امام خمینی ثابت و استوار از آغاز تا
پایان 

  گفتار ماه                                                             سردبير  

 منزلت حج  

 نعمت مطلقه قرآن                                                  آية الله جوادى آملى

 مصونيت شخصيت افراد                                           آيةالله
مصباح يزدى

 حج؛ سلوك روحانى                                                 سيد
محمودحسينى‏كاويانى

 اسلام و تجمل پرستى                                             مينا‌هاشمى

سوگنامه شمع انقلاب

 سينمادرخدمت‏انديشه‏دينى                                       در مصاحبه
با حجةالاسلام علوى

 حديث هجران  

ماجراى جنگ بدر                                                حجةالاسلام
والمسلمين رسولى محلاتى

 روايت فضيلت                                                   غلامرضا گلى زواره

 خاطرات اسارت                                                  حجةالاسلام
شاكرى

گفته‏ها و نوشته‏ها

 پاسخ به نامه‏ها

 جدول

 گزارشهاى علمى – پژوهشى  

 نگاهى به رويدادها

رهنمودهای مقام معظم رهبری آیت الله خامنه ای

ماهنامه پاسدار اسلام.

صاحب امتياز: دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه
قم.

مدير مسؤول: محمد حسن رحيميان.

دفتر مركزى: قم خيابان شهدا- صندوق پستى
37185/777 – تلفن 24803 – فاكس32332

شعبه تهران : خيابان انقلاب اسلامى – بين فلسطين
و وصال – تلفن 6468283

حساب جارى 600/9 بانك ملت قم- شعبه آموزش و
پرورش.

تك شماره 400 ريال – اشتراك ساليانه 4800 ريال.

چاپ : چاپخانه دفتر تبليغات اسلامى.

 يادآوريها

 1- پاسدار اسلام از مقالات،
اشعار، داستانها و ديگر آثار شما استقبال مى‏كند.

 2- آثار رسيده، بر اساس ضوابط
شوراى نويسندگان، به ترتيب اولويت به چاپ خواهند رسيد. و حتى‏المقدور، مقالات همه
نويسندگان – در صورت برخوردارى از جنبه‏هاى پژوهشى – منتشر خواهند شد، ولكن مطالب
نو و آثار مذهبى در عرصه‏هاى گوناگون، در اولويت قرار دارند.

 3- لازم است، مقاله‏ها براى يك
شماره، در نظر گرفته شوند (حداكثر 15 صفحه دست‏نويس) و در صورت ناگزير بودن، از سه
شماره پى در پى، افزايش نيابند.

 4- فرستادن نسخه اصلى مطالب
لازم است و در صورت ترجمه، ضميمه ساختنِ متن، ضرورى مى‏باشد.

 5- مطالب رسيده، بايد پيش از
اين، چاپ نشده باشند.

 6- مجله در ويرايش و تلخيص
مقاله‏ها، مختار است.

 7- آثار ارسالى، بازگردانده
نمى‏شوند.

 8- بهره جستن از مطالب‏مجله –
با يادآورى مأخذ – آزاد است.

توجه:

 به اطلاع خوانندگان فرزانه
مى‏رساند كه سالنامه شماره سيزدهم مجله پاسدار اسلام، در يك مجلد و با كيفيت مرغوب
و با قيمت 650 تومان تقديم علاقه‏مندان مى‏گردد.

 كتابخانه‏ها، مؤسسات فرهنگى و
خوانندگانى كه مايل به تهيه اين اثر گرانسنگ هستند، مبلغ مذكور را به‏حساب جارى
600 / 9 بانك ملت قم – شعبه آموزش و پرورش، واريز و فتوكپى آن را به آدرس مجله،
ارسال نمايند.

 “روابط عمومى مجله پاسدار
اسلام”

مقام
معظم رهبرى حضرت آية الله العظمى خامنه‏اى

دشمنان دنياى اسلام در اين برهه از زمان
مى‏خواهند هدفهاى خودشان را به دست مسلمانها انجام بدهند. حال ديگر مى‏خواهند كارى
كنند كه مدعى فلسطينيها و ملت فلسطين، نه مزدوران آمريكايى صهيونيست در منطقه و
دولت جعلى دروغين اسرائيل بلكه دولتهاى اسلامى باشند، نگذاريد، نگذاريد كه ملت
فلسطين و ملتهاى مسلمان و انسانهاى حق‏جو و هر دولت بيدار و باوجدان يك طرف قرار
بگيرد و بگويد كه بايد فلسطين را از دست اشغالگر بگيريم، آن وقت عده ديگرى به خاطر
شاد كردن دل آمريكا دل امت اسلامى را بشكنند، دل ملت فلسطين را بشكنند، دل حق
جويان عالم را بشكنند و به نفع اسرائيل غاصب حرف بزنند چرا؟ چرا بايد چنين چيزى
پيش بيايد؟

ما به عنوان ملت ايران، به عنوان اين ملتى كه
قدرت و عزت و عظمت و تواناييهاى گوناگون خود را در اين پانزده – شانزده سال به
اثبات رسانده است و به عنوان مسؤولين اين كشور و به عنوان ملتى كه صاحب اين كشور
است، دست دوستى به همه امتها و ملتهاى اسلامى داده‏ايم باز هم بعد از اين، اين دست
دوستى به سوى آنان دراز است، نه به خاطر احتياج به كسى، نه به خاطر ضعف، ملت بزرگ
ايران ثابت كرده است كه عظمت و بى‏نيازى و قدرت و عزت را به خاطر گرايش به اسلام
از خداى متعال هديه گرفته است و بحمداللّه امروز اين ملت يك ملت سرافراز و بزرگ
است، بلكه به خاطر وحدت و يكپارچگى دنياى اسلام، به خاطر مصلحت مسلمين و امت
اسلامى.

تمام مسلمانانى كه امروز به نحوى دارند شلاق استكبار
را بر تن و جان خودشان مى‏آزمايند ملت بوسنى، ملت فلسطين، ملت چچن، ملتهاى گوناگون
در منطقه، مردم لبنان، مردم كشمير، مردم كشورهاى اسلامى در آفريقا و آسيا، هر
كدامى كه از طرف دشمنان رنجى مى‏كشند اين رنج را از ناحيه يك پارچه نبودن امت
اسلامى مى‏برند و الا اگر امت اسلامى يكپارچه بود هيچ يك از اين قضايا پيش نمى‏آمد
و اگر پيش مى‏آوردند براحتى علاج مى‏شد.

امسال بحمدالله اجتماع عظيم شما در روز 22بهمن،
اجتماع عظيم شما در روز قدس و جمعه آخر، دشمن را خلع سلاح كرد، بدخواهان را مأيوس
كرد، دوستان شما را در اطراف دنيا از اعماق دل خوشحال كرد، انقلاب را يكبار ديگر
بعد از دهها بار باز در مقابل توطئه دشمن بيمه كرد، ان‏شاءاللّه همين روحيه، همين
وحدت و نشاط، همين يكپارچگى، همين حضور در صحنه، همين مهربانى فى مابين ملت و
دولت، همين همدستى و همگامى ملت ايران در همه صحنه‏ها، همه مشكلات را از پيش پاى
شما ملت برخواهد داشت.

73/12/11

من به ملت عزيز خودمان عرض مى‏كنم و به ملتهاى
مسلمان ديگر در همه جاى عالم، در همه اقطارى كه مسلمانى در آن جا زندگى مى‏كند، به
همه مسلمين عرض مى‏كنم بياييد به اين توصيه الهى گوش فرا بدهيد كه قرآن فرياد مى‏زند:
“واعتصموا بحبل اللّه جميعاً و لا تفرقوا”، آمريكا مى‏خواهد امت اسلامى با هم دشمن
باشند شما بياييد بينى مستكبر تفرقه طلب را به خاك بماليد با ايجاد وحدت نگذاريد
دشمن خشنود شود. 73/12/11

عيد
واقعى

 “عيد مسلمين وقتى سعيد و
مبارك هست كه مسلمين خودشان استقلالشان را و مجدشان را، آن مجدى كه در صدر اسلام
براى مسلمين بود به دست بياورند. مادامى كه مسلمين در اين حال هستند، در حال تفرق
و تشتت و در حالى كه همه چيزشان پيوسته به غير است، هيچ روزى براى آنها مبارك
نيست. مبارك آن روزى است كه دست اجانب از ممالك ما، از ممالك اسلامى كوتاه شود و
مسلمين روى پاى خودشان بايستند و امور مملكتشان را خودشان به دست
بياورند.”(58/8/10)

 “من اين سال نو را به همه
مسلمين جهان و ملتهاى مظلوم تحت فشار ابرقدرتها و ملت شريف رزمنده ايران تبريك عرض
مى‏كنم. مبارك باد بر شما ملت بپاخاسته و بيدار كه تمام توان خودتان را در مقابل
قدرتهاى بزرگ كه همه بسيج شده‏اند بر ضد شما، به ميدان آورديد و همان طور كه در
اول نهضت با هم همدست و متحد بوديد، امروز هم در اين سال جديد، همه با هم هستيد و
من اميدوارم كه بيشتر از پيش با هم برادر و همفكر و هم رزمنده باشيد.”(60/1/1)

 “مبارك باشد عيد بر تمام
كسانى كه در اين سال در راه، در سال جلو تمام توان خودشان را در صرف براى پيشرفت
اسلام كردند و اميدوارم كه آن دعايى كه در اول سال در حال تحويل خوانده مى‏شود “يا
مقلب القلوب و الأبصار × يا مدبّر الليل و النّهار × يا محوّل الحول و الأحوال ×
حوّل حالنا الى احسن الحال” براى ملت ما در آن سال تحقق پيدا كرده است و براى اين
سال بالاتر از آن تحقق پيدا كند. تمام قلوب و تمام ابصار و بصيرتها در دست خداى
تبارك و تعالى و يد قدرت اوست. اوست كه تدبير مى‏كند جهان را، ليل و نهار را و اوست
كه قلوب را متحول مى‏كند و بصيرتها را روشن مى‏كند و اوست كه حالات انسان را متحول
مى‏كند و ما آن را در ملت عزيز خودمان، در زن و مرد، در كوچك و بزرگ يافتيم. اين
تقليب قلوب كه قلبها از آمال دنيوى و از چيزهايى كه در طبيعت است بريده بشود و به
حق تعالى پيوسته بشود و بصیرتها روشن بشود و صلاح و فساد خودشان را به وسيله بصيرت
بفهمند، در ملت ما بحمد الله تا حدود چشمگيرى حاصل شده است و من اميدوارم كه در
اين سال جديد به اعلا مرتبت خودش برسد. اين قلبهايى كه قبل از انقلاب توجه به دنيا
داشت، توجه به آمال دنيوى داشت و از غيب كمتر توجه داشت به غيب، و از غيب كمتر
جلوه‏اى در او حاصل مى‏شد، ما امروز مى‏بينيم كه اين جلوه‏ها حاصل شده است و اين
شوق و شعفها به لقاءاللّه براى آنها حاصل شده است و دست عنايت خداى تبارك و تعالى
به سر اين ملت كشيده شده است و ايمان آنها را تقويت فرموده است كه يكى از علائم
ظهور بقيةاللّه – ارواحنا فداه – است.”(61/1/1)

 “خداوند به همه عالم نعمت
فراوان داده است و قابل احصا نيست و ما هم قدرت بر اين كه احصا كنيم نعمتهاى خداى
تبارك و تعالى را نداريم لكن “امّا بنعمةِ ربّكَ فَحَدّث” تا آن اندازه‏اى كه
مى‏توانيم آن چيزى كه به ملت ما خداى تبارك و تعالى عنايت فرموده است بسيار است.
از آن جمله نجات از آن انحطاط فرهنگى و اخلاقى و وصول به مراتبى از مراتب اخلاق و
فرهنگ و پيروزى در جبهه‏ها و بالاتر از آن پيروزى بر نفس كه براى جوانهاى ما در
قشر وسيعى حاصل شده است و من اميدوارم كه براى همه ما اين پيروزى معنوى و اين تسلط
بر نفس و اين تسلط بر شيطان نفس حاصل بشود و ما امروز غرق به نعمتهايى هستيم كه
نمى‏توانيم آن نعمتها را شكرگذارى كنيم الاّ بطور اجمال كه از خداى تبارك و تعالى
تشكر مى‏كنيم كه به ما يك همچو ملّتى عنايت فرموده است كه در همه جبهه‏ها، در همه
صحنه‏ها حاضرند و ما را و جوانهاى ما
را و بانوان ما
را از آن منجلابى كه براى آنها درست كرده بودند خداوند نجات مرحمت فرمود.”(62/1/1)

 “تحويل حال الى احسن الحال
اين است كه ان شاء اللّه در اين سال نو ما تغييرات روحى بدهيم؛ يعنى واقعاً تحول
برايمان حاصل بشود… و ما اميدواريم كه ملت ما در اين سال نو به طورى عمل بكند كه
سيره انبيا بوده است. به طورى عمل بكند كه سيره اوليا بوده است و عمده اين است كه
هواهاى نفس از بين برود، انسان در طول عمر مبتلاى به اين هواى نفس است‏كه‏محتاج به
رياضت است و من كه گوينده‏ام موفق نشدم به اين عمل، و من اميدوارم كه ملت ايران و
همه مسلمانان دنيا يك تحولى پيدا كنند در اين سال نو كه براى خدا كار كنند، براى
سلطه خودشان نباشد، براى ‏پيروزى ‏خودشان‏ نباشد، براى ‏هواهاى ‏نفسانى
نباشد.”(67/12/29)

نگاهى به رويدادها

 جهان اسلام‏

راهپيمايى سراسرى همبستگى با مسلمانان كشمير در
پاكستان برگزار شد.

 (73/11/17)

سيد حسن نصراللّه: با مقاومت، طرحهاى توسعه
طلبانه اسرائيل را خثنى كرده‏ايم.

رژيم الجزاير رهبران جبهه نجات اسلامى را به
نقطه نامعلومى منتقل كرد.

 (73/11/18)

شيخ الازهر: اصولگرايان بايد كشته و يا مصلوب
شوند!

 (73/11/19)

مأموران پليس مصر 3 هزار مسلمان را بازداشت
كردند.

 (73/11/25)

صهيونيستها تظاهرات الخليل را به خاك و خون
كشيدند.

 (73/11/26)

160 هزار مسلمان روزه‏دار فلسطينى نمازجمعه را در قدس اقامه كردند.

 (73/11/29)

39 مسلمان ديگر در الجزاير به شهادت رسيدند.

مقاومت اسلامى لبنان 7 پايگاه رژيم صهيونيستى را
درهم كوبيد.

 (73/11/30)

 دويست هزار روزه‏دار
فلسطينى مراسم روز قدس را در بيت المقدس گرامى داشتند.

حمله مردان مسلح به يك مسجد در كراچى پاكستان 22
كشته برجا گذاشت.

 (73/12/6)

 اخبار داخلى

 رئيس مجلس: نبايد اجازه
داد كه ريخت و پاشها، رابطه بازى و رشوه‏خوارى چون موريانه به جان انقلاب بيفتد.

اولين دكتراى افتخارى دانشگاه تهران به استاد
محمد كريم پيرنيا اعطا شد.

صدها طرح عمرانى و آموزشى در نقاط مختلف كشور
افتتاح شد.

3 نفر از مديران محتكر و گرانفروش در اروميه به انفصال خدمت و
جريمه محكوم شدند.

 (73/11/16)

افزايش قيمت يخچال، تلويزيون، لباسشويى، اجاق
گاز و 23 نوع كالاى پرمصرف ممنوع شد.

 (73/11/17)

اولين اتومبيل ايرانى “شمس – 14” ساخته شد.

رئيس جمهور: مشكلات ايران از مشكلات كليه
كشورهاى منطقه كمتر است.

 (73/11/18)

رئيس جمهور: در آينده حرفهاى خوبى براى دنياى
علم و تحقيق خواهيم داشت.

قلب و كليه‏هاى دختر 18 ساله به سه بيمار زندگى
تازه‏اى بخشيد.

نخستين روبات ايرانى به راه افتاد.

چك در گردش يك ميليون ريالى براى اولين بار وارد
شبكه بانكى شد.

 (73/11/19)

 سخنگوى وزارت خارجه:
اظهارات رئيس مجلس نمايندگان آمريكا خيره‏سرانه و ناشى از عدم تعادل فكرى است.

پسربچه 11 ساله‏اى پس از 30 روز از چنگ آدم
ربايان نجات يافت.

چتر ترمز هواپيماى “ميگ 29” در ايران ساخته شد.

 (73/11/24)

1717 مختلف و گرانفروش در استان تهران شناسايى و به دادگاه معرفى
شدند.

 73/11/)26)

رئيس جمهور: مردم توقعاتى دارند كه برآورده
نمى‏شود ولى مى‏فهمند كه كشور در حال سازندگى است.

شوراى نگهبان قانون ممنوعيت استفاده از آنتن
ماهواره‏اى را تأييد كرد.

پيكر پاك 17 هزار شهيد تاكنون كشف شده است.

 (73/11/27)

دو قارى ايرانى در مسابقات حفظ و تلاوت قرآن
كريم در دمشق مقام اول را كسب كردند.

 (73/12/1)

حجةالاسلام والمسلمين سيد احمد خمينى: بايد
مواظب دين و سلامت نفسمان باشيم تا مثل برخى انقلابيون دچار انحراف نشويم.

دستگاه بازكننده عروق كرونر براى نخستين بار در
ايران راه‏اندازى شد.

 (73/12/3)

رئيس جمهورى: مردم وفادار ايران، دشوارى امروز
را براى سعادت و استقلال آينده كشور تحمل مى‏كنند.

 (73/12/4)

49 نفر در نماز جمعه رشت كشته و زخمى شدند. (73/12/6)

 اخبار
خارجى

كسينجر : بنيادگرايى اسلامى در آينده امنيت ملى
آمريكا را تهديد مى‏كند.

وزير دفاع چچن: روسها براى تصرف گروزنى از
بمب‏هاى خوشه‏اى و شيميايى استفاده مى‏كنند.

صهيونيستها آرامگاه عزالدين قسام را نبش قبر
كردند.

شبكه ماهواره‏اى اسرائيل، تهاجم فرهنگى و
تبليغاتى تازه‏اى را بر ضد كشورهاى اسلامى آغاز كرد.

رژيم نروژ مانع فعاليت مدارس اسلامى اين كشور
است.

 (73/11/16)

رئيس پنتاگون متحدان اروپايى را به رويارويى با
اسلام در حوزه مديترانه فراخواند.

سوريه تقاضاى رژيم صهيونيستى – ساف را براى
محدود كردن گروههاى مبارز فلسطينى رد كرد.

كمك تسليحاتى آمريكا به عراق در جريان جنگ
تحميلى فاش شد.

جنگ لفظى ميان عراق و كويت شدت گرفت.

 (73/11/17)

عربستان، يمن را به از سرگيرى حملات هوايى تهديد
كرد.

اتحاديه اروپا خواستار توقف عمليات نظامى روسيه
در چچن شد.

گفتگوها براى انتقال قدرت در افغانستان با بن
بست روبرو شد.

ساندى تايمز: عامل اصلى سركوب مردم بحرين يك
افسر انگليسى بود.

 (73/11/18)

دودايف رسماً آغاز جنگ چريكى عليه روسها را
اعلام كرد.

رژيم صهيونيستى با شركت گروههاى مبارز فلسطينى در
انتخابات فلسطينيان مخالفت كرد.

 (73/11/20)

واشنگتن پست: مذاكرات ساف و اسرائيل به بن بست
رسيده است.

اعضاى پيمان “ريو” پرو و اكوادور را تحريم
تسليحاتى كردند.

رئيس مجلس نمايندگان آمريكا خواستار سرنگونى
دولت اسلامى در ايران شد.

طرفهاى درگير در افغانستان با انتقال قدرت به يك
شوراى موقت به توافق رسيدند.

سران آمريكا و آلمان، يلتسين را بهترين اميد غرب
خواندند.

 (73/11/23)

250 روسى در انفجار يك پايگاه موشكى توسط چچنى‏ها كشته شدند.

حماس انتخابات در مناطق خودگردان فلسطينى را
تحريم كرد.

مردم مسكو خواستار اعدام وزير دفاع روسيه شدند.

 (73/11/24)

ارتش مكزيك غير نظاميان چياپاس را قتل عام
مى‏كند.

ارتش مكزيك كنترل كامل ايالت چياپاس را در دست
گرفت.

پرو در جنگ با اكوادور آتش بس يكجانبه اعلام
كرد.

شاه حسين خواستار اتحاد اردن با رژيم صهيونيستى
شد.

 (73/11/25)

آمريكا: روسيه به درخواستهاى ما براى قطع همكارى
با ايران بى‏اعتناست.

نيروهاى “گلبدين حكمتيار” از اطراف كابل عقب
نشستند.

سخنگوى وزارت خارجه روسيه: فروش راكتورهاى
هسته‏اى به ايران هيچ تهديد نظامى در پى ندارد. (73/11/26)

نيروهاى طالبان وارد كابل شده‏اند.

وزير دفاع آمريكا: در بازداشتن روسيه از همكارى
اتمى با ايران شكست خورديم.

گاردين: مردم مصر از اسرائيل متنفرند.

 (73/11/27)

مفتى اعظم چچن: گروزنى به تلى از خاكستر مبدل
شده است.

پارلمان اروپا با عضويت تركيه در اتحاديه گمركى
اروپا مخالفت كرد.

احمدشاه مسعود براى تسليم كابل به گروه طالبان
اعلام آمادگى كرد.

 (73/11/29)

اتحاديه افسران روسيه خواستار بركنارى بوريس
يلتسين شد.

چين از فروش تكنولوژى هسته‏اى به ايران حمايت
كرد.

 (73/11/30)

مردم سومالى عليه آمريكايى‏ها دست به تظاهرات
زدند.

پليس پاكستان يك شبكه تروريستى “سپاه صحابه” را
در كراچى متلاشى كرد.

شهردار رم: سلمان رشدى صلاحيت شهروندى رم را
ندارد.

عرفات از روند سازش خاور ميانه ابراز نااميدى
كرد.

طرح سازمان ملل براى انتقال قدرت در افغانستان
با شكست مواجه شد.

 (73/12/3)

گروههاى فلسطينى ساكن ساحل غربى رود اردن عليه
قرارداد سازش ساف – رژيم صهيونيستى با هم ائتلاف كردند.

 (73/12/4)

وزير انرژى اتمى روسيه: هيچ نيرويى قادر به قطع
همكارى هسته‏اى ايران و روسيه نيست.

جاسوسى ديپلماتهاى آمريكايى در فرانسه روابط
واشنگتن و پاريس را بحرانى كرد. (73/12/6)

 گزارشهاى علمى – پژوهشى

علل ايجاد سرطان پوست

 پژوهشهاى جديد در مورد نحوه بروز سرطان پوست نشان مى‏دهد كه يكى از
اجزاى تشكيل دهنده مولكول “دى.ان.اى” كه ويژگيهاى ژنتيكى افراد را در خود جاى داده
از اصلى‏ترين عوامل ايجاد سرطان پوست است.

 روزنامه ايندى پندنت طى مقاله‏اى در اين زمينه نوشت: تابش اشعه ماوراى
بنفش كه در نور تندآفتاب‏سواحل‏درياهاو يا در پيستهاى اسكى و يا مناطق گرمسير از
شدت بسيارى برخوردار است، سبب‏ايجاد تغييراتى در ساختمان ژنتيكى مى‏شود كه راه را
براى ايجاد سرطان پوست هموار مى‏كند.

 بنابراين گزارش دانشمندان تاكنون سه نوع مختلف از سرطان پوست را
شناسايى كرده‏اند كه دو نوع اول آن در صورت تشخيص به موقع قابل معالجه هستند و نوع
آخر موسوم به ملانوماى بدخيم غالباً سبب از پا درآمدن اشخاص مى‏شود.

 كاسته‏شدن‏ازلايه محافظتى ازون موجب شده است كه ميزان ابتلا به سرطان
پوست بخصوص در ميان افراد سفيد پوست رشد زيادى پيدا كند و همين امر مؤسسات پژوهشى
كشورهاى غربى را واداشته تا با صرف هزينه‏هاى گزاف تلاش گسترده‏اى را به منظور
شناسايى مكانيزم بروز سرطان پوست و راههاى مقابله با آن آغاز كنند.

 تحقيقات تازه در مورد سرطان پوست نشان داده است كه تابش اشعه ماوراى
بنفش به بدن موجب مى‏شود كه دو جزو از ميليونها جزو تشكيل دهنده مولكول “دى.ان.اى”
به يكديگر متصل شده و به اين ترتيب مانع از آن مى‏شوند كه اين مولكول به طريق
معمول خود را تكثير كند. درست نظير آن كه وقتى دو صفحه از صفحات يك كتابچه راهنما
به هم چسبيده باشند ديگر نمى‏توان دستورالعملهاى مندرج در آن را بدرستى دنبال كرد.
اما خوشبختانه در داخل بدن ابزار لازم براى رفع اشكال و جدا كردن دو جزو به هم
چسبيده وجود دارد. بدن براى اين منظور از يك آنزيم خاص استفاده مى‏كند.

 كنترل ديابت با رژيم غذايى و ورزش

 بر اساس آخرين مطالعات به عمل آمده ديابت نوع دو را مى‏توان بدون تزريق
انسولين و استفاده از داروها صرفاً با شناسايى بيمارى در مراحل اوليه، داشتن رژيم
غذايى سالم و انجام تمرينات منظم ورزشى تحت كنترل درآورد.

 به گزارش خبرگزارى يونايتدپرس محققان دانشگاه كاليفرنيا مى‏گويند:
بهترين راه براى درمان افراد ديابتى غيروابسته به انسولين، شناسايى بيمارى در
مراحل اوليه و كنترل آن با تمرينات منظم ورزشى روزانه و داشتن رژيم غذايى كم چربى،
حاوى كلسترول پايين و خوردن سبزيجات است.

 حدود 13 ميليون آمريكايى از ديابت رنج مى‏برند و هزينه درمان اين
بيماران سالانه بالغ بر 20 ميليارد دلار است. دكتر “جيمز برنارد” استاد علوم
فيزيولوژى دانشگاه كاليفرنيا – كه رابطه رژيم غذايى و بيمارى ديابت را به مدت بيش
از 25 سال مطالعه كرده است – مى‏گويد: مردم بر اين باورند كه قرصها و ويتامينها
تمامى مشكلات آنها را برطرف مى‏كنند. وى خاطر نشان مى‏كند كه قرصها جانشين رژيم
غذايى سالم و تمرينات ورزشى منظم نمى‏شوند.

 برنارد وهمكارانش دريك‏مطالعه‏به‏عمل‏آمده‏در مورد 652 مردوزن داراى
ديابت نوع دوم كه به مدت 26 روز در اين برنامه شركت داشتند دريافتند، اغلب بيماران
با داشتن رژيم غذايى و تمرينات‏ ورزشى ‏مناسب‏ پيشرفت‏ قابل‏ملاحظه‏اى‏ به‏دست‏ آورده‏اند.

 خطر انتقال ويروس ايدز

 محققان فرانسوى شواهد روشنى يافته‏اند كه نشان مى‏دهد كه خطر انتقال
ويروس ايدز از مادر آلوده به جنين با افزايش سن مادر بيشتر مى‏شود.

 به گزارش خبرگزارى فرانسه از پاريس، مؤسسه ملى تحقيقات بهداشتى و پزشكى
اينسرم Inserm كه اين مطالعه را انجام داده، هيچ رابطه‏اى ميان نژاد مادر و
افزايش خطر انتقال ويروس به جنين نيافته است.

 يافته‏هاى اين محققان كه در “امريكن ژورنال اف ايدز” منتشر شده است
نشان مى‏دهد، خطر ابتلاء جنين مادر آلوده به ويروس ايدز كه كمتر از 25 سال داشته
باشد 16 درصد است، در حالى كه براى مادران بالاى 35 سال خطر ابتلا به 30 درصد
افزايش مى‏يابد.

 پروفسور استفان بلانش، متخصص كودكان در بيمارستان كودكان نكرمالادز Necker Maladesپاريس مى‏گويد: دوره
طولانى‏تر آلودگى، عوامل مربوط به زايمان يا ديگر عفونتها ممكن است دليل اين
ارتباط سنّى باشد.

 بااين حال مطالعه اينسرم كه توسط مارى ژان مايو متخصص اپيدمى شناسى و
پروفسور بلانش انجام شده ثابت نمى‏كند منشاء نژادى ميزان انتقال ايدز به جنين را
تحت تأثير خود قرار دهد.

 آمار موجود از قاره آفريقا بيانگر آن است كه خطر آلودگى پيش از تولد
براى كودكان مادران آفريقايى بالاتر از سطحى‏است‏كه در مطالعات مشابه انجام شده در
غرب بدست آمد.

 در موارد مورد مطالعه اينسرم كه 23 درصد آنها را زنان آفريقايى ساكن
فرانسه تشكيل مى‏دادند محققان در ميزان انتقال ويروس تفاوتى ميان اين زنان و
سايرين نيافتند.

 توتون با ارتفاع چهار متر پرورش يافت

 پس از سالها تلاش و مطالعه در انستيتوى تحقيقات توتون اروميه براى
اولين بار توسط متخصصين اين مؤسسه يك نوع گياه توتون با ارتفاع چهار متر پرورش
يافت و به مجامع علمى و تحقيقاتى جهان معرفى شد.

 اين نوع توتون در آخرين كنگره بين‏المللى “كروستا” كه در مهر ماه سال
جارى در “هراره” زيمباوه برگزار شد با نام علمى “ماتيانوس” به ثبت رسيد.

 كلمه ماتيانوس برگرفته از نام لاتين درياچه اروميه است. مهندس مرتضى
كاظمى رئيس انستيتوى تحقيقات توتون اروميه در اين خصوص گفت: تاكنون توتونى با اين
ارتفاع در دنيا به ثبت نرسيده است.

 وى افزود: اين نوع توتون در هر بوته تا يكصد و هفتاد و شش برگ به عمل
مى‏آورد كه اين تعداد برگ پنجاه درصد بيش از ركورد بلندترين انواع موجود در استان
آذربايجان غربى است.

 مهندس كاظمى گفت: بررسى‏هاى اوليه نشان مى‏دهد اين نوع توتون نسبت به
ديگر انواع اين گياه مقاومت بيشترى در مقابل آفات و بيماريهاى گياهى دارد.

 وى‏افزود:توتون‏به‏دست‏آمده‏آميزه‏اى‏ازانواع‏توتون‏موجود درمنطقه‏است
كه‏مشابه‏توتون‏باسماى اروميه و از نوع شرقى است.

 رئيس انستيتوى تحقيقات توتون اروميه گفت: با معرفى اين نوع توتون در
كنگره جهانى هراره تاكنون سفارشهايى جهت دريافت مشخصات آن به انستيتو توتون اروميه
رسيده است.

 مصرف‏زيتون‏وكاهش‏خطرابتلابه‏سرطان

 بر اساس تحقيقاتى كه در يونان انجام شده است، خطر ابتلا به بيمارى
سرطان سينه در زنانى كه بيش از يك بار در روز روغن زيتون مصرف مى‏كنند 25 درصد
كمتر از زنانى است كه كمتر از اين نوع روغن مصرف مى‏كنند.

 به گزارش خبرگزارى رويتر از بوستون، دكتر ديميتريوس تريكوپولوس، از
دانشكده بهداشت عمومى‌هاروارد اظهار داشت: مطالعاتى كه قبلاً بر روى حيوانات انجام
گرفت بيانگر آن بود كه مصرف روغن زيتون ميزان تومورهاى سينه ناشى از مواد شيميايى
را همچون ديگر انواع چربيها افزايش نمى‏دهد.

 بنابراين درصدد برآمديم دريابيم آيا پديده مشابهى در انسانها ديده مى‏شود
يا خير.

 اين تحقيق كه نتايج آن در شماره اخير مجله مؤسسه “ملى سرطان آمريكا”
منتشر شده است، بر روى 820 بيمارى كه به تازگى وجود سرطان سينه در آنها تشخيص داده
شده بود و نيز بيش از 1500 بيمار گروه كنترل در يونان انجام گرفت.

 بر اساس پرسشنامه‏اى كه داوطلبان پُر كردند مشخص شد زنانى كه بيش از دو
بار در روز مبادرت به مصرف روغن زيتون مى‏كرده‏اند خطر ابتلا به سرطان سينه نزد
آنها بطور آشكار كاهش يافته است.

 اين مطالعه نشان دهنده وجود رابطه‏اى بين مصرف نوع چربى و كاهش خطر
ابتلا به سرطان سينه است. يافته‏هاى جديد بيانگر آن است كه نوع منبع چربى كه يك
فرد مصرف مى‏كند، ممكن است خطر ابتلا به سرطان سينه را در جهات متضاد تحت تأثير
قرار دهد.

 مشخص‏شده‏است كه‏استفاده‏ازميوه و سبزيجات هم با كاهش خطرابتلابه‏سرطان
سينه ارتباط دارد در حالى كه مصرف‏مارگارين با افزايش اندكى، در خطر بروز سرطان
سينه مرتبط است.

    درمان
سرطان خون واكسن جديد ضد باردارى طراحى دستگاه تونل باد در مشهد

    مصرف ويتامينها وكاهش حمله قلبى   نخستين واكسن ضد حساسيت

 درمان سرطان خون

 محققين روش جديدى ابداع كرده‏اند كه با استفاده از آن مى‏توان سلولهاى
سرطانى را در مبتلايان به سرطان خون از بين برد بدون آن كه به سلولهاى سالم آسيبى
وارد شود.

 به نوشته نشريه علمى “ساينس” اين روش جديد كه توسط گروهى از محققين
دانشگاه “مينه سوتا” ابداع شده است در آزمايشهاى اوليه‏اى كه بر روى موشها انجام
شد نتايج رضايت بخشى داشت.

 در اين روش از پادتنى موسوم به “بمب هوشمند” استفاده مى‏شود. اين پادتن
حامل نوعى ماده شيميايى است كه مى‏تواند به سلولهاى سرطانى در مبتلايان به سرطان
خون حمله كند و آنها را از بين ببرد ولى به سلولهاى سالم آسيبى نمى‏رساند.

 واكسن جديد ضد باردارى

 كمپانى داروسازى افتون )Aphton(پس از گذشت 20 سال موفق به تهيه واكسن ضد
باردارى شده است. اين واكسن در آزمايشهاى كلينيكى در استراليا نتيجه مثبت داشته
است.

 به گزارش خبرگزارى يونايتدپرس از “وودلند كاليفرنيا” فيليپ گواس مسؤول
و مدير اجرايى اين كمپانى مى‏گويد: هدف از انجام اين تحقيق ارائه روشى موقت يا
برگشت‏پذير در امر تنظيم خانواده است كه سالم و مؤثر بوده و داراى معيارهاى مشخص
باشد.

 ويژگيهاى اين واكسن به شرح زير است:

  – يكبار تزريق واكسن براى يك
سال تا 18 ماه از بروز باردارى جلوگيرى مى‏كند.

  – هيچ گونه عوارض جانبى مرتبط
با قرصهاى استروئيدى جلوگيرى از باردارى به بار نمى‏آورد.

  – نيازى به كارگذارى يك ماده
يا وسيله نخواهد بود.

  – داراى مشكلات مصرف يا
ذخيره‏سازى نيست.

  – مى‏توان بطور خصوصى آن را
استفاده كرد.

  – مى‏توان آن را در مقادير
زياد و با هزينه كم توليد كرد.

  – اين واكسن هورمون انسانى “گونادوتروپين”
را كه بوسيله تخم پس از بارورى و قبل از رسيدن به رحم براى تكثير توليد مى‏شود هدف
قرار مى‏دهد.

  – اين هورمون براى اطمينان
يافتن از اينكه رحم مقادير زياد پروژسترون توليد مى‏كند ضرورى است. هورمون
پروژسترون براى تكثير و وقوع باردارى مورد نياز است.

 بدون وجود اين هورمون توليد پروژسترون ادامه نمى‏يابد، باردارى صورت
نمى‏گيرد و عادت ماهيانه بطور طبيعى ادامه مى‏يابد.

 طراحى دستگاه تونل باد در مشهد

 دستگاه تونل باد كه در تحقيقات پيشرفته مهندسى مكانيك مورد استفاده
قرار مى‏گيرد در دانشكده مهندسى مشهد طراحى و ساخته شد.

 از تونل باد مى‏توان در طراحى و ساخت نيروگاهها، سردخانه‏ها و بويژه
قطعات الكترونيك و كامپيوتر استفاده كرد.

 دكتر محسن كهرم عضو هيأت علمى دانشگاه فردوسى مشهد و طراح و سازنده اين
دستگاه در اين خصوص گفت: تونل باد به طول 10/5 متر و با سرعت باد 72 كيلومتر در
ساعت قابل كنترل است.

 وى افزود: به وسيله اين تونل، كنترل انتقال حرارت انجام مى‏شود و نتايج
آن در اختيار سازندگان قطعات الكترونيك، نيروگاهها و سردخانه‏ها قرار مى‏گيرد.

 دكتر محسن كهرم اظهار اميدوارى كرد محققين انتقال حرارت، دانشجويان
دكترا و كارشناسى ارشد مكانيك (حرارت و سيالات) بتوانند در تحقيقات خود از اين
دستگاه استفاده كنند.

 مصرف ويتامينها وكاهش حمله قلبى

 به گفته محققان، افراد مسنّى كه در رژيم غذايى‏شان به مقدار كافى “اسيدفوليك”
و ويتامين”ب” وجود نداشته باشد در معرض خطر بروز سكته قلبى و ديگر انواع بيماريهاى
قلبى – عروقى قرار دارند.

 به گزارش خبرگزارى يونايتدپرس از بوستون، در يك تحقيق سه ساله با شركت
1041 تن زن و مرد مسن مشخص شد افرادى كه رژيم غذايى آنها فاقد مقادير كافى ويتامين
“ب12” ويتامين”ب6” و اسيدفوليك است احتمال مسدود شدن “شريان كاروتيد” در گردن آنها
دو برابر خواهد بود.

 جيكوب سلهاب از دانشگاه “تافتس” در بوستون طى گزارشى در نشريه پزشكى “نيواينگلند”
نوشته است: اگرچه امكان افزايش ميزان دريافتى ويتامين بوسيله مصرف ويتامينهاى مكمل
موجود در داروخانه‏ها هست اما بهترين راه براى اطمينان يافتن از دريافت ميزان كافى
ويتامين ب داشتن رژيم غذايى غنى از ميوه‏جات و سبزيجات بخصوص آب پرتقال و سبزيجات
داراى برگ سبز همچون اسفناج است.

 نخستين واكسن ضد حساسيت

 يك شركت انگليسى موفق به ساخت واكسن تازه‏اى شده است كه مى‏تواند از
ابتلا به حساسيتهاى مختلف نظير تب يونجه، حساسيتهاى غذايى و دارويى و حساسيت به
حيوانات مختلف جلوگيرى كند.

 به نوشته نشريه “ساندى تايمز” اين واكسن كه اكنون در انگليس مراحل
آزمايش كلينيكى خود را آغاز كرده تا پنج سال ديگر در معرض استفاده عموم قرار
مى‏گيرد.

 به عقيده متخصصان واكنش خاص بدن در برابر محركهاى مختلف كه به صورت
عطسه، خارش، ورم پوست و جوشهاى ريز بر بدن و نظاير آن ظاهر مى‏گردد نوعى مكانيزم
تطورى است كه از نياكان ما به ارث رسيده است.

 سيستم ايمنى بدن انسانهاى اوليه به منظور حفظ آنان در مقابل عوارض
مختلف مكانيزمى را ايجاد كرده بود كه قادر بود به محض برخورد با يك محرك ناخواسته
مقدار زيادى ايمينيو گلوبين‏ئى (اى.جى.ئى) توليد كند.

 اين مولكولهاى اى.جى.ئى كه نسل اندر نسل به انسانهاى كنونى منتقل
شده‏اند بر روى سلولهايى موسوم به سلولهاى ديرك شكل كه به مقدار فراوان در ريه‏ها،
پوست و معده آدمى يافت مى‏شوند، سوار مى‏شوند. اين مولكولها در اولين فرصتى كه بدن
در مجاورت يك محرك تازه قرار گيرد در برخورد با مولكولهاى ماده تحريك كننده باعث
توليد مقدار زيادى هيستامين و ديگر مواد شيميايى از سوى سلولهاى ديرك شكل مى‏گردد
و همين مواد است كه عوارضى نظير عطسه و سرفه و خارش و تورم را در شخص بوجود
مى‏آورد.

 هرچند هر يك از مولكولهاى اى.جى.ئى براى محرك خاصى كه سبب ايجاد آن
مى‏شود تنظيم شده است اما ميان انواع مختلف مولكولهاى اى.جى.ئى شباهت ساختارى
برقرار است و همين امر باعث شده است كه بتوان واكسن جديد را به گونه‏اى تنظيم كرد
كه براى همه انواع حساسيت مفيد باشد و از بروز آنها جلوگيرى كند.

جدول

 افقى:

 1 – مقام – آخرين سوره جزء 29
قرآن – خيمه.

 2 – تونلى طويل كه راه كرج به
چالوس از آن مى‏گذرد – سال 366 روزه – برآمدگى.

 3 – شور و غوغا – آغوز – موى
سرازير – نوعى غذا.

 4 – ماده‏اى زرد رنگ كه زنبور
عسل براى ساختن لانه توليد مى‏كند – گذشتن.

 5 – شكم پرست.

 6 – جنگ ناكثين – راه كوتاه –
پايتخت آلمان – تشر؛ فرياد از روى خشم – سوره بيستم قرآن.

 7 – در شاهنامه فردوسى نام
مردى است كه در زمان اردشير بابكان مى‏زيسته و هفت پسر داشته – دارالعباد – مانند
صدف.

 8 – افترا زدن – مشغول كردن –
در خور تمجيد.

 9 – يار و همدم – جاويد –
آذوقه.

 10 – سزاوار – اولين عدد – از
مناسك حج.

 11 –

 12 – كتابى از شيخ عباس قمى
درباره امام حسين‏عليه السلام – يكى از صفات رحمانى بارى‏تعالى.

 13 – از مراكز قديم فلسفه –
مرحله دوم يقين – حالت يا ماهيت جنس.

 عمودى:

 1 – سرزمين وحى – نگرش انسان
به جهان.

 2 – پهلو – عظيمترين ثروت
خاورميانه – نوعى سنبل الطيب.

 3 – ياد درهم ريخته – يكى از
اقوام قديم ژرمنى كه از اسكانديناوى يا گوتلاند آمده بودند – نوعى آفت.

 4 – عزيزتر از فرزند – بهار
زندگى – تكرار يك حرف.

 5 – تاب؛ طاقت – همان مادر است
– نفى ابدى به عربى.

 6 – عقرب از ره كينه نمى‏زند –
دشمن سخت – حايل ميان دو چيز.

 7 – دو حرف 4 شكلى در زبان
فارسى.

 8 – دستاورد عظيم انقلاب
اسلامى.

 9 – بيهوده‏گويى – درخت زبان
گنجشك.

 10 – متدين به دين اسلام – غار
؛ شكاف كوه – من و تو.

 11 – گلى بهارى و خوشبو –
نيلوفر آبى – شب قدر چنين است – اجتهاد در مقابل آن است.

 12 – مردى استراليايى كه در
سال 1319 امتياز نفت ايران را از دولت گرفت.

 13 – تكرار آن، نام پرنده‏اى
است – در آسمان دو نوع كوچك و بزرگ دارد – صداى بهم خوردن دو چيز.

 14 – تبعيدى رَبَذه.

 15 – گرد ؟ ورزشكار – احتياط
واجب، در ترك تيمم بر آن است – رودى در سوئيس و فرانسه.

 16 – قفسه‏اى كه ظروف و لوازم
سفره را در آن بگذارند.

 17 – تيرها – هنرمند – ستيزه
كردن.

 18 – بدى – يكى از
گونه‏هاى عقيق – حرف

 جر به معنى از.

 19 – ضمير سوم شخص مفرد – باز
داشتن – بله به انگليسى.

 20 – فراوانى شير، خير و بركت
– مخفف واى.

 21 – عُشّ آل محمدصلى الله
عليه وآله وسلم – پذيرفتن خواهش.

 توجه:

به سه نفر از برندگان – به قيد قرعه – جوايزى
اهدا مى‏گردد.

 لطفاً پاسخهاى درست را تا
بيستم فروردين ارسال فرماييد.

 به علت تسريع در انتشار اين
شماره مجله، برندگان ماه آينده اعلام مى‏شوند.

پرسش و پاسخ

 سؤال:

 بعضى‏ها مى‏گويند آنچه در قرآن
تحريم شده ربح مركّب است، نه سود پول در مفهوم عادى آن، زيرا قرآن فرموده است: “لاتأكلوا
الرّبوا اضعافاً مضاعفة؛ ربا را چند برابر نخوريد” بنابراين رباى ساده چرا حرام
باشد؟ لطفاً توضيح دهيد:

 (انديمشك – جواد موسوى)

 پاسخ:

 آيه مذكور اولين آيه‏اى است كه
در تحريم ربا نازل شده، اين آيه در سوره آل‏عمران است و در مدينه نازل شده است،
گرچه در سوره روم – كه در مكه پيش از آن نازل شده – درباره ربا آيه‏اى آمده ولى
تصريح به تحريم آن نكرده است؛ پس اولين آيه تحريم ربا اين آيه است و اسلام احكام
مخالف با سنتهاى اجتماعى را بتدريج و مرحله به مرحله تشريع فرموده است، نظير آن چه
در تحريم خمر گفته مى‏شود. در اين مورد نيز چون ربا از سنتهاى جاهلى بود، ابتدا در
آيه‏اى مانند آيه سوره روم فرموده است كه ربا نزد خداوند رشد و تكامل به شمار نمى‏آيد
بلكه انفاق، تكامل است و سپس در اين آيه بدترين نوع ربا كه در آن زمان مرسوم بوده
است تحريم شده و آن اين كه سود اصل مال و سود سود (بهره ديركرد) گرفته شود و در
آيات بعد كه در سوره بقره نازل شده است بطور كلى ربا تحريم شده است. “الذين يأكلون
الربوا لايقومون الا کما يقوم الّذى يتخبطه الشّيطان من المسّ ذلك بأنّهم قالوا
انّما البيع مثل الرّبوا و احل اللّه البيع و حرّم الرّبوا…؛ كسانى كه ربا
مى‏خورند برنمى‏خيزند مگر مانند كسى كه شيطان عقل او را آشفته كرده است زيرا آنان
خريد و فروش را مانند ربا مى‏دانند ولى خداوند خريد و فروش را حلال كرده و ربا را
حرام كرده است” (بقره، آيه275(. “يا أيّها الّذين آمنوا اتّقوا اللّه و ذروا ما
بقى من الرّبوا ان كنتم مؤمنين فان لم تفعلوا فأذنوا بحرب من اللّه و رسوله…؛ اى
كسانى كه ايمان آورده‏ايد از خدا بپرهيزيد و اگر مؤمن هستيد آن چه از ربا باقى
مانده است نگيريد و اگر چنين نكنيد بدانيد كه با خدا و رسول در جنگيد”. (بقره آيه
278 و 279( اين عبارت در تحريم هيچ گناهى نيامده است و شايد بتوان گفت كه به اين
دليل ربا از بزرگترين گناهان است.

 × × ×

 سؤال:

 1- در رساله آمده است مهمانى
كه قبل از غروب آفتاب شب عيد فطر، به منزل انسان بيايد، فطريّه‏اش بر ميزبان واجب
است اگر نانخور او حساب شود، منظور از نانخور چيست؟ آيا به صِرف يك شب مهمان بودن
نانخور حساب مى‏شود؟

 2- آيا تصرّفات جزيى در ادارات
توسط كاركنان آنها از نظر شرعى جايز است؟ مثلاً استفاده از تلفن يا كاغذ و قلم
اداره.

 3- حقوقى كه ادارات به افراد
پرداخت مى‏كنند، مال عنوان آنهاست يا مربوط به شغل آنهاست، مثلاً اداره‏اى كه در
بهبهان است و مديرش در اهواز مى‏باشد و عملاً در محل حضور نداشته باشد و معاونينش
كارهاى او را انجام دهند، گرفتن حقوق براى او جايز است يا خير؟

 (بهبهان – كاظم ايسوند)

 پاسخ:

 1- ظاهراً به صرف شام خوردن شب
عيد نانخور به حساب نمى‏آيد.

 2 و 3- طبق مقررات و قانون
بايد عمل شود.

 × × ×

 سؤال:

 1- گرفتن شيربها توسط پدر و
مادر دختر شرعاً چه حكمى دارد؟

 2- آيا كسى كه خودكشى مى‏كند جهنّمى
است و آيا مى‏شود در مجالس ترحيم او شركت كرد؟

 3- رسم شده كه براى مرده هم
ساز و دهل – به شكل مخصوص – مى‏زنند، آيا اين كار جايز است؟

 4- كسى كه با خواهر رضاعى خودش
ازدواج كرده، ولى اطلاع ندارد اما ديگران مى‏دانند، آيا لازم است به او اطلاع دهند
يا خير؟ و تكليف ديگران در رابطه با بچه‏هاى نامشروع او چيست؟

 (خرم آباد – سالار، پاپى )

 پاسخ:

 1- اگر شيربها را در مقابل
كارى مطالبه كنند و با يكديگر بر آن توافق كرده باشند معامله‏اى است صحيح از قبيل
جعاله و اشكالى ندارد. و اگر فقط بر اساس رسم و سنّت باشد در صورت رضايت شوهر
اشكالى در آن نيست ولى اگر عين مال باقى باشد مى‏تواند هرگاه خواست آن را پس بگيرد
و اگر بدون رضايت و فقط بخاطر گرفتن موافقت ازدواج از پدر يا مادر پرداخته باشد
گرفتن آن جايز نيست و آنها ضامن هستند.

 2- خودكشى حرام و گناه كبيره و
مستوجب عقوبت است ولى ترحم بر چنين كسى و شركت در مراسم او و استغفار براى او
بسيار خوب است همانند همه ما كه گناهكاريم.

 3- اگر مطرب نباشد اشكال
ندارد.

 4- درباره وجوب تذكر از دفتر
مرجع تقليدتان سؤال كنيد و اما فرزندان آنها حلال‏زاده هستند و فرزندان آن پدر و
مادر به شمار مى‏آيند زيرا موضوع را نمى‏دانسته‏اند.

 × × ×

 × تذكر:

 از برادران و خواهران ذيل، كه
با ارسال مقالات، داستانها، اشعار و پيشنهادات و انتقادات خويش، خدمتگزاران مجله
پاسداراسلام را يارى مى‏فرمايند، تشكر و قدردانى مى‏شود: محمد على ناصر آرانى،
مرتضى امامى‏پور، دكتر على فتحى‏پور، حبيب آزموده، اعلا تورانى، ج – وزيرى، داريوش
مرزبان درودى اصل، مهدى كامران، امير نجفى، على باقى نصرآبادى، مهدى حيدرى كبيرى،
جعفر امينى، عباس عبدى، منوچهر پناهى، عبداللّه متقى زاده گرگوى، محمد فياضى، مجيد
امينيان، يونس روحانى، مهرعلى گواهى، مهدى ج، شمسى نجاتى، مرتضى حميدى املشى، اصغر
گوركانى، رضا نعمتى و روابط عمومى بنياد مستضعفان و جانبازان استان تهران.

 در ضمن توجه خوانندگان گرامى
را به نكات ذيل جلب مى‏كنيم تا احياناً از عدم درج آثارشان افسرده خاطر نشوند:

 1- مطالب مربوط به مناسبتها،
حتماً زودتر از آن مناسبت ارسال شود، چرا كه مطالب پس از تكميل مجله يا ديرتر از
موعد مقرر، بناچار در نوبت چاپ گذاشته نمى‏شوند.

 2- آثار ارسالى، با مجموعه
مطالب مجله، هماهنگى داشته باشند، از اين رو گاه مطالبى مفيد، به علت آن كه در
حوزه كارى مجله نيستند، توفيق انتشار آنها دست نمى‏دهد.

 3- مطالب ارسالى، حتماً با ذكر
مأخذ، فرستاده شوند تا بتوان در موارد اشتباه و غلط گيرى به آنها رجوع كرد.

 سؤال:

 1- منظور از شستن كه در وضوء،
مرتبه اول آن واجب و دوم جايز يا مستحب و سوم حرام است، چيست؟

 2- آيا در وضو يا غسل كردن اگر
زياد آب مصرف شود، صدق اسراف مى‏كند يا نه؟

 3- در نمايشهايى كه در مدارس
داده مى‏شود، اگر دختران، لباس مردانه بپوشند يا خود را به شكل مرد درآورند – به
واسطه گريم – جايز است؟

 4- آيا بازيگران در نمايش
مى‏توانند در نقش شخصيتهاى مقدّسى همچون حضرت زينب و حضرت عباس‏عليهما السلام بازى
كنند؟

 5- بازى در نقش معصومان‏عليهم
السلام به شرط پوشيدن همه اجزاء بدن آيا جايز است؟

 6- آيا مى‏توان بر اساس
توصيفهايى كه از ائمه و غير آنها مانند حضرت زينب شده، شكل آنها را نقاشى كرد؟(قم
– بهناز‌هاشمى نژاد)

 پاسخ:

 1- به نظر حضرت امام‏قدس سره
هرگاه صورت يا دست بطور كامل شسته شد، شستن اول به حساب مى‏آيد، حتى اگر با يك بار
آب ريختن اتفاقاً همه عضو شسته شود در اين صورت ريختن آب دوباره، شستن دوم به حساب
مى‏آيد.

 2- طبيعى است كه ريختن آب زياد
در وضو و غسل اسراف است و اگر به خاطر وسوسه باشد از اين جهت نيز گناه است و گاهى
ممكن است موجب بطلان عمل شود. از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم نقل شده است
كه با يك صاع؛ يعنى تقريباً سه كيلو يا سه ليتر آب، خود و همسرش غسل مى‏كردند و با
يك چهارم آن بلكه شايد كمتر يعنى يك مد (اگر مُد بمقدار دو كف دست در حال باز بودن
باشد) وضو مى‏گرفتند و فرمودند كسى كه بيش از اين آب مصرف كند از من نيست؛ يعنى
سنّت مرا رها كرده است حتماً اين مطلب را فقط به خاطر منع از وسوسه و اسراف
فرموده‏اند!

 3- به نظر حضرت امام‏قدس سره
پوشيدن لباس جنس مخالف به احتياط واجب حرام است. و تشبيه زن به مرد و به عكس در
روايات بسيارى شديداً مورد نكوهش قرار گرفته است.

 4- اگر نمايش موجب هتك حرمت و
توهين آن شخصيتهاى مقدس باشد جايز نيست و همچنين در مورد سؤال 5 و6.

گفته‌ها و نوشته‌ها

 عبرت

 عيسى‏عليه السلام دنيا را ديد
در مكاشفات خويش، در صورت پيرزنى، گفت: چند شوهر دارى؟

 گفت: در عدد نيايد از بسيارى!

 گفت: بمردند يا طلاق دادند؟

 گفت: نه كه ]بلكه[ همه را
بكشتم!

 گفت: پس عجيب از اين احمقان
ديگر، مى‏بينند كه با ديگران چه مى‏كنى وانگه در تو رغبت مى‏كنند و عبرت
نمى‏گيرند!

 (كيمياى سعادت، ص67)

 فاميل بزرگ

 شخص فقيرى از متموّلى وجه
خطيرى خواست و در ضمن گفت ما با هم قوم و خويشيم. آن شخص تعجب كرد.

 سائل گفت: بلى از طرف آدم با
هم پسر عمو هستيم!

 متمول خنديد و يك شاهى پول
سياه درآورده به او داد و گفت: در اين فاميل بزرگى كه ما داريم اگر هر يك از
پسرعموها يك شاهى به تو بدهند از تمام متمولين عالم دولتمندتر خواهى شد.

 (هزار و يك حكايت، ص174)

 ظرافت

 روزى خليفه (هارون الرّشيد) بر
سبيل ظرافت از بهلول پرسيد: تا امروز موجودى احمقتراز خودت ديده‏اى؟

 بهلول گفت: نه والله، اين
نخستين بار است كه مى‏بينم.

 همسايگان بى‏آزار

 روزى از گورستان مى‏گذشتم؛
بهلول را ديدم كه بالاى قبر نشسته با خاك بازى مى‏كند.

 گفتم: سبب چيست كه بيشتر اوقات
در گورستان بسر مى‏برى؟

 گفت: نزد قومى بسر مى‏برم كه
مرا آزار نمى‏رسانند و اگر از پيش ايشان غايب شوم مرا غيبت نمى‏كنند.

 گفتم: نان بسيار گران شده،
براى آن كه ارزان شود دعا كن.

 گفت: از گرانى نان باك ندارم،
اگرچه يك دانه گندم يا جو، به مثقالى از طلا يا نقره باشد. چون بر من است كه خداى
تعالى را بندگى كنم و بر اوست كه روزى مرا برساند.

 خوى اميركبير

 اميرنظام به آسانى به كسى قول
نمى‏داد. اما هر آينه انجام كارى را وعده مى‏كرد، بايد به سخنش اعتماد نمود و
انجام اين كار را متحقق شمرد… وى به همان اندازه پُركار بود كه غيرت مسؤوليت
داشت. روزها و هفته‏ها مى‏گذشت كه از بام تا شام كار مى‏كرد و نصيب خود را همان
وظيفه مقدس مى‏دانست و دشواريها و نيرنگها نيز او را از كار سست و دلسرد
نمى‏ساخت… اگر امير نظام در همه نقشه اصلاحاتش كامياب نگرديد، كاستى از دانايى و
نيروى كارش نبود، تقصير از آنان بود كه در همكارى و يارى او قصور ورزيدند.

 (رابرت واتسون، مورّخ انگليسى)

 روز عيد

 جمهورى اسلامى ما جاويد
است

دشمن ز حيات خويشتن نوميد است

 آن روز كه عالم ز ستمگر
خالى است

ما را و همه ستمكشان را عيد است

 (امام خمينى‏قدس سره)

 رفتار رهبر

 يكى از مشاهير كه مشغول ساختن
مدرسه علميه بود، طى نامه‏اى از امام درخواست كرده بود كه معظّم‏له اجازه دهند كه
ايشان وجوه شرعى را براى تكميل ساختمان مدرسه، دريافت كنند و يا آن كه خود حضرت
امام از نظر مالى كمك كنند، امام بدون آن كه در مورد درخواست چيزى بگويند،
فرمودند: “من نمى‏دانم چه شده است، آقايان همه مى‏خواهند براى خودشان مدرسه بسازند”!

 (در سايه آفتاب، ص124)

 هرهرى مذهب

 آدم غرب زده، هرهرى مذهب است.
به هيچ چيز اعتقاد ندارد. نان به نرخ روز خور است. همه چيز برايش على السّويه است.
خودش باشد و خرش از پل بگذرد ديگر بود و نبود پل، هيچ است. نه ايمانى دارد، نه
مسلكى، نه مرامى، نه اعتقادى، نه به خدا يا به بشريت. نه در بند تحول اجتماع است و
نه در بند مذهب و لامذهبى. حتى لامذهب هم نيست. هرهرى است. گاهى به مسجد هم
مى‏رود. همان طور كه به كلوپ مى‏رود يا به سينما. اما همه جا فقط تماشاچى است.”غرب
زدگى، ص144”

 قدر زندگانى

 اگر مى‏دانستيد كه يك محكوم به
مرگ، هنگام مجازات چه قدر در آرزوى بازگشت به زندگى است، آن گاه قدر روزهايى را كه
با غم و اندوه و بدخُلقى مى‏گذرانيد، مى‏دانستيد.(ابوعلى سينا)

 شبيه انسان

 روز عيد نوروز كه جمعى به ديدن
يكى از امرا آمده بودند، صحبت از آن شد كه كدام يك از حيوانات به انسان شبيه است؟
يكى گفت: از حيث صورت، ميمون. ديگرى گفت: از حيث سيرت، فيل. ديگرى گفت: اسب. امير
به شاعرى كه در آن مجمع راه يافته بود رو كرده، گفت: به عقيده شما كدام حيوان
بيشتر شبيه به انسان است؟ گفت: دربان شما!(هزار و يك حكايت، ص183)

 سرماى بهار

 گفت پيغمبر زسرماى بهار

تن مپوشانيد ياران زينهار

 زآنك با جان شما آن مى‏كند

كان بهاران با درختان مى‏كند

 ليك بگريزيد از سرد خزان

كان كند كو كرد با باغ و وزان

 (جلال الدين مولوى)

روايت فضيلت

گذرى بر زندگى و آثار و انديشه‏هاى آية الله
العظمى شاه آبادى

قسمت اول

غلامرضا گُلى زواره

 × ضرورت شناخت اين عارف مبارز

 علماى شيعه چراغهاى فروزانى بر
روى زمين هستند كه انسانها به وسيله روشنايى و فروغ اين پرتوهاى درخشان، هدايت
مى‏شوند و راه حق را از طريق باطل تشخيص مى‏دهند، اين دانشوران بنا به نص رواياتِ
منقول از اهل‏بيت عصمت و طهارت‏عليهم السلام جانشينان انبيا و وارثان اين
فرستادگان الهى هستند.1

 در سلسله كاروان فضيلت و قافله
حكمت و معرفت “آية اللّه العظمى شيخ محمد على شاه آبادى”قدس سره درخشندگى ويژه‏اى
دارد؛ چرا كه او علاوه بر آن كه قلّه‏هاى دانش را در رشته‏هاى حكمت، فلسفه، عرفان
و فقه فتح كرده بود، از نظر سجاياى اخلاقى، كمالات روحى و صفاى معنوى سيره
ائمّه‏عليهم السلام را در اذهان تداعى مى‏نمود. شيوه‏هاى تبليغى و مبارزات پيگير و
مستمر ايشان در برخورد با ستم، فساد و خلافكاريها، استمرار حركت انبيا را يادآور
مى‏شود. برجستگى ديگر اين حكيم از آن جهت است كه بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران و
احياگر مكتب اسلام در قرن معاصر؛ يعنى حضرت امام خمينى – رضوان الله تعالى عليه –
از محضر ايشان عرفان و حكمت را فرا گرفته و سخت تحت تأثير انفاس قدسيه‏اش بوده
است.

 امام خمينى در خصوص نحوه
آشنايى با ايشان چنين مى‏فرمايد:

 “من پس از آن كه توسط يكى
از منسوبين مرحوم شاه آبادى با ايشان آشنا شدم، از مدرسه فيضيه به دنبال ايشان
آمدم و اصرار مى‏كردم كه با ايشان يك درس داشته باشم و ايشان در ابتدا قبول
نمى‏كردند تا به گذر عابدين رسيديم و بالاخره ايشان كه فكر مى‏كردند من فلسفه
مى‏خواهم، قبول كردند، ولى من به ايشان گفتم كه فلسفه خوانده‏ام عرفان مى‏خواهم و
ايشان دوباره بنا را گذاشتند بر قبول نكردن و من باز هم اصرار كردم تا بالاخره
ايشان قبول كردند و من حدود هفت سال نزد ايشان فصوص و مفتاح الغيب خواندم”.2

 امام‏رحمه الله در مهارت فوق
العاده اين استاد، در تدريس عرفان چنين فرموده است: “ايشان مطلب را از شارح فصوص
بهتر بيان مى‏كرد”.3

 امام بزرگوار به پيروى از سنّت
و روش نيك سلف صالح، كتاب گرانسنگى تحت عنوان “چهل حديث” به رشته تحرير
درآورده‏اند كه فراغت از تأليف آن در سال 1358 ه.ق صورت گرفته است. ايشان در اين
اقيانوس حكمت و صحيفه معرفت كه مشحون از نصايح اخلاقى، حقايق عرفانى و ذخائر معنوى
اهل بيت عصمت و طهارت‏عليهم السلام مى‏باشد بارها از شيخ بزرگوار و استاد عاليقدر
و معلم اخلاقش با تجليل فراوان نام مى‏برد و جالب آن كه هر وقت به نام او مى‏رسد
لفظ “دام ظله” يا “روحى فداه” را پشت سر نام اين استاد ذكر مى‏كنند، اين عبارات كه
منتهاى تواضع حضرت امام را نسبت به روح باعظمت مربّى خود مى‏رساند و در متن اثر
ياد شده به كرّات مشاهده مى‏شود، خود بيانگر كمالات عرفانى و درجات معنوى آية
اللّه شاه آبادى است.

 آن روح قدسى در ضمن شرح حديث
دوم كه درباره ريا و اعمال و عبادات مى‏باشد چنين نوشته است:

 “… شيخ استاد ما – دام
ظله – مى‏فرمودند: ميزان در رياضت باطل و رياضت شرعى صحيح، قدم نفس و قدم حق است،
اگر سالك به قدم نفس حركت كرد و رياضت او براى ظهور قواى نفس و قدرت سلطنت آن
باشد، رياضت باطل و سلوك آن منجر به سوء عاقبت مى‏باشد. و دعواهاى باطله نوعاً از
همين اشخاص بروز مى‏كند و اگر سالك به قدم حق سلوك كرد و خداجو شد رياضت او حق و
شرعى است و حق تعالى از او دستگيرى مى‏كند… .”4

 و در شرح حديث چهلم كه در
تفسير “قل هو الله احد” و “اسم اعظم” خداست چنين از استاد خود نقل مى‏كند:

 “شيخ ما عارف كامل شاه
آبادى روحى‏فداه مى‏فرمودند كه: “هو در قل هو الله احد، برهان بر شش اسم و كمال
ديگرى است كه در سوره مباركه توحيد پس از اين كلمه مباركه ذكر شده است… .”5

 همچنين امام راحل‏رحمه الله در
كتاب “سرّالصّلوة” در بيان فرق سالك و واصل در نماز چنين مى‏فرمايند:

 “شيخ عارف كامل جناب شاه
آبادى روحى‏فداه مى‏فرمود: جميع عبادات، سرايت دادن ثناى حق – جلّت عظمته – است تا
نشئه ملكيه بدن، و چنان كه از براى عقل حظّى از معارف و ثناى مقام ربوبيّت است و
از براى قلب حظّى است و از براى صدر حظّى است كه عبارت از همين مناسك است. پس روزه
ثناى ذات حق است به صمديت و ظهور ثناى او به قدوسيت و سبوحيت است، چنان كه نماز كه
مقام احديت جمعية و جمعيت احدية دارد ثناى ذات مقدس است به جميع اسماء و صفات
انتهى ما افاد دام ظلّه‏عليه السلام”.6

 تجاذب و تجانس روحى و تواضع در
مقابل استاد باعث شد كه امام امّت درباره استاد عارف خويش چنين فرمايد: “من در
تمام عمرم مردى به اين لطيفى نديده‏ام، لطافت روحى عجيبى داشت”.7

 در بخشى از پيام امام
خمينى‏قدس سره كه به مناسبت شهادت حجةالاسلام والمسلمين شاه‏آبادى (فرزند آية
اللّه شاه آبادى) صادر فرمودند، آمده است: “اين شهيد عزيز علاوه بر آن كه خود
مجاهدى شريف و خدمتگزارى مخلص براى اسلام بود و در همين راه به لقاءاللّه پيوست
فرزند برومند شيخ بزرگوار ما بود كه حقّاً حق حيات روحانى به اين جانب داشت كه با
دست و زبان از عهده شكرش برنمى‏آيم…”.8

 پس جا دارد لحظاتى چند به
عنوان كسب فيض از محضر اين فرزانه انديشمند و ستاره فروزان و نوشيدن جرعه‏هايى از
چشمه معرفت او، زانوى ادب بر زمين زده زندگى بسيار آموزنده و سراسر تلاش و مبارزه
وى را از نظر بگذرانيم.

 × خانواده نيكوسرشت

  آية اللّه شاه‏آبادى در سال 1292 ه.ق در اصفهان در خانواده‏اى كه اهل
فضل و معرفت بودند، ديده به جهان گشود. پدرش آيةاللّه ميرزا محمد جواد مشهور به
حسين آبادى بود. اين روحانى وارسته از شاگردان برجسته مرحوم علامه شيخ محمد حسن
نجفى معروف به صاحب جواهر است و در تاريخ 1265 ه.ق از وى اجازه روايت گرفته همچنين
در نقل حديث از شيخ انصارى اجازه داشته است.

 آيةاللّه حسين آبادى به مدت
چهارده سال در تهران ساكن بوده و در مسجد سراج الملك واقع در خيابان جمهورى اسلامى
(شاه‏آبادسابق) به امامت و تدريس اشتغال داشته است، مرحوم حاج شيخ آقا بزرگ تهرانى
مى‏گويد: “در اين مسجد با وى نماز خوانده‏ام. بعد از آن ايشان به اصفهان مراجعت
نموده و در سال 1312 ه.ق فوت كرده و در تخت فولاد – تكيه آقا حسين خوانسارى – به
خاك سپرده شده است”.9

 آية اللّه حسين آبادى در
اصفهان اقامه حدود شرعى مى‏نمود، از اين جهت با مخالفت ناصرالدين شاه قاجار مواجه
گرديد و چون به هشدارها و تهديدهاى شاه قاجار وقعى ننهاد از اصفهان به تهران تبعيد
گرديد.

 مى‏گويند در مسيرى كه ايشان از
منزل به مسجد مى‏رفته‏اند، شخصى به نام “كنت ارمنى” مشروب فروشى داشته و شرابهاى
دربار قاجار از اين جايگاه تأمين مى‏شده است. يك روز به اتفاق جمعى از نمازگزاران
وارد آن مشروب سازى شده و به دست خويش خمره بزرگ مشروب را شكسته و درهم خرد
مى‏كند، همراهان به پيروى از وى نيز چنين مى‏كنند، وقتى خبر اين ماجرا به گوش شاه
قاجار مى‏رسد، از عمل آية اللّه حسين آبادى بشدت عصبانى شده به ايشان اعتراض
مى‏كند ميرزا محمد جواد براى شاه چنين پيام مى‏فرستد: “گمان مى‏كردم كه تو ناصر
دينى ولى حالا دانستم كه كاسر (شكننده) دينى”.10

 از آن مرحوم تأليفاتى در فقه،
اصول و غيره به يادگار مانده كه تنها از ميان آنها كتاب “ترتيب خلاصة الأقوال
للعلامة الحلّى” در سال 1312 ه.ق در اصفهان به حليه طبع آراسته شده است.

 از آية اللّه ميرزا محمد جواد
حسين آبادى هفت فرزند ذكور باقى ماند كه سه نفر از آنها به نامهاى “احمد”، “على
محمد” و “محمد على” موفق به تحصيل علوم اسلامى شدند و در شهرهاى اصفهان، تهران، قم
و نجف در لباس مقدّس روحانيت به ترويج دين مبين اسلام پرداختند.

 يكى از اين افراد، مرحوم “شيخ
احمد” متولد 1278 ه.ق مى‏باشد كه از اعاظم علما و اكابر و وعّاظ اصفهان بوده است.
يكى از شاگردانش آن ستوده خصال را در امورى همچون حافظه و تيزهوشى، احاطه بر فروع
فقهيه، عشق و علاقه به خاندان عصمت و طهارت و در جوانمردى و فرزانگى متفرّد مى‏داند.

 اين روحانى پاك سرشت در سنين
جوانى به درجه اجتهاد نائل آمد11 و از دانشورانى چون صاحب روضات الجنات و برادرش، “ميرزا
محمد‌هاشم خوانسارى” پنج اجازه داشت و در سن سى سالگى (سال 1308 ه.ق) پدرش ششمين
اجازه را برايش نوشت. نامبرده به مدّت نيم قرن در محله بيدآباد اصفهان به اقامه
نماز جماعت و ارشاد و هدايت مردم مشغول بود. سرانجام در سال 1357 ه.ق، در سن هشتاد
سالگى دارفانى را وداع گفت و در تخت فولاد اصفهان به خاك سپرده شد.

 بدين ترتيب آية اللّه شاه
آبادى در چنين بيت مقدّس و عالم پرورى به دنيا آمد و نشو و نما يافت.

 × تحصيلات و اساتيد

 آية الله شاه آبادى، نخست نزد
والد معظّم خود به فراگيرى مقدّمات علوم و تحصيلات ادبى و فقهى پرداخت سپس در حوزه
درس برادر بزرگ خود، آقا شيخ احمد مجتهد معروف – كه اجتهادش مورد اتفاق عموم بود –
كسب علوم حوزوى و معارف دينى را ادامه داد و از محضر علامه ميرزا محمد‌هاشم
خوانسارى چهار سوقى صاحب كتاب مبانى‏الاصول بهره‏مند شد. علوم رياضى را از آقا
ميرزا عبدالرزاق سرتيپ آموخت.

 به سال 1304 ه.ق هنگامى كه
پدرش مورد غضب ناصرالدّين شاه قاجار واقع شد و تبعيد گرديد در حالى كه دوازده بهار
را پشت سر نهاده بود به همراه والد خويش راهى تهران شد و در اين شهر تحصيل علوم
اسلامى را پى گرفت.

 در تهران فقه و اصول را از
محضر پرفيض حاج ميرزا حسن آشتيانى صاحب كتاب شرح‏رسائل (متوفاى سال 1319 ه.ق) و
فلسفه را نزد مرحوم ميرزا‌هاشم گيلانى (متوفا به سال 1332 ه.ق) تحصيل نمود.

 از جنبه‏هاى برجسته آية اللّه
شاه‏آبادى كمالات عرفانى وى مى‏باشد، اين رشته از معرفت را نامبرده نزد سيد الحكما
ميرزا ابوالحسن جلوه زواره‏اى (1314 – 1238 ه.ق) فرا گرفت،12 بنابر اين افرادى كه
جلوه را به عنوان مدرّس و ناشر صرف فلسفه مشّاء معرفى مى‏كرده‏اند، قضاوت درستى
ننموده‏اند و دليل بارز آن وجود چنين شاگردان عارفى است كه اين شاخه از علوم
اسلامى را نزد مرحوم جلوه آموخته‏اند، و مراتب عرفانى مرحوم شاه‏آبادى به حدّى است
كه حضرت امام خمينى‏قدس سره مجذوب اين صفاى معنوى و لطافت روحى مى‏شود.

 اين عارف وارسته در حالى كه
بيش از هيجده سال نداشت به درجه اجتهاد نايل گشت و از اساتيد خويش اجازه اجتهاد
دريافت نمود و سپس براى تكميل مراتب علمى به دارالعلم “نجف اشرف” رهسپار گرديد.

 × در جوار بارگاه
اميرمؤمنان‏عليه السلام

 يكى از انگيزه‏هاى عزيمت ايشان
به نجف اشرف اين بود كه در اين زمان كتاب كفايةالاصول – كه مبانى تازه‏اى از اصول
فقه در آن مطرح گرديده بود – انتشار يافت، مرحوم شاه آبادى به قصد آشنايى با مؤلف
اين اثر گرانسنگ؛ يعنى آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و كسب فيض از محضر درس ايشان،
در سال 1322 ه.ق تهران را به قصد نجف اشرف ترك نمود. در نجف اشرف دو دوره درس
كفايه مرحوم آخوند – كه هر دوره آن حدود سه سال و نيم به درازا كشيد – را گذراند
به علاوه در درس مرحوم شيخ فتح اللّه شريعت اصفهانى معروف به شيخ الشريعه (متوفاى
1339 ه.ق) و مرحوم آيت الله ميرزا حسين خليلى (متوفاى 1326 ه.ق) شركت كرد و پس از
حدود هفت سال اقامت در نجف بعد از فوت آخوند خراسانى‏رحمه الله در حوزه نجف آشفتگى
ديد از اين جهت راهى سامرا گشت و ضمن تلمّذ نزد آيةالله ميرزا محمد تقى شيرازى (ميرزاى
دوم) خود نيز به تدريس
فقه و اصول و
فلسفه پرداخت به نحوى كه حوزه درسى ايشان از قوى‏ترين حوزه‏هاى درسى سامرا
گرديد.13

 مرحوم شاه آبادى اجازات
اجتهادى متعددى از اساتيد معظم خود داشتند كه ارزش معنوى و علمى آنها بر اهل بصيرت
پوشيده نيست ولى وقتى شخصى جهت ثبوت اجتهاد ايشان، تقاضاى رؤيت اين اجازات را
نمود، ايشان تمامى آنها را پيش روى يكى از اين متقاضيان از بين برد و گفت: “اجتهاد
در سينه من است نه در اين كاغذها” و اين خود حاكى از استقلال روحى، غناى فكرى و
اعتماد به نفس ايشان است.14

 آيت اللّه شاه آبادى پس از آن
كه به مراتب والاى اجتهاد و كسب توان و ملكه استنباط نائل مى‏گردد و اجتهاد او
مورد تصديق اعاظم و اكابر فقهاى وقت قرار مى‏گيرد، بعد از حدود يك سال اقامت در
سامرا تصميم به مراجعت به ايران مى‏گيرد كه با مخالفت شديد اساتيد حوزه‏هاى نجف و
سامرا رو به رو مى‏گردد، آنان به ايشان تأكيد مى‏كنند كه حضورشان در عراق واجب
است، اما بر خلاف اصرار فراوان ميرزاى دوم (ميرزاى شيرازى) به اصرار والده مكرّمه
خود، عراق را به قصد تهران ترك گفت. آورده‏اند ميرزاى شيرازى در حالى كه عصايش را
بر زمين مى‏كوبيده به وى مى‏فرمايد: “ميرزا محمدعلى، رفتن از عراق بر تو حرام است”
ولى آيةاللّه شاه‏آبادى به جهت بى‏تابى مادر در جواب آن فقيه مبارز مى‏گويد: “هم
اكنون براى من اقامت در عراق مقدور نيست” و در حالى كه قول مراجعت مجدد به عراق را
در اولين فرصت ممكن به ميرزاى شيرازى داده بود رهسپار ايران شد و پس از اقامت
كوتاهى در اصفهان به سوى تهران حركت نمود.

 حجةالاسلام والمسلمين انوارى
در اين خصوص مى‏گويد:

 “مرحوم آيةاللّه ميرزا
محمدعلى شاه‏آبادى از مراجع بزرگوارى بودند كه تحصيلاتشان بيشتر در نجف بود و
علماى نجف او را از آمدن به ايران منع مى‏كردند و تعبير بعضى از اساتيدشان اين
بوده است: اگر شما نجف را ترك كنيد در حوزه خلأ به وجود مى‏آيد، اما به هر صورت
ايشان به تهران آمدند و ديگر نتوانستند به نجف باز گردند. ايشان معاصر با آيةالله
العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى – مؤسس حوزه علميه قم – بودند، در عين حال به
گونه‏اى زندگى كردند كه خيلى‏ها نتوانستند او را بشناسند كه ايشان چه بزرگوارى
هستند و از لحاظ علمى چه مقام والايى دارند و قدرشان در زمان خودشان مجهول ماند”.15

 مرحوم شاه‏آبادى پس از ورود به
تهران مدتى در منزل خود به اقامه نماز جماعت پرداخت و بعد از مدّتى در
مسجدسراج‏الملك (واقع در خيابان ملّت) يعنى مسجدى كه پدرش در آن اقامه جماعت
مى‏كرد به اقامه نماز و ترويج و تبيين معارف اسلام پرداخت16 و چون در خيابان شاه
آباد سابق اقامت گزيده بود به شاه آبادى مشهورگرديد، آن عارف كامل در مدت هفده سال
اقامت در تهران به تبليغ دين و نشر تشيّع و مبارزه با نظام جور رضاخانى از طريق
سخنرانيها و جلسات درس و بحث پرداخت، تعبير شيخ آقا بزرگ تهرانى درباره اين بعد از
زندگى ايشان چنين است: “و كان قائماً بوظائف الشّرع”.

 × ستيز با استبداد

 يكى از ابتكارات آن فقيه
فرزانه تشكيل هيئتهاى مذهبى در منازل مى‏باشد كه بعدها به هسته‏هاى مقاومت عليه
نظام پهلوى تبديل گرديد، حجةالاسلام والمسلمين محيى الدّين انوارى در اين مورد
مى‏گويد:

 “پايه گذار و بانى
هيئتهايى كه در منازل تشكيل مى‏شد و هنوز هم تشكيل مى‏شود، ايشان بودند، اين
هيئتها در تبليغ و ترويج معارف اسلامى و همچنين مبارزات سياسى، نقش مهم و بسزايى
ايفا كردند، ايشان در اين هيئتهايى كه تشكيل دادند، شركت مى‏نمودند و معارف اسلامى
و مسائل سياسى را مطرح مى‏كردند، بعدها در جلسات اين هيئتها، بسيارى از ائمه
جماعات شركت مى‏كردند و سخن مى‏گفتند.”17

 اين مجتهد دورانديش با آن
ذكاوت و تيزهوشى كه داشت، قبل از آن كه رضاخان به قدرت برسد به ماهيت پليد او پى
برد و كراراً چهره وى را كه در نزد مردم به عنوان فردى دوستدار دين معرفى شده بود
افشا نمود. در آن روزها اين عنصر خودفروخته با پاى برهنه در جلو دسته‏هاى سينه‏زنى
به عزادارى مى‏پرداخت و خاك و گِل بر سر و صورت مى‏پاشيد و به دست بوسى علما
مى‏رفت و خود را حامى دينداران معرفى مى‏كرد، ولى آيةاللّه شاه‏آبادى همچون مرحوم
شهيد مدرّس، متوجّه بود كه اين نقاب فريبكارانه زودگذر و موقّتى است و رضاخان اگر
روى كار آيد با دين و ديانت و سنّتهاى مذهبى از در ستيز بر مى‏آيد.

 روزى مرحوم شاه آبادى درباره
رضا خان خطاب به شهيد آية اللّه مدرّس چنين گفت:

 “اين مردك، الآن كه به
قدرت نرسيده است اين چنين به دست بوس علما و مراجع مى‏رود و تظاهر به ديندارى
مى‏كند و از محبت اهل‏بيت دم مى‏زند لكن به محض آن كه به قدرت رسيد به همه علما
پشت مى‏كند و اول كسى را هم كه لگد مى‏زند خود شما هستيد”.

 و ديديم كه چگونه پيش بينى آن
عارف پرهيزگار درست از آب درآمد و رضاخان پس از آن كه تنگناهاى شديدى را براى
مدرّس فراهم ساخت و آن سيّد وارسته را تبعيد و زندان نمود، دستور داد وى را با
فجيعترين وضعى به شهادت برسانند.

 مرحوم شاه‏آبادى كه ماهيت پليد
و ضدّ اسلامى رضاخانى را بخوبى درك كرده بود، عقيده داشت كه: “اسلام از وجود دولت
وقت در خطر است” و لذا با آن مبارزه مى‏كرد، در ارتباط با ستيز ايشان با ستم؛ حضرت
امام‏خمينى‏قدس سره – كه هيچ كس به اندازه ايشان استاد را نشناخت – مى‏فرمايد:

 “مرحوم آيةاللّه شاه‏آبادى
علاوه بر آن كه يك فقيه و يك عارف كامل بودند يك مبارز به تمام معنى هم بودند”.18

 رضا خان پس از آن كه به قدرت
رسيد براى درهم كوبيدن قدرت روحانيّت به هيچ كس اجازه روحانى شدن نداد و تنها
تعداد معيّنى را مجاز به ملبّس شدن به لباس مقدّس روحانيّت دانست كه آنها هم
مى‏بايست از جانب دولت اجازه كتبى مى‏داشتند، در همان وقت آيةاللّه العظمى
شاه‏آبادى سعى مى‏كرد فرزندان خود را به اين لباس درآورد كه اين خود يكى از طرق
مبارزه با حكومت وقت تلقّى مى‏گرديد. حجةالاسلام والمسلمين انوارى طىّ سخنانى
مى‏گويد:

 “مرحوم شاه آبادى از
افرادى كه در تهران با قاطعيّت در برابر رضاخان ايستاده بود و در شرايطى كه رضاخان
تمام مساجد و منبرها را تعطيل كرده بود، هيچ گاه مسجد و منبر و سخن گفتنش قطع نشد
و من در سالهاى 1325 و 1326 ايشان را درك كردم…”.

 از ديگر جنبه‏هاى مبارزاتى اين
مجتهد عارف تحصّن در حرم حضرت عبدالعظيم‏عليه السلام بود كه در اعتراض به جنايات
بيش از حدّ رضاخانى صورت گرفت، در اين تحصّن كه يازده ماه طول كشيد حجةالاسلام
والمسلمين حاج ميرزا محمد قمى معروف به حجت‏الاسلامى و يكى ديگر از علماى عصر،
ايشان را همراهى مى‏كردند.

 آيةاللّه شاه آبادى در اين
مقاومت منفى به عناوين مختلف عليه حكومت وقت تبليغ مى‏كرد. ايشان در دهه عاشوراى
همان ايّام در صحن مطهر امامزاده حمزه‏عليه السلام كه همه ساله مراسم “شبيه‏خوانى”
برگزار مى‏شد مانع تعزيه گرديد و مجلس را به كانون وعظ و روضه‏خوانى تبديل نمود و
شخصاً در آن مجلس تمام دهه را به منبر رفته و جالب آن است كه در هر جلسه يك موضوع
را سه مرتبه تكرار مى‏نمودند و بالأخره در آخرين سخنرانى خود، چنين فرمود: “خدايا
تو شاهد باش كه من به علماى اعلام در نجف اشرف و قم و مشهد و اصفهان و ساير بلاد
نوشتم و بر آنها حجّت را تمام كردم، در اين ده شبانه روز هم – اگر اين مرتبه را
بگويم – جمعاً سى مرتبه گفته‏ام و براى اقشار مختلف نيز اتمام حجّت كردم كه اين
چاروادار (رضاخان) با من دشمنى و عناد ندارد، اين با قرآن و اسلام مخالف است و چون
من و امثال من را حامى و حافظ اسلام و قرآن مى‏داند، مخالفت مى‏كند. اگر به او
مهلت داده شود، اسلام و قرآن را در اين مملكت از ريشه خشك خواهد كرد”.19

 به هر جهت بعد از قريب يازده
ماه، گروهى از علماى تهران و ديگر شهرهاى ايران به حرم حضرت‏عبدالعظيم‏عليه
السلام‏رفته از ايشان خواستند به تحصّن خود خاتمه دهد، آن مرحوم پس از آن كه مى‏بيند
كه با كمال تأسّف و تأثّر پايه‏هاى‏حكومت رضاخانى استوار شده، ادامه تحصّن خود را
جايز ندانسته و به شرط خروج از تهران كه آن را مركز ظلم و كانون ستمگرى مى‏دانست،
دعوت علما را اجابت نمود و به تحصّن خويش پايان داد. ادامه دارد

 پى
نوشتها:

1 ) در حديثى از رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم آمده است:
أَلعُلَماء مَصابيح الارضِ و خلفاء الأَنبياء و ورثتى و ورثةالأنبيا؛ دانشمندان،
چراغهاى فروزان زمين و جانشينان پيامبرانند اين افراد وارث من و وارث ديگر انبيا
هستند” (كنزالعمال، حديث 28677).

 2 ) ويژه نامه سالگرد رحلت
آيةاللّه العظمى محمد على شاه‏آبادى، ضميمه نشريه نبأ ارگان حوزه علميه شهيد
شاه‏آبادى، ص2.

 3 ) همان، ص3.

 4 ) حضرت امام خمينى‏قدس
سره ، چهل حديث، ص36.

 5 ( همان، ص549.

 6 ( امام خمينى، سرالصّلوة
يا صلوة العارفين و معراج السّالكين، ص31.

 7 ( به نقل از استاد
فاطمى‏نيا در سمينار دبيران دينى (خواهران) در تابستان 1369، ن ك: مجله رشد معارف
اسلامى شماره 14 – 15 پاييز و زمستان 1370، حجت الاسلام و المسلمين انوارى هم به
اين نكته اشاره دارد، ن ك: يادنامه شهيد حاج شيخ مهدى شاه‏آبادى، ص8.

 8 ( صحيفه نور، ج18، ص267.

 9 ( نجوم امت)6(، مجله نور
علم، شماره9، فروردين ماه 1364، ص 126.

 10 ( مجله پيام انقلاب،
شماره 162، خرداد ماه 1365، ص52.

 11 ( در برخى منابع آمده
كه وى قبل از رسيدن به سن بلوغ درجه رفيع اجتهاد را كسب كرده است.

 12 ( غلامرضا گلى زواره،
ميرزا ابوالحسن جلوه، حكيم فروتن، معاونت پژوهشى سازمان تبليغات اسلامى، ص87.

 13 ( ويژه‏نامه، همان،
ص‏اول.

 14 ( پيام انقلاب، همان،
ص53.

 15 ( يادنامه اربعين شهيد
حجةالاسلام والمسلمين حاج شيخ مهدى شاه‏آبادى، انجمن اسلامى الغدير، ص8.

 16 ( مجله نور علم، همان،
ص128.

 17 ( ويژه‏نامه، همان، ص2.

 18 ( رجال اصفهان، ص80.

 19 ( يادنامه شهيد شاه
آبادى، ص8.

 درسهايى از تاريخ تحليلى اسلام
– “مسلسل 61”

 “ حوادث سال دوم هجرت – 7 “

ماجراى جنگ بدر

 قسمت دوم

حجةالاسلام والمسلمين رسولى محلاتى

 × حركت رسول خدا به سوى
بدر

 همانگونه كه در خلال مطالب
گذشته ذكر شد، بنا به گفته اهل تاريخ: به رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم خبر
رسيد كه كاروان قريش به سرپرستى ابوسفيان از شام به سمت مكّه حركت كرده است.
كاروان مزبور بزرگترين كاروانى بود كه در آن سال براى تجارت به شام رفته بود و
اكنون با مال التجاره فراوان به مكّه باز مى‏گشت.

 چنان كه نوشته‏اند: هزار شتر
در اين كاروان اموال تجارتى حمل مى‏كرد، و قيمت تقريبى آن اموال پنجاه هزار دينار
بوده و همه مردم مكه در اموال كاروان مزبور سهيم بودند. چهل نفر از مردان قريش نيز
همراه اين كاروان بودند، مانند: مخرمة بن نوفل و عمرو بن العاص… و ديگران.

 رسول خداصلى الله عليه وآله
وسلم با شنيدن اين خبر به مسلمانان فرمود:

 “هذِه عيرُ قُرَيشِ فيها
أَمْوالُهُم فَاخْرُجُوا إِلَيْها لَعَلَّ اللَّه يُنْفِلْكُمُوها؛1 اين كاروان
قريش است كه در آن اموال و داراييهاى آنهاست، به سوى آن رهسپار شويد باشد كه
خداوند آن را به غنيمت شما درآورده، نصيب شما گرداند.”

 و در نقل على بن ابراهيم اين
گونه است:

 رسول خداصلى الله عليه وآله
وسلم به آنها خبر داد كه خداى تعالى به او وعده داده يكى از دو چيز را: يا اموال
كاروان و يا پيروزى بر قريش در جنگ.

 و عبارت حديث على بن ابراهيم
اين گونه است:

 “فَاَخْبَرَهُم أَنَّ
اللَّه قَدْ وَعَدَهُ اِحْدَى الطَّائِفَتَينِ، اِمَّا الْعيرَ وَ اِمَّا قُرَيْش
اِنْ اَظْفَرَ بِهِمْ”.2

 و با تحقيقى كه ما درباره هدف
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم از اين حركت و آوردن مسلمانان به همراه خود در
اين سفر ذكر كرديم اين نقل مناسب‏تر به نظر مى‏رسد، زيرا هدف اصلى، برخورد با قريش
و ضربه زدن به قدرت و شوكت پوشالى آنها بود نه مصادره و ضبط اموال كاروان، اگرچه
آن هم مى‏توانست هدف آنها را تأمين كند.

 بلكه اين مطلب مدلول آيه شريفه
سوره انفال است كه مى‏فرمايد:

 “وَ اِذْ يَعِدُكُمُ
اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَينِ أَنَّها لَكُمْ وَ تَودُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذاتِ
الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَ يُريدُ اللَّهُ اَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِماتِه
وَ يَقْطَعَ دابِرَ الْكافِرينَ؛3 و هنگامى كه خدا يكى از دو دسته را به شما وعده
داد و شما دوست داشتيد دسته‏اى را كه قدرت نداشت نصيبتان شود ولى خدا اراده كرده
است كه با كلمات خويش حق را استقرار دهد و بنياد كافران را قطع كند.”

 از اين رو آنچه در برخى از
نقلها آمده است كه جمعى از اصحاب رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم در اين سفر از
رفتن با آن حضرت خوددارى كردند به خاطر اين كه گمان نداشتند جنگى پيش آيد و فكر
مى‏كردند اين سفر فقط به منظور دستبرد به كاروان و به دست آوردن غنيمت انجام
مى‏شود، صحيح به نظر نمى‏رسد، و شايد اين مطلب به خاطر توجيه عمل آنها گفته شده و
در تاريخ ثبت شده است، زيرا گذشته از آنچه در بالا گفته شد، از آيات ديگر قرآن
كريم نيز ضعف اين گفتار ظاهر مى‏شود مانند اين كه خداوند در آيه قبل از همين آيه
مى‏فرمايد:

 “كَما أَخْرجَكَ رَبُّكَ
مِنْ بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَ اِنَّ فَريقاً مِنَ الْمُؤمِنينَ لَكارِهُونَ،
يُجادِلُونَكَ فِى الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَيَّنَ كَأَنَّما يُساقُونَ اِلَى الْمَوْتِ
وَ هُمْ يَنْظُرُونَ؛ چنان بود كه خداوند تو را به حق از خانه‏ات برون آورد و
گروهى از مؤمنان كراهت داشتند، و در كار حق – با اين كه آشكار و روشن شده بود – با
تو مجادله مى‏كردند، گويى به سوى مرگشان مى‏كشند و خودشان مى‏نگرند.”

 و در جاى ديگر درباره همين سفر
و همين افراد فرموده:

 “أَلَمْ تَرَ إِلَى
الَّذينَ قيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْديَكُمْ وَ أَقيمُوا الصَّلوةَ وَ آتُوا
الزَّكوةَ × فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتال إِذا فَريقٌ مِنْهُم يَخْشَونَ
النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ
كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتالَ لَوْلا أَخَّرتَنا إِلى أَجَلٍ قَريبٍ…؛4 مگر آن
كسان را نديدى كه به آنها گفته بودند دست از زد و خورد باز داريد و نماز را به پا
داريد و زكات بدهيد، و هنگامى كه پيكار بر آنها مقرّر شد به يكباره گروهى از ايشان
از مردم بترسيدند چون ترس از خدا يا ترسى بيشتر و گفتند: پروردگارا براى چه پيكار
را بر ما مقرّر كردى! چرا ما را تا مدّتى نزديك مهلت ندادى؟… .”

 مفسّران گفته‏اند اين آيه
درباره چند تن از مسلمانان نازل شد كه در مكّه هنگامى كه تحت شكنجه مشركان بودند،
از رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم اجازه جنگ و دفاع از خود را خواستند، و آن
حضرت آنان را دستور صبر و تحمل داد، و چون به مدينه آمدند، در هنگام حركت به سوى
جنگ بدر از رفتن به همراه آن حضرت خوددارى كرده ديگران را نيز از جنگ با قريش
مى‏ترساندند، و خداوند اين آيه را درباره ايشان نازل فرمود.

 از كسانى كه در تاريخ نامشان
در زمره اين افراد ذكر شده “عبدالرّحمن بن عوف” است كه در كتاب “درّالمنثور” و
آثار ديگر نام او آمده، و هم چنين “سعد بن ابى‏وقاص” و “قدامة بن مظعون” و… كه
نامشان در تفسير اين آيه آمده است و اعمال و كردار آينده اين افراد نيز علاقه آنها
را به دنيا و زندگى و مادّيات دنيا نشان داد.5

 با توجّه به آنچه گفته شد، ضعف
حديثى كه “بُخارى” در صحيح خود از “كعب بن مالك” نقل كرده كه: “من در هيچ يك از
جنگها جز جنگ تبوك و بدر از رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم تخلّف نكردم، و تخلّف
از جنگ بدر به خاطر آن بود كه آن حضرت به منظور دستبرد به كاروان قريش رفته بود نه
جنگ با آنها…” روشن مى‏شود. مگر آن كه بگوييم: كعب بن مالك اين سخن را براى
توجيه عمل نادرست خود ذكر كرده.

 به هر صورت، رسول خداصلى الله
عليه وآله وسلم آماده حركت شد و “عبداللّه بن امّ مكتوم” را به جانشينى خود براى
اقامه نماز تعيين فرمود، و “ابولبابه انصارى” را نيز از منزل “روحاء” بازگرداند تا
در اداره امور شهر، جانشين آن حضرت‏صلى الله عليه وآله وسلم باشد.

 × تاريخ حركت و تجهيزات و
نفرات مسلمانان

 تاريخ حركت رسول خداصلى الله عليه
وآله وسلم از شهر مدينه را روز هشتم ماه رمضان ذكر كرده‏اند6 و با توجّه به اين كه
بر طبق نقل مشهور جنگ بدر در روز هفدهم آن ماه اتفاق افتاده، فاصله اين راه را تا
بدر كه حدود يكصد و پنجاه و پنج كيلومتر است در نه روز طى كرده‏اند.7

 عدد همراهان رسول خداصلى الله
عليه وآله وسلم را عموم مورّخين سيصد و سيزده نفر ذكر كرده‏اند8 و برخى نيز بيشتر
گفته‏اند9 كه 82 نفر از مهاجرين و بقيه از انصار مدينه و آنها نيز 61 نفر از اوس و
مابقى از خزرج بودند. اين سيصد و سيزده نفر هفتاد شتر داشتند و يك يا دو اسب. يكى
از اسبها از آنِ مقداد بود10 و ديگرى از آنِ زبير يا مرثد بن ابى مرثد غنوى از اين
رو مسلمانان هر سه يا چهار نفر روى نوبت بر يكى از شترها سوار مى‏شدند به طورى كه
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم و على بن ابى‏طالب‏عليه السلام و زيد بن حارثه و
به قولى مرثد بن ابى مرثد يك شتر داشتند كه به نوبت بر آن سوار مى‏شدند. تجهيزات
جنگى آنان فقط شش زره و هشت عدد شمشير بود.11

 و وقتى مقايسه كنيم با لشكرى
كه قريش از مكّه براى جنگ حركت دادند مى‏بينيم كه قابل مقايسه با آنها نبودند و
جنگى كه واقع شد از هر جهت نابرابر بود؛ زيرا در آينده خواهيم خواند كه عدد
لشكريان قريش 950 الى 1000 نفر بود كه 700 شتر و دويست اسب، و بقولى چهار صد اسب
داشتند و همگى آنها زره پوش بودند و هر روزه نه تا ده شتر براى غذاى لشكر نحر
مى‏كردند كه هر روز روى نوبت هر يك از سران دوازده‏گانه قريش كه همراه آنان بودند
مانند عتبة و شيبة و عباس و ابوجهل و حكيم بن حزام و ديگران از مال خود اين شتران
را نحر مى‏كردند… با اين حال با نصرت الهى، مسلمانان بر مشركين پيروز شدند.
هفتاد تن از سرانشان را كشته، هفتاد نفر را اسير كردند و بقيه نيز شكست سختى خورده
با رسوايى به مكّه بازگشتند كه شرح ماجرا را خواهيم آورد.

 × مسير حركت

 ابن اسحاق و ديگران مسير حركت
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم را تا بدر و نام منزلگاههاى آن حضرت و همراهان را
بتفصيل نوشته‏اند كه ذكر تمامى آنها ضرورتى ندارد ولى ذكر حوادث يكى دو مورد از
اين منزلگاهها كه جنبه آموزندگى دارد خالى از فايده نيست.

 در چهار منزلى مدينه در جايى
به نام “بيوت السقيا” بود كه رسول خدا چند تن از همراهان خود را كه سنّ و سالشان
كم بود بازگرداند مانند عبداللّه بن عمرو و اسامة بن زيد، و رافع بن خديج، و زيد
بن ثابت. عمير بن ابى‏وقاص – كه جوانى شانزده ساله بود – آن وضع را كه ديد خود را
در ميان ديگران پنهان كرد كه ديده نشود، هنگامى كه رسول خدا او را ديد و خواست
برگرداند با گريه و زارى اجازه گرفت و به همراه مسلمانان رفت و در بدر به شهادت
رسيد.

 و نيز نقل كرده‏اند كه در يكى
از منزلگاهها كه نامش “عرق الظبية” بود مردى از اعراب باديه نشين را ديدار كردند و
از او در مورد كاروان قريش خبرگيرى كردند، او اظهار بى‏اطلاعى كرد، مردم به او
گفتند: به رسول خدا سلام كن! پرسيد: مگر در ميان شما رسول خداست؟ گفتند: آرى.

 جلو آمد سلام كرد، آن گاه گفت:

 “لَئِنْ كُنْتَ رَسُولَ
اللَّهِ فَاَخْبِرْنى عَمَّا في بَطْنِ ناقَتى هذِه؛ اگر تو براستى رسول خدايى به
من بگو در شكم اين شتر ماده من چيست؟”

 مردى از همراهان رسول خداصلى
الله عليه وآله وسلم به نام “سلمة بن سلامة بن وقش” گفت: از رسول خدا سؤال نكن و
نزد من بيا تا پاسخ تو را بگويم، تو بر اين شتر جسته‏اى و در شكم آن همان كُرّه
توست!

 رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم
با ناراحتى فرمود:

 “مَهْ اَفَحَشْتَ عَلَى
الرَّجُل! زبانت را نگهدار آيا به اين مرد فحش دادى! [و سخن زشت گفتى]؟!” سپس روى
خود را از “سلمة بن سلامة” گرداند.12

 × درسى آموزنده

 در اين جا قبل از آن كه مسير
حركت را ادامه دهيم از اين قسمت تاريخ جنگ بدر كه در اين جا خوانديم به يك نكته
اخلاقى آموزنده اشاره كرده، مى‏گذريم:

 در اين جا مى‏خوانيم كه “سلمة
بن سلامة” حرف زشتى به اين مرد عرب زد و رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم به او
پرخاش كرده، از او روى گرداند، در صورتى كه به نظر مى‏رسد سلمة بن سلامة روى علاقه
به رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم اين سخن را گفت، و هنگامى كه ديد يك عرب
بيابانى درصدد تمسخر رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم برآمده نتوانست تحمّل كند، و
براى رسوا كردن و شرمسار كردن آن عرب اين سخن را بر زبان جارى كرد، ولى پيامبر
گرامى اسلام او را در اين كار سرزنش كرد و عملاً او را تنبيه فرمود.

 و اين درس بزرگى است براى همه
كسانى كه درصدد تبليغ دين اسلام و انجام رسالت تاريخى و الهى خود هستند، و براى
همه پيروان راستين رهبر عظيم الشأن اسلام كه هرگاه در برابر منكران و حتى دشمنان
اسلام و ستيزه جويان و مسخره كنندگان قرار گرفتند و از آنها اهانت و يا تمسخرى نيز
شنيدند با اين حال، عفّت كلام را در برخورد با آنها حفظ كنند و از دايره ادب و
نزاكت در گفتار خارج نشوند، و اين دستور آموزنده قرآن را نيز از ياد نبرند كه خداى
تعالى فرموده:

 “وَ لا تَسُبُّوا الَّذينَ
يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوَاً بِغَيْرِ عِلْمٍ؛13
دشنام ندهيد به كسانى كه جز خدا را مى‏خوانند، زيرا آنها نيز ناآگاهانه از روى
دشمنى خدا را دشنام مى‏دهند.”

 و اين كلام رسول خداصلى الله
عليه وآله وسلم را نيز به خاطر بسپاريم كه فرمود:

 “إيَّاكُم وَالْفُحْش
فَإِنَّ اللَّه عَزَّوَجَلَّ لايُحِبُّ الفاحِشَ الْمُتَفَحِّش؛14 از فحش دادن سخت
بپرهيزيد براستى كه خداى عزّوجلّ شخص فحش دهنده كه خود را وادار به فحش مى‏كند
دوست نمى‏دارد.”

 و در جاى ديگر روايت شده كه
فرمود:

 “ما كانَ الْفُحْشُ فى
شَى‏ءٍ إِلاَّ شانَه؛15 فحش در چيزى نيامد جز آن كه آن را زشت كرد.”

 × دنباله داستان

 نوشته‏اند: رسول خداصلى الله
عليه وآله وسلم همچنان پيش آمد تا به “ذخران” رسيد. و در آن جا به اطلاع آن حضرت
رسيد كه كاروان قريش – با شنيدن خبر حركت مسلمانان از مدينه – مسير خود را از بدر تغيير
داده و بسرعت به طرف مكه رفته، و از آن سو نيز بزرگان قريش از مكّه براى نجات
كاروان بيرون آمده و به سوى بدر پيش مى‏آيند.

 × ابوسفيان و كاروان قريش

 اكنون رسول خداصلى الله عليه
وآله وسلم و مسلمانان را در منزلگاه “ذخران” مى‏گذاريم و به سراغ كاروان و رئيس
آن، ابوسفيان مى‏رويم، تا ببينيم براى نجات كاروان از دست مسلمانان چه راهى را در
پيش گرفت.

 چنان كه از برخى از تواريخ
استفاده مى‏شود: هنگامى كه افراد كاروان قريش در شام بودند شنيده بودند كه رسول
خداصلى الله عليه وآله وسلم و مسلمانان انتظار حركت كاروان را مى‏كشند تا سر
راهشان آمده، بدان دستبرد زنند،16 ولى به گفته ابن هشام و ديگران: ابوسفيان هنگامى
كه به نزديك سرزمين حجاز رسيد17 شروع به تجسّس و خبرگيرى از مسلمانان كرد، و هم
چنان از سواران رهگذر و مسافران مى‏پرسيد تا اين كه از برخى از آنها شنيد كه
محمدصلى الله عليه وآله وسلم اصحاب و ياران خود را براى دستبرد به كاروان از مدينه
بسيج كرده و بيرون آمده‏اند.

 × پيك ابوسفيان به مكّه

 در اين جا بود كه ابوسفيان، “ضمضم
بن عمرو جهنى” را – طبق اعتقاد برخى با بيست مثقال طلا – اجير كرد تا بسرعت، خود
را به مكّه رسانده، خبر حركت مسلمانان به سوى كاروان را به سران قريش بدهد و به
اطّلاع آنها برساند كه مسلمانان قصد مصادره كاروان را دارند و براى نجات كاروان
هرچه سريعتر خود را برسانند. و نيز به او دستور داد: هنگامى كه داخل مكّه مى‏شود
بينى شترش را ببرد، و پيراهن خود را از جلو و عقب چاك زند و پالان شترش را وارونه
كند و فرياد الغوث ! الغوث ! برآورد؛ زيرا عربهاى آن زمان چون حادثه مهم و خطرناكى
براى آنها پيش مى‏آمد براى تحريك مردم اين كار را مى‏كردند.

 × خواب هولناك “عاتكه”
دختر عبدالمطلب

 سه شب پيش از آن كه “ضمضم” به
مكّه برسد و اين خبر را به قريش برساند، “عاتكة” دختر عبدالمطلب، خواب هولناكى
مى‏بيند و مى‏گويد: “ديدم شترسوارى به مكّه آمد و در “أبطح” ايستاد و با فرياد
بسيار بلندى گفت:

 “ألا إنفروا يا آلَ
غُدَر18 لِمَصارِعِكُم فى ثَلاث؛ اى مردم مكه تا سه روز ديگر به سوى قتلگاهتان كوچ
كنيد!” پس مردم را ديدم اطراف او را گرفتند و او هم چنان با مردمى كه اطرافش بودند
وارد شهر مكه شده تا مسجد الحرام بيامد، در آن جا گويا شترش او را به پشت كعبه برد
و در آن جا نيز فريادى ديگر كشيد و همان سخن را تكرار كرد، از آن جا به بالاى كوه
ابوقُبَيس آمد و فرياد ديگرى به همان نحو كشيد، سپس سنگى را برداشته از كوه سرازير
كرد، سنگ هم، تا پايين كوه غلتيد و چون به پايين كوه رسيد بشكست و در هر يك از
خانه‏هاى مكه قطعه‏اى از آن سنگ بيفتاد!”

 آن گاه عاتكه به عباس گفت: من
با ديدن اين خواب چون ترسيدم كه به قبيله تو مصيبت و بلايى برسد از اين رو تنها آن
را براى تو نقل كردم ولى تو براى ديگرى نقل مكن.

 عباس گفت: خواب عجيبى است تو
هم آن را براى ديگرى بازگو مكن ولى هنگامى كه عباس از خانه عاتكه بيرون آمد آن
خواب را براى “وليد بن عتبه” كه از رفقاى نزديك عباس بود نقل كرد و به او گفت:
براى ديگرى نگويد.

 وليد هم براى پدرش عتبه گفت و
چيزى نگذشت كه اين خواب در شهر مكه منتشر شد و در مجالس قريش مورد بحث قرار گرفت.

 عباس گويد: پس از آن به
مسجدالحرام رفتم كه طواف انجام دهم، ابوجهل را با جمعى از قريش مشاهده كردم كه دور
هم نشسته‏اند و درباره خواب عاتكه بحث مى‏كنند، چشمش كه به من افتاد مرا صدا زد و
گفت: طوافت كه تمام شد به نزد ما بيا!

 چون طواف من به پايان رسيد به
نزد ايشان رفته نشستم.

 ابوجهل رو به من كرده گفت: از
چه زمانى اين زن در ميان شما پيغمبر شده؟

 من خود را به بى‏اطلاعى زده
پرسيدم: كدام زن؟

 گفت: عاتكه!

 پرسيدم: چه خوابى ديده؟

 گفت: اى فرزندان عبدالمطلب
مردانتان ادعاى پيغمبرى كردند كافى نبود كه زنانتان نيز دست به اين كار زدند؟ اين
عاتكه است كه ادعا دارد در خواب ديده كسى به سوى قريش آمده و گفته است: تا سه روز
ديگر به جانب قتلگاهتان كوچ كنيد!

 اى عباس ما تا سه روز ديگر صبر
مى‏كنيم، اگر اين مطلب واقع نشد نامه‏اى ميان خود مى‏نويسيم و همگى امضا مى‏كنيم
كه شما فرزندان عبدالمطلب دروغگوترين مردمان در ميان عرب هستيد!

 عباس گويد: به خدا اين سخنان
براى من چيز مهمى نبود ليكن با اين حال منكر شده گفتم: عاتكه چنين خوابى نديده، و
اين مطلب دروغ است.

 اين را گفته و از او جدا شدم.
چون شب شد، زنان قبيله بنى عبدالمطلب همگى به خانه ما ريخته گفتند:

 اين فاسق خبيث درباره مردانتان
هر چه خواست گفت و شما دم نزديد، اينك پا را فراتر نهاده درباره زنانتان هم
ياوه‏گويى مى‏كند و تو گوش كردى و پاسخش را ندادى مگر غيرت نداشتى كه پاسخش را
بگويى؟!

 گفتم: من پاسخش را دادم، ولى
چيز مهمى نبود. به خدا اگر از اين پس سخنى گفت او را تنبيه خواهم كرد.

 چون روز بعد شد، يعنى روز سومى
كه عاتكه آن خواب را ديده بود، من خشمگين از خانه بيرون رفتم و قصد داشتم به
مسجدالحرام بروم و ابوجهل را در هر كجا هست پيدا كنم و او را دشنام گفته سخنان آن
روزش را تلافى كنم، همين كه به مسجدالحرام آمدم او را ديدم كه با سرعت از مسجد
خارج مى‏شود، من پيش خود فكر كردم لابد اين مرد – كه خدايش از رحمت خود دور كند –
دانسته كه من قصد دشنامگويى او را دارم كه اين چنين فرار مى‏كند، ولى معلوم شد كه
صداى “ضمضم بن عمرو” را شنيده و مى‏رود تا سخنان او را بشنود.

 من هم بيرون رفته ضمضم را ديدم
كه بينى شترش را بريده و پالانش را وارونه كرده و جامه خود را دريده و فرياد
مى‏زند:

 اى گروه قريش! مال التّجاره
خود را دريابيد! دريابيد! كه همه آنها به خطر افتاده! محمّد و يارانش متعرّض
ابوسفيان و كاروان شما شده‏اند! هرچه زودتر خود را به كاروان برسانيد كه اگر دير
بجنبيد همه را مى‏برند!

 با اين جريان فكر انتقام گرفتن
از ابوجهل از سر من بيرون رفت و هر كس به فكر افتاد تا به هر وسيله‏اى كه مى‏تواند
خود را به كاروان قريش برساند، مردم با سرعت عجيبى آماده رفتن شدند، و اگر كسى هم
نمى‏توانست برود ديگرى را به جاى خود مى‏فرستاد، تمام بزرگان قريش آماده حركت
شدند، تنها در اين ميان ابولهب، عاص بن هشام را كه چهار هزار درهم به او مديون بود
به جاى خويش فرستاد و او را با همان مبلغ براى رفتن به اين راه به جاى خويش اجير
كرد.

 × ماجراى اميّة بن خلف

 “اميّة بن خلف”19 نيز كه
پيرمردى فرتوت و فربه بود و بسختى راه مى‏رفت و بدشوارى سوار و پياده مى‏شد خواست
همراه قريش نرود ولى “عقبة بن ابى معيط” به نزد او آمده منقلى كه معمولاً در آن
عود روشن مى‏كردند با قدرى آتش و عود پيش او نهاد و گفت:

 اى ابو على! اين عود را در اين
منقل بريز و مانند زنان به خود بخور بده؛ زيرا تو با اين تصميمى كه گرفته‏اى در
رديف زنان هستى.

 اميّه از اين سخن برآشفت و از
جاى برخاست و مانند ديگران آماده رفتن شد.20

 اين بود آنچه را كه ابن اسحاق
در اين باره نوشته است، ولى در صحيح بخارى براى اكراه اميّة بن خلف از رفتن به
همراه لشكر قريش، علّت ديگرى ذكر كرده كه در آن معجزه‏اى از رسول‏خداصلى الله عليه
وآله وسلم و خبرى از آن حضرت درباره آينده اميّة نيز وجود دارد كه نقل آن خالى از
فائده نيست.

 بخارى به سندش از “عبداللّه بن
مسعود” روايت كرده: اميّة بن خلف با سعد بن معاذ – رئيس انصار مدينه – رفاقت داشت،
بطورى كه هرگاه اميّة به مدينه مى‏آمد به خانه سعد مى‏رفت و هرگاه سعد به مكّه
مى‏رفت به خانه اميّة وارد مى‏شد، پس از آن كه رسول‏خداصلى الله عليه وآله وسلم به
مدينه هجرت فرمود، سعد به منظور انجام عمره به مكّه رفت و به خانه اميّه وارد شد و
به او گفت:

 ساعت خلوتى را براى من در نظر
بگير شايد بتوانم طوافى انجام دهم، اميّة نزديكيهاى ظهر او را برداشت كه به
مسجدالحرام ببرد، در راه كه مى‏رفتند ابوجهل آن دو را ديد و پرسيد:

 اى ابا صفوان (كنيه اميّة) اين
كيست كه همراه توست؟

 گفت: سعد است.

 ابوجهل با ناراحتى به سعد گفت:
تو را مى‏بينم كه آزادانه در مكّه طواف مى‏كنى با اين كه بى‏دينان را در شهر خود
پناه داده‏ايد و به خيال خود آنها را يارى مى‏دهيد و كمكشان مى‏كنيد، سوگند به خدا
اگر به همراه “ابوصفوان” نبودى سالم به نزد خاندانت باز نمى‏گشتى!

 سعد فريادى بر سر او كشيده
گفت: به خدا سوگند اگر جلوى مرا اكنون از طواف بگيرى من نيز جلوى تو را از آنچه بر
تو سخت‏تر است خواهم گرفت و آن راه تو از مدينه است.21

 اميّه رو به سعد كرده گفت: اى
سعد بر سر أبوالحكم داد نكش كه او بزرگ و آقاى اين منطقه است!

 سعد گفت: اين سخنان را واگذار
اى اميّة، به خدا سوگند از رسول‏خداصلى الله عليه وآله وسلم شنيدم كه مى‏فرمود:

 آنها تو را مى‏كشند!

 اميّه پرسيد: در مكّه؟

 سعد گفت: نمى‏دانم!

 اميّه با شنيدن اين سخن، سخت
نگران شد، چون به نزد خانواده‏اش برگشت به همسرش گفت: اى امّ صفوان! هيچ مى‏دانى
سعد به من چه گفت؟

 پرسيد: چه گفت:

 اميّه گفت: مى‏گويد: محمّد به
آنها خبر داده كه مرا مى‏كشند! و من پرسيدم: در مكّه؟ گفت: نمى‏دانم، در اين جا
اميّه سخن خود را ادامه داده گفت:

 “وَاللَّه لا أَخْرُج مِن
مَكَّة؛ به خدا سوگند از مكه بيرون نخواهم رفت.”

 اين ماجرا گذشت، تا وقتى كه
جنگ بدر پيش آمد و ابوجهل در مكّه مردم را براى حركت به سوى بدر فرا خوانده
مى‏گفت: اى مردم! كاروان خود را دريابيد!

 اميّه از رفتن اكراه داشت،
ابوجهل به نزد او آمده گفت: اى اباصفوان! وقتى مردم تو را كه بزرگ و سيّد منطقه
هستى ببينند كه از رفتن بازمانده و خوددارى كرده‏اى آنها نيز نخواهند رفت.

 اميّة گفت: اكنون كه مرا مجبور
به رفتن مى‏كنى من بهترين و راهوارترين شترى را كه در مكّه است براى سوارى اين سفر
خريدارى خواهم كرد.

 آن گاه به نزد همسرش آمده گفت:
اى امّ صفوان بار سفر مرا ببند!

 همسرش گفت: مگر سخن برادر
يثربى خود را كه به تو گفت فراموش كرده‏اى؟

 (و در روايت مسند احمد بن
حنبل اين گونه است: همسرش بدو گفت: “وَاللَّهِ اِنَّ مُحَمَّدَاً لايَكْذِب؛ به
خدا سوگند محمّد دروغ نمى‏گويد.”)

 اميّه گفت: من تا همين
نزديكيها با ايشان بيشتر نخواهم رفت!

 و بدين ترتيب اميّة با قريش به
سوى بدر حركت كرد و به هر منزلگاهى كه مى‏رسيد شتر خود را عقال مى‏كرد [كه جلوتر
نرود] ولى منزل بمنزل رفت تا اين گونه خداوند او را در بدر به قتل رسانيد.22

 ادامه دارد

پى‏نوشتها:

 1 ) ذهبى، تاريخ الاسلام، ج
مغازى، ص50؛ ابن كثير، السيرة النبويّة، ج12، ص381؛ سيرة ابن هشام، ج1، ص607.

 2 ) تفسير قمى، ص 236.

 3 ) انفال (8) آيه7.

 4 ) نساء (4) آيه 77.

 5 ) براى اثبات پليدى و
دنياپرستى و اعمال منافقانه آنان به نوشته‏هاى تاريخى بنگريد.

 6 ) مغازى ذهبى، ص51.

 7 ) فاصله بدر – كه اكنون
به صورت شهرى درآمده – تا مدينه 155 كيلومتر و تا مكه 310 كيلومتر است و تا ساحل
درياى سرخ 45 كيلومتر فاصله دارد.

 8 ) سيرة الحلبية، ج2،
ص149؛ سبل الهدى والرشاد، ج4، ص40.

 9 ) مغازى ذهبى، ص51.

 10 ) و در روايت ارشاد
مفيدرحمه الله كه از اميرالمؤمنين‏عليه السلام نقل شده مى‏فرمايد: هنگامى كه ما در
بدر حضور يافتيم يك اسب سوار بيشتر با ما نبود و او مقداد بود (ارشاد مترجم، ج1،
ص64).

 11 ) الصحيح من السّيرة،
ج1، ص181.

 12 ) سيره ابن هشام، ج1،
ص613.

 13 ) انعام (6) آيه 108.

 14 ) خصال صدوق، ج1، ص83.

 15 ) بحارالانوار، ج97،
ص111.

 16 ) ابن سعد، طبقات كبرى،
ج2، ص13.

 17 ) حجاز قسمتى از جزيرة
العرب را مى‏گفتند كه حدوداً چهارصد هزار كيلومتر وسعت داشته، از طرف شمال به خليج
عقبه و “عسير” از جنوب و منطقه “نجد” از شرق و بحر احمر از غرب محدود بوده و مركز
آن، شهر مكّه و مهمترين شهرهاى آن مدينه، طائف، تبوك )درشمال) تيماء، ينبع و جدّه
بوده است.

 18 ) در برخى از كتابها “يا
آل غالب” ذكر شده ولى در سيره ابن هشام و “مغازى واقدى” و “اسدالغابة” و جاهاى
ديگر همان گونه است كه نوشته شد و به نظر مى‏رسد تصحيفى رخ داده باشد اگرچه براى
آن نيز مى‏توان معناى مناسبى پيدا كرد و “آل غُدَر” منادا است و غدر جمع است از “غدر”
به معناى نيرنگ، يعنى اى مردمى كه اگر سخن مرا نشنويد به قوم و قبيله خود نيرنگ
زده‏ايد.

 19 ) اميّة بن خلف از سران
مشركين و ثروتمندان و بزرگان ايشان بوده است.

 20 ) سيره ابن هشام، ج1،
ص610.

 21 ) منظورش راه تجارتى
آنها به شام بود كه از كنار مدينه مى‏گذشت.

 22 ) صحيح بخارى، كتاب
المغازى؛ باب ذكر النبي‏صلى الله عليه وآله وسلم من يقتل ببدر.

آموزش دينى دختر بچگان

قسمت دوم

مينا‌هاشمى

  2 –
روشها و ابزارهاى آموزش دينى دختر بچه‏ها

 اساس يادگيرى، بر شنيدن و
ديدن، استوار است، از اين رو، در آموزش دين، از روشهاى مبتنى بر ديدن و شنيدن – كه
در ذيل مى‏آيند – مى‏توان بهره گرفت:

 2 – 1 – ديدن نقاشيها و
تصاوير

 طى تجربه عملى نگارنده، هيچ يك
از روشهاى به كار برده شده، مانند روش مذكور به دريافت و يادگيرى كودك سرعت و
پايدارى نمى‏بخشد. در نقاشى بايد با استفاده از روان شناسى رنگ، اشيا و اشخاص
مطلوب را با رنگهاى هماهنگ با خواسته كودك و اشيا و اشخاص نامطلوب را، با رنگهاى
خلاف آن، رنگ آميزى نمود. خصوصاً از آن جا كه دختر بچگان در جزئيات نقاشى دقت
فراوان مى‏كنند و از آن سؤال مى‏نمايند، لازم است نقاشيها و تصاوير به دست افراد
آگاه و متخصص طرّاحى و تهيه گردند.

 استفاده از جلوه‏هاى جذاب براى
دختر بچگان – به عنوان مثال نوع لباس و صورت افراد در نقاشى و چهره‏هاى بشاش و
شاداب و … – در اثر بخشى نقاشى بر كودك، نقش عمده‏اى ايفا مى‏كنند.

 2 – 2 – داستان سرايى

 به عقيده افلاطون، داستان
سرايان بايد تحت كنترل باشند تا داستان خوب بسازند و مادران را بايد وادار كرد كه
حكايتها را خوب ياد بگيرند و براى كودكان خود نقل كنند. كودك به قصه، علاقه
فراوانى نشان مى‏دهد و در هنگام شنيدن آن، از خود غافل شده، آنچنان داستان را
واقعى مى‏پندارد، كه گويى خود در آن قصه نقش دارد، به خاطر آثار ژرف داستان بر
كودك است كه سفارش مى‏شود، هر كسى داستان ننويسد و هر داستانى براى كودك نقل نشود.
در تهيه داستان، اصول روان شناسى اجتماعى، ويژگيهاى سنى، ذهنى و گرايشهاى روانى –
عاطفى و شرايط فرهنگى – اجتماعى مخاطبان بايد مد نظر قرار گيرد و حتى الامكان از
بيان مستقيم و شيوه تبليغى صرف پرهيز گردد.

 كودك داستانهاى خيال انگيز را
دوست دارد، ليكن اين داستان نبايد او را خيالاتى بار آورد و يا ترس بى‏مورد در او
ايجاد كند. در داستان از ذكر خلاف كاريها و صفات نكوهيده بايد اجتناب ورزيد تا
بدآموزى نداشته باشد. داستانهاى زيباى قرآنى – كه به گونه‏اى بيان شده كه همه
افراد در سنين مختلف نتايج مطلوب و مناسب با احوال خويشتن را بگيرند – مى‏توانند
اساس طرح و بيان قصه‏هاى دينى براى كودكان باشند.19

 2 – 3 – مضامين موزون و
اشعار

 كودك شعر را دوست دارد و متون
موزون را براحتى ياد مى‏گيرد. با رعايت كوتاهى جملات و گويايى كلمات، مى‏توان از
وزن و لطافت شعر براى آموزش مفاهيم دينى سود جست.

 2 – 4 – تلويزيون (فيلم و
كارتون)، سينما، ويدئو، راديو و اسلايد

 موارد ياد شده از وسايلى‏اند
كه به خاطر جذابيتى كه براى كودك دارند، مى‏توانند از ابزارهاى آموزشى دينى قرار
گيرند؛ ليكن بايد توجه داشت كه گفت و گوها و اطوار، حامل كوچكترين بدآموزى براى
كودك نباشند كه در غير اين صورت، اثرات تخريبى آنها اجتناب ناپذير است. مدت هر
برنامه بايد متناسب با اوج يادگيرى كودك – كه حدود 10 تا 20 دقيقه است – تنظيم
شود.

 2 – 5 – مشاهدات تجربى

 مشاهدات تجربى از شيوه‏هاى
مرسوم در سيره نبى اكرم (ص) و ائمه (ع) است؛ به عنوان نمونه پيامبر اسلام (ص) براى
آموزش سخت بودن حساب در روز قيامت، به هر يك از دو صحابى خويش پولى را مى‏دهند تا
آن را خرج كنند. يكى تمام را در راه خدا انفاق مى‏كند و ديگرى چند وسيله مورد نياز
خويش را خريدارى مى‏كند. چون زمان حسابرسى فرا مى‏رسد، دستور مى‏دهند بر روى سنگ
داغى ايستاده و حساب پس دهند. طى اين آموزش تجربى، شاهدان واقعه، آشكارا در
مى‏يابند داشتن حسابى پيچيده، در روز قيامت موجب اطاله حسابرسى و زحمت بسيار است.

 امام صادق (ع) مى‏فرمايد: روزى
پيامبر اسلام (ص) در زمين بى گياهى فرود آمد و به اصحابش فرمود: قدرى هيزم
بياوريد. گفتند: يا رسول اللّه! در زمين بى گياه آمده‏ايم، در اين جا هيزم نيست.
پيامبر (ص) فرمود: هر كسى، هر چه را پيدا كرد، بياورد. آنها كم كم هيزم آوردند و
در برابر آن حضرت انباشته كردند.

 رسول خدا (ص) فرمود: “گناهان
اين گونه جمع مى‏شوند”20 و بدين ترتيب با روش تجربى به آنان نماياند كه قطره قطره
جمع گردد وانگهى سيلى شود!

 2 – 6 – نمايش عروسكى

 علاوه بر آن كه نمايش عروسكى
براى كودكان نشاط آور است، چون دختربچگان علاقه خاصى به عروسك دارند، نمايش با آن،
اثر بخشى بيشترى بر آنان دارد.

 در قالب شخصيتهاى عروسكى،
ارزشها و شخصيتهاى حقيقى و الگوهاى نيك را مى‏توان به كودكان آموزش داد. بهره‏گيرى
از شعر و متون موزون بر نشاط و پايدارى يادگيرى خواهد افزود. لباس و صورت عروسكها
در نمايش عروسكى براى دختر بچه‏ها اهميت خاصى دارد كه در تهيه اين گونه برنامه‏ها
بايد دقت لازم را مبذول داشت.

 2 – 7 – ارائه الگوى مناسب

 الگو خواهى و تقليد در كودك
امرى فطرى است، از اين انگيزه فطرى در جهت راهنمايى او مى‏توان بهره برد و مسائل
رفتارى و اخلاقى را با سرعت و بسيار آسان آموزش داد. اگر مربى خود، الگو و مجسمه
اهداف تربيتى باشد، بيشترين اثر را خواهد گذاشت.

 2 – 8 – كمك به كسب مهارت
و تجربه

 دختر بچه‏ها در انجام پاره‏اى
از وظايف و تكاليف دينى، نياز به مهارت و تجربه دارند آموزش بايد اين نياز را
مرتفع سازد.

 2 – 9 – پرورش قوه تفكر و
خلاقيت در كودك

 تفكر، قوه تميز ميان انسان و
حيوان است. يكى از بزرگترين اهداف دين به تفكرِ صحيح واداشتن بشر است، كه در آيات
بى شمارى از قرآن درباره آن سخن رفته است. واداشتن كودك به تفكر – از طريق پرسش و
مواجه نمودن او با پديده‏ها – است كه كنجكاوى او را تحريك مى‏كند. بالا بردن سطح
معلومات حسى و تجربى، ايجاد محرك ذهنى – مثل طرح يك مشكل در برابر ذهن او – ايجاد
محرك حسى و واداشتن فرد به سر در آوردن از آن، ايجاد روحيه كنجكاوى و نقد در
مواجهه با مشكلات، تلاش در رها سازى كودك از چهارچوبهاى پيش ساخته، ايجاد آرزوهاى
بزرگ كه فرد را به تلاش و تفكر وا مى‏دارد و پرورش قوه تخيل از طريق بازيهاى فكرى
و آموزشى و نقاشى و كاردستى و …، مى‏توانند از روشهاى مذكور باشند. ترس، اضطراب،
تحميل كارهاى بيش از طاقت فرد، نابسامانيهاى منجر به سر به هوا شدن كودك و احساس
بى كفايتى مى‏توانند از مهمترين
موانع تفكر و
انديشه در كودك به شمار آيند.21

 2 – 10 – بازى

 بازى عامل مهمى براى سلامت و
رشد بدن و موجبى براى آموزش اصول و قواعد زندگى است. كودك بازى را بسيار دوست دارد
و اگر بازى به خوبى طرح ريزى شده باشد، به كودك مهارت، يادگيرى، فهم اجتماعى و
تربيت اخلاقى مى‏بخشد. ضرورت توأم كردن برنامه‏هاى آموزشى با بازى در هفت سال اول
زندگى بيشتر است و مورد سفارش پيشوايان اسلامى؛ از اين رو فرموده‏اند:

   “الغلام يلعب سبع سنين …؛22 بچه بايد تا هفت
سالگى بازى كند”.

 در بازى، كودك شخصيت خود و
الگوهايى را كه برگزيده بروز مى‏دهد كه با تشخيص مثبت يا منفى بودن آن، مى‏توان به
تقويت يا اصلاح كودك اقدام كرد. در عين آن كه مى‏توان از طريق آن الگوها كودك را
با رفتارها، صبر و بردبارى، اعتماد به نفس، استقلال و چاره‏جويى براى مشكلات آشنا
ساخت و با او تعاون و همكارى، مهربانى، نظم وانضباط و تن دادن به قوانين را تمرين
كرد.

 بازى علاوه بر آن كه بايد براى
كودك نشاط آور باشد، لازم است اثر مطلوب و هدف مشخص را دنبال نمايد. در آموزش
دختران با استفاده از بازى بايد علاقه خاص آنها به عروسك و وسايل خانه و كارهاى
ظريف و… مد نظر قرار گيرد.23

 2 – 11 – برگزارى سنتهاى
مذهبى

 انجام سنتهاى مذهبى و ايجاد
خاطراتى خوش و به ياد ماندنى از آن در ذهن كودك، اثرات عميقى بر علاقه‏مندى و پاى
بندى او به دين و انجام وظايف دينى و تعادل روحى و روانى آينده او خواهد گذارد.
اين مهم اگر چه متوجه اعياد بزرگ اسلامى – همچون روزهاى جمعه، عيد فطر و قربان و
غدير خم و ايام ميلاد ائمه (ع) – است ليكن شامل شركت در نمازهاى جماعت و جمعه و
مراسم سوگوارى اهل بيت (ع) هم مى‏شود كه در اين باره توضيح مختصرى خواهد آمد:

 الف – اعياد بزرگ اسلامى

 در اسلام، ايام عيد از ديگر
مذاهب و مكاتب و ملل، بيشتر است زيرا كه از هر هفته يك روز آن (جمعه) عيد بزرگ
اعلام شده است.

 امام صادق (ع):

   قال رسول اللّه (ص): “اطرفوا
اهاليكم فى كل جمعة بشى‏ء من الفاكهة او اللحم حتى يفرحوا   بالجمعة؛24 پيامبر خدا فرمود: در هر جمعه با
ميوه يا گوشتى (غذايى كه تازگى دارد) فرزندانتان را تازگى ببخشيد تا با آمدن   جمعه
شادمان شوند”.

 استحباب نظافت و پاكيزگى و به
كار بردن بوى خوش و پوشيدن لباس پاكيزه و تصدق به فقيران و خريدن چيزى تازه و
مطبوع براى اهل و عيال – كه آمدن جمعه موجب شادمانى آنها شود – و نيز صله رحم و
… در كنار استحباب مؤكد ادعيه و عبادات در اين روز شريف – بويژه شركت در نماز
جمعه – دلالت بر آن دارد كه همگام با معنويت در خانواده و بخصوص براى كودكان فضايى
دلپذير و به ياد ماندنى ايجاد شود.

 اعياد بزرگ ديگر نيز آدابى
مشابه جمعه دارند در عين آن كه خانواده مى‏تواند به مقتضاى وضع و امكانات خود
آدابى مخصوص هر يك از اين اعياد براى خود ترتيب دهد؛ مثل رفتن به ديدن بزرگان دين
و فاميل، مكانهاى ديدنى و تفريحى، بر پا كردن ضيافت و … . همين طور، خريد
لباسهاى جديد يا وسايل مورد نياز و علاقه كودك را مى‏توان به اين روزها موكول كرد
و يا در قالب هديه به او اعطا نمود.

 ب – جشن تكليف

 از ديگر مراسمى كه براى دختر
بچگان مى‏تواند شورانگيز و به ياد ماندنى باشد و اثرات خوشايند معنوى بسيار بر
آنان بگذارد، مراسم جشن تكليف است.

 از يكى دو سال قبل از سنِ مكلف
شدن كودك، والدين – خصوصاً مادر – مى‏توانند وسايل و امكانات اين جشن را بتدريج
فراهم آورند و براى آن برنامه‏اى جذاب و متنوع و شاد ترتيب دهند.

 مراكز فرهنگى كشور، بايد در
تهيه محتواى غنى و زيبا در اين اعياد تلاش نمايند و حتى اسباب بازيها و وسايل مورد
نياز يك دختر تازه به تكليف رسيده همچون جانماز، سجاده، چادر نماز، مقنعه، مانتو،
مسواك، شانه، آينه، ناخن‏گير، كتب آموزشى به زبان ساده و دفتر خاطرات – براى تشويق
او به محاسبه و مراقبه و مشارطه – به شكلى جديد و مخصوص جشن تكليف تهيه و در
اختيار خانواده‏ها و مدارس قرار گيرد.

 ج – سوگواريهاى مذهبى

 سوگواريهاى اهل بيت (ع) –
بويژه سالار شهيدان حسين بن على (ع) – براى خانواده‏ها و مشاركت كودكان در آن
اهميتى فوق العاده دارد؛ اما براى شركت دادن كودكان در اين مراسم بايد اولاً:
ساعاتى انتخاب گردد كه سر حال بوده، كسالت و يا نياز جسمى همچون گرسنگى و تشنگى
شديد نداشته باشند و ثانياً: مدت شركت آنان در اين گونه مجالس، بيش از ظرفيت و
طاقت آنها نباشد و در صورت ابراز خستگى كودك فوراً او را به منزل باز گردانند.

 د – ماه رمضان

 ايام ديگر همچون ماه مبارك
رمضان را با كمى ظرافت و نيك طبعى، مى‏توان به گونه‏اى در خاطر كودك سپرد كه هرگز
خاطره روزه‏دارى در ماه قرآن را از ياد نبرد و با رسيدن به تكليف در انجام وظايف
خويش در مقابل اين ماه، اشتياق نشان دهد.

 2 – 12 – ايجاد عادت
مطالعه در كودكان

 اين عادت تنها در سنين مدرسه
ايجاد نمى‏شود بل مى‏توان كودك را از سن كودكستان با كتاب انس داد. مطالعه به او،
وسعت ديد و افزايش خزانه لغات، مى‏دهد. روزنامه‏ها و مجله‏ها مى‏توانند در قالب
قصه، مسابقه، بازى و كاردستى و … نقش مؤثرى در ايجاد عادت مطالعه ايفا نمايند.

 2 – 13 – تلقين، پند و
اندرز، تذكر، تدريس

 گاه در حين آموزش، روشهاى
مستقيم نيز مورد استفاده قرار مى‏گيرند.

 2 – 14 – تشويق

 تشويق، در امر آموزش مى‏تواند
بسيار ثمربخش باشد و كودك را به تكرار تجربه مثبت وا دارد، ولى اولاً بايد نوع آن
با خواسته‏ها و سن كودك تناسب داشته باشد و ثانياً: مراقب باشيم كه صورت رشوه به
خود نگيرد و براى اجتناب از آن بهتر است جنبه مادى نداشته باشد، همين طور زياد از
حد و تكرارى نشود تا براى كودك حالت عادى پيدا كند.

 2 – 15 – تكرار

 بچه‏ها عاشق تكرارند، تكرار
همان قصه‏هاى دلنشين، تكرار همان بازيهاى دفعه قبل يا تكرار هر گونه مراسمى كه
خودشان نيز در آن شركت داشته‏اند. قدرت يادگيرى با تكرار دوچندان مى‏شود… تكرار
در مغز بچه اطمينان ايجاد مى‏كند و وقتى متوجه مى‏شود كه آنچه در بيرون از او
جريان دارد با آنچه در درون خويش به عنوان حقيقت مى‏شناسد منطبق است، اعتماد به
نفس پيدا مى‏كند و احساس مى‏كند كه بر اوضاع مسلط است.25 در اين جهت، تكرار و حفظ
آيات قرآن و احاديث و مضامينى كه در گذشته به او آموزش داده شده است مانند
داستانهايى كه پيشتر برايش نقل شده يا اشعارى كه يادگرفته و حتى فيلم يا كارتون و
… هر آنچه براى آموزش به كار برده مى‏شود، مفيد است.

 2 – 16 – ايجاد رقابت

 ايجاد رقابت، از عوامل محرك
كودكان بويژه در سنين 6 الى 9 سالگى است. ليكن بايد در حد سالم باقى مانده تبديل
به حسادت و كينه و دشمنى نشود. مسابقات آموزشى – كه هدف آن آموزش قسمتى از مفاهيم
دينى است – متناسب با وضعيت كودك، بسيار مفيد است.

 2 – 17 – خوشرويى و خوش
اخلاقى

 پيامبر اكرم (ص) با استفاده از
اين ابزار، عرب جاهلى را كه سخت دربند آداب و سنتهاى غلط و غير انسانى بود، به
اسلام جذب كرد و از آنان سربازانى خوش فكر و فداكار و ايثارگر ساخت. قرآن اين
واقعيت را چنين بيان مى‏فرمايد:

   “و لو كنت فظاً غليظ
القلب لا نفضوا من حولك …؛26 اگر تو بد خُلق و سخت دل بودى، مردم از اطرافت   پراكنده مى‏شدند”.

 رعايت اين امر در آموزش به
كودكان بسيار مهم و مؤثر است زيرا هر اندازه پيوندهاى عاطفى ميان كودك با والدين
يا با مربيان بيشتر باشد، همانند سازيها، افزون مى‏گردد.

 2 – 18 – خوش سليقگى و
ظرافت طبع

 در نحوه دعوت انبيا و رسل اين
نكته به خوبى مشهود است، معجزه عيسى، در عصر پيشرفت طب، شفاى مريضان و معجزه موسى
در عصر رواج سحر و جادو، يدبيضا عصاى او بود و معجزه پيامبر اسلام (ص) در زمان
رواج ادبيات و فن سخنورى، قرآن مجيد است. بنابر اين در انتخاب روش آموزش، وضعيت
اجتماعى، خانوادگى، سنى، علايق فردى و … كودك بايد مورد نظر قرار گيرند.

 2 – 19 – ايجاد ارتباط
كلامى قوى با كودك

 آموزش به كودكان هرگز نبايد يك
جانبه و از سوى مربى به آنها باشد بلكه بايد به ايشان اجازه داد تا نظرات و
احساسات و سؤالات خود را بيان كنند و پاسخ مناسب دريافت نمايند. اگر بچه چنين
موقعيتى نيابد، هرگز نمى‏توان از وضعيت درونى او آگاهى لازم را به دست آورد. كودك
بايد مربى را آينه احساسات خويش بداند و اطمينان پيدا كند كه مربى او را درك
مى‏كند و احساساتش را مى‏فهمد واين تنها راه آماده ساختن طفل براى فراگيرى مفاهيم
دينى است.

 خاتمه: مراجع عهده‏دار تنظيم و
اجراى برنامه‏هاى تعليمات دينى دختر بچگان كدامند؟

 در انجام اين امر مهم و حياتى،
والدين نقش اصلى و مستقيم را ايفا مى‏كنند. پيامبر اكرم (ص) فرمودند:

   “واى بر فرزندان آخر الزمان از دست پدر و مادرشان
كه به آنها فرايض دينى را نمى‏آموزند”.

 امّا وزارت آموزش و پرورش،
وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامى، صدا و سيما، مطبوعات و در صدر همه، حوزه‏هاى علميه
بانوان – با توجه به ملايمت و اطلاع كافى از خواسته‏ها و نيازهاى دختران – از نقش
مهمى در همكارى و همگامى با والدين و ارائه آگاهيهاى لازم – چه در بعد محتوا و چه
از حيث روشهاى آموزشى – برخوردارند.

 پاورقيها:

 1) بحار الانوار، ج1، ص224،
ح13.

 2) همان، ج2، ص17، ح39.

 3) رك: على قائمى، خانواده و
تربيت كودك، چاپ نهم، انتشارات اميرى، تابستان 1370، ص249 – 248.

 4) امى. ب. هريس،تامس.ا. هريس،
ماندن در وضعيت آخر،ترجمه اسماعيل فصيح، چاپ هفتم، نشر فاخته، 1372، ص351.

 5) ر ك: على قائمى، همان كتاب،
ص131.

 6) ر ك: محمد رضا شرفى، با
فرزند خود چگونه رفتار كنيم؟، چاپ اول، انتشارت جهاد دانشگاهى دانشگاه تهران، بهار
1371، ص57.

 7) ر ك: موريس دبس، مراحل
تربيت، ترجمه كاروان، انتشارات دانشگاه تهران.

 8) ر ك: على قائمى، همان كتاب،
ص70.

 9) ر ك: غلامعلى افروز، روشهاى
پرورش احساس مذهبى “نماز” در كودكان و نوجوانان، چاپ دوم، انتشارات انجمن اوليا و
مربيان جمهورى اسلامى ايران، زمستان 1371، ص13.

 10) ر ك: على قائمى، همان
كتاب، ص361 – 358.

 11) ر ك: محمد رضا شرفى، همان
كتاب، ص84.

 12) ر ك: شهيد مرتضى مطهرى،
نظام حقوق زن در اسلام، چاپ چهاردهم، پائيز 69، ص203 – 202.

 13) ر ك: على قائمى، اسلام و
تربيت دختران، چاپ سوم، انتشارات اميرى، تابستان 1363، ص46 – 38.

 14) ر ك: شهيد مرتضى مطهرى،
همان كتاب، ص216 – 215.

 15) ر ك: اسلام و تربيت
دختران، پيشين، ص41.

 16) خانواده و تربيت كودك،
پيشين، ص230 – 227.

 17) ر ك: جيمز براون و ديگران،
تكنولوژى رسانه‏ها و روشها، ص2، به نقل از مقدمات تكنولوژى آموزشى، ص11.

 18) ر ك: غلامعلى افروز، همان
كتاب، ص11.

 19) ر ك: خانواده و تربيت
كودك، پيشين، ص289 و غلامعلى افروز، همان كتاب، ص28.

 20) اصول كافى، ج3، ص295 –
294، ح3.

 21) ر ك: خانواده و تربيت
كودك، پيشين، ص303 – 298.

 22) فروع كافى، ج6، ص46؛
مستدرك الوسايل، ج15، ص165.

 23) ر ك: خانواده و تربيت
كودك، پيشين، ص240 – 234.

 24) فروع كافى، ج6، ص299، ح9.

 25) امى.ب.هريس، تامس .ا.
هريس، همان كتاب، ص338.

 26) آل عمران (3) آيه 159.

خوشه‏هاى خشم

(خاطرات اسارت)

قسمت سوم

حجةالاسلام شاكرى

 در ادامه صحبت قبلى‏ام تا اين
جا رسيديم كه در روزهاى اولى كه در اردوگاه بوديم، هنوز كسى را به عنوان روحانى يا
پاسدار نشناخته بودند، كسى لو نرفته بود، آنها كه سرباز و درجه‏دار و… بودند، با
همين رتبه خودشان مشخص بودند، بقيه هم خود را به عنوان بسيجى معرفى كرده بوديم.
گاهى هم با عصبانيت مى‏گفتند: چطور مى‏شود در ميان شما كه يك گردان بوديد
فرماندهى، روحانى‏اى و… نباشد، مى‏خواهيد بگوييد همه شما بسيجى هستيد؟ مى‏گفتيم:
فرمانده‏مان شهيد شده، و حتى اسم شهدايمان را هم مى‏گفتيم، بعضى از فرماندهان را
كه شهيد شده بودند، فقط معرفى مى‏كرديم كه شهيد شدند، و جنازه‏هايشان را در منطقه
جا گذاشتيم و ما همه، بسيجى هستيم، ما را هم كه در لباس روحانى بوديم، فقط
بچه‏هايى كه در جبهه، عمليات و جاهاى ديگر با هم بوديم، مى‏شناختند و الحمدللّه
بچه‏هايى مطمئن و بسيجيهايى دلاور و خيلى خوب بودند. البته چون روزهاى اول بود
كسى، كس ديگر را نمى‏شناخت، به همين خاطر در آن روزها دشمن كسى را به عنوان روحانى
يا پاسدار و… شناسايى نكرد. تا مدتهاى مديدى دنياى كر و لالها بود، ابتدا حرف
زدن و حرف شنيدن و… ممنوع بود، بعد هم بسيار سخت بود، دور هم نشستن و كلاًّ
تجمّع ممنوع بود، بچه‏ها بيشتر كارهايشان را با اشاره سر و دست و چشم و… انجام
مى‏دادند.

 همان روزها يكى از دوستان به
من اشاره كرد، با اشاره‏اش فهميدم كه برادر بزرگوارمان پاسدار قهرمان، آزاده
دلاور، آقاى “حسين معصومى” كه فرمانده گروهانمان هم بود، لو رفته، ايشان را صدا
كردند، از بچه‏ها جدا كردند، بردند يك جايى، عراقيها مى‏گفتند: تو پاسدارى ولى او
اعتراف نمى‏كرد، مى‏گفت: نه من يك كارگر هستم، من پاسدار نيستم، و به عنوان بسيجى
آمدم جبهه، پاسدار نيستم، هى مى‏زدند و از او اعتراف مى‏خواستند، ايشان هم مقاومت مى‏كرد
و نمى‏گفت، خلاصه بعد از اين كه خيلى او را زده بودند گفته بودند فعلاً برو، نزد
ما آمد و نگران بود و مى‏دانست كه مسأله تمام شده است و سرانجام از او اعتراف
مى‏گيرند، خلاصه ايشان را يك چند روزى پشت سر هم مى‏بردند و مى‏زدند و اعتراف
مى‏خواستند، و او هم نمى‏گفت، يك روز آمد پيش من گفت: “حاج آقا شاكرى!” من ديگر
نمى‏دانم چكار كنم، تحمّلم سرآمده، آنها بلايى سرم آوردند كه اصلاً از دنيا مأيوس
شدم، خيلى او را شكنجه داده بودند، من هم به او گفتم: برادر جان! بالأخره هر طورى
كه شده تحمّل كن، توكّل بر خدا كن، هميشه خودت را به ياد امام موسى كاظم‏عليه
السلام بينداز، امام موسى كاظم‏عليه السلام هم در همين كشور و در سلولهاى بغداد
ساليان سال را با آن همه مشقت و فشار، تحمّل كرد، خلاصه آنقدر كار بالا گرفت و
شكنجه‏ها سخت شد كه برادر معصومى ناچار به اعتراف شد، البته دشمن فهميده بود و فقط
منتظر اعتراف گرفتن بود بعد از يكى دو روز او را صدا زدند و مسأله فرمانده بودنش
را مطرح كردند او هم نمى‏پذيرفت و مى‏گفت: من فرمانده نبودم، فرمانده در جنگ كشته
شده. گفتند: تو فرمانده بودى. بعد از فشارهاى زياد ناگزير به اعترافش كردند كه
اعتراف به فرمانده بودنش هم كرد، و مسأله “آقاى معصومى” تقريباً برايشان اثبات شد.
يك روز بعد از جريان آقاى
معصومى حاج آقا
“سيد عبدالرسول ميرى” از آزاده‏هاى منطقه بيضاى فارس را صدا زدند فهميديم كه موضوع
از چه قرار است، حتماً او هم لو رفته، كسى را كه صدا مى‏زدند و مى‏بردند كتكهايى
كه به او مى‏زدند فوق العاده سخت و طاقتفرسا بود، و با كتكهاى عمومى كه مى‏زدند
خيلى متفاوت بود، همان موقع تقريباً همزمان بود با ساعتى كه براى هواخورى و
دستشويى و… رفته بوديم بيرون، و همان روز هم به ما گفته بودند: يكى يك پتو كه
داشتيم بياوريم بيرون، مقدارى جلو آفتاب بگذاريم تا هوا بخورد، پهن كردن پتو در
بيرون فرصتى شد كه با برادر بسيجى “على فتح اميدى” كه از آزاده‏هاى خيلى خوب
شهرستان مرودشت است و در جبهه با هم بوديم و محبّت خيلى زيادى نسبت به ما داشت،
قدرى حرف بزنم، گفتم: برادر اميدى! متأسفانه هرچه بود همه لو رفت، بچه‏ها يكى يكى
لو مى‏روند، من مطمئن هستم كه بزودى مرا هم صدا مى‏زنند و از من مى‏خواهند كه
اعتراف كنم، دنبال اين هستم كه خودم را مهيّا بكنم كه چه جورى از عهده اين كار سخت
برآيم. آقاى اميدى گفت: اگر تو لو بروى من مى‏روم از طبقه دوم اردوگاه خودم را پرت
مى‏كنم پايين، سيد بيچاره را بردند، و آنقدر زدند كه وقتى برگشت از سرو كله‏اش خون
مى‏چكيد و قدرت حرف زدن نداشت، آمد پيش ما، گفتم: سيدجان! مى‏دانم كه خودم هم به
روز تو گرفتار مى‏شوم، مى‏دانم كه بزودى مرا صدا مى‏زنند و مثل شما از من اعتراف
مى‏خواهند، و نمى‏دانم آيا مى‏توانم صبر كنم يا نه، ولى از تو مى‏خواهم كه تحمّل
كنى، چون وقتى كه مسأله پاسدار بودن برادر معصومى مطرح شد و دست از سرش برنداشتند
ناگزيرش كردند كه اعتراف كند، در چنين وضعى، تو هم اگر اعتراف بكنى، اينها دست
بردار نيستند و بيشتر از اين چيزها از تو مى‏خواهند ولى اگر بتوانى تحمل كنى كار
در همين جا متوقف مى‏شود. هر از چندگاه سيد را مى‏بردند و مى‏زدند و جسم نيمه‏جانش
را در ميان آسايشگاه مى‏انداختند، اوضاع عجيبى بود، بعضى اوقات موقع خوردن همان يك
ذرّه غذايى كه مى‏دادند، معمولاً صبحها همان يك ذرّه آش بى‏مزه‏اى كه مى‏دادند به
داخل آسايشگاه مى‏ريختند همه را به زير كابل و شلاق مى‏كشيدند، غذا را اين طرف و
آن طرف مى‏پاشيدند، خلاصه سيّدمان هم پس از چند روزى كه مقاومت كرد و چيزى نگفت،
بالأخره ناچار به اعتراف شد، البته دشمن همه اين اطلاعات را كسب كرده بود و اين
حركات همه با اطلاع قبلى بود، وقتى كه تكليف سيد را روشن كردند، نوبت به من رسيد،
البته بنده انتظارش را داشتم، از همان روزهاى اول منتظر چنين صحنه‏اى بودم، يكى از
همان روزها، موقع خوردن صبحانه بود گروههاى 12 – 10 نفره‏اى كه تشكيل شده بود و هر
12 – 10 نفر دور يك ظرف غذا جمع بوديم، آن روز شايد يك لقمه‏اى خورده، دقيق
نمى‏دانم، يا تازه مى‏خواستيم شروع كنيم، با همان گروه 12 – 10 نفريمان، كه هميشه
با هم غذا مى‏خورديم دور اين ظرف آش حلقه زده بوديم كه ناگهان صداى باز شدن قفلهاى
در آمد، و در آرام آرام باز شد، هر كس از بچه‏ها چيزى مى‏گفت، بعضى مى‏گفتند:
دوباره به داخل آسايشگاه مى‏ريزند، مثل بقيه روزها دمار از روزگار همه در
مى‏آورند، همه نگران بودند، البته خُب من هم به دلم الهام شده بود، كه آماده بشوم
و خودم را مهيّا كنم براى اين امتحانى كه در پيش دارم، اين واقعاً يك امتحان فوق
العاده و اختصاصى بود كه بعضاً براى افراد خاصى پيش مى‏آمد من هم مى‏گفتم نوبتى هم
كه باشد الآن نوبت من است، برادران كه يكى يكى لو رفتند حالا نوبت ماست، خلاصه
انتظارها سرآمد 3 تا قفل بزرگى كه روى در بود باز شد و گيرهاى آهنى هم كه در كنار
در بود و در را به ديوار وصل كرده بود كشيده شد، لنگه در باز شد، قيافه يكى از
جلادها از ميان در پيدا شد، همان ابتدا سرش را داخل آسايشگاه كرد و فرياد زد: “يا
هو شاكرى؟ وين شاكرى؟”؛ يعنى شاكرى كيه؟ شاكرى كجاست؟ در آن زمان ارشد انتصابيمان “جلال…”
بود، درجه‏دارى بود شمالى، خلاصه يكى از همپيمانان خود دشمن بود، برادر آزاده،
بسيجى قهرمان آقاى “ساسان شبگرد” درباره اين فرد مى‏گفت: “جلال لعنتى”. لذا به
خاطر اين كه كسى به او شك نكند، با فارسى گفت: آقا! ما 2 تا شاكرى داريم، يك نفر
هم ترجمه كرد، عراقى گفت: هر دوتايشان را بگو بيايند بيرون، من و يكى ديگر از
برادران را كه سربازى بود تُرك زبان و شهرت او شاكرى بود بيرون برد، دست هر دو ما
را گرفت، بيرون برد در كنار اردوگاه، يك راه پله‏اى بود، كنار آن چند سرباز عراقى
ايستاده بودند، يكى از درجه‏دارهايشان هم ايستاده بود، چند برادر ديگر را هم، كه
از آسايشگاههاى ديگر بودند به خاطر مسائل ديگر آورده بودند آن جا، شخص عربى كه
اسير و
همدست آنان بود
به عنوان مترجم در آن جا حضور داشت، همان درجه‏دار عراقى به ما دو نفر اشاره كرد
كه: مشخصاتتان را يكى يكى بگوييد. اول آن برادر سرباز، خودش را معرفى كرد و طبق
معمول، اسم، اسم پدر، اسم پدر بزرگ، فاميلى، بعد، از او پرسيد: رتبه‏ات چيست؟ او
گفت: سرباز، گفت: برو كنار، من را صدا زد من رفتم جلو، گفت: مشخصات؟ اسم، پدر،
پدربزرگ، فاميلى را گفتم، گفت: رتبه‏ات؟ گفتم: بسيجى، اين را كه گفتم، گفت: “اِى!
اِى!”؛ يعنى “فهميدم” يا “گيرش آوردم”، به اين برادر ديگر گفت: تو برو، و يكى از
سربازها را مأمور كرد كه او را ببرد آسايشگاه و برگردد، من را در ميان خودشان
گرفتند، حالا ديگر مى‏دانستند كه طرفشان چه كسى است در ميان چند تا از همين
سربازها و درجه‏دارها كه اين جا ايستاده بودند. خلاصه در ميان چند تا جلاد قرار
گرفتيم، شروع كردند به زدن، البته اوّل كار بود و مشت و لگد و…، مقدارى دقّ دلشان را خالى كردند سپس يكى از آنان دستم را گرفت
همراه با يك مترجم به پشت اردوگاهمان برد يعنى اردوگاه 3 كه هنوز تا آن موقع
افتتاح نشده بود تعداد اسرا هم كم بود، و تا آن وقت كسى را به آن جا نبرده بودند،
تقريباً مثل خرابه بود. وقتى به آن جا رسيديم، يك درجه‏دار عظيم‏الجثه و خشن كه با
نام “جاسم” در آن جا بود. اين درجه‏دار، يكى از جلادها و بى‏رحمها بود، او با يك
درجه‏دار ديگر كه درجه‏اش پايينتر بود، همراه با 8 سرباز منتظر آمدن من بودند، مرا
تحويل همان عراقى دادند، وقتى كه رسيدم، جاسم گفت: “أنت شاكرى”؟ من هم با تكان
دادن سر گفتم: بله، البته در آن جا همه بچه‏ها را معمولاً با اسم صدا مى‏زدند و از
فاميلى چندان استفاده‏اى نمى‏شد، چون در آن جا همه را با اسم و اسم پدر صدا
مى‏زدند ولى حالا نمى‏دانم اسم من تلفظش برايشان مشكل بود يا سنگين يا به خاطر
چيزهاى ديگر كه مرا با فاميلى صدا مى‏زدند، به مترجم گفت: بگو: اگر حقيقت را
بگويى، و به چيزى كه ما مى‏خواهيم اعتراف كنى، قول مى‏دهم كارت نداشته باشم و
بگذارم بروى، اما اگر اعتراف نكنى، چنينت مى‏كنم و پدرت را در مى‏آوريم فلان قدر
شكنجه‏ات مى‏دهم كه زجركُش بشوى و همين جا خاكت مى‏كنم، و خلاصه از اين تهديدهاى
سخت آخرش هم با اشاره گفت: فهميدى، من هم گفتم: بله فهميدم، تا گفتم: بله فهميدم
گفت: “إى، زيِنْ” يعنى: باشه خوبه، به سربازها گفت: مقدارى فاصله گرفتند و دور ما
حلقه زدند، در وسطشان من و جاسم قرار گرفتيم، جاسم شروع كرد به صحبت كردن، او سؤال
كرد و من هم جواب مى‏دادم، ابتدا گفت: “أنت‏روحاني” من كه كاملاً منظورش را
مى‏فهميدم و كم و بيش هم با عربى آشنا بودم، چون پس از ساليانى در حوزه و سر و كار
با زبان عربى و درس عربى، بالأخره مى‏توانستم منظورم را بفهمانم، يا حرف آنها را
بفهمم، تازه اين دو كلمه پيش پا افتاده بودند “أنت” را كه هر دانش‏آموز ابتدايى هم
مى‏دانست و راحت بود، روحانى هم همين جا خودمان هم مى‏گوييم روحانى، حالا به خاطر
اين كه از همين جا زرنگى كرده باشم، به خاطر اين كه اينها از همين ابتدا خيال كنند
كه يك آدم به اصطلاح بى‏سوادى هستم، و هيچ نمى‏فهمم، خودم را به نفهمى زدم و با
حالت تعجبى به مترجم نگاه كردم، يعنى اين كه من روحانى را نمى‏دانم چيست! گفتم: چى
مى‏گه؟ منظورش چى بود؟ مترجم گفت: يعنى تو نفهميدى اين جمله خيلى ساده را كه
خودمان استعمال مى‏كنيم؟ گفتم: نه نمى‏دانم، عربى هم كه نمى‏دانم، گفت مى‏پرسد:
آيا تو روحانى هستى؟ گفتم: اجازه بدهيد تمام سرگذشتم را بگويم، سربازها همه كابل
به دست دور تا دور مرا گرفته بودند و همه منتظر بودند تا آن درجه‏دار غول‏پيكر
اشاره كند و به جان من بيفتند، البته آنها از قبل چنين فكر كرده‏اند كه با اين اوضاع و با ديدن اين صحنه‏ها خودم را
مى‏بازم و دار و ندارم را به آنها مى‏گويم.

 گفت كه سريع، إسْرَعْ، بعد
نگاه به مترجم كرد و گفت: به او بگو اگر بخواهى گول و كلك بزنى پدرت را در
مى‏آورم، فلانت مى‏كنم و شروع كرد به خط و نشان كشيدن. گفتم: خيلى خوب و شروع كردم
به تعريف كردن، گفتم: آقاجان! من يك بچه روستايى هستم، يك روستايى كه فاصله خيلى
دورى با شهر دارد. من يك دانش‏آموز بودم همكلاسهايم هم هنوز اين جا هستند، بچه‏هايى
كه با هم بوديم، توى مدرسه، دانش‏آموز بودند، اوناهم با هم اسير هستند، اگر باور
نمى‏كنى از آنها بپرس.

 ادامه دارد

ماهيت گناه

سيد محمود حسينى كاويانى

 اگر براستى ماهيت گناه باز
شناخته شود، بسيارى از ما از آن گريزان مى‏شويم. تا زمانى كه از گناه احساس لذت و
رضايت درونى مى‏كنيم براى كنار نهادن و ريشه كن كردن زمينه‏هاى آن موفق نخواهيم
بود.

 “تسويل” و “تزيين” دو كار
مهم شيطان و نفس امّاره‏اند كه در قرآن از آنها سخن گفته شده است: “الشيطان سوّل
لهم1؛ شيطان، اعمال آنها را بياراست.” و يا در آيه ديگر، مى‏فرمايد: “و كذلك سوّلت
لى نفسى2؛ نفس من اين كار را در چشم من بياراست.”

 در مورد تزيين مى‏فرمايد: “…
و زيّن لهم الشيطان ما كانوا يعملون3؛ … شيطان اعمال آنها را در نظرشان، آراسته
بود.” و يا: “أفمن كان على بنية من ربّه كمن زيّن له سوء عمله؛4 آيا كسى كه از
جانب پروردگارش، دليل روشنى دارد، همانند كسانى است كه كردار بدشان در نظرشان
آراسته شده است.”

 با واژه “زينت” تا حدودى همگان
آشناييم و مى‏دانيم اين لغت را در جايى به كار مى‏برند كه چيزى را به غير از آنچه
هست جلوه دهند. اى بسا شخص زشتى را، با زينت دادن دگرگونه جلوه دهند به گونه‏اى كه
در ابتداى امر، توجه ديگران را به خود معطوف كند. تسويل نيز تا حدودى همين معنا را
در خود دارد. راغب اين لغت را چنين شرح كرده است:

 التسويل ) تزيين النفس لما
تحرص عليه، و تصوير القبيح منه بصورة الحسن؛ نفس آن چيزى را كه مورد علاقه و طلب
شديدش قرار گيرد آرايش مى‏دهد و صورت كريه و زشت آن را، ظاهرى دلپذير و فريبا
مى‏بخشد.”

 علت اين امر بسيار واضح است،
انسانها هيچ گاه نمى‏خواهند خود را در زمره بزهكاران و شروران قلمداد كنند لذا اگر
رو در روى كسى، كردارهاى بدش را برشماريم غضبناك مى‏شود. علت آن بى‏ترديد در همين
حالت نفسانى است كه مى‏خواهيم همگان ما را دوست بدارند. طبيعى است زمانى كه مرتكب
خطايى بشويم اولاً: از ناحيه وجدان خويش و ثانياً: از ناحيه ديگران مورد نكوهش و
مواخذه واقع خواهيم شد، براى گريز از اين ملامتها اولين و معموليترين كارى كه
انسانها بدان دست مى‏زنند آن است كه تلاش مى‏كنند تا از كار زشت خويش چهره‏اى
آراسته ارائه دهند، اگر به اين كار موفق شوند توانسته‏اند از دست ملامت نفس خويش و
هم از دست نكوهش ديگران، آسوده گردند. اين تلاش مذبوحانه دروغين را روان شناسان “توجيه”
ناميده‏اند. توجيه، تلاشى است كه يك فرد خطاكار براى اثبات اين كه خطايش درست بوده
انجام مى‏دهد. اين توجيه همان تزيين و تسويل است كه در قرآن از خطر آن هشدار داده
شده.

 با اين توجيه مى‏توان
پليدترين، و شومترين كار ممكن را انجام داد و درعين حال از آن خطا احساس رضايت
نمود. اگر در اعمال روزانه خويش دقت كنيم بى‏ترديد به موارد متعددى برخورد خواهيم
نمود، براى اين كه قبح و خطر اين امر معلوم شود به اين سخن كه منسوب به
بوعلى‏سيناست توجّه كنيد، وى مى‏گويد: “اگر براى اثبات اين كه يك اشتباهت صحيح
بوده هزار دليل بياورى، يك اشتباه خويش را تبديل به هزار و يك اشتباه نموده‏اى.”

 خطر توجيه در اين است كه
بتدريج دامنه آن گسترده مى‏شود به گونه‏اى كه امر بر خود انسان هم مشتبه مى‏شود و
مى‏پندارد در خطايى كه مرتكب شده مُحِقّ و صاحب اختيار بوده است، در نتيجه پس از
مدتى، هستى وى در معرض تمامى آفتها قرار مى‏گيرد و خود را مبرّا از تمامى نواقص و
عيوب مى‏پندارد!

 قرآن به اين خطر هشدار مى‏دهد
و مى‏فرمايد: آيا مى‏خواهيد به شما بگويم زيانكارترين مردم چه كسانى هستند؟! “الذين
ضلّ سعيهم فى الحيوة الدنيا و هم يحسبون انّهم يحسنون صنعاً”5؛ كسانيند كه تمامى
سعى و تلاششان در زندگانى دنيا از ميان رفته و گمان مى‏كنند كه كار نيكو انجام
مى‏دهند.”

 قرآن از دنيا زدگانى صحبت
مى‏كند كه چشمشان به غير از دنيا چيز ديگرى را نمى‏بيند طبيعى است اگر كسى در
كانون كششهاى دنيوى قرار گرفت به هر پليدى، ممكن است تن در دهد، چنانچه پيامبر
اكرم (ص) نيز فرمودند: “حبّ الدنيا رأس كلّ خطيئه؛ دوستى دنيا منشأ تمامى خطاها و
انحرافات است.” چنين افرادى كه به تعبير قرآن، زيانكارترين مردمند در عين حال خيال
مى‏كنند كار خوب انجام مى‏دهند، لابد در انتظار تشويق ديگران و شايد هم براى پاداش
الهى روز شمارى كنند!

 بنابراين ضرورى‏ترين قدم در
اين مسير، توجه دادن افراد است به اين كه به چه آلودگيهاى روحى تنفرزايى مبتلايند،
اگر كسى به عواقب زيانبار گناه پى برد براحتى از آن اجتناب مى‏ورزد، گناه زمانى كه
شيرين است كشش دارد امّا اگر توانستيم طعم اصلى آن را در ذائقه كسى احيا كنيم
خواهيم ديد كه خود انسان از گناه مى‏گريزد.

 چون نجس خواندست كافر را
خدا

نيست بر تن آن نجاست ظاهرا

 ظاهر كافر ملوّث نيست زين

كاين نجاست هست در اخلاق و دين

 آن نجاست بوش آيد هفت گام

اين نجاست بوش از رى تا به شام

 جز به آب ديده نتوان شستن
آن

چون نجاسات بواطن شد عيان

 × ماهيت گناه، پليدى و آتش
است

 براى توضيح اين امر به اين
نكته مى‏بايست توجه كنيم كه هر چيزى داراى ظاهرى است و باطنى، اقلاً داراى يك
باطن، زيرا ممكن است چيزى مانند قرآن داراى هفتاد بطن و يا بيشتر باشد.

 ظاهر آنچه كه در دنيا قابل
رؤيت است از آن به “عالم مُلك” تعبير آورده شده و از باطن آن به “عالم ملكوت”؛
وقتى خداوند مى‏فرمايد: “كذلك نرى ابراهيم ملكوت السموات والارض6؛ ما به ابراهيم
ملكوت عالم را نمايانديم” اشاره به همين امر دارد، انسان نه خودش و نه افعالش از
اين قاعده كلى مستثنا نيست؛ يعنى پيكر مادى انسان، صورت مُلْكى او را تشكيل مى‏دهد
و روح او قسمت ملكوتيش را، افعال هم به همين صورت است؛ يعنى كارى كه ما انجام
مى‏دهيم ظاهرى دارد كه مشهود همگان است و باطنى دارد كه ديگران از آن بى خبرند.
توجه به اين نكته ضرورى است كه در جميع مراتب آنچه ملاك ارزش و اهميت است “ملكوت”
و واقعيت آنهاست اگر به ملك هم توجهى شود بى‏ترديد در سايه بركت ملكوتى اوست.

 اعمال انسانها هر مقدار كه
جاذبه ربوبى، خلوص و عشق در آن بيشتر باشد، صورت ملكوتى الهى بهترى به خود مى‏گيرد
و اگر ناشى از آلودگيهاى روحى و اخلاقى باشد، صورت ملكوتيش به شكل حيوان يا نجاستى
است كه با آن سنخيت دارد و اگر آن عمل، معادلى از صور ديگر نداشته باشد آن را عين
آتش قلمداد نموده‏اند.

 يعنى انسان خطاكار علاوه بر آن
كه پيوسته صورت ملكوتيش از حيوانى به حيوان مدهشترى رو به تغيير و تحول است غير از
آن پيوسته بر آتش و عقاب خويش مى‏افزايد، اين گونه نيست كه ما در ظاهر خطايى را
مرتكب شويم ولى در باطن ما تحولى ايجاد نشود.

 × بهشت و جهنّم، تجسم
اعمال ما هستند

 براى آن كه “صورت ملكوتى اعمال”
بيشتر واضح شود به اين روايت توجه كنيد:

 فرزند امام هفتم از پدر
بزرگوارش مى‏پرسد: آيا دو فرشته‏اى كه بر انسانها گمارده شده‏اند (تا اعمال نيك و
بد او را ثبت كنند) اگر كسى قصد گناه يا كار نيك كند از آن قصد آگاه مى‏شوند يا
نه؟ امام (ع) در جواب فرزندش فرمود: آيا بوى كثافت و بوى عطر يكى است؟ عرض كرد نه،
فرمود: همانا بنده چون آهنگ كار نيك كند نفس او داراى بوى خوش مى‏گردد (طبيعى است
كه نفس ملكوتى چنين است و الاّ در ظاهر چيزى مشخص نيست) وقتى چنين شد فرشته سمت
راست به فرشته سمت چپ مى‏گويد: برخيز (و دنبال كار خود برو) زيرا اين بنده آهنگ
كار خوب كرده و هنگامى كه آن كار خوب را انجام داد زبانش قلم او، و آب دهانش مركب
او و آن عمل را براى وى ثبت مى‏كند، و هرگاه كه قصد گناه كند نفسش بوى گند به خود
مى‏گيرد، پس فرشته دست چپ به دست راستى مى‏گويد: توقف كن (دست نگهدار) زيرا او آهنگ
گناه كرده و چون گناه را مرتكب شد فرشته به همان صورت براى وى ثبت مى‏كند.7

 اين حديث به خوبى گوياى اين
نكته لطيف است كه هر عملى داراى صورت ملكوتى است به گونه‏اى كه حتى قبل از ارتكاب
براى ملائكه الهى مشخص مى‏شود كه فرد چه مى‏خواهد بكند.

 يا در روايت ديگرى از قول حضرت
امير(ع) چنين مى‏خوانيم: “انّ اهل النّار ليتأذون من ريح العالم التارك لعلمه؛8
اهل دوزخ از بوى گند عالمى كه به علم خويش عمل ننموده در ناراحتى به سر مى‏برند.”

 اين چه بوى تعفنى است كه حتى
عذاب الهى را با آن شدت و قوت تحت پوشش خود قرار داده و دوزخيان را مى‏آزارد. بدون
ترديد صورت واقعى عمل اوست كه اين چنين جلوه‏گر شده، اگر كسى عالم بود و با علمش
فساد كرد، حوزه فساد او بسيار گسترده‏تر از نادانى است كه در حيطه فردى، مرتكب
خطايى شده است اگر شعاع فساد اين عالم، عالمگيراست در دوزخ نيز شعاع تعفن و گند او
نيزاهل‏دوزخ‏رادرهركجاكه‏باشند دربر مى‏گيرد.

 انسانى كه درون خويش را از
پليديهاى روحى و اخلاقى انباشته است، به تعبير روايت همانند چاهى است كه مدفوع در
آن ريخته مى‏شود در ظاهر چيزى از آن ديده نمى‏شود ولى اگر به درون آن نگريسته شود
به شدت عفونت آن پى خواهيم برد.9

 دعوت انبيا در يك كلام در اين
خلاصه مى‏شود كه: اى انسانها بياييد و درون مزبله‏گونه خود را با زدودن آلودگيها
به گلستان صفات عالى تبديل كنيد.

 جابر مى‏گويد: “كنّا نسير مع
رسول اللّه(ص) فهاجت ريح منتنه فقال انّما‌هاجت هذه الريح، ان قوماً من المنافقين
ذكروا قوماً من المؤمنين فاغتابوهم”؛10 با رسول اللَّه(ص) در گردش بوديم كه بوى
بدى وزيدن گرفت، حضرت فرمود: اين بوى پليد از محلى بود كه عده‏اى از منافقان مشغول
غيبت گروهى از مؤمنان بودند.”

 × سخنى از امام خمينى‏رحمه
الله پيرامون عالم ملك و ملكوت

 امام‏قدس سره مى‏فرمايد:

 “انسان همين طور كه در
دنيا يك صورت ملكى دنيايى دارد… كذلك ]همچنين[ از براى او يك صورت و شكل ملكوتى
و غيبى است كه آن صورت، تابع ملكات نفس و خلق باطن است در عالم بعد از موت و چه
قيامت انسان اگر خلق باطن و ملكه و سريره‏اش انسانى باشد، صورت ملكوتى او نيز صورت
انسان است، ولى اگر ملكاتش غير ملكات انسانى باشد، صورتش انسانى نيست.”11

 × قيامت، صحنه تجلى حقايق

 آنچه تاكنون بيان شد ذكر
حقيقتى است كه جاى هيچ گونه شبهه‏اى در آن باقى نيست اما اين حقيقت در دنيا قابل
فهم و مشهود نيست، زيرا ما در دنيا به حجابهاى گوناگونى احاطه شده‏ايم و حجاب
زمان، مكان، و مواد عالم، مانع ديد و درك و فهم ما هستند. ما نمى‏دانيم در فردا و
فرداها چه رخ مى‏دهد، زيرا در حجاب زمان اسيريم همين‏طور اگر در يك مكان، حضور
علمى داشته باشيم از ساير سرزمينها بى‏خبريم چون حجاب مكان ما را در خويش گرفته
است و از طرفى هيچ چيز پيرامون افرادى كه با آنها در تماسيم نمى‏دانيم، آيا به
راستى آنها دوست ما هستند يا دشمن؟ قصد خدمت دارند يا خيانت و هزاران نمى‏دانم
ديگر، كه ما را احاطه كرده‏اند. علت همه اينها در يك كلمه، “حجاب” است، در قيامت
از اين حجابها خبرى نيست همه چيز واقعيت خويش را آنچنان كه هست مى‏نماياند. اگر ما
در دنيا به دليل حجاب در تاريكى و ابهام به سر مى‏بريم و در واقع در “شب” زندگى مى‏كنيم، ولى قيامت “روز” است و همه
چيز در آن روشن و در كمال وضوح. اگر به اسامى قيامت در قرآن توجه كنيد خواهيد ديد
كه تمام اين اسامى با كلمه “يوم” به معنى روز همراه است؛ از قبيل “يوم‏القيامه”، “يوم
التغابن”، “يوم‏الحسرة” و… در آن جا همه چيز به اندازه‏اى وضوح دارد كه باعث
تعجب همگان مى‏شود. هر چيز با هزاران زبان مى‏گويد من چه كردم، و هيچ كس را ياراى
جلوگيرى از آن نيست. كفار با كمال غيظ و خشم به دست و پا و پوست بدن خود خطاب
مى‏كنند: چرا عليه ما شهادت داديد؟ و پاسخ مى‏شنوند كه: “انطقنا
الله‏الذى‏انطق‏كلّ‏شى‏ء12؛خدايى‏كه همه چيز را به زبان آورده ما را نيز به اعتراف
وادار نمود.”

 درست به دليل همين ويژگى قيامت
است كه هر كس با چهره ملكوتى و قيافه‏هاى كه برآيند اعمال اوست در آن جا ظاهر
مى‏شود و نيز به واسطه همين ويژگى است كه قيافه‏اى افراد در قيامت، گاه آن قدر
وحشتناك و مهيبند كه هر كس او را ببيند فرار مى‏كند. به آيه 33 سوره عبس توجه
كنيد: كه خداوند مى‏فرمايد: قيامت روزى است كه “يفرّ المرء من اخيه؛ انسان از
برادرش مى‏گريزد”، “و أمّه و ابيه؛ از پدر و مادرش فرار مى‏كند” “و صاحبته و بنيه؛
از همنشين و فرزندش هم گريزان است” در يك كلمه در قيامت همه از هم مى‏گريزند و
فرياد همه اين است كه “أين المفرّ13؛ به كجا فرار كنيم؟ راه گريز كجاست؟!”.

 عامل اين فرار يا گريزان بودن
آنها از انبيا و معارف الهى در دنيا بوده كه اكنون صورت آن فرار از معارف به شكل
سرگردانى و گريز در قيامت جلوه كرده و چنانچه حضرت نوح(ع) به خدا عرضه مى‏دارد: “رب
انى دعوت قومى ليلاً و نهاراً فلم يَزدهم دُعائى الا فراراً14؛ خدايا من هر چه قوم
خود را شب و روز، دعوت كردم، دعوت من جز به فرارشان نيفزود.”

 اكنون نتيجه فرار از انبيا در
شكل ملكوتىِ اين‏فرار(سرگردانى‏درقيامت)متجلى‏شده‏است.

 شايد عامل ديگر اين فرار اين
باشد كه چون انسانها با قيافه‏هاى اصلى در محشر حضور مى‏يابند قيافه‏ها به گونه‏اى
است كه همه از اين هيأت مهيب و خوفناك، بى اختيار فرار مى‏كنند اين همان چيزى است
كه ما در اين نوشته به دنبال آنيم تا بدانيم با گناه چه بر سر خويش مى‏آوريم و چه
عاقبت وخيمى را بر سر راه خود قرار داده‏ايم.

 پيامبر اسلام‏صلى الله عليه
وآله وسلم مى‏فرمايد: “يحشر النّاس يوم القيامه على صور تحسن عنده القردة
والخنازير؛ روز قيامت مردم با صورتهايى وارد صحراى محشر مى‏شوند كه صورت ميمون و
خوك پيش آن صورت زيباست!”

 × سخنى از صدر المتألهين
درباره تحولات نفس

 ملا صدرا درباره تحولات روحى
انسان سخنى دارد كه اگر چه قدرى طولانى است ولى به علت اهميتش، آن را مى‏آوريم، وى
مى‏گويد:

 “و اما تحول النفس من
النشأَة الطبيعة الدّنيويه إلى النشأة الاخرويه و صيرورتها بحسب ملكاتها و أحوالها
مصوّرة بصورة أخروية حيوانيّة أو غيرها … .؛ يعنى دگرگونى نفس از نشئه و عالم
دنيوى به سمت نشئه اخروى و تحول آن حسب ملكات (صفات روحى و اخلاقى) و حالتهاى
مختلف آن و تغيير شكل دادن آن به صورت اخروى – اعم از اين كه صورت اخروى، صورت
حيوانى و يا صورت زيباى نورى باشد – نه تنها مخالف تحقيق نيست، بلكه امرى است كه
با برهان و دليل ثابت شده است علاوه بر آن كه كسانى كه اهل كشف و شهودند با چشم
خويش در همين دنياآن را رؤيت كرده‏اند، ظواهر و نصوص آيات و روايات هم بر آن دلالت
دارند بلكه قرآن و سنّت مملو است از ذكر مسأله شكل‏پذيرى نفوس به صورت اخلاق،
عادتها، افكار و اعتقاداتشان.”

 صدر المتألهين بعد از ذكر چند
آيه مى‏گويد: “مثلاً كسى كه صورت، زبان و صدايش همانند سگ است ]در قيامت[ با زبانش
مى‏گويد كه چه اعمال شرّى را مرتكب شده و چگونه داراى درونى پليد و عادتهايى منفور
بوده است. همين طور، ساير كسانى كه به شكل حيوانات ديگر در مى‏آيند چنين سرنوشت
شومى دارند.”

 چنانچه قرآن مى‏فرمايد: “نحشرهم
يوم القيامة على وجوههم15؛ ما در روز قيامت (مجرمان را) بر صورتشان محشور مى‏كنيم.”
اين آيه دو معنا دارد: اول اين كه مجرمين را با صورت بر روى زمين مى‏كشند كه اين
معنا مورد نظر ملاصدرا نبوده بلكه ايشان به معناى دوم نظر داشته است؛ يعنى روز
قيامت مجرمان بر صورت اعمالشان محشور مى‏شوند؛ هر كس به هر صورتى كه عملش اقتضا
مى‏كند.

 صدر المتألهين، به رواياتى نيز
استشهاد مى‏كند؛ از آن جمله اين حديث پيامبر(ص) كه فرموده است:

 “يحشر الناس على وجوه
مختلفه؛ مردم در قيامت با صورتهاى گوناگون وارد صحراى محشر مى‏شوند.” (با همان
توضيحى كه پيرامون آيه 96 از سوره اسراء بيان نموديم).

 در پايان، مرحوم ملا صدرا مى‏گويد:
به گمان من اگر از افلاطون و پيشينيانِ او مانند سقراط، فيثاغورث آناكسيمنس و
انباذفلس نقل شده كه اينها به تناسخ قائل بوده‏اند، منظورشان تناسخ ظاهر نبوده (به
اين معنا كه روح انسانى در كالبد حيوانى قرار بگيرد و از اين طريق جزا يا عقاب
داده شود) بلكه منظور اين بزرگان دگرگونى و تحول باطنى بوده كه در قيامت ظهور و
بروز مى‏نمايد.16

 در پايان، اين بحث را با ذكر
داستانى از مثنوى مولوى، ختامى نيكو مى‏بخشيم:

 اين مثل بشنو كه شب دزدى
عنيد

در بن ديوار حفره مى‏بريد

 نيم بيدارى كه او رنجور
بود

تق تق آهسته‏اش را مى‏شنود

 رفت بر بام و فرو آويخت سر

گفت او را در چه كارى اى پسر

 در چه كارى؟ گفت مى‏كوبم
دهل

گفت كوبانگ دهل اى بو سبل؟!

 گفت فردا بشنوى اين بانگ
را

نعره وا حسرتا وا ويلتا

 من چو رفتم بشنوى بانگ دهل

روز واقف مى‏شوى بر جزء و كل17

 آرى فرداى قيامت كه “يوم تبلى السرائر”
است و پرده‏ها به يك سوى مى‏روند هر كس بانگ دهلِ اعمال خويش را كه يك عمر مشغول
نواختن آن بوده مى‏شنود ولى شنيدن آن موقع، چه سود؟ به غير از افسوس و حسرت خوردنى
كه هيچ دردى را دوا و مشكلى را حل نمى‏كند.

 پس بكوشيم قبل از آن كه تمامى
پلها را پشت سر خويش خراب كنيم و هيچ راه بازگشتى براى خويش باقى نگذاريم، اندكى
به تدبر و تفكّر در خود مشغول شويم تا به پشيمانى و هلاكت جاودانه مبتلا نگرديم.

 پاورقيها:

 1) محمد (47) آيه 25.

 2) طه (20) آيه 96.

 3) انعام (6) آيه 43.

 4) محمد (47) آيه 14.

 5) كهف (18) آيه 104.

 6) انعام (6) آيه 75.

 7) اصول كافى، ج4، كتاب
الايمان، باب من يهمّ بالحسنة أو السيّئة، حديث 2.

 8) محجة البيضاء، ج1،
ص126.

 9) همان، ص13.

 10) روضة الواعظين، ص374.

 11) امام خمينى(ره)، چهل
حديث، ص13.

 12) فصلت (41) آيه 21.

 13) قيامت (75) آيه 10.

 14) نوح (71) آيه 6.

 15) اسراء (17) آيه 96.

 16) اسفار اربعه، ج9، فصل
اول با مختصرى تغيير.

 17) مثنوى، دفتر سوم،
ص188.

آيين همسردارى

آية الله محمد تقى مصباح يزدى

 بخش ديگرى از اخلاق خانواده
درباره آيين همسردارى است؛ يعنى روابط زن و شوهر در محيط خانواده بر چه اساسى بايد
باشد؟ مباحثى كه در اين زمينه در قرآن كريم مطرح شده توأم با بحثهاى حقوقى است.
بى‏مناسبت نيست كه ابتدا اشاره‏اى به فرق بين احكام اخلاقى و حقوقى بكنيم.

 × احكام اخلاقى و حقوقى

 مسائلى كه در زمينه حقوق مطرح
مى‏شود در موارد زيادى، مرتبط با اخلاق است؛ به عبارت ديگر، بعضى از مسائل هم جنبه
اخلاقى دارد و هم جنبه حقوقى. البته دايره اخلاق در اسلام وسيعتر از حقوق است گرچه
بعضى از احكام حقوقى هم هست كه جنبه اخلاقى ندارد مثل احكام مربوط به معاملات و
قراردادها كه احكام وضعى خاصى است و مستقيماً با اخلاق ارتباط پيدا نمى‏كند.

 تفاوت احكام اخلاقى و حقوقى از
اين جهت است كه اوّلاً: احكام حقوقى فقط براى تنظيم روابط اجتماعى انسان در اين
زندگى دنياست و هدفش از مرز زندگى دنيا فراتر نمى‏رود چه عدالت باشد، چه نظم و چه
مفاهيم ديگرى از اين قبيل. بر اساس فلسفه اخلاق اسلامى، هدف اصلى احكام اخلاقى،
كمال نهايى انسان و رسيدن به قرب خداست. پس يك فرق اساسى اين است كه هدف اخلاق،
فوق هدف حقوق است و منحصر در اهداف دنيوى نمى‏شود.

 فرق ديگر اين است كه احكام
حقوقى، ضمانت اجراى دولتى دارد؛ يعنى دولت موظف است كه احكام حقوقى را پياده كند و
اگر كسانى تخلّف كنند آنان را تحت تعقيب قرار دهد، ولى احكام اخلاقى، خود به خود
چنين لازمه‏اى را ندارد. بلى ممكن است مطلبى هم جنبه اخلاقى داشته باشد و هم جنبه
حقوقى، و دولت جنبه حقوقى‏اش را تعقيب كند ولى جنبه اخلاقى‏اش مربوط به تأثيرات
نفسانى و كمالات معنوى است كه در انسان باقى مى‏گذارد.

 از جمله مواردى كه احكام
اخلاقى و احكام حقوقى تصادق پيدا مى‏كند همين امور خانوادگى است. يك سلسله امورى
است كه مخالفت با آنها جرم و از نظر قانونى، قابل تعقيب است اين بُعد حقوقى قضيّه
است و مورد آن رفتار عينى انسانها در چارچوب قانون است. ولى همان طور كه بارها
گفته شده قوام ارزش اخلاقى به انگيزه و نيّت كار است.

 در قرآن كريم، احكام اخلاقى و
حقوقى – بخصوص در زمينه خانواده – با هم مخلوط است و تقريباً مى‏توان گفت در همه
مواردى كه احكام حقوقى بيان شده در كنارش احكام اخلاقى هم ذكر شده است و اين به
خاطر آن است كه احكام حقوقى نمى‏تواند به تنهايى سعادت و كمال انسان را تضمين كند
و هدف اصلى قرآن فقط اين نيست كه مثل ساير نظامهاى حقوقى، قانونى را براى مردم
بيان كند كه براى تنظيم روابط اجتماعى وضع شده است بلكه هدف بالاتر دارد و آن اين
كه علاوه بر تنظيم زندگى اجتماعى مردم، انسانها هم به كمالات معنوى و اخلاقى نايل
بشوند. و چون هدف قرآن فوق هدف حقوق و هدف نظام اخلاقى‏اش بر هدف نظام حقوقى‏اش
حاكم است اين است كه در بيان احكام حقوقى هم جهات اخلاقى را فروگذار نمى‏كند.
علاوه بر اين كه خودِ قانونِ حقوقى براى تأمين مصالح همين دنيا هم كارآيى كافى
ندارد، و از سوى ديگر اگر مردم تربيت اخلاقی و معنوى نداشته باشند اجراى قوانين،
كار بسيار مشكلى خواهد بود و احتياج به دستگاه ادارى بسيار وسيعى دارد كه بتواند
به تمام كارهاى مردم رسيدگى كند. اگر جامعه‏اى از تربيت اخلاقى و ارزشهاى اخلاقى
محروم باشد تخلّف از قانون زياد خواهد شد و دستگاههاى قضايى و ادارى بايد بسيار
وسيع باشند تا به اين تخلفات رسيدگى كنند، به علاوه خود كسانى كه مى‏خواهند به
تخلفات رسيدگى كنند اگر شايستگى اخلاقى نداشته باشند مرتكب خلاف مى‏شوند كه در اين
صورت، باز بايد براى تخلفات آنها هم يك دستگاه بازرسى قرار داد و اگر خود آن
بازرسان هم تخلف كنند، بايد يك دادگاه عالى ديگرى براى تخلف آنان به وجود آيد! اين
است كه صرف قانون خشك نمى‏تواند حتى زندگى دنيا را هم تأمين كند و آن وقتى قانون
مى‏تواند تأثير مطلوب داشته باشد كه نظام اخلاقى بر مردم حاكم باشد و هر اندازه
پايه اخلاق در نفوس مردم استوارتر باشد كار دستگاههاى ادارى و قضايى راحت‏تر خواهد
بود و احتياج به دستگاههاى وسيع هم نخواهد بود. علاوه بر اين كه نفوس انسانها هم
كاملتر مى‏شود.

 از اين رو، قرآن كريم احكام
حقوقى و اخلاقى را با هم ذكر مى‏فرمايد. اين است كه ما اگر بخواهيم اخلاق خانواده
را از نظر قرآن بررسى كنيم و دنبال آياتى بگرديم كه فقط روى جنبه اخلاق تكيه كرده
باشند خيلى كم پيدا مى‏شوند. آيات كريمه در اين زمينه هم مشتمل بر احكام حقوقى‏اند
و هم احكام اخلاقى. منتهى جهات حقوقى‏اش را بعداً بايد در بحث خاصى بررسى كنيم،
فعلاً نظر ما به جهت اخلاقى است.

 × ازدواج از نظر اسلام

 روشن است كه اصل ازدواج از نظر
حقوقى يك امر جايزى است و از نظر اسلام جاى شك و شبهه‏اى ندارد. اكنون سؤال مى‏شود
كه ازدواج از نظر اخلاقى چگونه است؟ آيا موجب كمال نفسانى هم مى‏شود؟ آيا مطلوبيت
و رجحانى هم دارد؟

 اصل ازدواج فى الجمله ارزش
اخلاقى دارد و لسان آيات هم در اين زمينه بخوبى دلالت مى‏كند، از جمله آيه 32 سوره
نور كه مى‏فرمايد: “وانكحوا الأيامى منكم والصّالحين من عبادكم و امائكم” لحن آيه
دلالت دارد بر اين كه اصل ازدواج، امر مطلوبى است.

 مى‏دانيم كه در شرع مقدس
اسلام، تعيين مهر هم لازم است و اين از احكام حقوقى نكاح است و كم و بيش در همه
جوامع وجود داشته و دارد. اخيراً در بعضى از جوامع غربى اين مسأله را مورد تشكيك
قرار داده و حتّى گاهى به صورت ارزش منفى تلقّى كرده‏اند، بدين پندار كه تعيين
مهر، به معناى خريد و فروش زن است! ولى اسلام بر اساس مصالح اقتصادى زن، مهر را
معتبر دانسته به طورى كه اگر در عقد هم ذكر نشود، مهرالمثل بر مرد واجب مى‏شود
چنان كه نفقه زن را بر شوهر واجب كرده است. اينها به خاطر مصالح خاصى است كه در
احكام حقوقى ازدواج ان شاءاللّه بحث خواهيم كرد. آنچه جنبه اخلاقى دارد اين است كه
مهر آنقدر سنگين نباشد كه مانع ازدواج شود. اگر كسانى درباره مهر سختگيرى بكنند
بطورى كه جوانانى نتوانند ازدواج بكنند نقض غرض ازدواج خواهد شد.

 قرآن تأكيد مى‏فرمايد كه فقر
نبايد موجب محروم شدن فقرا از ازدواج شود، بر خدا توكّل كنيد و خداوند فقرا را
بى‏نياز خواهد كرد: “ان يكونوا فقراء يغنهم اللّه من فضله” معمولاً در اغلب جوامعى
كه مهر متداول است، سنگينى مهر، باعث تأخير ازدواج يا محروميّت بعضى از ازدواج
مى‏شود. اين آيه مى‏فرمايد به فقر مرد نگاه نكنيد اگر مرد فقير است خدا او را
بى‏نياز خواهد كرد. البته از نظر قانونى زن حق دارد كه هر اندازه‏اى كه مى‏خواهد
مهر قرار بدهد و به كمترش رضايت ندهد اما از نظر اخلاقى قرآن كريم توصيه مى‏فرمايد
كه در مهر سختگيرى نكنيد و سعى كنيد كه اشخاص فقير هم ازدواج كنند.

 در عين حال كسانى هستند كه در
اثر شرايط خاصى نمى‏توانند مخارج خود و خانواده‏شان را تأمين كنند صرف نظر از اين
كه نمى‏توانند مهر را نقداً بپردازند، اصلاً قادر به تأمين هزينه زندگى زن و
فرزندشان نيستند. اگر كسانى از نظر مالى آنقدر تهيدست باشند يا در يك شرايط خاصى
قرار گرفته باشند كه نتوانند ازدواج دائم بكنند مى‏توانند ازدواج موقت بكنند كه بار
سنگينى به دوششان نيايد. اين هم يك راه قانونى است براى اين كه اين گونه افراد از
ازدواج محروم نشوند. در آيه 24 سوره نساء مى‏فرمايد:

 “فما استمتعتم به منهنّ
فآتوهنّ أجورهنّ فريضةً”.

 و در آيه 33 سوره نور
مى‏فرمايد: “وليستعفف الّذين لايجدون نكاحاً حتّى يغنيهم اللّه من فضله؛ و كسانى
كه قدرت نكاح ندارند و مالى ندارند كه با آن ازدواج كنند عفت به خرج دهند و
دامنشان را حفظ كنند كه آلوده به گناه نشوند تا هنگامى كه خدا به آنها غنايى بدهد
و بتوانند ازدواج كنند.”

 اين هم يك حكم اخلاقى است.

 مى‏دانيم كه در اسلام، ازدواج
دائم با چهار زن، جايز است. مسأله تعدد زوجات در اسلام يك بحث حقوقى دارد كه بايد
جداگانه بررسى شود، ولى نكته‏هاى اخلاقى در اين زمينه هست كه در اين جا اشاره
مى‏كنيم.

 در آيه 3 سوره نساء مى‏فرمايد:
“و ان خفتم ألاّ تقسطوا فى اليتامى فانكحوا ما طاب لكم من النساء مثنى و ثلاث و
رباع فان خفتم ألاّ تعدلوا فواحدة”.

 اگر كسى به هر دليلى بيش از يك
زن گرفت قانوناً بايد ميان زنانش، به عدالت رفتار كند. اين عدالت يك حدودى دارد كه
از نظر قانونى قابل استيفاست. ولى اگر كسى با اين كه مى‏ترسيد كه اگر بيش از يك زن
بگيرد نتواند عدالت لازم را رعايت كند همسر ديگرى اختيار كرد، نكاحش باطل نمى‏شود،
ولى موظّف است كه رعايت عدالت بكند. اما اخلاقاً چنين كسى موظّف است كه بيش از يك
زن نگيرد.

 درباره اين آيه و جمعش با آيه
129 همين سوره شريفه كه مى‏فرمايد: “و لن تستطيعوا أن تعدلوا بين النّساء ولو
حرصتم فلاتميلوا كلّ الميل فتذروها كالمعلّقة” بحثهايى شده است. بعضى كه “كاسه از
آش داغترند” گفته‏اند: وقتى اين دو آيه را كنار هم بگذاريم معنايش اين مى‏شود كه
ازدواج با بيش از يك زن جايز نيست! براى اين كه آن جا مى‏گويد: در صورتى بيش از يك
زن جايز است كه عدالت ورزيد، و در اين جا مى‏گويد: هرگز نمى‏توانيد رعايت عدالت
كنيد. پس هرگز جايز نيست كه بيش از يك زن بگيريد.

 البته لازمه چنين جمعى بين اين
دو آيه اين است كه كلام الهى به ابتذال كشانده شود، از يك طرف بگويد جايز است چهار
تا زن بگيريد و آن را مشروط به رعايت عدالت كند، و از طرفى بگويد هرگز نمى‏توانيد
اين شرط را مراعات كنيد و نتيجه اين باشد كه هرگز جايز نيست! كلام يك شخص عادى را
هم نمى‏توان به اين صورت توجيه كرد چه رسد به كلام الهى كه در غايت فصاحت و بلاغت
است، پس منظور چيست؟ ذيل اين آيه شريفه، شاهد بر اين است كه عدالتى كه انسان، قدرت
بر رعايت آن را ندارد عدالت در حقوق قانونى همسر نيست و حقوق قانونى همسران چنان
نيست كه امكان مراعات نداشته باشد بلكه منظور تساوى مطلق بين همسران است؛ يعنى اگر
بخواهيد بين همسرانتان آنچنان تساوى برقرار كنيد كه هيچ فرقى بين آنها نگذاريد اين
كار برايتان ميسّر نيست مخصوصاً از لحاظ محبّت و علاقه قلبى كه نمى‏توانيد همه
زنهايتان را يكسان دوست
بداريد. و
طبعاً وقتى محبّت قلبى مختلف شد رفتار انسان هم مختلف خواهد شد و اگر بخواهد آنها
را درست با يك چشم ببيند و نه در محبّت قلبى و نه در آثارش هيچ فرقى بين آنها
نگذارد اين كار شدنى نيست يك زن زيباتر است و ديگرى زشت‏تر، يكى جوان است و ديگرى
پير، يكى خوش اخلاق است و ديگرى بداخلاق، و بالأخره جهات مختلفى در زنهاست كه خواه
ناخواه موجب تفاوت علاقه قلبى به ايشان مى‏شود و موقعى كه علاقه و محبّت قلبى
اختلاف پيدا كرد آثارش هم مختلف خواهد شد. پس هر چند شما حريص باشيد بر اين كه بين
زنهايتان رعايت مساوات و عدالت مطلق بكنيد اين كار شدنى نيست و ما هم اين را از
شما نمى‏خواهيم، آنچه مى‏خواهيم اين است: “فلاتميلوا كلّ الميل” آنچنان شما از يكى
رو برنگردانيد (ميل گاهى عن افراط هست و گاهى عن تفريط، شايد روشنتر در اين آيه
اين باشد كه ميل به معناى “ميل عنه” باشد) كه گويا او همسر شما نيست و اصلاً حقوق
قانونى او را هم مراعات نكنيد: “فتذروها كالمعلّقة”. اما وراى اين حكمِ قانونى،
شما اخلاقاً موظفيد هرچه مى‏توانيد ميان همسرانتان عدالت را مراعات كنيد.

 × اخلاق خانواده در قرآن

 در قرآن كريم مسائلى درباره
اخلاق خانواده مطرح شده كه فهرست وار به آنها اشاره‏اى مى‏كنيم:

 1- محبّت

 از نظر اسلامى اساس زندگى
خانوادگى بر محبّت است. آيه 12 سوره روم مى‏فرمايد: “و من آياته ان خلق لكم من
أنفسكم أزواجاً لتسكنوا إليها و جعل بينكم مودّة و رحمة” البته اين جعل مودّت و
رحمت، تكوينى و جبرى و بدون اسبابِ اختيارى نيست كه صرف اين كه صيغه عقدى بين دو
نفر جارى شد تكويناً يك محبّت و رحمتى در افراد به وجود بيايد. البته شخص هنگامى
كه مى‏فهمد همسرى دارد، نسبت به او احساس علاقه خاصى مى‏كند ولى چنان نيست كه اين
كلمه‏ها و عبارتهاى “أنكحت و زوّجت” افسونى باشد كه ايجاد محبّت كند. بلكه گاهى كه
يك زن و مردى با هم قرار گذاشتند يك عمرى با هم زندگى كنند، بتدريج روابط عاطفى
خاصّى در آنها رشد مى‏كند. در تكوين و تشريع پيدايش اين رابطه عاطفى منظور است؛
يعنى هدف الهى اين است كه بين دو همسر، مودّت و رحمت برقرار باشد كما اين كه هدف
الهى اين است كه سكون و آرامش پيدا بشود.
پس اصل در زندگى خانوادگى وجود يك جوّ آرام و محبّت آميز است.

 از اين جا مى‏توانيم نتيجه
بگيريم كه زن و شوهر بايد سعى كنند كه در محيط خانواده يك جوّ سكون و آرامشى
برقرار گردد و عاطفه و محبّتشان روز به روز به يكديگر بيشتر شود.

 ولى مسائلى در زندگى خانواده
پيش مى‏آيد كه با صرف عاطفه حل نمى‏شود. گاهى اختلافاتى پيش مى‏آيد كه اگر ادامه
پيدا كند آن جوّ آرامش به هم مى‏خورد و پايه محبّت و رحمت فرو مى‏ريزد و بالأخره
زندگى خانوادگى تهديد به متلاشى شدن مى‏شود. اين مسائل كم و بيش در همه خانواده‏ها
پيش مى‏آيد و لازم است به صورتى حل شود.

 2- مديريت

 در اين جا از نظر حقوقى يك
مسأله هست و آن، اين كه: وقتى خانواده به عنوان يك واحد اجتماع تشكيل شد يك سرپرست
مى‏خواهد. اصولاً نظر اسلام اين است كه هر اجتماعى، نياز به سرپرست دارد. و چون
اساس زندگى اجتماعى از نظر اسلام، خانواده است و اسلام عنايت خاصّى دارد به اين كه
خانواده درست پى‏ريزى شود و دوام پيدا كند، اين سرپرستى در محيط خانواده به عهده
مرد سپرده شده است: “ألرّجال قوّامون على النّساء” طبعاً زن و فرزندان بايد
سرپرستى مرد را بپذيرند، اين پذيرفتن در حد پذيرفتن قانونى است كه مربوط به حقوق
است ولى از نظر اخلاقى هم پدر بايد حدود خود را بشناسد و از آن تجاوز نكند. كسانى
كه دوست دارند در محيط خانواده به همسر و فرزندانشان مرتّباً دستور بدهند و
فرمانروايى كنند غالباً كسانى‏اند كه در محيط اجتماعى رنج فرمانبردارى و زور شنيدن
را كشيده‏اند و به جاى اين كه درس عبرت بگيرند خودشان درصدد ايفاى همان نقش
برآمده‏اند؛ مخصوصاً هنگامى كه دستاويزى براى توجيه رفتارشان پيدا كنند؛ مثلاً به
آيه يا روايتى بر بخورند كه زن مى‏بايست از مرد اطاعت كند، كه در اين صورت بدون
اين كه به منظور اصلى آن توجّهى كنند آن را دستاويزى براى اعمال زور و فشار و
تحميل افكار و آراء و نظريات خود قرار مى‏دهند. در صورتى كه اين چنين تعاليم به
هيچ وجه ناظر به چنين زورگوييهايى نيست و هر كسى نسبت به ديگرى فرمانى بدهد و
اعمال قدرتى بكند پيش خدا مسؤول است و بايد جوابش را بدهد كه آيا حق چنين كارى را
داشته است يا نه؟ حدودى كه مرد در محيط خانواده دارد، مشخص است و در همه جا و همه
چيز نيست. بلى نسبت به همان مواردى كه مرد مديريت دارد ديگران بايد بپذيرند، زيرا
مصالح مديريت چنين اقتضايى را دارد. اگر مدير حق دستور دادن داشته باشد اما طرف
موظف به اطاعت نباشد مديريت مفهومى نخواهد داشت.

 هر جمعى احتياج به مدير دارد و
يك نفر بايد در موارد لازم تصميم بگيرد و الاّ جمع متشتت مى‏شود، خانواده نيز چنين
است، ولى اين معنايش مطلق بودن فرمانروايى مرد در محيط خانواده نيست كه “فعّال ما
يشاء” باشد هر چه مى‏خواهد فرمان بدهد و زن هم مثل يك كنيز در مقابل او مطيع بلكه
بالاتر مثل يك پرستشگر باشد! هرگز مرد چنين حقوقى ندارد، ولى كسانى كه بخواهند سوء
استفاده كنند به متشابهات و مطلقات تمسّك مى‏جويند بدون اين كه مخصّصات و مقيّدات
آنها را بررسى كنند و اين توجيه‏گرى در همه جا شايع است و يكى از موارد آن، محيط خانواده
است.

 بنابراين بايد براى تحكيم
روابط عاطفى از اين خودسريها، خودكامگيها، خودخواهيها پرهيز كرد مگر در حدّى كه
شرعاً حقّى براى مرد تعيين شده باشد آن هم با شيوه صحيح و رفتار عاقلانه و حساب
شده.

 به هر حال يكى از چيزهايى كه
ارزش منفى دارد و جوّ عاطفى و مودّت و محبّت را به هم مى‏زند خودسرى و زورگويى است
چه از ناحيه مرد باشد و چه از ناحيه زن.

 3- مشورت

 در زندگى مشترك مسائلى پيش
مى‏آيد كه ارتباط زيادى با زن دارد و آن چنان نيست كه مرد به تنهايى بتواند تصميم
بگيرد و اگر بخواهد بدون توجه به خواسته‏ها و نظرهاى همسرش تصميم بگيرد مشكلاتى به
وجود مى‏آيد؛ مثلاً مسأله شيردادن بچه كه آيا مادر شير بدهد يا نه؟ و چه وقت بچه
را از شير بگيرند؟ آيه به دايه بدهند يا نه؟ و چه دايه‏اى را انتخاب كنند؟ اين
مسأله‏اى است كه هميشه در خانواده‏ها مطرح بوده است. در اين جا اسلام اصل ديگرى را
مطرح مى‏كند و آن، اصلِ “تشاور” است. مرد و زن در اين گونه مسائلى كه هر دو در آن
شريك هستند و گاهى حتّى با زن بيشتر ارتباط دارد تا مرد، بايد عقلشان را قاضى كنند
و ببينند مصلحت چيست؟ مرد و زن بايد با هم مشورت كنند و مصلحت انديشى نمايند و سعى
كنند آنچه مصلحت است درك كنند و بر اساس آن تصميم بگيرند.

 در آيه 233 سوره بقره
مى‏فرمايد: “فان أرادا فصالاً عن تراض منهما و تشاور فلاجناح عليهما” زن بايد دو
سال بچه‏اش را شير بدهد اما اگر پدر و مادر با هم مشورت كردند و هر دو راضى شدند
كه بچه را از شير بگيرند اشكالى ندارد. آن وقتى اين كار صحيح است كه دو نفرى
بنشينند مصلحت انديشى كنند و ببينند آيا در چنين شرايطى كه پيش آمده مصلحت هست كه
بچه را از شير بگيرند يا نه؟ پس اصل ديگرى كه بايد در مسائل خانوادگى رعايت شود
اصل تشاور است، آن‏جا كه ارتباط مستقيم با زن دارد.

 مشابه تعبير تشاور، تعبير “ائتمار”
است كه در آيه 6 سوره طلاق در مورد مسائل مربوط به جدايى زن و شوهر آمده است: “وائتمروا
بينكم بمعروف” پس در اين گونه مسائل نه تنها مشورت با زن مذموم نيست بلكه ممدوح هم
هست. البته چنان نيست كه اگر مشورت نكردند قانوناً قابل تعقيب باشند، پس حكم، حكم
اخلاقى است؛ يعنى دو همسر اخلاقاً موظّفند كه در اين گونه مسائل با يكديگر مشورت
كنند و عقل خود را حاكم كنند و هوا و هوس را كنار بگذارند، مخصوصاً اگر با سرنوشت
انسان ديگرى (فرزند) سر و كار دارد.

 4- مصالحه

 بالأخره گاهى كار به جايى
مى‏رسد كه يكى از طرفين – دست كم از ديدگاه ديگرى – خارج از منطق عقل رفتار
مى‏كند، گرچه ممكن است واقعاً خارج از منطق عقل نباشد، اما از ديد ديگرى شخص لجوجى
است و مى‏خواهد روى حرف خود بايستد و به حكم عقل تن در ندهد، اگر كار به اين جا هم
رسيد، نبايد پيوند ازدواج را بهم بزنند و محيط خانواده را از هم بپاشند، بلكه
انعطاف داشته باشند و به نحوى با يكديگر سازش كنند. اگر مى‏توانند خودشان با هم
سازش كنند ولو به اين صورت كه يكى از طرفين از حق خودش بگذرد. در آيه 128 سوره
نساء مى‏فرمايد: “و ان امرأةٌ خافت من بعلها نشوزاً أو إعراضاً فلاجناح عليهما أن
يصلحاً بينهما صلحاً و الصّلح خير” اگر زنى مى‏ترسد كه اگر در حقوق خود – يا در
آنچه به نظر خودش حق است – پافشارى كند، شوهرش از او اعراض مى‏كند و سرسختى نشان
مى‏دهد و حقوق ديگرش را هم رعايت نمى‏كند و در نتيجه كانون خانواده رو به سردى
مى‏گذارد و سرانجام از هم پاشيده مى‏شود، در اين صورت، خوب است كه با هم مصالحه
كنيد: “فلاجناح عليهما أن يصلحا بينهما صلحاً والصّلح خير”.

 و اگر خودتان نتوانستيد مسأله
را حل كنيد شخص مجربى را از افراد خانواده برگزينيد و او را “حَكَم” و داور قرار
بدهيد: “فابعثوا حكماً من أهله و حكماً من أهلها”.

 به هر حال، اسلام اهتمام
فراوان دارد كه محيط خانواده به خطر نيفتد و تا آن جا كه ممكن هست بين زن و شوهر،
آشتى و صلح و سازش برقرار شود. در درجه اول مودّت و مهربانى كاملاً حاكم باشد و
اصلاً جايى براى اين چيزها نماند، اگر اختلافى پيش آمد با مشورت حل كنند، اگر به
توافق نرسيدند يكى انعطاف داشته باشد و از حق خود صرف‏نظركند، واگراين كار انجام
نگرفت ديگرى را واسطه قرار بدهد. مگر آن كه كار به جايى برسد كه ديگر سازش بين
اينها ميسّر نباشد در آنجاست كه مى‏بايست از يكديگر جدا شوند. ولى در صورت وقوع
طلاق هم بايد مواظب باشند كه از احكام الهى سوء استفاده نكنند.

 يكى از بيشترين مواردى كه قرآن
كريم احكام حقوقى را با احكام اخلاقى با هم ذكر كرده و روى جنبه اخلاقى تكيه كرده
است آيات طلاق است كه فهرست آياتش از اين قرار است:

 آيه 231 سوره بقره، آيه 1 و 2
و 6 و 7 سوره طلاق، آيه 49 سوره احزاب، و آيات 231 تا 233 سوره بقره.

 در اين موارد قرآن كريم،
مكرراً روى مسائل اخلاقى تكيه مى‏كند، موعظه مى‏كند، و حتّى تهديد مى‏كند به اينكه
مبادا بر خلاف احكام الهى رفتار كنيد و از احكام و حدود الهى سوء استفاده نماييد،
مبادا درصدد ضرر زدن به همسر برآييد: “ولاتمسكوهنّ ضراراً لتعتدوا” و “ولاتضاروهن”
مكرر روى اين جهات تكيه مى‏كند كه از اين احكام حقوقى سوء استفاده نشود، چون به هر
حال قانون خشك جاى سوء استفاده دارد و اگر كار به محكمه بكشد بالأخره ممكن است كسى
زرنگى كند و از مواد قانونى سوء استفاده نمايد و طورى وانمود كند كه حق به او داده
شود، و قاضى هم روى اصول ظاهرى به نفع او حكم كند و در نتيجه حق طرف تضييع بشود.
اين است كه بخصوص در اين موارد بايد جهات اخلاقى را رعايت كرد.

 5 – ارزشهاى اخلاقى

 درباره اخلاق خانواده دو سه
نكته كوچك ديگر هم هست كه مربوط به ارزشهاى اخلاقى مخصوص زنهاست كه آنها را بطور
اجمال عرض مى‏كنيم: يكى مسأله حجاب است كه در آيه 31 سوره نور و آيات 53 و 59 سوره
احزاب بيان شده است.

 ديگر آن كه اصل در زندگى زن
اين است كه در خانه باشد و كمتر با مرد اجنبى اختلاط داشته باشد. البته اگر زن
حدود حجاب شرعى را رعايت كرد و در بازار رفت و آمد كرد از نظر قانونى قابل تعقيب
نيست مگر اين كه به فسادى كشيده شود، ولى از نظر اخلاقى زن مسلمان موظف است كه
خودش را از مرد اجنبى دور نگهدارد و سعى كند كارش در محيط خانه باشد. بلى گاهى ممكن
است شرايطى پيش بيايد و مصالح اجتماعى – سياسى اقتضا كند كه زن هم در اجتماعات
شركت كند. البته حتّى المقدور بايد اجتماعات زنها جداى از اجتماعات مردها باشد.

 اصولاً اختلاط زن و مرد اجنبى
از نظر اسلامى داراى ارزش اخلاقى منفى است، مخصوصاً اگر با زينت و زيور و به صورت “تبرج”
باشد. در آيه 33 سوره احزاب مى‏فرمايد: “و قرن فى بيوتكن و لاتبرّجن تبرّج
الجاهليّة الاولى”.

 نكته سوم مسأله “حياء” است.
البته معناى صحيح حيا، مطلق خجالت و كم رويى و ضعف نفس نيست. حيا اين است كه انسان
ترس داشته باشد كه به گناه آلوده شود و خودش را از مظان آلودگى دور بدارد. قرآن
كريم در داستان دختران شعيب در آيه 25 سوره قصص مى‏فرمايد: “فجاءته أحديهما تمشى
على استحياء” كه دلالت مى‏كند بر يك ارزش خاصّى براى زن كه رعايت حيا داشته باشد.

پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم و پديده وحى

آخرين قسمت

آية الله محمد‌هادى معرفت

 موضعگيرى پيامبرصلى الله
عليه وآله وسلم در برابر وحى

 دو موضوع بسيار مهم، در مورد
رسالت انبيا و صدق ادعاى آنان وجود دارد. ما ناگزيريم آن دو را به صورت علمى و
قابل قبول، مورد بحث قرار دهيم.

 دو موضوع مورد نظر از اين
قرارند:

 1- پيامبرصلى الله عليه وآله
وسلم چگونه دانست كه به پيامبرى مبعوث شده و چرا ترديدى به خود راه نداد و اطمينان
يافت آن كس كه بر وى نازل مى‏شود جبرئيل است نه شيطان؟

 2- آيا ممكن است پيامبر، در
تشخيص وحى به خطا رفته باشد و به اشتباه، توهّمات و خيالات باطل را وحى پنداشته
باشد، يا شيطان مطالبى را به عنوان وحى از جانب خدا، به او القا كرده باشد؟

 لزوم لطف و رأفت خداوند نسبت
به بندگانش، بر او فرض مى‏كند كه بشر را با دلايل آشكار و راهنمايى، آگاه كند و او
را در معرض شك و ترديد قرار ندهد، چنان كه ملكوت آسمانها و زمين را به ابراهيم
نشان داد تا در زمره اهل يقين باشد1 و همان طور كه به موسى نيز خطاب شد: من خداى
توام و “اى موسى من خداى حكيم و مقتدرم كه با تو سخن مى‏گويم”2 و “تو مترس، زيرا
از فرستادگانى و فرستادگان، در پيشگاه من، در مقام قرب و امن هستند و با وجود
امنيّت، ترسى در كار نيست.”3

 اين امر مقتضاى “قاعده لطف”
است كه در علم كلام مورد بحث قرار مى‏گيرد و در آماده كردن راه اطاعت خلاصه
مى‏شود. بر طبق اين قاعده، خداوند بر خود واجب كرده است جميع وسايلى را كه موجب
سوق دادن بندگان به سوى اطاعت و دورى از معصيت است، براى آنان فراهم آورد و اين
فرض، ناشى از مقام حكمت خداى متعال است كه بندگان خود را به اطاعت، امر مى‏كند
وگرنه اگر خداوند از سويى او را به تكاليفى فرمان دهد و از جهتى لوازم و امكانات
رسيدن به آنها را فراهم نكند، نقض غرض خداوند است. از اين رو خداى متعال بر خود
فرض كرده است كه كسانى را به رسالت برگزيند و شرايعى را بر آنان فرود آورد و چراغى
فرا راه مردم قرار دهد تا راه درست حيات و زندگى را بيابند و از اين پس به اختيار
خود آنان است كه به سوى سعادت و يا به طرف بدبختى و شقاوت بروند.4

 به موجب همين قاعده (قاعده لطف)
خداى متعال، به طرفداران باطل، مجالى براى گمراه كردن مردم نخواهد داد و آنان را
رسوا و مفتضح مى‏كند، چنان كه گفته است: “و اگر او پيش ساخته‏هاى ذهنى خود را به
ما نسبت دهد، ما دست او را قطع مى‏كنيم و به شدت از او انتقام مى‏گيريم و به كيفر
نسبتهاى ناروايى كه به ما مى‏دهد، او را از بين مى‏بريم.”5

 حقيقت هميشه برتر است و هيچ
چيز آن را تحت الشعاع خود قرار نمى‏دهد؛ حق و باطل هميشه روشن و واضحند و هيچ گاه
گرد و غبار باطل، نمى‏تواند صورت حقيقت را بپوشاند؛ “خلقت اين عالم بازيچه نيست؛
اين سنت هميشگى و جاويدان است كه به وسيله حق، باطل را از بين مى‏بريم و باطل هر
اندازه تصوّر شود كه غير قابل شكست است، از بين رفتنى است.”6 “ما پيامبران خود و
مردم با ايمان را در زندگى دنيا يارى خواهيم كرد.”7

 و اين همان پيروزى و برترى
بنيادى است كه حق، همواره واضح و پيروز است و رسالت پيامبران هميشه غالب و پيروز
بوده است.

 “ما از پيش تعهد كرديم و
حكم ما نسبت به پيامبران خود اين بود كه آنان و گروههاى پيرو آنان، مادام كه امر
خدا را اطاعت و در راه او جهاد مى‏كنند، پيروزند”8، “آرى مكر و حيله شيطان ضعيف
است.”9

 در همين زمينه، امام صادق‏عليه
السلام مى‏فرمايد: “خداوند از اين كه باطلى را حق معرّفى كند، امتناع دارد و نيز
اِبا دارد كه حق را در قلب مؤمن بصورت باطل جلوه دهد، همچنين اراده نكرده كه كافر
مخالف، باطل را حق بپندارد. اگر اين چنين نكند و جز اين اراده كند، حق از باطل
تميز داده نمى‏شود.”10

 نيز فرموده است: “باطل
نمى‏تواند در برابر حق عرض وجود كند، مگر آن كه حق بر آن غلبه مى‏كند و گفته خدا
كه: باطل را به وسيله حق از بين مى‏بريم و باطل آخرالأمر از بين رفتنى است،11 در
همين معنى است.”

 زرارة بن اعين، در اين باره از
امام‏صادق‏عليه السلام سؤال كرد: چگونه است كه پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم بيم
آن را نداشت كه آنچه از جانب خدا به او وحى مى‏شود از تلقينات شيطان باشد؟

 حضرت امام‏عليه السلام در پاسخ
فرمود:

 “وقتى خداى متعال، بنده‏اى
را به پيامبرى خود برگزيند، اطمينان و اعتدال در انديشه نيز به او عطا خواهد كرد
تا آنچه از جانب خدا به او وحى مى‏شود، مانند آن چيزى باشد كه آن را به چشم خود
مى‏بيند.”12

 به عبارت ديگر، حقيقت آن را
براى او آشكار مى‏كند به طورى كه جاى هيچ شك و ترديدى براى او نباشد و حق را آن
چنان آشكار و واضح مشاهده مى‏كند كه در اعتقاد و انديشه او هيچ شك و اضطرابى پديد
نمى‏آيد. چنان كه در حديثى ديگر آمده است كه از امام‏صادق‏عليه السلام سؤال شد: پيامبران
چگونه درمى‏يابند كه پيامبر خدايند؟ امام‏عليه السلام در پاسخ فرمود:

 “پرده از پيش ديده‏هاى
آنان برداشته مى‏شود”.13

 طبرسى‏رحمه الله نيز گفته است:

 “خداوند چيزى به پيامبرش
وحى نمى‏كند، مگر آن كه با دلايلى واضح و نشانه‏هايى روشن همراه باشد و بر آن
دلالت كند كه آنچه به او وحى شده از جانب خداى متعال است، بطورى كه به هيچ دليل
ديگرى نياز نباشد.”14

  قاضى عياض نيز مى‏گويد: “با توجه به قاعده لطف
از حكمت خداى متعال، به دور است كه شيطان را در نظر پيامبرش بصورت فرشته مجسّم كند
و او را به اشتباه اندازد و اعتماد پيامبر در اين مورد، خود دليل معجزه است و
پيامبر شك نمى‏كند آن كه بر او نازل مى‏شود، فرشته و فرستاده حقيقى خداست و اين
يقين پيغمبرصلى الله عليه وآله وسلم يا ناشى از علم ضرورى است كه خداى متعال به وى
عطا فرموده و يا به موجب دلايل قاطعى است كه خداوند بر وى ظاهر كرده است.”15

 با توجّه به آنچه گذشت، مسلّم
است كه پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم در بدو بعثت نسبت به پيامبرى خود هيچ شك و
ترديدى نداشته و با وجود تأييد و عنايت الهى، خاطر او مطمئن و آسوده بوده است.
بخصوص در اوايل بعثت كه موقعيتى خطير و قاطع بوده، پيداست در چنين زمان حسّاسى
شايسته نيست كه پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم متزلزل باشد و در وضعى پيچيده و
بغرنج بسر برد؛ چرا كه در پيشگاه خداوند، بيمى بر پيامبران نيست.”16

 از طرف ديگر، خداوند، پس از آن
كه عقل و ادب پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم را كامل كرد و اسرار ملكوت آسمانها و
زمين را به او آموخت، او را براى امر مهم سفارت و تبليغ رسالت الهى به جهانيان،
صالح و شايسته ديد، چنان كه نسبت به ابراهيم‏عليه السلام نيز همين گونه بوده است.
على‏عليه السلام در اين مورد مى‏فرمايد:

 “از وقتى كه پيامبرصلى
الله عليه وآله وسلم دوره شيرخوارگى را به پايان رساند، خداوند يكى از بزرگترين
فرشته‏هاى خود را مأمور كرد كه شب و روز، طريق محاسن و مكارم اخلاق را به وى نشان
دهد.”17

 امام عسكرى‏عليه السلام نيز
فرموده است:

 “خداوند قلب پيامبرصلى
الله عليه وآله وسلم را برترين قلبها و پرظرفيّت‏ترين دلها يافت و لذا او را به
پيامبرى خود برگزيد.”18

 علاّمه مجلسى مى‏گويد: “خداوند
– جلّ و علا – عقل او را كامل كرد و او را به وسيله جبرئيل‏عليه السلام مورد تأييد
خود قرار داد، او با خداوند سخن مى‏گفت و صداى او را مى‏شنيد و رؤياهاى صادق
مى‏ديد، پس از اين همه بود كه او را به پيامبرى خود برگزيد.”19

 دلايل زيادى وجود دارد
كه‏پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم از اوايل زندگى خود، مورد لطف و عنايت خاص خداى
متعال بوده است، لذا جامعه آن زمان نيز او را فردى پاك سرشت، امانتدار، راستگو و
داراى ديگر سجاياى بلند اخلاقى مى‏شمرد، از اين رو همه جا او را به نام “محمدامين”
مى‏شناختند.

 در سن 37 سالگى؛ يعنى سه سال
پيش از بعثت، نشانه‏هاى پيامبرى بر وى ظاهر شد؛ چنان كه در روايت على بن ابراهيم
قمى آمده است.20

 رؤياهاى صادق مى‏ديد به تنهايى
در غار به سر مى‏برد و در اسرار ملكوت به انديشه فرو مى‏رفت و در ذات خداوند و سرّ
خلقت تعمّق مى‏كرد و هنگامى كه به چهل سالگى رسيد روح او آماده بعثت بود و به
نشانه‏هاى رسالت كه مقدمات آن از پيش براى او فراهم آمده بود، آشنايى داشت. اين
چنين انسانى، هيچ گاه در كار مهم خود، دچار شك و ترديد نمى‏شود و گمان نمى‏برد كه
به جنون دچار شده يا عارضه سويى به وى دست داده است.

 وانگهى حضرت محمدصلى الله عليه
وآله وسلم اشرف انبيا و افضل رسولان و آخرين سفير خداى جهانيان بوده و در پيشگاه
خداوند، گراميتر از آن بوده است كه او را در دامن نگرانى و اضطراب رها كند تا جايى
كه – مطابق چند روايت بى‏ارزش – بپندارد گرفتار جنون شده.

 موضع حضرت محمدصلى الله عليه
وآله وسلم در اوايل بعثت و در مقابل نزول حق بر وى، موضع انسانى است كه با اطمينان
كامل و آرامش روحى و شرح صدر، آگاه به حقايق امر و عارف به واقعيت آنچه بر او نازل
مى‏شده، بوده است و هيچ شك و ترديد و اضطرابى به او دست نداده است. موقعيت پيامبر
در اوايل بعثت مبتنى بر عظمت، جلال و ابّهت بوده است.

 بررسى احتمال اشتباه در
وحى

 همان طور كه گذشت، پيامبرصلى
الله عليه وآله وسلم در آنچه به او وحى مى‏شود، خطا نمى‏كند و هرگز امر بر او
مشتبه نخواهد شد. وقتى كه به پيامبر وحى مى‏شود، حجاب از پيش چشم او برداشته
مى‏شود و وقتى كه چيزى با روح ملكوتى او – كه از تأثيرات مادى فاصله مى‏گيرد –
رابطه برقرار مى‏كند، واقعيت را مى‏بيند و تجليات و اشراقات نورى عالم ملكوت را كه
او را در بر گرفته لمس مى‏كند و با تمام وجود، متوجه روح خدا و اخذ كلمات اوست و
با شعورى فراگير و ديدى نافذ، حقيقت آنچه را كه بر وى نازل مى‏شود، مى‏بيند او
مانند كسى است كه خورشيد را در روز روشن مشاهده مى‏كند و پيداست هيچ خطا و لغزشى
در مدركات چنين فردى راه نمى‏يابد و احتمال آن نمى‏رود.

 با اين كيفيت “وحى” تفكرى ناشى
از ضمير انسان نيست تا احتمال خطا در ترتيب مقدمات استنتاج آن داده شود و يا رؤيت
چيزى از فاصله دور نيست تا در انطباق آن اشتباهى رخ دهد21 بلكه يك مشاهده حقيقى با
چشمى نافذ است.

 اين يك روش علمى فلسفى است22 و
ما را بر آن مى‏دارد كه به عدم احتمال وقوع خطا نسبت به وحى، معتقد شويم. از اين
رو، شريعت الهى و آسمانى نازل بر پيامبران امين و معصوم، از خطا و لغزش مصون است.

 در اين مورد، طريقه عقلى ديگرى
وجود دارد كه لزوم عصمت پيامبران‏عليهم السلام را براى تبليغ شرايع آسمانى ثابت
مى‏كند كه علماى كلام، آن را به تفصيل بيان كرده‏اند و خلاصه آن اين است: پيامبر،
مبلّغى است از جانب خدا، با توجّه به “قاعده لطف” لازم است كه حواس و دستگاههاى
احساس او و نيز قواى عقلانى و مشاعر او، از سلامتى كامل برخوردار باشد؛ در آرا و
نظريات خود مستقيم، در خُلق و سيرت خويش معتدل و در خلقت و صورت در حد كمال باشد؛
و خلاصه آن كه بر خداى متعال لازم است كه براى رسالت خود كسى را برگزيند كه از نظر
خَلق و خُلق، انسانى كامل به شمار آيد، تا مردم از معاشرت و همنشينى با او نفرت
نداشته باشند و نسبت به آنچه كه از جانب خدا تبليغ مى‏كند، اطمينان حاصل كنند،
درغيراين‏صورت،غرض‏ازتشريع‏نقض‏مى‏شود.

 بنابراين، پيامبرصلى الله عليه
وآله وسلم از خطا و فراموشى – بخصوص در آنچه كه خاص تبليغ احكام شريعت است – مصون
است و اين چيزى است كه همه مسلمانان و حتى عقلاى غير مسلمان كه به رسالت انبياى
ديگر اعتقاد دارند، آن را پذيرفته‏اند؛ و اگر جز اين بود، التزام به شرايع، امر
سفيهانه‏اى بود و عقل، آن را نمى‏پذيرفت.23

 علاوه بر دلايل سابق، خداوند
به رعايت و حفظ پيامبر خود تعهّد كرده و فرموده است: “آنچه كه بر تو خواهيم خواند،
فراموش نخواهى كرد”24 پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم در بدو نزول قرآن كه مى‏ترسيد
چيزى از آن را فراموش كند، آنچه را كه جبرئيل به او القا مى‏كرد، كلمه به كلمه،
بازگو مى‏كرد كه خداى متعال وى را از اين كار باز داشت و فرمود: “با حركت دادن
زبان خود تا اين حد در حفظ قرآن عجله مكن. گردآورى و قرائت قرآن برماست و وقتى كه
خواندن ما به پايان رسيد، بلافاصله تو خواندن آن را آغاز كن كه بيان قرآن به عهده
ماست.”25

 و نيز به وى فرمود:

 “قبل از آن كه وحى قرآن به
تو پايان نيافته، عجله مكن و در قرائت و حفظ آن كوشش مكن و از خدا بخواه كه دانش
تو را زيادتر كند.”26

 ابن عباس نقل مى‏كند: “پس از
نزول جبرئيل‏عليه السلام پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم به گفته‏هاى او گوش مى‏داد
و سپس آيات (يا آيه) را به نحوى كه جبرئيل خوانده بود، مى‏خواند”27 و سرانجام، با
وعده خداوند مبنى بر اين كه: “اين قرآن را ما نازل كرديم و ما خود، آن را حفظ
خواهيم كرد”28 احتمال هرگونه تحريف و دگرگونى از قرآن، از بين مى‏رود.

 امّا احتمال غلط اندازيهاى
شيطان و دخالت او در آنچه به پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم وحى مى‏شود تا اغواهاى
شيطانى خود را به صورت وحى جلوه دهد و پيامبر تصوّر كند كه آن نيز از جانب خداست،
امرى محال است؛ زيرا شيطان، قادر نيست كه بر عقل و انديشه پيامبران و بندگان
بزرگوار خدا استيلا يابد، چه خداوند در خطاب به شيطان فرموده است: “تو نمى‏توانى
بر بندگان من مسلّط شوى”29 و علاوه بر آن، با اين آيات قرآن منافات دارد كه فرموده
است:

 – اگر ساخته‏هاى دروغين خود را
به ما نسبت دهد، دست او را قطع مى‏كنيم.30

 – او از روى هواى نفس سخن
نمى‏گويد و سخن او غير از كلام خدا نيست كه به او وحى مى‏شود.31

 – من (شيطان) هيچ تسلّطى بر
شما ندارم، من فقط شما را دعوت كردم و اين شما بوديد كه دعوت مرا پذيرفتيد.32

 و بالأخره تسلّط شيطان بر
پيامبران، با “قاعده‏لطف” و با حكمت خداى متعال در بعثت انبيا منافى است.

 متأسفانه برخى از محدثان اهل
سنّت، بر اين عقيده‏اند كه ممكن است شيطان بر انديشه پيامبر استيلا يابد، چنان كه
در حديث “الغرانيق” نقل كرده‏اند، كه ما آن را محال مى‏دانيم و از اين رو معتقديم
كه اين حديث از ساخته‏هاى كسانى است كه خواسته‏اند مقام رسالت را كوچك و بى‏ارزش
جلوه دهند و در نحوه تفكّر مردم ساده اثر بگذارند و همين حديث جعلى است كه براى
حمله به اسلام فرصتى را به دست دشمنان اسلام داده است.

 پاورقيها:

 1 ) اقتباس از آيه 75 سوره
انعام.

 2 ) طه (20) آيه11 و 12.

 3 ) نمل (27) آيه 10 ، 9.

 4 ) ر.ك: شرح تجريد
الإعتقاد، علاّمه حلى، ص181.

 5 ) الحاقة (69) آيه 44 –
46.

 6 ) انبياء (21) آيه18.

 7 ) غافر (40) آيه51.

 8 ) صافات (37) آيه 171 تا
173.

 9 ) نساء (4) آيه76.

 10 ) أبى الله أَن يعرّف
باطلاً حقاً. أبى اللّه أَن يجعل الحقَّ في قلب المؤمن باطلاً لا شكَّ فيه، و أبى
اللّه أَن يجعل الباطل في قلب الكافر المخالف حقّاً لا شكّ فيه. و لو لم يجعل هذا
هكذا ما عرف حقٌّ من باطل (محاسن برقى، كتاب مصابيح الظلم، حديث 394).

 11 ) ليس من باطل يقوم
بازاء الحقّ، إلاّ غلب الحقّ الباطل و ذلك قوله تعالى: بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ
عَلَى الْباطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ ذاهِقٌ (محاسن برقى، كتاب مصابيح الظلم،
حديث 395).

 12 )قلت لأبي عبداللّه:
كيف لم يَخَفْ رسول اللّه – صلى اللّه عليه و آله و سلّم – فيما يأتيه من قبل
اللّه أَن يكون ممّا ينزغ به الشّيطان؟ فقال – عليه السلام – : ان اللّه اذا اتخذ
عبداً رسولاً، أنزل عليه السكينة والوقار – اي‏الطمأنينة و الإتّزان الفكري – فكان
الَّذى يأتيه من قبل اللّه، مثل الّذى يراه بعينه” )العياشى، ج2، ص201؛ بحارالانوار،
ج18، ص262.

 13 ) بحارالانوار، ج11،
ص56.

 14 ) مجمع البيان، ج10،
ص384.

 15 ) رسالة الشفا، ص112.

 16 ) نمل (27) آيه 10.

 17 ) و لقد قرن اللّه به(ص)
من لدن ان كان فطيما اعظم ملك من ملائكته، يسلك به طريق المكارم و محاسن الاخلاق
العالم ليله و نهاره. (نهج البلاغه، ج1، ص392، خطبه قاصعه).

 18 ) ان الله وجد قلب محمد(ص)
افضل القلوب و اوعاها فاختاره لنبوّته (بحار، ج18، ص206).

 19 ) بحارالانوار، ج18،
ص277.

 20 ) همان، ص184و 194.

 21 ) احتمال وقوع خطا در
دو مورد است: يا در زمينه تفكّر و انديشه است و يا در زمينه ديدن محسوسات خارج از
ذهن.

 وقوع خطا در زمينه تفكر و
انديشه از اين جهت است كه استنتاج فكرى، شرايط و احكامى دارد كه اگر متفكر، آن
شرايط را رعايت نكند، به خطا خواهد رفت.

 همچنين رؤيت محسوسات خارجى،
اگر از فاصله دورى باشد، ممكن است از جنبه تطبيق معلومات موجود در ذهن بيننده با
خصوصيات موجود در شى‏ء خارجى كه آنها را مى‏بيند، خطا واقع شود؛ چنين خطايى از جهت
تطبيق ذهنى است، نه در شى‏ء مورد مشاهده؛ زيرا ديدن به اين نحو است كه اشعه مستقيم
يا منعكس از جسم مرئى، به داخل چشم وارد مى‏شود و پس از عبور از حجاب شفاف قرنيه و
مايع زلاليه و صفحه عنبيه، داخل سوراخ مردمك مى‏شود و از عدسى چشم عبور كرده در
نقطه‏اى از شبكيه به نام نقطه زرد، تصويرى از نور ايجاد مى‏نمايد، اين يك پديده
طبيعى است كه اگر شرايط آن موجود باشد، صورت تحقق به خود مى‏گيرد. در اين جا نفس
انسان است كه حكم مى‏كند چيزى را كه چشم ديده، داراى فلان خصوصيات است و اگر خطا
واقع شود، خطا در اين حكم است، نه در رؤيت و ديدن طبيعى و چون وحى چيزى خارج از
اين دو است، نه تفكر و انديشه است و نه ديدن از فاصله دور، بلكه لمس حقيقت حاضر
است، در نتيجه اصلاً در معرض خطا قرار ندارد.

 22 )ر. ك به: رساله وحى يا
شعور مرموز، علامه طباطبائى، ص104.

 23 ) ر. ك به: شرح تجريد
الإعتقاد، مبحث عصمت، مقصد چهارم، مسأله سوم، در نبوت عامه، ص195.

 24 ) اعلى (87) آيه 6.

 25 )قيامت (75) آيات 19 –
16.

 26 ) طه (20) آيه114.

 27 ) فكان رسول الله(ص)
بعد ذلك إذا أتاه جبرئيل استمع له فاذا انطلق قرأ كما أقرئه (طبقات ابن سعد، ج1،
ص132.)

 28 ) حجر (15) آيه9.

 29 ) اسراء (17) آيه65.

 30 ) الحاقه (69) آيات 44
و 45.

 31 ) النجم (53) آيه3 و 4.

 32 ) ابراهيم (14) آيه22.

تفسير سوره رعد

 نعمتهاى بهشت

 – آية اللَّه جوادى آملى

“مثل الجنّة الّتى وُعد المتّقون تجرى من تحتها الأنهار أُكُلُها
دائم و ظلّها تلك عقبى الّذين اتّقوا و عقبى الكافرين النّار”.(رعد، آيه 35(

 × معناى مثل الجنّة

 اين آيه كريمه بيانگر “مَثَل”
بهشت است، حال بايد ديد، بهشت كه “ممثَّل” اين مَثَل است كدام است؟ آيا “مثل”،
معناى وصف است و به معناى “ممثَّل” است كه در اين صورت همان بهشت است، يا نه معناى
ظاهرى “مَثَل” مراد است؟

 “مَثَل زدن” يعنى معنايى
را با مثل تبيين كردن، نه اين كه آن معنا همين باشد؛ اگر گفتند: “لو أنزلنا هذا
القرآن على جبلٍ لرأيته خاشعاً متصدّعاً من خشية اللّه”.1 به معناى آن نيست كه
قرآن بر كوه نازل گشت و كوه نتوانست آن را تحمّل كند و در نتيجه متلاشى شد؛ بلكه
مى‏خواهد عظمت قرآن را با اين جمله بيان نمايد؛ آن گاه مى‏فرمايد:

 “و تلك الأمثال نضربها
للنّاس لعلّهم يتفكّرون”.

 اين مى‏شود “مَثَل”. آيا آيه
مورد بحث از سوره رعد هم همين معنا را بيان مى‏كند؛ يعنى مى‏خواهد بگويد: اين
مَثَل بهشت است و خود بهشت چيز ديگرى است فوق آن، يا نه، مَثَل در اين آيه معناى
وصفى دارد و بهشت نيز همان است و جز آن نيست؟

 بسيارى از مفسّران، اين مَثَل
را به معناى وصف ذكر كرده‏اند؛ “مَثَل الجنّة”؛ يعنى “وصف الجنّة”؛ بهشت يعنى
همين. بعضى ديگر احتمال داده‏اند كه جنّت مراتبى داشته باشد، برخى از مراتبش همين “أنهار”؛
“أُكُلْ”، “ظلّ” و امثال آنهاست، برخى از مراتب عاليه‏اش نيز تنها با “مَثَل”
آوردن براى ما قابل درك است.

 اگر در “إنَّ المتّقين في
جنّات و نهر فى مقعد صدق عند مليك مقتدر”2 كسى بخواهد كه “عنداللّه” را براى ما
تشريح كند تا به مفهوم “عنداللّه” پى ببريم براى ما “مَثَل” ذكر مى‏كند و بيان
مى‏كند كه مَثَل آن بهشت چنين است. حال آيا “مَثَل” به معناى وصف است كه غالب
مفسران گفته‏اند، يا نه مَثَل همان ظاهر خود را حفظ مى‏كند و به معناى “تمثيل”
است؛ يعنى بهشت درجاتى دارد، برخى از آن درجات، ظاهرى است؛ چنان كه فرمود: “جنّات
تجري من تحتها الأنهار” و امثال آن؛ شمارى از آن درجات نيز معنوى است و آن درجه “عنداللهى”
است كه اگر بخواهند به ما تفهيم كنند بايد با ذكر مَثَل باشد؟ بايد ديد كه در
روايات شاهدى بر اين اعتقاد وجود دارد يا نه؟

 نخست اصل خود آيه روشن شود بعد
ببينيم اين تمثيل است يا توصيف؟

 × وسعت بهشت

 “مثل الجنّة الّتي وعد المتّقون
تجري من تحتها الأنهار”.

 آيات قرآن كريم وقتى “جنّت” را
معرفى مى‏كند، گاهى به وسعت جنّت مى‏پردازد و كارى به مثلاً هواى آن ندارد كه گرم
است يا سرد، چنان كه فرمود:

 “و سارعوا إلى مغفرةٍ من
ربّكم و جنّة عرضها السّموات والأرض”.3

 مقصود، آن نيست كه بهشتى كه
همه مؤمنان در آن مى‏روند به اندازه مجموعه آسمانها و زمين است؛ بلكه مقصود آن است
كه بهشت هركدامشان اين قدر گسترده است؛ يعنى وقتى به مؤمنى در بهشت منزل مى‏دهند
وسعت آن منزل به اندازه سماوات و ارض است. لذا در روايات، هنگام بيان وسعت جنّت
آمده است: اگر همه اهل دنيا بخواهند به منزل مؤمنى در بهشت بروند، منزل او گنجايش
تمام آنان را دارد.

 اين بهشت آماده است، اكنون هم
موجود است، از اين رو درباره “قبر” در روايات مى‏خوانيم كه قبر مؤمن “روضة من رياض
الجنّة؛ باغى از باغهاى بهشت است” “مدَّ البصر”؛ يعنى وسعت آن نيز به قدر وسعت ديد
است و تا چشم كار مى‏كند باغ مى‏بيند، اگرچه در كنار او كافرى هم دفن شده باشد.

 داستان روضه منوره على بن موسى
الرّضاعليه السلام بهترين شاهد است.

 برزخ همان قبر است. وقتى از
حضرت‏عليه السلام درباره برزخ سؤال شد، فرمود: “منذ القبر؛ از قبر شروع مى‏شود”.
قبر اين نيست كه كسى بميرد و او را در مكانى دفن كنند؛ فردى كه در دريا غرق مى‏شود
و يا كسى كه در فضا مى‏ميرد نيز قبر دارد. وقتى كه مؤمن از دنيا رحلت كرد قبر او
بهشت برزخى اوست “مدّ البصر؛ به اندازه ديد چشم”. الآن چشم ما دورترين ستاره‏هاى
آسمان را مى‏بيند. بهشت برزخ مؤمن نيز همين قدر گسترده است.

 × درباره هواى بهشت

 درباره هواى بهشت نيز بايد
گفت: هواى بهشت نه گرم است و نه سرد، هواى آن، دلپذير و مطبوع است. هواى “ظلّ” (سايه)
است. ظلّ در برابر “حرور” است و حرور، همان هواى گرم، سوزان و مسموم كننده است.
البته اعتدال “ظلّ”، و سوزان بودنِ “حرور”، دليل وجود آفتابى تابنده نيست، چنين
نيست كه در بهشت به وقت تابش آفتاب، هوا حرور باشد و وقت غروب كردن آن “ظلّ” پديد
آيد. اگر در آيه سوره رعد مى‏فرمايد: “و ما يستوى الأعمى والبصير و لا الظّلمات و
لا النّور و لا الظلّ و لا الحرور”4 مى‏خواهد رابطه تقابلى آنها را بيان كند.

 در آيه مورد بحث نيز فرمود:
مؤمن نه تنها خوراك او در بهشت دايمى است، بلكه ظلّ او هم هميشگى و هواى آن نيز
همواره لطيف و مطبوع است.

 “أكلها دائم”، “أُكُل”
يعنى خوردنى. به معناى “خوردن” نيست؛ زيرا انسان در بهشت هميشه به خوردن مشغول
نيست بلكه خوراكى او هميشه مهيّاست. در بهشت، هم ساكنان آن جاودانه‏اند و هم خوراك
آنان دائمى است و هيچ كس از آنان از آنها منع نمى‏شود.

 × جاودانگى بهشتيان

 و امّا اين كه بهشتيان، براى
هميشه در بهشتند، در آيات بسيارى به آن اشاره شده است. در اين آيات تصريح شده است
كه بهشتيان در بهشت مخلَّدند و هيچ گاه از آن خارج نمى‏گردند. در سوره فرقان،
آيه15 و بعد از آن چنين آمده است:

 “قل أذلك خير أم جنّة
الخلد الّتى وعد المتّقون كانت لهم جزاءً و مصيراً”.

 پس مؤمنان به “بهشت خُلد” وعده
داده مى‏شوند. “خلد” همان جاودانگى است. “لهم فيها ما يشاؤن خالدين” پس هم بهشت
جاودانه است و هم بهشتيان. “كان على ربّك وعداً مسئولاً”اين وعده الهى است و خود
بر خود لازم نموده است، “كَتَبَ على نفسه الرّحمة”،5 نيز اين وعده، “مسؤول” است؛
يعنى مطلوب همگان است و همه آن را از خداى متعال سؤال (طلب) مى‏كنند.

 مى‏گويند: “ربّنا آتنا ما
وعدتنا على رُسُلِك”6 اين مى‏شود “وَعدِ مسؤول”، وعدى كه مؤمنين طلب مى‏كنند
خوراكى بهشتيان نيز هميشگى و انقطاع ناپذير است و هميشه در دسترس مؤمنان است؛ در
سوره واقعه مى‏فرمايد: “لا مقطوعةٍ و لا ممنوعة”7 يعنى آن خوراكيها نه خود به خود
قطع مى‏شوند، (از بين بروند يا تمام بشوند) و نه مانعى بر سر راه استفاده كنندگان
از آنها يعنى مؤمنان وجود دارد؛ پس نه مقطوعند و نه ممنوع.

 همچنين نهرهايى كه در قرآن به
آنها اشاره شده برخى عمومى است و مختص تمام مؤمنان بهشتى است و شمارى نيز اختصاصى
است. چنان كه در تفسير “كوثر” در سوره كوثر آمده است، نهرى عظيم است كه در درجه
اول در اختيار پيامبر و آل البيت‏عليهم السلام و سپس در اختيار شيعيان خاص آنهاست.
پيداست كه اين نهر با نهرهاى عمومى ديگر كه درباره آنها فرمود: “تجرى من تحتها
الأنهار” متفاوت است. گويند: كوثر از زير عرش و از كنار ساق عرش مى‏جوشد.

 در تفسير سوره “ص” اين چنين
آمده كه “ص” نهرى است در بهشت كه از ساق عرش مى‏جوشد. از امام صادق در ذيل كريمه “ص
و القرآن ذى الذّكر”8 نقل شده است: “ص” چشمه‏اى است در بهشت كه از ساق عرش
مى‏جوشد، رسول الله‏صلى الله عليه وآله وسلم در معراج وارد آن چشمه شد يا از آن
چشمه وضو گرفت و جبرئيل – سلام الله عليه – هر روز وارد آن چشمه مى‏شود و پَرْهاى
خود را در آب آن چشمه فرو مى‏برد بعد پَرَش را تكان مى‏دهد و از هر قطره‏اى
فرشته‏اى خلق مى‏شود كه تا ابد خدا را تسبيح و تقديس مى‏كند؛ آيا همه اينها اوصاف
بهشت است و اين “مَثَل الجنّة” يعنى وصف بهشت يا نه، بهشت در دو قسم است؛ يك بهشت،
همين جنّت ظاهرى است كه داراى اشجار و انهار است، و بهشت ديگر، معنوى و “عنداللهى”
است و اگر بخواهند بهشت دوّم را براى ما بيان كنند مَثَل مى‏زنند و مى‏گويند: چشمه
آن بهشت چشمه‏اى است كه هر روز جبرئیل – سلام اللّه عليه – وارد آن مى‏شود و… .

 آيا بيان آن مقام و بهشت “عنداللهى”
جز با مثل ممكن است؟

 آيا در روايات بيان شده كه اين
مَثَل به معناى “وصف” نيست بلكه به معناى تمثيل است يا نه؟

 در تفسير شريف “صافى” از “بصائر
الدّرجات” در ذيل آيات: “فى سدرٍ مخضود × و طلحٍ منضود × و ظلٍّ ممدود × و ماءٍ
مسكوب × و فاكهة كثيرة × لامقطوعة و لا ممنوعة”9 چند تا روايت نقل شده است كه يكى
دو روايتش مربوط به جنّت ظاهرى است، يك روايت هم نشانه تمثيل بودن است و آن جنّتِ
معنوى را بيان مى‏كند. تمام روايات مذكور، جز همان روايتى كه در صدد بيان جنّت
معنوى است در تفسير شريف “نورالثّقلين” نيز هست. رواياتى كه در ذيل آيه “لا مقطوعة
و لاممنوعة” آمده از اين قرار است:

 1- از پيامبرصلى الله عليه
وآله وسلم نقل شده است: “لمّا دخلت الجنّة رأيت فى الجنّة شجرة طوبى اصلها فى دار
على‏عليه السلام و ما فى الجنّة قصرٌ و لامنزل إلاّ و منها فترٌ (غصنٌ منها) فيها؛
هنگامى كه وارد بهشت شدم، در بهشت درخت طوبى را ديدم كه اصل و ريشه آن در خانه
على‏عليه السلام بود و هيچ خانه‏اى در بهشت نبود مگر آن كه شاخه‏اى از آن درخت در
آن جا بود.”

 روايت ادامه دارد تا اين كه
سايه اين درخت را تشريح مى‏كند و مى‏گويد: “اگر سوارى دويست سال بتازد نمى‏تواند “ظلّ
ممدود” را به پايان برساند” آن گاه مى‏فرمايد: “ميوه اهل بهشت از شاخه‏هاى زيرين
اين درخت است و در يك شاخه صد نوع ميوه آماده است” “ممّا رأيتم في دار الدّنيا و
ممّا لم تروه؛ چه از آنهايى كه در دنيا ديده‏ايد و چه ميوه‏هايى كه نديده‏ايد” “و
ما سمعتم به و ما لم تسمعوا مثلها؛ چه از ميوه‏هايى كه شنيده‏ايد و چه آنهايى را
كه نشنيده‏ايد”

 “كلّما يُجْتَنى منها شى‏ء
نبتت مكانها أُخرى؛10 هر وقت يك ميوه‏اى چيده بشود فوراً جايش يك ميوه ديگر روييده
مى‏شود”. البته در اين جا بايد روشن شود كه اين مسأله چيده شدن و رشد فورى ديگرى
در جاى آن به چه معناست.

 2- در كتاب “ألإحتجاج” نقل شده
است: “إنّه سُئِل من أين قالوا انّ أهل الجنّة يأتى الرّجل منهم إلى ثمرةٍ
يتناولها فإذا أكلها عادت كهيئتها؛ شخصى به امام صادق‏عليه السلام عرض كرد: اين كه
مى‏گويند، هرگاه فرد بهشتى ميوه‏اى را مى‏چيند و آن را مى‏خورد، مانند همان ميوه
مى‏رويد، به چه معناست؟”. حضرت فرمود: “نعم ذلك على قياس السراج يأتى القابس،
فيقتبس منه فلاينقص من ضوئه شيئاً و قد امتلئت منه الدّنيا سراجاً؛11 آرى چنين است
و اين مانند آن است كه كسى بخواهد از چراغى نورى بگيرد [و چراغ ديگرى را برافروزد ]پيداست
كه از نور چراغ اول هيچ كاسته نمى‏شود، دنيا سراسر از اين چراغهاست”.

 مقصود حضرت چيست؟ آيا سيب و
گلابيهايى كه در طبقها قرار داده مى‏شود همين گونه است؟ يا اين كه پشت سر هم نور
مى‏دهد؟ اين هم بايد معلوم شود.

 اين گونه پرسشهاى مشكل را
غالباً شاگردان ممتاز از آن حضرت‏عليه السلام مى‏پرسيدند.

 × ميزان بهشت و جهنم

 شيخ صدوق‏رحمه الله در “معانى
الاخبار” درباره اين كه على بن ابى‏طالب‏عليه السلام “قسيم الجنّة والنّار” است
نقل مى‏كند: يكى از شاگردان امام صادق‏عليه السلام از امام‏عليه السلام پرسيد: چرا
به رسول اللّه‏صلى الله عليه وآله وسلم مى‏گفتند: “ابوالقاسم”؟

 فرمود: براى اين كه حضرت يك
فرزندى داشت به نام “قاسم” و چون پدر قاسم بود كنيه‏اش ابوالقاسم بود.

 عرض كرد اين را مى‏دانم
مى‏خواهم روشنتر بيان كنيد.

 آن گاه امام‏عليه السلام
فرمود: آيا چنين نيست كه: على بن ابى‏طالب‏عليه السلام “قسيم الجنّة و النّار” است
و به بهشت مى‏گويد: اين دوست من است راه بده، به جهنّم نيز مى‏گويد: اين دشمن من
است اين را بگير يعنى ترازوى بهشت و جهنّم رفتن و صراط بهشت و سبيل جهنّم را تشخيص
دادن سنّت و سيرت على بن ابى طالب‏عليه السلام است؟

 شاگرد عرض كرد: بله، درست است.

 فرمود: مگر نه آن است كه: على
بن ابى‏طالب‏عليه السلام در محضر رسول‏خداصلى الله عليه وآله وسلم علوم و معارف را
آموخت و پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم استاد او بود؟

 عرض كرد: درست است.

 فرمود: مگر نه آن است كه:
معلّم به منزله پدر است و متعلّم به منزله فرزند؟

 عرض كرد: درست است.

 فرمود: بنابراين، على بن
ابى‏طالب كه “قسيم الجنّة و النّار” است، قاسم جنّت و نار است فرزند پيامبر است از
اين رو پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم “ابوالقاسم” است.

 مرحوم شيخ محمد تقى آملى –
رضوان اللّه تعالى عليه – در جلسه درس مى‏فرمودند: اگر اين شاگرد فوراً سير نمى‏شد
و از حضرت‏عليه السلام درباره اين علم هم سؤال مى‏كرد، حضرت‏عليه السلام مطالب
تازه‏ترى مى‏فرمود. اين طور نبوده كه همه معارف را براى همه شاگردانشان بگويند. تا
شاگردان، سؤال نمى‏كردند و تا سؤال كنندگان يك شايستگى نمى‏داشتند، حضرت پاسخى
عميقتر نمى‏دادند.

 در كتاب “توحيد” مرحومِ صدوق –
رضوان اللّه عليه – نقل شده است: سعد بن سعد از امام عليه السّلام سؤال كرد توحيد
چيست؟

 فرمود: “هو الّذى أنتم عليه”12
همين كه داريد توحيد است.

 در بابى ديگر گويا “هشام بن
حكم” از حضرت صادق‏عليه السلام سؤال مى‏كند: دليل بر توحيد چيست؟ حضرت همان برهان
نظم و تمانع را نقل مى‏كند مى‏فرمايد: “اتّصال التّدبير و تمام الصُنع؛ كما قال –
عزّوجلّ: [لو كان فيهما الهةٌ الاّ اللّه لفسدتا]،13 اين يك برهان.

 جاى ديگر “هشام بن سالم” وارد
مى‏شود، حضرت صادق‏عليه السلام از او سؤال مى‏كند – نه اين كه او از حضرت بپرسد – “أتنعت
اللّه؟؛ تو خدا را “بقيه در صفحه 50”

 بقيه از نعمتهاى بهشت

 توصيف مى‏كنى؟”.

 عرض كرد: بله.

 فرمود: “هاتِ؛ بگو”.

 گفت: “هو السّميع البصير”.

 حضرت فرمود: “هذه صفةٌ يشترك
فيها المخلوقون؛ اينها همه صفاتى است كه مخلوقان نيز به نحوى آنها را دارند”. پس
خصيصه الهى چه شد؟

 هشام بن سالم عرض كرد: من بيش
از اين نمى‏دانم شما بيان كنيد.

 حضرت فرمود: “هو نور لا ظلمة
فيه و حياة لاموت فيه و علمٌ لاجهل فيه و حقٌّ لاباطل فيه” حضرت اين برهان را به
عنوان “برهان صِرْفْ” تقرير كرد.

 هشام بن سالم مى‏گويد: “فخرجت
من عنده و أنا أعلم النّاسِ بالتّوحيد”.14

 اين سه ماجرا در سه بخش از
كتاب “توحيدِ” شيخ صدوق‏رحمه الله نقل شده است.

 اين چنين نيست كه
معصومين‏عليهم السلام همه حرفها را براى همه اصحاب بگويند، به هر كدام پاسخى در
خور سؤال كننده مى‏دهند.

 هشام بن سالم بعد از آن كه آن
برهان را از امام صادق‏عليه السلام آموخت ادّعا كرد كه: “خرجت من عنده و أنا أعلم
النّاس بالتّوحيد”، اين برهان در فلسفه‏هاى اسلامى به نام “برهان صِرْف” شناخته
شده و پس از بهره‏گيرى فارابى و ابن سينا و ديگران – رضوان الله عليهم – در فلسفه
صدرالمتألّهين‏رحمه الله تكميل شده است.

 در اين برهان كلمات حكماى قبل
از اسلام نبوده است و در ميان متكلّمين اهل سنّت هم هرگز اين معارف بلند وجود
ندارد.

 3- امام صادق‏عليه السلام
درباره آيه مذكور فرمودند: “واللّه ليس حيث يذهب النّاس انّما هو العالم بما يخرج
منه؛ به خدا سوگند معناى آيه چنان نيست كه مردم مى‏گويند، بلكه مقصود عالم است و
مقصود از ميوه پايان ناپذير هم علم اوست”.

 ببين تفاوت رَهْ از كجاست تا
به كجا!!

 البته همه‏اش حق است، نه اين
كه آن درخت سيب و گلابى هم وجود ندارند ولى اين درختها براى عدّه‏اى است كه به
مقام مقرّبين نرسيده‏اند امّا شخص “مقرّب” هم “جنّات تجري من تحتها الأنهار” دارد
و هم “فاكهة كثيرة” را. بر اساس فرموده امام‏عليه السلام اين كه در قرآن يا در
روايت مى‏گويند: هر چه شما ميوه بگيريد تمام نمى‏شود يعنى انسان به جايى مى‏رسد كه
علمش تمام نمى‏شود؛ هرچه علم به ديگران بدهد باز علم خودش سر جايش محفوظ است. اين
طور نيست كه انسان را به خوراك و امثال ذلك دعوت بكنند تا هر چه مى‏تواند بخورد.

 ذيل همان آيه “و جنّةٍ عرضها
السّموات و الأرض”15 در “الإحتجاج” مرحوم طبرسى هست كه از حضرت‏عليه السلام سؤال
شد: اگر وسعت بهشت به اندازه آسمانها و زمين است پس جاى جهنم كجاست؟

 حضرت عليه السلام فرمود: وقتى
كه شب آمد روز كجا مى‏رود؟

 او هم قانع شد و ديگر سؤالى
نكرد.

 اگر قرآن كريم درجات و معارفى
دارد، روايات هم همين طور است، چون همان بياناتِ قرآن كريم است كه به صورت روايات
درآمده است.

 در سوره ابراهيم در تمثيل “كلمه
طيّبه” مى‏فرمايد: “مثلاً كلمةً طيبةً كشجرة طيّبة أصلها ثابت و فرعها فى السّماء
تؤتى أُكُلَها كلّ حين بإذن ربّها”16 اگر يك كسى مؤمن وارسته شد مگر هر لحظه ميوه
نمى‏دهد؟ اگر يك كسى ولىّ الله المطلق شد مگر همه چيز را نمى‏داند؟ اين كه در
روايتى كه خوانده شد، حضرت‏عليه السلام فرمود: هر شاخه‏اش صد رنگ ميوه دارد، يعنى
صد و يكى ندارد؟ آيا اين به معناى مشخّص كردن حدّ است يا مقصود اين است كه هر چه
بخواهيد به شما مى‏دهد؟

 اگر كسى به مقام شامخ “عصمت” و
“ولايت” رسيد او شجره‏اى طوبى است كه هر ميوه‏اى كه انسانها بخواهند به آنها
مى‏دهد؛ ميوه سخاوت، ميوه عدالت، ميوه حكمت، ميوه معرفت و هر ميوه ديگرى كه
انسانها بخواهند آنها دارند.

 آيا اينها ميوه نيست؟ حتماً
بايد اين ميوه‏هاى ظاهرى باشد؟ بله. براى متوسّطين اين ميوه‏هاى ظاهرى است، ولى
براى مؤمنان حقيقى و مقرّبان، هم اين ميوه‏هاى ظاهرى است و هم آن مراحل بالاتر.

 “والحمد للّه رب العالمين”

پاورقيها:

 1 ) حشر (59) آيه21.

 2 ) قمر (54) آيه54.

 3 ) آل عمران (3) آيه133.

 4 ) فاطر (35) آيه 19 –
21.

 5 ) انعام (6) آيه12.

 6 ) آل عمران (3) آيه194.

 7 ) واقعه (56) آيه33.

 8 ) ص (38) آيه1.

 9 ) واقعه (56) آيات 28
-33.

 10 ) تفسير نورالثقلين –
ج5، ص216، ح48.

 11 ) همان، ص217 – ح50.

 12 ) توحيد صدوق، ص46، ح6.

 13 ) همان، ص250، ح2.

 14 ) همان، ص146، ح14.

 15 ) آل عمران (3) آيه133.

 16 ) ابراهيم (14) آيه 24.

‏انقلاب و آسیبها

رسول اكرم – صلى الله عليه و آله و سلّم – :

 “ثَلاثُ أَخافُهُنَّ عَلى
أُمَّتي مِنْ بَعْدي: ألضَّلالَةُ بَعْدَ الْمَعْرَفَةِ وَ مُضلاَّتُ الْفِتَنِ وَ
شَهْوَةُ الْبَطْنِ وَ الْفَرْجِ.”1

از سه چيز، پس از خود بر امتم بيمناك هستم: 1-
گمراهى پس از شناخت حق 2- فتنه‏ها و آشوبهاى گمراه‏كننده 3- شكم‏پرستى و شهوترانى.

رسول اكرم – صلى الله عليه و آله و سلّم – :

 “ما ذِئْبانِ ضاريانِ
أُرْسِلا فى زَرِيْبَةِ غَنَمٍ بِأَكْثَرَ فَساداً مِنْ حُبِّ الْجاهِ وَ الْمالِ
فى دينِ الْمَرْءِ الْمُسْلِمِ.”2

زيان دو گرگ درنده‏اى كه به گله گوسفندى يورش
مى‏برند، از رياست طلبى و مال دوستى براى دين انسان، كمتر است.

رسول اكرم – صلى الله عليه و آله و سلّم – :

 “لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ
لايُؤْخَذُ لِلضَعيفِ فيها حَقُّهُ مِنَ الْقَوِىِّ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ.”3

 ملتى كه حق ضعيفان را از
زورمندان با صراحت و قاطعيت نگيرد، هرگز روى سعادت را نخواهد ديد.

امام على – عليه السلام – :

 “يُسْتَدَلُّ عَلى
إِدْبارِ الدُّوَلِ بِأَرْبَعٍ: تَضْييعِ الأُصُولِ و التَّمَسُكِ بِالْفُرُوع، وَ
تَقْديمِ الأَراذِلِ وَ تَأْخيرِ الاَفاضِل.”4

 چهار دليل، علت واژگونى
دولتهاست: 1- از ميان رفتن اصول و مبانيى كه حكومتها براى آنها، تشكيل شده‏اند، 2-
روى آوردن به كارهاى روبنايى و فرعى، 3- واگذارى امور به افراد ناصالح، 4- بها
ندادن به صاحبان فضيلت و نيروهاى توانمند.

امام على – عليه السلام – :

 “وَ لاتَتْرُكُوا الأَمْرَ
بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْىَ عَنِ الْمُنْكَرِ فَيُوَلّى عَلَيْكُمْ شِرارُكُمْ
ثُمَّ تَدْعُونَ فَلايُسْتَجابُ لَكُمْ.”5

اصل امر به معروف و نهى از منكر را ترك نكنيد كه
]اگر
چنين نماييد[ عناصر شرور بر شما حاكم
مى‏شوند، آن گاه است كه دعا مى‏كنيد و اجابت نمى‏شود.

امام على – عليه السلام – :

 “آفَةُ الْوُزَراء سُوءُ
السَّريرَةِ.”6

آفت كارگزاران، بد انديشى است.

امام على – عليه السلام – :

 “آفَةُ الزُّعَماء ضَعْفُ
السِّياسَةِ.”7

آفت زمامداران، كم مايه بودن در سياست است.

امام على – عليه السلام – :

 “آفَةُ الرَّعِيَّةِ
مُخالَفَةُ الطَّاعَةِ.”8

آفت و وسيله نابودى فرمانبران، مخالفت با
فرمانروايان است.

امام على – عليه السلام – :

 “آفَةُ الْجُنْدِ
مُخالَفَةُ الْقادَةِ.”9

 آفت سپاهيان، مخالفت فرماندهان
با يكديگر است.

پاورقیها:

1) جامع السعادات، ج2، ص4.

 2) منية المريد، ص51.

 3) نهج البلاغه، صبحى
الصالح، نامه 53.

 4) غررالحكم و درر الكلم،
ج2، ع86.

 5) نهج البلاغه، صبحى
الصالح، ص422، رساله 47.

 6) غررالحكم و درر الكلم،
ج1، ص304.

 7و 8 و9) همان.

گفتار ماه

 پيام انقلاب

 انقلاب؛ يعنى “دگر شدنىِ
تكاملى، مردمى، سريع و خشن و ژرف كه اين دگرشدن طىّ شش مرحله و در يك فاصله زمانى
نه زياد بلند، صورت مى‏پذيرد” و آن شش مرحله، عبارتند از: دگرشدن ارزشهاى اجتماعى
و فرهنگى، نظام حكومتى، بافت اجتماعى، سياست خارجى و زيربناى اقتصادى و در يك
كلام، انقلاب؛ يعنى تحول تمام عيارِ حكومت و جامعه.

 انقلاب اسلامى ايران از سه
مؤلّفه و عنصر اساسى شكل گرفت:

 1- اسلام به عنوان ايدئولوژى
محرّك توده‏ها.

 2- امام خمينى‏قدس سره به
عنوان هدايتگر كشتى انقلاب.

 3- مردم به عنوان پديدآورندگان
نهضت.

 از اين رو انقلاب اسلامى به
نهالى مى‏ماند كه زمينه تحققش در يكصد سال اخير فراهم گشت و در 15 خرداد 1342 بذرش
– توسط رهبر فقيد – پاشيده شد و با خون شهيدان ملت، آبيارى گشت و در 22 بهمن 1357،
جوانه زد و در 12 فروردين 1358 به بار نشست. جمهورى اسلامى نه ظرف انقلاب كه
ماهيتاً محصول و ثمره آن است كه در رفراندوم بى‏مثال 12 فروردين، 98/2 درصد آراى
واجدين شرايط را به دست آورد و مشروعترين نظامى است كه در همايشهاى گوناگون
مقبوليت يافته و به تصويب رسيده است.

 رژيم منحط پهلوى به علت عدم
اعتقاد و پايبندى به احكام شريعت و خودرأيى در امور، به صورت رژيمى خودكامه درآمد
و از آن جا كه هويت استبداد با آزاديهاى اجتماعى و بسيارى از حقوق اساسى در تضاد
است؛ بناچار فاقد پشتوانه مردمى شد و براى ادامه حياتش به نيروهاى قدرتمند آن سوى
مرزها تكيه كرد. در راستاى اين هدف، ايران به زرّاد خانه آمريكا تبديل شد و پايگاه
مستشاران آمريكايى، در نتيجه روزانه بيش از شش ميليون بشكه نفت به تاراج مى‏رفت تا
از يكسو با پرداخت سوبسيد، ناآراميهاى اجتماعى را مهار كند و از جانب ديگر با
تجهيزات پيشرفته سركوب، رژيم اختاپوسى خود را محافظت نمايد.

 از سوى ديگر براى فريب و
بى‏خبر نگاه داشتن توده‏ها، فرهنگ مبتذل غرب را تا اندرون خانه‏ها كشاند و در جهت
مبارزه با اسلام، نه تنها به ترويج مراكز فساد و فحشا پرداخت، بل استخوانهاى
پوسيده كوروش هخامنشى را عَلَم كرد تا گذشته سياه را در برابر آينده درخشان، سان
دهد و بدين ترتيب زمينه انهدام قدرت شيطانى خويش را فراهم ساخت.

 از آن جا كه مردم مسلمان و
فداكار ايران، همه آمال و آرزوهاى خود را در تحقق حكومت عادلانه على‏عليه السلام
مى‏ديدند، به نداى بت‏شكن قرن، پاسخ مثبت دادند و چنين شد كه طومار ننگين آن رژيم
ارتجاعى درهم پيچيده گشت. انقلاب آمد تا هويت گمشده انسان امروز را به او
بازگرداند و افق نوينى فراروى بشريت بگشايد و او را در نيل به هويت فطرى و رسيدن
به كمال نامتناهى يارى دهد. از اين رو، “روژه گارودى” – سياستمدار مسلمان برجسته
فرانسوى – معتقد است: حداقل به دو دليل، انقلاب اسلامى ايران كاملترين انقلابهاست:
نخست آن كه اين انقلاب هم مى‏خواهد موجوديت درونى انسان و هم ساختار اجتماعى را
تغيير بدهد و دوم آن كه اين انقلاب، داراى پيام جهانى است.

 بدين سان پيام انقلاب موجى در
عالم به وجود آورد كه از سوى خبرگزاريهاى بين المللى، “پديده خمينيسم” يا “بنيادگرايى
اسلامى” خوانده شد و همان طور كه در سرمقاله ماه پيش، گفته آمد استكبار جهانى
كوشيد تا با ترفندهاى مختلف، ثمره انقلاب؛ يعنى جمهورى اسلامى را از ميان بردارد و
اكنون نيز آن هدف در اشكال ديگرى تعقيب مى‏شود، ولى پيداست كه انقلاب تنها از
ناحيه دشمن خارجى تهديد نمى‏شود بل گاهى از جانب دشمنان داخلى يا دوستان
بى‏مسؤوليت نيز آسيب مى‏بيند يا مورد ناسپاسى واقع مى‏شود. لذا شاهد بوده‏ايم كه
برخى از عناصرى كه ظاهراً در باشگاه انقلاب، كى‏هاپ (فرياد) مى‏كشند، در
اعلاميه‏اى – كه با هدف نفى مذاكره با آمريكا صادر مى‏كنند – شكوه و عظمت انقلاب
را نابخردانه به سخريه مى‏گيرند و هيچ از خود نمى‏پرسند كه براستى اگر توانايى
انقلاب محصور در حجمى است كه اينان مى‏پندارند، پس اين همه توطئه بين‏المللى براى
چيست؟ و اين چه پديده‏اى است كه – با اين ضعف ادعايى – خواب راحت را از چشمان
سردمداران نظم نوين جهانى ربوده است؟ اين همه عربده كشيهاى امپرياليستها و
صهيونيستها از وحشت چيست؟

 شگفتا در حالى كه امپرياليزم
خبرى، كانون خيزشها و حركتهاى اسلامى جهان را جمهورى اسلامى ايران مى‏داند و تنها
مخالفت ايران را با روند سازش اعراب و اسرائيل، مشكل لاينحل بين‏المللى مى‏خواند،
كسانى ديدگان برهم نهاده، آفتاب حقايق را انكار مى‏كنند. متأسفانه بعضى ديگر نيز
آن سان شيفته مغرب زمين و بهشت موعود “فرانسيس فوكوياما”، گشته‏اند كه گويى رسالتى
جز تبيين و دفاع از فلسفه “سكولاريزم” و كارآمدى موهوم “ليبراليسمِ” به آخر خط
رسيده، ندارند. طرفه آن كه نسل نو مسلمان در آمريكا و اروپا به دنبال هويّت گمشده،
به سوى اسلام ناب محمدى‏صلى الله عليه وآله وسلم رو آورده است ولى كسانى پيدا
مى‏شوند كه تازه به فكر انديشه‏هاى آزمون داده قرن هفدهم و هيجدهم ميلادى
افتاده‏اند!

 پاره‏اى ديگر نيز از درك اين
معادله معمولى عاجزند كه جمهورى اسلامى ثمره و دستاورد انقلاب است و اگر اين كانون
از بين برود، انقلابى باقى نخواهد ماند تا در آن سوى مرزها به دنبال دستاوردش
بگردند. البته كسى منكر كاستيها و كمبودها – بويژه در عرصه اقتصاد و معيشت مردم –
نيست، اما انتقاد سازنده و نماياندن راه درست كجا و نسل جوان را از انقلاب نوميد ساختن
كجا؟!

 چرا بايد در اين فرمول ساده
ترديد داشت كه طرحها و لوايح دولتها و مجلسها – با هر سياست و برنامه‏اى – لااقل
پس از چهار سال قابل تعويضند ولى نظام جمهورى اسلامى و قلب تپنده آن (ولايت فقيه)
جاودانه‏اند و نبايد به بهانه ناپسند دانستن پاره‏اى از سياستهاى اقتصادى و
موضعگيريهاى سياسى، اصل نظام؛ مورد هدف قرار گيرد.

 اكنون كه دشمن ستمگر از
اقيانوسهاى دوردست به همسايگى ما آمده و ستون پنجم را در جبهه‏هاى مختلف به كار
گرفته است، مگر راهى جز همسنگر شدن تمامى انقلابيون دين‏باور باقى مانده است؟
امروز بايسته است كه همه نيروهاى معتقد به امام و انقلاب، روشهاى تاكتيكى خود را
به كنارى نهند و – ضمن حفظ مواضع اصولى و استراتژيك – در جبهه واحدى قرار گيرند تا
با هدايت ناخداى تواناى انقلاب، از موجهاى سهمگين بگذرند و به استقبال دولت يار
بشتابند وگرنه بيم موج و گردابى چنين حايل در پيش است و رسالت تداوم انقلاب بر
دوش. والسلام

 سردبير

امام خمینی ثابت و استوار از آغاز تا پایان

گفتار ماه                                                         سردبير

آسيبهاى انقلاب  

 نعمتهاى بهشت                                               آية
الله جوادى آملى

 پيامبر(ص) و پديده وحى                                     آية الله معرفت

آيين همسردارى                                               آيةالله
مصباح يزدى

 ماهيت گناه                                                    سيد
محمودحسينى‏كاويانى

 خاطرات اسارت                                              حجةالاسلام شاكرى

 بهار در نگاه شاعران (شعر)

 آموزش دينى دختربچگان                                   مينا‌هاشمى

ماجراى جنگ بدر                                           حجةالاسلام
والمسلمين رسولى محلاتى

 روايت فضيلت                                              غلامرضا گلى زواره

گفته‏ها و نوشته‏ها

 پاسخ به نامه‏ها

 جدول

 گزارشهاى علمى – پژوهشى  

 نگاهى به رويدادها

     رهنمودهای مقام معظم رهبری آیت الله خامنه
ای

ماهنامه پاسدار اسلام.

صاحب امتياز: دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه
قم.

مدير مسؤول: محمد حسن رحيميان.

دفتر مركزى: قم خيابان شهدا- صندوق پستى
37185/777 – تلفن 24803 – فاكس32332

شعبه تهران : خيابان انقلاب اسلامى – بين فلسطين
و وصال – تلفن 6468283

حساب جارى 600/9 بانك ملت قم- شعبه آموزش و
پرورش.

تك شماره 400 ريال – اشتراك ساليانه 4800 ريال.

چاپ : چاپخانه دفتر تبليغات اسلامى.

 توجه:

 به اطلاع خوانندگان فرزانه
مى‏رساند كه سالنامه شماره سيزدهم مجله پاسدار اسلام، در يك مجلد و با كيفيت مرغوب
و با قيمت 650 تومان تقديم علاقه‏مندان مى‏گردد.

 كتابخانه‏ها، مؤسسات فرهنگى و
خوانندگانى كه مايل به تهيه اين اثر گرانسنگ هستند، مبلغ مذكور را به‏حساب جارى
600 / 9 بانك ملت قم – شعبه آموزش و پرورش، واريز و فتوكپى آن را به آدرس مجله،
ارسال نمايند.

 “روابط عمومى مجله پاسدار
اسلام”

مقام
معظم رهبرى حضرت آية الله العظمى خامنه‏اى

الجزاير، مصر و فلسطين اشغالى را نگاه كنيد!
آنها خيال مى‏كردند همه چيز در فلسطين اشغالى تمام شده است، ولى مسلمانان آن جا چه
هيجانى دارند، چه مبارزه‏اى مى‏كنند؟ در داخل اروپا بوسنى و هرزه‏گووين را نگاه
كنيد كه چطور يك عده مسلمان با انگيزه مسلمانى – با اين كه از مسلمانى چيز زيادى
هم نمى‏دانند – ، احساس مسلمانى؛ يعنى همان احساسى كه انقلاب اسلامى ايران به آنها
داد، در مقابل دشمنانشان قيام كردند.

شايعه سازى يكى از اساسى‏ترين پديده‏هاى مربوط
به انقلاب اسلامى ]است[
كه شايد نسبت به كمتر پديده‏اى در دنيا، اين طور وجود داشته است. اين پديده به
كمتر حادثه‏اى به اين شدت وجود داشته است. مسأله تبليغات و شايعه‏سازى عليه جمهورى
اسلامى از روز اول انقلاب، توسط قدرتهاى مخالف اسلام و انقلاب اسلامى، از قبيل
دولت آمريكا، انگليس و صهيونيستها به شدت رواج يافته است. صهيونيستها و دولت غاصب
اسرائيل حالا ابزار دستى براى آمريكا هستند، براى اين كه كارهاى آنها را در منطقه
انجام دهد. و ديگر خبرگزاريها، راديو و تلويزيون‏هاى وابسته به دشمنان اسلام هستند
كه از روز اول تا حال با حجم زياد و كيفيت بالا، تبليغات عليه جمهورى اسلامى را
شروع كرده‏اند. اينها هر چه كه به دهانشان آمده گفته‏اند.

اين مسأله حقوق بشر كه ممكن است عدّه‏اى در دنيا
واقعاً قبول هم بكنند، از همين جعليات اينهاست. مى‏گويند در ايران حقوق بشر تضييع
مى‏شود؟! حالا چرا؟! بعد ليستى مى‏دهند و مى‏گويند شما اينها را اعدام كرده‏ايد.
آنها اعدام قاچاقچيان هروئين و مرفين را كه اگر مى‏شد اينها را بيش از يك بار
اعدام كنند جا داشت را نقض حقوق بشر مى‏دانند؟!

 ديگر اين كه ما را به تروريسم
متهم مى‏كنند! چه دليلى داريد به اين كه ايران تروريست است و تروريسم را صادر
مى‏كند مى‏گويند، ببينيد كه مردم در فلسطين و لبنان چه مى‏كنند؟ اين چه ربطى به
ايران دارد؟ شكى در اين نيست كه يك عده انسان در فلسطين بيدار شده‏اند و از انقلاب
اسلامى الهام گرفته‏اند. حالا عدّه‏اى در لبنان بيدار شده‏اند و مى‏گويند كه چرا
شما اسرائيل غاصب و صهيونيستهاى بى‏وطن و دولت جعلى غلط اسرائيل را به اين جا
آورده‏ايد و به لبنان و فلسطين مسلط كرده‏ايد؟ اين چه ربطى به ايران دارد؟

من به ملت ايران عرض مى‏كنم كه همه اين تفصيلات،
دشمنيها و خصومتها به مراتب كوچكتر از اقتدار و پايدارى جوهره اصلى انقلاب اسلامى
است، به مراتب پائين‏تر و پست‏تر است. انقلاب خيلى عظيم‏تر و ستبرتر از اين
حرفهاست… . 73/11/14

ما مى‏گوئيم كه صهيونيسم بايستى از خاور ميانه
برداشته شود. تو مى‏خواهى صهيونيسمى كه جمهورى اسلامى قاطعاً و حتماً بارها گفته و
خواهد گفت كه صهيونيسم بايد ريشه كن شود، حالا مى‏خواهيد آنها دلشان با جمهورى
اسلامى صاف بشود؟!.73/11/14

عيد واقعى

 “عيد مسلمين وقتى سعيد و
مبارك هست كه مسلمين خودشان استقلالشان را و مجدشان را، آن مجدى كه در صدر اسلام
براى مسلمين بود به دست بياورند. مادامى كه مسلمين در اين حال هستند، در حال تفرق
و تشتت و در حالى كه همه چيزشان پيوسته به غير است، هيچ روزى براى آنها مبارك
نيست. مبارك آن روزى است كه دست اجانب از ممالك ما، از ممالك اسلامى كوتاه شود و
مسلمين روى پاى خودشان بايستند و امور مملكتشان را خودشان به دست بياورند.”58/8/10

 “من اين سال نو را به همه
مسلمين جهان و ملت‏هاى مظلوم تحت فشار ابرقدرتها و ملت شريف رزمنده ايران تبريك
عرض مى‏كنم. مبارك باد بر شما ملت بپاخاسته و بيدار كه تمام توان خودتان را در
مقابل قدرتهاى بزرگ كه همه بسيج شده‏اند بر ضد شما، به ميدان آورديد و همان طور كه
در اول نهضت با هم همدست و متحد بوديد، امروز هم در اين سال جديد هم با هم هستيد و
من اميدوارم كه بيشتر از پيش با هم برادر و همفكر و هم رزمنده باشيد.”60/1/1

 “مبارك باشد عيد بر تمام
كسانى كه در اين سال در راه، در سال جلو تمام توان خودشان را در صرف براى پيشرفت
اسلام كردند و اميدوارم كه آن دعايى كه در اول سال در حال تحويل خوانده مى‏شود “يا
مقلب القلوب و الأبصار × يا مدبّر الليل و النّهار × يا محوّل الحول و الأحوال ×
حوّل حالنا الى احسن حال” براى ملت ما در آن سال تحقق پيدا كرده است و براى اين
سال بالاتر از آن تحقق پيدا كند. تمام قلوب و تمام ابصار و بصيرتها در دست خداى
تبارك و تعالى و يد قدرت اوست. اوست كه تدبير مى‏كند جهان را، ليل و النّهار را و
اوست كه قلوب را متحول مى‏كند و بصيرتها را روشن مى‏كند و اوست كه حالات انسان را
متحول مى‏كند و ما آن را در ملت عزيز خودمان، در زن و مرد، در كوچك و بزرگ يافتيم.
اين تقليب قلوب كه قلبها از آمال دنيوى و از چيزهايى كه در طبيعت است بريده بشود و
به حق تعالى پيوسته بشود و بصیرتها روشن بشود و صلاح و فساد خودشان را به وسيله
بصيرت بفهمند، در ملت ما بحمد الله تا حدود چشمگيرى حاصل شده است و من اميدوارم كه
در اين سال جديد به اعلا مرتبت خودش برسد. اين قلب‏هايى كه قبل از انقلاب توجه به
دنيا داشت، توجه به آمال دنيوى داشت و از غيب كمتر توجه داشت به غيب، و از غيب
كمتر جلوه‏اى در او حاصل مى‏شد، ما امروز مى‏بينيم كه اين جلوه‏ها حاصل شده است و
اين شوق و شعف‏ها به لقاءاللّه براى آنها حاصل شده است و دست عنايت خداى تبارك و
تعالى به سر اين ملت كشيده شده است و ايمان آنها را تقويت فرموده است كه يكى از
علائم ظهور بقيةاللّه ارواحنا فداه است.”61/1/1

 “خداوند به همه عالم نعمت
فراوان داده است و قابل احصا نيست و ما هم قدرت بر اين كه احصا كنيم نعمتهاى خداى
تبارك و تعالى را نداريم لكن “إمّا بنعمةِ ربّكَ فَحَدّث” تا آن اندازه‏اى كه
مى‏توانيم آن چيزى كه به ملت ما خداى تبارك و تعالى عنايت فرموده است بسيار است.
از آن جمله نجات از آن انحطاط فرهنگى و اخلاقى و وصول به مراتبى از مراتب اخلاق و
فرهنگ و پيروزى در جبهه‏ها و بالاتر از آن پيروزى بر نفس كه براى جوانهاى ما در
قشر وسيعى حاصل شده است و من اميدوارم كه براى همه ما اين پيروزى معنوى و اين تسلط
بر نفس و اين تسلط بر شيطان نفس حاصل بشود و ما امروز غرق به نعمتهايى هستيم كه
نمى‏توانيم آن نعمتها را شكرگذارى كنيم الاّ بطور اجمال كه از خداى تبارك و تعالى
تشكر مى‏كنيم كه به ما يك همچو ملّتى عنايت فرموده است كه در همه جبهه‏ها، در همه
صحنه‏ها حاضرند و ما را و جوان‏هاى ما را و بانوان ما را از آن منجلابى كه براى
آنها درست كرده بودند خداوند نجات مرحمت فرمود.”62/1/1

 “تحويل حال الى الحسن
الحال اين است كه ان شاء اللّه در اين سال نو ما تغييرات روحى بدهيم؛ يعنى واقعاً
تحول برايمان حاصل بشود… و ما اميدواريم كه ملت ما در اين سال نو به طورى عمل
بكند كه سيره انبيا بوده است. به طورى عمل بكند كه سيره اوليا بوده است و عمده اين
است كه هواهاى نفس از بين برود، انسان در طول عمر مبتلاى به اين هواى نفس
است‏كه‏محتاج به رياضت است و من كه گوينده‏ام موفق نشده به اين عمل و من اميدوارم
كه ملت ايران و همه مسلمانان دنيا يك تحولى پيدا كنند در اين سال نو كه براى خدا
كار كنند، براى سلطه خودشان نباشد، براى پيروزى خودشان نباشد، براى هواهاى نفسانى
نباشد.”67/12/29

نگاهى به رويدادها

 جهان اسلام‏

17 مسلمان انقلابى در الجزاير به شهادت رسيدند

رژيم آل‏سعود موج سركوب مخالفان را تشديد كرده
است.(73/10/15)

رابين: حزب اللّه تنها مانع برقرارى صلح ميان
لبنان و اسرائيل است.(73/10/17)

پليس بحرين تظاهرات نمازگزاران را سركوب كرد.(73/10/18)

سازمان كنفرانس اسلامى خواستار پايان دادن به
حملات نظامى روسيه در جمهورى چچن شد.(73/10/20)

50 مسلمان در دور تازه ناآراميهاى بحرين بازداشت شدند.(73/10/25)

نخست وزير كشمير آزاد: بيش از 40 هزار نفر از
مردم مسلمان كشمير به دست ارتش هند به شهادت رسيدند.(73/10/26)

13 مسلمان در دو استان الجزاير به شهادت رسيدند.(73/10/28)

درگيرى مسلمانان كشميرى با پليس هند دهها كشته و
زخمى بجا گذاشت.(73/11/2)

رهبر سازمان جماعت اسلامى مصر به شهادت رسيد.

انفجار بمب در شمال تل آويو دهها كشته و زخمى بر
جا گذاشت.(73/11/3)

144255 مسلمان در تجاوز صربها به بوسنى به شهادت رسيدند.(73/11/5)

دهها نفر از رهبران و اعضاى جهاد اسلامى و حماس
توسط پليس عرفات دستگير شدند.

 (73/11/6)

2 مسلمان مبارز لبنانى زير شكنجه اسرائيلى‏ها به شهادت رسيدند. (73/11/8)

26 مسلمان انقلابى توسط رژيم‏هاى مصر و الجزاير به شهادت رسيدند.(73/11/10)

انفجار يك اتومبيل حاوى بمب در مركز الجزيره،
بيش از 38 كشته بر جاى گذاشت.

 (73/11/11)

 اخبار داخلى

رئيس جمهور: حمله روسيه به چچن آتش انتقام را در
دل مسلمانان شعله‏ور مى‏سازد.

ايران براى ميانجيگرى در چچن اعلام آمادگى كرد.(73/10/15)

رئيس جمهورى: جانبازان، سند مجسم ايمان و جهاد
مردم قهرمان ايران هستند.

 (73/10/17)

ايران اولين صادر كننده خرما در جهان شناخته شد.

مجازات حبس متخلفان رانندگى به جزاى نقدى تبديل
شد.

قائم مقام وزات امور خارجه: عملكرد روسيه در چچن
تأسف‏آور است.

هشدار ايران به اسرائيل؛ تهديد اسرائيل عليه
تأسيسات صلح‏آميز اتمى ايران اشتباه مرگبارى خواهد بود.(73/10/18)

درآمد لايحه بودجه 74 از فروش نفت بر مبناى هر
بشكه 15 دلار تصويب شد.

قرار داد يك ميليارد دلارى براى تكميل نيروگاه
اتمى بوشهر امضا شد.

ايران، بار ديگر خواستار برچيدن سلاحهاى هسته‏اى
از منطقه خاورميانه شد.

قرارداد تكميل نيروگاه اتمى بوشهر بين ايران و
روسيه امضا شد.(73/10/19)

آژانس بين المللى انرژى هرگونه برنامه هسته‏اى
مخفى در ايران را تكذيب كرد.

 (73/10/21)

255 هزار قلم داروى كميباب از سه شبكه قاچاق كشف شد.

جسد ملاّ محمد‌هادى بيدگلى پس از 3 قرن سالم كشف
شد.

ايران مقام دوم مسابقات بين المللى قرائت قرآن
كريم را در مالزى بدست آورد.

 (73/10/22)

حجةالاسلام والمسلمين سيد احمد خمينى: استقلال
اقتصادى بايد از كشاورزى شروع شود. صنايع مونتاژ منافعى براى كشورهاى اسلامى
ندارد.

رئيس جمهور: كشورهاى اسلامى مى‏توانند از طريق
خودكفايى كشاورزى و امنيت غذايى با وابستگى‏هاى سياسى مقابله كنند.

 (73/10/25)

خانم معصومه دوستى 161 ساله، پيرترين زن جهان
درگذشت.

841 تن از محكومان دادگاهها مورد عفو رهبر انقلاب قرار گرفتند.

 (73/10/26)

نيويورك تايمز خطر تسليحات اتمى ايران را
تبليغات اسرائيل خواند.

 (73/10/28)

عمل پيوند دريچه‏هاى ريوى و آئورت همزمان بر روى
يك بيمار انجام شد.

 (73/10/29)

مهندس بازرگان درگذشت.

فعاليت ايران براى صدور داروهاى هسته‏اى آغاز
شد.

 (73/11/1)

بلندترين بوته توتون جهان در اروميه به عمل آمد.

 (73/11/3)

رئيس سازمان تعزيزات حكومتى: ريشه اصلى
گرانفروشى، دانه درشت‏ها هستند. سفارشها و فشارها مانع برخورد با كلّه گنده‏هاست.

رئيس كميسيون اداره اسراى جنگى: بيش از 15 هزار
اسير ايرانى در عراق بسر مى‏برند.

 (73/11/5)

طى حكمى از سوى مقام معظم رهبرى: تيمسار سرتيب
خلبان حبيب بقايى به عنوان فرمانده جديد نيروى هوايى ارتش منصوب شد.

آمريكا و انگليس اتهام دخالت ايران در سرنگونى
هواپيماى پان امريكن را پس گرفتند.

 (73/11/6)

آية اللّه جنّتى: سرمايه‏داران از خدا بى‏خبر و
برخى افراد در دستگاههاى دولتى نمى‏گذارند مبارزه با گرانى به نتيجه برسد.

 (73/11/8)

186 نماينده مجلس: دولت بايد به سرعت مانع قاچاق ميلياردها دلار
كالا شود.

جراحان قلب خواستار رفع مشكلات قانونى پيوند
اعضا شدند.

لوازم خانگى، خودرو، مصالح ساختمانى و مواد
غذايى، شوينده و بهداشتى مشمول طرح تنظيم بازار شد.

 (73/11/10)

متهم اصلى اختلاس 120 ميليارد تومانى بانك
صادرات بازداشت شد.

 (73/11/11)

توليد انبوه نخستين كامپيوتر ايرانى به نام سهند
آغاز شد.

سقف درآمدهاى دولت 96 هزار ميليارد ريال تعيين
شد.

 (73/11/13)

نخستين مجموعه نفربر و تانك ساخت داخل تحويل
سپاه پاسداران شد.

حجةالاسلام والمسلمين سيد احمد خمينى:آنچه امام
را همواره رنج مى‏داد اسراف و تجمل پرستى بود.

دكتر عباس زرياب خويى، محقق، اسلام‏شناس و مترجم
نامدار درگذشت.

سخنگوى وزارت خارجه: اعزام سفير جديد نروژ منوط
به اصلاح سياستهاى ضدّ اسلامى دولت اسلو مى‏باشد.

 (73/11/15)

 اخبار خارجى

بوتو: احتمال سومين جنگ هند و پاكستان وجود
دارد.

رژيم صهيونيستى با بمب‏هاى خوشه‏اى، جنوب لبنان
را بمباران كرد.

 (73/10/15)

يلتسين با پذيرش شكست در چچن، نيروهاى وزارت
كشور روسيه را جايگزين ارتش كرد.

پطروس غالى: سازمان ملل قادر به برقرارى صلح در
جهان نيست.

كمونيستهاى سابق در انتخابات ازبكستان پيروز
شدند.

عراق، علت بيمارى مرموز هزاران سرباز آمريكايى
شركت كننده در جنگ خليج فارس را تشعشات اتمى اعلام كرد.

 (73/10/17)

فرمانده نيروهاى مسلح روسيه در چچن بدست مدافعان
مسلمان به هلاكت رسيد.

وزير كشور عربستان: ايران اسلامى، قدرتمند است.
ما خواهان بهبود روابط با تهران هستيم.

 (73/10/18)

چين، آمريكا را به دخالت آشكار در امور داخلى
خود متهم كرد.

صربها با حمله به منطقه مسلمان نشين بيهاج
آتش‏بس در بوسنى را نقض كردند.

 (73/10/19)

جوانان چچن با كوكتل مولوتف تانكهاى روسى را
شكار مى‏كنند.

نيويورك تايمز: آمريكا در منزوى كردن ايران شكست
خورده است.

دولت بوسنى، طرح صلح جديد غرب را رد كرد.(73/10/20)

200 نويسنده مصرى خواهان مقابله با سازش اعراب و اسرائيل شدند.

ساف خواستار دخالت جامعه جهانى براى توقف توسعه
شهرك‏هاى صهيونيست‏نشين در مناطق اشغالى شد.

“ربانى” با تشكيل يك دولت چند حزبى در افغانستان موافقت كرد.

آمريكا براى خلع سلاح هسته‏اى هند و پاكستان
ضرب‏الأجل سه ماهه تعيين كرد.

اسحاق رابين: اسرائيل هرگز از كرانه باخترى خارج
نخواهد شد.

معاون دبير كل اتحاديه عرب: آمريكا از اعراب
انتظار دارد مطيع اسرائيل باشند.

 (73/10/22)

سولژ نيتسين: دنياى اسلام ابرقدرت فرداى جهان
است.

ژاپن على‏رغم مخالفت آمريكا اعطاى اعتبار به
ايران را از سر گرفت.

روسيه بار ديگر يورش هوايى و زمينى را عليه مردم
بى‏دفاع چچن آغاز كرد.

اسحاق رابين در امّان با پادشاه اردن گفت و گو
كرد.

42 هزار مسلمان هندى از شركت در انتخابات ايالتى محروم شدند.

جناحهاى مخالف در الجزاير با هم ائتلاف كردند.

ساكنان شهرك‏هاى صهيونيست‏نشين به فلسطينيان
اعلام جنگ كردند.

دولت بوسنى و كشورهاى اسلامى با كاهش تحريم‏هاى
رژيم بلگراد مخالفت كردند.

جنگ يمن و عربستان گسترش يافت.

 (73/10/24)

وزير دفاع آمريكا خواستار مبارزه با اصول‏گرايى
مذهبى در آسيا شد.

مردم مسكو عليه جنگ در چچن دست به تظاهرات زدند.

 (73/10/25)

1200 سرباز آمريكايى وارد پاناما شدند.

دورايف: 47 ژنرال روس به چچن پيوسته‏اند.

مقاومت مردمى در چچن، ارتش روسيه را در مواضع
خود متوقّف كرده است.

مقام‏هاى بحرين، رهبران مخالف را از اين كشور
تبعيد كردند.

 (73/10/26)

زلزله كم سابقه در ژاپن هزاران كشته، زخمى و
مفقودالأثر بر جاى گذاشت.

 (73/10/28)

چيللر طرح ممنوعيت فعاليت سياسى در مساجد را به
پارلمان تركيه داد.

رژيم الجزاير به نقض حقوق بشر در اين كشور
اعتراف كرد.

 (73/10/29)

تركيه 6 هواپيماى تجسسى از فرانسه خريد.

وزير خارجه انگليس: هيچ سند و مدركى نداريم ولى
به فعاليتهاى هسته‏اى ايران ظنين هستيم.

 (73/11/2)

آمريكا بدهكارترين كشور جهان اعلام شد.(73/11/4)

وزيز امور خارجه آمريكا: ايران مشكلى بسيار جدى
براى آمريكا به حساب مى‏آيد.

 (73/11/5)

پيمان نظامى ميان امارات و فرانسه در ابوظبى
امضا شد.

 (73/11/6)

تركيه خواستار كمك اتحاديه اروپا براى مهار
اصولگرايان شد.

سه كودك در يكى از معابد هند قربانى شدند.

 (73/11/9)

دينار اردن پول رسمى سازمان آزاديبخش فلسطين )ساف(
شد.

 (73/11/10)

وزير امور خارجه سودان: مشكل خاصّى با اسرائيل
نداريم!

 (73/11/11)

چچن‏ها نبرد چريكى را عليه نيروهاى روسيه آغاز
كردند.

آمريكا بار ديگر خواستار مذاكره با جمهورى
اسلامى ايران شد.

 (73/11/12)

خبرگزارى فرانسه: زندانهاى انگليس، فرانسه و
هلند مالامال از زندانى است.

آمريكا و كره شمالى در مذاكرات هسته‏اى به توافق
رسيدند.

سيل در اروپا صدها هزار خانه را ويران كرد.

 (73/11/13)

رئيس جمهور تاجيكستان از وزير كشورش كتك خورد!

مذاكرات سران ارتجاع عرب و اسرائيل در قاهره به
بن بست رسيد.

 (73/11/5)

 گزارشهاى علمى – پژوهشى

  زندگى غربى و سرطان سينه

 8/3 درصد از زنان انگليسى به
بيمارى سرطان سينه مبتلا مى‏شوند در حالى كه آمار مربوط به زنان كشورهاى شرقى
مانند چين و ژاپن يك چهارم اين مقدار و در سطح 2 درصد است.

 در بعضى از كشورهاى غربى آمار
مبتلايان به اين بيمارى از اين ميزان نيز فراتر رفته است. در منطقه خليج
سانفرانسيسكو در آمريكا بالغ بر 14 درصد از زنان به اين بيمارى دچار مى‏شوند.

 تحقيقات دانشمندان و آمار به
دست آمده در طى سالهاى گذشته، نشان مى‏دهد، شيوه زندگى در كشورهاى غربى عامل
عمده‏اى در افزايش احتمال ابتلاى به اين بيمارى در زنان است. از مطالعات انجام شده
بر روى زنان ژاپنى كه به كشورهاى غربى مانند آمريكا مهاجرت كرده‏اند، چنين
برمى‏آيد كه درصد ابتلا به بيمارى سرطان سينه در نسلهاى بعدى از 2 درصد به 8 درصد
افزايش يافته است، حتى اگر با همسران ژاپنى الاصل ازدواج كرده باشند.

 روزنامه تايمز چاپ لندن با
انتشار نتايج تحقيقات متخصصين در اين زمينه عامل اصلى در اختلاف قابل توجه ميان
درصد ابتلا به بيمارى سرطان سينه در غرب و ديگر كشورها را مربوط به سبك زندگى و
رژيمهاى غذايى دانسته است.

 در مقاله‏اى كه به قلم دكتر “تريشاگرينهال”
نوشته شده است، يازده عامل در زندگى غربى به عنوان تفاوتهاى عمده و اساسى در فراهم
آوردن زمينه ابتلا به سرطان سينه ذكر شده است كه عمده آنها از اين قرارند: نوشيدن
الكل، دوران قاعدگى و باردارى زودرس، ميزان چربى غذا، خوددارى مادران از دادن شير
به نوزاد، يائسگى ديررس، بچه‏دار نشدن و زنانى كه بچه‏اى به دنيا نياورده‏اند.

 مصرف استروژن در جلوگيرى از  پوكى استخوان

 بر اساس تحقيقات جديد، زنان
مى‏توانند با مصرف استروژن در طول پنج سال اول يائسگى خطر بروز شكستگى استخوان
رابه‏ميزان‏قابل توجهى كاهش دهند.

 به گزارش خبرگزارى فرانسه از
فيلادلفيا تحقيقات ديگر نشان داده است كه مصرف استروژن مى‏تواند از بروز
استئوپروسيس – كاهش تراكم استخوان كه منجر به شكستگى استخوان لگن خاصره و مچ دست
مى‏شود – جلوگيرى كند.

 اما تحقيق منتشر شده در نشريه “آناليز
اينترنال مديسين” تأثير سودمند آن را به تمام شكستگيهاى غير نخاعى تعميم داده است.

 “جين كالى” كه سرپرستى اين
تحقيق را بر عهده داشته است مى‏گويد: نتايج تحقيقات ما نشان مى‏دهد استروژن بايد
در ابتداى دوران يائسگى مصرف شده و براى مدت زمان نامحدودى ادامه يابد.

 زنانى كه مصرف اين هورمون را
در مراحل اوليه منوپاز شروع و ادامه دادند خطر بروز شكستگى در ناحيه مچها و لگن
خاصره آنها به ميزان 71 درصد و شكستگى غير نخاعى آنها به ميزان 50 درصد كاهش يافت.

 افراد نابينا و نور خورشيد

 راز اين معما كه چگونه برخى از
افراد كاملاًنابينا اگرچه نمى‏توانند نور را از تاريكى تميز دهند هر شب در زمان
مشخصى به خواب مى‏روند كشف شد.

 بى‏خوابى يكى از مشكلات افراد
نابيناست و ساعت بدن آنها با ساعت ديوارى هماهنگ نيست به اين دليل
آنهاشب‏هادررختخواب‏غلت‏مى‏زنندوروزهاچرت‏مى‏زنند.

 علت بروز مشكلات در خواب
نابينايان واضح است زيرا مغز بايد در معرض نور خورشيد قرار گيرد تا ساعت درونى آن
با برنامه دقيق 24 ساعت شبانه روز كار كند در غير اين صورت هر روز نيم ساعت عقب
مى‏ماند.

 اقليت خوش شانسى از نابينايان
در زمان مناسب براحتى مى‏خوابند و دانشمندان دريافته‏اند كه اين دسته از نابينايان
عليرغم اينكه چشمانشان فاقد بينايى است مغزشان مى‏تواند نور خورشيد را مشاهده كند.

 اين كشف نشانه‏هاى مهمى از
چگونگى حفظ زمان در مغز افراد اعم از بينا و نابينا را در اختيار دانشمندان قرار
مى‏دهد و همچنين عمل جراحى رايج برداشتن چشم افراد نابينا براى حفظ زيبايى را زير
سؤال مى‏برد.

 اين تحقيق كه توسط دكتر “چارلز
آ.سيسلر” و دانشمندان ديگر از بيمارستان بريگهام و زنان در بوستون صورت گرفته است
در نشريه پزشكى نيواينگلند به چاپ رسيده است.

 يكى از عوامل جنون آنى

 گروهى از روان پزشكان موفق به
شناسايى يكى از عوامل بروز بيمارى “شيزوفرنى” يا جنون آنى شده‏اند. اين شناسايى
به‏يافتن‏داروهاى مؤثرتربراى‏درمان‏اين‏بيمارى‏كمك خواهد كرد.

 به گفته روان پزشكان مغز افراد
مبتلا به شيزوفرنى به طور طبيعى رشد نكرده است در نتيجه اين رشد غير طبيعى سلولهاى
عصبى (نرونها) مغز به طور طبيعى با يكديگر ارتباط ندارند.

 روان پزشكان اضافه مى‏كنند،
مغز افراد مبتلا به اين نارسايى مانند كامپيوترى است كه نقيصه‏اى كوچك در آن ديده
مى‏شود. چنين كامپيوترى در بيشتر مواقع به طور طبيعى كار مى‏كند ولى كاركردن زياد
اين كامپيوتر باعث مى‏شود به طور ناگهانى سيستم به هم بخورد و دستگاه از كار
بيفتد.

 مشابه اين پديده در مغز افراد
مبتلا به “شيزوفرنى” يا جنون آنى اتفاق مى‏افتد. در حالى كه مغز آنها در بيشتر
مواقع به طور طبيعى فعاليت مى‏كند ضربه‏هاى عصبى غير مترقبه مى‏تواند به صورت
ناگهانى علايم بيمارى را ظاهر كند.

 بارزترين مشخصه اين نوع بيمارى
شنيدن صداهاى خيالى توسط فرد بيمار است.

 تحقيقات اخير دانشمندان همچنين
به شناسايى داروهاى جديد ضد جنون كه اثرات جانبى كمترى دارد نيز كمك كرده است.
محققان اميدوارند به دليل اثرات جانبى كمتر، تعداد بيشترى از بيماران روانى از اين
داروها استفاده كنند.

جدول

 افقى:

 1 – با هم شريك شدن – از
گناهان كبيره – در رمضان سال دوم ه.ق بين مسلمانان و مشركان روى داد.

 2 – نام ديگر سوره دهر – رشته
باريك – صداى كلفت – ترازو.

 3 – نوعى پارچه – از مراكز
قديمى حديث – بالانشين بدن – جاويد.

 4 – به فرموده مقام معظم رهبرى،
انقلاب اسلامى در هيچ جاى دنيا بدون نام او شناخته شده نيست.

 5 – بالا آمدن آب دريا – حبيب
خدا – تعجب زنانه!

 6 – با پيامبرصلى الله عليه
وآله وسلم در غار بود – صومعه – كم بهايى.

 7 – از اقوام آريايى – تنگى
نفس – چه بسيار – بلند و كشيده.

 8 – صد متر مربع – استماع –
ضربه آرام با انگشت – برادر عربى.

 9 – پيكار – گردش كودكانه –
خانه، درخت – “تو” عربى.

 10 – جزيره‏اى واقع در جنوب
شرقى چين – آنچه كه محكوم در دادگاه در ردّ اتهام از خود ابراز مى‏كند.

 11 – تنها – نيكيها – ورق
كاغذ.

 12 – باغ نارنج.

 13 – سياهرگ – از ورزشهاى
مادر – ضمير اوّل شخص مفرد – نوعى خوراك شبيه حلوا كه از شيره گندم جوانه زده تهيه
مى‏شود.

 14 – مؤمن نسبت به مؤمن اين
گونه بايد باشد – خسيس – زهر – اورنگ و سرير.

 15 – يكى از منابع مالى دولتها
– جَرَس – شهرى واقع در جنوب شرقى خوزستان.

 عمودى:

 1 – نقاب – فرمانروايى – همراه
با هم.

 2 – در اسلام ياد دادن آن، از
جمله حقوق فرزند بر پدر شمرده شده است – پيكارها – نوعى شرك است.

 3 – يارى طلبيدن – يكى از چهار
فرشته مقرّب.

 4 – قسمتى از پا – زبون.

 5 – بخيه – جادادن – از علامات
جمع در فارسى.

 6 – پايتخت ايتاليا – وارد
شدن.

 7 – غلاف شمشير – كلوخ، ده
و روستا –

 مردانگى.

 8 – چهره – گهواره – ترك سهوى
يا عمدى آن موجب بطلان نماز است – گلى زيبا.

 9 – برآورد – گستاخى، خشونت.

 10 – مايع حيات بخش – گزنده
خوش خط و خال – زدن شاخ و برگ زايد درختان – از نجاسات.

 11 – ساخته شده از مس – راهنما
– تمام كننده.

 12 – رودى در اروپا – اوراقى
با ارزش قانونى و حقوقى و مالى – اشاره به دور.

 13 – رطوبت – كمك طلبيدن –
اُف.

 14 – موى بلند – سنگينترين
فلز.

 15 – شريف و نجيب –
ورقه‏اى كه در آن امرى را به اطلاع مردم برسانند.

 16 – تله – خوى آدمى – از
بزرگترين نيروگاههاى توليد برق كشور.

 17 – از وسايل آشپزخانه – سلول
– زننده، توهين آميز.

 توجه:

 به سه نفر از برندگان – به قيد
قرعه – جوايزى اهدا مى‏گردد.

 لطفاً پاسخهاى درست را تا
بيستم اسفند ارسال فرماييد.

 برندگان اين ماه آقايان عزت
طاهرى و جشميد جمشيديان از اصفهان مى‏باشند، كه جايزه با پست ارسال مى‏گردد.

 تنظيم: امامى پور

گفته‌ها و نوشته‌ها

 آزادگان

 حكيمى را پرسيدند: چندين درخت
نامور كه خداى – عزّ و جلّ – آفريده است و برومند، هيچ يك را آزاد نخوانده‏اند،
مگر سرو را كه ثمره‏اى ندارد، درين چه حكمت است؟ گفت: هر درختى را ثمره‏اى معيّن
است كه به وقتى معلوم، به وجود آن تازه آيد و گاهى به عدم آن پژمرده شود و سرو را
هيچ از اين نيست و همه وقتى، خوش است و اين است صنعت آزادگان!

 (گلستان سعدى، ص286)

 هماهنگى شيعه و سنى

 استاد محمد فكرى: خوشبختانه،
اهل سنّت در دوست داشتن خاندان پيامبر و يارى و تقديس آنان با شيعه هماهنگند و در
گرايش قلبى ژرف به امام بزرگ على بن ابى طالب و سزاورتر بودن امام و فرزندانش براى
خلافت، چون شيعه مى‏انديشند و قبول دارند كه منزلت حضرت على نسبت به پيامبر(ص)،
منزلت‌هارون است نسبت به موسى… .

 “جماسه غدير، ص119”

 حد نگه دارى

 آورده‏اند: نقاش بزرگى عادت بر
اين داشت كه تابلوهايش را از جايى مى‏آويخت كه عابران بتوانند آنها را ببينند و
خود به نظريات‏آنهاگوش فرامى‏داد.روزى كفشگرى به‏كفشهاى تابلوى خاصى، خرده گرفت و
روز بعد ديد كه آنها دوباره نقاشى شده‏اند، از موفقيت خود به عنوان يك منتقد،
مغرور گشته به ايراد گرفتن از پاى عكس پرداخت، در اين هنگام نقاش از پشت پرده آواز
داد: كفشگر! از قالب كفش دوزى خود، فراتر مرو!

 پيروزى شاهانه

 درباره بى‏اطلاعى فتحعلى شاه
از امور دنيا گفته‏اند كه در جنگ با روسها، هشتاد هزار نفر سپاهى بى‏نظم و انضباط،
گرسنه و عريان را برداشته، با خود به قراجه داغ (ارسباران) برد و در نه كيلومترى
خاور اهر اردو زد. و در ضمن رجزخوانى گفت:

 “من با اين سپاه يكسره تا
مسكو خواهم رفت و خاك آن شهر را به توبره خواهم كشيد”!”لطيفه‏هاى سياسى، ص117”

 همنشينى

 جامه كعبه را كه مى‏بوسند

او نه از كِرم پيله، نامى شد

 با عزيزى نشست روزى چند

لاجَرَم همچون او گرامى شد

 (مصلح الدين سعدى)

 آسايش عمر

 مال از بهر آسايش عمر است نه
عمر از بهر گرد كردن مال. عاقلى را پرسيدند: نيك بخت كيست و بدبختى چيست؟

 گفت: نيك بخت آن كه خورد و كشت
و بدبخت آن كه مُرد و هِشت (باقى گذاشت).

 (گلستان سعدى، ص243)

 آدم غرب زده

 آدم غرب زده شخصيت ندارد، چيزى
است بى‏اصالت؛ خودش و خانه‏اش و حرفهايش بوى هيچ چيزى را نمى‏دهد، بيشتر نماينده
همه چيز و همه كس است. نه اين كه “كوسموپولتين” باشد؛ يعنى دنيا وطنى، ابداً. او
هيچ‏جايى است. نه اين كه همه جايى باشد. ملغمه‏اى است از انفراد بى‏شخصيت و شخصيت
خالى از خصيصه. چون تأمين ندارد، تقيه مى‏كند.”غرب زدگى، ص146”

 شيرينى كام دوست!

 حاج ميرزا آقاسى ابتدا معلّم
محمّدشاه بود و پس از قتل قائم‏مقام فراهانى، ناگهان به منصب صدارت رسيد. مردى خوش
نفس ولى بى‏كفايت بود و از اداره امور كشور اطلاعى نداشت، چنان كه وقتى روسها
تقاضاى واگذارى قسمتى از درياى خزر را از دولت ايران كرده بودند، او در پاسخ گفته
بود: ما كام شيرين دوست را براى مشتى آب شور تلخ نمى‏كنيم!

 (حسين مكى، اميركبير، ص77)

 زى طلبگى

 يكى از ائمه جمعه مركز استان،
نامه‏اى به امام‏رحمه الله نوشته بود، مبنى بر اين كه مبلغ مختصرى كه به عنوان
شهريه به ائمه جمعه داده مى‏شود، به جايى نمى‏رسد و فقط هزينه اجاره دفتر، يا حقوق
آبدارچى دفتر آنان مى‏شود و… و درخواست افزايش شهريه كرده بود. امام فرمود: “آقايان
طلبه باشند”!

 (در سايه آفتاب، ص124)

 جسارت و ذكاوت

 گويند قائم مقام، ميرزا تقى
اميركبير را به كارى گماشت و چون خوب از عهده آن برآمد، يكى از جبّه‏هايش را به او
داد. او هم جبّه را پوشيد و سر جاى قائم مقام نشست. همين كه مورد بازخواست قرار
گرفت گفت: هر كس چنين جبّه‏اى را بپوشد شايسته اين مسند است.

 (اميركبير و ايران، ص41)

 حكمت

 ندهد هوشمندِ روشن راى

به فرومايه كارهاى خطير

 بوريا باف اگرچه بافنده
است

نبرندش به كارگاه حرير

 (مصلح الدين سعدى)

 كيمياى محبت

 از كنفوسيوس پرسيدند: آيا با
يك كلمه مى‏توان تمام زندگانى را روشن و پاك نگاه داشت و آن كلمه كدام است؟

 گفت: بلى، آن كلمه، محبت
به ديگران است.

 (روانهاى روشن)

 تب امير

 عربى يكى از روزهاى گرم
تابستان به تب دچار شد. هنگام ظهر عريان شد و بدن خود را روغن ماليد و سپس زير نور
خورشيد، روى ريگهاى داغ، شروع به غلطيدن كرد و گفت: اى تب! حال مى‏فهمى كه چه
بلائى بر سرت آورده‏ام. اى موذى پست فطرت! شاهزادگان و اميران را گذاشته‏اى و به
سراغ من بى‏نوا آمده‏اى؟!

 بهر حال آنقدر در آن حالت به
غلطيدن ادامه داد تا عرق كرد و تب از تن او بيرون رفت.

 روز ديگر از كسى شنيد كه امير
ديشب به تب دچار گشته است. اعرابى گفت: به خدا قسم آن تب را من به سراغ او
فرستادم. اين گفت و پا به فرار نهاد.

 نتيجه شوخى بى‏مزه

 پير مردى پينه دوز بود كه
علاوه بر پينه دوزى هرگاه ميتى شب در مسجد تنها مى‏ماند او را خبر مى‏كردند تا صبح
بالاى سر ميت كشيك بدهد. او هم براى اينكه خوابش نگيرد معمولاً وسائل پينه دوزى
خود را مى‏برد و مشغول كار خود مى‏شد.

 يك شب جوانهاى ده براى تفريح،
شخصى را مرده‏وار در تابوت خوابانده و پينه دوز را اجير كردند تا صبح در كنارش
كشيك بدهد.

 پينه دوز طبق معمول خويش،
وسائل كارش را آورده مشغول كار شد كه تا صبح خوابش نبرد. نيمى از شب گذشته بود، با
خود به زمزمه افتاد و شروع به خواندن يك تصنيف قديمى كرد.

 مرده قلابى سر از تابوت بلند
كرده گفت: رسم نيست كه بالاى سر مرده تصنيف بخوانند!

 پينه دوز گفت: مرده هم رسم
نيست كه در كار زنده‏ها فضولى كند. معلوم مى‏شود درست نمرده‏اى بگذار خلاصت كنم!
فوراً با مشته آهنى خود بر سر او كوبيد و او را از زندگى رهانيد!! رفقاى او كه صبح
به ديدنش آمدند، با جسد مرده واقعى رفيقشان برخورد كردند و پى به نتيجه شوخى
بى‏مزه شان بردند.

 زيره به كرمان

 شركت انگليسى “پرمافلكس”
سالانه معادل 50000 پوند نفت به صورت “بنزين فندك” به كشورهاى عربى نفت‏خيز حوزه
خليج فارس، صادر مى‏كند.

 شكم سير

 پروفسور” پاستور والرى
رادو” مى‏گويد:

 “كسانى كه با شكم سير غذا
مى‏خورند، معمولاً بيشتر از خودشان، پزشكان را سير مى‏كنند”.

 درس زد و خورد

 شبلى كه از علماى عامه است درس
نحو مى‏خواند. استادش گفت: بخوان: ضَرَبَ زيدٌ عمرواً.

 پرسيد: به چه جهت زيد، عمرو را
زد؟!

 استاد گفت: نه، اين مثال است،
مى‏خواهم تو بفهمى.

 شبلى برخاست. استاد گفت: به
كجا مى‏روى؟

 گفت: نمى‏خواهم علمى را بخوانم
كه از همين اول با زد و خورد شروع مى‏شود!!

 اى روى تو

 اى روى تو نوربخش خلوتگاهم

 ياد تو فروغ دل ناآگاهم

 آن سرو بلند باغ زيبائى را

 ديدن نتوان با نظر كوتاهم

 در جستن وصل تو

 چون آتش سوداى تو جز دود
نداشت

 مسكين دل من اميد بهبود
نداشت

 در جستن وصل تو بسى كوشيدم

 چون بخت نبود، كوششم سود
نداشت

 “انورى”

 … كه مپرس

 ياد دارم به نظر خط غبارى
كه مپرس

 سايه كردست به من ابر
بهارى كه مپرس

 كرده‏ام عهد كه كارى
نگزينم جز عشق

 بى‏تامل زده‏ام دست به
كارى كه مپرس

 من نه آنم كه خورم بار دگر
بازى چرخ

 خورده‏ام زين قفس تنگ
فشارى كه مپرس

 غنچه چينان گلستان جهان را
صائب

 هست در پرده دل باغ و
بهارى كه مپرس

 “صائب تبريزى”

 اين را… آن را

 رفتيم من و دل دوش
ناخوانده به مهمانش

 دزديده نظر كرديم در حسن
درخشانش

 مدهوش رخش شد دل، مفتون
لبش شد جان

 اين را بگرفت اينش آن را
بربود آنش

 “فيض كاشانى”

 دامن پاك

 هر نشان كز خون دل بر دامن
چاك من است

 پيش اهل دل، دليل دامن پاك
من است

 عشق تو بگرفت بالا تا دل و
جانم بسوخت

 آرى اين آتش بلند از خار و
خاشاك من است

 “جامى”

 تو به جاى ما

 دل و جان ز تن برون شد، تو
همان به جا نشسته

 شده ما زخويش بيرون، تو به
جاى ما نشسته

 زغم زمانه ما را، نفتد،
گره بر ابرو

 كه ز راه عشق، گردى، به
جبين ما نشسته

 “اديب الممالك فراهانى”

 غم عشق

 گفتم نگرم روى تو، گفتا به
قيامت

 گفتم روم از كوى تو، گفتا
به سلامت

 گفتم چه خوش از كار جهان
گفت غم عشق

 گفتم چه بود حاصل آن، گفت
ندامت

 “هاتف اصفهانى”

 جان دگرم بخش

 از ضعف به هر جا كه نشستيم
وطن شد

 وز گريه به هر سو كه
گذشتيم چمن شد

 جان دگرم بخش كه آن جان كه
تو دادى

 چندان زغمت خاك به سر ريخت
كه تن شد

 (طالب آملى)

 از درد رو متاب

 هر بلبلى كه زمزمه بنياد
مى‏كند

 اول مرا به برگ گلى ياد
مى‏كند

 از درد رو متاب كه يك قطره
خون گرم

 در دل هزار ميكده ايجاد
مى‏كند

 “صائب تبريزى”

 مدرس يزدى و حاكم يزد

 مرحوم ميرزا محمد على مدرس
يزدى از روحانيون بنام يزد در دوران فتحعلى شاه بود. شاهزاده محمد على ميرزا پسر
فتحعلى شاه – كه حاكم يزد بود – به او ارادت داشت. بد خواهان به گوش او رسانده
بودند كه مدرس يزدى اعتقاد درستى ندارد، زيرا گفته است:

 از آن شيرى كه در پستان
تاك است

 اگر با كودكى نوشم چه باك
است

 حاكم، مدرس را طلبيد و گفت:
آيا اين شعر از شما است؟

 مدرس پاسخ داد: آرى! ولى شعر
قبل و بعد آن را نشنيده‏ايد. و آن وقت ارتجالاً چند بيت ديگر سرود و با بيتى كه
حاكم شنيده بود خواند، و حاكم را به ارادت سابق خود واداشت:

 شبى دردى كشى با پارسايى

 سخن رندانه راندى تا به
جايى

 از آن شيرى كه در پستان
تاك است

 اگر با كودكى نوشم چه باك
است

 جوابش داد داناى سخن سنج

 كه مستى راحتت بخشد به هر
رنج

 ولى آن مى كه خوشتر ز
انگبين است

 مزاجش “لذة للشاربين” است

 دزد و اسكندر

 اسكندر به كشتن دزدى فرمان
داد. دزد گفت: من در اين كار كه كردم، قلبم راضى نبود.

 اسكندر گفت: در كشته شدن تو
نيز قلبت راضى نباشد!

 چه مى‏كارى؟

 مسعود رمّال در راه به شاه
مجدالدين رسيد، پرسيد: چه مى‏كارى؟

 گفت: چيزى نمى‏كارم كه به كار
آيد.

 گفت: پدرت نيز هم چنين بود،
هرگز چيزى نكاشت كه به كار آيد!

 دو منجم ماهر

 جوحى گفت: من و مادرم هر دو
منجم ماهريم كه در حكم ما خطا واقع نمى‏شود.

 گفتند: اين دعوى بزرگ است، از
كجا مى‏گويى؟

 گفت: از آنجا كه چون ابرى
برآيد، من مى‏گويم: باران خواهد آمد و مادرم گويد: نخواهد آمد! البته يا آن شود كه
من گويم يا آن شود كه او بگويد!!

 خرّم از او است

 خاطرم با همه تيغ ستمش
خرّم از او است

 كه گرم زخم از او مرهم
زخمم هم از او است

 گر چه هر لحظه جفائى رسد
از دوست وليك

 هم بما از سر رأفت نظرى هر
دم از او است

 “وفاى نورى”

 آواز خوش

 مؤذنى بانك مى‏گفت و مى‏دويد.
پرسيدند: چرا مى‏دوى؟ گفت: مى‏گويند آواز تو از دور خوش است.

 سلام عريان

 “سائل نهاوندى” پس از
سالها توقّف در همدان، قصد مراجعت به وطن كرد. از قضا نزديك به شهر خود كه رسيد،
دزدان، اموال او را بردند و خود او را نيز عريان كرده حتى لباسهايش را نيز به غارت
گرفتند.

 وقتى خويشاوندان او كه به
استقبالش آمده بودند، سبب عريان بودنش را پرسيدند گفت:

 چون از شهر همدان، شهر بابا
طاهر عريان، آمده‏ام بهتر اين ديدم كه سلام او را عريان به شما برسانم.

 من كجا، على كجا !

 شكيب ارسلان خطيب و نويسنده
عرب در جلسه‏اى كه به افتخار او در مصر تشكيل شده بود شركت كرده بود. يكى از حضار
در ضمن سخن مى‏گويد: دو نفر در تاريخ اسلام پيدا شده‏اند كه به حق شايسته‏اند:
امير سخن (اميرالبيان) ناميده شوند، يكى على ابن ابيطالب و ديگرى شكيب ارسلان، پس
از شنيدن اين سخن، شكيب ارسلان با ناراحتى برمى‏خيزد و در پشت تريبون قرار مى‏گيرد
و از دوستش كه چنين مقايسه‏اى كرده گله مى‏كند و مى‏گويد: من كجا و
على‏بن‏ابى‏طالب كجا؟ من بند كفش على(ع) هم به حساب نمى‏آيم.

 “شهيد مطهرى، سيرى در نهج
البلاغه”

 هرهرى مذهب

 آدم غرب زده، هرهرى مذهب است.
به هيچ چيز اعتنا ندارد. نان به نرخ روز خور است. همه چيز برايش على السّويه است.
خودش باشد و خودش از پل بگذرد ديگر بود و نبود پل، هيچ است. نه ايمانى دارد، نه
مسلكى، نه مرامى، نه اعتقادى، نه به خدا يا به بشريت. نه در بند تحول اجتماع است و
نه در بند مذهب و لامذهبى. حتى لامذهب هم نيست. هرهرى است. گاهى به مسجد هم
مى‏رود. همان طور كه به كلوب مى‏رود يا به سينما. اما همه جا فقط تماشاچى است.

 “غرب زدگى، ص144”

 خوى اميركبير

 اميرنظام به آسانى به كسى قول
نمى‏داد. اما هر آينه انجام كارى را وعده مى‏كرد، بايد به سخنش اعتقاد نمود و
انجام اين كار را متحقق شمرد… وى به همان اندازه پُركار بود كه غيرت مسؤوليت
داشت. روزها و هفته‏ها مى‏گذشت كه از بام تا شام كار مى‏كرد و نصيب خود را همان
وظيفه مقدس مى‏دانست و دشواريها و نيرنگها نيز او را از كار سست و دلسرد
نمى‏ساخت… اگر امير نظام در همه نقشه اصلاحاتش كامياب نگرديد، كاستى از دانايى و
نيروى كارش نبود، تقصير از آنان بود كه در همكارى و يارى او قصور ورزيدند.

 (رابوت واتسون، مورّخ انگليسى)

 آدم منطقى

 آورده‏اند كه مردى وارد
خانه‏اى شد و گفت: مرا احترام كنيد، آدم مهمى هستم! صاحب خانه گفت: چكاره‏اى؟

 گفت: من اهل منطقم.

 پرسيد: منطق يعنى چه؟

 روى تاقچه، چهار عدد
تخم‏مرغ بود، گفت: من با منطق و دليل ثابت مى‏كنم اينها هشت عددند!

 شب خوابيد، صاحب خانه آن چهار
تخم‏مرغ را خورد.

 چون صبح شد، مرد منطقى گفت: پس
تخم‏مرغها چه شد؟ مى‏خواهم صبحانه بخورم؟

 صاحب خانه گفت: آن چهار تا كه
من ديدم، خوردم، آن چهار تا كه تو مى‏خواستى با دليل و منطق ثابت كنى، اثبات كن و
بخور!

 كار بى‏معنا

 آورده‏اند كه يك روز وثوق
الدوله از دكتر لقمان ادهم – كه از مسافرت اروپا آمده بود – احوالپرسى كرد و
پرسيد: حالا چكار مى‏كنيد؟

 دكتر طبق سنّت خودمانى جواب
داد: هيچ… گرفتارى براى خودم درست كرده‏ام، زيرا مطلب را افتتحا و كار بى‏معنا
را دوباره شروع نموده‏ام.

 وثوق الدوله با قيافه
دلسوزمآبانه‏اى گفت: حق با شماست. كارى بى‏معناست. مخصوصاً براى بيماران.

 رفتار رهبر

 يكى از مشاهير كه مشغول ساختن
مدرسه علميه بود، طى نامه‏اى از امام درخواست كرده بود كه معظّم‏له اجازه دهند كه
ايشان وجوه شرعى را براى تكميل ساختمان مدرسه، دريافت كنند و يا آن كه خود حضرت
امام از نظر مال كمك كنند، امام بدون آن كه در مورد درخواست چيزى بگويند، فرمودند:
“من نمى‏دانم چه شده است، آقايان همه مى‏خواهند براى خودشان مدرسه بسازند”!

 (در سايه آفتاب، ص124)

 پند پير

 نصيحتى كنمت ياد گير و در
عمل آر

كه اين حديث زپير طريقتم ياد است

 مجو درستى عهد از جهان سست
نهاد

كه اين عجوزه عروس هزار دماد است

 غم جهان مخور و پند من مبر
از ياد

كه اين لطيفه عشقم ز رهروى ياد است

 (حافظ شيرازى)

 دعوى مردانگى

 لاف سر پنجگى و دعوى مردى
بگذار

عاجزِ نفس فرومايه، چه مردى چه زنى

 گرت از دست برآيد دهنى
شيرين كن

مردى آن نيست كه مشتى بزنى بر دهنى

 (مصلح الدين سعدى)

 پندر پدر

 دانى كه چه گفت زال با
رستم گُرد

دشمن نتوان حقير و بيچاره شمرد

 ديديم بسى كه آب سرچشمه
خُرد

چون پيشتر آمد شتر و بار ببرد

 (مصلح الدين سعدى)

 سه امر پايدار

 سه چيز پايدار نماند: مال
بى‏تجارت و علم بى‏عبث و مُلك بى‏سياست.

 وقتى به لطف گوى و مدارا و
مردمى

باشد كه در كمند قبول آورى دلى

 وقتى به قهر گوى كه صد
كوزه نبات

گه گه چنان بكار نيايد كه حنظلى

 (گلستان سعدى، ص246)

پرسشها و پاسخها

 سؤال:

 اگر علم با عمل لازمه راه
سعادت است، افرادى چون من (دانشجوى رشته مهندسى) چگونه و از طريق كدام منبع يا
منابع مطمئن مى‏توانند به چنين علمى دست يابند؟

 (تهران : و . ح)

 پاسخ:

 علمى كه سعادت واقعى و ابدى
انسان را در صورت عمل، تأمين مى‏كند، علم خداشناسى و وظيفه‏شناسى است. وظيفه انسان
در برابر خداوند – چه وظايف فردى و چه وظايف اجتماعى كه همه آنها در پيشگاه خداوند
مسؤوليت آورند. بحمداللّه و به بركت انقلاب اسلامى، رسانه‏هاى گروهى گفتارها و
نوشتارهاى انديشمندان اسلامى را بطور مفصّل در زمينه خداشناسى و اخلاق و احكام
اسلامى منتشر مى‏سازند و در حدّ مورد نياز هر انسان – از اين علم – بهره‏اى را در
اختيار مردم قرار مى‏دهند. البته اين علم حدّ و مرز ندارد. خداوند به رسول
اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم كه سرآمد انسانهاست مى‏فرمايد: “و قل ربّ زدنى علما؛
بگو پروردگارا بر علمم بيافزاى.” بنابراين هرچه بيشتر كوشش و تلاش كنيد و كتابهاى
دانشمندان اسلامى را در اين زمينه مطالعه كنيد بهتر است. البته بايد در تشخيص
كتابهاى مفيد نيز دقت كنيد زيرا نوشته‌هاى نادرست و ضعيف، فراوان است. از
نوشته‏هاى انديشمندان شناخته شده‏اى همانند علاّمه طباطبايى و استاد مطهرى – رضوان
الله عليهما – و امثال آنان استفاده كنيد.

 سؤال:

 آيا خدا مرا مى‏بخشد؟ چندين
سال گناه بزرگى مرتكب شده‏ام ولى اكنون به شدّت پشيمانم و توبه كرده‏ام براى
بخشيدن گناه كارهاى زيادى انجام داده‏ام، نماز مى‏خوانم، التماس مى‏كنم، به فقرا
تا حدودى كمك مى‏كنم، در خطّ مقدّم جبهه زخمى شده‏ام. مرا راهنمايى كنيد آيا خدا
مرا مى‏بخشد و توبه‏ام را قبول مى‏كند؟ اگر توبه‏ام قبول نمى‏شود حاضرم محاكمه شوم
و…

 (ساوه: امير م . ب)

  پاسخ:

 خداوند در قرآن كريم
مى‏فرمايد: “قل يا عبادى الّذين اسرفوا على أنفسهم لاتقنطوا من رحمة اللّه انّ
اللّه يغفر الذّنوب جميعاً…؛ اى بندگان من كه بر خود ستم كرده‏ايد (و گناه مرتكب
شده‏ايد) از رحمت خدا مأيوس نشويد، زيرا خداوند همه گناهان را مى‏بخشد.” كسى نيست
كه گناه نكرده باشد به جز معصومين و همه به لطف و رحمت خداوند اميدوارند و البته
از عذاب او ترسان. همان به كه هميشه در همين حال كه هستيد، باشيد از كرده خود
پشيمان و از خشم الهى ترسان و به لطف او كاملاً اميدوار. چيزى به جز لطف و رحمت او
مايه اميدوارى نيست. البته بايد بنده توبه كند و با عمل صالح سعى در جبران گذشته
داشته باشد ولى به اين اعمال نبايد دلخوش باشد. تنها مايه دلخوشى لطف و مرحمت
خداوند است. سعى كنيد با خلوص نيّت در عبادات زمينه ريزش رحمت الهى را فراهم
نماييد.

 × خمين : برادر حميد سياهى

 1- پول را به هر نحو كه ممكن
است به او برگردانيد هرچند متوجه نشود.

 2- نمازهايى كه فوت شده قضا
كنيد، تكليف ديگرى در اين زمينه نيست.

 3- در مورد اول، كفّاره دارد و
بقيّه موارد اشكال ندارد. اگر توضيح بيشتر خواستيد آدرس بدهيد.

 4- اگر با شستن عين نجاست، پاك
شده كافى است. باقى ماندن رنگ اشكالى ندارد. از وسوسه بپرهيزيد.

 × انديمشك: برادر س. الف

 توضيح شما كافى نيست ولى
ظاهراً طبق آن چه نوشته‏ايد غسل بر شما واجب نيست و اگر احتياطاً غسل كرديد بايد
براى نماز وضو هم بگيريد. اگر آدرس بدهيد توضيح بيشترى – ان شاءاللّه – خواهيم
داد.

 × گرگان: برادر ح . ب

 1- در تمام مواردى كه
نوشته‏ايد آن آبها پاك است و غسل ندارد.

 2- آدم وسواس نبايد به شك خود
اعتنا كند و اگر در واقع هم نجس باشد، هيچ مشكلى به وجود نمى‏آيد. مگر اين
خوراكهايى كه ما مى‏خوريم يقين قطعى داريم همه آنها در واقع پاكند؟! مسلّماً چنين
نيست و اشكالى هم ندارد. نجسى كه انسان نجاست آن را نداند اثر شرعى ندارد مگر اين
كه بعداً معلوم شود نجس بوده است.

 × مازندران : برادر ع . خ
. ب

 راه حلّ شرعى براى مشكل شما
وجود دارد، لطفاً با تلفن 24803 تماس بگيريد.

 × تهران : خواهر ح . خ

 مى‏توانيد بر تقليد حضرت امام
يا آية الله العظمى اراكى – رضوان الله عليهما باقى باشيد، ولى بايد در مسأله جواز
بقا بر تقليد ميّت از يك مجتهد جامع‏الشرايط زنده تقليد كنيد.

 × تهران : برادر م . ع

 1- نقاشى انسان و حيوان كراهت
دارد.

 2- گوشت حيوانى كه طبق مقررات
شرع ذبح نشده است نجس و حرام است و اگر گوشت مشكوك را از بازار مسلمين بخريد اشكال
ندارد و اگر در بلاد غير اسلامى از شخص مسلمان بخريد و احتمال بدهيد كه او رعايت
احكام اسلام را مى‏كند اشكال ندارد. در غير اين صورت خوردن آن جايز نيست.

 3- به حسب ظاهر كتاب ملك صاحب
مغازه است اگر خود او نفى مالكيّت نكند بايد به او برگردانيد و اگر نفى كرد و قابل
تعريف نبود خودِ آن يا قيمت آن را به فقيرى صدقه بدهيد.

مُدّرس ديانت در عرصه سياست

دومين و آخرين قسمت

غلامرضا گُلى زواره

 × ستيز با سلطه‏گرى

 روسها كه در تجاوز به ايران با
انگليسها در رقابت سختى به سر مى‏بردند، در سال 1917م با بحران شديدى مواجه شدند
كه تبديل به انقلاب اكتبر شد و در جريان آن بلشويكها زمام امور روسيه را به دست
گرفتند. انتشار اين خبر، قشون روس را كه در ايران متمركز بودند، متلاشى كرد و قواى
روس، ايران را ترك نمودند،31 در اين شرايط آشفته كه جنگ جهانى اول بر وخامت آن
مى‏افزود، دولتمردان انگليسى كه بر خلاف چند قرن تكاپوى گسترده، از سلطه همه جانبه
بر ايران ناكام مانده بودند، با اغتنام فرصت از غيبت رومانوفها در شمال ايران،
تمام تلاش خود را براى قبضه كامل حيات سياسى، فرهنگى و اقتصادى كشور اسلامى ايران
به كار گرفتند و در پى تمهيداتى قرارداد ننگين 1919م را با رئيس الوزراى وقت (وثوق
الدوله) منعقد نمودند تا از اين طريق، سلطه خود را بر تمامى مناطق ايران تحقق
بخشند، در اين برهه حساس و پربلا كه يا تمام نفسها از رعب و نگرانى در سينه‏ها
محبوس شده، و يا به همنوايى با دسيسه‏هاى داخلى و خارجى متمايل گشته بودند، شهيد
مدرس يك تنه و بى‏محابا و به عنوان وكيل صديق و پاى بند به اصول اسلامى و فرهنگ
غنى تشيع قامت مردانگى و استقلال طلبى برافراشت و با فريادهاى افشاگرانه، عليه اين
قرارداد سياه به مبارزه برخاست.

 × قراردادها و عاملان آنها

 از سال 1279 قمرى انگلستان با
عقد قراردادها و گرفتن امتيازهايى درصدد به سلطه درآوردن ايران و غارت اين كشور
بود كه “ويلهلم ليتن” به بيش از بيست نمونه از آنها اشاره نموده است.32

 قرارداد 1919م نيز تير
زهرآگينى بود كه استقلال ايران را هدف قرار مى‏داد، اين قرارداد در دوازده ذيقعده
1337 قمرى بين وثوق الدوله (رئيس الوزراى وقت) و سرپرسى كاكس33 (وزير مختار انگليس)
در دو بخش سياسى – نظامى و قرارداد مالى مشهور به “قرارداد وام” و يادداشت ضميمه
كاكس و نيز الحاقات محرمانه منعقد گرديد كه به تصويب مجلس ايران نرسيد و قبل از
اجرا ملغى شد.34 متن اين قرارداد در جرايد وقت انتشار يافت.

 در اين معاهده ننگين و
ذلّت‏بار اختيارات كاملى به دولت انگليس داده شده بود كه كليه امور كشور از جمله
گمركات، بانكها، معادن، كشتيرانى در رودخانه كارون و نيز اجازه ورود نيروهاى
انگليس به ايران را در بر مى‏گرفت. در واقع وثوق الدوله با انعقاد اين قرارداد،
حرّيت و استقلال ايران را به دولت جهانخوار انگلستان فروخته بود. تأكيدى كه “لرد
كرزن” وزيرخارجه انگليس در گزارش خود پيرامون قرارداد مذكور در خصوص استقلال ايران
مى‏كند، خود شك هر انسان آگاهى را برمى‏انگيزد، وى مى‏گويد: اگر كسى سؤال كند چه
دليلى هست كه ما پذيراى مسؤوليتى چنين سنگين در ايران مى‏شويم؟ جواب اين سؤال اين
است كه: در حال حاضر با توجه به موقعيت جغرافيايى ايران و عظمت منافع ما در اين
كشور ]دقت كنيد[ و نيز با توجه به امنيت آتى امپراتورى ما در خاور زمين رها كردن
اين كشور به حال خود، عملاً غير ممكن است. و مى‏افزايد: ما در گوشه جنوب غربى اين
كشور مالك سرمايه‏ها و منافعى بزرگ به شكل چاههاى نفت هستيم كه سوخت نيروى دريايى
بريتانيا از آنها تأمين مى‏شود و همين موضوع نوعى اهميت استثنايى بر نقش ما در اين
نقطه از جهان مى‏بخشد.35

 بعد از امضاى قرارداد،
كميسيونى از افسران ايرانى و انگليسى تشكيل شد يكى از تصميمات موهن كميسيون مزبور
اين بود كه افسران ايرانى از درجه سروانى به بالاتر حق ترفيع نداشته باشند و در
اين قسمت از افسران انگليسى استفاده كنند!

 آنگونه كه در ضمائم محرمانه
قرارداد آمده است دولت انگلستان، نگرانى خود را از عواقب اين معاهده بروز داده
است، به همين دليل براى وثوق الدوله و شاه و وزير خارجه و وزير ماليه پيش بينى
حالتى شده است كه محتاج آن باشند كه به انگلستان پناهنده شوند.36 سند ديگرى، از
اين حكايت دارد كه دولت انگليس مبالغى رشوه به ايرانيان امضا كننده قرارداد، داده
است، نتيجه اين قرارداد آن بود كه ماليه و قشون ايران زير نظر معلمين و فرماندهان
انگليسى قرار گيرند و قشون متّحدالشكل شده، ژاندارم و قزاق به يك صورت درآيد، دو
نفر يكى به نام “آرميتاژاسميت” براى ماليه و يكى “ژنرال ديكسن” براى اداره قشون به
ايران وارد شدند.37

 وثوق الدوله كه زير بار اين
ننگ رفت پسر ميرزا ابراهيم معتمد السّلطنه و برادر بزرگ احمد قوام السّلطنه است.
وى پس از فتح تهران (1327 ه.ق) به عضويت هيأت مديره درآمد، هيأت مزبور عدّه‏اى از
جمله روحانى مبارز شيخ فضل اللّه نورى را به شهادت رسانيد.38 نامبرده به همراه
محمد على فروغى، قانون اساسى و ساير اسناد بنيادى فراماسونرى را به فرمان “لژبيدارى
ايرانيان” از فرانسه به فارسى برگرداند و واژه فراماسونرى و معادلهاى فارسى آن را
در فرهنگ فارسى جا انداخت.39 و در زمان دولت وى فتح اللّه خان سردار رشتى (سپهدار
رشتى) – كه در كابينه‏اش وزير جنگ بود – مأمور سركوبى نهضت ميرزا كوچك خان جنگلى
گرديد.40 دولت وى پس از انعقاد قرارداد 1919 و اعتراضاتى كه از همه جانب به آن
وارد شد، در زمستان 1388 قمرى مجبور به استعفا گرديد.

 × غريو مدرس عليه قرارداد
وثوق الدوله

 به محض انتشار خبر قرارداد
وثوق الدوله، مدرس مانند كسى كه سالها نيروى خود را ذخيره نموده و انتظار مقابله
با دشمن را داشته باشد با شور و هيجان خارق العاده‏اى پاى در ميدان ستيز با
استعمار نهاد و چنان تحرّكى در مردم ايجاد كرد كه به سقوط كابينه وثوق الدوله منجر
گشت. مدرّس با رشادت و سياست و اهتمامى خستگى ناپذير در برانداختن اين قرارداد
كوشيد. او با تمام ايلات و سران عشاير و شخصيتهايى چون ميرزا كوچك خان در اين مورد
مكاتبه نمود و مضار قرار داد را توضيح داد. تصميم مدرس و حاميانش در لغو قرارداد
آن چنان جدى است كه “كاكس” نماينده انگليس به “لردكرزن” وزير مختار انگليس، گزارش
مى‏دهد: مشاهده مى‏شود كه افرادى با نفوذ، مخالف قرارداد هستند و شديدترين آنها به
سركردگى مدرس و امام جمعه خويى مى‏باشد. چون مردم با افشاگرى مدرس و روحانيان
مبارز از مفاد و مضار قرارداد آگاه گرديدند، به تظاهرات وسيعى عليه وثوق‏الدوله
دست زدند. در تمام مجالس و محافل تهران هنگامه عجيبى برپا گرديد، مسجد شيخ
عبدالحسين (واقع در بازار تهران) يكى از مراكز مهم اعتراضات مردم بود كه وثوق
الدوله در اين مسجد را بست و عدّه‏اى از رجال بانفوذ تهران را به كاشان تبعيد
نمود. با همه اين سركوبيها مردم در تهران فرياد مى‏كشيدند: “مرده باد قرارداد، مرگ
بر وثوق الدوله” و افكار عمومى كه با افشاگريهاى مدرس روشن شده بود، اجازه نداد
قرارداد به مرحله اجرا درآيد و عاقد آن براى هميشه از نظر ملّت ايران مطرود و
منفور گرديد.41 فرخ در خاطرات خود مى‏نويسد: “انگليسيها بعدها كه قرارداد اجرا نشد
رشوه‏اى را كه به دولتمردان ايران داده بودند طلب كردند كه البته موفق نشدند.”42

 نماينده سفارت انگليس شخصاً به
ديدار مدرس رفت و ضمن صحبتهايى كه با وى كرد علت مخالفتش را با چنين قراردادى جويا
شد، مدرس جوابى را كه به وى داده بود، بعدها در ضمن يكى از نطقهاى مشهورش در مجلس
به آگاهى نمايندگان مردم رسانيد:

 “. . . هى مى‏آمدند به من
مى‏گفتند اين قرارداد كجايش بد است، كدام يك از موادّش بد است. هر كجايش بد است
موردش را ذكر كنيد تا برويم اصلاح بكنيم. من جواب مى‏دادم: آقايان من رجل سياسى
نيستم، يك نفر آخوندم و از رموز سياست سر در نمى‏آورم، اما آن چيزى كه استنباط
مى‏كنم در اين قرارداد بد است، همان ماده اولش مى‏باشد كه مى‏گويد: ما (انگليسيها)
استقلال ايران را به رسميت مى‏شناسيم … اما اگر كسى در كُنه اين قرارداد غور و
مطالعه مى‏كرد و روح و منظور باطنى قرار داد را مى‏شكافت، دو چيز را آناً مى‏فهميد
و استنباط مى‏كرد و آن اين بود كه: اين قرارداد مى‏خواهد استقلال مالى و نظاميمان
را از دستمان بگيرد. اين قرارداد يك دولت خارجى را در دو چيز مهم مملكت شريك
مى‏كرد: در پولش و در قوه نظامى‏اش و اين دليل عمده مخالفت من بود… .”43

 آرى مدرّس با هوشيارى خاص و
شمّ تيز سياسى متوجه لبه تيز و خطرناك قرار داد شد و پيش از آنكه ديگران از خواب
غفلت بيدار شوند، تشخيص داد و ملت را متوجه عواقب وخيم آن نمود.

 مدرس در جلسه پنجم دوره چهارم
مجلس (25 ذيقعده 1339 ه.ق) مى‏گويد: “وثوق‏الدوله با رفقاى خود پيش‏بينى نكرد كه
اين قرارداد مُضرّ به ديانت و استقلال اين آب و خاك است. من و امثال من در همان
ساعت اول اين ضرر را ادراك كرده و عموم ملت موافقت كردند.”44

 در يكى از خطابه‏هاى معروفش
درباره عاقد اين قرارداد گفت: “كابينه وثوق الدوله خواست ايران را رنگ بدهد، اظهار
تمايل به دولت انگليس كرد، بر ضد او ملت قيام نمود.”45

 يك روز هم وثوق‏الدّوله را به
منزل خود احضار نمود و جلو مردم به او گفت: اين چه كارى بود كه شما كرديد؟

 وثوق الدوله جواب داد: آقا در
برابر اين قرارداد انگليسيها استقلال ما را به رسميت مى‏شناسند. مدرس پاسخ داد،
همه اشكال در اينجاست، انگليس كيست كه استقلال ما را به رسميت بشناسد، آقاى وثوق،
كار بدى كرديد و ايران را ارزان فروختيد!

 بدين گونه با مخالفت مدرس و
ديگران، قرارداد 1919 در مجلس شورا به تصويب نرسيد و با رهبرى و مبارزات مدرس،
بزرگترين قدرت استعمارى وقت يعنى انگلستان به زانو درآمد، با اين حال، مدرس افتخار
اين پيروزى را مربوط به ملت ايران دانسته و نقش خود را بسيار كم به حساب مى‏آورد:

 “ملت ايران حقيقتاً به
بهترين شكل، مخالفت خود را با قرارداد نشان داد، علت اصلى اين موفقيت، مقاومت ملى
بود، نيروى ملت قويترين نيرويى است كه مى‏تواند با هر دسيسه و تهاجمى، مقابله كند.”46

 پى
نوشتها:

  31) سيد جلال الدين مدنى،
تاريخ تحوّلات سياسى و روابط خارجى ايران، ج2، ص310 و 311.

 32) بنگريد به: ويلهلم
لتين، ايران از نفوذ مسالمت‏آميز تا تحت الحمايگى، ترجمه مريم ميراحمدى.

 33) سرپرسى كاكس در بيست
سالگى وارد ارتش انگلستان شد و در سال 1889م وارد قواى هندى گرديد. پس از انجام
خدماتى! در سومالى و عربستان در 1914 تصدّى وزارت امور خارجه حكومت هندوستان را
يافت از 1918 تا 1920 وزير مختار بريتانيا در ايران بود و در همين سمت چند مدال و
نشان لياقت گرفت!

 34) متن اين قرارداد در
تاريخ بيست ساله ايران، حسين مكى، تاريخ تحولات سياسى ايران، جلال الدين مدنى،
مدرس (بنياد تاريخ انقلاب اسلامى و…) آمده است.

 35) تاريخ تحولات سياسى،
ج2، ص322 – 320.

 36) همان، ص332.

 37) مقدمه باستانى پاريزى “تاريخ
ايران” از ميرزا حسن خان مشيرالدّوله(پيرنيا).

 38) ظهور و سقوط سلطنت
پهلوى، ج2، ص67.

 39) فراموشخانه و
فراماسونرى در ايران، ج1، ص40 و 253.

 40) يحيى دولت آبادى، حيات
يحيى، ج4، ص155-151.

 41)مدرس مجاهدى شكست
ناپذير، ص46.

 42) پيوكارلوتيرنزيو،
رقابتهاى روس و انگليس در ايران و افغانستان، ترجمه عباس آذرين، ص216، پاورقى به
نقل از خاطرات فرخ.

 43) از نطق مدرس در جلسه
دهم آبان 1303 به نقل از اسناد محرمانه وزارت خارجه بريتانيا درباره قرارداد 1919
ايران و انگليس، ج اول، جواد شيخ الاسلامى، ص13 و 14.

 44) مدرس در پنج دوره
تقنينيه، ص199.

 45)مردان تاريخ تا آخر
زنده‏اند، ص13.

 46) ستاره‏اى بر خاك، ص59.

پيمان برادرى پيامبر (ص) و على (ع)

محمد رضا مالك

در اين مقاله كوشيده‏ايم، قسمتى از پيمان مؤخات (برادرى)
رسول خدا(ص) و اميرالمؤمنين(ع) را از ديدگاه تاريخى بررسى نموده مقدار صحّت آن را
بسنجيم شبهاتى را كه مخالفين در اين ميان افكنده‏اند، بيان نماييم و در حدّ
توانانى به آنها پاسخ گوييم.

 × مؤاخات رسول خدا (ص) با
اميرالمؤمنين(ع)

 پيامبر اكرم(ص) دوبار با على(ع)
پيمان برادرى بست؛ نخست هنگامى كه در مكه، مهاجرين را با همديگر برادر ساخت، على(ع)
را برادر خود ناميد، سپس براى دومين بار پس از هجرت به مدينه – آن زمان كه بين
مهاجرين و انصار عقد اخوّت بست – اميرالمؤمنين را به برادرى خويش برگزيد و خطاب به
وى فرمود: “أنت آخر فى الدّنيا و الآخرة؛ تو در دنيا و آخرت برادر من هستى!”1

 اين واقعه به صورتهاى گوناگونى
در كتب تاريخى، نقل شده است. ما جهت آشنايى علاقه‏مندان، برخى از آنها را بيان
مى‏كنيم:

 نقل اول :

 در روايتى كه “ترمذى” نيز آن
را نقل نموده، آمده است: وقتى كه رسول اكرم(ص) اصحاب خود را با يكديگر برادر ساخت،
اميرالمؤمنين(ع) در حالى كه اشك از چشمانش فرو مى‏غلتيد نزد پيامبر(ص) آمد و گفت: “اى
رسول خدا(ص) شما اصحاب خود را با هم برادر ساختيد ليكن بين من با هيچ كس عقد اخوّت
نبستيد!”

 رسول خدا(ص) در پاسخ فرمود: “أنت
أخى فى الدّنيا و الآخرة؛ تو در دنيا و آخرت برادر من هستى!”2

 نقل دوم :

 “عبداللّه بن احمد” در باب
فضايل اميرالمؤمنين، حديث شماره 259، از “إِبن أَبى أَوفى” نقل مى‏كند: من وارد
مسجد مدينه شدم در حالى كه رسول خدا(ص) در آن جا حضور داشت، حضرت(ص) فرمود: “فلانى
و فلانى كجا هستيد؟” سپس به دنبال آنان فرستاد.

 پيامبر اكرم(ص) در چهره ياران
خود مى‏نگريست و آنان را مورد تفقّد قرار مى‏داد، تا اين كه همه اصحاب در نزد وى
گرد آمدند. رسول خدا(ص) حمد و ثناى پروردگار را به جاى آورد، آن گاه بين يارانش
عقد برادرى برقرار نمود… .

 وقتى همه با هم برادر شدند،
اميرالمؤمنين(ع) به پيامبر(ص) گفت: “هر آينه نزديك بود جان تسليم كنم و پشت من
درهم شكست، وقتى كه ديدم شما غير از من ساير اصحاب خويش را با هم برادر ساختيد [و
تنها مرا كنار گذاشتيد.] حال اگر اين امر از آن جهت است كه من از خشمناك هستيد در
هر صورت حق داريد مرا سرزنش و مجازات كنيد يا اين كه از من درگذريد!”

 رسول خدا(ص) پاسخ داد: “سوگند
به آن پروردگارى كه مرا بحق به پيامبرى برانگيخت، من تو را كنار نگذاشتم مگر براى
خودم! جايگاه و منزلت تو نسبت به من همان است كه‌هارون نسبت به موسى داشت، جز اين
كه پس از من پيامبرى نخواهد بود و تو اى على! برادر من و وارث من هستى!”

 اميرالمؤمنين(ع) پرسيد: “اى
پيامبر خدا! من چه چيزى را از شما به ارث خواهم برد؟”

 رسول اكرم(ص) پاسخ داد: “همان
چيزى كه پيامبران پيش از من به ارث بردند.”

 اميرالمؤمنين(ع) دوباره پرسيد:
“آنان چه چيزى را به ارث بردند؟”

 رسول خدا(ص) فرمود: “كتاب
پروردگار و سنّت رسولش را. اى على! تو در بهشت، در قصر من و در كنار من و دخترم
فاطمه(س) خواهى بود و تو برادر و رفيق من هستى!”

 آن گاه رسول خدا(ص) اين آيه را
تلاوت فرمود: [فى جنّاتِ النّعيم] على سُرُرٍ مُتقابلين.3

 نقل سوم :

 در روايت ديگرى كه از “مَمْدُوج
بن زيد ذُهَلى” نقل شده، آمده است: هنگامى كه پيامبر(ص) بين مسلمانان عهد برادرى
بست، دست اميرالمؤمنين(ع) را گرفت و آن را بر روى سينه مبارك خود گذاشت و فرمود: “اى
على! تو برادر منى و جايگاه و منزلت تو نسبت به من همان است كه‌هارون نسبت به موسى
داشت جز اين كه پس از من پيامبرى نخواهد بود.

 يا على! مگر نمى‏دانى نخستين
كسى كه روز قيامت [به حضور ]خوانده مى‏شود من هستم، پس مرا در سمت راست عرش و در
زير سايه آن جاى مى‏دهند و جامه‏اى سبز رنگ از لباسهاى بهشتى بر من مى‏پوشانند.
سپس پدر تو ابراهيم(ع) را به حضور مى‏طلبند و او را در طرف راست عرش جاى مى‏دهند و
بر تن وى نيز از حلّه‏هاى سبز رنگ بهشتى مى‏پوشانند. آن گاه انبيا و پيامبران الهى
را فرا مى‏خوانند، آنان نيز يكايك، پشت سرهم مى‏آيند و در جاى خود به صف مى‏ايستند
و بر تن آنها هم از جامه‏هاى سبز بهشتى پوشانده مى‏شود.

 اى علىّ! من تو را آگاه
مى‏سازم كه از امت من اولين كسى را كه به حضور مى‏طلبند تو هستى و اين به سبب
خويشاوندى تو با من و منزلت و قدر تو در نزد من است. آن گاه پرچم مرا كه لواى حمد
و ستايش پرودگار است به تو مى‏دهند و [با اين كار] به آدم و جميع پيامبرانى كه
خداوند عزّوجلّ خلق نموده است، بشارت داده مى‏شود، پس آنان به سايه پرچم من پناه
مى‏آورند و تو در حالى كه لواى حمد را در دست دارى، در بين دو صف كه پيشاپيش آنها
حسن(ع) در طرف راست تو – و حسين(ع) – در طرف چپ تو – جاى گرفته‏اند، حركت مى‏كنى
تا اين كه ميان من و ابراهيم(ع) در سايه عرش خداوند مى‏ايستى و بر تن تو نيز از
جامه‏هاى سبز رنگ و فاخر بهشتى مى‏پوشانند سپس منادى از سوى عرش ندا مى‏دهد: “اى
محمد(ص)! چه خوب پدرى است پدر تو ابراهيم و چه خوب برادرى است برادر تو على بن ابى
طالب!”4

 نقل چهارم :

 “جابربن عبداللّه و “سعيد
بن مسيّب” گويند: رسول خدا(ص) بين همه اصحاب خويش عهد برادرى بست و تنها ابوبكر،
عمر و على‏بن ابى‏طالب(ع) باقى ماندند. ابوبكر و عمر را نيز با هم برادر نمود، آن
گاه رو به سوى اميرالمؤمنين على(ع) كرد و فرمود: “تو برادر من هستى و من برادر
توام. هر كس اين امر را مورد انكار قرار داد، به او بگو من بنده خداوند و برادر
رسول خدا(ص) هستم، پس از تو اى على! هر كس ادّعاى برادرى با من را نمايد دروغگو
مى‏باشد.”

 × تواتر حديث مؤاخات

 حديث مواخات به وسيله راويان
حديث متواتراً نقل شده است، و در عقد اخوّت رسول خدا(ص) با اميرالمؤمنين على(ع)
ترديدى نيست، زيرا دهها تن از صحابه و تابعين اين روايت را نقل كرده‏اند. بنابراين
از لحاظ تاريخى مسلَّم است كه پيامبر اكرم(ص) دوبار – بار اول در مكه و بار دوم در
مدينه – با حضرت على(ع) پيمان برادرى بسته است.

 علاّمه امينى(ره) اسناد و
مدارك اين حديث را تفصيل در جلد سوّم كتاب الغدير گرد آورده است، ما براى دورى
جستن از اطاله كلام، از ذكر آن اسناد چشم مى‏پوشيم و خوانندگان علاقه‏مند را به
مطالعه صفحات 111 تا 125 اين كتاب فرا مى‏خوانيم.5

 × سخنان مخالفان درباره
حديث مؤاخات

 با وجود آن كه ترديدى نيست كه
پيامبر گرامى(ص) دوبار در مكّه و مدينه با على(ع) عهد برادرى برقرار نموده است
برخى از تاريخ نگاران و نيز تعدادى از علماى اهل سنّت، كوشيده‏اند با ايجاد
ابهامهايى، صحّت اين قضيه را زير سؤال ببرند و يا اين كه با تفسيرهاى غرض‏آلود و
برداشتهاى نادرست، از اهميت اين رويداد كاسته آن را فضيلتى براى على بن ابى‏طالب(ع)
به شمار نياورند.

 × گفته‏هاى ابن خرم و ابن
تيميه

 ابن خرم اندلسى در كتاب “الفصل
في‏الملل و النحل” نخستين بذر ترديد را در صحّت حديث مواخات افكند. وى بر اين
عقيده بود كه برادرى رسول خدا(ص) و اميرالمؤمنين(ع) نمى‏تواند صحيح باشد و آنچه
نقل شده، اين است كه على(ع) با “سهل بن حنيف” عقد اخوّت و برادرى بست.6

 “ابن تيميه”، نيز در كتابى
كه بر ردّ “على بن مطهّر” – از علماى شيعه – نوشته است مواخات مهاجرين با يكديگر و
بويژه مواخات على(ع) با رسول خدا(ص) را انكار است. وى براى اثبات اين مدّعا چنين
استدلال نموده است:

 پيمان برادرى به اين جهت انجام
پذيرفت كه موجب ارفاق برخى از اصحاب نسبت به ديگرى گردد و نيز به خاطر تأليف قلوب
مسلمانان نسبت به هم و استحكام بخشيدن به رابطه عاطفى بين آنان بوده است. در اين
صورت معنا ندارد كه عهد برادرى بين رسول خدا(ص) و يكى از مسلمانان، يا بين يكى از
مهاجرين با مهاجرى ديگر، انجام گيرد؛ [زيرا مهاجرين از لحاظ قومى و قبيله‏اى در يك
سطح بودند.]

 ابن حجر عسقلانى – يكى از
شارحين كتاب صحيح بخارى – پس از نقل اين مطلب، بدين گونه اشكال ابن تيميه، پاسخ
مى‏گويد:

 “اين سخن ابن تيميه، كنار
گذاشتن نصّ به وسيله قياس مى‏باشد و نيز نشانگر اين است كه وى حكمت و دليل مواخات
را به خوبى در نيافته است؛ زيرا در ميان مهاجرين كسانى بودند كه نسبت به بعضى
ديگر، از حيث دارايى و ثروت برتر بودند و يا اين كه از قبايل بزرگتر و مهمترى به
شمار مى‏رفتند و از خويشاوندان نيرومندى برخوردار بودند. رسول خدا(ص) بين افراد
تواناتر و ديگر كسانى كه ضعيفتر بودند پيمان برادرى بست، تا آن كه ناتوانتر است بر
فرد قويتر تكيه كند و آن كه نيرومندتر است در برآوردن نيازمنديهاى خويش از فرد
ضعيفتر يارى گيرد. با توجه به اين امر، مواخات رسول خدا(ص) با على بن ابى‏طالب(ع)
كاملاً بجاست، به دليل آن كه اين پيامبر(ص) بود كه پيش از بعثت، در ايام كودكى و
پس از آن، على(ع) را در حمايت خود داشت [و نيازهاى مادى و معنوى او را برآورده
مى‏ساخت.]

 در مورد برادرى “حمزة بن
عبدالمطلّب” و “زيد بن حارثه” نيز موضوع به همين گونه مى‏باشد (زيد آزاد شده
بنى‏هاشم بود) و با اين كه زيد و حمزه هر دو از مهاجرين بودند عقد اخوت آنان از
لحاظ تاريخى ثابت است.

 همچنين از ابن عباس نقل شده
است كه رسول خدا(ص) بين زبيربن عوام و عبداللّه بن مسعود عهد برادرى بست در حالى
كه هر دو از مهاجرين بودند.7

 در قضيه مواخات اوّل نيز كه
رسول اكرم(ص) مهاجرين را برادر يكديگر ساخت، از ابن عمر نقل شده است كه: پيامبر(ص)
بين ابوبكر و عمر، طلحه و زبير، عبدالرّحمن بن عوف و عثمان و … عقد برادرى بست.8
و حال آن كه نيك مى‏دانيم همه از مهاجرين بودند و در آن زمان انصار هنوز ايمان
نياورده بودند. بنابراين ثابت مى‏گردد كه سخن ابن تيميه كه مواخات بين مهاجرين را
بعيد مى‏شمرد نمى‏تواند از اساس صحيحى برخوردار باشد.

 × گفتار ابن كثير

 “اسماعيل بن كثير دمشقى”
پس از آن كه سخنان ابن اسحاق را درباره پيمان برادرى نقل مى‏نمايد، مى‏گويد:

 “در بعضى از آنچه ذكر
گرديد، اشكال وجود دارد؛ زيرا مواخات على(ع) و رسول خدا(ص) را برخى از علما انكار
نموده‏اند”.

 سپس استدلال ابن تيميه را
بعينه نقل مى‏نمايد و در ادامه: اشكال او را پاسخ داده و مى‏گويد:

 “مگر اين كه بگوييم: رسول
اكرم(ص) نخواست كه مصالح على(ع) را به غير خودش واگذار نمايد، به جهت آن كه على(ع)
از كسانى بود كه رسول خدا(ص) در هنگام كودكى‏اش با وجود آن كه ابوطالب هنوز در قيد
حيات بود، مخارج زندگى وى را مى‏پرداخت و نيز رسول خدا(ص) كه بين حمزه و زيد بن
حارثه پيمان برادرى بست به اين دليل بود كه مى‏خواست حمزه به مصالح زيدبن حارثه كه
غلام آزاد شده بنى‌هاشم بود، اقدام نمايد. پس برادرى اينها به اين اعتبار بود.9

 پاسخى كه ابن كثير به سخنان
ابن تيميه مى‏دهد در سستى و ناراستى چيزى در گفته‏هاى ابن تيميه كم ندارد؛ زيرا
بعد از اين كه با احتمال ضعيفى مى‏پذيرد كه مواخات على(ع) با رسول‏الله(ص) صورت
گرفته است، توجيه نادرستى از اين امر ارائه مى‏دهد. حال سؤال اين است كه: چگونه
است كه زيدبن‏حارثه كه از شجاعترين و لايقترين سرداران سپاه اسلام بود نياز به
قيّم دارد و حمزه(ع) بايد به مصالح وى اقدام كند؟

 در مورد اميرالمؤمنين(ع) هم،
گرچه آن جناب خود را برده‏اى از بردگان پيامبر خدا(ص) مى‏داند10 ليكن مواخات به
خاطر اين نبود كه اميرالمؤمنين(ع) توان رسيدگى به مصالح زندگى خود را نداشت. چگونه
چنين امرى ممكن است در حالى كه رسول‏خدا(ص) هنگام ترك مكّه و هجرت به سوى مدينه
شخصى با تدبيرتر و امينتر از على(ع) سراغ ندارد و وى را امين خود مى‏گرداند و از
او مى‏خواهد به جايش در بستر بخوابد. اينها همه نشان دهنده اين است كه سخنان ابن
كثير از روى تعصب و عناد نسبت به اهل بيت پيامبر(ص) گفته شده است.

 × سخنان سيد مرتضى (ره) در
ردّ اين شبهات

 خوب است به گفتار سيد مرتضى(ره)
در اين باره نظرى افكنيم. آن جناب در كتاب “الشافي” پس از ردّ اين شبهات
مى‏فرمايد:

 “آن چيزى كه آشكار مى‏سازد
كه مواخات پيامبر(ص) با على(ع) دليل بر تعظيم و برترى اميرالمؤمنين(ع) بر ديگر
اصحاب است و نيز نشان مى‏دهد كه مواخات، تنها براى يارى نمودن و خيرخواهى حضرت
رسول(ص) نسبت على(ع) صورت نگرفته است، اين است كه اميرالمؤمنين بارها و بارها با
افتخار و مباهات مى‏فرمود: “من بنده پروردگار و برادر رسول او هستم. و اين سخن را
پس از من كسى ادّعا نمى‏كند مگر آدم دروغگو و افترا زننده” اگر اخوّت با پيامبر(ص)
فضيلت بزرگى براى اميرالمؤمنين(ع) به شمار نمى‏رفت اين چنين به آن افتخار
نمى‏نمود.

 “اخوت با رسول خدا(ص) حتّى
وسيله‏اى براى اثبات خلافت اميرالمؤمنين محسوب مى‏شد، تا آن جا كه در شورا[ى شش
نفره‏اى كه عمر پس از خود براى انتخاب خليفه برگزيده بود و على(ع) يكى از آنان بود] هنگامى كه حضرت(ع) مناقب و فضايل خود را براى اثبات استحقاقِ امامت برمى‏شمرد از
اهل شورا پرسيد: “آيا در بين شما جز من كسى هست كه رسول‏خدا(ص) با وى پيمان برادرى
بسته باشد!؟”11

 در هر حال در صحّت حديث مواخات
ترديديد نيست و بى شك اخوت با پيامبر اكرم(ص) نيز همچون ديگر فضايلِ
مولااميرالمؤمنين(ع) از لحاظ تاريخى ثابت است و قابل انكار نيست. در اين جا براى
اثبات درستى اين رويداد قرائتى را ذكر مى‏نماييم:

 1 – پيمان برادرى بين افراد
نظير به هم، و كسانى كه از لحاظ شخصيتى و روحى و اخلاقى نزديك به يكديگر بودند
صورت پذيرفت و پيامبر(ص) از آن جايى كه مى‏خواست اين عقد برادرى مستحكم باقى بماند
مى‏كوشيد اشخاص شبيه به يكديگر را با هم برادر سازد، براى همين مى‏بينيم كه رسول
خدا(ص) عثمان و عبدالرّحمن بن عوف، طلحه و زبير، ابوذر و مقدار بن عمرو، ابوبكر و
عمر و … را برادر هم ساخت. حال اگر با نظر انصاف به اين مطلب نگريسته شود براستى
چه كسى بيشتر از حضرت‏على(ع) مى‏تواند شبيه و نظير پيامبر خدا(ص) باشد، تا جايى كه
خود حضرت (ص) فرموده است: “أَنا و علىٌ من نورٍ واحدٍ”.

 2 – غير از ماجراى مواخات،
بارها و بارها در مقاطع ديگر تاريخى، پيامبر اكرم (ص) اميرالمؤمنين (ع) را برادر
خود ناميده، است. ما اكنون برخى از آنها را بيان مى‏كنيم:

  الف: “اسماء بن عميس” مى‏گويد:

 “شنيدم كه رسول خدا (ص)
چنين دعا مى‏كرد: پروردگارا! براستى من همانند برادرم موسى(ع) مى‏گويم: “بار
خدايا! برادرم على(ع) را از ميان خاندانم وزير من قرار ده و پشت مرا بدو محكم
گردان و او را در كار من شريك ساز تا با هم، تو را بسيار تسبيح گوييم و ياد تو
بسيار كنيم. براستى كه تو به حال ما آگاهى.”

  ب: در آغاز دعوت به اسلام هنگامى كه رسول خدا(ص)
خويشاوندان خود را فرا خواند و آنها را به اسلام دعوت نمود، هيچ كس از اهل مجلس
نداى حضرت را پاسخ نگفت مگر اميرالمؤمنين(ع) آن گاه پيامبر”(ص) به او فرمود: “تو
برادر و وصىّ من هستى و پس از من تو جانشين من!”

  ج: در روز غدير خم رسول خدا(ص) فرمود: “همانا
على بن ابى طالب(ع) برادر و وصى و جانشين من است.”

 نيز فرمود: “اى مردم! اين
برادر و وصى من و در برگيرنده و حافظ علم من است. و خليفه من است بر هر كس كه به
من ايمان آورد.”

  د: به نقل از “بلال بن حمامه” در حديث ازدواج
على و فاطمه – سلام الله عليهما – آمده است: رسول خدا فرمود: “براى من بشارتى
درباره برادرم و پسر عمويم از جانب پروردگار آمده است… .”

 در ادامه حديث، حضرت(ص)
مى‏فرمايد: “پس برادرم على و دخترم فاطمه – سلام الله عليهما – باعث آزادى زنان و
مردان امّت من از آتش جهنم خواهند شد.”

 ابن عباس نيز در حديث ازدواج
على و فاطمه گويد: “رسول‏خدا(ص) جلو در خانه آمد و در زد. “امّ أَيمن” بيرون آمد و
حضرت او را گفت: برادرم را آگاه كن! “ام أيمن” پرسيد: او چگونه برادر توست در حالى
كه دخترت را به ازدواج وى درآورده‏اى؟ پيامبر(ص) دوباره تأكيد فرمود: براستى او
برادر من است.”

  و: “انس بن مالك” گويد: رسول خدا(ص) بر منبر
برآمد و مردم را موعظه كرد و سپس پرسيد:

 “على بن ابى طالب(ع)
كجاست؟” على(ع) از جاى پريد و عرض كرد: “من اين جا هستم، اى رسول خدا(ص)!” پيامبر(ص)
على(ع) را در آغوش گرفت و بين دو چشم او را بوسيد آن گاه با صداى بلند فرمود: “اى
مسلمانان اين برادر و پسر عموى من است … .”

  ى: پيامبر اكرم فرمود:

 “پروردگار تعالى نام ما را
از اسماء خود گرفته است. خداوند عزّوجّل “محمود” است و من “محمّد” هستم. خداوند،
بلند مرتبه و “أَعلى” مى‏باشد و برادرم “علىّ” نام دارد.”

 3 – در احاديث از اميرالمؤمنين(ع)
نقل شده است: آن حضرت بارها به برادرى خود با رسول خدا(ص) افتخار مى‏نمود و اين
امر را مايه برترى و بلندى مرتبت خويش نسبت به ساير اصحاب مى‏دانست. به بعضى از
اين احاديث نظرى مى‏افكنيم:

  الف: حنان گويد: “شنيدم كه على (ع) مى‏فرمود:

 “هر آينه من سخنى را
مى‏گويم كه پيش از من كسى آن را نگفته است و پس از من نيز كسى آن را ادّعا نمى‏كند
مگر آدم دروغگو [و آن سخن اين است]: من بنده پروردگار و برادر رسول خدا(ص) و وزير
پيامبر رحمت هستم. بانوى زنان اين امّت را به همسرى برگزيدم و من بهترين اوصيايم.”

  ب: على(ع) – كرّم اللّه وجهه – را نزد ابوبكر
آوردند در حالى كه مى‏گفت: “من بنده خدا و برادر رسول خدا(ص) هستم.” به او گفتند: “با
ابوكبر بيعت كن”، فرمود: “من در امر خلافت از شما سزاوارترم! بيعت نمى‏كنم و بهتر
آن است كه شما با من بيعت كنيد.”

  ج: روزى عمر از حال على(ع) پرسيد. پاسخ دادند: “به
سوى زمين خود رفته است.” گفت: “برخيزيد تا به نزد وى رويم.”

 چون به نزد اميرالمؤمنين(ع)
رسيدند. او را يافتند در حالى كه مشغول كار بود. آنها نيز مدتى به كار پرداختند،
سپس نشستند و با يكديگر سخن گفتند. على(ع) از عمر پرسيد: “اى امير! مرا آگاه ساز
اگر گروهى از بنى‏اسرائيل پيش تو آيند و يكى از آنان به تو بگويد: “من پسر عموى
موسى(ع) هستم آيا اين سخن باعث مى‏گردد كه تو او را بر ديگران برترى دهى!؟.”

 عمر پاسخ داد: آرى.

 على(ع) فرمود: “به خدا سوگند!
من هم برادر رسول خدا(ص) و پسر عموى او هستم.”

 در اين لحظه عمر برخاست و رداى
خويش را گشود و بر زمين پهن كرد و گفت: نه! به خدا قسم تو حتماً بايد روى اين
بنشينى، تا اين كه تو را ترك گوييم. على(ع) بر روى رداى خليفه نشست تا زمانى كه
آنان بازگشتند.

  د: ابن عباس گويد: على(ع) در زمانى كه هنوز
رسول‏خدا(ص) زنده بود مى‏فرمود:

 “خداى تعالى، مى‏فرمايد:
اَفَاِن مات اَوُ قُتِل انقلبتم على أعقابكم…؛ اگر پيامبر(ص) در گذشت يا كشته شد
آيا شما به حال گذشته خود باز مى‏گرديد؟ امّا من هر آينه خواهم جنگيد به خاطر آنچه
رسول خدا(ص) براى آن جهاد كرد… به خدا سوگند! من برادر، دوست و وارث پيامبر(ص) و
پسر عموى او هستم و چه كسى از من نسبت به او سزاوارتر است؟”

 4 – مسأله برادرى اميرالمؤمنين(ع)
با رسول خدا(ص) بقدرى روشن و واضح بود كه دوست و دشمن آن را مورد اشاره قرار
داده‏اند. براى اثبات اين مدّعا، سخن گروهى از آنان را نقل مى‏نماييم:

  الف: محمد بن ابي بكر در نامه‏اى كه به معاويه
نوشت، درباره اميرالمؤمنين مى‏گويد:

 “على(ع) نخستين كسى بود كه
دعوت پيامبر(ص) را پاسخ گفت و به وى گراييد و ايمان آورد… .”

  ب: عمّار ياسر صحابى بزرگوار پيامبر اكرم(ص) در
خطبه‏اى كه براى اهل بصره ايراد كرد چنين گفت:

 “اى مردم! برادر رسول خدا(ص)
و پسر عموى او [على(ع) ]از شما مى‏خواهد كه براى يارى كردن دين خدا حركت كنيد… .”

  ج: در حديثى كه از “زهرى” درباره جنگ جمل نقل
شده آمده است:

 “در حين جنگ، عايشه از
مردمى كه زمام شتر او را در دست داشت پرسيد: آيا على بن ابى طالب‏رضى الله عنه را
مى‏بينى؟

 پاسخ داد: “آرى او همان شخصى
است كه آن جا ايستاده است و دستهايش را به سوى آسمان بالا برده است و عايشه
اميرالمؤمنين(ع) را نگريست و گفت: “چقدر به برادرش شبيه است!”

 آن مرد با كنجكاوى پرسيد: “برادر
على(ع) چه كسى است؟”

 عايشه گفت: “رسول خدا(ص)!”

 مرد گفت: “من هرگز با كسى كه
برادر رسول خداست، نخواهم جنگيد! “سپس زمام شتر عايشه را رها ساخت و از او دور شد.”

  د: “عمروعاص” در نامه‏اى كه به معاويه نوشت
مى‏گويد:

 “امّا اين كه به ابوالحسن(ع)
برادر رسول خدا(ص) وصىّ او نسبت داده‏اى كه بر عثمان ستم كرده و حسادت بر وى برده
و اين كه صحابه را فاسق ناميده‏اى و گمان برده‏اى كه على(ع) آنان را به قتل عثمان
واداشت، دروغ و گمراهى آشكار است.”

  و: “ابان بن عياش” از “حسن بصرى” درباره
اميرالمؤمنين(ع) سوال كرد، حسن بصرى گفت:

 “درباره او چه بگويم!؟
براى على(ع) سابقه در اسلام، فضيلت، عمل به دستورات دين، حكمت، فقاهت، خردمندى،
مصاحبت با رسول خدا(ص)، بزرگى، ابتلاى در راه خدا، قضاوت و خويشاوندى با پيامبر
اكرم(ص) ثابت است … رسول خدا(ص) خطاب به دختر خود فاطمه(س) مى‏فرمايد: “تو را به
ازدواج بهترين امّت خويش درآوردم!” اگر در امّت پيامبر(ص) فردى بهتر از على(ع)
وجود داشت او را استثنا مى‏نمود. پيامبر(ص) بين اصحاب خود پيمان برادرى نسبت و على(ع)
را به برادرى خود برگزيد، پس رسول اللّه(ص) هم خود از همه مردم بهتر است و هم
بهترين برادر را داراست.

 5 – به سبب ثبوت اين مقام براى
اميرالمؤمنين على(ع) و شهرت برادرى وى و رسول خدا(ص) بسيار از شعراىِ اصحاب و
تابعين؛ مانند “حسان بن ثابت” و “نجاشى” و در طول تاريخ شعراى شيعه و سنى آن حضرت
را به اين مقام ستوده‏اند. براى جلوگيرى از اطاله كدام از ذكر اين اشعار چشم
مى‏پوشيم و علاقه‏مندان را مطالعه ج2، صفحات 330 ،293 ،292 ،291 ،286 ،229 ،226 ،218
،115 ،43 ،40، از كتاب ارزشمند الغدير فرا مى‏خوانيم.

 
پاورقيها:

1 ) عزّالدّين بن الأَثير، اسدالغابه، (دارلفكر، بيروت، 1409 ه.ق –
1989م) ج3، ص588.

 2 ) على بن برهان الدّين
الحلبى الشافعى، السيرة الحلبيه، (المكتبه الإسلاميه، الحاج رياض الشيخ، دار إحيا
التراث العربى، بيروت) ج2، ص91.

 3 ) صافّات ( ) آيه 44؛
ابن عساكر، ترجمة الامام على بن ابى طالب(ع) محمد باقر المحمودى (مؤسسة المحمودى،
بيروت، الطبعة الثانيه، 1398 ه – 1978 م)

 4 ) همان، ج1، ص135، به
حديث ممدوج بن زيد، در كتاب اسدالغابه، ج4، ص295 نيز اشاره رفته است.

 5 ) علامه امينى، الغدير (چاپ
چهارم، انتشارات كتابخانه امام اميرالمؤمنين(ع) 1396 ه.ق/ 1976م) ج3، ص115، به نقل
از كتابهاى؛ مناقب احمد، تاريخ ابن عساكر، كفاية الكيفى، تذكرة السبط، المرقاة فى
شرح المشكاة.

 حديث ديگرى تقريباً مشابه حديث
ذكر شده در كتاب كنزالعمّال، ج6، ص154 و ص399 به نقل از حافظ ابى يعلى آمده است.

 6 ) الغدير، ج3، ص125 –
111، در طى اين صفحات علامه امينى(ره) اضافه بر نقل احاديث مربوط به مواخات، بيش
از چهل حديث ديگر را نقل مى‏نمايد كه در آنها رسول خدا(ص) اميرالمؤمنين(ع) را
برادر خود خوانده است.

 7 ) همان، ص111؛ ابومحمد
علي‏بن احمد بن سعيد بن حزم الأندلسى، در علوم مختلف دست داشت و كتابهاى زيادى
نوشت كه از آن جمله است: الملل و النّحل، طوق الحمامة و مداواة النّفوس و…

 وى زبان به دشنام و بدگويى به
علماى گذشته اسلام گشود بگونه‏اى كه كمتر كسى است كه از اين موضوع بركنار مانده
باشد تا جايى كه گفته شد: زبان ابن خرم و شمشير حجّاج برادر يكديگرند.

 علماى اسلام عليه وى به پا
خاستند تا اين كه وى از ديار خود تبعيد شد و در سال 456 هجرى درگذشت.

 و هموست كه مى‏گويد: “هركس يكى
از صحابه را لعن كند فاسق است و در صورت عناد، كافر محسوب مى‏گردد” شيخ عباس قمى،
الكنى و الألقاب، مكتبة الصدر، ج1، ص464.

 8 ) محمّد بن حجر
العسقلاني؛ فتح البارى (بيروت، دار احيا التراث العربى، الطبعة الرابعه، المطبعة
البهيه المصريه، 408 / ق / 1988م) ج7، ص217. ابن تيميه الحرانى الحنبلى صاحب
بدعتهاى بسيار و فتاوا و عقايد باطل بود، فقهاى اسلام حكم به گمراهى و فساد عقايد
وى نمودند، حاكم مصر او را محبوس ساخت و سرانجامِ وى بدين گونه بود كه در زندان
مراكش، در سال 728 هجرى درگذشت: الكنى و الألقاب، ج1، ص236.

 9 ) السيرة الحلبيه، ج2،
ص20؛ فتح البارى، ج7، ص217.

 10 ) ابن كثير دمشقى،
البداية و النّهاية (بيروت، دار احيا التراث العربى، 1413 ه.ق/ 1993م) ج3، ص278.

 اسماعيل بن كثير دمشقى از
فقهاى شافعى مذهب بود. او علم حديث و اصول را آموخت و در حفظ متون و تاريخ توانايى
يافت. در احكام، كتاب بزرگى نوشت كه ناتمام ماند. كتاب تاريخ وى “البداية
والنّهاية” (آغاز و انجام) نام دارد. ابن‏كثير در سال 744 هجرى در شهر دمشق درگذشت
و در كنار شيخ خود ابن تيميه مدفون شد. الكنى والألقاب، ج1، ص393.

 11 ) أنَا عَبدٌ مِنْ عبيد
محمّد(ص).

 12 ) محمّد باقر مجلسى،
بحارالانوار (چاپ سوم، بيروت، مؤسسة الوفاء، 1403 ق/ 1983م) ج38، ص332.

درسهائى از تاريخ تحليلى اسلام

 ماجراى جنگ بدر

 حجةالاسلام والمسلمين
رسولى محلاتى

 تهمتهاى ناروا

 از جمله وقايع بسيار مهم و
تاريخ‏ساز كه در ماه رمضان تحقق يافت و در تثبيت موقعيت مسلمانان در جزيرة العرب
مهمترين اثر را داشت جنگ بدر كبرى بود، كه به پيروزى شگفت‏انگيز مسلمانان و شكست
غيرمنتظره و ناباورانه مشركان قريش انجاميد، و سبب شد تا همه قبايل قريش و يهود
مدينه به عظمت اسلام و نيروى ايمان مسلمانان پى ببرند.

 به نظر نگارنده، همين پيروزى
شگفت‏انگيز – بشرحى كه پس از اين خواهيد خواند – سبب شد تا دشمنان اسلام و مزدوران
دست بقلم آنها اسلام را به عنوان دين شمشير معرفى كنند، و جنگهاى صدر اسلام را
مانند يورشهاى غارتگرانه قبايل ساكن حجاز به يكديگر، نوعى غارتگرى قلمداد كنند،1 و
اگر اين پيروزى مهم در اين جنگ نصيب مسلمانان نمى‏شد و مانند غزوات و سراياى ديگرى
كه پيش از آن اتفاق افتاد و عموماً بدون برخورد و درگيرى بود خاتمه مى‏يافت، اين
همه جنجال درباره آن به پا نمى‏كردند، و اين تهمتهاى ناروا را به اسلام نوپا و
مظلوم نمى‏زدند كه اين هم از مظلوميّتهاى اسلام و مسلمين است.

 در طول تاريخ اسلام – و نيز
زمان كنونى ما – دشمنان اسلام هر ظلم و جنايتى را كه نسبت به مسلمانان انجام داده
و مى‏دهند همه را به حساب دفاع از مردم و حمايت از حقوق بشر معرفى كرده و مى‏كنند،
اما هر جا مسلمانان مظلوم براى آزادى و استقلال خود مى‏جنگيدند و بلكه هر زمان كه
براى آزادى سرزمين غصب شده و به دست آوردن اموال به تاراج رفته خود قيام مى‏كنند،
به عنوان مردمانى تروريست و يغماگر و ضدّ حقوق بشر معرّفى شده‏اند.

 البته ما منكر آن نيستيم كه
زمامداران خودسر و جنايتكارانى هم به نام اسلام حكومت كردند كه با اعمال ننگين خود
بهانه‏اى به دست اين ماجراجويان داده و گواهانى بر تهمتهاى نارواى آنان گرديدند،
اما كيست كه نداند، آن زمامداران خودسر – كه بيشترين نمونه‏هاى آنان را در ميان
تيره كثيف بنى‏اميّه و بنى‏مروان – و دودمان اين شجره خبيثه در تاريخ خلفاى اسلامى
مشاهده مى‏كنيم، از اسلام بويى نبرده بودند، و ننگ اسلام و مسلمين بودند و هيچ
گونه حقّى در خلافت و زمامدارى مسلمانان نداشتند و بلكه مورد لعن و نفرين مؤسس
شريعت و پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله وسلم قرار داشتند، چنان كه اعقاب
ايشان يعنى عباسيان نيز دست كمى از آنها نداشتند اما چه مى‏توان كرد كه براى
دشمنان اسلام، توجيه گران و نمونه‏هاى بارزى شدند، تا با استناد به اعمال ننگين و
سيره زشت و خودسرانه و دور از انسانيّت آنها، دشمنان بتوانند چهره تابناك اسلام را
زشت و مشوّه جلوه دهند.

 بارى همه تهمتها و هجمه‏هاى
تبليغى آنها بر ضدّ مسلمانان در جنگ بدر از اين جا ريشه مى‏گيرد كه در اين تبليغات
مغرضانه هدف اصلى اين جنگ تعرّض به كاروان سنگين تجارتى قريش كه از شام باز مى‏گشت
عنوان شده، كه همين هدف منجرّ به جنگ و درگيرى ميان مسلمانان و سران قريش و آن
شكست سخت و ناباورانه مشركين قريش گرديد، اگرچه مسلمانان به هدف اصلى خود – يعنى
دسترسى و مصادره اموال كاروان – موفق نشدند، و با تمهيد ابوسفيان اموال كاروان
بدون دستبرد سالم به شهر مكه رسيد – بشرحى كه خواهيد خواند – اما همين عنوان
دستاويزى براى دشمنان و مزدوران جيره‏خوار آنان شده است، در صورتى كه اولاً اين
مسأله كه از طرف رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم عنوان شد پيش از آن نيز در چند
سفر جنگى عنوان شده بود، ثانياً اين عنوان جز وسيله‏اى براى آغاز درگيرى و اعلام
آمادگى و حضور مسلمانان در صحنه نبرد براى قريش نبود، و بهترين گواه بر اين مطلب
همان دنباله داستان است كه چون خبر عبور كاروان از بدر به رسول خداصلى الله عليه
وآله وسلم رسيد، و يقين پيدا كردند كه ديگر دسترسى به كاروان ندارند و چنانچه به
راه خود ادامه دهند جز برخورد با قريش و جنگ با آنان راهى در پيش رو ندارند به راه
خود ادامه دادند و به جنگ قريش رفتند. البته ما منكر آن نيستيم كه برخى از همراهان
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم به طمع غنيمت آمده بودند و از جنگ اكراه داشتند –
همان گونه كه در قرآن كريم آمده – ولى به شرحى كه خواهد آمد – خود آن حضرت و عموم
همراهان اين گونه نبودند.

 براى رفع اين تهمت، برخى از
دانشمندان و نويسندگان تواناى اسلامى، به سراغ حوادث قبلى و ارتباطى كه با اين
حادثه مهم داشته است رفته‏اند، اينان جنگ بدر را واكنش آن همه آزار، شكنجه، مصادره
اموال و انواع مصيبتها دانسته و گفته‏اند: مسلمانان و بخصوص مهاجرين كه از مشركين
مكّه آن آزارها را در طول بيش از پانزده سال ديده بودند و عقده‏ها در دل داشتند،
اكنون طبيعى بود كه با تشكيل حكومت اسلامى و قدرت يافتن مسلمانان، خواه و ناخواه
در صدد تلافى برآمده بخواهند تا حدّى انتقام خود را از آنها بگيرند…

 برخى نيز با توجه به حوادث
گذشته جنگ بدر خواسته‏اند به جنگ بدر جنبه تدافعى داده، تهاجم را از طرف دشمن
بدانند…، و در اين باره آيات جهاد و قتال را مورد بحث و تجزيه و تحليل قرار
داده‏اند…

 به نظر نگارنده ما نيازى به
اين بحثها و كاوشها نداريم، بجاى اينها بهتر است هدف اصلى بعثت انبيا و بخصوص رسول
گرامى اسلام را مورد بحث قرار داده آيات مربوط به آن را تجزيه و تحليل كنيم.2

 خداى متعال در مورد هدف بعثت
پيامبر گرامى اسلام مى‏فرمايد:

 “هُوَ الَّذي أَرْسَلَ
رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدّين كُلِّهِ وَ لَوْ
كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ؛3 او كسى است كه پيامبرش را با هدايت و دين حق فرستاد تا بر
همه آئينها پيروزش گرداند اگرچه مشركان خوش ندارند.”

 و در جاى ديگر در وصف پيامبر
مى‏فرمايد:

 “… يَأْمُرُهُمْ
بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّباتِ وَ
يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبائِث وَ يَضَعُ عَنْهُم اِصْرَهُمْ وَالاَغْلالَ
الَّتي كانَتْ عَلَيْهِمْ…؛4 به كارهاى نيك دستورشان مى‏دهد و از كارهاى زشت
بازشان مى‏دارد و چيزهاى پاكيزه را برايشان حلال كرده پليديها را حرامشان مى‏كند و
بار گران و قيد و بندهايى را كه بر آنها بوده از آنها برمى‏دارد… .”

 و در جاى ديگر درباره هدف
ارسال همه رسولان و پيامبران فرموده است:

 “لَقَدْ أَرْسَلْنا
رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَ الْميزانَ لِيَقُومَ
النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَ اَنْزَلْنَا الْحَديدَ فيهِ بَأْسٌ شَديدٌ وَ مَنافِعُ
لِلنَّاسِ وَليَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُره وَ رُسلَهُ بِالْغَيْبِ…5 به حقيقت
پيامبران خود را با دليلهاى روشن فرستاديم و با آنها كتاب و ميزان فرو فرستاديم تا
مردم به عدل و داد قيام كنند و آهن را نازل كرديم كه در آن نيرويى سخت و سودهايى
براى مردم است، و تا اين كه خداوند آن كس را كه پيغمبرانش را به ناديده يارى
مى‏كند معلوم دارد…”.

 بنابراين يكى از اهداف ارسال
رسل و انزال كتب، ايجاد قسط و عدل است و جالب اين است كه به دنبال آن، مسأله “انزال
حديد” و فروفرستادن آهن و نيروى سختى كه در آن هست و همچنين موضوع يارى دادن خدا و
رسولان الهى آمده كه به نظر مى‏رسد ارتباط آنها با يكديگر همين باشد كه گاه براى
تحقق اين هدف بايد از آهن و اسلحه‏هاى جنگى استفاده كرد و جز جنگ راهى باقى نخواهد
ماند.

 در دو آيه ديگر، هدف از بعثت
پيامبر اسلام پيروزى دادن و غلبه دين حق بر همه اديان ذكر شده. همچنين امر به
معروف و نهى از منكر، و حلال كردن پاكيها، و حرام كردن ناپاكيها، و برداشتن
سنگينيها و غل و زنجيرهايى كه به گردن و دست و پاى آنان بود، يعنى خرافات و
سنّتهاى غلط و آداب جاهليّت كه مردم را به سوى بدبختى و ظلم و ستم و تبعيضهاى
نابجا و امثال آن دچار كرده بود و… از ديگر اهداف اين امر شمرده شده است.

 براى رسيدن به اين اهداف بايد
مراتبى پيموده شود:

 در درجه اول: پند و اندرز
زبانى و انذار و تبشير است، در مرحله دوم و پس از بى‏ثمر بودن مرحله اول، دستورهاى
عملى در معاشرت و برخورد با دشمنان دين و مخالفانِ تحقق اين اهداف؛ يعنى دستورهاى
سلبى است، مانند دستور به دورى كردن از كفّار، و نهى كردن از طرح دوستى و رفاقت با
آنها، و در آخرين مرحله – پس از بى‏فايده بودن روشهاى گذشته و عدم كارايى دو مرحله
قبل – دستور جنگ و قتال است. آن هم محدود به موارد خاص، و مقدار خاص… .

 خداوند – جلّ و علا – در اين
باره مى‏فرمايد:

 “وَ قاتِلُوهُمْ حَتّى
لاتَكُونَ فِتْنَةٌ وَ يَكُونَ الدّينُ لِلَّهِ فَاِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّه
بِما يَعْمَلُونَ بَصيرٌ، وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمُوا أَنّ اللَّه
مَوْليكُمْ…؛6 با كافران كارزار كنيد تا فتنه‏اى نماند و دينها يكسره خاص خدا
شود، و اگر بس كردند كه خداوند به عملهايى كه مى‏كنند بيناست، و اگر پشت كردند
بدانيد كه خداوند پشتيبان و ياور شماست…”.

 و يا در جاى ديگر فرموده است:

 “وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا
اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِه عَدُوَّ
اللَّهِ وَ عَدُوَّكُمْ وَ آخَرينَ مِنْ دُونِهِمْ لا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ
يَعْلَمُهُمْ…” تا آن جا كه مى‏فرمايد: “… وَ اِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ
فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّه…”.7

 – و هر چه توانستيد از نيرو و
اسبان بسته براى جنگ با ايشان آماده كنيد كه به وسيله آن، دشمن خدا و دشمن خودتان
و ديگرانى را كه شما نمى‏شناسيدشان و خدا مى‏شناسدشان بترسانيد… و اگر به سوى
صلح و سازش رو كردند تو نيز بدان رو كن و بر خدا توكّل نما…”

 و تازه بعد از تحقق حاكميّت
اسلام در جزيرة العرب و نزديك به دو سال پس از فتح مكّه و سقوط پايگاه مشركين
قريش، قرآن كريم در آغاز سوره توبه براى پذيرش حاكميّت اسلام از طرف مشركان در
مكّه چهار ماه مهلت تعيين مى‏كند، و در پايان اين مدّت نيز راه توبه را پيش پاى
آنها مى‏گذارد، و آنها را به توبه دعوت مى‏كند، از همه جالبتر اين كه: در آيه ششم
اين سوره مباركه براى پناه دادن به مشركانى كه درصدد شنيدن كلام خدا و سخن حق الهى
هستند آن دستور پر از مهر و عطوفت و شنيدنى را مى‏دهد كه دنياى به اصطلاح متمدّن
امروز هم با همه تبليغات وسيع و دروغين درباره حقوق بشر به اين جا نرسيده كه
مى‏گويد:

 “وَ اِنْ أَحَدٌ مِنَ
الْمُشْرِكينَ اسْتَجارَكَ فَأَجِرْهُ حَتّى يَسْمَعَ كَلامَ اللَّهِ ثُمَّ
أَبْلِغْهُ مَأمَنَهُ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لايَعْلَمُونَ؛8 و اگر يكى از
مشركان از تو پناه خواست پناهش بده تا سخن خدا را بشنود، آن گاه او را به امانگاهش
برسان، و اين بدان خاطر است كه اينان مردمى هستند كه نمى‏دانند…”.

 در اين جا بد نيست براى توضيح
بيشتر، گفتار مرحوم كاشف الغطاء در كتاب شريف “المثل الاعلى فى الاسلام، لا فى
بحمدون” و سخنى از مرحوم علامه طباطبائى‏رحمه الله در تفسير شريف الميزان را براى
شما نقل كنيم، آن گاه ماجراى جنگ بدر را پى مى‏گيريم.

 “وسايلى كه تاكنون براى
اصلاح جامعه و محقّق ساختن عدالت و از بين بردن ستم و مقاومت در برابر شر و فساد
به كار رفته، منحصر در سه نوع است:

 اول: وسايل دعوت و ارشاد، يعنى
ايراد خطبه‏ها و مواعظ و نوشتن مقالات و تأليفات و جرايد كه خود، روشى بسيار
پسنديده و شريف است و خداى تعالى در آيه زير به همين روش اشاره فرموده: “أُدْعُ
إِلى سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ
بِالَّتي هِىَ أَحْسَنُ”.9

 و نيز فرمود: “اِدْفَعْ
بِالَّتي هِىَ أَحْسَنُ فَاِذَا الَّذي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ
وَلِىٌّ حَميمٌ”10، و اين طريقه‏اى است كه اسلام آن را در اوّل بعثت انتخاب نموده
و به كار گرفته است… .

 دوم: وسايل مقاومت مسالمت آميز
و منفى، نظير متّحد شدن عليه فساد و دورى جستن از مفسدين و قطع روابط اقتصادى با
آنان و همكارى نكردن با ستمكاران و شركت ننمودن در اعمال و حكومت آنان، طرفداران
اين نظريه توسّل به زور و انتخاب جنگ و قتال را جايز نمى‏دانند، قرآن كريم هم در
برهه‏اى از زمان اين طريقه را پيموده است، آيات:

 “وَلا تَرْكَنُوا اِلىَ الَّذينَ
ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النَّارُ”11 و “لاتَتَّخِذُوا الْيَهُود وَ النَّصارى
اَوْلِياءَ”،12 به اين طريقه اشاره دارد كه البته در قرآن كريم از اين نوع آيات
بسيار است و در ميان غير مسلمانان كسانى كه معروف به طرفدارى از اين رويه شده‏اند
عبارتند از : پيامبر هندى، يعنى “بودا”، حضرت مسيح‏عليه السلام اديب روسى؛ يعنى
تولستوى و همچنين زعيم و رهبر روحى هند، گاندى.

 سوم: قيام مسلحانه و جنگ است،
كه اسلام گاهى آن را نيز پيشنهاد كرده و در موارد خاصّى دستورش را صادر فرموده
است.

 پس اسلام هر سه روش را (هر
كدام را در جاى خود و به موقع خودش) صحيح دانسته و به تدريج به كار بسته است، روش
اول، موعظه حسنه و دعوت سالم است؛ اگر دشمن از اين راه تسليم نشد و دست از ستمكارى
خود برنداشت و همچنان به فساد انگيزى و استبداد خود ادامه داد طريقه دوم را به كار
مى‏گيرد، يعنى قطع رابطه، آن هم به دو روش:

 1- بطور مسالمت‏آميز.

 2- به نحو قهر و همكارى نكردن
با دشمن، و دشمن را به رفتار خود واگذار نمودن.

 اگر از اين راه به زانو درآمد
و حاضر شد دست از ظلم و خيره‏سرى خود بردارد كه هيچ و اگر حاضر نشد، نوبت به طريق
سوم مى‏رسد كه عبارت است از قيام مسلحانه، چرا كه خداوند به هيچ وجه به ظلم ظالم
رضايت نمى‏دهد، و كسانى كه در برابر ظلم او ساكت مى‏نشينند شريك ظلم او هستند.

 آرى اسلام عقيده است و اين
اشتباهى بزرگ و غلطى آشكار است كه بعضى گفته‏اند: “اسلام دعوت خود را با شمشير
گسترش داده”!!، زيرا عقيده و ايمان چيزى نيست كه با زور و شمشير در دلها جاى‏گير
شود، دلها تنها در برابر حجت و برهان، خاضع مى‏شوند و قرآن كريم در آيات بسيارى به
اين حقيقت اشاره مى‏كند، از آن جمله مى‏فرمايد: “لا اِكْراهَ فِى الدّينِ قَدْ
تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَىِّ”13

 آرى اگر اسلام دست به شمشير
زده است، تنها در برابر كسانى بوده است كه در خوددارى از ظلم و فسادشان به آيات و
براهين، قانع نشده‏اند و پيوسته خواسته‏اند در سر راه دعوت به حق سنگ بيندازند.
اسلام در اين‏گونه موارد، شمشير نمى‏كشيد كه آنان را به سوى دين بخواند بلكه
مى‏خواست شر آنان را دفع كند.

 اين قرآن كريم است كه با بانگ
رسا اعلام مى‏دارد: “قاتِلُوهُمْ حَتّى لاتَكُونَ فِتْنَةٌ؛14 با كفار قتال كنيد
تا فتنه‏اى در كار نباشد”. پس قتال با كفار براى دفع فتنه آنان بود، نه به خاطر آن
كه به دين خدا معتقد شوند.

 بنابراين اگر اسلام را به حال
خود گذاشته بودند، هرگز فرمان جنگى را صادر نمى‏كرد، و اين همه جنگهايى كه در
اسلام واقع شده تحميلى است و در واقع اسلام را به جنگ واداشتند. به همين جهت است
كه اسلام حتى در حال جنگ نيز شريفترين روش را طى كرد؛ از تخريب خانه‏ها شديداً
جلوگيرى نمود، همان‏طور كه در حال صلح جلوگيرى كرده بود، همچنين از اعمال ناشايستى
چون آتش سوزى راه انداختن و زهر در آب دشمن ريختن و آب را به روى دشمن بستن و زنان
و اطفال و اسيران جنگى را كشتن و… جلوگيرى نموده و دستور اكيد صادر فرمود كه:
مسلمانان با اسراى جنگى – به هر درجه‏اى از دشمنى و كينه كه رسيده باشند – بنرمى و
ملاطفت رفتار كنند و به ايشان احسان نمايند.

 و نيز ترور كردن دشمن را ممنوع
كرد، چه در حال جنگ و چه در حال صلح، و كشتن پيرمردان و عاجزان و كسانى را كه به
جنگ آغاز نكردند و هجوم شبانه بر دشمن را تحريم نموده و فرمود: “فَانْبِذْ
اِلَيْهِمْ عَلى سَواءٍ”15 و نيز اجازه نداد كه مسلمانان، كافرى را به صِرف احتمال
و تهمت، بكشند و يا قبل از آن كه جرمى را مرتكب شود كيفر دهند و از هر كار ديگرى
را كه از قساوت و پستى و وحشيگرى انسان سرچشمه گرفته باشد و شرف انسانيت و
جوانمردى، آن را نپذيرد منع نمود.

 شرف اسلام اجازه نمى‏دهد كه
مسلمانان اين اعمال را درباره دشمن روا بدارند، چنان كه ديديم؛ در هيچ يك از
معركه‏هاى جنگ – هر قدر هم كه سخت و هول انگيز بود – اجازه ارتكاب به چنين اعمالى
را نداد، ولى مردمى كه امروز خود را متمدن مى‏دانند، به همه اين جنايات دست
مى‏زنند، هول انگيزترين و وحشت‏زاترين رفتار را با دشمن خود مى‏كنند، آنهم در
روزگارى كه خودشان “عصر نور”ش مى‏نامند.

 آرى عصر نور! كشتن زنان و
اطفال و پيرمردان و بيماران و شبيخون زدن و بمباران كردن شهرها و مردم بى‏سلاح و
قتل عام دشمن را مباح كرده است!!.

 مگر اين آلمان نبود كه در جنگ
بين‏المللى دوم بمبهاى خوشه‏اى خود را بر سر مردم لندن ريخت و ساختمانها را ويران
و زنان و اطفال و ساكنان شهر را نابود كرد؟ و مگر اين آلمان نبود كه هزاران اسير
را به قتل رسانيد؟! و مگر اين دول متّفق (آمريكا و انگلستان و شوروى) نبودند كه
هزاران هواپيماى جنگى را براى تخريب شهرهاى آلمان به پرواز درآوردند و آيا اين
آمريكاى متمدن! نبود كه بمب اتمى خود را بر سر مردم ژاپن ريخت و هيروشيما را با
ساكنانش خاكستر كرد؟!

 و اين اعمال در روزگارى بود كه
تمدن آقايان! به اختراع وسايل تخريبى خطرناكتر نرسيده بود، حال كه دولتهاى متمدن!
مجهّز به سلاحهاى جديد ويران كننده مانند: موشكها[ى مختلف]، بمبهاى اتمى و
ئيدروژنى و… شده‏اند، خدا مى‏داند كه هنگام شروع جنگ جهانى سوّم چه بر سر كره
زمين خواهند آورد و چه عذابها و خرابيها و مصيبتها و دردها به بار خواهد آمد. خداى
تعالى بشريت را به سوى راه صواب و صراط مستقيم هدايت فرمايد.16

 و اين هم گفتارى از مرحوم
علامه طباطبائى در تفسير الميزان كه در ذيل آيات 2 تا 6 سوره نساء فرموده:

 يكى از سخنان بسيار نادرست
تهمتى است كه به اسلام زده و گفته‏اند: اسلام دين زور و شمشير است، نه دين دعوت، و
با اين كه قرآن كريم و سيره رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم و تاريخ به مراحل سه
گانه دعوت اسلام، شهادت مى‏دهد و آن را روشن مى‏كند مع ذلك چه بايد كرد كه بعضى به
خود اجازه مى‏دهند چنين تهمتى را به اسلام بزنند، آرى كسى كه خدا براى او نورى و
روشنايى‏اى قرار نداده، هيچ چيز برايش روشن نخواهد بود، نه كتاب خدا و نه سيره
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم و نه تاريخ.

 اين افراد كه به اصطلاح
خواسته‏اند از دين مبين اسلام خرده بگيرند چند طايفه‏اند:

 يك دسته از آنها اهل كليسا
هستند كه عيب خودشان را به اسلام نسبت مى‏دهند، چون دين شمشير دينى است كه آنان
ترويجش مى‏كنند، چندين قرن بود كه در كليساها محكمه‏اى به نام محكمه “تفتيش عقايد”
درست كرده بودند كه در آن محكمه، عقايد مسيحيان را تفتيش نموده، هر كسى را كه از
دين خود منحرف مى‏ديدند به آتش محكوم مى‏نمودند، در حقيقت محكمه خود را به محكمه
عدل الهى در قيامت كه هم بهشت دارد و هم آتش، تشبيه مى‏كردند، عمّال خود را مأمور
مى‏كردند كه در شهرها بگردند و هر فرد مسيحى را كه ديدند اعتقادى غير از اعتقاد
كليسا دارد و حتى اگر در مسائل طبيعى و يا رياضى نظريه‏اى داشته باشد كه فلسفه “اسكولاستيك”
آن را نگفته، او را به عنوان مرتد از دين به محكمه كليسا جلب نموده، زنده زنده در
آتش مى‏سوزاندند، چون كليسا فقط فلسفه اسكولاستيك را قبول داشت و آن را ترويج
مى‏كرد [و جنبه دينى و قداست مذهبى به آن داده بود].

 و اى كاش براى ما توضيح
مى‏دادند كه آيا در نظر عقل سليم، گستردن توحيد در عالم و ريشه‏كن ساختن وثنيّت و
تطهير دنيا از قذارت فساد، مهمتر است، يا خفه كردن و آتش زدن كسى كه نظريه حركت
خورشيد به دور زمين را داده و آن نظريه بطليموسى را [كه زمين و افلاك همچون پوست
پياز است] ردّ كرده؟.

 آيا اين كليسا نبود كه عالم
مسيحيّت را عليه مسلمانان تحريك كرد؟ و آنان را به نام جهاد با بت‏پرستى به جنگ با
مسلمانان واداشت؟.

 آيا اين كليسا نبود كه حدود
دويست سال جنگ‏هاى صليبى را به راه انداخت؟ شهرها را ويران و ميليونها نفوس بشر را
نابود و عِرضها و ناموسها را به باد داد؟!.

 دسته ديگرى كه تهمت فوق را به
اسلام زده‏اند، مدّعيان تمدّن و آزادى در قرن اخيرند، همان كسانى كه آتش جنگهاى
جهانى را شعله‏ور ساخته دنيا را زير و رو كردند و باز هم هرگاه غريزه ماديگريشان
ندايشان دهد كه خطرى مختصر، مطامعشان را تهديد مى‏كند، قيصريه دنيا را براى يك
دستمال به آتش مى‏كشند كسى نيست كه از اينان بپرسد آيا ضرر ريشه‏دار شدن شرك در
دنيا و انحطاط يافتن اخلاق فاضله بشر و مردن فضائل نفسانى و احاطه يافتن فساد بر
زمين و بر اهل زمين، زيادتر است يا كوتاه شدن دست جنايتكار شما از چند وجب زمين، و
يا چند درهم مختصر خسارت ديدنتان؟ و قرآن كريم اين جنس دو پا را چه خوب معرفى كرده
است كه فرمود: “إِنَّ الإِنسانَ لِرَبّهِ لَكَنُودٌ”17ادامه دارد

 پى‏نوشتها:

1 ) ر ك: پاسدار اسلام، ش132.

2 ) ما پيش از اين در شماره 130 ،129 و 132 مجله پاسداراسلام
درباره تشريع جنگ و جهاد در اسلام بتفصيل بحث كرده‏ايم.

 3 ) توبه (9) آيه 33 و صف (61)
آيه 9.

 4 ) اعراف (7) آيه 157.

 5 ) حديد (57) آيه 25.

 6 ) انفال (8) آيه 39.

 7 ) همان آيه 60 و 61.

 8 ) توبه (9) آيه 6.

 9 ) نحل (16) آيه 125.

 10 ) فصلت (41) آيه 34.

 11 ) هود (11) آيه 113.

 12 ) مائده (5) آيه 51.

 13 ) بقره (2) آيه 256.

 14 ) انفال (8) آيه39.

 15 ) پيمان نامه آنان را
به طريقى عادلانه به طرف آنان پرت كن. انفال )8) آيه58..

 16 ) المثل العليا فى
الاسلام لا في بحمدون.

 17 ) الميزان، ج4، ص174.

 مناجات

 اى خدا، اى مرده تو زندگان

اى كه مى‏بخشى به خاك مرده جان

 هر كه در مدح كريمى لب
گشود

چون نظر كردم همه مدح تو بود

 تا كه ديگر بار گم گشتم ز
راه

بازگشتم توبه كار و عذرخواه

 عفو كن اى ياور نزديك من

روشنى بخشِ دل تاريك من

 بهر توبه زير طاق لاجورد

زنده‏ام بگذاشتى اى حىّ فرد

 اى خدا توفيق دِه اكنون
مرا

توبه بپذير و مكن دلخون مرا

 مى‏رود از ديده‏ام سيلاب
اشك

جان من بر هر اسيرى برده رشك

 هين بيا اين خسته را آزاد
كن

اين دل افسرده‏ام را شاد كن

 از تن انديشه‏ام بگشاى بند

تا به سويت پركشد اى ارجمند

 سينه را از دود دل
آكنده‏ام

همچو شاخى خشك سرافكنده‏ام

 دست برآورده بى‏برگ و نوا

خوانم از ژرفاى دل اين دم تو را

 بشكنى كى تو چنين شاخ ضعيف

تو كه روياندى زخاكم اى شريف

 دامن مهرت بگيرم با خروش

تا درآيد بحر بخشايش به جوش

 جاى گيرد ابر لطفت در سپهر

 زان همى ريزد بسى باران
مهر

 جان و تن شويم من از گرد
گناه

كامدم آلوده و نامه سياه

 اى شكسته استخوان را موميا

خود تو گفتى دل چو بشكستت بيا

 آمدم آلوده تن، آلوده جان

سركشى بگذاشتم يا ربّ ! امان

 در غبار تيره حرص و هوا

خويشتن گم كرده‏ام من اى خدا

 تو امان ده تا امان يابم
زخويش

تو نشان ده تا نشان يابم زخويش

 گرپشيمانى دهد سودى مرا

من پشيمانم به خود كردم جفا

 عمر را همدم شدم با
سايه‏ها

بى‏خبر از آفتاب كبريا

 تشنه بودم سخت مى‏جُستم من
آب

ذوق آبم مى‏كشيد اندر سراب

 هر طرف از تشنگى بشتافتم

آب نى، آخر تو را دريافتم

 تن چو كشتى بُد بر آب
زندگى

سخت راندم در سراب زندگى

 كشتى‏ام را موج دريايت
شكست

زورق جان بر لب دريا نشست

 بر لب دريا تو بودى منتظر

آفرين اى مونس داناىِ سرّ

 حاليا هر چند خواهى كن
عتاب

تا به لطف آيى دهى من را جواب

 “اثر : محمد رضا مالك”

آموزش دينى دختر بچگان

قسمت اول

مينا‌هاشمى

 مقدمه

 در اسلام تعليم و تربيت، آنچنان كه از آيات و روايات استفاده مى‏شود،
اختصاص به سن خاصى ندارد. در دين آخرين، تربيت امرى است كه تا پايان عمر ادامه
مى‏يابد و انسان را تحت تأثير قرار مى‏دهد؛ ليكن تربيت در سنين كودكى اهميت
ويژه‏اى دارد. اميرالمؤمنين على (ع) مى‏فرمايد:

 “العلم
مِنَ الصغَر كالنقش فى الحجر؛ فراگيرى علم در خردسالى، بسان نقش روى سنگ، پايدار
است”.1

 و نيز مى‏فرمايد:

 “علّموا
صبيانكم ما ينفعهم اللّه به لا يغلب عليهم المرجئة برأيها؛ به كودكانتان چيزى
بياموزيد كه خداوند آن را سودمند قرار داده است تا منحرفان با افكارشان بر آنان
چيره نشوند”.2

 تربيت كودكان، اكنون نيز توجه روان شناسان و دست اندركاران تعليم و
تربيت را سخت به خود معطوف داشته است.

 آنان مى‏گويند: كودكى، دوره تكوين و پايه‏گذارى شخصيت است و بسيارى از
خصلتهاى فرد در اين دوره پديد مى‏آيد. آنچه در اين مرحله پايه‏گذارى مى‏شود يا
قابل تعويض نيست يا بسختى دگرگونى مى‏پذيرد و بسيارى از اطلاعات و آگاهيهاى فرد
نيز در اين برهه شكل مى‏گيرند.3

 دكتر هريس، روان شناس غربى، در اين باره مى‏نويسد:

 “به
عقيده دانشمندان، كودك نيمى از دانشهاى خود را در چهار سال اول زندگى كسب مى‏كند”.4

 استعمارگران هم‏براين امر واقفند. از اين رو بيشترين سرمايه‏گذارى را
در بخش فرهنگ، به كودكان و نوجوانان اختصاص داده و با بهره‏جويى تمام از ظرايف
روان شناسانه، در جهت تخريب اذهان آنان و پرورششان برابر با خواسته‏هاى خويش، عمل
مى‏نمايند.

 رسالت انقلاب اسلامى و پر بها بودن و لزوم رشد تربيت دينى نسل فردا از
يك سو و تهاجم ويرانگر فرهنگى غرب از سوى ديگر، ما را بر آن مى‏دارد تا براى
آينده، بطور اصولى برنامه‏ريزى نموده و بكوشيم، كودكانمان را با آداب اسلامى پرورش
داده در برابر تبليغات مسموم، واكسينه سازيم. در همين راستا، آموزش دينى دختر
بچگان كه زنان فردايند و محور اصلى چرخ خانواده و دامانشان محل پرورش نسلهاى آتى،
اهميتى ويژه مى‏يابد.

 دراين نوشتار دو موضوع ذيل، مورد بررسى قرار مى‏گيرد:

 1 – اصول آموزش دينى دختر بچگان.

 2 – روشها و ابزارهاى آموزش دينى دختر بچگان.

 × × × × × × × ×

 1 – اصول آموزش دينى دختر بچگان

 1 – 1 – هدف

 هدف از آموزش دينى دختر بچگان، ياد دادن آداب و رفتار صحيح زندگى است
كه از دو بخش اعتقاد و ايمان و رابطه با آفريدگار، و رفتار و كردار و رابطه با
ديگران تشكيل شده است.

 در بخش اول، قلبِ كودك با ياد پروردگار، انس پيدا كرده، راههاى ايجاد
اين انس معنوى – كه آشنايى با تكاليف و عبادات است – تعليم داده مى‏شود. هدف عمده
و سرنوشت ساز آموزش دينى كودكان، كاشتن جوانه‏هاى اميد در فكر و ذهن آنهاست تا با
اتصال و ارتباط با قدرت لايتناهى، احساس آرامش و امنيت نمايند كه اين از لوازم
ضرورى رشد روحى و شخصيتى آنان در تمام مراحل زندگى است. در كنار اهداف ياد شده،
سؤالات كودك بايد پاسخ متين و مناسب خويش را بيابند.

 در بخش دوم، اخلاق، محور اصلى تعليمات خواهد بود كه شامل كليه امورى
است كه آدمى در زندگى اجتماعى با آن مواجه است.

 اخلاق، آداب و رفتارهاى فردى و معاشرت با ديگران است و به كودك كمك
مى‏كند كه بر اساس آن رابطه‏اى معقول با افراد جامعه برقرار سازد.

 1 –
2 – شروع، مراحل و محتواى آموزش

 تربيت دينى از روزگاران قبل از تولد و مرحله انتخاب همسر شروع مى‏شود و
مراقبتهاى دوران حمل، آن را رنگ و صفا مى‏بخشد و پس از تولد، والدين بطور مستقيم
به جهت دادن و پرورش كودك مى‏پردازند.5

 شريعت مقدس اسلام، در تمام مراحل ازدواج تا تولدِ بچه، آداب و بايد و
نبايدهايى مقرر داشته تا در سايه عمل به آنها، نسلهاى پاك و با تربيتى شايسته،
پرورش يابند.

 اولين دوره حيات كودك، زمان پيش از تولد و هنگام جنينى اوست. در اين
دوره، كمترين و جزئى‏ترين حالات روانى مادر در جنين اثر مستقيم و فورى دارد و
مى‏توان گفت وضعيت جنين تابعى از متغير روحيه مادر است.6

 پس از تولد، مراحل رشد كودك به چهار مرحله تقسيم مى‏شوند:

 1 – مرحله پرستارى

 2 – مرحله كودكستانى

 3 – مرحله دبستانى

 4 – مرحله بلوغ و نوجوانى7

 كه به دليل خارج بودن مرحله آخر از بحث حاضر، در اين نوشتار تنها به
بررسى خصوصيات و نيازهاى سه مرحله ديگر مى‏پردازيم.

 1 – مرحله پرستارى (تولدتا3 سالگى)

 در اين دوره، عمده نيازهاى كودك، آماده ساختن محيط مساعد بهداشتى و
روانى، براى رشد اوست. نياز ويژه او در اين مرحله، در پناه و حمايت مادر قرار
گرفتن است، طى اين مرحله است كه كودك با سرعت، حوادث و تصاوير اشيا و محيط را در
ذهن خود ضبط و ثبت مى‏نمايد و خود را آينه تمام نماى محيط قرار مى‏دهد. از آن جهت
كه كودك در اين سنين، والدين را يگانه الگوى رفتارى خويش مى‏داند و پايه‏هاى
شخصيتى و رفتارى آينده خويش را بر آن مبنا استوار مى‏سازد، مسؤوليتى دشوار بر عهده
پدران و مادران قرار مى‏گيرد كه غفلت از آن ممكن است در يادگيرى مراحل آتى، اثرات
سوء و مخربى بر جاى نهد. آموزش دينى والدين به كودك در اين دوره بايد كاملاً غير
مستقيم و برگرفته از اعمال و حركات خود آنان و رفتارى كه با كودكشان دارند، باشد.

 2 – مرحله كودكستانى )3 تا 6 سالگى)

 اعتماد به نفس، حس رقابت با همگنان، نيروى تخيل، استقلال طلبى و تك روى
و عدم تمايل زياد به ارتباط با ديگران همراه قدرت‏نمايى، از خصوصيات اين دوره سنى
است. با توجه به آن كه در اين سنين كودك از نقش پذيرى شديدى برخوردار است، ارائه
الگوهاى نيك – در محيط و از طريق وسايل ارتباط جمعى – ، اثرات شايانى بر تربيت
دينى كودك خواهد گذارد.

 بچه در اين مرحله از محدوده استدلالى محدود و كوتاه برخوردار است. هر
چه به او بگويند باور مى‏كند و افسانه را حقيقت مى‏پندارد. پرسشگرى و كنجكاوى در
او اوج گرفته، هر چيز مى‏تواند جوانه سؤالى در ذهن او باشد.

 در حدود 3 تا 6 سالگى رشد كودك سريع است و در همين دوره رشد است كه
مى‏توان به پرورشِ شخصيت او، همت گماشت. عادات نيكو و ضرورى را در او ايجاد كرد و
او را وادار به رعايت اصول و مقررات زندگى فردى و اجتماعى نمود.8

 به هر حال تا پايان اين دوره، وضع كودك تا حد زيادى روشن مى‏شود، “گزل”،
روان شناس شهير غربى، مى‏گويد: “كودك در پنج و شش سالگى، نسخه كوچك جوانى است كه
بعداً خواهد شد”.9

 3 – دوره دبستانى )6 تا 12 سال)

 اين دوره را مى‏توان بر اساس نحوه آموزش دينى دختران به دو مرحله: سنين
6 تا 8 سال و سنين 9 تا 12 سال تقسيم نمود.

 6 تا 8 سال، سن آمادگى و ورود كودك به مدرسه و اجتماع و علاقه‏مندى او
به ارتباط با ديگران، ماجراجويى، ميل به استقلال، دخالت در كارها، علاقه‏مندى به
داستانهاى اسرار آميز و جنايى و وظيفه پذيرى است. بچه در اين مقطع، هفت سال دوم
زندگى خويش را آغاز مى‏كند – كه در روايات به سنين اطاعت پذيرى ازوالدين تعبير شده
است – او در اين دوره، كم كم قدرت انتخاب پيدا مى‏كند.

 آموزش دينى در اين مرحله سنى، براى دختر بچگان از اهميت ويژه‏اى
برخوردار است، زيرا به مرز سن تكليف و انجام وظايف الهى نزديك مى‏شوند و بايد به
اندازه كافى به اطلاعات ضرورى در اين زمينه مجهز گردند.

 گرچه كودك در اين مرحله، توان پذيرش مسؤوليتها و وظايف را بتدريج كسب
مى‏كند، اما هنوز دوران كودكى خويش را سپرى مى‏سازد و علايق دوره كودكى كماكان در
او وجود دارد و اين واقعيت بايد در انتخاب و ارائه طريق آموزشى، مورد توجه خاص
قرار گيرد تا در تعليمات، حتى الامكان از روشهاى غير مستقيم، سود جسته و از ورود
به جزئياتى كه كودك، هنوز توان درك آنها را ندارد، پرهيز شود.

 سنين 9 تا 12 سالگى، آغاز به تكليف رسيدن دختر بچه‏هاست. اين دوره
معمولاً يكى از معنوى‏ترين ادوار زندگى يك زن مسلمان را تشكيل مى‏دهد. كودكى پاك و
مسلمان به انجام وظايف دينى همچون نماز، روزه، حجاب و … قيام مى‏نمايد و خود را
مفتخر به مكلف بودن مى‏داند.

 از نظر روان شناسى، كودك در اين دوره، داراى اخلاقى متعادل است،
مى‏خواهد مطيع بزرگترها باشد، احساسات او همچون حب، بغض، غم، شادى، شرم و … رشد
كرده با انفعالات جسمى همراه مى‏شوند. پذيرش مسؤوليت در او قوى‏تر مى‏شود، اخلاقش
تا حدودى تثبيت شده، در انجام امور اظهار نظر و مداخله مى‏كند. حركات تقليدى در او
شديد شده، خود را به جاى ديگران قالب مى‏زند – كه خود نشانگر اهميت الگوهاى ارائه
شده از طريق وسايل ارتباط جمعى، در تربيت كودكان در اين مرحله است.10 فطريات در
سالهاى دبستان ظاهر مى‏شوند و اگر كودك، از مربى لايقى برخوردار باشد و شرايط
مساعد گردد، به رشد و تكامل مى‏رسد.11

 در آموزشهاى دينى دخترانِ اين سن، توجه به نيازهاى فورى آنان مد نظر
بوده و بتدريج حالت مستقيم به خود مى‏گيرد.

 1 –
3 – تفاوت آموزش دختران و پسران

 اگر چه كودكان بطور عموم، مشتركات روحى فراوانى دارند، ولى تفاوتها و
تمايزات روحى آنان را – با توجه به تفاوت جنس – ، نمى‏توان از نظر دور داشت.
متأسفانه تساوى آموزش و پرورش دختران و پسران – كه ناشى از فكر غلط تساوى بى قيد و
شرط زن با مرد است و ريشه در افكار افلاطونى دارد12 – در دنيا معمول است و موجبات
بى توجهى به نيازهاى واقعى هر يك از دو جنس را فراهم آورده است.

 تربيت دختر و پسر بايد دو گونه باشد، همان طور كه وظايف و انتظارات از
هر يك، دو گونه است. ادعاى اين دو گانگى، ناشى از دوگانگى در آفرينش است.
تفاوتهايى كه در اعضاى بدن هر يك وجود دارد، نشانگر نوع كار و وظيفه‏اى است كه
براى آن آفريده شده‏اند. مراحل رشد و بلوغ پسر و دختر متفاوت است و تمنيات و
خواسته‏هاى آنان و مسؤوليتهاى هر يك با ديگرى اختلافى فاحش دارند.

 در بعد جسمى، وزن پسران تا ده سالگى بيشتر از دختران است و بعد از آن
دختران پيش مى‏افتند. آهنگ رشد تا بلوغ، به گونه‏اى است كه دختران يكى دو سال
پيشترند، بعد پسران سرعت بيشترى مى‏گيرند. دستگاه توليد مثل دختران زودتر كامل
مى‏شود، دختران در دوره كودكى و بلوغ در مقابل ابتلا به بيمارى از پسرها
مقاومترند. تفاوتهاى روانى و استعدادى، هم نشان دهنده نظر خاصى است كه آفرينش از
خلق هر يك از دو جنس داشته است. يكى حالت تجاوز و تعدى براى تملك دارد و ديگرى
تسليم و انقياد براى تمليك. يكى در صدد آن است كه كسى را بخواهد و ديگرى در پى آن
كه او را بخواهند.

 مراحل رشد فكرى و ذهنى پسران و دختران در سنين مختلف متفاوت است. در
زمينه حافظه و يادگيرى، دختران بر پسران برترى دارند. دختران زودتر به راه
مى‏افتند و زودتر سخن مى‏گويند اما در استدلال منطقى، تجسم فضايى واستعداد مكانيكى
و كارهاى تكنيكى پسران برترى دارند. در هوش عمومى، پسران و دختران يكسانند ولى در
هوش عملى پسران پيشى دارند، پسران در درك كليات و دختران در درك جزئيات برترند.

 نتايج كار دختران در ادبيات و زبان خارجه درخشنده‏تر است و استدلال
رياضى پسران بهتر. پسران بيشتر به اشيا توجه دارند و دختران به اشخاص. دختران به
داستانهاى احساسى بيشتر راغبند و پسران به داستانهاى حادثه‏اى و تاريخى، مرد
روحيه‏اى مبارز و غوغاگر و پرخاشجو دارد و زن ساكت و آرام است.13

 يك خانم روان شناس به نام “كليودالسون” مى‏گويد:

 “چندى
پيش به من مأموريت داده شد كه تحقيقاتى درباره عوامل روانى زن و مرد به عمل آورم و
به اين نتيجه رسيده‏ام:

 1 – تمام زنها علاقه‏مندند كه تحت نظر شخص ديگرى، كار كنند و بطور
خلاصه از مرؤوس بودن و تحت نظر رئيس كار كردن بيشتر خوششان مى‏آيد.

 2 – تمام زنها مى‏خواهند احساس كنند كه وجودشان مؤثر و مورد نياز است.

 … به عقيده من اين دو نياز روحى زن از اين واقعيت سرچشمه مى‏گيرد كه
خانمها تابع احساسات و آقايان تابع عقل هستند…”.14

 با توجه به اين همه اختلاف و تفاوت ميان زن و مرد، بهترين نوع تربيت آن
تربيتى است كه در برگيرنده مقتضاى فطرت و طبيعت و ضرورتهاى سياسى – اجتماعى و
مصالح فرد و جامعه باشد وبه هر فرد آن چيزى را بدهد كه:

 1 – مقتضاى فطرت و خواسته‏هاى درونى او است.

 2 – به آن نياز طبيعى، غريزى و اجتماعى دارد.

 3 – قادر به بهره‏بردارى از آن است.

 4 – مصالح حيات فردى و اجتماعى او در آن ملحوظ است.

 5 – ارتباط حال و گذشته و آينده انسان، در آن مورد توجه قرار گيرد.

 بر اين اساس است كه تربيت بايد دوجنسى باشد و نوع تعليمات و حدود آن و
حتى روش و كيفيت ارزيابى و فرم اجراى برنامه براى پسر و دختر متفاوت گردد.15 اسلام
نيز به اين تفاوتها كاملاً نظر داشته، وظايف و تكاليف را با توجه به آنها وضع
نموده است. از اين‏رو در شريعت مقدس اسلام، دختران در نُه سالگى مكلف مى‏شوند، در
حالى كه پسران شش سال ديرتر و در پانزده سالگى به سن تكليف مى‏رسند.

 اين اختلاف، نشان دهنده آمادگى و استعداد دختران براى پذيرش تكاليف
الهى است. نقش اجتماعيى كه دختران در آينده بر عهده مى‏گيرند با پسران تفاوتهاى
بسيار دارد. مسؤوليت مادرى و همسرى و نقش عظيم و سرنوشت ساز آن در جامعه و
آمادگيهايى كه لازم است دختران بتدريج براى انجام آنها پيدا نمايند، نيز پايين‏تر
بودن سن ازدواج آنان نسبت به پسران موجب آن مى‏گردد كه فرصت يادگيرى و آموزش
دختران را محدودتر سازد و بالاخره مفاد آموزش دينى دختر بچه‏ها چه از نظر محتوا و
چه از حيث روش با پسران كاملاً متفاوت است و بايد در اعمال طرق آموزشى مد نظر قرار
گيرد.

 1 –
4 – آموزش دينى كودكان و انقلاب

 پيش از پيروزى انقلاب اسلامى ايران، بخشهايى از حوزه‏هاى علميه، ضرورت
توجه به آموزش دينى كودكان را احساس نمودند و در اين راستا شخصيتهاى متعهدى همچون
شهيد بهشتى و شهيد باهنر در تدوين كتب تعليمات دينى، براى مقاطع مختلف تحصيلى – به
رغم تضاد بنيادين با اهداف و خط مشى نظام حاكم – شركت جستند.

 چاپ مجله پيام شادى و برخى كتب دينى مخصوص كودكان، مانند داستان
راستان، از اين قبيل اقدامها بود كه در اين گونه كتب و مجله‏ها معمولاً كودكان
گروه سنى ج (سالهاى پايان دبستان) به بعد مورد خطاب بوده و پيامها به روش مستقيم
عرضه مى‏شد. به عبارتى ديگر كودكان گروههاى سنى پايين‏تر، از آموزشهاى دينى،
تقريباً محروم بودند. در مقابل، جو طاغوتى و نقش مخرب راديو تلويزيون شاهنشاهى در
افكار عمومى، اذهان جامعه بويژه كودكان و نوجوانان را در جهتى مغاير با تعاليم
دينى سوق مى‏داد و آنان را به غفلت و بى‏خبرى و دورى از دين و خدا فرا مى‏خواند.
آنچه كه راديو و تلويزيون آن زمان به كودكان عرضه مى‏كرد درست بر عكس فرامين دينى
بود؛ بيشتر برنامه‏هاى اين دو رسانه گروهى مهم، در زمينه عشق و عاشق و معشوق مجازى
و امثال آن بود كه با فرهنگ، اخلاق و مذهب جامعه تناسبى نداشتند.

 فيلم و سينما به گونه‏اى بود كه براى كودكان، تا هفت سالگى جنبه وهمى و
تخيلى داشت و براى اطفال كمتر از دوازده‏سال، به زحمت قابل درك و شنيع‏تر از آن،
اغلب سكسى و جنايى بود. مطبوعات هم در اين ميدان كمك كار رسانه‏هاى ياد شده بوده،
بيش از آن كه رسالتى فرهنگى را بر دوش خود احساس كنند، مأمور تبليغ فحشا و اجناس
خارجى بودند.16

 پس از پيروزى انقلاب، معارف اسلامى با تكيه بر قرآن و اهل بيت (ع)
جايگاه ويژه‏اى در مفاد آموزشى مدارس و وسايل ارتباط جمعى پيدا نمود. در محتواى
كتب درسى دينى و قرآن مدارس، تحولات چشمگيرى به وجود آمد. جذب و گزينش معلمان و
دبيران دينى و قرآن، با حساسيت صورت مى‏گرفت و معمولاً متدين و متعهدترينها را
براى تدريس اين امر مهم گزينش نموده و مى‏نمايند.

 امور تربيتى كه به ابتكار شهيدان رجايى و باهنر به سامان رسيد، نقش
عمده‏اى در تربيت دينى نسل جوان پس از انقلاب ايفا نموده؛ گرچه عموماً حجم
فعاليتهاى تبليغى در اين واحد، گسترده‏تر از اقدامهاى محتوايى آن بوده است.

 در بررسى رسانه‏هاى گروهى نيز بايد خاطرنشان ساخت كه در صداى جمهورى
اسلامى، برنامه‏سازان خردسالان و بچه‏هاى انقلاب، معمولاً به آموزش معيارهاى
اخلاقى اكتفا مى‏كنند و در آموزش معارف دين، اغلب از شيوه مستقيم بهره مى‏جويند،
گرچه ميزانِ همان، هم نسبت به كل برنامه‏ها بسيار اندك است.

 در سيما نيز، اين مشكل وجود دارد؛ افزون بر آن كه قسمت زيادى از
برنامه‏ها را توليدات كشورهاى غير اسلامى تشكيل مى‏دهند كه اگر چه سرگرم كننده و
گاه اخلاقى مى‏نمايند، ليكن از بار مذهبى و اعتقادى تهى و حتى تبليغ كننده ضد
آنهايند و از نمونه‏هاى بارز اثرات ضد دينى اين برنامه‏ها اختلاط بى حد و حصر زنان
و مردان نا محرم و زندگى با سگها، تبليغ مسيحيت و … است!

 كتابها، روزنامه‏ها و مجلات هم در اين جهت، سيرى كُند و بطئى دارند؛ يا
اصلاً تهى از آموزش اعتقادات و معارف دينند يا با پيام مستقيم آن را عرضه مى‏نمايند
و يا حداكثر به آموزش اخلاقيات اكتفا مى‏كنند. اكثر قريب به اتفاق مجله‏هاى مخصوص
كودكان و خردسالان هدف عمده خويش را سرگرمى كودكان قرار داده و آموزش معارف اسلامى
را به بوته فراموشى سپرده و جز اختصاص يكى دو صفحه – به ترجمه دعا و يا حديث – كه
حامل پيام مستقيم – است در جهت آموزش دينى كودكان اقدام ديگرى ندارند.

 1 –
5 – تكنولوژى آموزشى و آموزش دينى دختران

 تكنولوژى آموزشى عبارت است از روش منظم systematic، طراحى Designing، اجرا Carrying out و ارزيابى كل
فرآيند process تدريس و
يادگيرى، با استفاده از هدفهاى بخصوص و بهره‏گيرى از يافته‏هاى پژوهش در روان
شناسى و ارتباط انسانى و به كار گيرى تركيبى از منابع انسانى و غير انسانى به
منظور ايجاد يادگيرى مؤثرتر، عميقتر و پايدارتر.17

 با بهره‏جويى صحيح و به موقع از روشها و ابزار آموزشى، مى‏توان كودكان
را به طور مطلوب تحت پوشش آموزش دينى قرار داد، لكن پيش از پرداختن به بررسى روشها
و ابزارهاى كارآمد در اين باب، ذكر دو نكته اساسى لازم است:

 1 – براى آن كه آموزنده خوبى باشيم، لازم است مطالب را ساده و صريح و
بدون ابهام به كودك عرضه نماييم تا به راحتى پيام اصلى را دريابد، خصوصاً در مقام
پاسخ به سؤالات او، همواره اين اصل را در نظر داشته باشيم كه لازم و شايسته نيست
هر آنچه در مورد پرسش مى‏دانيم به او منتقل نماييم، بلكه كافى است كوتاه‏ترين و
روشنترين جواب را به كودك ارائه دهيم.

 2 – احساسى كه انسان در قلمرو حيات و در سايه برداشتهاى ذهنى، نسبت به
پديده‏هاى مختلف پيدا مى‏كند، متضمن دو حالت “خوشايند” و يا “ناخوشايند” است. هر
گاه شناختى كه انسان نسبت به پديده‏ها و وسايل مختلف پيدا مى‏كند توأم با احساسات
ناخوشايند و نامطلوب باشد، نتيجه‏اى جز به وجودآمدن نگرش يا آمادگى روانى منفى و
باز دارنده به همراه نخواهد داشت كه تغيير چنين نگرشى نيز مستلزم تلاش بسيار خواهد
بود. بديهى است، زمانى كه برداشت ذهنى انسان، از يك موضوع همراه با احساس خوشايند
و مطلوب باشد، زمينه ايجاد نگرش و آمادگى روانى مثبت و مولد فراهم مى‏آيد و تقويت
چنين نگرشى نيز بسيار آسان خواهد بود.18

 در اين راستا – براى آموزش مؤثر دينى به كودك – بايد از آموزش در حالات
گرسنگى، تشنگى و يا خستگى و ديگر حالات كه ممكن است از آموزش، خاطرى نا مطلوب در
ذهنش نقش بندد اجتناب نمود.

 ادامه دارد

 پاورقيها:

  1)
بحار الانوار، ج1، ص224، ح13.

 2)
همان، ج2، ص17، ح39.

 3)
رك: على قائمى، خانواده و تربيت كودك، چاپ نهم، انتشارات اميرى، تابستان 1370،
ص249 – 248.

 4)
امى. ب. هريس،تامس.ا. هريس، ماندن در وضعيت آخر،ترجمه اسماعيل فصيح، چاپ هفتم، نشر
فاخته، 1372، ص351.

 5) ر
ك: على قائمى، همان كتاب، ص131.

 6) ر
ك: محمد رضا شرفى، با فرزند خود چگونه رفتار كنيم؟، چاپ اول، انتشارات جهاد
دانشگاهى دانشگاه تهران، بهار 1371، ص57.

 7) ر
ك: موريس دبس، مراحل تربيت، ترجمه كاروان، انتشارات دانشگاه تهران.

 8) ر
ك: على قائمى، همان كتاب، ص70.

 9) ر
ك: غلامعلى افروز، روشهاى پرورش احساس مذهبى “نماز” در كودكان و نوجوانان، چاپ
دوم، انتشارات انجمن اوليا و مربيان جمهورى اسلامى ايران، زمستان 1371، ص13.

 10)
ر ك: على قائمى، همان كتاب، ص361 – 358.

 11)
ر ك: محمد رضا شرفى، همان كتاب، ص84.

 12)
ر ك: شهيد مرتضى مطهرى، نظام حقوق زن در اسلام، چاپ چهاردهم، پائيز 69، ص203 –
202.

 13)
ر ك: على قائمى، اسلام و تربيت دختران، چاپ سوم، انتشارات اميرى، تابستان 1363،
ص46 – 38.

 14)
ر ك: شهيد مرتضى مطهرى، همان كتاب، ص216 – 215.

 15)
ر ك: اسلام و تربيت دختران، پيشين، ص41.

 16)
خانواده و تربيت كودك، پيشين، ص230 – 227.

 17)
ر ك: جيمز براون و ديگران، تكنولوژى رسانه‏ها و روشها، ص2، به نقل از مقدمات
تكنولوژى آموزشى، ص11.

 18)
ر ك: غلامعلى افروز، همان كتاب، ص11.

دين، دانش و فرهنگ

در مصاحبه با
حجة
الاسلام دكتر سيد طه‌هاشمى

  اشاره:

 آنچه پيش رو داريد دستاورد مصاحبه‏اى است، با برادر روحانى، دكتر سيد
طه‌هاشمى، مسؤول مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى، و عضو هيأت مديره دفتر
تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، كه درباره موضوعاتِ داراى اهميت ذيل، انجام گرفته
است:

 نقش كامپيوتر در تكامل علوم اسلامى، موانع و راه‏حلهاى وحدت حوزه و
دانشگاه، تهاجم فرهنگى و نقش حوزه‏هاى علميه در مبارزه با آن و تحوّلات اخير دفتر
تبليغات اسلامى حوزه علميه قم.

 “واحد
فرهنگى مجله”

 1- با تشكر از اين كه وقتتان را در اختيار مجله قرار داده‏ايد، لطفاً
مختصرى از شرح حال خودتان را براى خوانندگان بيان فرماييد.

  – بسم الله الرحمن الرحيم بنده
در يكى از روستاهاى زرند كرمان به نام “طغرل جرد” متولد شدم. تحصيلات ابتدايى و
متوسطه را در همان منطقه به اتمام رساندم و در سال 1356 وارد دانشگاه شده و در
رشته پزشكى مشغول تحصيل گرديدم. همزمان با دروس دانشگاهى، به دليل علاقه فراوانى
كه به دروس طلبگى داشته، در اين رشته هم مشغول شدم، با وجودى كه دروس پزشكى، سنگين
است و غالب اوقات دانشجو را مى‏گيرد امّا به دليل جاذبه‏هاى معنوى حوزه و شيرينى
دروس طلبگى با همه دشواريها به فراگيرى علوم دينى نيز پرداخته و در هر دو پايگاه
كسب دانش كردم.

 در دوران كودكى و نوجوانى شخصيتهاى گرانقدرى در ساختار عقيدتى و تربيتى
بنده نقش داشتند كه بيشتر از همه تحت تأثير جاذبه‏هاى معنوى شهيد بزرگوار حجةالاسلام
والمسلمين حقانى‏رحمه الله بودم. از زمان قبل از دبستان تا زمان شهادت ايشان در
سال 1360 در فاجعه 7 تير و انفجار دفتر حزب جمهورى اسلامى همواره و در مقاطع
مختلف، اين سعادت را داشتم كه از وجود عزيزش كسب فيض كنم.

 من هرگز اين خاطره را كه پيش از انقلاب در خدمت ايشان به حضور رهبر
معظم انقلاب اسلامى حضرت آية اللّه العظمى خامنه‏اى – مدّ ظله‏العالى – در
تبعيدگاه ايشان در شهرستان جيرفت رسيديم فراموش نمى‏كنم. آن شهيد عزيز بود كه مرا
با عمق عظمت و بزرگى بينش و منش مقام معظم رهبرى آشنا نمود.

 بعد از پيروزى انقلاب اسلامى نيز در سنگر كميته‏هاى انقلاب اسلامى،
سپاه پاسداران، مدتى در مسؤوليت دفتر نماينده امام و امام‏جمعه بندرعباس انجام
وظيفه نمودم، در سال 1359 در تهران يكى از اعضاى مؤسس “شوراى هماهنگى تبليغات
اسلامى” بودم كه در آن ايّام با برگزارى مراسم سراسرى راهپيماييها و گردهماييها،
نقش عظيمى در حفظ نظام و تداوم حركت انقلابى ملت مسلمان ايران داشت. چند سال،
مسؤوليت ستاد دهه فجر انقلاب اسلامى كشور را بر عهده داشتم و در سال 1367 كه
همزمان با دهمين سالگرد انقلاب اسلامى بود، عظيمترين جشن پيروزى را در داخل و خارج
كشور برگزار نموديم.

 در سنگرهايى چون حزب جمهورى اسلامى (سال 59 تا 62( و همچنين،
انجمن اسلامى دانشگاه تهران (در شوراى مركزى) و مدتى هم مسؤوليت كميته فرهنگى
اسلامى دانشگاه علوم پزشكى تهران را بر عهده داشتم.

 در سال 1367 در رشته پزشكى از دانشگاه تهران فارغ التّحصيل شدم و با
توجّه به اين كه دروس سطح حوزه را هم در مدرسه مجتهدى تهران و مدرسه شهيد مطهرى به
پايان رسانده بودم، در شهر مقدس قم به ادامه تحصيل در دروس طلبگى پرداختم و پس از
اتمام سطح عالى حوزه در دروس خارج فقه و اصول حضور يافتم و از محضر اساتيد درس
خارج، نظير حضرات آيات محقق داماد و مكارم شيرازى و آقا سيد كاظم حائرى و همچين
مدت طولانى‏ترى از محضر حضرت آية اللّه ميرزا جواد تبريزى استفاده كردم.

 از سال 1370 مسؤوليت مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى به اين جانب
واگذار شد و از فروردين ماه 1373 به عنوان يكى از اعضاى هيأت مديره دفتر تبليغات
اسلامى حوزه علميه قم انتخاب شدم. هم اكنون علاوه بر مباحثات طلبگى و اداره امور
اجرايى، روزانه چند ساعت در مركز درمانى بنياد جانبازان شهر مقدس قم در خدمت
جانبازان عزيز و غير جانبازان به امر طبابت اشتغال دارم.

  2- با توجه به اين كه جناب
عالى، مسؤوليت مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى را بر عهده داريد، ضمن برشمردن
شمّه‏اى از فعاليتهاى آن مركز، نقش كامپيوتر، در تكامل علوم اسلامى را چگونه
مى‏بينيد؟

  – پس از استقرار نظام مقدس
اسلامى به زعامت رهبر كبير انقلاب اسلامى، حضرت امام خمينى – اعلى اللّه مقامه
الشّريف – حوزه‏هاى علميه به عنوان خاستگاه انقلاب اسلامى و مهد تربيت طلاب و
محققين علوم دينى، جلوه خاصّى پيدا كردند. حوزه‏هاى علميه، ديگر نه تنها ضامن
هدايت فردى بلكه پاسخگوى مشكلات يك نظام و تبيين كننده مسايل پيچيده جامعه بزرگ
اسلامى شدند و چشم جهانيان به سوى ايران

 سال 1374 به نظر من سال تحوّل زير بنايى تحقيقات در دايره علوم اسلامى
خواهد بود؛ چون در سال آينده ما تمامى احاديث شيعه و بخش اعظم متون ديگر اسلامى را
به صورت نرم‏افزار به جامعه محققين تقديم خواهيم نمود.

 اسلامى، امّ القراى جهان اسلام و چشم ايران به
حوزه علميه قم و پاسداران اسلام ناب، خيره گشت و انتظارات، هزاران برابر شد. با
پيدايش نيازهاى جديد و گستردگى مسائل و تنوّع موضوعات، تجديد نظر اساسى در
شيوه‏هاى تحقيق و ابزار پژوهش و متناسب گرداندن آنها با مقتضيات زمان و مكان امرى
ضرورى مى‏نمود استفاده از تكنولوژى پيشرفته و به كار گيرى كامپيوتر با كارآييهاى
انحصارى آن در جمع‏آورى اطلاعات فراوان در حجم كم و سرعت و دقت فوق‏العاده در
پردازش اطلاعات، توانايى ويژه آن در اجراى دستورات و بسيارى از قابليتهاى منحصر به
فرد آن، نقش بى‏مانندى در آسان سازى دستيابى به اطلاعات و متون دارد. با استفاده
از اين دانش جديد در علوم اسلامى، اوقات گرانبهاى محققان، در جستجو و يافتن
اطلاعات از لابه‏لاى كتابهاى پيشينيان صرف نمى‏گردد و به جاى اين تلاش جانكاه و
طاقت فرسا، فكر و انديشه خلاّق محققان علوم اسلامى به كار مى‏افتد و
زمينه‏هاى نوينى در كشف معارف الهى فرا روى انديشمندان قرار مى‏دهد.

 شما مى‏دانيد كه “تحقيقات” بر دو پايه اساسى استوار است: يكى، تتبع و
تفحّص و ديگرى، تحقيق و استنباط. تتبع و تفحّص از مقدمات مهم تحقيق است كه نه تنها
در علوم نقلى به عنوان ركن كار تحقيقات بلكه در علوم عقلى نيز تتبّع در عقايد و
نظريات دانشمندان، آشنايى با مصطلحات علوم يا فحص در متون و دانستن اقوال و احكام
مربوط به آن ضرورى مى‏باشد. بدون در نظر گرفتن ابزار پيشرفته فعلى و استخدام
كامپيوتر بيش از 90% وقت يك محقق صرف اين بخش از كار تحقيق مى‏شود. يعنى با انجام
كار تحقيق به صورت دستى، بخش اعظم عمر محقق در واقع تلف مى‏شود. جستجو و جمع‏آورى
آرا و اقوال دانشمندان و علما، همچنين آشنايى با اصطلاحات دانشمندان و علوم مختلف،
دانستن معانى الفاظ، يافتن جملات متواتر لفظى و معنوى، يافتن روايات متحد اللفظ و
يا متحد المعنى كه به وسيله متن‏شناسى محقق مى‏شود و همچنين يافتن مشایخ، شاگردان
و طبقه راويان حديث در علم رجال و دهها مطلب ديگر كه در بخش نخست كار تحقيق جاى
دارد امروزه با استفاده از كامپيوتر در كمترين زمان ممكن قابل دسترسى است، اما ركن
دوم تحقيق كه “استنباط” بود؛ يعنى پس از مرحله تتبّع مهمترين مرحله در تحقيقات
علوم اسلامى تحقيق و استنباط با كمك مراجع و مقدمات آماده شده مى‏باشد. يعنى آن
مرحله‏اى كه محقق غور مى‏كند و در واقع زاييده تفكر خود را عرضه مى‏كند همين مرحله
است.

 نمونه اين امر در مسأله “افتاء” تحقق مى‏يابد، بدين ترتيب كه مراجع و
علما پس از فحص در مطالب و مقدمات آماده شده فتوا مى‏دهند. در مقولات مختلف
اجتماعى، سياسى، اخلاقى، اقتصادى و دايره وسيع علوم عقلى، انديشمندان نظريات،
تئوريها و خلاصه محصول تفكرات خود را عرضه مى‏كنند و در واقع اين بخش از كار،
مهمترين و اساسى‏ترين كار تحقيقات است. كه با روشهاى دستى كمتر از 10% وقت محققين
صرف اين كار مى‏شود. كامپيوتر اين معادله را بر عكس مى‏كند؛ يعنى با توجّه به
قابليتهايى كه كامپيوتر دارد و با استفاده از برنامه‏هاى نرم افزارى علوم اسلامى،
بيش از 90% وقت يك محقق صرف كار اصلى تحقيق يعنى استنباط مطالب مى‏شود و كمتر از
10% صرف كار تتبّع و تفحّص مى‏شود.

 اگر قبلاً جستجوى يك واژه، روزها و بلكه ماهها زمان را از محقق مى‏گرفت
امّا اينك با استفاده از كامپيوتر چند دقيقه بيشتر به طول نمى‏انجامد، علاوه بر آن
شما مى‏دانيد كه تحقيقات در زمينه علوم اسلامى و يا علوم ديگر به صورت دستى داراى
مشكلات و مصايب فراوانى است؛ مثلاً نياز محقق به حجم زيادى از اطلاعات و داشتن
كتابخانه بزرگى كه بتواند هنگام تحقيق به آن مراجعه كند. امروزه بيش از دو هزار
جلد كتاب بر روى يك “ديسك ليزرى” قرار مى‏گيرد و ثبت مى‏شود. شما مى‏توانيد
اطلاعات بزرگترين كتابخانه‏ها را در داخل يك دستگاه كامپيوتر جاى داده، هنگام لزوم
به آن مراجعه نماييد. همچنين سرعت زياد و دقت بى‏نظيرى كه كامپيوتر دارد، كندى كار
تحقيقات دستى و اشتباهاتى را كه معمولاً در اين گونه كار تحقيقى اجتناب ناپذير است
از ميان مى‏برد. با پيشرفت كامپيوتر، اندك اندك اين تكنولوژى در خدمت مرحله دوم تحقيقات نيز درآمده است.
زيرا با موفقيتهايى كه در علم كامپيوتر و دانش “انفورماتيك” (اطلاع‏رسانى) و
تحقيقات وسيع بر روى سيستمهاى خبره (هوش‏مصنوعى) به دست آمده كامپيوتر نيز نقش
اساسى در “استنباط” و فهم، ايفا مى‏كند. ان شاء اللّه، بزودى به استفاده از اين رويه
در علم رجال، ترجمه متون، اعرابگذارى و غير آن افقهاى غير قابل تصوّرى باز خواهد
شد.

 با توجّه به ويژگيهاى كامپيوتر، مراكز متعددى به سوى استفاده از
كامپيوتر حركت كرده بودند ولى كار گسترده و مستقلى در اين زمينه انجام نگرفته بود،
تا اين كه رهبر معظم انقلاب اسلامى حضرت آية اللّه العظمى خامنه‏اى –
مدّظلّه‏العالى – با تأسيس مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى در سال 1368
استوارترين گام را در شكوفايى تحقيقات علوم اسلامى و بهره‏گيرى از تكنولوژى
پيشرفته برداشتند. هم اكنون پس از گذشت بيش از 5 سال از تأسيس اين مركز با سپردن
متون و منابع اسلامى به كامپيوتر در شاخه‏هاى علوم قرآنى، حديث، فقه و اصول،
فلسفه، منطق، كلام، عرفان، تاريخ، رجال، معجمهاى لفظى، موضوعى و رجالى و لغت، با
بيش از سيصد عنوان كتاب عرضه نموده و يا مشغول تهيه و ارائه آن مى‏باشد. و سال
1374 به نظر من سال تحوّل زير بنايى تحقيقات در دايره علوم اسلامى خواهد بود؛ چون
در سال آينده ما تمامى احاديث شيعه و بخش اعظم متون ديگر اسلامى را به صورت
نرم‏افزار به جامعه محققين تقديم خواهيم نمود.

 مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى در كنار اين حركت عظيم؛ يعنى تهيه
بسته‏هاى نرم افزارى “نور” به منظور گسترش فرهنگ استفاده از اين تكنولوژى تاكنون
بيش از 7 هزار نفر از طلاب (برادران و خواهران) بصورت رايگان در حوزه علميه قم
آموزش كامپيوتر داده و با ايجاد بانكهاى اطلاعاتى در مراكز تجمّع طلاب و ارائه
خدمات رايگان كامپيوترى امكان استفاده محققين را از نرم افزارهاى علوم اسلامى
فراهم نموده است.

 بايد عرض كنم، اين مركز، بزرگترين بانك اطلاعات علوم اسلامى را تاكنون
تهيه و عرضه نموده است.

  3- ارزيابى شما از “وحدت حوزه
و دانشگاه” و عوامل اتحاد و موانع آن چگونه است؟ و آيا اقدامى مانند كار شما،
مى‏تواند الگويى فراگير شناسانده شود؟

  – درباره وحدت حوزه و دانشگاه،
بعضى معتقدند كه تا حال بيشتر حرف زده شده و كمتر يك الگوى عملى از وحدت اين دو
پايگاه نشان داده شده است. اين عده در تشريح ديدگاه خود مى‏گويند: به دليل عدم
ترسيم يك صورت مسأله روشن از طرح وحدت دو قشر روحانى و دانشگاهى موضوع بحثها و محل
نزاعها هنوز بخوبى تقرير نشده است. اينها مى‏گويند: معمولاً پس از برگزارى جلسات
27 آذر مسأله “وحدت” تقريباً به فراموشى سپرده مى‏شود و محتواى ارائه شده در اين
ايّام همه ساله فاقد برنامه‏هاى عملى است كه شعارهاى اين جلسات را به مرحله تحقق
نزديك سازد. معتقدان به عدم موفقيت وحدت حوزه و دانشگاه همچنين مى‏گويند: در اين
ترسيم، نقش اساتيد، مسؤولان و برنامه‏ريزان حوزه و دانشگاه كمرنگ‏تر از دانشجويان
و طلاب جلوه داده مى‏شود؛ يعنى به وحدت در نيروى انسانى آن هم در رده‏هاى پايينتر
بيشتر تأكيد مى‏شود، غافل از آن كه تا تكليف مسأله وحدت در ميان برنامه‏ريزان و
اساتيد كه بيشترين و بهترين وقت طلاب و دانشجويان را در اختيار خود دارند روشن
نشود نه تنها وضع از اين بهتر نخواهد شد بلكه روز به روز از آن آرمان مقدس فاصله
خواهيم گرفت و سرانجام اعتقاد اين گروه بر اين است كه “شعار وحدت” هدف شده است در
حالى كه وحدت، وسيله‏اى براى رسيدن به يك هدف مشترك و والاتر است. ارزش وحدت كه يك
ارزشِ “آلى” و ابزارى است نبايد تبديل به امرى شود كه بسيارى از مسايل مهمتر فداى
آن شود.

 گروهى ديگر پا را از اين هم فراتر نهاده، با نوعى بدبينى مى‏گويند:
اصولاً بافت حاكم بر اين دو مركز علمى به هيچ وجه اجازه نمى‏دهد كه اين دو قشر به
وحدت عملى دست پيدا كنند. اين عده كه نوعاً از روشنفكران غرب زده هستند معتقدند
كه: حوزه بايد دست از يك سرى از اصول و مبانى خود بردارد، در غير اين صورت
نمى‏توان دورنماى روشنى از وحدت حوزه و دانشگاه ترسيم نمود.

 ما صرف نظر از عقيده اين گروه اخير كه آن را ايده‏اى انحرافى مى‏دانيم
و در تحليل خود آن را مورد نقد قرار خواهيم داد به ساير نظرياتى كه نقل كرديم كمال
احترام را مى‏گذاريم و حتى با قبول بخشى از اين اعتقادات، انتقادات وارد شده را از
ديد ديگرى مى‏پذيريم، البتّه نه همه آنها را امّا در يك نگاه كلى به مجموعه اين نظريات
اعتقاد داريم كه معتقدان به آن عمدةً كسانى هستند كه به طور عميق به مسأله وحدت
حوزه و دانشگاه نمى‏پردازند به بيان ديگر مى‏توان گفت: اين عده حتّى براى خودشان
هم مسأله وحدت گنگ و مبهم است. اينها نوعاً دايره وحدت را بسيار محدود مى‏شمارند و
وحدت را جز با يكى شدن محقق نمى‏دانند، لذا هر دورنمايى به جز ادغام و يكى شدن اين
دو پايگاه را مطرود مى‏دانند و در تحليل قضيه مشكل دارند.

 اما ديدگاهى كه ما در اين زمينه داريم اين است كه “وحدت” انواع و
اقسامى دارد يك نوع آن، وحدت در هدف و آرمان است كه در قلمرو فكر و انديشه دست
يافتنى است. هرچند كه وحدت اقسام ديگرى هم مانند: وحدت در مديريت، وحدت در آموزش،
وحدت در تشكيلات و غير آن دارد ولكن تماماً در پرتو “وحدت در هدف” امكان به فعليت
رسيدن پيدا مى‏كنند. شاخصه اصلى و به اصطلاح شاه بيت وحدت در هدف، همان وحدت در
انديشه و فكر است.

 به نظر بنده كه به عنوان يك فرد مطلع از وضعيت دانشگاه و حوزه مى‏توانم
نظر بدهم ما گامهاى اصلى را براى رسيدن به اين وحدت در چارچوب يك جهان بينى الهى و
بر پايه ايدئولوژى اسلام كه زاييده انقلاب مقدس اسلامى بود برداشته‏ايم. ما قبول
داريم كه شعار وحدت هدف نيست، بلكه وسيله‏اى براى رسيدن به يك هدف مشترك و والا
يعنى تمدّن نوبنياد اسلامى است كه مقام معظّم رهبرى – مدّظلّه‏العالى – كراراً در
فرمايشاتشان به آن اشاره مى‏فرمايند. اجزاى سازنده اين تمدن، حوزه و دانشگاه هستند
و لزوماً پيش از هرگونه وحدتى، اين دو قشر بايد به وحدت در هدف و آرمان برسند تا
تمامى لوازم مربوط به آن تمدّن عظيم را فراهم نمايند، اتفاقاً قرآن مجيد هم
دورنماى وحدت را رسيدن به مقام سعادت و كمال انسانى ترسيم مى‏كند؛ يعنى رسيدن به
يك فضاى سالم، يك تمدن صحيح و الهى. خوب است براى اين كه به يك نتيجه‏گيرى مطلوبى
دست پيدا كنيم به وظايف حوزه و دانشگاه و قلمرو عملى آنها توجّهى بكنيم:

 حوزه‏هاى علوم دينى با يك تفاوت نسبت به گذشته در حال حاضر صرفاً وظيفه
تربيت افراد دين شناس و متخصص در علوم و معارف اسلامى را بر عهده دارند. يعنى
شناخت معارف اسلامى، تبيين و ابلاغ دين، پاسدارى از ارزشهاى اسلام و تشيّع و تطبيق
مسائل مستحدثه و حوادث واقعه از شاخصه‏هاى اين مركز علمى مى‏باشد.

 در حوزه‏هاى سابق، دامنه علوم و رشته‏هاى آن فراتر از علوم و معارف
اسلامى بود. بلكه رشته‏هاى علوم تجربى و رياضى هم كه امروز در دانشگاهها تدريس مى‏شود
در حوزه‏هاى علوم دينى آن زمان تدريس مى‏شد و طلاب به فراخور ذوق و استعدادى كه
داشتند علاوه بر تحصيل فقه و اصول، در ساير شاخه‏ها هم به تحصيل مى‏پرداختند نمونه
اين گونه مراكز علمى در ايران از بدو پذيرش اسلام تا همين اواخر به صورت فعّال
وجود داشته است. شكوفايى عظيم علم در دوران اسلامى كه نقطه اوج آن در قرون وسطى
يعنى همان دوره‏اى كه اروپا در جهالت غوطه‏ور بود، خودنمايى مى‏كند و آن، محصول
همين حوزه‏ها بوده است.

 اما دانشگاه؛ درباره “دانشگاه” بايد گفت: مجموعه رشته‏هاى تخصصى كه در
آن تدريس مى‏شود ضامن سعادت و رشد مادّى يك جامعه است در واقع دانشگاه مكمل حوزه
است. البته دانشگاههاى فعلى از حدود يكصد سال قبل به اين طرف با الگوگيرى از مغرب
زمين در شرق، بويژه در كشورهاى اسلامى ايجاد شد. كسانى كه در پى جدا كردن دين از
متن زندگى سياسى – اجتماعى مردم بودند و قدرت دين را در ساختار اجتماعى جوامع
اسلامى ديده بودند از اين فرصت باد آورده بهترين استفاده را كردند و شروع به دين
زدايى از بدنه رشته‏هاى علمى كردند و دانشگاهها را به شكل امروزى درآوردند، نغمه
شوم “جدايى دين از سياست” طنين انداز شد و پرواضح بود كه منظور سازكنندگان اين
نغمه، صرفاً جدايى دين از انديشه سياسى و اداره جامعه نبود بلكه منظور آنها جدا
كردن و تهى كردن بدنه تمامى شاخه‏هاى علوم از روح دينى و تفكر الهى بود، آنها خوب
مى‏دانستند كه تنها راه انزواى دين از صحنه زندگى بشر منزوى كردن آن از محيطهاى
علمى و دانشگاهى است. دو جريان اين قضيه را تعقيب مى‏كردند. يك جريان حكام زخم
خورده از دين و علماى دين و يك جريان هم غرب زده‏ها بودند و عجيب، اين دو جريان
دست به دست هم دادند و در مقطعى از تاريخ معاصر تا حدود زيادى به اين هدف دست
يافتند. من قدرى ماهيت اين مطلب را كه چگونه شد تا جريان روشنفكران دانشگاهى در
كشورهاى اسلامى بويژه در ايران به دين‏ستيزى پرداختند را باز مى‏كنم: اروپاييانى
كه تازه از زير يوغ كليسا رها شده بودند؛ يعنى همانها كه سوار بر كاروان علم
پيروزمندانه و پرشتاب آخرين بقاياى حضور كليساى قرون وسطى را از صحنه زندگى اجتماعى
جامعه منهدم مى‏كردند و با عرضه تئوريهاى فيزيكى “گاليله” و “نيوتن” در قرن هفدهم
و يا تئورى زيست شناسانه “داروين” و تئورى اتمى “دالتون” در قرن هيجدهم بر شالوده
مسيحيت مى‏تاختند و لذا همزمان با انتقال

 شعار وحدت هدف نيست، بلكه وسيله‏اى براى رسيدن به يك هدف مشترك و والا
يعنى تمدّن نوبنياد اسلامى است كه مقام معظّم رهبرى – مدّظلّه‏العالى -كراراً در
فرمايشاتشان به آن اشاره مى‏فرمايند. اجزاى سازنده اين تمدن، حوزه و دانشگاه
هستند.

 شاخه‏هاى مختلف علم به مشرق زمين تفكر دين‏ستيزى
را هم به كشورهاى اسلامى صادر كردند.

 از ديد غربيها قالبها و همچنين اصول و معيارهاى دينى در نقطه مقابل
پيشرفت علم و تكونولوژى هستند، حقيقتاً تحليل آنها در مقايسه با دين مسيحيت يعنى
قوانين حاكم بر كليساى آن روز و پيشرفتهاى علمى، تحليل درستى بود و انسان ناگزير
است كه به آنها اين حق را بدهد تا از دين چنين برداشتى داشته باشند؛ چون دين باورى
در اروپا در قرون وسطى و در دوران سياه “انگيزيسيون” و تفتيش عقايد مرادف بود با
عقيده دگم علم ستيزى و مقابله با تكامل علوم؛ لذا افتتاح رشته‏هاى دانشگاهى همان و
مبارزه با فكر دينى همان و در اين ميان، افراد خودباخته‏اى كه جز پيروى كوركورانه
از غربيها هنر ديگرى نداشتند با اين قافله همراه شدند. روشنفكران بى‏هويتى كه اگر
اندك فكر و مطالعه‏اى مى‏كردند و حوزه‏هاى علوم دينى اسلامى را با كليسا مقايسه
مى‏كردند هرگز به اين اشتباه موحش تن در نمى‏دادند. اين جماعت، چشم بسته تفكر ستيز
و مقابله با مذهب را دربست پذيرفتند و تلاش كردند همان معامله‏اى را با اسلام و
حوزه‏هاى علوم دينى اسلامى بكنند كه كاروان علم با كليسا كرد. اينها اكثراً آلت
دست سياستمداران خودكامه شدند. “آتاتورك” در تركيه و “رضا شاه” در ايران آنچه كه
مى‏خواستند بر سر اسلام وارد كردند و زمينه را براى انزواى حوزه‏هاى دينى از مراكز
علمى آماده كردند و ما ديديم در زمان رژيم پهلوى دوم به بخش عمده‏اى از اين طرح
نايل آمدند، حوزه‏هاى علمى دينى كه زمانى تمامى رشته‏هاى علوم در آن تدريس مى‏شد و
روح حاكم بر آنها روحى واحد و الهى بود تبديل به دو مركز كاملاً جدا و بيگانه از
هم شد. با تبليغات كذب و عارى از واقعيت و با نازيبا جلوه دادن چهره‏هاى مقدس و
وارسته روحانيت در صحنه دانشگاه و از طرفى با معرّفى كردن دانشگاهيان به صورت
افراد بى‏دين و خدانشناس و غير قابل اعتماد در محيط حوزه‏هاى علميه فاصله اين دو
مركز علمى را روز به روز بيشتر كردند.

 اين مراكز علمى كه روزگارى در ايران داراى مديريتى واحد و ملهم از روح
تزكيه و خودسازى و عشق به مردم و جامعه بودند روز به روز بر شكاف بين آنها افزوده
شد. آدم وقتى تاريخ درخشان گذشته را مطالعه مى‏كند مى‏بيند در همين حوزه‏هاى علمى
افرادى چون “ابوعلى‏سينا”، “ابوريحان بيرونى”، “زكرياى رازى”، “جابربن‏حيّان”، “عمر
خيام” و دهها چهره ديگر تربيت شدند كه در رشته‏هاى مختلف علمى متخصص بودند، ابوعلى
سينا در منطق، حكمت الهى، حكمت طبيعى، طب متخصص بود و در ساير علوم زمان خويش نظير
فقه، ادبيات، نجوم و موسيقى متبحّر بود و صاحب نظر. ابوريحان بيرونى در رياضيات،
نجوم، تاريخ و جغرافيا، شناخت اديان، ملل و نحل، چندين زبان و نيز علومى مثل فقه
تبحر داشت. خواجه نصيرالدين طوسى متخصص علوم دينى، هيئت، رياضيات و سياست بود.
جابربن حيّان در شيمى، فقه، و شناخت اديان تبحّر داشت و صدها دانشمند ديگر كه از
طريق آنها رشته‏هاى مختلف علوم دينى و طبيعى و رياضيات گسترش يافت و فرهنگ عظيم و
عميق اسلامى را پايه گذارى نمود. چقدر آرمانى و زيبنده بود كه پيشرفتهاى علمى مغرب
زمين به سوى ما مى‏آمد اما پيراسته از تفكر دين ستيزى و اى كاش در آن هنگامه كه
سوداگران بدسيرت در فكر جداكردن انديشه دينى از جامعه علمى بودند دين باوران،
هوشيارى بيشترى به خرج مى‏دادند تا اين همه ضايعه وارد نمى‏شد.

 خوشبختانه امام عظيم الشّأن راحل‏رحمه الله با آن ژرفنگرى دقيقاً به
اين ضايعه جبران ناپذير پى برده بودند و از ابتداى شروع نهضت در دهه چهل، تمامى
تلاش خود را به اين امر مصروف داشت تا اين تفكر جدايى طلبانه را از ذهنيت هر دو
قشر حوزه‏اى و دانشگاهى محو نمايد و كراراً در سخنرانيهاى قبل و بعد از انقلاب به
اين مسأله اشاره مى‏فرمودند و تذكر مى‏دادند كه اگر اين دو قشر با هم باشند سعادت،
در انتظار ملّت است و الاّ مشكلات جوامع اسلامى روز به روز بيشتر خواهد شد.

 به نظر بنده با پيروزى انقلاب اسلامى آن شكاف عميق و آن فاصله بين حوزه
و دانشگاه پر شد؛ يعنى هنگامى كه اداره مجموعه نظام تحت مديريت امام و بعد از رحلت
آن حضرت تحت مديريت مقام ولايت امر قرار گرفت شرايط، حتى از دوران شكوفايى فرهنگ
اسلامى هم بهتر و بيشتر فراهم شد. البته بايد در سطوح اجرايى بالاتر؛ يعنى شوراى عالى
انقلاب فرهنگى و مديريتهاى مراكز آموزش عالى ارتباط قويترى در برنامه‏ريزيها و
جهت‏دار نمودن مراكز آموزشى با شوراى عالى سياستگذارى حوزه و سطوح مديريتى حوزه
برقرار شود. بعد در سطوح پايينتر از آن، بايد ارتباطات اساتيد حوزه و دانشگاه كه
بخش عمده‏اى از وقت طلاب و دانشجويان در اختيار آنهاست گسترده شود. سرانجام
مى‏رسيم به ارتباط دانشجويان و طلاب و اخذ روشها و شيوه‏هاى مطلوب از يكديگر. همين
جا خوب است به اين نكته اشاره كنم كه: هر چند اخذ شيوه‏هاى مطلوب حوزه توسط
دانشگاه و روشهاى دانشگاه توسط حوزه نتايج مفيد و غير قابل انكارى دارد و اتفاقاً
روى اين نكته هم زياد تأكيد مى‏شود، ولى به نظر من اشخاصى كه در همين وادى سير
مى‏كنند و فقط اين محدوده از وحدت حوزه و دانشگاه را در نظر مى‏گيرند بسيار
سطحى‏نگر هستند براستى جفاكارى است اگر ما هدف از وحدت حوزه و دانشگاه را فقط تبادل
شيوه‏ها و روشهاى تحصيلى بدانيم و اين شايد يك نوع انحراف باشد.

 قبول دارم كه مباحثه دو طرفه‏اى كه در حوزه‏ها مرسوم است يا انتخاب
استاد توسط طلبه و يا رفاقت و دوستى استاد و طلبه و يا روحيه ساده زيستى و
بى‏تكلّف بودن طلبه‏ها و دهها شيوه مطلوب ديگر در حوزه از يك سو و از سوى ديگر
تفكيك رشته‏هاى تخصصى و تعيين سقف سنوات تحصيلى يا دادن مدرك معتبر و يا شيوه
پذيرش و امتحانات مرسوم، وجود كنفرانسهاى علمى و غير آن در دانشگاه ايجاب مى‏كند
كه اين شيوه‏هاى پسنديده تبادل شود ولى اينها تمام آن هدفى كه براى وحدت حوزه و
دانشگاه ترسيم كرديم نيست و در مقايسه با آن بسيار كوچك است. همان طور كه اشاره
كرديم هدف از وحدت حوزه و دانشگاه رسيدن به يك تمدن نوبنياد اسلامى است و در اين
تمدن هم طب نياز است و هم فقه، هم به فيزيك نياز است و هم به فلسفه و متافيزيك، هم
به شيمى نياز است و هم به منطق، هم به زيست شناسى نياز است و هم به كلام، هم به
برق و الكترونيك و مكانيك و انفورماتيك نياز است و بايد به آخرين پيشرفتهاى آن دست
يافت و هم به قلّه عرفان توجّه كرد و بايد در اين نظام پيشرفته‏ترين تكنولوژى براى
سعادت مردم به كار گرفته شود، در اين تمدن برخلاف عقيده بعضى از افراد خودباخته كه
وحدت را عملى نمى‏دانند مگر اين كه حوزه دست از يك سرى از اصول خود بردارد تا
دانشگاه به او نزديك شود پنبه همه اين نظريات وام گرفته از بيگانگان، زده خواهد
شد، در اين تمدّن “تبديل” نيست بلكه “تكميل” است؛ يعنى هر علمى جايگاه خودش را
دارد، امّا هر علمى جهت دارد. در اين طرح عظيم حتّى علم توحيد هم جهت دارد. آنهايى
كه مى‏گويند اين وحدت دست نيافتنى است به اين دليل است كه معناى وحدت را يكى شدن
مى‏گيرند؛ يعنى ضيقترين آن را، هر چند كه با مقدماتى كه عرض شد حتى به اين نوع از
وحدت هم مى‏شود دست پيدا كرد، امّا آنچه كه عمدتاً از وحدت حوزه و دانشگاه برداشت
مى‏شود تقويت بنيه‏هاى دينى مراكز دانشگاهى و جهت‏دار كردن و هدفمند نمودن
شاخه‏هاى مختلف علوم در سايه تعاليم كارشناسى شده حوزه‏هاى دينى است، در يك كلام:
همسويى حوزه و دانشگاه در پايه‏گذارى آن تمدّن بزرگ اسلامى. و ما مى‏بينيم كه
حقيقتاً آن همگرايى و هم سويى از بعد از پيروزى انقلاب اسلامى آغاز شده و روز به
روز بر سرعت آن افزوده شده است.

 آنها كه حرفها و تئوريهاى ضدّ دينى فلاسفه قرون 18 و 19 غرب را در
دانشگاههاى ما بلغور كرده، به نام خود به خورد جوانان كم اطلاع مى‏دهند خودشان خوب
مى‏دانند كه حتّى پنبه حرفشان توسط خود غربيها هم زده شده و حادثه پيروزى اسلام در
ايران نيز براى هميشه به افسانه تقابل علم و دين پايان داد، در تمدن عظيم اسلامى
كه شالوده آن هم اكنون مستحكم شده رشته‏هاى مختلف علم در طول رشته‏هاى علوم دينى
قرار دارد نه در عرض آن؛ لذا هر چقدر علم پيشرفت كند رابطه بين علم و دين محكمتر
مى‏شود و به قول استاد شهيد مطهرى: اگر روزى بشر موفق شد و قانون خلقت جانداران را
كشف كرد، همان طور كه بسيارى از قوانين ديگر موجودات را كشف كرده و تمام شرايط و
اجزاى مادى تركيب موجود زنده را به دست آورد و عيناً نظير ماده زنده طبيعى را ساخت
و بالاتر، حتّى شرايط حيات را هم در آن پديد آورد، در آن نظام احسنى كه ما ترسيم
كرديم، هيچ گونه لطمه‏اى به اساس تفكر دينى ما نمى‏زند، بلكه پايه‏هاى خداشناسى را
قويتر مى‏كند.

 خوب است در اين جا مختصرى مسأله را بشكافم: اين كه كسانى در محيطهاى
دانشگاهى مى‏خواهند راه گذشتگان را مجدداً بروند و با چشم‏پوشى از واقعيتهاى غير
قابل انكارى چون پيروزى انقلاب اسلامى در صدد هستند علم را در مقابل دين جلوه دهند
نوعاً با طرح همين گونه شبهات سعى مى‏كنند چنين وانمود كنند كه دين از پاسخگويى به
پيشرفتهاى علمى و تطبيق آن با تار و پود خود عاجز است. اينها مى‏گويند: با اين
سرعتى كه علم در پيش دارد بزودى با الهام از متد همانندسازى DNA و قوانين حاكم
بر ژنتيك و تكثير سلولى، علم قادر خواهد بود موجود زنده‏اى بسازد و اين جاست كه خط
بطلان بر اساس دين و دين‏باورى كشيده مى‏شود، گروهى با مغالطه و گروهى هم از روى
عدم شناخت دين به اين مسائل دامن مى‏زنند امّا كسانى كه عميقاً به زواياى دين
شناخت دارند و جهان‏بينى الهى و ايدئولوژى اسلامى را درك كرده‏اند مى‏دانند كه اين
پيشرفتها به هيچ وجه دخالت در كار خدا و دادن حيات نيست، بلكه اگر بشر روزى چنين
توفيقى حاصل كند منتهاى كارى كه كرده اين است كه توانسته شرايط حيات را فراهم كند
نه اين كه حيات را بيافريند، بشر حيات نمى‏دهد بلكه قابليت ماده را براى افاضه
حيات كامل مى‏كند و به اصطلاح، بشر “فاعل حركت” است نه افاضه كننده وجود. بشر اگر
روزى به چنين توفيقى دست پيدا كرد از نظر علمى كار مهمّى كرده ولى از نظر دخالت در
ايجاد حيات به قول استاد شهيد، همان مقدار دخالت دارد كه پدر و مادر از طريق تناسل
در ايجاد حيات فرزند دخالت دارند و يا كشاورز در ايجاد حيات دانه‏هاى گندم دخالت
دارد، در هيچ يك از اين موارد، انسان خلق كننده حيات نيست، فراهم كننده شرايط
قابليت يك ماده براى حيات است.

 و يا اين روزها موضوع به كارگيرى “منطق فازى” و استفاده از “هوش مصنوعى”
و كاربرد آن در شاخه‏هاى مختلف مطرح است، همه اينها در آن دايره بزرگ وحدت علم و
دين و يا حوزه و دانشگاه كه محصولش تمدن عظيم اسلامى مى‏باشد، نه تنها مشكل‏زا
نبوده بلكه مجهولات و يا به عبارتى قلّت معلوماتى كه تاكنون بشر را از خداشناسى
دور مى‏كرد برطرف شده، راه رسيدن به كمال مطلوب را هموارتر مى‏نمايد.

  4- آشنايى با علوم جديد را به
چه ميزان براى طلاب و روحانيان لازم مى‏دانيد؟

  – بديهى است كه شناخت دقيق
حوادث واقعه، و مسائل مستحدثه و رجوع به متون و منابع اسلامى و استخراج احكام
مربوط به آنها جز با شناخت تمامى جوانب آن و آگاهى عميق از اجزاى آن امكان پذير
نخواهد بود، امروزه – همان گونه كه در پاسخ سؤال دوم عرض كردم – حوزه و طلاب و
مدرسان و محققان علوم اسلامى هر آن با مسائل جديدى مواجه هستند. مسائل پيچيده و
غامضى كه يك هزارم آن درگذشته مبتلابه فقها و انديشمندان علوم اسلامى نبوده است.
به نظر بنده، چنانچه فقيهى بخواهد راجع به مثلاً پيوند اعضا و مسائل مربوط به
تشريح بدن انسان، مقوله هنر در ابعاد مختلف، معادلات پيچيده اقتصاد بين‏الملل،
معاملات جديد، عمليات بانكها، و هزاران مطلب ديگر نظر بدهد، ناگزير است كه – اگر
نگوييم شناخت تفصيلى – شناخت اجمالى از آنها داشته باشد.

 اگر مديريت محترم حوزه، سطح پذيرش طلاب مبتدى را حداقل تا ديپلم متوسطه
بالا ببرد و با برنامه ريزى به دروس جنبى توجّه بيشترى بشود و نه تنها دررشته
تفسير وعلوم عقلى و اصول عقايد، بلكه در رشته‏هاى رياضيات، زبان و علوم تجربى و
آموزش كامپيوتر به صورت اجبارى برنامه‏ريزى نمايد آينده بهترى را مى‏توان براى
حوزه ترسيم نمود.

 استاد مطهرى قبل از انقلاب، در يكى از سخنرانيهايشان از دانشجويان
مى‏خواهند كه بعد از فارغ التحصيل شدن از دانشگاه حتماً به حوزه بيايند و به
فراگيرى علوم حوزه‏اى بپردازند. اين، نشان مى‏دهد با توجّه به احاطه‏اى كه اين
شهيد بزرگوار به مسائل حوزه و دانشگاه داشتند و نيازهاى جامعه بشرى را مى‏دانستند
چنين پيشنهادى را مطرح مى‏كنند، حالا اگر نگوييم طلاب حتماً بايد تحصيلات دانشگاهى
هم داشته باشند لااقل اين ضرورت محسوس است كه در پاره‏اى از رشته‏هاى علوم مى‏بايد
طلاب علوم دينى آگاهيهاى كافى داشته باشند. زيبنده نيست كه يك مبلّغ دينى و يك
طلبه فاضل حوزه محل قرار گرفتن قلب و يا كليه و ساير جوارح را نداند و يا به يك
زبان خارجى تسلط نداشته باشد و يا اين كه از رياضيات در حدّ متعارف و معمول كه در
بعضى از موارد بسيار هم مورد نياز است سر در نياورد. امروز تكنولوژى ارتباطات
بسرعت به پيش مى‏رود و كامپيوتر زندگى بشر را تحت الشعاع قرار داده است و با آن
همه ويژگيهايى كه اين وسيله دارد و ما بعضى از آنها را ذكر كرديم آيا سزاوار است،
علما و انديشمندان حوزه‏اى با آن بيگانه باشند.

 بنده و بسيارى از دوستان ديگر دانشگاهى كه هم اكنون در حوزه علميه قم و
يا ساير حوزه‏ها مشغول تحصيل هستند، اعلام آمادگى مى‏كنيم كه در برنامه‏ريزى و
تعيين حدود آشنايى طلاب و محققان با علوم جديد با دست اندركاران و برنامه‏ريزان
حوزه همكارى نماييم.

  5 – ارزيابى شما از تحولات
اخير دفتر تبليغات اسلامى و انتظاراتى كه از مجلات منتسب به آن دفتر مى‏رود چيست؟

  – اگر شما دقت كرده باشيد،
مقام معظم رهبرى – مد ظله العالى – در تمامى نهادها و مراكزى كه مستقيماً مرتبط با
خودشان بوده بر اساس نيازها و مقتضيات فعلى نظام در شيوه مديريت آنها تجديد
نظرهايى كرده‏اند. و دفتر تبليغات اسلامى هم كه يك نهاد فرهنگى – تبليغى است و از
جمله اين سازمانها مى‏باشد از اين قاعده مستثنى نيست؛ اما از آن جا كه تشكيلات
فرهنگى از حساسيت و ظرافت خاصى برخوردار است و معمولاً لطماتى كه در اثر اختلال و
تزلزل در سطوح مديريتى اين گونه نهادها وارد مى‏شود نسبت به ساير مراكز از قبيل
مؤسسات اقتصادى و يا حتى نهادهاى سياسى و نظير آن مخرّبتر و زيانبارتر است، لذا
مى‏بينيم تا اين اواخر به تركيب مديريتى و ساختار تشكيلاتى دفتر تبليغات اسلامى
دست زده نشد با وجودى كه براى بسيارى از افراد چه در داخل و چه خارج دفتر اين امر
مسلّم بود كه با توجّه به پتانسيل قوى و استعدادهاى مناسبى كه در دفتر بوده و هست
مى‏توان بهره‏ورى بيشترى را داشت و بديهى بود چنانچه جمع جديدى در سطوح بالاى
تصميم گيرى دفتر قرار مى‏گرفت نقيصه گذشته جبران شده، حركت دفتر شتابنده‏تر مى‏شد.

 به هر دليل تا فروردين ماه سال 73 مى‏بينيم معظم‏له هيچ تغيير و تحوّلى
در دفتر ندادند البته بعضى اعتقاد دارند كه آقا انتظار داشتند در فاصله زمانى
تشكيل شوراى عالى سياستگذارى حوزه و مديريت جديد حوزه اِعمال مديريت و برنامه‏ريزى
در اداره امور حوزه آن چنان قوى و پوينده پيش برود كه مركز مديريت قادر باشد تمامى
نهادهاى فرهنگى – تبليغى و تحقيقاتى را در حوزه كارى خود وارد كند، امّا چون اين
گونه نشد و از طرفى هم فرهنگ مخرّب بيگانه با شدت، مرزها را درنورديد و جبهه كفر و
استكبار تا داخل آپارتمانها و منازل مسكونى هم باز شده و با ورود آنتنهاى
ماهواره‏اى شبيخون فرهنگى با همه ابعادش مشاهده شد، لذا براى مقابله جدى با اين
بليّه و ايجاد سازمان دهى جديد و هماهنگى با ساير مراكز فرهنگى مقام معظم رهبرى
تركيب جديد مديريت دفتر را انتخاب فرمودند.

 بر كسى پوشيده نيست كه اين دفتر گرانقدر داراى ويژگيهايى است كه بعضاً
منحصر به فرد است و براى تقويت حوزه علميه قم ضرورت دارد كه اين شاخصه‏ها حفظ و
تقويت شود: يكى از آنها بُعد روشنفكرى و ارائه طرح نو در تفكر و انديشه اسلامى
حوزه‏اى بود. متأسفانه در گذشته – همان گونه كه در جواب سؤال سوم عرض كردم – هر جا
كه اسمى از روشنفكر و يا روشنفكرى برده مى‏شد مرادف بود با بى‏دينى، همين الآن هم
بعضى خيال مى‏كنند اگر بخواهند روشنفكر باشند بايد بى‏دين باشند. خوشبختانه دفتر
تبليغات و تفكر همسو با آن در داخل و خارج حوزه با الهام از بينش امام راحل‏رحمه
الله و مقام معظم رهبرى – مد ظله العالى – و ساير علما و انديشمندان مذهبى نشان
داد كه چنين نيست، بلكه مى‏توان هم ديندار بود و هم روشنفكر. بايست اين شيوه تقويت
مى‏شد و ضرورت دارد تمامى دين باوران روشنفكر در اين مسير گام بردارند. ديگر آن
انديشه سياسى اسلام ناب محمّدى‏صلى الله عليه وآله وسلم بود كه اگر مى‏خواستيم در
حوزه دنبال آن بگرديم يكى از جاهايى كه براحتى مى‏شد از آن سراغ گرفت دفتر تبليغات
اسلامى بود. البته من معتقدم يك تصحيح عاقلانه سياسى بايد مى‏شد و شده، اما آن
انديشه سياسى كه به ساختار تشكيلاتى حوزه بايد خون برساند و به آن نظام بدهد و
نمونه حضور حوزه در صحنه‏هاى سياسى باشد در اين دفتر بود و ضرورت داشت كه با
پالايش اين تفكر از زوايدى كه بعضاً مشاهده مى‏شد و زيبنده آن نبود در يك مسير
روشن و مطمئن هدايت شود.

 از ويژگيهاى ديگر دفتر اين بود كه مأمن و جايگاهى بود براى جذب طلاب
انقلابى و رشد و شكوفايى استعداد آنها با توجّه به آموزشهاى فوق برنامه دفتر به
صورت كلاسيك و يا آزاد كه براى طلاب در نظر گرفته شده بود و ضرورى بود براى تداوم
آن و نيز برنامه‏ريزى بلند مدت اين مهم فكرى بشود.

 نكته ديگر تجربه با ارزش “اعزام مبلّغ” بود. دفتر از نظر حجم نيروهاى
اعزامى از همه نهادها جلوتر است و ضرورى بود براى سامان دهى به امر اعزام و ايجاد
يك بانك اطلاعات قوى اعزام كه محل مراجعه مبلّغان باشد و آنها بتوانند به اطلاعات
مورد نياز خود چه در زمينه مسائل فرهنگى، اجتماعى، و حتى جغرافيايى و تاريخى منطقه
و چه شبهات و سؤالاتى كه نوعاً از سوى جوانان مطرح است، دسترسى پيدا كنند مى‏بايست
در سازمان اعزام يك بازنگرى صورت مى‏پذيرفت.

 يكى ديگر نوآورى، تطوّر علمى و آن قالب شكنى دفتر در مباحث فرهنگى و
ارائه نظريات جديد بود كه نيازمند تقويت و هدايت بيشترى بود، و تعداد ديگرى از
شاخصه‏ها كه اگر بخواهيم يكى يكى آنها را نقل كنيم بسيار طولانى خواهد شد.

 براى حفظ، نگهدارى، سازماندهى و پويايى بيشتر اين استعدادها، مديريت
جديد كار خود را آغاز كرد و خوشبختانه هيأت مديره و رياست محترم دفتر با هماهنگى
كامل و با شناخت دقيق و عميق از همه ويژگيهاى دفتر و نيز با الهام از رهنمودهاى
رهبر عظيم القدر انقلاب اسلامى و با توجه به نياز جامعه اسلامى مشغول برنامه‏ريزى
و ايجاد يك ساختار قانونمند در اين زمينه مى‏باشد و در آينده نزديك – ان شاء الله
– شاهد ثمرات فراوان اين كار عظيم خواهيم بود.

 اما درباره مجلات دفتر بايد عرض كنم كه: مجلات، در واقع منعكس كننده
محتواى داخلى تشكيلات به جامعه هستند؛ به عبارت ديگر: مجله، آيينه‏اى است كه
مجموعه نظريات و تفكرات حاكم بر دست اندركاران هر ارگان را نشان مى‏دهد و انصافاً
اگر بخواهيم يكى از مراكزى كه مجلات موفقى را تاكنون منتشر نموده، معرفى نماييم
همين دفتر تبليغات اسلامى است و خوشبختانه براى تمامى سطوح سنى و نيز اقشار مختلف
جامعه، مجله ويژه‏اى منتشر مى‏كند، البته به نظر مى‏رسد با يك ديد كارشناسى و
تخصصى مى‏بايد به مجلات نگاه كرد و به اصطلاح در آنها بازنگرى كرد، با همه ويژگيها
و كيفيت مطلوب مجلات دفتر بعضاً نياز به توجه بيشترى دارد اگر جايگاه تخصصى هر
مجله، مشخص شود و متناسب با اهداف و سياستهاى تبيين شده نيازهاى آن – چه از نظر
مادّى و چه تأمين نيروى انسانى – برطرف شود در همه زمينه‏ها حرف اول را خواهند زد.
انتظارى كه از هر كدام از مسؤولان و دست اندركاران مجلات دفتر داريم اين است كه
علاوه بر استفاده از آثار ديگران نسبت به تربيت نيروهاى قلم زن لحظه‏اى درنگ نكنند
و تاجايى كه امكان دارد كادر قوى و كارآزموده نويسنده در درون تشكيلات هر مجله وجود
داشته باشد.

  6- نقش حوزه‏هاى علميه را در
مبارزه با تهاجم فرهنگى چگونه ارزيابى مى‏كنيد؟

  – شما مى‏دانيد كه تهاجم
فرهنگى با اين شكل جديدش از حدود يكصد سال قبل شروع شد، از زمانى كه فرنگ رفته‏هاى
كشورهاى شرقى به سوى وطن خود برگشتند و از جمله سوغاتيهايى كه با خود آوردند مظاهر
فرهنگ بيگانه بود. متأسفانه اين خودباختگى فرهنگى و ذوب شدن در فرهنگ بيگانه از
جزئى‏ترين رفتار اين اشخاص شروع مى‏شد تا مسائل اساسى از قبيل: اعتقادات دينى و
باورهاى مذهبى و متأسفانه تا امروز هم ما مى‏بينيم كه روز به روز، اين مظاهر در كشورهاى
شرقى بيشتر شده است. حالا كشورهاى شرقى كه من مى‏گويم بيشتر منظورم كشورهاى اسلامى
است كه خودشان داراى فرهنگ غنى اسلامى هستند. لذا مى‏بينيم بسيارى از رهبران
مبارزات ضد استعمارى بويژه مسلمانان متعهّد و رهبران مذهبى اين نهضتها به اين
مسأله مهم و خطر اساسى توجه داشته‏اند. در ايران از زمان رضاخان با “كشف حجاب” و
وادار نمودن زنان و مردان به لباس پوشيدن به سبك غربيها اين تهاجم عمداً شروع شد و
تا زمان پيروزى انقلاب اسلامى سير پيشرونده‏اى داشت. در اواخر عمر سلطنت محمد رضا
پهلوى آن خائن خبيث، تقريباً اين تهاجم به نقطه اوج خود رسيد، امّا چون حركت نفوذ
و تهاجم فرهنگى از دهها سال قبل شروع شده بود با يك حركت كُنْد، پيش آمده بود آن
نقطه اوج خيلى محسوس نبود.

 در تمامى اين دوران تنها حركتهاى اعتراض آميزى كه نسبت به حضور مظاهر
فرهنگ بيگانه در كشور مى‏شد از بقيه در صفحه 50

 بقيه از دين، دانش و فرهنگ

 سوى
افراد متدين و به صورت نهادى صرفاً از حوزه‏هاى علميه صورت مى‏گرفت، اين مبارزات
با انجام سخنرانيها و نوشتن كتب و مقالات متناسب با شرايط زمان از سوى عالمان و
مبلّغان دينى ادامه داشت و مى‏بينيم كه در اوج حركت انقلاب اسلامى در سالهاى 56 و
57 بيشترين حركتها و حملات عليه مراكز فساد و فحشا – كه مظاهر همين تهاجم فرهنگى
بودند – شكل مى‏گرفت. مردم دريافته بودند كه با تهى شدن محتواى فرهنگ خودى و
جايگزينى آن توسط فرهنگ غربى، بنيان اخلاقى جامعه رو به ويرانى است و مى‏بينيم هر
جا كه كه بوى فرهنگ بيگانه را مى‏داد در مقابلش عكس العمل مردمى مشهود بود.

 خوب با پيروزى انقلاب اسلامى تقريباً بخش اعظم فرهنگ غربى رنگ باخت و
مى‏رفت كه بكلى از جامعه اسلامى رخت بربندد، و اين دقيقاً زمانى بود كه از يك سو
نيروهاى انقلابى با هوشيارى، مراقب برخورد با مظاهر آن فرهنگ بودند و از طرفى هم
دشمن در جبهه‏هاى ديگر مشغول مبارزه با انقلاب اسلامى بود.

 همگى مشاهده كرديم كه دشمنان انقلاب همه راهها را رفتند؛ محاصره
اقتصادى، جنگ تحميلى، كودتا، جنگ داخلى و انجام ترورهاى كور به وسيله عوامل مزدور
داخلى‏شان امّا هيچ كدام نتيجه نداد و انقلاب را به زانو در نياورد؛ لذا مى‏بينيم
درست بعد از اتمام جنگ، دشمن به اين تحليل مى‏رسد كه احتمال به شكست كشاندن انقلاب
همان، تجهيز قواى مضمحل شده در جبهه فرهنگى است و با سابقه طولانى كه از اين بابت
داشت چه در گذشته دور مثل اندلس و چه تمامى تجارب گذشته نزديك تنها راه شكست اسلام
را در اين ديد كه با همه قوا هجمه فرهنگى خود را شروع كند و مى‏بينيم كه رهبر
بزرگوار و حكيم انقلاب اسلامى از اين حمله فرهنگى با عنوان “شبيخون فرهنگى” نام
مى‏برند. در شبيخون، دشمن با تمام تجهيزات و با تمام قوا طرف مقابل را غافلگير
مى‏كند و ناگهان با يورش تمام عيار، دشمن خود را به زانو در مى‏آورد.

 اگر خوب دقت كنيم مى‏بينيم كه حقيقتاً چنين تهاجم سهمگينى و شبيخون
وحشتناكى از سوى دشمنان اسلام شروع شده و بديهى است چنانچه دير بجنبيم همه چيز را
از دست خواهيم داد. در اين تهاجم جبهه دشمن به داخل منازل كشيده شده و دشمن
انسانيت با تيغ تيز تا درون اتاقهاى دربسته وارد شده و هيچ ابزارى جز فرهنگ اسلامى
نمى‏تواند به مقابله با آن برخيزد و همان گونه كه همه مى‏دانيم، جايگاه و خاستگاه
اين فرهنگ هم حوزه‏هاى علميه هستند. فرماندهان عملياتى اين نبرد مى‏بايد از
حوزه‏ها باشند. حالا بايد با توجّه به اين گستره عظيم تهاجم و عمق فاجعه و اثرات
مخرّب آن از يك سو و اقدامات بازدارنده و مقابله كننده از اين سو مورد بررسى قرار
بگيرد تا ببينيم آيا حوزه‏ها در اين مبارزه يك حضور قوى و موفقى داشته‏اند يا نه.

 به نظر من با آن حجم وسيع، حمله فرهنگى دشمن كه از طُرق گوناگون متوجه
ايران اسلامى شده حوزه با همه تلاشى كه كرده از قبيل حضور تبليغى در مناسبتهاى سال
و نيز كارهاى فرهنگى قلمى كه تاكنون شده و ديگر اقدامات بازدارنده، كافى نبوده
است. در اين جبهه نه تنها اقدامات بازدارنده به تنهايى كافى نيست، بلكه مى‏بايد با
استفاده از همه قابليتهاى فرهنگى خودمان راه كارها و شيوه‏هاى جديد به منظور
جايگزينى مظاهر فرهنگ بيگانه اتخاذ شده و ضمن هشدار خطر شبيخون فرهنگى، فرهنگ
اسلامى هم جايگزين شود.

 در اين عرصه صرفاً صحبت كردن و هشدار دادن كافى نيست، اگر ما برنامه
منحط فرهنگى را حذف مى‏كنيم و يا از مردم مى‏خواهيم به آن توجه نكنند وظيفه داريم
برنامه مطلوبى را كه ملهم از فرهنگ غنى اسلامى – انقلابى است جايگزين آن كنيم، به
اين كه مى‏رسيم مى‏بينيم حوزه كم كار كرده است.

 ممكن است در بخش هشدار دادن موفق بوده، اما در بخش توليد و يا دادن فكر
و طرح و برنامه براى توليد جهت جايگزينى فرهنگ بيگانه چندان موفق نبوده است و دست
اندركاران حوزه بايد هر چه سريعتر به اين مهم بپردازند كه فردا دير است.

 والسّلام عليكم و رحمةالله وبركاته

الگوهاى رفتارى در خانواده

قسمت سوم

آية الله محمد تقى مصباح يزدى

 × حقوق والدين

 گفتيم كه مطلوبيت زندگى
اجتماعى و پيوند دادن زندگى فرد با فرد يا افراد ديگر به خاطر اين است كه در زندگى
اجتماعى نيازهاى مادى و معنوى افراد بهتر تأمين مى‏شود. بعضى از نيازها در زندگى
فردى بطور كلى برآورده نمى‏شود و بعضى هم بطور ناقص تأمين مى‏شود. پس اساس مطلوبيت
زندگى اجتماعى رفع نيازهاى مادّى و معنوى است.

 با توجه به انواع نيازمنديهايى
كه افراد به يكديگر دارند مى‏توان گفت: اصيل‏ترين نيازها در ظرف خانواده تأمين
مى‏شود، زيرا در محيط خانواده است كه فرزند نياز تكوينى به پدر و مادر دارد و زن و
شوهر نياز مستقيم به يكديگر دارند و نيازهاى جنسى و عاطفى آنها به وسيله همديگر
تأمين مى‏شوند؛ يعنى صرف نظر از تصرف در ماده و اشياى خارج از وجود خودشان، خود
افراد به همديگر احتياج دارند و مى‏توانند براى رفع نيازهاى هم مؤثر باشند. اين
است كه اولين مبحث را در اخلاق اجتماعى در مورد خانواده مطرح مى‏كنيم.

 در محيط خانواده روابط مختلفى
وجود دارد: روابط زن و شوهر، روابط پدر و مادر با فرزند و بالعكس، روابط خواهر و
برادر. و همه اينها قابل بحثهاى زيادى است كه در روايات و آيات مطرح شده، بخصوص در
روايات شريفه مسائل بسيار مفصل و مهمى در اين زمينه مطرح شده است، ولى چون بحث ما
قرآنى است و بنا نداريم كه به تفاصيل روايات بپردازيم اين است كه همه اين مباحث را
در محيط خانواده يكجا مطرح مى‏كنيم و از آيات كريمه‏اى كه در اين زمينه هست
فهرست‏وار استفاده مى‏كنيم. و همان طور كه ملاحظه فرموديد هدف اصلى در اين بحثها
اين است كه خطوط روشنى در روابط افراد و جامعه مشخص شود كه بعدها از لحاظ عقلى و
روايى مورد تحقيق بيشترى قرار گيرد.

 × احسان به والدين

 مهمترين رابطه‏اى كه بين انسانى
با انسان ديگر تحقق مى‏يابد رابطه فرزند با پدر و مادر است كه اصل وجود فرزند
وابسته به آنهاست. روشن است كه در اين جا نمى‏توان رابطه متقابل را ملاك ارزشيابى
افعال و رفتار قرار داد؛ يعنى آن تأثيرى را كه پدر و مادر در پيدايش فرزند دارند
به هيچ وجه درباره آنها نمى‏تواند داشته باشد. وجود فرزند بستگى به آنها دارد ولى
وجود آنها بستگى به فرزند ندارد. بنابراين طبق قاعده عدل و قسط در اين جا نمى‏توان
ارزشيابى كرد، زيرا اساس عدل و قسط اين است كه دو نفر يا بيشتر نسبت به هم روابط
متقابل داشته باشند و بر اساس حقوق متقابلى كه بر يكديگر دارند تكاليف متقابلى هم
نسبت به همديگر داشته باشند گو اين كه هر جا حق و تكليفى مطرح باشد نوعى تأثير و
تأثر متقابل منظور است ولى آنچه پدر و مادر براى فرزند انجام مى‏دهند و تأثيرى كه
در فرزند دارند به هيچ وجه قابل مكافات و مقابله نيست. اين است كه در آيات كريمه
در مورد پدر و مادر معيار ارزشها “احسان” قرار داده شده و هيچ آيه‏اى نداريم كه
فرزند بايد با پدر و مادر با عدل رفتار كند. چون در واقع موضوع عدل در اين جا تحقق
ندارد.

 در آيات زيادى داريم كه فرزند
بايد نسبت به پدر و مادر احسان كند و از اين جا روشن است كه حقى كه پدر و مادر بر
فرزند دارند چه حق عظيمى است كه هيچ مشابهى در ساير افراد جامعه ندارد. البته ممكن
است كه پدر و مادر غير از اين حق پدرى و مادرى، حقوق ديگرى هم بر فرزند پيدا كنند
ولى اصل حقوق پدرى و مادرى در جاى ديگرى يافت نمى‏شود، از اين رو خصوصيتى هم كه
براى وظايف فرزند نسبت به پدر و مادر در نظر گرفته شده در هيچ جاى ديگر يافت
نمى‏شود.

 تعبيرات قرآن كريم در اين باره
به قدرى جالب است كه اهميت اين مسأله را بخوبى روشن مى‏كند از جمله در آيه 36 سوره
نساء مى‏فرمايد:

 “واعبدوا اللّه و لاتشركوا
به شيئا و بالوالدين إحساناً” به دنبال امر به عبادت و پرستش خدا و نهى از شرك
بلافاصله مى‏فرمايد: “و بالوالدين احساناً” وظيفه شما بعد از پرستش خدا اين است كه
به پدر و مادر احسان كنيد. مشابهش هم در آيه 151 سوره انعام است: “و بالوالدين
احساناً” و در آيه 23 سوره اسراء مى‏فرمايد: “و قضى ربّك ألاَّ تعبدوا ألاّ ايّاه
و بالوالدين احسانا” “قضى” در اين جا به معناى تكليف حتمى منجّز و مؤكّد است. در
بحث “قضا و قدر” يكى از موارد استعمال اين واژه، تكليف مؤكّد است. بالاترين واجبى
كه هر انسانى دارد اين است كه خدا را پرستش كند، و از اين بالاتر تكليفى نداريم.
اين است كه با تعبير “قضى” مى‏فرمايد نه “امر” يا تعبير ديگر. به دنبالش هم
مى‏فرمايد: “وبالوالدين احساناً” يعنى همان طور كه پرستش خدا مورد قضى و امر مؤكّد
الهى است احسان به والدين هم مورد چنين امرى است.

 در آيه 8 سوره عنكبوت
مى‏فرمايد: “و وصّينا الإنسان بوالديه حسناً و ان جاهداك لتشرك بى ما ليس لك به
علم فلاتطعهما” ما به انسان سفارش كرديم كه با پدر و مادر به خوبى رفتار كند. چون
اين سفارش مى‏فهماند كه بايد مطلقا تسليم پدر و مادر باشد مخصوصاً با توجّه به اين
كه در آيات ديگر به دنبال عبادت خدا احسان به والدين مورد تأكيد واقع شده است.
براى اين كه چنين اطلاقى فهميده نشود، دنبالش مى‏فرمايد: كه اگر آنها خيلى كوشش
كردند كه تو را به كفر بكشانند ديگر اطاعت نكن. مقارنت اين دو مطلب مى‏رساند كه چه
اندازه انسان بايد در مقابل پدر و مادر خاضع باشد كه جاى اين توهّم بوده كه اگر
آنها انسان را دعوت به شرك و كفر هم بكنند بايد اطاعت كند از اين رو اين مورد را
استثنا مى‏كند پس خود اين استثنا مؤكّد اين است كه احسان به والدين، دايره‏اش
بسيار وسيع است كه احتياج داشته به اينكه روى اين موضوع تأكيد بشود.

 مشابه اين آيه در سوره لقمان
است: “و وصّينا الانسان بوالديه حملته امه وهناً على وهن” در اين آيه بخصوص روى حق
مادر خيلى تأكيد شده، و همان طور كه مى‏دانيد در روايات شريفه حقوق مادر بيش از حق
پدر تعيين شده است اين آيه هم اين جهت را بخوبى نشان مى‏دهد: “و وصّينا الانسان
بوالديه” اين سفارشى است نسبت به هر دو، اما بعد بخصوص درباره مادر مى‏فرمايد: “حملته
أمّه وهناً على وهن” مادر در دوران باردارى با زحمت و ناراحتى اين فرزند را در شكم
خود مى‏پروراند و بعد از وضع حمل او را شير مى‏دهد: “و فصاله فى عامين” دو سال هم
او را شير مى‏دهد. اينها اشاره به حكمت اين است كه چرا ما توصيه مى‏كنيم كه به پدر
و مادر احسان بكنيد. موضوع توصيه اين است: “ان اشكرلى و لوالديك” اول شكر من را به
جاى بياور و بعد شكر پدر و مادر را. اين از تعبيرات عجيبى است در قرآن كريم كه
بنده مشابهش را سراغ ندارم كه اول شكر خدا را واجب مى‏كند بعد هم شكر والدين را.
جالب اين است كه نمى‏فرمايد: “ان اشكرلى و اشكر لوالديك” بلكه هر دو را متعلق يك
فعل قرار داده مى‏فرمايد: “ان اشكرلى و لوالديك” خيلى تعبير پربارى است و اهميت
مطلب را روشن مى‏كند. بعد همان استثنا را ذكر مى‏فرمايد: “و ان جاهداك على ان تشرك
بى” در آيه قبلى “لتشرك بى” بود و اين جا “على ان تشرك بى” است. “و ان جاهداك على
ان تشرك بى ما ليس لك به علم فلاتطعهما” پدر و مادرى كه انسان را دعوت به شرك
مى‏كنند و تلاش مى‏كنند كه او را به شرك بكشانند نمى‏فرمايد “پيشنهاد مى‏كنند به
تو كه مشرك بشوى” مى‏فرمايد “جهاد و تلاش مى‏كنند كه تو را مشرك كنند” پيداست كه
چنين پدر و مادرى در شرك خودشان پابرجا هستند و پافشارى مى‏كنند كه فرزندشان هم
مشرك شود ولى در عين حال كه مى‏فرمايد “اطاعت ايشان نكن” اضافه مى‏كند: “و صاحبهما
فى الدّنيا معروفاً” با اين كه اينها مشركند و اصرار دارند كه تو را هم مشرك بكنند
در عين حال نبايد با ايشان بد رفتارى كنى بلكه بايد در زندگى دنيا رفتارت بر اساس
نيكى به ايشان باشد.

 آيه ديگر در سوره احقاف (آيه15(
است: “و وصّينا الانسان بوالديه احساناً حملته امّه كرها و وضعته كرها” اين آيه هم
از جهت تكيه كردن بر حق مادر مشابه آيه قبلى است. “و حمله و فصاله ثلثون شهراً”
مى‏دانيد كه فقها از اين آيه اقل حمل را استفاده كرده‏اند، زيرا در آيه قبلى
فرمود: “فصالش در دو سال است” اين جا هم مى‏فرمايد: “حمل و فصال سى ماه است” نتيجه
آن كه: اقل حمل، شش ماه خواهد بود. اينها آياتى است كه مطلقا فرزندان را به احسان
به پدر و مادر وصيت مى‏كند.

 در بعضى از آيات خداى متعال
موارد خاصى را كه به بعضى از اشخاص يا اقوام توصيه فرموده ذكر مى‏كند از جمله در
آيه 83 سوره بقره مى‏فرمايد: “و اذ أخذنا ميثاق بنى‏اسرائيل لاتعبدون الاّ الله و
بالوالدين إحساناً” پيمانى از بنى‏اسرائيل گرفتيم، مواد اين پيمان اين بود كه اول
پرستش خداى يگانه كنيد و جز او را نپرستيد، ماده دوّمش اين بود كه “بالوالدين
احسانا” و از اشخاص خاصّى نقل فرموده كه خدا آنان را به نيكى به والدين توصيه
فرموده است: از جمله حضرت يحيى‏عليه السلام و حضرت عيسى‏عليه السلام هستند در آيه
14 سوره مريم در مورد حضرت يحيى مى‏فرمايد: “و بِرّاً بوالديه و لم يكن جباراً
عصيا” از محاسن و كمالات حضرت يحيى‏عليه السلام اين بود كه به والدين خودش نيكى مى‏كرد.
و در آيه 32 همين سوره درباره حضرت‏عيسى‏عليه السلام مى‏فرمايد: “و برّاً بوالدتى
و لم يجعلنى جبّاراً شقيّاً” خدا مرا نسبت به والده‏ام نيكوكار قرار داده است. چون آن حضرت پدر نداشت
فقط والده‏اش را ذكر كرده است.

 × احسان مالى

 احسانهايى كه در آيات گذشته
ذكر شده مطلق است و اختصاص به احسان خاصى، اعم از مالى، رفتارى يا گفتارى ندارد،
اما در بعضى از آيات موردهاى خاصّى از احسان به والدين را مشخص كرده است؛ از جمله
در آيه 180 سوره بقره مى‏فرمايد: “كتب عليكم اذا حضر احدكم الموت ان ترك خيرا
الوصية للوالدين والاقربين بالمعروف حقّاً على المتقين” مفسران و فقيهان
فرموده‏اند كه اين آيه منسوخ است، زيرا قبل از آيه ارث و تعيين مقدار ارث پدر و
مادر نازل شده و سفارش كرده است كه افرادى كه از دنيا مى‏روند در حال احتضار براى
پدر و مادر وصيت كنند كه از اموالشان به آنان داده شود و مقدار آن اختيارى بوده
است، آيات ارث كه نازل شد اين آيه نسخ گرديد؛ يعنى خدا خودش تعيين فرمود كه حق پدر
و مادر از اموال فرزند چقدر است. ولى احتمالا مى‏توان گفت كه اين آيه استحبابش
همچنان باقى است يعنى حقّى را كه خدا در اموال فرزند تعيين فرموده است: “لابويه
لكل واحد منهما السدس” در جاى خودش محفوظ، ولى مستحب است كه فرزند غير از آنچه خدا
فرموده است وصيتى براى پدر و مادر بكند مخصوصاً اگر احتياج داشته باشند. اين هم يك
نوع احسان است كه انسان از ثلث مالش كه حق دارد براى خودش وصيت كند از همين ثلث هم
براى پدر و مادر قرار مى‏دهد. البته ممكن است در بعضى از موارد وصيت كردن براى شخص
يا اشخاص ديگرى استحباب بيشترى داشته باشد در سوره بقره آيه 215 مى‏فرمايد: “قل ما
انفقتم من خير فللوالدين والاقربين” سؤال مى‏كنند كه مال خود را در چه راهى انفاق
كنيم؟ براى پاسخ به اين سؤال مى‏فرمايد: “ما انفقتم من خير فللوالدين والاقربين”
اول براى پدر و مادر. و اگر آنان نيازى داشته باشند بر همه مقدم هستند. پس يك نوع
از احسان و برّ، احسان مالى است كه در اين آيات ذكر شده است.

 × رفتار با والدين

 در آيات ديگر موارد ديگرى از
احسان را داريم كه مربوط به گفتار و رفتار است. در ذيل آيه 23 و 24 سوره اسراء
مى‏فرمايد: “اما يبلغن عندك الكبر احدهما او كلاهما فلاتقل لهما افٍّ و لاتنهرهما”
يكى از موارد شايعى كه پدر و مادر احتياج به فرزند دارند و فرزند مكلف است اخلاقاً
و شرعاً كه اين حقوق را رعايت كند موقع پيرى پدر و مادر است. تا جوان هستند شايد
بيش از فرزند هم بتوانند كار بكنند و در امور مالى يا غير مالى احتياجى به فرزند
نداشته باشند ولى موردِ روشنِ نياز پدر و مادر به فرزند آن وقت است كه به پيرى
مى‏رسند و خودشان ديگر نمى‏توانند مثل اشخاص جوان در زندگيشان تلاش و فعاليت داشته
باشند. و اين پيرى در بسيارى از موارد، توأم با مرض و گرفتاريهاى ديگرى است و
احتياج به پرستارى دارند. و در برخوردهايى كه با چنين اشخاص پير و ناتوانى مى‏شود
موارد زيادى پيش مى‏آيد كه فرزند اوقاتش تلخ مى‏شود و حوصله‏اش سر مى‏رود و ممكن
است اظهار انزجار و خستگى كند قرآن كريم روى اين مورد بخصوص تكيه مى‏كند: “اما
يبلغن عندك الكبر أحدهما أو كلاهما فلاتقل لهما افٍّ” در برخوردهايى كه با پدر و
مادر پير داريد اظهار خستگى نكنيد و آخ نگوييد. طورى نباشد كه ايشان احساس كنند كه
از خدمت كردن به آنان خسته شده‏ايد: “و قل لهما قولاً كريماً” بزرگوارانه با آنها
سخن بگوييد؛ يعنى نهايت ادب و احترام را با آنها داشته باشيد. هر قدر هم خسته و
پير و مريض و افتاده باشند طورى نباشد كه رفتار شما باعث دلخورى و رنجش خاطر ايشان
بشود.

 بعد اضافه مى‏كند: “واخفض لهما
جناح الذّل من الرّحمة” اين يكى از تعبيراتى است كه ما مشابهش را در فارسى نداريم،
استعاره خاصّى است كه در لسان عربى به كار مى‏رود و بسيار لطيف است. مفسّران در
توضيح اين تعبير گفته‏اند كه پرنده‏ها وقتى مى‏خواهند خضوع خودشان را در مقابل يك
پرنده ديگر و احياناً پرنده اهلى در مقابل كسى كه به آنها رسيدگى مى‏كند نشان
بدهند بال خودشان را روى زمين پهن مى‏كنند و فرود مى‏آورند. بايد حالت شما در
برابر پدر و مادر، مثل حالت پرنده‏اى باشد كه بال خودش را براى خضوع در مقابل
ديگرى پايين مى‏آورد. بايد متواضع و فروتن و افتاده باشيد نه اين كه گردن خود را
راست بگيريد و شانه‏هايتان را بالا بيندازيد و اين نه از روى تصنّع بلكه از روى
رحمت و مهربانى باشد: “واخفض لهما جناح الذّل؛ بال ذلّت را در مقابل آنان فرو بشكن
از روى رحمت و مهربانى”. علاوه بر همه اينها هنگامى كه دعا مى‏كنى و از خدا چيزى
مى‏خواهى براى پدر و مادر دعا بكن. “و قل ربّ ارحمهما كما ربّيانى صغيراً” اين دعا
ممكن است در زمان حياتشان باشد و ممكن است بعد از وفاتشان، هر دو را شامل مى‏شود.
ذيل آيه دلالت دارد بر اين نكته كه چرا فرزند بايد اين قدر نسبت به پدر و مادر
احسان كند و رعايت حقوقشان را بنمايد. زيرا آن زمان كه تو كودكى خردسال بودى و
نمى‏توانستى نيازهاى خودت را تأمين كنى ايشان بودند كه تو را پرورش دادند و با
كمال مهربانى نيازهايت را برطرف كردند.

 مجموعاً در اين آيات شريفه، يك
تعبيرات كلى بود در مورد رفتار انسان نسبت به پدر و مادر كه عبارت بود از احسان و
برّ و شكر و شامل هر كارى كه مصداق اين عناوين باشد، مى‏شد گفتارى باشد يا رفتارى
و مالى. همه اينها تحت عناوين كلى مندرج است. اما عناوين خاصى كه از اين آيات
استفاده مى‏شد؛ يكى انفاق مال بود: “قل ما انفقتم من خير فللوالدين” يكى هم وصيت
به مال بود كه بعد از مرگ شخص، به پدر و مادرش بدهند، يكى هم عنوان “خفض جناح” بود
كه نهايت فروتنى و تواضع را نسبت به پدر و مادر نشان مى‏داد. يكى گفتار و رفتار
نيك بود؛ “و قل لهما قولاً معروفا” و “صاحبهما فى الدّنيا معروفاً” در مقام سخن
گفتن با آنان بايد رعايت ادب و احترام بشود. و يكى هم دعا بود كه از خدا براى آنها
رحمت خواسته شود.

 از پدر و مادر كه بگذريم
طبيعى‏ترين رابطه دو فرد انسان، رابطه دو همسر است كه البته فرزند هم در واقع ميوه
همين ارتباط دو همسر است. از يك نظر مى‏توان رابطه دو همسر را مقدم داشت و از نظر
ديگر، رابطه فرزند با پدر و مادر، ولى چون رابطه فرزند با پدر و مادر اهميت داشت
نخست به ذكر آن پرداختيم. همسر مقدم است بر رابطه پدر و مادر تا حضرت آدم و حوا با
هم ازدواج نكرده بودند فرزندى به وجود نمى‏آمد و پدر و مادرى تحقق پيدا نمى‏كرد و
همچنين در هر خانواده‏اى رابطه دو همسر زماناً مقدم به رابطه پدر و مادر با فرزند
است.

 بطور كلى در قرآن كريم آياتى
داريم كه اجمالاً مى‏فرمايد: انسانها بايد با انسانهاى ديگرى ارتباط داشته باشند و
پيوند خودشان را حفظ كنندوقطع‏اين‏پيوندوارتباط، ممنوع و مورد مذمّت و نكوهش است.1

 درباره احسان و رعايت حقوق
والدين و نزديكان، بحثهاى فرعى و جزئى زيادى هست كه ما نمى‏توانيم آنها را از قرآن
استفاده كنيم، بلكه بايد در فقه مورد بررسى قرار گيرد؛ مثلاً حداقلِ واجب از صله
رحم يا احسان به والدين چه اندازه است كه اگر كمتر از آن باشد گناه است؟ اين آيات
اجمالاً مطلوبيت احسان و برّ و شكر والدين را اثبات مى‏كند اما حدّ واجب آن را
تعيين نمى‏كند. ديگر ممكن است گفته شود كه اينها عناوين عرفى است و به حسب عرف
جوامع تفاوت مى‏كند؛ مثلاً خويشاوندانى كه در يك شهر هستند با كسانى كه در شهر
ديگرند مراتب وصل و پيوندشان فرق مى‏كند و صدقش بستگى به عرف دارد كه در هر محيطى
با توجه به شرايط خاص زندگى تعيين مى‏شود. ولى به هر حال تعيين مرز اينها وظيفه
فقهاست كه بايد بر اساس روايات و احياناً عرف، تعيين فرمايند.

پى‏نوشتها:

 1 ) در اين زمينه رجوع
كنيد به: سوره رعد، آيات 21 و 25؛ سوره بقره، آيه27؛ سوره‏محمدصلى الله عليه وآله
وسلم آيه 22؛ سوره انفال، آيه 75؛ سوره احزاب، آيه6؛ سوره بقره، آيات 83 و 180 و
215؛ سوره نساء آيه36؛ سوره اسراء، آيه 26؛ سوره روم، آيه 38؛ سوره نور، آيه22.

كيفيت وحى

قسمت سوم

آية الله محمد‌هادى معرفت

 در نوبت پيشين درباره اولين
كيفيت وحى كه از طريق رؤياى صادق بود، مطالبى گفته شد و اينك ادامه بحث:

 × 2 – وحى به وسيله جبرئيل
فرشته‏اى كه بر پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم نازل مى‏شد و وحى را به وى ابلاغ
مى‏كرد، جبرئيل بود. جبرئيل، كلام خدا را از راه گوش به پيامبر القا مى‏كرد.
پيامبر گاهى او را مى‏ديد؛ دوبار او را به صورت و هيأت اصلى و بارها او را به صورت
“دُحْية خليفه كلبى” رؤيت كرد. گاهى نيز پيامبر جبرئيل را نمى‏ديد و كلام وحى بر
قلبش نازل مى‏شد، چنان كه در قرآن آمده است:

 “نَزَلَ بِه الرُّوحُ
الاَمين عَلى قَلْبِكَ؛1 جبرئيل، وحى را بر قلب تو نازل كرد”.

 كلام خداوند، در اين زمينه، در
قرآن اين چنين است:

 “وَ ما يَنْطِقُ عَنِ
الْهَوى اِنْ هُوَ اِلاَّ وَحْىٌ يُوْحى × عَلَّمَه شَديدُ الْقُوى ذُومِرَّةٍ
فَاسْتَوى × وَ هُوَ بِالاُفُقِ الاَعْلى × ثُمَّ دَنى فَتَدَلّى × فَكانَ قابَ
قَوْسَيْن أَوْ أَدْنى × فَأَوْحى اِلى عَبْدِه ما أَوْحى × ما كَذَبَ الْفُؤادُ
ما رَأى × أَفَتُمارُونَهُ عَلى ما يَرى × وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرى ×
عِنْدَ سِدْرَة الْمُنْتَهى × عِنْدَها جَنَّةُ الْمَأْوى × اِذْ يَغْشَى
السِّدْرَةَ ما يَغْشى × ما زاغَ الْبَصَرُ وَ ما طَغى؛2 سخن از سر هوس نمى‏گويد،
نيست اين سخن جز از آنچه به او وحى مى‏شود. او را آن فرشته بس نيرومند تعليم داده
است، صاحب نيرويى كه استيلا يافت. و او به كناره بلند آسمان بود، سپس نزديك شد،
بسيار نزديك شد، تا به قدر دو كمان يا نزديكتر، و خدا به بنده خود هر چه بايد وحى
كند وحى كرد، دل آنچه را كه ديد دروغ نشمارد، آيا در آنچه مى‏بيند با او جدال
مى‏كنيد او را ديگر بار هم بديد، نزد سدرة المنتهى كه بهشت آرامگاه نزد آن ]درخت
[است، وقتى كه سدره را چيزى در خود مى‏پوشيد، چشم خطا نكرد و از حدّ در نگذشت”.

 و نيز خداوند فرموده است:

 “إِنَّهُ لَقولُ رسولٍ
كَريم × ذى قُوَّةٍ عِنْدَ ذِى الْعَرْشِ مَكينٍ × مُطاعٍ ثمَّ أَمين × وَ ما
صاحِبُكُمْ بِمَجْنُون × وَ لَقَدْ رَآهُ بِالأُفُقِ الْمُبين؛3 اين سخن رسولى
بزرگوار است، نيرومند در نزد خداوند عرش، صاحب مكانت، آن جا مطاع امين است، و
همصحبت شما ديوانه نيست، هر آينه او را در افق روشن ديده است”.

 ابن مسعود مى‏گويد:

 “پيامبرصلى الله عليه وآله
وسلم فقط دوبار، جبرئيل را به صورت حقيقى و اصلى خود ديد، يك بار خواست كه وى را
در صورت اصلى ببيند. هنگامى كه او خود را به صورت اصلى نشان داد تمامى افق را
پوشاند. اما بار دوم در شب معراج بود كه جبرئيل حضرتش را به عالم بالا برد و آن،
در افق أعلى بود”.4

 صحيح اين است كه پيامبرصلى
الله عليه وآله وسلم يكبار جبرئيل‏عليه السلام را در ابتداى وحى، در غار حرا ديد.
در آن جا جبرئيل‏عليه السلام در صورت اصلى كه آفريده خداست ظاهر شد، در حالى كه
افق آسمان را از مغرب تا مشرق پوشاند كه پيامبر سخت در دهشت افتاد و از آن پس،
جبرئيل به صورت آدميان بر وى نازل مى‏شد و ديگر هيچ‏گاه جز به صورت انسانى زيبا در
برابر رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم ظاهر نشد.

 بار دوم پيامبرصلى الله عليه
وآله وسلم خود از وى خواست كه خود را به صورتى كه خداوند او را آفريده است، نشان
دهد. همين كه جبرئيل به صورت اصلى خود، ظاهر شد، سراسر افق را پوشاند. آيه “وَ
هُوَ بِالأُفُقِ الأَعْلى” ناظر به ديدن بار اوّل و آيه “وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً
أُخْرى” ناظر به بار دومى است كه حضرت‏محمّدصلى الله عليه وآله وسلم جبرئيل را در
صورت اصلى ديده است.5

 × 3 – وحى مستقيم

 وحيى كه بطور مستقيم و بدون
وساطت فرشته انجام مى‏گرفت، بيش از دو نوع ديگر رخ داده است، بطورى كه اصحاب
پيغمبرصلى الله عليه وآله وسلم نقل كرده‏اند: هنگام نزول وحى، درد شديدى به
پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم دست مى‏داد، حالت غش و بيهوشى بر وى ظاهر مى‏شد، سر
او به زير مى‏افتاد، رنگ صورتش تغيير مى‏كرد و عرق از بدنش جارى مى‏شد. حاضران در
جلسه نيز تحت تأثير اين وضع هولناك قرار مى‏گرفتند و بر اثر اين منظره ترسناك
سرهاى آنان نيز به زير مى‏افتاد. خداى متعال نيز فرموده است:

 “إنّا سَنُلْقى عَلَيْكَ قَوْلاً
ثَقيلاً؛6 ما گفتار سنگينى را به تو القا مى‏كنيم”.

 امام صادق‏عليه السلام در اين
باره گفته است:

 “كان ذلك إذا جاء الوحى و
ليس بينه و بين اللّه ملك. فكانت تصيبه تلك السبتة و يغشاه ما يغشاه، لثقل الوحى
عليه، أمّا اذا أتاه جبرئيل بالوحى فكان يقول: هو ذا جبرئيل أو قال لى جبرئيل…؛7
در آن هنگام كه پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم مورد خطاب وحى قرار مى‏گرفت و بين
او و خداوند فرشته‏اى واسطه نبود، بر اثر سنگينى وحى بر او، حالت غشوه‏اى نزديك به
حال خواب، به وى دست مى‏داد؛ امّا وقتى كه وحى به وسيله جبرئيل به او مى‏رسيد،
مى‏گفت: اين جبرئيل است و يا مى‏گفت: جبرئيل به من گفت..”.

 صدوق نقل مى‏كند:

 “إِنّ النّبي‏صلى الله
عليه وآله وسلم كان يكون بين أصحابه فيغمى عليه و هو ينصابُّ عرقاً، فإذا أفاقَ
]قال:[ قالَ اللّه عزّوجلّ كذا و كذا، أَمَرَكم بكذا وَ نَهاكم عَنْ كذا. ]قال:[ و
أكثر مخالفينا يقولون انّ ذلك كان يكون عند نزول جبرئيل‏عليه السلام عليه،
فَسُئِلَ ]الإمامُ [الصّادق‏عليه السلام عن الغشية الّتى كانت تأخذ النّبىصلى الله
عليه وآله وسلم أكانت تكون عند هبوط جبرئيل؟ فقال: لا إنّ جبرئيل كان إذا أتى
النّبىّ‏صلى الله عليه وآله وسلم لم يدخل عليه حتّى يستأذنه، و إذا دخل عليه قعد
بين يديه قعدة العبد، و انّما ذلك عند مخاطبة اللّه – عزّوجلّ – ايّاه بغير ترجمان
و واسطة8؛ پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم بين اصحاب خود مى‏نشست كه ناگهان حالت غش
به وى دست مى‏داد و عرق از وى مى‏ريخت و پس از رفع اين حالت، مى‏گفت: خدا اين چنين
فرمود و شما را به فلان كار امر نمود و از فلان كار نهى كرد.

 صدوق اضافه مى‏كند:

 بيشتر مخالفان ما گمان مى‏كنند
كه اين حالت، به وقت نزول جبرئيل، عارض ايشان مى‏شد! از امام صادق‏عليه السلام
سؤال شد: غشى كه به پيامبر دست مى‏داد، هنگام نزول جبرئيل بر حضرتش بود؟ امام در
پاسخ گفت: نه، هر وقت كه جبرئيل بر پيامبر فرود مى‏آمد، قبل از كسب اجازه بر وى
وارد نمى‏شد و پس از ورود، چون بنده‏اى در مقابل او مى‏نشست، غشى كه پيغمبر را در
بر مى‏گرفت، در وقتى بود كه بدون هيچ مترجم و واسطه‏اى، مورد خطاب خداى عزّوجل
قرار مى‏گرفت.

 ادامه دارد

 پاورقيها:

 1 ) شعرا (26) آيه193.

 2 ) نجم (53) آيات 3 تا
17.

 3 ) تكوير (81) آيات 19 تا
21.

 4 ) الدّر المنثور، ج6،
ص123.

 5 ) مجمع البيان، ج9،
صفحات 173 و 175؛ تفسير صافى، ج2، ص618.

 6 ) مزّمّل (73) آيه5.

 7 ) محاسن البرقى، ص338؛
امالى شيخ، ص31؛ بحارالانوار، ج18، ص271.

 8 ) شيخ صدوق، كمال الدّين
و تمام النعمة، ص85؛ بحارالانوار، ج18، ص260.

پاداش بهشتيان

آية اللَّه جوادى آملى

“مثل الجنّة الّتى وُعد المتّقون تجرى من تحتها الأنهار أُكُلُها
دائم و ظلّها تلك عقبى الّذين اتّقوا و عقبى الكافرين النّار”

 (رعد آيه 35)

 خداى سبحان بعد از تبيين معارف الهى
مردم را در برابر اين معارف آسمانى به دو دسته تقسيم فرمود: عدّه‏اى كه در برابر
اين وحى آسمانى به مبارزه پرداختند، كيفر تلخ اينها را هم بيان فرمود كه
گرفتاريهاى اينها اشقّ و أبقى است كه بحث عذاب گذشت. متّقين – كه در برابر معارف
الهى خضوع كردند – قرآن پاداش آنان را گاهى به عنوان “جناتٌ تجرى من تحتها الأنهار”
ذكر فرمود، و گاهى به عنوان اين كه اينها “عند مليك مقتدر” حضور دارند.

 وقتى كه درباره كفّار فرمود: “لهم
عذابٌ فى الحيوة الدّنيا و لعذاب الآخرة أشقّ و ما لهم من اللّه من واق”1 براى
مؤمنين اهل تقوا وعده نعمت دنيايى نداد ولى كافرى كه در برابر دين خدا به مبارزه
برخاست به دو عذاب دنيا و آخرت تهديد كرد. ولى مؤمن باتقوا را فقط به بهشت وعده
داد، وعده رفاه دنيا نداد. چون دنيا جاى رفاه نيست و مؤمن براى دنيا كار نمى‏كند.
لذا اين فرق هست كه درباره كفّار فرمود اينها معذّبِ به دو عذابند: عذاب دنيا و
عذاب آخرت؛ منتهى عذاب آخرت اشقّ است. ولى درباره مؤمنين نفرمود اينها مُنَعَّم به
دو نعمتند: نعمت دنيا و نعمت آخرت، بلكه فقط وعده بهشت داد، چون آن كه اهل تقواست
براى دنيا تلاش نمى‏كند. لذا فرمود: “مثل الجنّة الّتى وُعد المتّقون” فقط سخن از
بهشت است؛ بهشتى كه اهل تقوا را به آن وعده داده‏اند و خصوصيّات آن در سوره‏هاى
رعد، قمر، واقعه و محمّدصلى الله عليه وآله وسلم بيان شده است.

 در اين سوره (رعد) فرمود:
خداوند، متّقين را به بهشت وعده مى‏دهد. متّقين به كسانى مى‏گويند كه گذشته از
اعتقاد و ايمان، عمل صالح هم داشته باشند آن كه اعتقاد پيدا كرد و عمل صالح فراهم
نكرد گرچه مؤمن است باتقوا نيست. تقوا آن طورى كه از على بن ابى‏طالب – سلام الله
عليه – نقل شده رأس اخلاق حسنه است: “التّقى رئيس الأخلاق”2 ممكن نيست انسان
باتقوا باشد و در عمل كوتاهى داشته باشد و اين وعده، مخصوص متّقين است. “الّذين
آمنوا و عملوا الصّالحات” براى مؤمنين محض نيست كه صِرف “آمنوا” باشد بلكه صالحان
هم ذكر شده است.

 در آيه شريفه “مثل الجنّة
الّتى وعد المتّقون تجرى من تحتها الأنهار” خداوند متعال مى‏فرمايد: اين باغ آن
چنان عظيم و به هم مرتبط است كه گويا خودِ اين باغ يك فضا و سقف سبزى است كه زير
آن، نهر جارى است نه اين كه “تجرى من تحت أشجارها الأنهار”، نه، زير خودِ باغ، آب
جارى است. اين باغهاى معمولى چون رويش باز است نمى‏گويند زير باغ، آب جارى است لذا
مى‏گويند اشجار در تقدير است. و امّا اگر درختها به هم پيچيده باشد آن چنان كه جاى
خالى نباشد، سقف و كف هم سبز باشد سر تا پاى اين فضا جنّت است آن گاه صادق است كه
بگوييم: زير اين بهشت، نهر جارى است. كسانى كه معمولاً “اشجار” را در تقدير
مى‏گيرند و مى‏گويند: “تجرى من تحت أشجارها الأنهار” براى آن است كه جنّتِ قيامت
را با جنّتِ دنيا مقايسه مى‏كنند مى‏بينند كه باغ دنيا طورى نيست كه زير باغ، آب
روان باشد، بلكه زير درختهايش نهر روان است نه زير خودِ باغ، چون باغى است كه سقفش
خالى و درختها هم از يكديگر فاصله دارند. امّا اگر جنّات پيچيده بود و جاى باز
نبود، درست بود كه بگوييم زير اين جنّت، نهر روان است؛ يعنى سقفش هم مثل اين
ديوارها سبز است و جاى خالى نيست، بنابراين نيازى به تقدير ندارد كه بگوييم: “تجرى
من تحت أشجارها الأنهار” نه تجرى من تحتها الانهار.

 پس در اين آيه چهار خصوصيت را
ذكر فرمود:

 1- متّقين را وعده داد نه هر
كسى كه ايمان بياورد ولو در عَمَل كوتاهى كند.

 2- بهشت، فضاى سبز به هم
بسته‏اى است كه جالى خالى ندارد.

 3- خوراكى‏اش دائمى است و
هميشه ميوه دارد: “أكُلُها دائم” أُكُلْ يعنى خوراكى، أَكْل يعنى خوردن، آناء
الليل و اطراف النهار ميوه مى‏دهد و كم نمى‏آيد.

 4- سايه آن هم دائمى است “و
ظلّها”. اين طور نيست كه گاهى هوا گرم باشد و آفتاب بتابد و گاهى سايه باشد، بلكه
همواره يك فضاى مطبوعى دارد و سايه‏اش دائمى است چون آن جا آفتابى نيست كه بتابد و
جايى را گرم كند: “لا يرون فيها شمساً و لا زمهريراً”3 سخن از آفتاب و ماه نيست،
اين فضاى باعظمت را خودِ مؤمن روشن مى‏كند نه آفتاب و ستاره و ماه، يا چراغ و
مانند آنها.

 “تلك” يعنى اين جنّت، “عقبى
الّذين اتّقوا” پايان متّقين است كه “والعاقبة للتّقوى”4 ولى “و عقبى الكافرين
النّار” كه اين تبشير با آن انذار كنار هم است، پايان كافرين آتش است. آنچه كه در
اين آيه از هر چيزى مهمتر است اين كلمه “مثل” است كه اين “مَثَل” يعنى چه؟ اين
بايد در خلال بحثها به تدريج به خواست خدا روشن بشود.

 اين آيه، گوشه‏اى از پاداشهاى
متّقين را ذكر فرمود نه تمام آن را، زيرا آيه آخر سوره قمر اين است: “إنّ المتّقين
في جنّاتٍ و نَهَر فى مقعد صدقٍ عند مليكٍ مقتدر” براى متّقين چندين پاداش قائل
شده است: يكى اين كه در بحبوحه بهشتهاى فراوان و نَهَر زندگى مى‏كنند. اطرافشان
باغ است، در وسط باغ به سر مى‏برند. در بعضى از ادعيه، ما از خداى سبحان بحبوحه
بهشت را طلب مى‏كنيم، بحبوحه يعنى درون نه وسط؛ مثلاً مغز ميوه و اطراف و درون و
وسط آن را بحبوحه ميوه مى‏گويند. نه اين كه هر وسطى را بحبوحه بگويند، بلكه آن
وسطى كه هسته مركزى اطراف را او تأمين مى‏كند. بهشت هم درجاتى دارد، بحبوحه يعنى
آن وسطى كه به منزله قلب جنّت است، مؤمنين باتقوا آن را از خدا مسألت مى‏كنند و
مى‏گويند: خدايا بحبوحه بهشت را به ما ارزانى فرما.

 و اينها هم در بهشت غرقند: “فى
جنّاتٍ” نه “لهم جنّاتٌ” اينها محفوف به بهشتند: “إنّ المتّقين فى جنّاتٍ و نهر”
اين يك پاداش. “فى مقعد صدقٍ” آنان كه قدم صدق داشتند جايگاه صداقت هم در جنّتِ
عاليه در انتظارشان است. اين مقعد صدق، نشستنگاه صادقانه مخصوصِ صدّيقين است كه
جايگاهشان هم عنداللّه است: “عند مليكٍ مقتدر” مليك اقواى از مالك است چه اين كه
مقتدر اقواى از قادر است. اقتدار، فوق قدرت است، مليك بودن فوق مالك بودن است. آن
نكاتى كه در مليك هست در مالك نيست و آن معانى كه در مقتدر هست در قادر نيست.

 پس تنها جنّات عدن و انهار و
امثال ذلك براى متّقين نيست بلكه فوق اينها هم مالِ آنهاست. و اگر در آيه محلّ بحث
سوره رعد كه فقط به “جنات تجرى من تحتها الانهار” اشاره فرمود، اين گوشه‏اى از
مقام است. شايد آن آياتى كه مى‏فرمايد: “و لمن خاف مقام ربّه جنّتان”5 براى آنان
كه اهلِ خوف من اللّه‏اند دو جنّت است: يك جنّت همين است كه “تجرى من تحتها
الأنهار” و جنّت ديگر “فى مقعد صدق عند مليك مقتدر” است. آن جا ديگر سخن از درخت و
آب و سيب و گلابى و باغ كه نهرى از زيرش جارى باشد، نيست. هر كس به آن جنّة اللقاء
رسيد اين جنّات تجرى من تحتها الأنهار را يقيناً داراست، مى‏شود: “و لِمَن خاف
مقام ربّه جنّتان” و اگر كسى در حدّ متوسط بود فقط همين “جنّات تجرى من تحتها
الأنهار” را داراست و ديگر به جنّة اللقاء نمى‏رسد. پس اين كه در آيه محل بحث از
سوره رعد فرمود: “مثل الجنّة الّتى وعد المتّقون تجرى من تحتها الأنهار” اين تمام
پاداش اهل تقوا نيست، اين مقدارى از پاداش متّقين است، چون به شهادت آيه سوره قمر
براى متّقين دو درجه است: يكى اين كه: “انّ المتّقين فى جنّاتٍ و نهر” و ديگر آن
كه: “فى مقعد صدقٍ عند مليكٍ مقتدر”، اين عنداللّه بودن، غير از فى جنّات و نهر
بودن است.

 و اما اين كه فرمود: “تجرى من
تحتها الأنهار” در سوره ديگر اين انهار را به تفصيل ذكر فرمود. در سوره محمدصلى
الله عليه وآله وسلم آيه 15 اين چنين فرمود: “مثل الجنّة الّتى وعد المتّقون”
جريان بهشت اهل تقوا اين است: “فيها أنهارٌ” در آن آيه سوره رعد فرمود:”تجرى من
تحتها الأنهار” اما كميت و كيفيت اين “انهار” را بيان نفرمود. در سوره محمدصلى
الله عليه وآله وسلم فرمود: “فيها أنهار” چندين نهر است كه بعضى نهر آبند: “من ماء
غير آسن” آبى كه اصلاً متغيّر نمى‏شود. غير آسن يعنى غير متغيّر. اين طور نيست ك
اگر مدّتى بماند بو بگيرد “و أنهار من لبنٍ لم يتغيّر طعمه” نهرهايى از شير كه
طعمش و مزّه‏اش هرگز تغيير نمى‏كند. “و أنهار من خمرٍ لذّةٍ للشاربين” نهرهايى از
خمر و شراب است كه جز لذّت براى نوشنده‏ها، درد سر و تهوّع و آثار تلخى خمر دنيا
را ندارد، جز لذّت و گوارايى چيز ديگر نيست. “و أنهارٌ من عسلٍ مصفّى” نهرهايى از
عسل تصفيه شده كه مخلوط با موم و چيزهاى ديگر نيست نه تنها همين نهرهاست بلكه “و
لهم فيها من كلّ الثّمرات” هر چه بخواهند از هر ميوه‏اى و نه تنها ثمرات بلكه “و
مغفرة من ربّهم” آن بخششهاى الهى هم در كنار اين نعمتها نصيب اينها خواهد شد.

 شايد انهار بيش از اين باشد
چون اين لسان، لسان حصر نيست، بعضى از انهار را در اين سوره بيان فرمود كه
چهارتاست آن گاه در برابر اين، كفّار و تبهكاران گرفتار عذابى مى‏شوند كه ذيل آ ن
آيه فرمود: “كمن هو خالدٌ فى النّار و سقوا ماءً حميماً فقطّع امعائهم”.6

 در اين كريمه كه خصوصيّتهاى
انهار را ذكر فرمود پيداست كه احكام عالم دنيا را ندارند، زيرا شير دنيا از پستان
يك حيوان دوشيده مى‏شود او هم تغيير پذير است، يا عسل دنيا محصول كار يك زنبور
است، اين هم تغيير پذير است. و اما عسل آن جا يا شير آن جا كه محصول كار حيوان و
امثال ذلك نيست كه از كندو عسل بگيرد، تا تغيير پذير باشند.

 در اين آيه، آنچه كه مهم است
خصوصيّتهاى اين انهار است، اين انهار، براى توده متّقين است. امّا آنها كه تا
حدودى اهل تقوايند آنها را از يك جامى مى‏نوشانند كه روباز نيست، مثل نهر نيست كه
همه ببينند. بلكه سرپوشيده و بسته است. كسى نمى‏داند در آن قدح چه چيزى هست.

 در سوره “هل أتى” مقدارى از
خصوصيّات نهرهاى آنان را بيان فرمود و در سوره مطفّفين هم خصوصيّتهاى ديگر را. در
سوره “هل‏أتى” وقتى ابرار را معرّفى و پاداش آنان را ذكر مى‏كند مى‏فرمايد: “انّ
الأبرار يشربون من كأسٍ كان مزاجها كافوراً”7 ديگر سخن از نهر عمومى نيست، اينها
آن انهار عمومى را دارند امّا از آن چشمه‏هاى خصوصى هم استفاده مى‏كنند. چون در
دنيا هر كار خيرى كه ديگران مى‏كردند اينها داشتند اما آن كارهاى خصوصى و سرّى كه
اينها داشتند، ديگران نداشتند. لذا از نعمتهاى عمومى قيامت كه نوع متّقين
برخوردارند مثل نهرهاى روباز، آنها هم برخوردارند و اما آن چشمه‏هاى خصوصى كه
اينها متنعّم هستند ديگران متنعّم نيستند.

 تازه اين نعمتها براى ابرار
است، فوق ابرار، مقرّبينند. آنچه را مقرّبين دارند ابرار ندارند “ان الأبرار
يشربون من كأس” كأس آن قدح پُر و لبريز است، “كان مزاجُها كافورا” همه آبهاى اين
كأس از چشمه كافور نيست بلكه مقدارى از آن را در اين كأس، ممزوج كرده‏اند و به اينها
داده‏اند، مزاجش كافور است. كافور چيست؟ “عيناً يشرب بها عباداللّه يفجّرونها
تفجيراً” كافور چشمه‏اى است كه بندگان خُلَّص مى‏نوشند. آنها ظاهراً مالِ مقرّبين
است. مقدارى از چشمه كافور را در كأس ابرار مى‏ريزند ممزوج مى‏كنند و به اينها
مى‏دهند.

 كسى كه از اول تا آخر نماز جز
به ياد خدا نيست فرق مى‏كند با كسى كه در نماز گاهى به ياد خداست و گاهى به ياد
غير خدا، اين شخص نمازش ممزوج است، در قيامت پاداشى هم كه به او خواهند داد اين
چنين است. در توحيد اگر كسى موحّد محض بود از آن چشمه محض مى‏نوشد و اگر احياناً
به غير خدا توجّه داشت كأسش ممزوج از كافور خواهد بود نه از كافور محض. پس “يشربون
من كأسٍ كان مزاجها كافوراً عيناً يشرب بها عباد الله يفجّرونها تفجيراً” خوب اين
چشمه كجاست؟ اين چشمه به دست خودِ آن عبادُاللّه است هر جا بخواهند مى‏جوشد نه يك
جايى بجوشد اينها كنار آن چشمه بيارمند، تفجير اين عين، و جوشش آن به اختيار خودِ
اينهاست. نه اين كه يك چشمه‏اى باشد نظير چشمه دنيا كه يك جاى معيّنى مى‏جوشد و در
جاى ديگر نيست، انسان هم همواره مجبور است كه كنار آن چشمه باشد. نه، مؤمن باتقوا
يعنى كسانى كه جزو مقرّبين شده‏اند هر جا باشند اين چشمه با آنهاست. “يفجّرونها
تفجيراً” اينها آن چشمه را هرجا بخواهند مى‏جوشانند. اينها بعضى از كارهايشان
كارهاى ابرار و برخى كارهاى مقرّبين است، هم مَثَلِ اعلاى ابرارند و هم مصداق كامل
مقرّبين. هر كس به مقام ابرار رسيد درجه‏اش اين است و اينها چون فوق مقام ابرارند
و به مقام مقرّبين رسيده‏اند هم اين امتياز را دارند هم بالاتر از اين را. “و
يسقون فيها كأساً كان مزاجها زنجبيلاً”8 مقدارى از زنجبيل را در اين كأس ممزوج
مى‏كنند. زنجبيل چيست؟ “عيناً فيها تسمّى سلسبيلاً”9 چشمه مخصوصى است در بهشت كه
سلسبيل ناميده مى‏شود پس چشمه‏ها براى ابرار و مقرّبين و انهار مالِ متّقين است.
آنها كه در حدّ وسطِ از تقوا و ايمانند از اين نهرهاى همگانى استفاده مى‏كنند و
آنان كه در حدّ اعلاى تقوا و ايمانند از آن چشمه‏هاى خصوصى برخوردارند.

 در سوره مطففين آيه 18 به بعد
بعضى از پاداشهاى مقرّبين را ذكر مى‏كند و مى‏فرمايد: “كلاّ انّ كتاب الأبرار لفى
علّيين” كتابى كه سرنوشت و سرگذشت و محصول كار و سعادت ابرار در آن تنظيم شده است،
اين كتاب در عليّين است. عليّينى كه ظرف كتاب ابرار است چيست؟ “و ما ادريك ما
عليّون × كتابٌ مرقوم” شما نمى‏دانيد عليّين چه مقام بلندى است؟ عليّين كتاب خاصّى
است كه خداى سبحان، حقايق را در آن رقم زد و تنظيم كرد. پس آن مى‏شود اصل و كتاب
ابرار مى‏شود فرع، آن كتاب، باطنِ ديگرى دارد، همان طورى كه قرآن، كتاب الهى است و
اين كتاب در كتابى ديگر است: “انّه لقرآن كريم فى كتابٍ مكنون لايمسّه الاّ
المطهّرون”10 قرآن خودش كتابى است كه در كتاب ديگر است، ظاهرى دارد و باطنى، باطن
قرآن مى‏رسد تا به مقام مكنون. اين قرآن مُحاط است به كتاب ديگرى، اين محدود است
به يك كتاب ديگرى، اين محفوف است به يك كتاب ديگرى كه اگر كسى به اين حبل اللّه
چنگ زد مى‏تواند بالا برود تا به آن كتاب درونى هم برسد. از قرآن كريم مى‏تواند به
كتاب مكنون راه پيدا كند. اين جا هم كتاب ابرار در عليّين است، عليّين خود يك كتاب
جدايى است، اين كتابى كه رَقَمْ دارد و نوشته شد چه كسى آن كتاب را مى‏خواند و از
محتواى آن كتاب باخبر است؟ در دسترس چه افرادى است؟ “يشهده المقرّبون” پس سرگذشت
ابرار، و سعادت، درجات و محصول اعمال آنان را مقرّبين مى‏فهمند. كسى كه جزو
مقرّبين است از همه درجات وجودى ابرار با خبر است. آن گاه پاداشى براى ابرار ذكر
مى‏كند، مى‏فرمايد: “انّ الأبرار لفى نعيم × على الارائك ينظرون × تعرف فى وجوههم
نضرة النعيم × يسقون من رحيقٍ مختومٍ × ختامه مسكٌ و فى ذلك فليتنافس المتنافسون”
آن نهرهاى عمومى مالِ عموم متّقين است اما ابرار را ساقى از يك رحيق و قدحى،
مى‏نوشاند كه آن رحيق سر به مُهر است و خاتَمْ دارد، روباز نيست كه همه ببينند و
بفهمند كه اين چيست؟ اين قدح، مختوم و خاتم و مهر زده است، مُهرش چيست؟ “ختامه
مِسْكٌ” با مشك اين كاسه را مُهر كرده‏اند. چگونه كاسه را با مِشك مُهر مى‏كنند؟
خدا داند. اگر دنبال نفيس مى‏گرديد و مى‏خواهيد نَفَسْ نَفَسْ زنان يك چيز نفيسى
را به دست بياوريد به دنبال اينها بگرديد.

 تازه اين با همه جلال و شكوهش
مالِ ابرار است نه مالِ مقرّبين، مقرّبين فوق اين را هم دارند چرا؟ زيرا “و مزاجه
من تسنيم” اين قدح سر به مُهرى كه مُهرش مِشك است از تسنيم در او مقدارى ممزوج
كرده‏اند، تازه خالص نيست. تسنيم چه چيزى است؟ “عيناً يشرب بها المقرّبون” چشمه‏اى
است كه خالصش را مقرّب مى‏نوشد. پس چشمه‏ها و نهرها هم درجاتى دارد.

 اگر مقرّب به اين حدّ مى‏رسد
كه تازه آن كه سر به مُهر شده است مقدارى از چشمه تسنيم در او ممزوج است و اگر
مقرّب به اين جا رسيد كه كلّ سرگذشتهاى ابرار را اينها مى‏دانند شرابى كه خداى
سبحان به اينها خواهد داد يك شراب ديگرى خواهد بود. آن شراب چه چيزى است؟ گوشه‏اى
از خصوصيتهاى آن شراب را در همان سوره “هل أتى” قرآن بيان فرمود: “و سَقيهُمْ
ربّهم شراباً طهوراً” اين جا ديگر سخن از نهر و كأس و رحيق و چشمه نيست، بلكه سخن
از ساقى و شراب طهور است. آيا اين شراب از چشمه مى‏جوشد؟ آيا در كاسه مى‏ريزند؟ چه
چيزى است ببين تفاوت ره از كجا تا به كجاست. يكى را به نهر تعارف مى‏كنند،
مى‏گويند برو بخور، يكى را مى‏گويند فرشتگان شما را سيراب مى‏كنند، يكى را
مى‏گويند ساقى او خداى اوست و نه غير او. اين چشمه نيست كه از جايى بجوشد، كأس و
قدح نيست. “سقيهم ربّهم شراباً طهوراً” در ذيل اين كريمه، امين الاسلام طبرسى –
رضوان الله عليه – در كتاب شريف “مجمع البيان” از امام صادق‏عليه السلام حديثى را
به اين مضمون نقل مى‏كند كه: اين شراب اينها را از هر چه غير خداست پاك مى‏كند،
ديگر به فكر احدى نيستند: “يطهّرهم عن ماسوى اللّه” نه تنها به چيزى دل نمى‏بندند
بلكه چيزى در خاطر اينها خطور نمى‏كند آن مقام براى مقرّبين خواهد بود آن نه براى
آن است كه مقامات نازلتر را ندارد چون مقامات نازله همه زير پوشش اوست چون خودش “عند
مليكٍ مقتدر” است. امكان ندارد موجودى “عند مليكٍ مقتدر” باشد و مقامات پايين‏تر
را نداشته باشد.

 “والحمد للّه رب العالمين”

پاورقيها:

 1) رعد (13) آيه34.

 2) نهج البلاغه كلمات
قصار، 410.

 3) انسان (76) آيه13.

 4) طه (20) آيه 132.

 5) الرّحمن (55) آيه46.

 6) محمدصلى الله عليه وآله
وسلم (47) آيه15.

 7) انسان (76) آيه5.

 8) همان آيه 17.

 9) همان آيه 18.

 10) واقعه (56) آيات 77 –
79.

 11) انسان (76) آيه 21.

امام خمینی ثابت واستوار از آغاز تا پایان

كلمه ماه

اصول مبارزه  

 پاداش بهشتيان                                                        آية الله جوادى آملى

 كيفيت وحى                                                            آية
الله معرفت

 الگوهاى رفتارى در خانواده
                                         آيةالله مصباح يزدى

دين، دانش و فرهنگ                                                 در
مصاحبه با حجةالاسلام دكتر‌هاشمى

 آموزش دينى دختربچگان                                          مينا‌هاشمى

 مناجات (شعر)

 ماجراى جنگ بدر                                                   حجةالاسلام
والمسلمين رسولى محلاتى

 پيمان برادرى پيامبر (ص) و
على (ع)                            محمد رضا مالك

 مدرّس ديانت در عرصه سياست
 

 فلسطين خانه مسلمين                                              غلامرضا
گلى زواره

پاسخ به نامه‏ها

 گفته‏ها و نوشته‏ها

 جدول

گزارشهاى علمى – پژوهشى

 نگاهى به رويدادها

 رهنمودهای مقام معظم رهبری آیت
الله خامنه ای

ماهنامه پاسدار اسلام.

صاحب امتياز: دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه
قم.

مدير مسؤول: محمد حسن رحيميان.

دفتر مركزى: قم خيابان شهدا- صندوق پستى
37185/777 – تلفن 24803 – فاكس32332

شعبه تهران : خيابان انقلاب اسلامى – بين فلسطين
و وصال – تلفن 6468283

حساب جارى 600/9 بانك ملت قم- شعبه آموزش و
پرورش.

تك شماره 400 ريال – اشتراك ساليانه 4800 ريال.

چاپ : چاپخانه دفتر تبليغات اسلامى.

 يادآوريها

 1- پاسدار اسلام از مقالات،
اشعار، داستانها و ديگر آثار شما استقبال مى‏كند.

 2- آثار رسيده، بر اساس ضوابط
شوراى نويسندگان، به ترتيب اولويت به چاپ خواهند رسيد. و حتى‏المقدور، مقالات همه
نويسندگان – در صورت برخوردارى از جنبه‏هاى پژوهشى – منتشر خواهند شد، ولكن مطالب
نو و آثار مذهبى در عرصه‏هاى گوناگون، در اولويت قرار دارند.

 3- لازم است، مقاله‏ها براى يك
شماره، در نظر گرفته شوند (حداكثر 15 صفحه دست‏نويس) و در صورت ناگزير بودن، از سه
شماره پى در پى، افزايش نيابند.

 4- فرستادن نسخه اصلى مطالب
لازم است و در صورت ترجمه، ضميمه ساختنِ متن، ضرورى مى‏باشد.

 5- مطالب رسيده، بايد پيش از
اين، چاپ نشده باشند.

 6- مجله در ويرايش و تلخيص
مقاله‏ها، مختار است.

 7- آثار ارسالى، بازگردانده
نمى‏شوند.

 8- بهره جستن از مطالب‏مجله –
با يادآورى مأخذ – آزاد است.

مقام
معظم رهبرى، حضرت آية اللّه العظمى خامنه‏اى

 { ماه رمضان فرصت خوبى
براى خودسازى است. ما همان ماده خام هستيم كه اگر روى خودمان كار كرديم و توانستيم
اين ماده خام را به شكلهاى برتر تبديل بكنيم، كار لازم را در زندگى انجام داديم.
هدف حيات همين است. واى به حال كسانى كه روى خودشان كارى از لحاظ علم و عمل نكنند
و همان جور كه وارد دنيا شدند به اضافه پوسيدگيها، ضايعات، خرابيها و فسادها – كه
در طول زندگى براى انسان پيش مى‏آيد – از اين دنيا بروند. مؤمن بايد بطور دائم،
روى خودش كار بكند.71/12/4

 { نماز در عرصه تكاپوى
لايزال و ناگزيرى كه بشر بدان مأمور بلكه مطبوع گرديده است، بزرگترين فريضه و
مؤثرترين ابزار است.

 { اين كه در قرآن و سخن
والاى پيامبر خاتم‏صلى الله عليه وآله وسلم نماز بازدارنده از فحشا و منكر و معراج
مؤمن و تقرّب دهنده پرهيزكار و در يك سخن؛ بهترين نهاد دين معرفى شده و پيامبر
مكرّم آن را روشنى چشم خويش خوانده است بايد ما را در فهم عظمت نماز به تأمّل و
ژرف‏نگرى بيشتر بكشاند. روح نماز ياد خدا و خشوع و حضور در برابر اوست و اين كلمات
و اعمالى كه با تعليم الهى بر مكلّف واجب گشته است بهترين قالب براى آن روح و
نزديكترين راه به آن سرمنزل مقصود است.72/6/17

 { نشانه‏ها و شاخصهايى هست
كه هرگاه و هرجا ديده شوند مى‏توان گفت، حق نماز، گزارده شده است: نخست همگانى شدن
نماز است. ناسپاسى بزرگى است كه كسى در محيط اسلامى به سر برد و نماز را كه برترين
وظيفه هر مسلمان است، به جا نياورد… نشانه ديگر، نيكو به جاى آوردن نماز است؛
يعنى با توجه به معنا و مفهوم كلمات نماز و همراه با خشوع و حضور و اين روح نماز
است كه بدون آن، نماز كالبدى است بى‏جان و اگرچه ساقط كننده اقل تكليف، ولى نه
برآورنده هدفها و مقاصد تشريع… نشانه ديگر، آبادى مساجد و افزايش نمازهاى جماعت
است و اين به معناى بروز بركات نماز در سطح همكارى و همدلى اجتماعى است… نشانه
ديگر، مطرح شدن نماز در عرصه مطالعات و تحقيقات علمى است همان طور كه بحث فقهى
درباره نماز و مقدمات آن، طولانى‏ترين مباحث فقهى در حوزه‏هاى علميه را تشكيل
مى‏دهد، بحث كلامى و عرفانى و اجتماعى نماز نيز بايد سلسله مهمى از مباحث دينى مطرح
در سطح جامعه را پديد آورد… نشانه ديگر آن است كه در همه جاها و ساختمانهاى
عمومى و دولتى، نمازخانه‏اى در خور ديده شود و نمازگزاردن در همه جا براى همه،
كارى در دسترس به شمار آيد. نشانه ديگر آن است كه بزرگان جامعه و كسانى كه چشمها
به آنها دوخته شده و انگشتها آنها را نشانه كرده است، در مراكز همگانى نماز ديده
شوند و نمازخانه‏هاى مراكز عمومى، ويژه آدمهاى بيكار يا فرودست شمرده نشود.72/6/12

 { بى‏شك اين فريضه ]نماز[ نيز با همه اتكالش به عامل
درونى؛ يعنى توجه و ذكر و حضور، همچون ديگر واجبات دينى، ناظر به همه عرصه زندگى
انسان است و نه به بخشى از آن؛ يعنى زندگى فردى و شخصى هر كس و آن جا كه پاى
فعاليت و نشاط دسته جمعى افراد جامعه به ميان مى‏آيد، نماز همچون گرمترين و
پرشورترين عبادت دسته جمعى، نقش بزرگى را بر عهده مى‏گيرد، مظهر اين خصوصيت، همين
نمازهاى جماعت پنجگانه و نماز جمعه و نمازهاى عيد است…1373/6/12

مهمانى
خدا

“ضيافت خدا در ماه رمضان يك شعبه‏اش روزه است… و يك كار مهمش كه
مائده غيبى و آسمانى است قرآن است. شما دعوت شده‏ايد به مهمانى خدا و شما در ماه
رمضان مهمان خدا هستيد. مهماندار شما، شما را وادار كرده است به اين كه روزه
بگيريد. اين راه‏هايى كه به دنيا باز است و شهوات هست و اينها را اينها را سدش
كنيد تا مهيّا بشويد براى “ليلةالقدر” ماه شعبان مقدمه است براى ماه مبارك رمضان
كه مردم مهيا بشوندبراى ورود در ماه مبارك رمضان و ورود در”ضيافت اللّه”.”

 “اين ادعيه در ماه مبارك
رجب و خصوصاً در ماه مبارك شعبان اينها مقدمه و آرايشى است كه انسان به حسب قلب
خودش مى‏كند براى اين كه مهيا بشود برود مهمانى، مهمانى خدا، مهمانى‏اى كه در آن
جا سفره‏اى كه پهن كرده است قرآن مجيد است و محلى كه در آن جا ضيافت مى‏كند مهمش
“ليلة القدر” است و ضيافتى كه مى‏كند ضيافت تنزيهى و ضيافت اثباتى و تعليمى. نفوس
را از روز اول ماه مبارك رمضان به روزه، به مجاهده، به ادعيه مهيا مى‏كند تا برسند
به آن سفره‏اى كه از آن بايد استفاده كنند و آن “ليلة القدر” است كه قرآن در آن نازل
شده است. اين ضيافت الهى، انسان را منقلب بايد بكند از اين جهت حيوانى به آن جهت
واقعى، انسانى؛ از آن ظلمتهايى كه اطلاع به آن داريم منقلب كند انسان را به آن
نورهايى و آن نورها به نور مطلقى كه همه عالم تبع اوست.”59/4/21

 “من باز هم عرض مى‏كنم با
آقايان كه ماه مبارك رمضان است و درهاى رحمت خداى تبارك و تعالى به روى همه
گناهكاران باز است و شما تا دير نشده است در اين ماه رمضان خودتان را اصلاح كنيد،
ما همه بايد خودمان را اصلاح كنيم، ما هيچ كداممان يك آدم درست حسابى نيستيم. پناه
به خدا بايد ببريم و خودمان را اصلاح كنيم و با اين جريانى كه خروشان و درياى مواج
آدمهاى متعهد است ما با آنها خودمان را در همان جريان بگذاريم. جريان مخالف سيل
انسان را خُرد مى‏كند جريان مخالف موجهاى شكننده دريا انسان را از بين
مى‏برد.”60/4/13

 “آن چيزى كه انسان را به
ضيافتگاه خدا راه مى‏دهد اين است كه غير خدا را كنار بگذارد و اين براى هر كس
ميسور نيست، براى افراد انگشت‏شمارى كه در رأس آنها رسول الله است ميسور بوده. آن
توجّه قلبى به مبدأ نور و اعراض از ماوراى او، او را لايق كرد به ضيافت اللّه و
لايق كرد براى اين كه قرآن يكمرتبه به طور بسيط در قلب او وارد بشود. ليله مباركه
يكى از احتمالاتش بنيه خود رسول اكرم است كه مشكات نوراللّه است و احتمالات ديگر
هم هست. مهم ادراك اين معناست كه مراتب كمالات انسان براى ورود در ضيافت خدا زياد
است و بايد از مقدمات شروع بشود. مقدمات هم همانى است كه توجه به غير نداشتن و
غيرى را نديدن و جز خدا نديدن و توجه به هيچ چيز غير از او نداشتن.”62/3/21

 “توجه بكنيد كه ماه مبارك
را به آدابش عمل بكنيد؛ يعنى آداب روحى‏اش. فقط دعا نباشد، دعا به معناى واقعى‏اش
باشد. خواندن خدا و تذكّر خدا به معناى واقعى، آن تذكّرى كه نفوس را مطمئن مى‏كند،
آن ذكرى كه “بذكراللّه تطمئن القلوب” ياد خدا واقعاً و حاضر ديدن خدا را در همه
جا. ماه مبارك را به تذكر خدا، به ذكر خدا و به رحمتهاى خدا كه به شما عنايت كرده
است شكرگزارى كنيد و ذكر خدا را بگوييد… .

 اميدوارم كه ان شاءاللّه
اين ماه مبارك رمضان به همه شما مبارك باشد. و مبارك بودن به اين است كه بنابر اين
بگذاريد كه به تكاليف خدا عمل كنيد. در اين ماه مبارك دعا كنيد كه خداى تبارك و
تعالى شما را موفق كند به اين كه در اين خدمتى كه متكفّل او هستيد، مطابق رضاى او
عمل كنيد. از خدا بخواهيد كه ما را از عنايت خودش محروم نفرمايد. و اين ضيافت خدا
را قدر بدانيد. اين ضيافت خيلى لطافت و ظرافت دارد، اين را بايد قدر بدانيم
ما.”63/3/9

جدول

 افقى:

 1 – بهتر از هزار ماه است –
گيج؛ كودن – انجام آن در ماه مبارك رمضان به منظور فرار از روزه مكروه است.

 2 – بوستان – دهه فجر با خاطره
فراموش نشدنى آن آغاز مى‏شود – سال وفات حضرت ابوطالب و خديجه‏عليهما السلام را
نامند.

 3 – سخن اميرالمؤمنين‏عليه
السلام به هنگام ضربت خوردن – سنگريزه.

 4 – مخفّف تهى – وارونه يكى از
ماههاى ميلادى – دريا.

 5 – مقدمه توبه – كسى كه قضاى
روزه رمضان را مى‏گيرد، اگر عمداً، بعدازظهر روزه‏اش را باطل كند بايد به اين
تعداد فقير (هركدام) يك مد طعام بدهد – نام مولود رمضان.

 6 –

 7 – مرجان – دست خدا با آنهاست
– پرنده‏اى است – درست؛ تمام.

 8 – در آيه 186 سوره بقره،
خداوند خود را نسبت به دعا كنندگان، چنين معرفى مى‏كند – شهرى كه در آن، مسافر
مى‏تواند براى خواستن حاجت، سه روز روزه مستحبى بگيرد – داور به هنگام مسابقه
مى‏زند.

 9 – سپر آتش جهنم – مخفف اگر –
كفاره كسى كه با حرام، روزه خود را باطل كند.

 10 – نام شبى كه در آن شب، جنگ
سختى ميان سپاه على‏عليه السلام و معاويه واقع شد – پايتخت جمهورى آذربايجان – روز
وفات خديجه كبرى‏عليها السلام در ماه رمضان.

 11 –

 12 – اگر با گفتن يا نوشتن يا
حتى اشاره صورت پذيرد از مبطلات روزه است.

 عمودى:

 1 – مفرد الباب – سوره‏اى كه
آيه فرمان روزه در آن آمده.

 2 – پيدا كردن – شادمانى.

 3 – به خطا رفت – ظرفى
استوانه‏اى شكل كه در آن آبگوشت مى‏پزند.

 4 – تلخ؛ ضد حلو – قسمت؛ نصيب.

 5 – پدرى.

 6 – كرم حشره – عيد هفته.

 7 – ابريشم باف – تقريباً ده
سير است (درشرع).

 8 – گداى ژوليده! – حرف ندا.

 9 – شهرى در مغرب فرانسه كه
پايتخت قديم “انيس” بوده است – در عربى به معنى “از”.

 10 – تنها – در ماه مبارك
رمضان، اسير و در زنجير است.

 11 – سبب؛ انگيزه – موضوع؛
مبحث.

 12 – يكى از سلاحهاى جنگى
مخرّب.

 13 – نام ستاره‏اى است – طرف.

 14 – ناپيدا – مخفّف ماه –
شهرى در استان مركزى.

 15 – راه رونده.

 16 – گرفتن اين نوع روزه براى
كسى كه روزه قضا دارد ممنوع است.

 17 – سنگى كه با آن كارد و يا
شمشير تيز

 كنند – محل اعتكاف.

 18 – پافشارى – خانه كوچك.

 19 – جستجو – همگانى كردن.

 20 – رنگ زدن.

 21 – هزار كيلو گرم – از كسانى
كه فقط قضاى روزه بر آنها واجب است.

 توجه:

 به سه نفر از برندگان – به قيد
قرعه – جوايزى اهدا مى‏گردد.

 لطفاً پاسخهاى درست را تا
بيستم بهمن ارسال فرماييد.

 تنها برنده اين ماه برادر
احمدرضا صادقى مى‏باشد كه جايزه ايشان توسط پست ارسال مى‏گردد.

گفته‌ها و نوشته‌ها

 نيايش

 نيايش در همين حال كه آرامش را
پديد آورده است، در فعاليتهاى مغزى انسان يك نوع شكفتگى و انبساط باطنى و گاهى روح
قهرمانى و دلاورى را تحريك مى‏كند، نيايش خصايل خويش را با علامات بسيار مشخص و
منحصر به فردى نشان مى‏دهد، صفاى نگاه، متانت رفتار، انبساط و شادى درونى، چهره پر
از يقين، استعداد هدايت و نيز استقبال از حوادث، اينهاست كه از وجود يك گنجينه
پنهان در عمق جسم و روح ما حكايت مى‏كند و تحت اين قدرت حتى مردم عقب مانده و كم
استعداد نيز مى‏توانند نيروى عقلى و اخلاقى خويش را بهتر به كار بندند و از آن
بيشتر بهره گيرند. امّا متأسفانه در دنياى ما كسانى كه نيايش را در چهره حقيقى‏اش
بشناسند، بسيار كمند!

 “نيايش، آلكسيس كارل”

 ارج حافظان

 حضرت وَلَد (پسر مولوى) گفت:
روزى ملك الحفّاظ نزد مولانا آمد. تكلّف عظيم فرموده، قيام نمود. گفت: بالا نشيند،
چنانك مصحف را عزيز مى‏دارند و بالاى رحل و كرسى مى‏نهند، بايد كه حافظان را نيز
عزيز دارند و بالا نشانند كه ايشان حامل كلام اللّه‏اند و همچنان هر دلى كه نور
قرآن باشد، نشايد كه روى دوزخ ببيند. زيرا كاغذ پاره‏اى كه درو قرآن نبشته‏اند، آن
را به آتش نمى‏اندازند و حرمت مى‏كنند و مى‏گويند كه درو قرآن نبشته است. اكنون
دلى را كه درو چندين قرآن باشد، چون ]چگونه[ به دوزخ اندازند!

 “مناقب العارفين، ج1، ص307”

 دوستى على (ع)

 فارغ از هر دو جهانم به
گُل روى على

از خُم دوست جوانم به خَم موى على

 طى كُنم عرصه ملك و ملكوت
از پى دوست

ياد آرم به خرابات چو ابروى على

 “امام خمينى‏قدس سره”

 ماه رمضان

 حسن بصرى روز عيد به قومى
بگذشت كه مى‏خنديدند و بازى مى‏كردند گفت: “خداى تعالى ماه رمضان را ميدانى ساخته
است تا بندگان او در طاعت وى بيشى و پيشى جويند: گروهى سبقت گرفتند و گروهى باز پس
ماندند، عجب از كسانى كه مى‏خندند و حقيقت حال خود نمى‏دانند! بخدايى خداى كه اگر
پرده از روى كار برگيرند مقبولان به شادى خود مشغول شوند و مردودان به اندوه خود
ماتم گيرند، و هيچ كس به خنده و بازى نپردازد.”“كيمياى سعادت، ص176”

 انصاف

 عدى بن حاتم يكى از ياران مخلص
و مقاوم على(ع) به شام آمد، معاويه به قصد طعن و تحريك پرسيد: اين الطّرفات؟
پسرانت كجايند؟ او با كمال افتخار گفت: در صفّين پيشاپيش على(ع) به شهادت رسيدند.
معاويه گفت: على درباره تو انصاف را مراعات نكرد، پسران تو را بكشتن داد و پسران
خودش زنده ماندند،عدى‏خروشيد وگفت:من درباره‏على(ع)انصاف‏رامراعات ننمودم كه او
شهيد شد و من زنده ماندم.”سفينة البحار، ج2، ص170”

 درياى عظمت

 اگر على(ع)؛ اين گوينده با
عظمت، امروز در كوفه بر منبر قرار مى‏گرفت، شما مسلمانان مى‏ديديد كه مسجد كوفه با
همه وسعت خود از اجتماع مردم مغرب زمين، براى استفاده از درياى خروشان على(ع) موج
مى‏زد.”ترسيسان، دانشمند مسيحى”

 مذهب و نيايش

 مذهب عبارت است از اعتقاد به
اينكه يك نظم نامرئى در ميان چيزهاى اين جهان هست و بهترين كار براى ما اين است كه
خود را با اين نظم هماهنگى دهيم. اساس دعا و نيايش عبارت است از ارتقا و اعتلاى
مرتب و منظم انسان به پيشگاه خداوند. نخستين هدفى كه در نيايشها بايد به دست آورد،
دل كندن از جهان محسوسات است. چرا كه بستگى به اين جهان براى تمركز دادن فكر
زيان‏آور است. آنچه را كه هميشه مذهب مدّعى است كه به ما مى‏دهد؛ احساس و وجدان يك
حقيقت خدايى است كه مستقيماً با ما ارتباط دارد. اگر يك همچو اشراف و وجدانى در ما
پيدا نشود تمام استدلالهاى عقلى و نظرى كوچكترين كارى را نمى‏توانند انجام دهند.”ويليام
جيمز، دين و روان”

 تدبر در قرآن

 گروهى از اهل پندار، آنانند كه
هر روز ختمى كنند و قرآن با شتاب خوانند و مى‏دوند به سر زبان و دل از آن غافل و
همه همت ايشان آن كه گويند: ما چندين ختم كرديم. و ندانند كه اين قرآن نامه‏اى است
كه به خلق نوشته‏اند، اندر وى امر و نهى و وعد و وعيد و مَثَل و وعظ و يادآورى و
ترساندن و بيم دادن است. و بايد كه به وقت وعيد (بيم دادن)، همه خوف گردد و به وقت
وعد، همه نشاط گردد و به وقت مَثَل همه عبرت گردد و به وقت وعظ همه گوش گردد و به
وقت ترساندن همه هراس گردد و اين همه حالات دل است. بدان كه سرِ زبان جنبانى، اندر
آن چه فايده باشد و مَثلِ وى چون كسى باشد كه پادشاهى به وى نامه نويسد و اندر وى
فرمانها بُوَد. وى بنشيند و آن را از بر كند و همى خواند و از فرمانهاى وى غافل
باشد، چه سود دارد!؟”كيمياى سعادت”

 على(ع) و چاه

 تنها، سر چاه مى‏روم، گاه
به گاه

 سر مى‏نهم اندوهگنان، چون
تو به چاه

 مى‏گريم و با ياد غمت
مى‏گويم:

لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إلاَّ بِاللَّه “على
موسوى گرمارودى”

 روح روزه

 هر كه از روزه به ناخوردن طعام
و شراب اقتصار كند روزه او صورتى بى‏روح باشد و حقيقت روزه آن است كه خود را به
ملائكه مانند كنى، كه ايشان را شهوت نيست اصلاً و بهايم را شهوت غالب است و از
ايشان دورند بدين سبب. و هر آدمى كه شهوت او غالب بود در درجه بهايم بود و چون
شهوت او ضعيف شد، شبهتى(شباهتى) گرفت به ملائكه و به اين سبب به ايشان نزديك شد و
ملائكه نزديكند به حق تعالى پس او نيز نزديك‏گشت. “كيمياى سعادت،ص177 -176”

 توبه رسمى