكام اوليه و ثانويه و عدم در نظر داشتن مقتضيات زمان، مانعى بر سر راه تحقق اهداف اسلام ناب بودند و امام با صراحت تأكيد كردند كه شيوه مقدّس مآبى و دين فروشى عوض شده و شكست خوردگان ديروز سياست بازان امروز شده‌اند.
ايشان فرمودند :آنقدر كه اسلام از اين مقدسين روحانى نما ضربه خورده است از هيچ قشر ديگر نخورده است و نمونه بارز آن مظلوميت و غربت اميرالمؤمنين (ع) كه در تاريخ روشن است. بگذرم و بگذارم و ذائقهها را بيش از اين تلخ نكنم.() امام از خطر ولايتىهاى بى ولايت، مقدس نماهاى فاقد شعور و متحجران خبر داده و خاطرنشان ساخته‌اند:
«…آنها كه به خود اجازه ورود در امور سياست را نمي‌دادند پشتيبان كسانى شدند كه تا بر اندازى نظام و كودتا جلو رفته بودند. غائله قم و تبريز با هماهنگى چپىها و سلطنت طلبان و تجزيه طلبان كردستان تنها يك نمونه است كه مىتوانيم ابراز كنيم كه در آن حادثه ناكام شدند ولى دست بر نداشتند و از كودتاى نوژه سربرآوردند. باز خدا رسوايشان ساخت، دسته‌اى ديگر از روحانى نماهايى كه قبل از انقلاب دين را از سياست جدا مي‌دانستند و سر بر آستان دربار مىسائيدند يك مرتبه متدين شده و به روحانيون عزيز و شريفى كه براى اسلام آن همه زجر و آوارگى و زندان و تبعيد كشيده‌اند تهمت وهابيت و بدتر از وهابيت زدند ديروز مقدّس نماهاى بىشعور مىگفتند: دين از سياست جداست و مبارزه با شاه حرام است، امروز مىگويند مسؤولين نظام كمونيست شده‌اند تا ديروز مشروب فروشى و فساد و فحشا و فسق و حكومتظالمان براى ظهور امام زمان ـ ارواحنا فداه ـ را مفيد و راهگشا مي‌دانستند. امروز از اين كه در گوشه‌اى خلاف شرعى كه هرگز خواست مسؤولين نيست رخ مي‌دهد فرياد وااسلاما سر مي‌دهند. ديروز حجتيه‌اىها مبارزه را حرام كرده بودند و در بحبوحه مبارزات تمام تلاش خود را نمودند تا اعتصاب چراغانى نيمه شعبان را به نفع شاه بشكنند امروز انقلابىتر از انقلابيون شده‌اند. ولايتىهاى ديروز كه در سكوت و تحجر خود آبروى اسلام و مسلمين را ريخته‌اند و در عمل پشت پيامبر و اهل بيت عصمت و طهارت را شكسته‌اند و عنوان ولايت برايشان جز تكسّب و تعيّش نبوده است امروز خود را بانى و وارث ولايت نموده و حسرت ولايت دوران شاه را مىخورند. راستى اتهام آمريكايى و روسى و التقاطى ،اتهام حلال كردن حرامها و حرام كردن حلالها. اتهام كشتن زنان آبستن و حليّت قمار و موسيقى از چه
كسانى صادر مىشود. از آدمهاى لامذهب يا از مقدّس نماهاى متحجر و بى شعور؟ فرياد تحريم نبرد با دشمنان خدا و به مسخره گرفتن فرهنگ شهادت و شهيدان و اظهار طعنها و كنايهها نسبت به مشروعيت نظام كار كيست عوام يا خواص. خواص از چه گروهى از به ظاهر معممين يا غير آن؟ بگذريم كه حرف بسيار است…»()

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. روزنامه كيهان، 25 خرداد 1360، مجله بصائر، ش 27، ص .114
. مجموعه آثار يادگار امام، ج 1، ص .632
. صحيفه نور، ج 21، ص .96
. خاطرات آيت اللّه محمد رضا توسّلى(ره) مندرج در مجله پاسدار اسلام، سال اول، ش 12، ص .54
. در اين مورد بنگريد به نامه مرحوم حاج سيد احمد خمينى به عمويش آيت اللّه سيد مرتضى پسنديده مندرج در مجموعه آثار يادگار امام، ج 1، ص 632 و نيز نگاه كنيد: مجله بصائر، سال ششم، ش ،27 ص 117 ـ .116
. نك:صحيفه نور، ج 3، ص 36؛ زندگينامه سياسى امام خمينى، محمد حسن رجبى، ص 147 ـ .146
. صحيفه نور، ج 15، ص .149
. زندگينامه سياسى امام خمينى، ص .149
. نك: صحيفه نور، ج 12، ص .118
. بنگريد به مأخذ پيشين، ج 15، ص 9 ـ 1، زندگينامه سياسى امام خمينى، ج 1، ص 150 و نيز نگاه كنيد به وصيت نامه سياسى الهى امام خمينى.
. صحيفه نور، ج 21، ص 98، مجله حوزه سال 16، ش 94 ـ 95، ص.150
. روزنامه كيهان، ويژه نامه يكصدمين سال ميلاد امام خمينى، مهر 1387، ص .4
. ولايت فقيه، امام خمينى، ص .125
. ده گفتار، علامه متفكّر شهيد آيت اللّه مرتضى مطهرى، ص 264 ـ .263
. ولايت فقيه، ص .196
. همان، ص .195
. مقاله رستاخيز بزرگ، روزنامه همشهرى، ش 1915.
. آينه پژوهش، ش 58، ص .3
. كتاب بحثى درباره مرجعيت و روحانيت، جمعى از دانشمندان، مقاله شهيد مطهرى، ص 185.
. نك: جرعههاى جان بخش، از نگارنده.
. صحيفه نور، ج 21، ص .91
. مجله حوزه، ش 95 ـ 94، ص .263
. مجله حضور، ش 1، ص .12
. دليل آفتاب، ص .63
. همان مأخذ.
. پابه پاى آفتاب، ج 2، ص .40
. صحيفه دل، ص .107
. پابهپاى آفتاب، ج 1، ص .69
. همان، ج 2، ص .40
. مجله حضور، ش 1، ص .16
. ولايت فقيه، ص .130
. همان، ص .131
. صحيفه نور، ج 21، ص .91
. مجله حوزه، ش 95 ـ 94، ص .108
. دليل آفتاب، ص .146
. نك: وصيت نامه سياسى الهى امام خمينى.
. فصلنامه ندا، سال دوم، ش 5، بهار سال 1370، ص .17
. اربعين حديث، امام خمينى، ص .273
. همان، ص 74 ـ 73 و نيز زندگينامه سياسى امام خمينى، .88
. نك: ره عشق(نامه عرفانى امام خمينى).
. كيهان انديشه، ش 29، ص .24
. ويژگىهايى از زندگى امام خمينى.
. صحيفه نور، ج 20، ص .21
. همان، ج 21، ص .91
. فرزند اسلام و قرآن، (شهيد محمد منتظرى) دفتر دهم، ص .535
. بررسى و تحليلى از نهضت امام خمينى، سيد حميد روحانى، ج 2، ص .284
. دليل آفتاب، ج 1، ص .67
. پابه پاى آفتاب، ج 1، ص .67
. روزنامه سلام، ويژه نامه دهمين سالگرد رحلت امام خمينى، ش 2134، ص .3
. دليل آفتاب، ص 145 ـ 144، كيهان ويژه نامه يكصدمين سال ميلاد امام خمينى، مهر 1378، ص .9

آخرين قسمت
ـ عدم اختلاط زن و مرد در مسجد
بدون شك يكى از عوامل شيوع فساد كه دامنگير جهان امروز، به ويژه كشورهاى غربى شده است، برداشتن حايل و حريم ميان زن و مرد در ادارات، كارخانهها و ديگر اماكن و محافل عمومى است. در اين برخوردها معمولا بذر فساد و گناه افشانده مىشود و روز به روز ريشه مي‌دواند.
قرآن كريم نيز براين مطلب، تأكيد ورزيده است، به اين آيات الهى به دقت بنگريم: “…وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعًا فَاسْأَلُوهُنَّ مِن وَرَاءِ حِجَابٍ… .”() هرگاه از ايشان (زنان پيامبر) چيزى خواستيد، از پشت پرده و حائل طلب نمائيد.
صراحت آيه شريفه در عدم اختلاط زنان و مردان، قابل انكار نيست. گرچه شأن نزول اين آيه شريفه، ويژه زنان پيامبر(ص) است، اما روشن است كه مورد نمىتواند شمول مفهومى آيه را محدود و به اصطلاح علمى “مورد نمى تواند مخصص باشد”. بنابراين، اين آيه شريفه در منع اختلاط زن و مرد و حفظ زنان از محركات شهوانى، وارد شده است.
علامه شهيد مطهرى در تفسير اين آيه مىنويسد :”… طبق اين دستور، مرد نبايد وارد جايگاه زنان شود، بلكه اگر چيزى مىخواهد و مورد احتياج اوست بايد از پشت ديوار(حائل) صدا بزند… .”
جمله: “ذلكم اطهر لقلوبكم و قلوبهن” مانند جمله: “و ان يستعففن خير لهن” كه در آيه 61 سوره نور آمده است، دلالت مىكند كه هر اندازه مرد و زن جانب ستر و پوشش و ترك برخوردهايى كه مستلزم نظر است رعايت نمايند، تقوا و پاكى نزديكتر است. همان كه گفتيم: رخصتهاى تسهيلى و ارفاقى كه به حكم ضرورت داده شده است، نبايد رجحان اخلاقى ستر و پوشش و ترك نظر را از ياد ببرد.()
همچنين اين متفكر اسلامى درباره زيانهاى اختلاط در اين عصر ارتباطات و دهكده جهانى مى نويسد :”جامعه امروزى، زيانهاى اختلاط زن و مرد را به چشم خود مىبيند؛ چه لزومى دارد كه زنان، فعاليتهاى اجتماعى خويش را به اصطلاح دوشادوش مردان انجام دهند؟! آيا اگر در دو صف جداگانه انجام دهند، نقصى در فعاليت كارى آنان رخ مي‌دهد؟ از جمله اثر بارز اين دوشادوشيها اين است كه هر دو همدوش را از كار و فعاليت مثبت باز مي‌دارد و هر يك را به جاى توجه و دقت به كار خود، متوجه
“همدوش” مىكند، تا آنجا كه غالبآ اين همدوشيها به هم آغوشيها منتهى مىگردد.”()
شريعت اسلام در عين اين كه به زنان، اجازه شركت در مسجد و فعاليتهاى سياسى اجتماعى را مي‌دهد،از اختلاط نهى فرموده است. مبادا كه روزى بستر آلودگيهاى اخلاقى فراهم آيد.
رسول خدا (ص) فرمود :”ميان مردان و زنان نامحرم فاصله اندازيد؛ زيرا، بر اثر ملاقات و اختلاط، گرفتار درد و بلايى مىشويد كه دوا ندارد. بر شما باد كه از اختلاط با زنان اجتناب نماييد.”() بر همين اساس آن حضرت در زمان رسالتش براى جلوگيرى از اختلاط زن و مرد در مسجد دستور داد كه براى زنان؛ درِ جداگانه‌اى به مسجدالنبى بسازند.() كه هنوز هم به نام ” باب النساء” وجود دارد.
در روايت آمده است روزى رسول خدا(ص) در بيرون مسجد بودند، ديدند مردان و زنان باهم از مسجد بيرون مي‌آيند؛ حضرت خطاب به زنان فرمودند :”بهتر است صبر كنيد ابتدا مردان بروند، سپس شما.”()
همچنين درباره خروج زنان و مردان از مسجد و رفت و آمد در كوچه ها فرمود :”مردان از
وسط و زنان از كنار كوچه يا خيابان بروند.”()
امام على (ع) به كسانى كه به عدم اختلاط توجه نمىكنند و در اجتماع مردان، بدون هيچ مجوزى در مي‌آميزند، هشدار مي‌دهد و مىفرمايد :”آيا شما (مردان) حيا نمىكنيد و غيرت نمي‌ورزيد، زنانتان به بازارها رفته و بيماردلان مزاحم آنان مىگردند.”
و در بيانى ديگر به مردم عراق كه اين امر را رعايت نمىكردند، با اعتراض مىفرمايد :”اى مردم عراق! به من خبر رسيد كه زنانتان، مردانتان را در كوچه و خيابان تنه مي‌زنند، آيا حياء نمى كنيد؟”()
به هر حال اهميت مسئله تا بدانجاست كه پيامبر اسلام(ص) در هنگام بيعت با زنان، به عدم اختلاط آنان با مردان تأكيد نموده است.()
ث آثار و بركات حضور بانوان در مسجد
مساجد خانه خدا در زمين، مركز وحى، منبع فيوضات معنوى و بركات گوناگون براى نمازگزاران و جامعه اسلامى است. مكانى كه چنين جايگاهى نزد خداوند دارد، حضور در آن، آثار فراوانى را خواهد داشت و بىترديد شامل حال مكلّفان و حاضران در مسجد، اعم از زن و مرد خواهد بود. آثار حضور در مسجد چنان متنوع است كه به دشوارى مىتوان درباره تمام آثار و بركات حضور در آن سخن گفت؛ چنانكه در روايتى از امام على(ع) براى حضور در مسجد هشت اثر نقل شده است:
“مَنِ اختَلَفَ اِلَى المَسجِدِ اَصابَ اِحدَي الثَّمانِ؛ اَخا مُستَفادآ فِى اللهِ، اَو عِلمآ مُستَطرَفآ اَو آيَةً مُحكمَةً اَو يَسمَعُ كلِمَةً تَدُلُّ عَلى هُديً، اَو رَحمَةً مُنتَظَرَةً، اَو كلِمَةً تَرُدُّهُ عَن ردى، اَو يَترُك ذَنبا خَشيَةً اَو حَياءً”() كسى كه به مسجد رفت وآمد مىكند، يكى از منافع هشتگانه نصيب او مىشود: برادرى مفيد و با ارزش در راه خدا، يا علم و دانش نو، يا دليل و برهان محكم (براى تثبيت عقايد)، يا كلماتى كه موجب هدايت شود (مى شنود)، يا رحمت مورد انتظارى (شامل حال او مىشود)، يا مواعظى كه او را از فساد و گناه بازدارد، (مى شنود،) يا به خاطر ترس يا حيا و آبروى خود گناهى را ترك مىكند. روشن است كه در عصر كنونى حضور زنان به عنوان نيمى از پيكره اجتماع در مسجد و مراسم آن با حجاب و شوون اسلامى، آثار و بركات فراوانى دارد. در اينجا به مهمترين ثمرات اين حضور روحانى اشارهكنيم:
1ـ آثار عبادى
يكى از اركان اساسى اديان الهى، به ويژه شريعت حياتبخش اسلام، عبادت است. عبادت؛ يعنى راز و نياز كردن با خداوند و نجوا گفتن با او. جوهر و جان اين نيايش، حضور قلب و توجّه به خداست.
براى فراهم شدن عبادتى اينچنين، به شرايط و عوامل فراوانى نياز است كه مكان عبادت، يكى از آنهاست. براى نمونه، نماز در كوچه و خيابان، حتّى در صورت درست بودن، نمىتواند با حضور قلب همراه باشد. اسلام با در نظر گرفتن مكانى به نام مسجد و قرار دادن مقرراتى ويژه براى آن، در حقيقت مكان مناسبى را براى نماز و ارتباط بندگان با خداوند پيش بينى كرده است. نام مسجد، گواه درستى اين سخن است. مسجد؛ يعنى جاى سجده، كرنش در پيشگاه خداوند و به ديگر سخن؛ يعنى جايگاه نماز و تقرّب جستن به خداوند بزرگ؛ زيرا سجده، برترين نمونه و شكل عبادت و بندگى است.
از مساجد به عنوان خانه هاى خدا در زمين() و نيز خانههاى متقيان() و مؤمنان() ياد شده است. اين عنوان به خوبى ماهيت عبادى مسجد را نشان مي‌دهد؛ اينكه مسجدها، اولا و اساسآ براى ايجاد ارتباط بين بنده و معبود او و اعلام بندگى و عبوديت براى آفريدگار بنا مىشوند. بر اين اساس نيز اصلىترين اثر حضور در آن در بعد عبادى خواهد بود: “وَ اَقيمُوا وُجُوهَكم عِندَ كلِّ مَسجِدٍ وادعُوهُ مُخلِصينَ لَهُ الدّينَ كما بَدَأكم تَعُودُونَ”() (هنگام عبادت) در هر مسجدى بسوى او توجه كنيد و او را بخوانيد و دين (خود) را براى او خالص كنيد. همچنان كه در آغاز شما را آفريد، بار ديگر در رستاخيز بازمى گرديد.
با توجه به اين روايات و آيات، يكى از آثار حضور و شركت بانوان در مساجد استفاده و بهره‌ورى از اعمال عبادى در اين مكان مقدس است. اگر بانوان با رعايت شرايط ذكر شده براى حضور در مسجد(حضور سالم) در اين مكان الهى وارد شوند، مىتوانند از اجر و پاداش عبادت كنندگان واقعى در مساجد برخوردار شوند. ولى حضور ناسالم زنان در مساجد و صحنههاى ديگر اجتماعى، نه تنها ستايش نشده، بلكه مورد مذمت قرار گرفته است و آثار عبادى و روحانى ندارد. بنابراين، آيا سزاوار نيست كه بانوان با
رعايت شرايط ويژه، با داشتن انگيزههاى الهى و اخلاص در عمل در اين جايگاه مقدس وارد شوند؟
2ـ آثار علمى
تحصيل علم و دانش يكى از جنبههاى حضور زن در جامعه است و اين امر به گونه‌اى داراى اهميت و ارزش است كه اسلام همانطور كه كسب علم و دانش را بر مردان واجب مي‌داند، زنان را نيز به همان نسبت به تحصيل علم فرمان داده و از گهواره تا گور يعنى از آغاز تا سرانجام به اين امر مهم ترغيب نموده است.
پيامبر اسلام(ص) در اين باره فرمودند: “طلب العلم فريضةٌ على كلّ مُسلمٍ؛ طلب علم بر هر مسلمانى واجب است.” در اين جا نمىتوان گفت، چون واژه “مسلم” مذكر است تعبير “كل مسلم” شامل زنان نمى شود؛ زيرا اولا: در بعضى نقلهايى كه در كتب شيعه وارد شده واژه “مسلمه” نيز قيد شده است: “طلب العلم فريضة على كل مسلم و مسلمة”() تحصيل علم براى تمام مردان و زنان مسلمان واجب است. ثانيآ: اين تعبيرات اطلاق دارد و مقيّد به رجوليت (مرد بودن) نيست و اختصاص از آن فهميده نمىشود. “مسلم” يعنى: مسلمان، چه مرد باشد چه زن. در اين نقلها “مسلم”، اسم جنس است و شامل مرد و زن مىشود.
كاركرد علمى مسجد در عصر رسول خدا(ص) و توصيههاي‌ائمه(ع) دراينباره، ما را با يكى ديگر از آثار حضور در مسجد آشنا مىسازد. پيامبر(ص) مىفرمايد :”هر نشستنى در مسجد بيهوده است، مگر اينكه براى سه كار باشد؛ خواندن قرآن، ذكر خدا، اندوختن دانش.”()
هنگامى كه بانوان در مسجد گردهم‌آيند، بهترين زمانى است كه مىتوانند از مسائل دينى و قرآن بهرهمند گردند؛ زيرا يكى از اهداف بناى مسجد برگزارى جلسات علمى و بيان احكام و مسائل اسلامى است، همانگونه كه در عصر رسالت مرسوم بوده است. حضرات معصومان(ع) در سخنان متعددى مساجد را پايگاه علم و دانش معرفى كرده‌اند. امام على(ع) در يكى از سخنان خود “…بهره بردارى از علم و دانش را يكى از نتايج و آثار رفتن به مسجد ذكر مىفرمايد.”()
بعضى فقها رفتن بانوان را به مسجد جهت فراگيرى مسائل اسلامى واجب دانسته‌اند و گفته‌اند :”اگر راهى براى يادگرفتن مسائل اسلامى
جز از طريق رفتن به مسجد وجود ندارد واجب است (بانوان) به مسجد بروند.”()
امروزه به بركت نظام جمهورى اسلامى و توجهات مقام معظم رهبرى، مسجدها بر روى همگان گشوده است و به مناسبتهاى گوناگون در آنها وعظ و خطابه برپاست و علوم اسلامى تبليغ مىشود و از رويدادهاى متفاوت علمى و تاريخ پرده برداشته مىشود و كانونهاى گرمى تشكيل مىگردد، بانوان مىتوانند با حضور خود بهرههاى فراوانى ببرند كه هم پاداش تحصيل علم بر آن مترتب شود و هم ثواب حضور در مسجد.
3ـ آثار اجتماعى و فرهنگى
مسجد به عنوان يك مركز دينى براى عموم، نقش اساسى در شكلگيرى اجتماعات مسلمانان دارد. از اين جهت به طور طبيعى مسجد مىتواند كاركرد اجتماعى نيز داشته باشد. حضور زنان و مردان و تبادل اخبار و اطلاعات اجتماعى، جويا شدن از احوال يكديگر و ساير مسلمانان، تنها بخشى از اين ظرفيت بزرگى است كه مساجد دارند. در اين مكانها مؤمنان فرصت مىيابند با جمعى آشنا شوند كه از نظر دين و عبوديت با آنان همرنگ و توان ايجاد گروههاى اجتماعى هماهنگ را دارند.بنابراين، آنان مىتوانند از بين اهل مسجد دوستان، از حيث دينى، براى خود بيابند كه طبعآ آثار آن در ابعاد اجتماعى بروز مىكند. زيرا در اين پايگاه دينى و فرهنگى است كه نمازگزاران مؤمنى در آن رفت و آمد مىكنند() و دوستى با آنان، در بينش انسان مؤثر است.
با ايجاد پيوند و آشنايى ميان مؤمنان، نخبگان و صالحان جامعه، بسترى مناسب براى پرورش و تربيت روحى انسان فراهم مي‌آيد.
كسى كه با خوبان ارتباط دارد، حتى اگر به آن درجه از تكامل نرسد كه به سبب خدا ترسى، مرتكب گناه نشود، به سبب حيا و شرم از برادران و خواهران دينى خود، راه انحراف را در پيش نمىگيرد. برهمين اساس، امام صادق(ع) فرمود: “لايَرجِعُ صاحِبُ المسجِدِ باَقَلّ مِن اِحدي ثَلاثِ خِصالٍ … وَاِمّا اَخٌ يَستَفيدُهُ فِى الله”() اهل مسجد كمتر از يكى از سه چيز از مسجد برنمىگردد “كه يكى از آنها (دوستى) است كه از او در مسير خدا استفاده مىكند.” بنابراين، زنان و مردان با حضور در مساجد، مىتوانند از
يك اجتماع سالم دينى بهرهمند شوند.
طبق روايتى كه از امام على(ع) نقل شد، تأثيرات رفتارى كه حضور در مسجد برجاى مىگذارد، مىتواند جوامع دينى را از فساد و گناه پاك كرده و مسلمانان را به سمت يك جامعه سالم هدايت كنند: “…اَو كلِمَةً تَرُدُّهُ عَن رِدي اَو يَترُك ذَنبا خشيَةً اَو حياءً”() يا كلماتى مىشنود كه او را از فساد و گناه باز مي‌دارد، و يا به خاطر ترس (از خدا) يا حيا و آبرو، گناهى را ترككند.()
مسجد پايگاهى دينى است كه از فرهنگ دينى حمايت مىكند و بر بالندگى آن مي‌افزايد، اين پايگاه الهى كه مردم، اعم از زن و مرد را در شبانه روز، پنج نوبت يا حداقل سه نوبت به سوى خداوند فرامىخواند و فرهنگى را ارائه مي‌دهد كه به دور از امتيازهاى ظاهرى و قومى، و ويژهگيهاى مشترك تأكيد ورزيده، ارزشهاى اجتماعى و فرهنگى مشترك انسانها را در قالب فطرى و الهى حيات مىبخشد. اين سازمان دهى از روزهاى آغازين عصر رسالت، در خطابهها و گفتگوهاى علمى و فرهنگى پيامبر با مردم و سران قبايل گوناگون آغاز شد و معيارهاى جديدى براى بشريت به ارمغان آورد كه مهمترين آنها ارزشگذارى بر مبناى تقوا و پرهيزگارى است، به طورى كه جنسيت و قوميت و … در آن ارزش و جايى نداشت.
رونق گرفتن مسجدها كه نيمى از آن به دست بانوان صورت مىگيرد، چيزى نيست كه بتوان به آسانى در مورد آن سخن گفت؛ زيرا بازتابى كه اين امر در ميان مجامع جهان و برون مرزى دارد بسيار فراتر و درخور توجه مىباشد. به اين خاطر اسلام همانگونه كه به زنان دستور عفاف و حجاب مي‌دهد، به آنان دستور شركت در مجامع عمومى را نيز صادر كرده است.
حضور زنان در مساجد، بيانگر حضور فعال آنان در اجتماعات اسلامى و مجامع دينى و مذهبى است. آنان با حضور خود در مساجد، وحدت و همبستگى در سطح اجتماع را به ارمغان مي‌آورند و از اين كانون الهى جهت كسب دانش اجتماعى و فهم فرهنگ ناب محمدى(ص) بهرههايى مىبرند.
4ـ آثار سياسى
مسجد همواره در كنار كاركرد اجتماعى و فرهنگى، كانون سياسى در جامعه مذهبى نيز بوده است. اين موضوع چه در زمان پيامبر و چه
در زمان خلفاء و ائمه اهلبيت(ع) و در ديگر اعصار قابل پيگيرى است و نمونههاى فراوانى درباره آن مىتوان ذكر كرد.
در اين دوران نه تنها آثار سياسى حضور مردان در مسجد، بلكه آثار سياسى حضور زنان در مسجد نيز مشهود است. چنانكه حضرت فاطمه(س) در مسجد و دفاع وى از حق ولايت امام على(ع)، يكى از آنهاست. همچنين سخنرانى حضرت زينب(س) در مسجد كه از مسلمات تاريخى است. اين اثر را در انقلاب اسلامى نيز مىتوان به خوبى مشاهده كرد.
تربيت سياسى كه در مسجد ارائه مىشود، به دليل ماهيت مذهبى آن مىتواند نسلى را پديد آورد كه پشتوانه جامعه دينى باشند و در برابر حوادث سياسى هوشيارى لازم را داشته باشند. ازاين رو حضور زنان در كنار مردان در مسجد ضرورى است؛ زيرا اگر زنان از حضور در اين مكان محروم شوند؛ در واقع اين تربيت به طور ناقص انجام خواهد شد. در حالى كه بانوان به دليل تأثير عميقتر بر فرزندان و نقش تربيتى خود، در صورت برخوردارى از تربيت سياسى مسجد، بلوغ سياسى را به طور شگفت انگيزى افزايش خواهند داد. بنابراين، از صدر اسلام تاكنون مسجد به عنوان كانون طرح مسائل سياسى، نقش اساسى در تربيت سياسى مردم اعم از زن و مرد داشته است؛ براين اساس كه اگر زنان در اين جاها حضور نيابند، از آگاهى از مسائل سياسى كشور و جهان اسلام بى بهره مىشوند و فرزندانى كه مردان و زنان آينده يك اجتماع‌اند از تربيت سياسى كافى برخوردار نخواهند شد و اين چنين جامعه‌اى شكستپذير است.
5 ـ آثار روحى و اخلاقى
كانون مسجد، نورانى و الهى است. چنانكه پيامبر(ص) نيز در حديثى به آن اشاره فرموده است: “ما جَلَسَ قَومٌ فى مَسجدِ مِن مَساجِدِ اللهِ تَعالى يَتلُونَ كتابَ اللهِ (و) يَتَدارَسُونَهُ اِلّا تَنَزَّلَت عَلَيهِمُ السَّكينَةُ وَ غَشِيَتهُمُ الرَّحمَةُ وَ ذَكرَهُمُ اللهُ فيمَن عِندَهُ”() قومى (با يكديگر) در مسجدى از مساجد خداوند متعال براى تلاوت و آموختن قرآن ننشينند؛ مگر آنكه آرامش بر ايشان نازل و رحمت الهى شامل حال آنها شود. و خداوند از آنها در ميان كسانى كه نزد او هستند ياد مىكند.
آن حضرت در حديثى ديگر مىفرمايد: “مَن كانَتِ المَساجِدُ بَيتَهُ ضَمِنَ اللهُ لَهُ بِالرٌّوحِ وَالرّاحَهِ وَالجَوازِ عَلَى الصِّراطِ”() هركسى كه مسجدها خانه‌اش باشد، خداوند آسايش و آرامش و عبور از صراط را براى او ضمانت مىكند. و اينگونه است كه مؤمن در مسجد، به مانند ماهى در دريا مىماند.
اطمينان و آسايش حاصل از حضور در مسجد، توانايى انجام صحيح وظايف و تكاليف شرعى ديگر را نيز در پىخواهد داشت. دراين باره يادآورى اين نكته نيز ضرورى است كه به دليل لطافتهاى روحى و تأثيرپذيرى عاطفى شديد در بانوان، نياز به حضور براى كسب آرامش الهى و قلبى، درباره آنان بيشتر احساس مىشود.
از نظر اخلاقى نيز وضع به همين ترتيب است؛ زيرا زنان به دليل اين كه بيشتر عمر خود را در خانهها صرف خانه‌دارى و تربيت فرزندان مى كنند و بارها در مشكلات مختلف در تنگنا قرار مىگيرند، بيشتر از مردان نيازمند آرامش و يافتن محلى براى كسب راحتى روانى هستند؛ البته در فضايى به نام مسجد كه اساس آن بر نورانيت، عبوديت و ارتباط خالق و مخلوق است، امكان فراهم شدن آن بيشتر است. به دليل اينكه ويژگيهايى كه در جماعت است، در غير آن نيست.
شيخ حر عاملى در كتاب ارزشمند “وسائل الشيعه” بابى تحت عنوان “باب استحباب الاجتماع فى الدعاء من أربعه إلى أربعين” آورده و رواياتى را در اينباره مطرح نموده است. از جمله از قول امام صادق(ع) آورده است كه آن حضرت در اينباره فرمود: “مَا اجتَمَعَ أربعة رهطٍ قسَطَ على أمرٍ واحدٍ فدعوالله عزّوجلّ ألّا تفرقوا عن إجابهِ”() هيچگاه چهار نفر با هم اجتماع نكرده‌اند كه براى مطلبى به درگاه خدا دعا كنند، جز اينكه با اجابت آن دعا از هم جدا شده‌اند.
امام صادق(ع) در حديثى ديگر فرمود: “كانَ أبى إذا حَزَنَهُ أمرٌ جَمَعَ النّساء والصّبيان ثمّ دعا وَ أمّنوا”() هرگاه پيش آمدى پدرم را غمناك مىكرد زنان و كودكان را جمع مىكرد، سپس دعا مىنمود و آنها آمين مىگفتند.
ماجراى “مباهله” كه پيامبر اسلام(ص) در برابر اهل نجران كه آن حضرت را تكذيب كردند، نمونه‌اى از همين نوع و پندى است براى
مسلمانان؛ گرچه حضرت خود به تنهايىتوانست نصاراى نجرانى را نفرين كند و خداوند نيز به خواسته آن حضرت پاسخ مثبت دهد؛ ولى همه فرزندانش و على(ع) و فاطمه(س) را گردآورد تا هم اهميّت قضيه و جدّى بودن خود را وانمود كند و هم اين كه براى ديگران درسى باشد. بنابراين، حضور زنان به همراه مردان در دعاهاى پرفيض در خانه مشمول عنايت خاص و ويژه الهى قرار مىگيرند و از آثار دعا بهرهمند مىشوند.
6ـ آثار معنوى و اخروى
در منابع روايى از ثوابها و اجرهاى متعدّدى براى حاضران در مساجد، فراوان ياده شده است از جمله:
الف) “اِنَّ فِى التوراة مَكتُوبآ: اِنَّ بُيُوتى فِى الارض المساجِدُ فَطُوبى لِمَن تَطَهَّرَ فى بَيتِهِ ثُمَّ زارَنى فى بَيتى وَ حَقُّ عَلَى المَزُورِ اَن يُكرِمَ الزّائِرَ”() در تورات نوشته شده است كه خداوند مىفرمايد: مسجدها خانههاى من در زمين هستند. خوشا به حال كسى كه خود را در خانه‌اش تميز كند و در خانه من به زيارتم بيايد و حق زائر اين است كه ميزبان او را محترم شمارد.”
ب) پيامبر(ص) فرمودند: “اَلمَساجِدُ سُوقٌ مِن اَسواقِ الآخِرَةِ قِراهَا المَغفِرَةُ وَ تُحفَتُهَا الجَنَّةُ”() مساجد بازارى از بازارهاى آخرتند. آمرزش (و بخشش) از وسايل پذيرايى آنها و هديه آنها بهشت است.
ج) همچنين آن حضرت فرمودند: “سَبعَةٌ يُظلُّهُمُ فى ظِلِّه يَومَ لاظِلَّ اِلّا ظِلُّهُ: … رَجُلٌ قَلبُهُ مُتَعَلَّقٌ بالمَسجدِ اِذا خَرَجَ مِنهُ حَتّى يَعُودَ اِليهِ”() هفت گروه در قيامت مورد توجه خدا قرار مىگيرند…(كه از جمله آنهاست،) شخصى كه وقتى از مسجد خارج مىشود تا زمان برگشت، توجه‌اش به مسجد باشد.
د) امام صادق(ع) فرمودند: “لا يَرجِعُ صاحِبُ المَسجِدِ بِاِقَلّ مِن اِحدي ثَلاثِ خِصالٍ: اِمّا دُعاءٌ يَدعُوا بِهِ يُدخِلُهُ الله بِهِ الجَنَّهَ وَ اِمّا دُعاءٌ يَدعوا بِهِ فَيصرِفُ اللهُ عَنهُ بِهِ بَلاءَ الدُّنيا…”() اهل مسجد به كمتر از يكى از سه ويژگى باز نمىگردد: يا دعايى مىكند كه خداوند به بركت آن، او را بهشت مىبرد، يا دعايى مىكند كه به سبب آن بلاى دنيا را از او دور مىكند و يا… .
اين همه آثار بيانگر حضور در مسجد، علاوه بر آثار دنيوى، از جنبه اخروى و كمالات معنوى نيز به عنوان عاملى تأثيرگذار مورد توجّه است. نقل است كه شيخ الرئيس ابوعلى سينا براى ابوسعيد ابوالخير نوشت: چه لزومى دارد، مردم همه در مسجد اجتماع كنند، با اين كه خداوند از رگ گردن به انسان نزديكتر است. هرجا كه باشى اگر رابطه‌ات با خدا برقرار باشد، نتيجه خواهى گرفت. وى در پاسخ نوشت: اگر چند چراغ در يك جا روشن باشد، اگر يكى از آنها خاموش شده چراغهاى ديگر روشن است. ولى اگر همان چراغ هر كدام در اطاق دربسته‌اى باشد، اگر يكى از آنها خاموش شود آن اطاق تاريك مىگردد. انسانها نيز اينگونه‌اند. بعضى گنهكارند، اگر تنها باشند شايد موفق به فيوضات و بركات نور الهى نشوند، ولى اگر در اجتماع باشند شايد خداوند به بركت وجود بعضى ديگر افراد اجتماع آنان را نيز مشمول فيوضات و بركاتش قرار دهد.()
نتيجه:
حضور زنان در جامعه و تلاش و مجاهدت آنان در عرصههاى مختلف اجتماعى از موضوعات و مسائل مهمى است كه همواره از مباحث بنيادين بوده است.
از ديدگاه تعاليم مقدس اسلام، زنان از كليه حقوق اجتماعى بهرهمند مىباشند و هيچ مانع و حصارى نمىتواند راههاى حضور فعال آنان در جامعه را سدّ نمايد و اين انسان خلّاق را كه نيمى از پيكر جامعه انسانى است از بهره‌رسانى به اجتماع محروم گرداند.
آنچه مهم است اينكه اسلام در عين اين كه از حضور زن در عرصه هاى اجتماع مانند حضور در مسجد و… جلوگيرى نكرده چارچوب را نيز در نظر گرفته تا هم براى به بار نشستن اهداف اسلام بكوشند و هم حيثيت انسانى آنان دستخوش طمع دشمنان قرار نگيرد و پاكدامنىشان نيز حفظ شود، ازاين رو، زنان را تا جايى كه حضورشان به فساد آلوده نشود از شركت در اجتماع نهى نمىكند، بلكه در بعضى موارد شركت آنها را واجب مىكند، مانند حج كه بر مرد و زن به يك اندازه واجب است و حتى شوهر هم حق ممانعت از همسر خود ندارد. گفتار قائلين به افضليت نماز زن در خانه نيز ناظر به اهميت به حجاب و پوشش زن است.
اگر زنى بتواند خود را از ديد نامحرم بپوشاند و يا ديدگان خويش را از نگاه بيگانه فرو بندد، حضور او در مسجد منعى ندارد.
همانطور كه در زمان رسول خدا(ص) و ديگر حضرات معصومان (ع) زنها با حفظ حجاب و پوشش اسلامى به نمازجماعت در مسجد حضور پيدا مىكردند.
امام خمينى(ره) در اينباره فرموده است: “اگر (زنان) بتوانند كاملا خود را از نامحرم حفظ كنند بهتر است در مسجد نماز بخوانند.”()
و همچنين حضرت آيت ا… مكارم شيرازى مىفرمايند :”براى زنها بهتر آن است كه نماز را در خانه بخوانند، ولى اگر خود را از نامحرم به خوبى حفظ كنند، بهتر است در مسجد بخوانند، و اگر راهى براى ياد گرفتن مسائل اسلامى جز از طريق رفتن به
مسجد وجود ندارد، واجب است به مسجد بروند.”()
حضور زن در مسجد بسيار حائز اهميت است؛ چون او مربى و پرورش دهنده نسلهاست. امام خمينى(ره) دراينباره مىفرمايد :”زن مربى جامعه است، از دامن زن انسانها پيدا مىشوند، مرحله اول مرد و زن صحيح، از دامن زن است… زنان با تربيت صحيح خود انسان درست مىكند و با تربيت صحيح خود كشور را آباد مىكند.”()
آرى، بانوان محجبه با حضور در مساجد و اماكن مذهبى، براى انجام عبادات، كسب دانشهاى اجتماعى و اخلاقى و سياسى و… و خلاصه متخلق شدن به اخلاق الهى مىتوانند در برابر هجمههاى فرهنگى دشمنان مبارزه نمايند و در پرتو كسب اين آگاهىها از كانون مساجد و اماكن مذهبى، در ايفاى نقش خانوادگى و پرورشى و تربيتى بسيار موفق و نسلى متفكر و سياستمدار و مؤمن و متعبد و تلاشگر به جامعه انسانى تقديم نمايند.
افزون بر فوايدى كه در اين نوشتار درباره حضور بانوان در مسجد برشمرديم، در اين برهه از زمان حفظ نظام جمهورى اسلامى و تحكيم پايههاى اقتدار آن از مهمترين وظايف مسلمانان است كه اصولا جنسيت بردار نيست، يعنى از مهمترين وظايفى است كه هركس به دليل مسلمانى برعهده دارد؛ وظيفه‌اى كه بر اساس قانون تزاحم مصالح، بر تمام احكام فردى و اجتماعى اولويت دارد. بنابراين، در اين راستا چه زنان و چه مردان، مىبايست حضورى فعال داشته و نشاط سياسى جامعه اسلامى را همواره با تقويت روح ديندارى و عابدانه خود حفظ نمايند.
امام خمينى(ره) در مقدمه وصيتنامه الهى سياسى خود، پس از بيان افتخارات مهم مكتب تشيع كه همه راجع به وجود مقدس ائمه(ع) است، مىفرمايند :”ما مفتخريم كه بانوان و زنان و پير و جوان و خرد و كلان در صحنههاى فرهنگى و اقتصادى و نظامى حاضر و همدوش مردان يا بهتر از آنان در راه تعالى اسلام و مقاصد قرآن كريم فعاليت دارند.”
اشاره به حضور زنان در كنار مردان با هدف تعالى اسلام، از نظر امام راحل(ره) از افتخارات جامعه شيعى ايران انقلابى است.
قطعآ بهترين عرصه حضور و پاكترين نهاد براى ابراز ويژگى فرهنگى و اجتماعى زنان، سنگر مساجد و نمازهاى جمعه و جماعت است.
امروز كه در جامعه اسلامى، زمينه رشد و پيشرفت براى بانوان در همه ابعاد زندگى، بر اساس موازين اسلامى و ارزشهاى معنوى در عرصههاى اجتماعى، سياسى، و تربيتى، و… مهيا شده است، بر زنان جامعه ماست تا استعدادها، شايستگى ها، ابتكارات و توانايىهاى خود را ارائه دهند و نقش شازنده، ارزنده و مفيد خود را در شئون مختلف شكوفا ساخته، و به مقاماتى كه شايستگى آنها را دارند، برسند.
حضور شايسته و مطلوب زنان در سطوح بالاى جامعه اسلامى، ضمن حفظ مسئوليت خانوادگى، بيانگر اهميت دادن اسلام و نظام اسلامى به موقعيت او در جامعه است. با اين حضور مىتوان كليه تبليغات دشمنان اسلام مبنى بر محروميت زنان مسلمان از همه مزاياى اجتماعى و حقوق را خنثى كرد.

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. سوره احزاب،آيه .53
. مسئله حجاب زن، ص .154
. همان، ص .237
. مرآت النساء، ص .140
. سنن ابوداود، ج1،ص .109
. همان، ج ،2 ص .533
. محمد بن يعقوب كلينى، فروع كافى، ج ،5 ص .518
. وسائل الشيعه، ج ،14 ص .174
. همان: “پيامبر(ص) از زنان پيمان گرفت كه دوست نداشته باشند، در خلوت با مردان بنسينند.”
. وسائل الشيعه، ج 3،ص .480
. مستدرك الوسايل، ج ،3 ص .313
. همان، ص .359
. كترالعمال، ج 7،ص .650
. سوره اعراف،آيه .29
. بحارالانوار، ج 1،ص .172
. همان، ج ،77 ص 86 ؛ وسايل الشيعه، ج ،3 ص .86
. وسايل الشيعه، ج ،3 ص .480
. آيت ا… مكارم شيرازى، رساله توضيح المسائل، مسئله .817
. حسن بن على حرانى، تحف العقول عن آل الرسول، ص ،258 قم، موسسة النشر الاسلامى، 1417 ق.
. وسايل الشيعه، ج ،3 ص .477
. همان، ج ،3 ص .470
. بر اين اساس، حضور در مسجد مىتواند نقش بازدارنده در ارتكاب جرايم و گناهان نيز داشته باشد.
. مستدرك الوسايل، ج 3،ص .363
. همان، ص .554
. وسايل الشيعه، ج 4،ص 1143 ح 8858 باب 38 از ابواب دعا.
. همان، ج ،4 ص .1143
. همان، ج ،3 ص .482
. مستدرك الوسائل، ج 3، ص 361 ؛ بحارالانوار، ج 81، ص ؛4 شيخ طوسى، الامالى، ص ،139 قم، دارالثقافة، 1414ق.
. وسايل الشيعه، ج ،3 ص .471
. همان، ج ،3 ص .477
. همان، ج ،3 ص .481
. امام خمينى(ره)، رساله توضيح المسائل، مسئله، .893
. آيت ا… مكارم شيرازى، رساله توصيح المسائل، مسئله .817
. در جستجوى راه از كلام امام، دفتر سوم، ص .111

درآمد
سرآغاز رسالت پيامبر گرامى حضرت محمد(ص)، با توصيف خداوند به آموزش دهنده “علم و قلم” به انسان شروع شد.() دين در منطق نبوت، آگاهى بخشى است و نجات دهنده انسان از تاريكىهاى نادانى و سرگردانى در وادى بى معرفتى و پيامبر(ص)، اول معلم بشريت و بسيارى از آياتى كه بر او نازل شده، توصيه كننده به تعقل، تدبّر، تفقّه، تأمّل و در يك كلمه، فهم كردن است.
در جامعه‌اى كه روح جاهليت موج مي‌زد و مردم آن در بستر بىخبرى قرار داشتند و با علم و آگاهى، بيگانه و حتى دشمن بودند، خداوند پيامبرى برگزيد تا پردههاى جهل را كنار بزند و مردم را با فطرت پاك و حقيقت جوى آنان آشنا سازد. بدين جهت بود كه نور محمدى در تاريكى نادانى جاهليت تابيدن آغاز كرد و با ايجاد دگرگونى در عمق جان انسان جاهلى، اعجازى بىنظير و تاريخى آفريد و راه درست زيستن و سعادت جاودانه را فرا روى بشريت قرار داد.
اشاره به موضوع
فرضيه و مسئله اصلى اين نوشتار را اين گونه مطرح مىكنيم كه: از يك منظر پيام اصلى و اولى دين و مكتب اسلام، تلاش در جهت بهبود آوردن فضايى سالم براى ارتقاى علمى و فهم همه انسانهاست و جلوگيرى از هر عاملى كه بخواهد با دانايى او مبارزه كند، يعنى علم آموزى در منطق اسلام برابر است با آگاه شدن براى دريافت همه حقوق و انجام تكاليف دينى اجتماعى و از همه مهمتر، علم ابزارى است براى رشد و بالندگى در جهت رسيدن به دريافتهاى مقامات معنوى و قرب الهى.
از اين رو، خداوند در قرآن خود را ولىّ مؤمنان معرفى مىكند كه آنان را از تاريكىها به سوى روشنايى رهنمون مىشود و شيطان را ولىّ كافران مي‌داند كه آنان را از متن فطرت نورانى، به وادى گمراهى مىكشاند.()
در فرهنگ دين، انسان موجودى است كه ظرفيت و قابليت تعالى و كمال را تا مرز امام شدن و الگو بودن براى ديگران دارد و حتى آن را در رديف آرزوهاى انسانهاى بزرگ بر مىشمارد. و اجعلنا للمتقين اماماً.()
علم توحيد
اين همه بزرگى و بلند مرتبه‌اى در زندگى انسان، به بركت علم و دانش اندوزى براى آدمى قابل تحقق است و در رأس همه دانايىها، شناخت خداوند و علم توحيد قرار داد، يعنى شناخت محور عالم هستى و تفطن به اينكه سازنده و نگاه دارنده عالم آفرينش، قادر مطلق است، حكيم است، بىنياز است، هدايت كننده است، جبّار است و در يك جمله در بردارنده همه صفات كمال است.
اين احساس و يا به عبارت بهتر، اين فهم و درك از آفريننده هستى، مايه رضايتمندى انسان و آرامش خاطر او در نظام زندگى دنيوى است و شايد وجهى باشد براى تفسير اين آيه :الا بذكر اللّه تطمئن القلوب.()
آگاه باشيد كه با ياد خدا، دلها آرام مىگيرد. چرا كه در همه مؤلفههاى علم توحيد، ياد كرد خداوند، معناى اخص پيدا مىكند و بدين خاطر است كه علم خداشناسى اشرف علوم شمرده شده است: اول الدين معرفة الجبار؛ آغاز شناخت دين، با معرفتشناسى نسبت به ذات اقدس الهى، معناى كامل مىيابد.
با اين فرض، مهمترين ويژگى انسان مؤمن، خداشناسى او خواهد بود و در پرتو اين معرفت درجه اول، بصيرت پيدا مىكند كه چگونه در جريان زندگى دست به انتخاب بزند و راه صواب را از راه ناصواب، باز شناسد و بر اهريمن نفس پيروز شود. لذا ايمان همواره با نوعى علم و آگاهى همراه است و اگر غير از اين باشد، ايمان كامل نخواهد بود.
رسالت ويژه پيامبر(ص)
پيامبر(ص) از شروع مسؤوليت نبوت، همت خود را بر اين گماشت تا با همه مظاهر نادانى، بى خبرى و عقب ماندگى ذهنى انسان جاهلى، مبارزه كند، لذا يكى از اولين توصيهها و پيام جدى ايشان براى مردم عربستان، علم اندوزى و دانشطلبى بود. از يك منظر مىتوان گفت مكتب اسلام، مكتب علم و دانش است. هم علم ارزش فوق العاده دارد و هم عالم مورد تكريم واقع شده است. اين سخن پيامبر(ص) كه: طلب العلم فريضة على كل مسلم و مسلمه،() در فضاى آلوده و بى خبرى جاهليت چنان تحوّلى به وجود آورد كه بعدها منشأ تمدن بزرگ اسلامى گرديد كه چندين قرن اين تمدن علم دوست و عالم پرور، بر جهان بشريت استيلا پيدا كرد و جوامع بسيارى از آبشخور آن، تجديد حيات نمودند و از دست آوردهاى آن بهره بردند.
ظهور دانشمندان بزرگ و پرآوازه تاريخ انديشه و علم در دامن اين تمدن، دين اسلام را در ميان ديگران ممتاز كرد. عبدالحسين زرين كوب نويسنده معاصر در اين خصوص عقيده دارد كه:
در واقع اين توصيه و تشويق مؤكّدى كه اسلام در توجه به علم و علما مىكرد، از اسباب عمده بود در آشنايى مسلمين با فرهنگ و دانش انسانى، قرآن مكرر مردم را به فكر و تدبّر در احوال كائنات و به تأمّل در اسرار آيات دعوت كرده بود. مكرر به برترى اهل علم و درجات آنها اشاره نموده بود و يك جا شهادت صاحبان علم را تالى شهادت خدا وملائكه خوانده بود كه اين خود به قول امام غزالى، در فضيلت و نبالت علم كفايت داشت. به علاوه بعضى احاديث رسول(ص) كه به اسناد مختلف نقل مىشد، حاكى بود از بزرگداشت علم و علما و اين همه با وجود بحث و اختلافى كه در باب اصل احاديث و ماهيت علم مورد توصيه در ميان آمد، از امورى بود كه موجب مزيد رغبت مسلمين به علم و فرهنگ مىشد و آنها را به تأمّل و تدبر در احوال و تفحص در اسرار كائنات بر مي‌انگيخت.()
آقاى زرين كوب در بخش ديگرى مىنويسد:
«…بدين گونه، شوق معرفت جويى و حس كنجكاوى، قلمرو اسلام را در اندك مدتى كانون انوار دانش كرد.»()
قرآن و دانش اندوزى
قرآن به عنوان برنامه زندگى مسلمانان و بلكه همه جهانيان (همانگونه كه ادعاى بر حق نظريه دينى است) براى علم آموزى فوق العاده اهميت داده است تا جايى كه يكى از اساسىترين مبانى ارسال پيامبران را، كتاب آموزى و تعلم حكمت عنوان كرده است. توجه به اين نكته ضرورت دارد كه در قرآن به آگاهى انسان تأكيد شده، همان گونه كه فقدان آن، سبب گمراهى و عقب ماندگى پيشينيان بوده است. به اين آيه دقت كنيد:
«لقد منّ اللّه على المؤمنين اذ بعث فيهم رسولاً من انفسهم يتلوا عليهم آياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمه و ان كانوا من قبل لفى ضلال مبين.»()
خداوند با برانگيختن پيامبرى از درون مؤمنان بر آنان منت نهاد، پيامبرى كه آيات الهى را بر مردم تلاوت مىكند. آنان را تزكيه مي‌دهد و كتاب و حكمت تعليمشان مي‌دهد، در حالى كه پيش از اين در گمراهى آشكار به سر مىبردند.
قرآن اين گونه گزارش مىكند كه ساختار نظام جاهليت پيش از دوران پيامبرى حضرت محمد(ص)، همه‌اش تاريكى بوده كه با تلاش و همكارى گروهى اندك از مؤمنان با اخلاص و در رأس آنان امام على(ع)، يك تحول فرهنگى در آن نظام به وجود آمد كه بعدها زمينه يك تمدن بزرگ را به وجود آورد. بدون ترديد، قرآن و ترغيب مردم به فراگيرى علم و دانش و ارتقاى فرهنگى، عامل اصلى اين پيروزى بزرگ بود و در يك سخن محور تمدن اسلامى، خود قرآن بود.
از اين رو، جرجى زيدان نيز بر همين اساس نظر مي‌دهد. او نيز مىگويد :«توجه مسلمين به علوم از قرآن آغاز گشت. مسلمين به قرآن اعجاب داشتند و به تلاوت صحيح آن اهميت مي‌دادند. قرآن دين و دنياى آنان را تأمين مىكرد. تمام سعى خود را در فهميدن احكام قرآن مصروف مي‌داشتند. احساس نياز مسلمين به درك فهم الفاظ و معانى قرآن، علوم مختلف اسلامى را به وجود آورد. خلاصه آن سلول حياتى زنده‌اى كه در جامعه اسلامى پديد آمد و رشد كرد و تكامل يافت تا منجر به تمدن عظيم اسلام شد، اعجاب و عشق و علاقه بى حد مسلمين به قرآن بود.»()
اين هنر قرآن و پيامبر(ص) بود كه توانست در روح انسانهاى عرب جاهلى، لذت فهميدن و فراگيرى علوم مختلف را به وجود آورد و آنان را از خرافه پرستى، جهل گرايى، ظاهر گرايى و جمود فكرى به عرصه دانشطلبى و حقيقت جويى وارد كند و به ديگر سخن آنان را با فطرت اوليه خودشان كه خداپرستى، حق خواهى، علم گرايى و زيبادوستى بود، آشنا نمايد.
نمادهاى تفكر و علم اندوزى در قرآن
در يك نگاه اجمالى به آيات قرآن از منظر موضوع مورد بحث، يعنى اهميت علم و پرسش گرى به چه چيزى رهنمون خواهيم شد؟ آياتى كه به آفرينش انسان اشاره دارد و شگفتىهاى اين موجودات ناشناخته را بيان مىكند، آياتى كه به خلقت پاره‌اى از حيوانات اشاره مىنمايد و ذهن حقيقت جوى آدمى را وادار مىكند تا درباره آنها
پژوهش نمايد و دانش خود را در شناخت چگونگى ساختمان وجودى آنها فزونى بخشد و به صورت مستمر مىخواهد در ظرف ذهن انسان، ايجاد پرسش كند تا به ظرايف و نازك كارىها و هنر آفريننده آنها پى ببرد و در اين كار واكاوى علمى به حقايقى دست پيدا كند و همچنين آياتى كه پرده از گوشه‌اى از آفرينش اين جهان پهناور بر مي‌دارد و گاه گاهى به شگفتىها و پيچيدگىهاى آن اشاره مىكند. پيام اين آيات قرآنى به نظر شما چيست؟ و اصولاً قرآن به عنوان يك كتاب هدايت گر انسان، چرا اين قدر مىخواهد ذهن او را درگير با شناخت آفرينش موجودات اين جهان بكند و چرا دائم او را به انديشيدن و ترغيب به اتفاقات طبيعى كند؟ اين فرآيند در سعادت زندگى دنيايى او چه تأثيرى خواهد داشت؟ بدون ترديد اين پرسشها و دهها پرسش ديگر از اين نوع، همگى به يك حقيقت منتهى مىشوند و آن، شناخت خداوند، يعنى علم توحيد، علمى كه بهترين علوم است.
بنابراين پايانه علم اندوزى و پرسشگرى از ديدگاه ومنظر قرآن، دريافت و منظر قرآن، دريافت و شناخت درست از آفريننده اين نظام هستى است كه انسان در پرتو اين درك درست، صاحب يك زندگى سعادتمندانه خواهد شد. در اين نظام زندگى، آگاهى، انتخاب، آزادمنشى، استقلالطلبى و بهرهمند شدن از حقوق انسانى از ويژگىهاى آن است و بديهى است عكس آن، يك زندگى پوچ و غير هدفمند خواهد بود كه همه راههاى رشد و كمال در آن بسته است.
مرحوم علامه طباطبايى مفسر بزرگ و فيلسوف شهير دنياى اسلام، در بحث تاريخ تفكر اسلامى و تحولات به وجود آمده در جريان تمدن اسلامى مىگويد:
«در قرآن به همه دانشها و صنعت هايى كه به گونه‌اى به حيات انسانى مربوط مىشود، اشاره مىكند و بديهى است آياتى كه انسانها را به تدبر، تفكر و انديشيدن فرا مىخواند، در واقع به علم اندوزى تحريك مىكند، تا اين كه جامعه بشرى نسبت به آنچه كه در آسمان و زمين است، طبيعى، انسانى و يا حيوانى است و حتى آنچه مربوط به ماوراء الطبيعه مىباشد، معرفت پيدا كند. نكته مهمتر اين كه همه اين عالم آموزىها و معارف بايد وسيله‌اى باشد براى شناخت خداى سبحان.»()
وجه علمى قرآن
توجه و رويكرد قرآن به علم و دانش و يادآورى نمونههايى از وجوه علمى جهان هستى و قواعد حاكم بر طبيعت و انسان كه پيشتر اشاره شد، اين بحث را در ميان مفسران و پژوهشگران اسلامى و حتى مستشرقان، مطرح كرده كه آيا در حقيقت قرآن خواسته است با زبان علم بگويد و آيا قرار بوده كه قرآن قوانين علمى را مطرح كند؟ و آيا بايد يك وجه اعجاز قرآن را يادآورى همين مؤلفهها دانست؟ ديدگاهها و نظريههاى گوناگونى در اين زمينه توليد شده و هر يك از طرفداران اين نظريات، با استناد خود قرآن، دلايل ويژه‌اى ارائه كرده‌اند كه بازگويى به تفصيل آن در اين مقال نمىگنجد.()
تحولات سه قرن اخير در غرب در حوزه علوم تجربى و رشد تكنولوژى و دانش مادى هم عدّه‌اى را بر آن داشت تا در جهت
تفسير و تبيين پاره‌اى از آيات قرآنى كه به طبيعيات و ويژگىهاى آن اشاره مىكند. به صورت افراطى به توجيه علمى روى بياورند و فراتر از آن، خواسته يا ناخواسته به انكار حقايقى از قرآن برسند كه با معادلات مادى، قابل فهم و ادراك نيست. به عنوان نمونه:
«ولين چهره روشنفكر غرب زده و مدعى تفسير قرآن،سيد احمد خان هندى، بود كه به پاس خدمات شايانش، از طرف امپراطورى انگليس به لقب سر، سرافراز گشت. وى در تفسيرش به توجيه مادى امور غيبى، وحى ـ ملك ـ جن وغيره پرداخته، حقايق دينى را تحت تأثير بينش دئيسم (خداشناسى طبيعى) توجيه و تأويل مىنمود. از جمله منكر جريان نزول وحى و وجود جبرئيل بود و اثر نبوت را جريانى باطنى مطرح مىكرد و امر معجزه و دعا را خلاف سنت قطعى خدا مي‌دانست و فرشته را همان نيروى رشد در موجودات، جريان الكتريسيته، جاذبه و غيره قلمداد مىكرد و وجود خارجى شيطان را نفى نموده امرى درونى تلقى مىكرد.»()
پر واضح است اين گونه برداشتها و تفسيرهايى كه درباره برخى از آيات شده است، با روح كلى حاكم بر قرآن در تضاد آشكار قرار دارد و پيام قرآن به شدت با آن در تنافر و ناهم خوانى است.
شيخ محمد شلتوت در كتاب «تفيسر القرآن الكريم» اين ديدگاه افراطى در تفسير علمى قرآن را خطاى محض مي‌داند وى مىگويد:
«هذه النظرة القرآن خاطئه من غير شك لان الله لم ينزل القرآن ليكون كتاباً يتحدث فيه الى الناس عن نظريات العلوم و دقائق الفنون و انواع المعارف.»()
اين ديدگاه(توجيه علمى قرآن) بدون ترديد يك خطاست، چون خداوند در قرآن قرار نبوده كه درباره نظرات و توجهات علمى و فنون و گونههاى معرفت مادى با بندگانش صحبت كند و همانگونه كه اشاره شد اصولاً قرآن كتاب هدايت است و زبانى كه هم براى انتقال آن برگزيده، زبان خاصى است و اگر مخاطبان خودش را همواره به پيروى از منطق تفكر و عقلانيت فراخوانده و جايگاه ويژه‌اى را براى علم و عالم توصيف كرده، براى اين است كه حيات بشرى، نيازمند به تعامل علمى با محيط پيرامون خودش مىباشد. لذا پاره‌اى از نويسندگان در تحليل زبان خاص قرآن و زبان خاص علم، اين گونه بيان مىكنند :«توصيف جهان طبيعت و پديدههاى ريز و درشت آن، از آن جهت كه مقصود اصلى علم(مقصود از علم در اصطلاح، علم تجربى است) زبان خاص خود را مىطلبد كه از آن به زبان علم تعبير مىشود. «زبان دين و زبان علم» هر يك وظايف، كاركردها، ويژگىها و مخاطبان خاص خود را دارند كه نه مىتوان آنها را به جاى هم نشاند و نه مىتوان نتايج مورد انتظار از يكى را از ديگرى طلب كرد.»()
منطق همه كتابهاى آسمانى و همچنين زبان خاص قرآن را، مىتوان با مداقه در خود آيات قرآنى به دست آورد. به عنوان نمونه،آيه دوم سوره بقره كه قرآن را كتاب هدايت معرفى مىكند و آيات 44 ـ 46 سوره مائده كه اشاره به احكامى دارد كه در ديگر كتابهاى آسمانى مقدر شده است.()
پرسشگرى نتيجه تدبر
اگر از آنچه تا كنون گفته شد به اين حقيقت واقف شده باشيم كه روح كلى قرآن و هدف اصلى آن، تنظيم يك برنامه جامع و كامل
براى يك زندگى مطلوب در جهان مادى است، پى خواهيم برد كه دعوت قرآن به راه اندازى قواى مدركه و فهم بشر و بالا بردن بينش معرفتى و علم، در واقع يك نوع ايجاد شور و حركت و پويايى است كه لازمه كمال بشرى است و از پيامدهاى بينش تعقلى، طرح پرسش و سؤال است كه خود كليد همه معارف است. انسان تا در زندگى با پرسش روبه رو نشود، هرگز در پى تلاش و حركت برنخواهد آمد و اصولاً تمام توفيقات بشر در كشف رازها و قوانين اين جهان در عرصه همه دانشها، مديون پرسشهايى بوده كه در مسير حيات در طول تاريخ فراروى او قرار گرفته است و هميشه كسانى بر تارك اختراعات و دانشها ايستاده بودند كه در جست و جوى حقايق علمى با پايدارى و صبر، تلاش كرده‌اند.
انسان مورد نظر قرآن هم، يك موجود پرسشگر وجست و جو گر حقيقت است. در ديدگاه قرآن، انسان داراى بصيرت با انسان كور (فاقد بينش) مساوى نيستند. «قل هل يستوى الاعمى و البصير…؛() چنانچه نور با تاريكى برابر نيست.» «…هل تستوى الظلمات و النور»() توصيه قرآن به تدبر و مطالعه درباره آفريده شدگان اين جهان، در واقع دعوت به پرستشگرى و علم اندوزى است. اين مسأله در تمام عرصهها و ابعاد زندگى فردى و اجتماعى انسان معنا دار است، در طبيعت، تاريخ، رشد و كمال معنوى، سقوط و ظهور تمدنها و اقوام بشرى، عاقبت نگرى درباره ستمگران تاريخ.
براى آگاهى از اين مقوله، به صورت خيلى ساده و ابتدايى مىتوان به آياتى از قرآن مراجعه كرد كه در آن از واژه “كيف” چگونه، كه بيش از 80 بار به كار رفته است، كه در اين جا به چند نمونه از آنها اشاره مىكنيم:
.1 قل سيروا فى الارض ثم انظروا كيف كان عاقبة المكذبين.()
بگو اى پيامبر! در پهناى زمين سير كنيد تا بدانيد عاقبت و پايان كار كسانى كه آيات الهى و رسولان را دروغ مىپنداشتند، چگونه بوده است.
.2 اولم يروا كيف يبدأ اللّه الخلق ثم يعيده انّ ذالك على اللّه يسير.()
آيا مردم نديدند كه خداوند چگونه آفرينش و خلقى را شروع مىكند و سپس به اصل خود بر مىگرداند؟ همانا اين كار براى خدا بسيار آسان است.
.3 افلم ينظروا الى السماء فوقهم كيف بنيناها و زيّناها و مالها من فروج.()
آيا منكران حق به آسمان فراز خود نمىنگرند كه چگونه آن را محكم بنا نهاديم و آن را به زيور ستارگان آراسته‌ايم و هيچ شكاف در آنها وجود ندارد.
4. افلا ينظرون الى الابل كيف خلقت و الى السماء كيف رفعت.()
آيا نمىنگريد كه شتر چگونه آفريده شد؟ و به شكوه آسمان كه چگونه برافراشته شد؟
حال جا دارد از خود سؤال كنيم كه چرا خداوند اين همه نسبت به فعال كردن ذهن بشر با ايجاد پرسش در فرا روى او، تأكيد مي‌ورزد؟
بدون ترديد بايد اين مسئله را در يك چيز جست و جو كنيم و آن بايستگى بصيرت و آگاهى انسان در پهنه حيات مادى براى دستيابى به يك رشد و بالندگى معنوى خداپسند، تا در پرتو آن بتواند به نفس مطمئنه تبديل شود.
امام رضا(ع) عالم آل محمد(ص)
بر اساس حديث معروف ثقلين كه پيامبر(ص) فرمود: من براى شما دو چيز گزارده‌ايم: 1. كتاب خداوند 2 عترت خودم، امامان معصوم(ع) هم عدل قرآن هستند و آنان بيش از هر كسى به تفسير و تأويل قرآن، برترى دارند. از امام صادق(ع) در ذيل تفسير اين آيه «….و ما يعلم تأويله الا اللّه و الراسخون فى العلم»()، روايت شده كه :«نحت الراسخون فى العلم و نحن نعلم تأويله».()
راسخان در علم ما هستيم و ما به تأويل قرآن علم داريم و امام رضا(ع) به شهادت تاريخ، همچون ديگر امامان(ع) عالمترين فرد در روزگار خود بوده است، بديهى است علم، عالم و پرسشگرى و مقوله هايى از اين قبيل در نگاه ايشان، بيش از ديگران، داراى ارزش بوده است. ابراهيم ابن عباس درباره شخصيت علمى امام رضا(ع) اين گونه گزارش مىكند:
«ما رأيت الرضا(ع) يسئل عن شىء قط الّاعلم و لا رأيت اعلم منه بما كان فى الزمن الاول الى وقته و عصره و كان المأمون يمتحنه بالسؤال عن كل شىء فيجيب فيه و كان كلامه و جوابه و تمثله انتزاعات من القرآن.»()
هر گز نديدم امام(ع) در برابر پرسشى، جواب نگويد. عالمتر از او نديدم و بارها مأمون از مسائل مختلف از او مىپرسيد و ايشان پاسخ مي‌دادند و همه جوابها و مثالهايى كه مي‌آورد برگرفته از قرآن بود و جالب اينكه خود امام رضا(ع) در اين زمينه مىفرمايد :«در حرم پيامبر(ص) مىنشستم و عالمان مدينه هرگاه در مسئله‌اى با مشكل روبه رو بودند و از حل آن ناتوان مىماندند، به من رو مي‌آوردند و پاسخ مىگرفتند.»()
شخصيت علمى امام(ع) به گونه‌اى بود كه همه در برابر آن، مبهوت مىشدند و حتى دشمنان لب به ستايش مىگشودند. چنانكه در طول تاريخ ثبت شده كه مأمون بعد از پرسيدن چند سؤال از امام(ع) اين گونه اظهار كرد: خدا مرا بعد از تو زنده ندارد. به خدا سوگند دانش صحيح جز نزد خاندان پيامبر(ص) يافت نمىشود و به راستى دانش پدرانت را به ارث برده‌اى و همه علوم نياكانت در تو گرد آمده است.()
مقام علم و عالم در نگاه امام رضا(ع)
مرحوم طبرسى در كتاب احتجاج روايتى را گزارش مىكند كه امام رضا(ع) در آن، درباره نقش عالم و فقيه دين مىفرمايد :«الا انّ الفقيه من افاض على الناس خيره و انقذهم من اعدائهم و فرّ عليهم نعم جنان اللّه تعالى و حصل لهم رضوان اللّه تعالى».() فقيه و عالم دين كسى است كه خير و نيكى او بر مردم فوران مىكند و آنان را از دشمنانشان مي‌رهاند و نعمتهاى خداوند را بر آنان زياد مىگرداند. در ادامه روايت، امام مىفرمايد: در روز قيامت به فقيه و عالم گفته مىشود: اى عهده دار يتيمان آل محمد(ص)، توقف كنيد تا اينكه براى هر كسى كه از شما چيزى آموخته، شفاعت كنيد و امام اين مطلب را اضافه مىكند كه اما به شخص عابد فقط گفته مىشود تو بنده خوبى بودى، تمام تلاش تو رهايى خودت بود، مىتوانى داخل بهشت بشوى، دقت كنيد كه امام چه توصيف و جايگاهى براى شخص عابد و عالم ارائه مي‌دهد؟
مناظرات علمى امام رضا(ع) خاستگاه علم آموزى
گفت و گوهاى علمى امام رضا(ع) با عالمان ديگر مذاهب و چيره شدن ايشان در منطق گفت و گو و احتجاج حتى بر اساس مبانى پذيرفته خودشان، چهره ممتازى در عصر دستگاه عباسى و خلافت مأمون، از امام ترسيم كرده بود. دعوت مأمون فرقهها و نحلههاى فكرى و كلامى در آن روزگار، براى مناظره و مباحثه با امام رضا(ع) ناخواسته وسيله‌اى بود براى ترويج عقيده راستين تشيع. هر چند كه او(مأمون) پشت اين مسئله به چيزهاى ديگرى فكر مىكرد كه در اين مقال مجال طرح آنها نيست. حضور امام در اين مناظرات مشخص مىكرد كه تنها خاندان نبوت و امامت هستند كه مىتوانند از پس همه معضلات فكرى شبهات كلامى در هر عصر برآيند. علاوه بر اينكه اين حضور نشان مي‌داد هرگز نبايد در برابر پرسشهاى دينى و شبهات فكرى، شيوههاى غير منطقى را برگزيد، چون دين اسلام و كتاب خداوند، در برابر هيچ سؤالى جواب منفى ندارد و اصولاً سيره عملى همه امامان(ع) پاسخگويى بوده است.
عبدالسلام هروى كه در بيشتر نشستها و مناظرات علمى امام حضور داشته، مىگويد:
«هيچ كس را از حضرت رضا(ع) داناتر نديدم و هيچ دانشمندى آن حضرت را نديد مگر اين كه به علم برتر او گواهى داده است. در محافل و مجالس كه گروهى از دانشوران و فقيهان و دانايان مختلف حضور داشتند، بر تمامى آنان غلبه يافت، تا آنجا كه آنان به ضعف علمى خود و برترى امام اذعان و اعتراف مىنمودند.»() گرچه هيچگاه امام در پى آن نبود كه
طرف مناظره علمى خود را مغلوب كند، چرا كه ايشان امام هدايت و رحمت بود. هدف امام رهايى انسانها از بند تاريكى و بى خبرى بود و اين چنين است كه سيره علمى امام در كنار سيره اخلاقى و سياسى آن حضرت بازتاب بسيار گسترده و بىكرانه‌اى در فضاى آن روزگار داشت و همچنان استمرار پيدا كرد تا اين زمان كه صدها مركز علمى در پرتو نام اين امام همام پاى گرفته است.
جمع بندى:
در برآيند بحث و مطالبى كه ارائه شد، به اين نكات مىتوان اشاره كرد:
.1 خاستگاه اصلى رسالت پيامبر(ص) و هدف عمده نبوت و پيام اصلى قرآن، آگاهى انسان است و علم اندوزى از اين جهت مىتوان ارزشمند باشد كه وسيله اين آگاهى و نزديكى به خداوند باشد.
.2 همه آياتى كه انسان را به بيانهاى گوناگون به تدبر، تعقل، تفكر و تأمّل فرا مىخواند، براى ايجاد اين آگاهى است و پرسش و سؤال، برآيند همين تفكر است كه انسان را وا مي‌دارد تا به دنبال كشف حقايق برود و خود قوانين حاكم بر اين جهان را كشف نمايد.
.3 امامان معصوم(ع) به عنوان “راسخون در علم” بهترين مشوّق براى علم اندوزى هستند چون بهترين تعريفها و ارزش گزارىها براى علم و عالم و دانشطلبى، از سوى آنان ارائه شده است. به خاطر اين است كه مىگوييم، ائمه عدل قرآن هستند.

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. سوره علق، آيه .12
. سوره بقره، آيه .257
. سوره فرقان، آيه .74
. سوره رعد، آيه .28
. الحياة، ج 1، ص 29، به نقل از البحار، ج 1، ص .177
. كارنامه اسلام، ص .26
. همان، ص .20
. سوره آل عمران، آيه .164
. خدمات متقابل اسلام و ايران، ص .441
. تفسير الميزان، ج 5، ص .293
. لازم به ذكر است كه: گرايش به اين نوع تفسير از قدمت تاريخى قابل توجهى برخوردار است و اين شيوه تفسيرى در ميان مفسران كهن نيز پويندگانى داشته است، از جمله اين مفسران كه آثار و تأليفات آنان در اختيار است مىتوان از ابوحامد غزالى، فخر رازى، ابن ابى الفضل المرسى، زركش و سيوطى نام برد. گرچه ميزان و نحوه گرايش آنان به اين نوع تفسير با يكديگر متفاوت بود. نشريه دانشكده الهيات دانشگاه فردوسى مشهد، مسعود آذرى نيا، شماره 39 و .40
. تدبر در قرآن، ص 65، به نقل از تفسير و تفاسير جديد.
. شيخ شلتوت، تفسير القرآن الكريم، ص .13
. نشريه قرآنى بينات، شماره 19 سال پنجم، ص .82
. علاقهمندان براى آگاهى بيشتر رجوع كنند به: فصلنامه تخصصى قرآن پژوهى، سال 2، شماره ،6 مقاله: نقد و بررسى علمى روش تفسير علمى قرآن.
. سوره انعام، آيه .50
. سوره نور، آيه .16
. سوره انعام، آيه .11
. سوره عنكبوت، آيه .19
. سوره ق، آيه .6
. سوره غاشيه، آيات 18 ـ .17
. سوره آل عمران، آيه .7
. تفسير الميزان، ج 3، ص 71 به نقل از كافى.
. عيون اخبار الرضا(ع)، ج 2، ص .180
. امام رضا(ع)منادى توحيد، ص .41
. عيون اخبار الرضا(ع)، ج 2، ص .202
. طبرسى، احتجاج، ج 1، ص 9 و الحر العاملى، الفصول المهمه، ج 1، ص .603
. اما على بن موسى الرضا (ع) منادى توحيد، 40 به نقل از كشف الغمه، ج 3، ص .157

مقدمه
سرمايه واژه آشنايى است كه همه انسانها مفهوم آن را مي‌دانند اما بايد دانست كه سرمايه داراى معناى گسترده است. فقط بر مال و ثروت و پول و دارايى سرمايه اطلاق نمىشود. بلكه در اين سرمايه اقتصادى از سرمايه انسانى نيز سخن به ميان مي‌آيد و بالاتر از آن، توانايىها، استعدادها و علاقهها و بينشهاى يك فرد و تفكر و انديشههاى او از مصاديق سرمايه به حساب مي‌آيد.
يكى از سرمايههاى مهم هر جامعه‌اى كه از مؤلّفههاى مهم و مؤثر و اساسى در توسعه و ثبات آن جامعه محسوب مىشود سرمايه اجتماعى است. سرمايه اجتماعى آن قدر مهم است كه توسعه اقتصادى و سياسى و فرهنگى در پرتو او تحقق پيدا مىكند تا آن جا كه مىتوان گفت سرمايه انسانى ابزارى براى رسيدن به سرمايه اجتماعى شمرده مىشود، گاه از اين سرمايه به ثروت نامرئى و پنهان ياد مىشود، سرمايه اجتماعى مجموعه منابعى است كه در ذات روابط خانوادگى و در سازمانهاى اجتماعى جامعه وجود دارد و بر رشد شناختى و يا
اجتماعى افراد مؤثر است و يا سرمايه اجتماعى عبارت است از ارزش آن جنبه از ساختار اجتماعى كه به عنوان منبعى در اختيار افراد و اعضاء قرار مىگيرد تا بتواند به اهداف و منافع خود دست يابد و برخى آن را مجموعه‌اى از مفاهيمى مانند اعتماد، هنجارها و شبكه مي‌دانند كه موجب ايجاد ارتباط و مشاركت بهينه اعضاى يك اجتماع مىشود و در نهايت منافع متقابل آنها را تأمين مىكند. با توجه به اين تعاريف مىتوان گفت سرمايه اجتماعى را مىتوان اعتماد و هنجارهاى اجتماعى دانست كه در يك شبكه ارتباط اجتماعى وجود دارد كه منشأ عمل متقابل اجتماعى مىگردد.
مجموعه آن چه كه محتواى سرمايه اجتماعى را تشكيل مي‌دهد عبارت است از: ـ1 اعتماد به كسانى كه در زندگى اجتماعى با آنها در ارتباط هستيم.2ـ مشاركت اجتماعى با حضور در فعاليتهاى سياسى و نظارت و انتقاد در رفتار سياسى افراد. 3ـ اتحاد و همبستگى بين افراد جامعه. 4ـ احساس تعهّد و مسئوليّت پذيرى. 5 ـ قانونمدارى 6ـ وجدان كارى و انضباط اجتماعى. 7ـ صداقت و راستگويى و راست كردارى
8 ـ احترام متقابل افراد 9ـ امانت دارى. 10ـ روحيه فداكارى و ايثارگرى در افراد جامعه و مواردى مانند آن.
ناگفته نماند اين مجموعه‌اى كه بر شمرده شد ممكن است برخى در برخى تأثير داشته باشند از باب مثال مهمترين بُعد سرمايه اجتماعى اعتماد است كه با عواملى چون صداقت، امانت دارى و عمل به وعده و پاى بندى به تعهدها و پيمانها تثبيت مىشود.
با توجه به اين كه اعتماد متقابل افراد اجتماع نسبت به يكديگر يكى از مهمترين سرمايههاى يك اجتماع است و همين مؤلّفه است كه جامعه را از صورت آحاد پراكنده بيرون مي‌آورد و همچون رشتههاى زنجير آنها را بهم پيوند مي‌دهد و پشتوانه فعاليتهاى هماهنگ اجتماعى و همكارى در سطح وسيع مىگردد.
اسلام به عنوان دين جامع، مسلمانان را به امورى فراخوانده است تا با عمل به آن، اعتماد متقابل را در جامعه تقويت و تحكيم نموده و همبستگى اجتماعى را پايدار سازند كه از جمله از آن امور وفاى به عهد و پاى بندى به قرار دادهاست.
مؤمنان و لزوم وفاى به عهد
در قرآن كريم در آيات گوناگونى مؤمنان را به اين اصل حياتى در جلب اعتماد اجتماعى توجه داده است گاهى در جايى كه مؤمنان را به رستگارى مىستايد يكى از ويژگىهاى آنها را رعايت عهد و پيمان مي‌داند و مىفرمايد: «قد افلح المؤمنون…و الذين هم لاماناتهم و عهدهم راعون؛() مؤمنان رستگار شدند آنها كارهاى فراوانى انجام مي‌دهند كه از جمله آن رعايت امانتها و عهد است. يعنى آنها امانتها و عهد خود را رعايت مىكنند. در سوره معارج نيز هنگام بر شمردن ويژگىهاى نمازگزاران، رعايت امانتها و عهد را نيز از جمله آنها مي‌داند «و الّذين هم لاماناتهم و عهدهم راعون»()
در سوره بقره نيز هنگام بيان ويژگىهاى برّ ونيكى ونيكان مىفرمايد: «والموفون بعهدهم اذا عاهدوا»() يكى از ويژگىهاى نيكان آن است كه آنها به هنگامى كه پيمان مىبندند به آن وفا مىكنند.
به لحاظ اين كه وفاى به عهد و پيمان از عوامل مهم اعتماد متقابل اجتماعى و در نتيجه از عوامل مهم سرمايه اجتماعى است. در روايات آمده است كه رعايت عهد و پيمان و وفاء به آن نسبت به همه لازم است خواه طرف مقابل مسلمان باشد يا كافر و نيكوكار باشد يا بدكار. امام باقر(ع) فرمود: «ثلاث لم يجعل اللّه عزّ و جلّ لاحد فيهن رخصة:اداء الامانة الى البرّ و الفاجر والوفاء بالعهد للبرّ و الفاجر و برّالوالدين برّين كانا او فاجرين؛() سه چيز است كه خداى سبحان اجازه ترك آن را به كسى نداده است :ـ1 اداء امانت نسبت به نيكوكار و بدكار ـ2 وفاء به عهد و پيمان نسبت به نيكوكار و بدكار ـ3 نيكى به پدر و مادر چه نيكوكار باشند چه بدكار.»
پيامبر گرامى اسلام(ص) نيز فرمود: «من كان يؤمن باللّه و اليوم الآخر فليف اذا عهد؛() كسى كه به خدا و روز قيامت اعتقاد دارد بايد به عهد و پيمان خود وفا كند.»
در سوره اسراء نيز خطاب به مؤمنان فرمود: «و اوفوا بالعهد انّ العهد كان مسؤولاً؛() و به عهد و پيمان خود وفا كنيد كه از عهد سؤال مىشود.» سؤال از عهد را مفسران به گونههاى مختلف تفسير كرده‌اند ولى روشنترين وجه آن است كه از خود وفاء به عهد سؤال مىكنند يعنى آدميان در مقابل عهد و پيمان مسؤولند كه آن را وفاء كنند و اگر كسى به آن وفاء نكرده باز مسؤول است كه چرا به آن وفا نكرده است.
در سوره مباركه مائده به ايمان آوردهها
فرمود: «يا ايّهاالّذين آمنوا اوفوا بالعقود احلّت لكم بهيمة الانعام الّا ما يتلى عليكم غير محلّى الصيد و انتم حرم انّ اللّه يحكم ما يريد؛() اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد به پيمانها (و قراردادها) وفا كنيد چهارپايان براى شما حلال شده است مگر آن چه بر شما خوانده مىشود و استنثناء خواهد شد، و به هنگام احرام صيد را حلال نشمريد خداوند هرچه بخواهد در مصلحت باشد، حكم مىكند.»
در اين آيه مؤمنان را مخاطب قرار داده و از آنها خواسته است كه به پيمانها و قراردادها وفا كنند و در واقع با اين خطاب به مؤمنان گوش زد مىكند كه ايمان تو مىطلبد به پيمانى كه دارى وفادار باشى و اگر مىخواستى ايمانت به كمال برسد و مؤمن راستين باشى بايد اين دستور را به كارگيرى، علاوه بر اين وجه، جهت ديگر در خطاب است و آن اين كه خطاب “اى مؤمنان” از سوى خدا شيرينى و لذتى را در مؤمن ايجاد مىكند كه رنج اين تكليف و مسؤوليت را از ايشان مي‌زدايد. از اين رو امام صادق(ع) فرمود: «لذّة ما فى الندا ازال تعب العبادة والعناء؛() لذت موجود در ندا و خطاب الهى رنج و سختى عبادت و اطاعت را زايل مىكند.»
زيرا آدم مؤمن خود را مخاطب خدايى مي‌داند كه كامل و كمال مطلق و جمال و جلال مطلق و دارنده همه اسماء حسنا و زيبايىها است كه انسانى را كه تمام وجود و فقر و نياز و وابستگى است و از خود چيزى ندارد شايستگى آن را پيدا كرده مخاطب او شود. و به او فرمان دهد و از او تكليف وظيفه‌اى طلب كند.
معناى عقد
“عقد” در آيه به معناى(معقود) يعنى پيمان است. گرچه عقد در لغت آن چيزى است كه بشر در كارهاى روزانه خود در امور محسوس به كار مىبرد مانند گره زدن با طناب اما همين عمل در امور معنوى نيز به كار مي‌رود مانند پيمان هايى كه ميان انسانها برقرار مىشود.
نسبت عقد و عهد عموم وخصوص مطلق است هر عقدى عهد است ولى هر عهدى عقد نيست.
 وفاء به عهد از احكام بين‌المللى اسلام
قرآن كريم بر وفا به عقد و عهد تكيه مىكند و آن را از برنامههاى بين المللى خود مي‌داند. هرگاه انسان عقدى مىبندد خواه با شخص يا دولتى چه مؤمن و مسلمان يا كافر، اين عقد واجب “الاطاعة و واجب الوفاء” و نقض آن حرام است. از اين رو قرآن به مؤمنان دستور
مي‌دهد به عقد و عهدى كه با مشركان بسته‌اند وفادار باشند. “كيف يكون للمشركين عهد عند اللّه و عند رسوله الّا الّذين عاهدتم عند المسجد الحرام فما استقاموا لكم فاستقيموا لهم؛() چگونه براى مشركان پيمانى نزد خدا و رسول او خواهد بود (در حالى كه آنها همواره آماده شكستن پيمان شما هستند) مگر كسانى كه نزد مسجد الحرام با آنان پيمان بستيد (و پيمان خود را محترم شمردند) تا زمانى كه در برابر شما وفادار باشند شما نيز وفادارى كنيد.».
اما اگر سر گردگان آنها پيمان شكنى كردند با آنها ستيز كنيد: «و ان نكثوا ايمانهم من بعد عهدهم وطعنوا فى دينكم فقاتلوا ائمة الفكر انّهم لاايمان لهم؛() و اگر پيمانهاى خود را پس از عهد بشكنند و آيين شما را مورد طعن قرار دهند با پيشوايان كفر پيكار كنيد چرا كه آنها پيمانى ندارند.»
اقسام عهد و پيمان
عهد و پيمان داراى اقسامى است:
ـ1 عهد با خدا كه عقد توحيد است يعنى انسان با خدا ميثاق و پيمان مىبندد كه او را به يكتايى و يگانگى بشناسد و فقط در برابر او عبادت كند و از او ـ پيروى نمايد و از غير او چه شيطان باشد، چه انسان باشد يا هواى نفس باشد ـ اطاعت ننمايد. از اين رو قرآن در سوره يس فرمود: «الم اعهد اليكم يا بنى آدم ان لاتعبدوا الشيطان انه لكم عدوّ مبين و ان اعبدونى هذا صراط مستقيم؛() آيا با شما عهد نكردم اى فرزندان آدم كه شيطان را نپرستيد كه او براى شما دشمن آشكارى است و اين كه مرا بپرستيد كه راه مستقيم اين است.»
در لزوم وفاء به عهد الهى فرمود: «و اوفوا بعهد اللّه اذا عاهدتم ولاتنقضوا الايمان بعد توكيدها و قد جعلتم اللّه عليكم كفيلا؛() هنگامى كه با خدا عهد بستيد به عهد با خدا وفا كنيد و سوگندها را بعد از محكم ساختن نشكنيد در حالى كه خدا را كفيل و ضامن بر سوگند خود قرار داده‌ايد.»
ـ2 عهد با رسول خدا كه همان عهد نبوت با رسول خدا است.
ـ3 عهد با اولياء خدا كه همان عقد ولايت با آن هاست.
در اين سه قسم آدمى بايد با پيمانى كه به خدا و پيامبر و اهل بيت او منعقد كرده است وفاء كند.
4ـ عهد با مردم: انسان هر نوع تعهد و قراردادى كه با مردم منعقد مىكند بايد به آن وفاء كند كه ممكن است اين عهد در قالب
معاملات و دادوستد انجام شود كه وفاء به آن در چارچوب همان قرار داد لازم الوفاء است از باب مثال اگر معامله‌اى انجام شد و خريد و فروشى به وقوع پيوست، خريدار بايد پول را پرداخت كند و فروشنده نيز بايد كالا را تحويل دهد و اگر تعهدات از نوع اخلاقى باشد در آن جا نيز به لحاظ اين كه آن تعهد محترم است لازم الوفاء است و گرنه آدمى از نيل به كمال و فضائل اخلاقى و مقامات عاليه انسانى باز مىماند.
پيمان شكنى زورمندان
تحليل قرآن درباره وفاء به عهد و عقد آن است كه عدّه‌اى قدرتمند و قدرت مدار به عهدشان وفا نمىكنند و اين سرّ فتنه عالم است، انسان نمىتواند زندگى كند. چنان كه دولتها بايد به ناچار با دولتهاى ديگر تعامل مالى يا حقوقى داشته باشند و اين بدون عقد و عهد تحقق پيدا نمىكند و اگر به تعهد عمل نشود و هر قدرتمند عقدش را زير پاگذارد نمىتوان مسالمت‌آميز زندگى كرد. بر اين اساس است كه احترام به عقود و قرار داد متقابل واجب و لازم است و اگر قدرتمندى با اتكاء به قدرت خود در رابطه با ملتهاى ضعيف تنها به منافع خود بيانديشد و با اندك بهانه‌اى پيمان شكنى كند نمىتوان نظمى در جهان برقرار كرد و با امنيت و آرامش به زندگى ادامه داد. از اين رو لازم است همه آدميان بر اساس اين قانون بين المللى به عقد و عهد پاى بند بوده و به منافع همگان فكر كنند تا ثبات و امنيت برقرار و ادامه زندگى ميسور باشد.
5 ـ عهد با خويشتن :عهدهايى كه انسان به هنگام تهذيب نفس و خودسازى و در طريق تكامل صفات نيك و اعمال صالحه با خودش منعقد مىكند، يعنى انسان با خود تعهد مىكند كه هر روز جز در مسير طاعت حق گام بر ندارد و از گناهان بپرهيزد و اين عهد با خويشتن همان است كه علماى اخلاق و عرفان از آن به مشارطه و مراقبه و محاسبه ياد مىكنند كه آدمى پيوسته با خود شرط مىكند هر روز چه كارهايى را انجام دهد و از چه كارهايى پرهيز كند و در طول روز مراقب و نگهبان خويش باشد كه به اين تعهد عمل كند و شامگاهان با محاسبه و حسابرسى از خويشتن و بررسى اعمال روزانه خود كاستىهاى خود را شناخته و با توجه به آن با توبه به جبران آن اقدام كند و در صورت مثبت بودن اعمال به ستايش خداى سبحان بپردازد.
شهداء وفا كنندگان به عهد الهى
در قرآن كريم آمده است كه مجاهدان با خدا
پيمان مىبندند كه با حضور در جبهههاى نبرد از دين خدا دفاع كنند، عدّه‌اى صادقانه بر اين عهد پاى بندند و تا پاى شهادت پيش مي‌روند و عدّه‌اى در انتظارند و عدّه‌اى پيمان شكنى مىكنند، قرآن كريم در سوره احزاب در اين خصوص مىفرمايد: «من المؤمنين رجال صدقوا ما عاهدوا اللّه عليه فمنهم من قضى نحبه و منهم من ينتظر و ما بدّلوا تبديلا؛() در ميان مؤمنان مردانى هستند كه بر سر عهدى كه با خدا بستند صادقانه ايستاده‌اند و بعضى پيمان خود را به آخر بردند و در راه او شربت شهادت نوشيدند و بعضى ديگر در انتظارند و هرگز تغيير و تبديلى در عهد و پيمان خود نداده‌اند.»
و درباره آن هايى كه پيمان شكنى كرده‌اند مىگويد: «ولقدكانوا عاهدوا اللّه من قبل لايولّون الادبار و كان عهد اللّه مسؤولا؛() آنها پيش از اين با خدا عهد كرده بودند كه پشت به دشمن نكنند و عهد الهى مورد سؤال قرار خواهد گرفت (و در برابر آن مسؤولند.)
بر اساس اين دو آيه مؤمنان واقعى بر عهد خود با خدا و پيامبر پاى بندند اما منافقان يا فاسقان نه تنها بر عهد خود پاى بند نيستند بلكه نقض عهد كرده و پيمان شكنى مىكنند.
وفاى به عهد از اوصاف الهى
خداى سبحان داراى اسماء حسنا و صفات جمال و كمال فراوانى است كه از جمله آن اوصاف (وفىّ) يعنى وفا كننده به عهد است از اين رو در سوره توبه فرمود: خداى سبحان با مؤمنان معامله‌اى مىكند و از آنها جان و اموالشان را مىخرد و در برابر به آنان بهشت مي‌دهد. سپس مىفرمايد: «وعداً عليه حقاً فى التوراة و الانجيل و القرآن و من اوفى بعهده من الله؛() اين وعده حقى است بر او كه در قرآن و تورات و انجيل آن را بيان كرده و چه كسى از خدا به عهدش وفادارتر است.»
بر اين اساس انسانى كه بعهد خودش وفاء مىكند مظهر مشيت خدا است و در جاى ديگرى فرمود: «واوفوا بعهدى اوف بعهدكم؛() به پيمانى كه با من بسته‌ايد وفا كنيد تا من نيز به پيمان شما وفا كنم.» آدمى بايد كه به پيمانى كه با خدا بسته وفادار باشد كه نتيجه آن وفاء عهد از سوى خداست.
انبياء الهى الگوى وفاء به عهد
پيامبران الهى و اولياء خداى سبحان از وفا كنندگان به عهد الهى هستند انسانها نيز بايد با اسوه قرار دادن آنها به عهد و پيمان پاى بند
باشند. قرآن كريم يكى از مصاديق و اسوههاى وفا به عهد را ابراهيم خليل الرحمن معرفى كرده است و فرمود: «و ابراهيم الّذى و فّى؛() و ابراهيمى كه به عهد خود وفاء كرده و وظيفه خود را به طور كامل ادا كرد.»
از حضرت اسماعيل نيز به (صادق الوعد) ياد كرد و فرمود: «واذكر فى الكتاب اسماعيل انه كان صادق الوعد و كان رسولاً نبياً؛() و در اين كتاب از اسماعيل ياد كن كه او در وعدههايش صادق و رسول و پيامبرى بزرگ بود.»
ذكر حضرت ابراهيم و اسماعيل به عنوان وفاء كنندگان به عهد و صادق بودن در وعده از باب مثال است، در واقع همه انبياء الهى از اين وصف مهم بهرهمندند و مؤمنان بايد در وفاء به پيمان به آنها اقتداء كرده و آنها را اسوه خود قرار دهند.
ابعاد عهد و پيمان و وفاء به آن
عهد و عقد داراى ابعاد مختلفى است هم داراى بعد فقهى و حقوقى است و هم داراى بعد اخلاقى، در فقه و حقوق از عهد و عقد از جهت لزوم و جواز و از جهت امكان فسخ و عدم آن و همچنين از اين جهت كه با چه كسانى مىشود پيمان بست و با چه كسى نمىتوان پيمان بست بحث مىشود كه به تفصيل در فقه و حقوق مورد بررسى قرار مىگيرد.
اما از جنبه اخلاقى، از معاهده و پيمان از آن جهت بحث مىشود كه داراى ارزش معنوى است و موجب كمال نفس مىگردد و به لحاظ اجتماعى موجب تحكيم پيوندهاى اجتماعى و تقويت اعتماد عمومى مىگردد.
وفاى به عهد در روايات
در احاديث و روايات در زمينه وفا به عهد تعبيرات بسيار جالبى به كار رفته كه به برخى از آنها اشاره مىشود.
ـ1 پيامبر اسلام(ص) فرمود: «لادين لمن لاعهد له؛() كسى كه پاى بند به عهد و پيمان خود نيست دين ندارد.»
بر اساس اين حديث دين و دين دارى در پاى بندى به عمل به پيمان هاست چه پيمان خالق با انسان و چه پيمان مخلوق با مخلوق و اميرالمؤمنين (ع) فرمود: «اصل الدين اداء الامانة و الوفاء بالعهود؛() اصل دين دارى در اداء امانت و وفا دارى به پيمان است.»
ـ2 حضرت امير(ع) در فرمانش به مالك اشتر بر مسأله وفاى به عهد در برابر هر كس و هر گروه تأكيد مىكند و مىفرمايد: «و ان
عقدت بينك و بين عدوّك عقدة او البسته منك ذمّة فحط عهدك بالوفاء وارع ذمتك بالامانة واجعل نفسك جنّة دون ما اعطيت فانه ليس من فرائض اللّه شىء النّاس اشدّ عليه اجتماعاً مع تفرق اهوائهم و تشتّت آرائهم من تعظيم الوفاء بالعهود و قد لزم ذلك المشركون فيما بينهم دون المسلمين لما استوبلوا من عواقب الغدر؛() اگر بين تو و دشمنت پيمانى بسته شد و يا تعهد پناه دادن را به او داده‌اى جامه وفا را بر عهد خويش بپوشان و تعهدات خود را محترم بشمار و جان خويش را سپر تعهدات خود قرار ده، زيرا هيچيك از فرائض الهى نيست كه همچون وفاى به عهد و پيمان مردم با تمام اختلافاتى كه دارند نسبت به آن اين چنين اتفاق نظر داشته باشند،حتى مشركان زمان جاهليت علاوه بر مسلمانان آن را مراعات مىكردند. زيرا عواقب پيمان شكنى را آزموده بودند.»
ـ3 امام على(ع) در حديث ديگرى فرمود: «انّ العهود قلائد فى الاعناق الى يوم القيامة فمن وصلها وصله الله و من نقضها خذله اللّه؛() عهد و پيمان طوقى بر گردن انسان هاست تا روز قيامت، كسى كه آن را پيوند دهد و به آن وفا كند خداوند پيوند او را برقرار سازد و كسى كه آن را بشكند خداوند او را به حال خود رها مىسازد.»
در حديث ديگرى امام على(ع) فرمود: «اشرف الخلائق الوفاء؛()بهترين آفريدهها و يا بهترين خلق و خوى وفاى به عهد و پيمان است.»
و در روايتى پيامبر اكرم(ص) فرمود: پيمان شكنى موجب تسلّط دشمنان مىشود: «اذا نقضوا العهد سلّط اللّه عليهم عدوّهم؛() هنگامى كه مردمى پيمان شكنى كنند خداى سبحان دشمنانشان را بر آنان مسلّط مىسازد.»
آثار فردى و اجتماعى وفاى به عهد
در ضمن بحثهاى گذشته روشن شد كه پاى بندى به عهد و پيمان چه آثار و عواقب و پى آمدهايى براى فرد و جامعه دارد اما در عين حال برخى از آنها به صورت فهرست وار بيان مىشود:
ـ1 حفظ اعتماد اجتماعى و تحكيم آن به عنوان يكى از مؤلفههاى سرمايه اجتماعى در پرتو عهد و پيمان و عمل به آن.
ـ2 حافظ شخصيت و بزرگى چنان كه حضرت امير(ع) فرمود: «الوفا حصن السؤدد؛() وفاء به عهد قلعه و دژ محكم بزرگى و شخصيت است.»
ـ3 ورود به بهشت: در برخى روايات يكى از عوامل تضمين بهشت را وفاء به عهد و پيمان ذكر كرده است.
ـ4 نشانه و دليل ايمان: على عليه السلام فرمود: «من دلايل الايمان الوفاء بالعهد؛ يكى از نشانههاى ايمان وفاء به عهد است.»
منشأ وفادارى و پيمان شكنى
آن چه كه زمينه ساز پيدايش فضائل و رذايل در انسان است امورى است كه مىتوان سر چشمه فضائل را آگاهى از آن و نتايج آن و همچنين ايمان به خدا و قيامت دانست و سرچشمه رذايل را جهل و نادانى و هواى نفس و دنياگرايى و حاكميت شيطان و به طور كلى كفر و بى ايمانى و نفاق دانست زيرا، انسانى كه براى منفعت عاجل دنيا پيمان شكنى مىكند و خدا و سعادت جاودانه را به فراموشى مىسپارد به طور طبيعى پيمان را زير پا مىگذارد و امّا انسانى كه از عواقب اعمال و كارها با اطلاع و پيوسته خود را در محضر خدا مي‌داند و مي‌داند كه ابديتى در پيش دارد كه سعادت واقعى او را تشكيل مي‌دهد به طور كلى به فضائل و از جمله به عهد الهى پاى بند خواهد بود.
نتيجه گيرى
از مجموعه مباحث مطروحه استفاده مىشود كه يكى از برنامههاى مهم مؤمنان وفادارى به تعهدات و پيمانها است كه شامل عمل به تعهدى كه انسان با خدا و پيامبر و ائمه معصومين و مردم خويشتن دارد مىگردد و اگر انسانى به انواع تعهدات و از جمله تعهّد به مردم پاى بند باشد نتيجه آن از نظر فردى حفظ شخصيت و حفظ محبت الهى و از نظر اجتماعى حفظ اعتماد و در نتيجه تعاون و همكارى همگانى خواهد بود بنابراين بر مؤمنان لازم است به اين برنامه الهى پاى بند بوده تا در پرتو آن سعادت جاودانه و اعتماد اجتماعى و شخصيت واقعى خود را حفظ كنند. 
پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. سوره مؤمنون، آيه .8
. سوره معارج، آيه .32
. سوره بقره، آيه .177
. اصول كافى، ج 2، ص .162
. همان، ص .364
. سوره اسراء، آيه .34
. سوره مائده، آيه .1
. مجمع البيان، ج 1، ص .490
. سوره توبه، آيه .7
. همان، آيه .12
. سوره ياس، آيه 61 ـ .60
. سوره نحل، آيه .91
. سوره احزاب، آيه .23
. همان، آيه .15
. سوره توبه، آيه .111
. سوره بقره، آيه .40
. سوره نجم، آيه .37
. سوره مريم، آيه .54
. بحارالانوار، ج 69، ص .198
. غررالحكم، حديث .1762
. نهج البلاغه، نامه .53
. غررالحكم، حديث .3650
. همان، حديث .2859
. بحارالانوار، ج 97، ص .46
. غررالحكم، حديث .1044

در آموزههاى اسلامى و قرآنى دنيا ميدان تجارت و داد و ستد است، برخى در اين تجارت سود مىبرند و عدّه‌اى نيز در آن دچار خسارت و زيان مىشوند امام هادى(ع) فرمود: «الدنيا سوق ربح فيها قوم و خسر آخرون؛() دنيا بازارى است كه گروهى در آن سود مىبردند و گروهى در آن دچار خسران مىشوند.» با توجه به اين كه دنيا ميدان و مركز تجارت است پرسشهايى مطرح مىشود و آن پرسشها عبارتند از:
1ـ مراد از ميدان تجارت بودن دنيا چيست؟
2ـ سرمايه آدميان در اين دنيا چيست؟
3ـ خريدار و فروشنده چه كسى است؟
4ـ كالايى كه مورد معامله قرار مىگيرد چه چيزى است؟
5 ـ هدف از اين تجارت چيست؟
6ـ چه كسانى در اين ميدان تجارت، سود مىبرند و چه كسانى در اين تجارت دچار خسران مىشوند؟
و….
اين گفتار در صدد پاسخ گويى به اين سؤالات از منظر قرآن برخواهد آمد.
واژههاى بيع، شراء و اشتراء، تجارت،
ربح، و خسران در قرآن كريم نشانه آن است كه صحنه زندگى و عرصه حيات آدمى ميدان تجارت او با خدا و يا ميدان تبادل با شيطان است، قرآن كريم تجارت سودآور انسانها را با خدا و تجارت زيان بار و خسارت خيز او را با شيطان به خوبى ترسيم كرده است.
در تبيين تجارت با خدا مىفرمايد: «يا ايّها الّذين آمنوا هل ادلّكم على تجارة تنجيكم من عذاب اليم تؤمنون باللّه و رسوله و تجاهدون فى سبيل اللّه باموالكم و انفسكم ذلكم خيرلكم ان كنتم تعلمون، يغفرلكم ذنوبكم و يدخلكم جنّات تجرى من تحتها الانهار؛() آيا مىخواهيد شما را به تجارتى كه مايه رهايى از كيفر دردناك الهى است، هدايت كنم، آن تجارت اين است كه در مرحله اول كه مرحله اعتقاد است به خداى سبحان و رسولش ايمان بياوريد و در گام بعدى كه مرحله عمل است با مال و جان خود در راه خدا جهاد كنيد و اين تجارت برايتان بهتر است، اگر بدانيد ره آورد اين تجارت از يك سو مغفرت و آمرزش الهى و از سوى ديگر رهايى از عذاب الهى و دستيابى به بهشت جاودان است.»
بنابراين خدايى كه انسانها را آفريده و قرارگاه آنها را در زمين و دنيا قرار داده است، خود اين دنيا و قرارگاه موقت آدمى ميدان تجارت و داد و ستد است.
وجه اشتراك و افتراق تجارت بشرى و الهى
داد و ستد بشرى مشتمل بر چهار ركن فروشنده، خريدار، كالا و بها است اين اركان چهارگانه كاملاً از يكديگر متمايز و جدا هستند، زيرا فروشنده كالايى را عرضه مىكند و خريدار با بهايى كه مىپردازد كالاى مزبور را با شرائط خاص مالك مىشود گرچه ممكن است فروشنده در اين رهگذر سودى ببرد و يا گرفتار خسران و غبن شود.
داد و ستدهاى مهم افزون بر اركان ياد شده دو ركن ديگر نيز دارد يكى تنظيم سند است و ديگرى شاهد و گواه، اما تجارت انسان با خدا در مقايسه با تجارتهاى بشرى مشتركاتى دارد و متمايزاتى و تفاوتهايى، وجه اشتراك آن در اشتمال بر اركان ششگانه مزبور است خداى سبحان در تبيين اركان شش گانه تجارت الهى فرمود: «ان اللّه اشترى من المؤمنين انفسهم و اموالهم بانّ لهم الجنّة يقاتلون فى سبيل اللّه فيقتلون و يقتلون وعداً عليه حقاً فى التورية و الانجيل و القرآن و من اوفى بعهده من اللّه فاستبشروا ببيعكم الذى بايعتم به و ذلك هو الفوز العظيم؛() خداى سبحان از مؤمنان جانها و اموالشان را خريدارى كرده است كه در برابرش بهشت براى آنان باشد به اين گونه كه در راه خدا پيكار مىكنند، مىكشند و كشته مىشوند، اين وعده حقى است بر او كه در تورات و انجيل و قرآن ذكر فرموده و چه كسى از خدا به عهدش وفادارتر است؟ اكنون بشارت باد بر شما به داد و ستدى كه با خدا كرده‌ايد و اين است آن پيروزى بزرگ.»
بر اساس اين آيه، در اين تجارت، ـ1 خريدار خداى سبحان، ـ2 فروشنده انسان مؤمن، ـ3 مورد معامله: جان پاك ومال پاكيزه،ـ4 بها: بهشت ابدى 5 ـ شاهد: انبياى الهى ـ6 سند رسمى و امضاء شده آن كتابهاى آسمانى آنان يعنى تورات و انجيل و قرآن كريم است.
اما تفاوت تجارت الهى با تجارت بشرى آن است كه تجارت با خدا درجاتى دارد در برخى درجات آن گرچه اركان چهارگانه، فروشنده، خريدار، كالا و بهاء وجود دارد ليكن فروشنده عين كالا و خريدار عين بهاست و فرقشان تنها به اعتبار است. زيرا در اين نوع تجارت فروشنده به حقيقت هستى خود را مي‌دهد و لقاء و ديدار خريدار را مىخرد.
به عبارت ديگر: در تجارت بشرى فروشنده كالايى خاص جز هستى خود را مىفروشد از باب مثال كالايى مانند پارچه را مىفروشد و اين پارچه غير فروشنده است و خريدار نيز با پرداخت بهايى خاص متاع فروشنده را مىخرد و اين بهاء غير از ديدار خريدار است ولى گاهى تفاوت فروشنده و كالا و خريدار و بهاء اعتبارى است زيرا فروشنده حقيقت هستى خود را مي‌دهد و آن با شهادت در ميدان جهاد حاصل مىشود و مشترى نيز به جاى هر چيز لقاى خود را بهره فروشنده مىكند و به او اجازه ملاقات و ديدار خود را مي‌دهد مؤمنان متوسط خود را به خداى سبحان مىفروشند تا در مقابل آن بهشت بگيرند ولى برخى اهل ايمان به كمتر از لقاى الهى رضايت نمي‌دهند.
سرمايه انسان در اين تجارت
سرمايه انسان در ميدان تجارت دنيا هدايت فطرى، قدرت فهم و عقل، نيروى كار و عمر آدمى است كه اگر در راه تحصيل عقايد و معارف الهى و اعمال صالح صرف شود تجارتى بى خسارت و سودآور خواهد بود و اگر در غير اين راه صرف شود تجارتى زيانبار است و به ديگر سخن اگر كسى با سرمايههاى علمى و عملى خود به تجارت با خدا پرداخت سودمند است و اگر با او معامله نكرد او به حقيقت اهل خسارت است. «و العصر انّ الانسان لفى خسر الّا الّذين آمنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر؛() به عصر سوگند، انسانها همه در زيانند، مگر كسانى كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده‌اند و يكديگر را به حق سفارش كرده و يكديگر را به شكيبايى و استقامت توصيه نموده‌اند.»
انسان سرمايههاى وجودى خود را چه بخواهد و چه نخواهد از دست مي‌دهد،
ساعات و ايام و ماهها و سالهاى عمر به سرعت مىگذرد، نيروهاى معنوى و مادى تحليل مي‌رود و توان و قدرت كاسته مىشود.
يك قلب استعداد معينى براى ضربان دارد وقتى آن استعداد و توان پايان گرفت قلب خود به خود مي‌ايستد بى آن كه عيب و علت و بيمارى در كار باشد، همچنين ساير دستگاهها و سرمايههاى وجودى انسان و سرمايهها و استعدادهاى او، همه انسانها زيان مىكنند و تنها يك راه براى جلوگيرى از اين خسران عظيم و زيان قهرى وجود دارد تا اين زيان را به منفعت و سودى عظيم مبدّل كند و آن به اين است كه با رفتن اين سرمايه، سرمايه گرانبهاتر و ارزشمندتر به دست آورد و آن سرمايه عظيم ايمان و عمل صالح و سفارش همديگر به حق و شكيبايى است كه در آن رضاى خدا و وصول به مقام او باشد بنابراين كسانى كه با از دست دادن اين سرمايه، مالى به دست آورد يا مقامى تحصيل كند و كاخ و قصرى فراهم سازد و يا عيش و نوش و لذّت زودگذر دنيوى را تأمين نمايد، دچار خسارت فوق العاده‌اى شده است اما اگر با آن سعادت جاودانه را تحصيل كند مىتواند ادعا كند سودى عايد شده است.
قرآن كريم بر اساس سوره والعصر نجات آدمى را از خسران عظيم بر چهار اصل مبتنى كرده است:
ـ1 ايمان كه زيربناى همه فعاليتهاى انسان را تشكيل مي‌دهد زيرا تلاشهاى عملى انسان از مبانى فكرى و اعتقادى او سرچشمه مىگيرد به همين دليل است كه انبياء الهى قبل از هر چيز به مبانى فكرى و اعتقادى امتها مىپرداختند.
ـ2 اعمال صالح به عنوان ميوه درخت پرثمره ايمان، يعنى هر كار شايسته‌اى كه وسيله تكامل نفوس بشرى و پرورش اخلاق و قرب الى اللّه و پيشرفت جامعه انسانى در تمام زمينهها شود، خواه عبادات باشد، خواه انفاق در راه خدا و خواه جهاد در راه خدا و يا كسب علم و دانش و مانند آن.
ـ3 دعوت همگانى و عمومى به سوى حق، انسانى كه مىخواهد از خسارت و زيان نجات پيدا كند بايد نسبت به جامعه احساس مسؤوليت كند و آنها را به آن چه كه
واقعيت و مطابق با واقعيت است سفارش كند يعنى هم امر به معروف و نهى از منكر كند و به تعليم دادن و ارشاد جاهل بپردازد و هم غافلان را بيدار سازد و بالأخره همه را به حق تشويق نمايد و به تبليغ و ايمان و عمل صالح اقدام كند.
ـ4 سفارش همديگر به شكيبايى و استقامت، يكى از اصول براى نجات از خسارت سفارش ديگران به شكيبايى و پايمردى در اطاعت خدا و دورى از معصيت الهى و مصائب و حوادث ناگوار است.
تجارت و معامله با شيطان
برخى انسانها در ميدان تجارت دنيا با شيطان داد و ستد مىكنند كه در اين تجارت دچار خسارت فوق العاده مىشوند.
در قرآن كريم مىفرمايد: «اولئك الّذين اشتروا الضلالة بالهدى فما ربحت تجارتهم و ما كانوا مهتدين؛() منافقان كسانى هستند كه هدايت را به گمراهى فروخته‌اند و اين تجارت آنها سودى ندارد و هدايت نيافته‌اند.»
در واقع منافقان با فروش هدايت و خريدارى ضلالت هيچگاه سود و بهره‌اى نخواهند داشت.
گمراهان در واقع با شيطان كه متولّى ضلالت و گمراهى انسان هاست داد و ستد مىكنند، سرمايههاى انسانى را از دست مي‌دهند و به جاى آن كالايى را مىخرند كه عذاب و دوزخ جاودانى را براى آنان تأمين كند، در تجارت انسان با شيطان به لحاظ اين كه او مالك و صاحب اختيار خود نيست و همه چيز خود را به شيطان داده است دچار بدترين معامله شده است.
قرآن مىفرمايد: «بئسما اشتروا به انفسهم ان يكفروا بما انزل اللّه؛() آنها در مقابل بهاى بدى خود را فروختند كه به ناروا به آياتى كه خدا فرستاده بود كافر شدند» و در آيه 102 سوره بقره فرمود: «ولبئس ماشروا به انفسهم لو كانوا يعلمون» و چه‌زشت و ناپسند بود آن چه خود را به آن فروختند اگر مي‌دانستند.
منافقان در دنيا سرمايه فطرت و هدايت خويش را مىفروشند و ضلالت مىستانند و اگر آدمى سرمايه ظاهرى را بفروشد چون
بايع غير از سرمايه است. راه براى تحصيل سرمايه مجدّد باز است. اما اگر كسى خود را بفروشد ديگر راهى براى تحصيل سرمايه جديد ندارد، منافقان و كافران كه خود را به شيطان فروختند همه راههاى كسب سود را به روى خود بسته‌اند چنان چه راه تحصيل سرمايه مجدّد را نيز مسدود كرده‌اند.
شيطان نيز كه مشترى حقيقت انسانهاى منافق، كافر و تبهكار است اين گونه نيست كه پس از خريدارى و تملك و نيز اسير كردن انسان خريدارى شده، بر او منّت گذارده و آزادش كند بلكه در دنيا انسان خود فروخته را تحت ولايت خودش مىگيرد و همواره به زبان او سخن مىگويد و با چشم او مىنگرد: «اتخذوا الشيطان لامرهم ملاكاً و اتخذهم له اشراكاً فباض و فرّخ فى صدورهم و دبّ و درج فى حجورهم فنظر باعينهم و نطق بالسنتهم؛() اين زشت سيرتان شيطان را ملاك و اساس كار خود قرار دادند او نيز آنها را به عنوان دامهاى خويش(يا شريكان خود) برگزيد و به دنبال آن در سينههاى آنها تخم گذارى كرد، سپس آن را مبدّل به جوجه نمود، اين جوجههاى شيطانى از درون سينههاى آنان خارج شده، در دامانشان حركت كرد و پرورش يافت و سرانجام كارشان به جايى رسيد كه شيطان با چشم آنها نگاه كرد و با زبانشان سخن گفت، آنها را بر مركب لغزشها سوار كرد و سخنان فاسد و باطل را در نظرشان زينت بخشيد و به اين دليل اعمال آنها اعمال كسى است كه شيطان او را در سلطه شريك خود ساخته و سخنان باطل را بر زبان او نهاده است.
شيطان نه تنها در دنيا آنها را راهنمايى مىكند كه در آخرت نيز قرين آنان است چنان كه فرمود: «حتى اذا جائنا قال ياليت بينى و بينك بعد المشرقين فبئس القرين؛() تا زمانى كه در قيامت نزد ما حاضر شود، مىگويد: اى كاش ميان من و تو فاصله مشرق و مغرب بود چه بد همنشينى بودى.» در واقع پيروان شيطان از حشر با او در قيامت در رنجند. بنابراين كسى كه سرمايههستى خود را باخت، هدايتپذير نيست ناگفته نماند اين هدايت ناپذيرى معلول سوء اختيار خود منافقان است.
ره‌آورد تجارت با خدا
انسان مؤمنى كه در ميدان تجارت، با خدا شركت مىكند، اين تجارت براى او پيامدها و ره آوردهاى فراوانى دارد كه بالاترين آن ديدار با پروردگار است، اما براى مراتب پايينتر پيامدها و نتايجى مترتب مىشود قرآن فرمود:علاوه بر نجات از عذاب دردناك الهى :يغفرلكم ذنوبكم و يدخلكم جنّات تجرى من تحتها الأنهار و مساكن طيّبة فى جنّات عدن ذلك الفوز العظيم و اخرى تحبّونها نصر من اللّه و فتح قريب و بشّر المؤمنين؛() گناهانتان را مىبخشد و شما را در باغهايى از بهشت جاودان جاى مي‌دهد و اين پيروزى عظيم است و نعمت ديگرى كه آن را دوست داريد به شما مىبخشد و آن يارى خداوند و پيروزى نزديك است و مؤمنان را به اين پيروزى بزرگ بشارت ده.»
بر اساس آموزههاى اين آيه ره آورد تجارت با خدا عبارت است از :ـ1 بخشش گناهان ـ2 راهيابى به بهشت جاودان ـ3 پيروزى بر دشمن ـ4 نصرت الهى و پيروزى نزديك.
ويژگىهاى مؤمنان و تاجران پرسود
در سوره توبه پس از دعوت به شركت در معامله پر سود با خدا به ويژگىهاى كسانى مىپردازد كه در اين معامله شركت مىكنند و آنها را به اين صورت بيان مىكند: «التّائبون العابدون الحامدون السائحون الراكعون الساجدون الآمرون بالمعروف و الناهون عن المنكر و الحافظون لحدود اللّه و بشّرالمؤمنين؛() مؤمنان كسانى هستند كه توبه كنندگانند، و عبادتكاران، سپاسگويان، سياحت كنندگان، ركوع كنندگان، سجده آوران، آمران به معروف، نهى كنندگان از منكر، و حافظان حدود و مرزهاى الهى و بشارت ده به مؤمنان.»
بر اساس اين آيه در واقع مؤمنان كسانى هستند كه داراى ويژگىهاى ذيل‌اند:
1ـ توبه كار: كسانى كه دل و جان خود را با آب توبه از گناهان شستشو مي‌دهند.
2ـ عابدان: كسانى كه در پرتو ارتباط با خدا و پرستش ذات پاك او خودسازى
مىكنند و با او به راز و نياز و نيايش مىپردازند و در برابر او سر تسليم فرود مي‌آورند.
3ـ سپاسگزاران نعمتهاى الهى :كسانى كه در برابر نعمتهاى مادى و معنوى پروردگار سپاس مىگويند.
4ـ استمرار بر عبادت خدا و اطاعت او: كسانى كه پيوسته و مستمراً به عبادت خدا و اطاعت او ادامه مي‌دهند. گرچه سياحت معناى عامى دارد و مىتوان آن را بر سير و سياحت بر روى زمين به منظور شناخت عظمت خدا و شناخت جوامع بشرى و آشنايى با عادات و رسوم و سياحت به منظور كسب علوم و دانشهاى اقوام و ملت هايى كه داراى انديشههاى زنده هستند تا از اين طريق خود انديشه‌اش را زنده و فكر خود را پخته سازد.
ممكن است مراد كسانى باشند كه به سوى ميدان مبارزه و جهاد با دشمن به سير و حركت مىپردازند و ممكن است مراد سير عقل و فكر در مسائل مختلف مربوط به جهان هستى و عوامل سعادت و پيروزى و اسباب شكست و ناكامى باشد.
5 ـ ركوع كنندگان :كسانى كه بدليل معرفت و شناخت خدا و جمال و جلال او و شناخت عظمت او در برابر او سرخم مىكنند و به ركوع مىپردازند.
6ـ سجده كنندگان :كسانى كه فقط خدا را شايسته مسجود واقع شدن مي‌دانند و تنها در برابر او سجده مىكنند.
7 ـ امر كنندگان به معروف :كسانى كه مردم را به معروف و نيكىها دعوت مىكنند.
8 ـ نهى كنندگان از امور ناپسند :كسانى كه با هرگونه فساد و منكرى مبارزه مىكنند.
9ـ نگهبانان مرزهاى الهى: كسانى كه مهمترين وظيفه اجتماعى خود را حفظ حدود الهى و اجراى قوانين او و اقامه حق و عدالت مىنمايند.
از دقت در اين ويژگىها دانسته مىشود كه انسان هم بايد به تربيت و تهذيب نفس و خودسازى بپردازد و هم با انجام وظائف اجتماعى به پاكسازى محيط و جامعه بپردازد.
نمونه‌اى از فروش جان و خريد
رضوان
فداكارى بزرگ اميرالمؤمنين در ليلة المبيت و خوابيدن آن حضرت به جاى پيامبر اكرم(ص) و گذشتن از هستى خود و به استقبال ضربههاى شمشير مهاجمان قبيله حجاز رفتن بهترين نمونه فروختن جان براى رسيدن به رضوان و لقاى الهى بود: «و من الناس من يشرى نفسه ابتغاء مرضات اللّه و اللّه رؤوف بالعباد؛() بعضى از مردم با ايمان و فداكار جان خود را به خاطر خشنودى خدا مىفروشند و خداوند نسبت به بندگان مهربان است.»
سرمايههاى علمى انسان
خداى سبحان انسان را با سرمايههاى علمى آفريده است، سرمايههاى علمى انسان داراى دو بخش است:
ـ1 علم حصولى و اكتسابى كه از راه اندامهاى ادراكى مانند چشم و گوش و ديگر حواس ادراكى به رهبرى عقل بدست مي‌آيد و انسان در آغاز تولد تنها از ابزار تحصيل آنها بهرهمند است.
«و اللّه اخرجكم من بطون امّهاتكم لاتعلمون شيئاً و جعل لكم السمع و الابصار و الافئدة لعلّكم تشكرون؛() و خدا شما را از شكم مادرانتان خارج نمود در حالى كه هيچ چيز نمي‌دانستيد و براى شما گوش و چشم و عقل قرار داد تا شكر نعمتهاى او را به جا آوريد.»
ـ2 علم حضورى و شهودى، علمى كه خداى سبحان با سرمايه‌اى گرانبها آفريد و آن تسويه جان آدمى و الهام فجور و تقوا به اوست.
«و نفس و ما سوّيها فالهمها فجورها و تقويها؛() سوگند به نفس آدمى و آنكس كه او را مرتب و منظم ساخت و سپس فجور و تقوى را به او الهام كرد.»
تسويه بدن آدمى به داشتن اندام هايى چون چشم و گوش و دهان و مانند آنهاست و انسان با نداشتن يكى از آنها معيوب است و تسويه جان او به آگاهى و معرفت او نسبت به فجور و تقواست.
اين سرمايه علم حضورى با الهام الهى در انسان تحقق پيدا مىكند و اگر كسى اين سرمايه را از دست داد يعنى فطرت خويش
را در گور هواهاى نفسانى مدفون ساخت، ديگر از روح و نفس انسانى برخوردار نيست و معناى صحيح انسانيت بر او صدق نمىكند.
 تجارت معنوى در سخنان امام على(ع)
على عليه السلام در نهج البلاغه فرمود: «انّ الدنيا دار صدق لمن صدقها و دار عافية لمن فهم عنها و دار غنى لمن تزود منها و دار موعظة لمن اتعظ بها مسجد احبّاء الله و مصلّى ملائكة الله و مهبط وحى الله و متجر اولياء الله، اكتسبوا فيها رحمة و ربحوا فيها الجنه؛() در حقيقت جايگاه صدق و راستى است براى آن كس كبه با آن به راستى رفتار كند و خانه تندرستى است براى آن كس كه از آن چيزى بفهمد و سراى بىنيازى است براى آن كس كه از آن توشه برگيرد و محل اندرز است براى آن كس كه از آن اندرز گيرد، مسجد دوستان خداست و نمازگاه فرشتگان پروردگار و محل نزول وحى الهى و تجارت خانه اولياء حق، آنها در اين جا رحمت خدا را بدست مي‌آورند و بهشت را سود خود قرار دادند.»
در بيان ديگرى آن حضرت فرمود: «من حاسب نفسه ربح و من عقل عنها خسر؛() كسى كه به حساب نفسش برسد سود مىبرد و كسى كه از خويش غفلت كند زيان مىبيند.»
در گفتار ديگرى فرمود: «ولاتجارة كالعمل الصالح و لاربح كالثواب؛() هيچ تجارتى همچون عمل صالح نيست و هيچ سودى همچون پاداش الهى نيست.»
نتيجهگيرى
با دقت در مجموع مطالب اين مقاله استنتاج مىشود كه آدمى وقتى قدم به عرصه عالم طبيعت و دنيا مىگذارد از سرمايههاى معنوى و مادى فراوانى برخوردار است سرمايههايى چون عقل و فطرت و هدايت فطرى و الهام الهى و به فجور و تقوى و علاوه سرمايه وحى و هدايت الهى كه توسط انبياء در اختيار انسان نهاده شده است و سرمايه هايى مادى چون اعضاء و جوارح و سرمايه عمر و نعمتهاى مادى فراوانى كه براى تأمين انسان در
اختيار او قرار گرفته است.
انسانى كه با اين سرمايهها در اين عالم قرار گرفت برخى سود مىبرند و برخى با باختن اين سرمايهها دچار خسارت و زيان مىشوند، انسان مؤمن در اين دنيا سود و منفعت عايدش مىشود و انسان كافر و منافق سرمايهها را از دست مي‌دهد بدون آن كه سودى عايدش شود.
دنيايى كه ميدان تجارت است فروشنده انسان است كه متاع خود را عرضه مىكند و مشترى آن گاهى خداست كه در اين صورت انسانى كه با خدا وارد معامله شود با توجه به مراتب و درجات انسان سودهاى پايدارى نصيب و بهره او مىشود در بالاترين مرتبه به لقاء الهى و ديدار خدا نائل مىشود و در مرحله پايينتر به بهشت وارد شده و از نعمتهاى آن بهرهمند مىگردد و در دنيا نيز پيروزى بهره او مىگردد علاوه بر آن از عذاب الهى در امان خواهد بود و انسانى كه با شيطان وارد معامله شود نه تنها سرمايه را باخته بلكه براى هميشه گرفتار عذاب الهى خواهد بود.
آن چه مورد معامله واقع مىشود جان و مال آدمى است و هدف از آن براى مؤمن سعادت جاودانه خواهد بود.
مؤمنان واقعى كسانى هستند كه از ايمان و عمل صالح برخوردار بوده هم به خود سازى بپردازد و هم نسبت به جامعه احساس مسؤوليت كند و با امر به معروف و نهى از منكر با فساد مبارزه كرده و حدود و قوانين الهى را حفظ و پياده نمايد.

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. تحف العقول، ص .483
. سوره صف، آيه 12ـ .10
. سوره توبه، آيه .111
. سوره عصر.
. سوره بقره، آيه .16
. همان، آيه .90
. نهج البلاغه، خطبه .7
. سوره زخرف، آيه .38
. سوره صف، آيه 15 ـ .14
. سوره توبه، آيه .112
. سوره بقره، آيه .207
. سوره نحل، آيه .78
. سوره شمس، آيه 8 ـ .7
. نهج البلاغه، حكمت .131
. همان، .208
. همان، .113

تعيين مرز موسيقى مجاز و غير مجاز، مبتذل و غير مبتذل و به اصطلاح “لهوى” و غير لهوى كار ساده و آسانى نيست بلكه بايد گفت بسيار دشوار و دقيق است و در واقع حركت بر لبه تيغ برنده است. هر چند متأسفانه امروز اصطلاحى رائج شده است كه با آن خيلى از موسيقىها و غناى غير مجاز و مبتذل را (با ذبح غير شرعى) جزء حلالها مي‌دانند و آن “موسيقى اصيل” و غير اصيل است. ويا هرچه اصيل باشد ولو لهوى و مبتذل، حلال است و هرچه غير اصلى باشد قاعدةً بايد حرام باشد!! براى روشن شدن مسئله ناچاريم نكاتى را تذكر دهيم:
ـ1 ما منكر برخى آثار غير منفى و شايد گاهى مثبت برخى آهنگها نيستيم چنان كه از برادر مرحوم علّامه طباطبايى يعنى سيد محمد طباطبائى نقل شده است كه نامبرده «راجع به تأثير و كيفيّت آهنگها و تأثير آن در روح و تأثير لالائى براى كودكان كه آنها را به خواب مىبرد و به طور كلّى از اسرار علم موسيقى و روابط معنوى روح با صداها و طنينهاى وارده در گوش كتابى نوشتند كه تا به حال در دنياى امروز بى نظير و از هر جهت بديع و بى سابقه بوده ولى از ترس استفاده نامشروع از آن،از چاپ آن خوددارى مىكند و آن را از بين مىبرند.»() قسمت دوم
ـ2 نواختن آلات مختص موسيقى كه نوعاً در لهو و لعب به كار مي‌رود به اتفاق همه مراجع حرام است. هرچند در موردى به صورت غيرلهوى از آن استفاده شود، زيرا اين گونه آلات (مختص به لهو) نوعاً براى حرام ساخته شده است.
ولى گوش دادن به آهنگهايى كه از اين نوع آلات (مختصه لهوى) توليد مىشود، در صورتى حرام است كه متناسب با مجالس لهو و خوش گذرانى باشد.()
ـ3 “طرب و لهو” از واژههاى كليدى است در باب غنا و موسيقى. “طرب” به حالت سبك عقلى گفته مىشود كه بر اثر شنيدن آواز يا آهنگ در روح و روان آدمى پديد مي‌آيد و ا و را از حدّ اعتدال خارج مىكند اين امر تنها به حالت شادى اختصاص ندارد، بلكه از آهنگهاى حزن و غم آور نيز به دست مي‌آيد به گونه‌اى كه عنان آدمى از كف عقل گرفته مىشود.
گفتى است كه چه در باب شادى و چه در باب غم، غلبه هواى نفس و تهييج افكار باطل و تحريك شهوات نيز ملاك حصول غنا است. غنا هميشه فرحناك نيست، زيرا گاهى آدم هواپرست از راه غنا و توجه به فقدان معشوق و يا محروميّت از عشق جنسى، دچار هيجانات گشته به اندوه و غم مبتلا مىگردد.()
مقصود از واژه ” لهو” سازگارى و همنوايى آواز و آهنگ نواخته شده با مجالس فساد و خوشگذرانى است، يعنى ممكن است نغمههاى طرب‌انگيز نباشد، ولى از نغمه هايى باشد كه فقط در جلسات فاسقان و هواپرستان رايج باشد. اين آهنگ را لهوى مىگويند و اگر از هر دو مشخصه (طرب و لهو) برخوردار باشد مطرب لهوى گفته مىشود.
تمامى مراجع عظام تقليد (لهوى بودن) را جزء و قيد اصلى موسيقى حرام مي‌دانند ولى در قيد “طرب انگيزى” اختلاف نظر است.
آيات عظام: سيستانى، تبريزى، وحيد و مكارم مىگويند :”مطرب” بودن به هيچ گونه در موسيقى حرام تأثير ندارد و مقوم ماهيّت غنا نيست، ولى ما بقى فقها اظهار مي‌دارند كه موسيقى حرام بايد از دو مشخصه “لهوى” و “طرب انگيزى” برخور دار باشد تا مشمول حرمت قرار گيرد.()
نظر رهبرى
معلم له در ديدار با جوانان در تبيين مرز موسيقى مجاز و غير مجاز چنين مىگويد: «موسيقى اگر انسان را به بى كارگى، ابتذال، بى حالى و واخوردگى از واقعيّتهاى زندگى و امثال اينها بكشاند، اين موسيقى، موسيقى حلال نيست موسيقى حرام است. موسيقى اگر چنان
چه انسان را از معنويت، از خدا و ذكر(خدا) غافل كند اين موسيقى حرام است، موسيقى اگر انسان را به گناه و شهوت‌رانى تشويق كند اين موسيقى حرام است (در غير اين صورت حلال است…)»() در نتيجه مىتوان گفت موسيقى كه لهوى و طرب‌انگيز باشد و انسان را از ياد خدا و قيامت غافل كند و انسان را به بى كارگى و ابتذال و واخوردگى بكشاند حرام است و گرنه مجاز خواهد بود.
موسيقى و هيجان
هيجانات كاذب ضررها و زيانهاى فراوانى بر جسم و جان آدمى مىگذارد. فيزيولوژيستها و روانشناسان معتقدند كه امراضى از قبيل زخم معده و كمبود ويتامينها و رماتيسم و بيماريهاى روانى و اعصاب و سكته و فشار خون…از هيجانات و التهاب سرچشمه مىگيرند به نمونههايى از سخنان آنان در اين زمينه توجّه كنيد.
ـ1 دكتر مونتاكو مؤلف كتاب اختلالات عصبى معده مىنويسد :«آنچه مىخوريد باعث زخم معده نمىشود بلكه آنچه كه شما را مىخورد(هيجان) موجب پيدايش اين زخم مىشود».()
ـ2 دكتر الواريز مىگويد: شدت و ضعف زخمهاى معده بيشتر نسبت مستقيم با شدّت و ضعف درجه هيجانات درونى دارد.()
ـ3 دكتر هارولدبين: آزمايش بيش از 176 نفر نشان مي‌دهد كه گرفتاران بيمارى فشار خون، زخم معده، و مرض قلبى كسانى هستند كه دچار زندگانى پرهيجان و ناراحت كننده‌اى هستند.
ـ4 دكتر “اروارد بودولوسگى” مىگويد: «بيمارى قند مستقيماً از هيجانات عصبى حاصل مىشود كه تعادل شيميايى را بهم مي‌زند.»() و همين طور سكتهها سرطانهاو…عامل اصلى هيجانات و ناراحتى روحى روانى است.
عامل هيجان
موسيقى و ترانه با ارتعاشات و زير و بمهاى عجيب و غريب خود در اعصاب قلب تأثير خطرناكى مىگذارد، بدين ترتيب كه ضربان قلب از حالت عادى خارج شده و بيماريهاى خطرناك توليد مىكند. لذا مىتوان گفت عامل عمده هيجانات روحى انسانهايى كه معتاد به موسيقى و ترانه هستند، همين امر است.
بلكه كليه روانشناسان در اين نظر اتفاق دارند كه موسيقى عامل اصلى هيجانات است و اين موضوع نه تنها بر انسان آثار منفى و مهلك دارد كه بر موجودات ديگر و حيوانات نيز اثر مهلك دارد.() به نمونههايى در اين زمينه توجه كنيد:
ـ1 دكتر «اويزن اسوت مارون» درباره تأثير موسيقى بر ضربان قلب و سكته قلبى مىگويد: هيجان، بزرگترين عامل سكتههاى قلبى است و بيشتر هنرمندان به علّت سكته قلبى درگذشته‌اند.()
به اين نمونه توجه كنيد:
ماريا ليبران زند خواننده معروفه‌اى كه مردم از شنيدن آواز او بيهوش مىشدند در سال 1835 ميلادى كه در سن 27 سالگى هنگامى كه در يكى از تآترها مشغول خواندن بود ناگهان بيهوش مىشود و نقش بر زمين شده و بر اثر سكته ناگهانى در برابر ديدگان تماشاچيان مىميرد.()
ـ2 “لوتر” مىگويد: موسيقى در جريان خون و تنفس اثر مهمى دارد و حتى در بعضى موجب تحولات روحى و هيجانات آنى مىشود.()
ـ3 دكتر روبرت انگليسى متخصص روانشناسى كودك ثابت كرد كه اطفال در رحم، در تحت تأثير موسيقى قرار مىگيرند و اگر مادر حامله، به موسيقى گوش دهد ضربان قلب كودك در رحم زياد مىشود و اين حالت از 6 ماهگى به بعد است.()
ـ4 دكتر «گورلداواين» پس از مطالعات زياد به اين نتيجه رسيد كه ساز و آواز، علّت اساسى فشار خون بشمار مي‌رود.()
5 ـ دكتر پاول مقدارى از گلبولهاى سفيد و قرمز خون را در يك لوله بلورى جاى داد، و سپس آنرا در ميان حوضچه‌اى پر از آب قرار داد و بوسيله برق امواجى در آب ايجاد كرد كه آهنگهاى ترس آورى از آن برمىخاست. در طول دو دقيقه يك نيم از گلبولها جان سپرده و نيمه ديگر در آستانه مرگ قرار گرفته بودند.()
دو نمونه واقعى
ـ1 خبرگزارى رويتر مىنويسد :«50000 نفر از جوانان در “ملبورن” جمع شدند و بعد از گوش دادن به يك كنسرت موسيقى چنان به هيجان آمدند كه بدون جهت به جان هم افتادند و همديگر را زخمى و مصدوم نمودند كه با مداخله پليس غائله خاتمه مىيابد، امّا نتيجه اين هيجانات، مجروح شدن جمع زياد، از پادرآمدن چند نفر بر اثر ضرب چاقو، و مورد تجاوز قرار گرفتن تعدادى از دختران بود.»()
ـ2 در باغ وحش گلدسكو، يك اركستر اسكاتلندى برنامه موسيقى براى حيوانات اجراء كرد در پايان برنامه سه شير فرار كردند و يكى از آنها دستش شكست، زرافهها از شدّت هيجان غذا نخوردند و طوطيهاى
سخنگو با حالت غضب به نوازندگان فحش مي‌دادند.()
در نتيجه مىتوان گفت موسيقى يكى از قويترين عامل هيجانات در انسان است، و اين هيجانات آنى زيانها و ضررهاى فراوانى دارد از جمله مىتوان به زخم معده، فشار خون، بيماريهاى قند و ديابت، سكتههاى قلبى و خشونتهاى آنى…اشاره كرد.
موسيقى و خيالپردازى
عقل آدمى مانند هر چيز ديگر بر اثر تمرين علمى و انديشيدن خردمندانه، تمرين رياضيات و استدلالهاى عقلى قابل ازدياد و تقويت است.
امام صادق(ع) فرمود :«خداوند متعال عقل را از چهار چيز آفريده است. 1ـ دانش 2ـ قدرت 3ـ نور 4ـ خواستن. با امر الهى پس عقل را قائم به علم (و دانش) قرار داد…»()
على(ع) فرمود: «العقل غريزة تزيد بالعلم و التّجارُب؛() عقل غريزه‌اى است كه با دانش و تجربه‌اندوزى فزونى مىيابد.»
و امام صادق(ع) فرمود: «كثرة النّظر فى العلم يفتح العقل؛() زيادنگاه كردن در دانش (و فراگيرى آن) عقل را باز مىكند (و توسعه مي‌دهد).»
و امورى عقل را تضعيف و يا نابود مىكند:
1ـ شهوت و هوس
على (ع) فرمود: «ذهاب العقل بين الهوى و الشّهوة؛() نابودى عقل بين هوا (هاى نفسانى) و شهوت (و تمايلات) است.»
2ـ خيالپردازىها و آرزوها
على(ع) فرمود: «كثرة الامانىّ من فساد العقل؛() آرزوهاى (خيال پردازنده) زياد از عامل فاسد كننده عقل است.»
و در جاى ديگر فرمود: «اعلموا انّ الامل يُسهى العقل؛() بدانيد آرزوها عقل را به فراموشى مىسپارد.»
و توجّه داشته باشيد وقتى عقل نابود شد همه چيز را انسان از دست داده است. پيامبراكرم(ص) 1400 سال جلوتر فرمود: «انّما يدرك الخير كلّه بالعقل و لادين لمن لاعقل له؛() همانا خوبى به تمامى آن با عقل قابل درك (و رسيدن) است و كسى كه عقل نداشته باشد دين (هم) ندارد.»
موسيقى و غنا و آهنگهاى مصنوعى ساخت بشر يكى از مهمترين كار كردش خيالپردازى، تحريك شهوت، پرواز كردن در عالم آرزوهاى نشدنى و عالم بى نهايت خيال كه به شدّت عقل و خرد را تضعيف مىكند.
هنر موسيقى در اين است كه ما را خواسته يا ناخواسته به سفر در دنياى ذهنى و خيالى فرا مىخواند و به فضايى مىبرد كه براى آن آفريده نشده است. سرانجام نيز ما را سرگردان و لبريز از احساساتى كه به طور مصنوعى تحريك شده است رها مىكند. ما مىمانيم و انبوهى از احساسات تخليه نشده، نه مىتوان از آن دنياى خيالى، دل كند و به زندگى واقعى روى آورد و نه واقعيت پيرامون خود را فراموش كرد و با تكرار اين حالت و اعتياد به موسيقى جز تخدير روح و روان، چيزى بدست نمي‌آيد.
اين حالت مَثَل كسى است كه براى فرار از واقعيّت و به جاى سازگارى با آن، در دنياى خودخواهى و اوهام فرو مي‌رود و به موادّ مخدر پناه مىبرد. پس غرق شدن در دنياى موسيقى همراه است با انحراف از واقعيت و تضعيف عقل و فرورفتن در عالم خيال و رؤياهاى ناممكن.()
دوموسه مىگويد: موسيقى ما را به سير در عالمى كه هنوز براى انسان مجهول است رهبرى مىكند.()
هوگو نويسنده معروف مىگويد: علّت اينكه ما از موسيقى خوشمان مي‌آيد اين است كه در عالم خيالات و رؤياها فرو مي‌رويم.()
شامنور مىگويد: موسيقى گنگترين صداى روى زمين است.()
موسور وسكى مىگويد: براى ما نه موسيقى لازم است (و) نه سنگتراشى و نقاشى…ما احتياج به افكار زنده و بيدار داريم.
سرانجام اين خيال پردازيها جز بيچارگى و فلاكت چيزى نخواهد بود، به اين خاطره توجه كنيد:
«ريشاردواگنر» موسيقى دان مىگويد: تندرست نيستم. دستگاه اعضايم از ضعف روز افزون مرا آسوده نمىگذارد. زندگى سراسر پندار آميزم كه از عمل كافى بىبهره
است مرا به اندازه‌اى خسته كرده كه جز با وقفههاى طولانى نمىتوانم كار كنم و بيشتر بر اثر رنجى دردناك و پايدار كارم را قطع مىكنم. خيلى نگرانم و تنها هستم و بيشتر دلم مىخواهد بميرم.()

پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ
. مهر تابان يادنامه علامه طباطبايى، سيد محمد حسين حسينى تهرانى، انتشارات باقرالعلوم، ص .25
. احكام موسيقى، ص 40 رـ ك: مكاسب المحرمه، امام خمينى(ره)، ج1 باب الغناء.
. المكاسب، شيخ انصارى، چاپ قديم، ص 36 ـ 37، احكام موسيقى ص .41
. احكام موسيقى، ص 41، ر.ك: امام استفتاءات، دفتر انتشارات اسلامى، قم، اول، 1372، ج 2، س 27؛ تبريزى، استفتاءات جديد، سرور قم، اول، 1378، س 1047 و 1050، صراط النجاة، ج 1، س 1001.
. مجلّه صباح، شماره 2 و 3، ص .153
. آيين زندگى، ويل كارنگى، به نقل از ساز و آواز، ص 62.
. همان، ص 63.
. بساز و آواز، ص .64
. ر.ك: ساز و آواز، ص 65، موسيقى از نظر دين و دانش.
. مجله صباح، شماره 2 و 3، 1381، ص 152، موسيقى از ديدگاه اسلام، محمد اسماعيل نورى، انتشارات آزادى، بى تا، ص .140
. ساز و آواز، ص .45
. كتاب شعر و موسيقى، به نقل از ساز و آواز، ص .81
. همان، ص .80
. ساز و آواز، ص 79.
. همان، ص .78
. كيهان يوميّه، شماره 6265، ساز و آواز، ص .64
. اطلاعات شماره 11539 به نقل از ساز و آواز، ص .65
. منتخب ميزان الحكمه، ج 1، ص 357.
. همان، ص 359، ح .4405
. همان، ص 359، ح .4408
. همان، ص 360، ح .4421
. همان، ص 361، ح .4431
. همان، ص 361، ح .4439
. همان، ص 358، ح .4381
. ر.ك: تعليم و تربيت، مرتضى مطهرى، تهران، انتشارات الزهراء، 1366 چاپ دهم، ص 44 ـ 45، انسان، غذا، موسيقى احمد شرفخانى، قم انتشارات مشهور، 1380، ج 1، ص 60 ـ ؛65 مجله صباح، شماره 2 و 3، 1381، ش ص 151.
. ساز و آواز، سيد مرتضى علم الهدى، قم، پيام اسلام، ،1352 ص .82
. همان، ص .83
. همان.
. سخنان بزرگان، نقل از ساز و آواز، ص .84
. همان.