فروغ
عاشورا

 “روضه سيدالشهدا براى حفظ
مكتب سيدالشهداست، آن كسانى كه مى‏گويند روضه سيدالشهدا را نخوانيد، اصلاً
نمى‏فهمند مكتب سيدالشهدا چه بوده و نمى‏دانند يعنى چه، نمى‏دانند اين گريه‏ها و
اين روضه‏ها حفظ كرده اين مكتب را. الآن هزار و چهار صد سال است كه با اين منبرها
با اين روضه‏ها و با اين مصيبتها و با اين سينه‏زنيها ما را حفظ كرده‏اند، تا حالا
آورده‏اند اسلام را… اگر سيدالشهدا نبود، اين نهضت هم پيش نمى‏برد، سيدالشهدا
همه جا هست “كل أرض كربلا” همه جا محضر سيدالشهداست، همه منبرها محضر سيدالشهداست،
همه محرابها از سيدالشهداست اگر سيدالشهدا نبود، يزيد و پدرش و اعقابش اسلام را
منسى كرده بودند، اگر نسيان شده بود، يك رژيم طاغوتى در خارج منعكس شده بود.
معاويه و يزيد، يك رژيم اسلامى را رژيم طاغوتى داشتند معرفى مى‏كردند، اگر
سيدالشهدا نبود اين رژيم طاغوتى را اينها تقويت مى‏كردند، به جاهليت
برمى‏گرداندند، اگر حالا من و تو هم مسلم بوديم مسلم طاغوتى بوديم، نه مسلم امام
حسينى. امام حسين نجات داد اسلام را، ما براى يك آدمى كه نجات داده اسلام را و
رفته كشته شده هى سكوت كنيم؟ ما هر روز بايد گريه كنيم، ما هر روز بايد منبر برويم
براى حفظ اين مكتب، براى حفظ اين نهضتها، اين نهضتها مرهون امام حسين – سلام اللّه
عليه – هست.”58/4/17

 “كلمه “كل يومٍ عاشورا و
كل ارضٍ كربلا” يك كلمه بزرگى است كه اشتباهى از او مى‏فهمند، آنها خيال مى‏كنند
كه… هر روز بايد گريه كرد لكن اين محتوايش غير از اين است. كربلا چه كرد، ارض
كربلا در روز عاشورا چه نقشى را بازى كرد، همه زمينها بايد اين طور باشند، نقش
كربلا اين بود كه سيدالشهدا – سلام اللّه عليه – با چند نفر جنگ كرد، عدد معدود
آمدند كربلا و ايستادند در مقابل ظلم يزيد و در مقابل دولت جبار، در مقابل
امپراتور زمان ايستادند و فداكارى كردند و كشته شدند، ولكن ظلم را قبول نكردند و
شكست دادند يزيد را، همه جا بايد اين طور باشد، و همه روز هم بايد اين طور باشد،
همه روز بايد ملت ما اين معنا را داشته باشد كه امروز روز عاشورا است و ما بايد
مقابل ظلم بايستيم و همين جا هم كربلاست و بايد نقش كربلا را ما پياده كنيم،
انحصار به يك زمين ندارد، انحصار به يك افراد نمى‏شود، قضيه كربلا منحصر به يك
جمعيت هفتاد و چند نفرى و يك زمين كربلا نبوده، همه زمين‏ها بايد اين نقش را ايفا
كنند و همه روزها، غفلت نكنند ملتها از اين كه بايد هميشه مقابل ظلم بايستند.”
58/7/4

 “زنده نگه داشتن عاشورا يك
مسأله بسيار مهم سياسى عبادى است عزادارى كردن براى شهيدى كه همه چيز را در راه
اسلام داد يك مسأله سياسى است، يك مسأله‏اى است كه در پيشبرد انقلاب اثر بسزا
دارد، ما از اين اجتماعات استفاده مى‏كنيم.”59/8/14

 “اگر عاشورا و فداكارى
خاندان پيامبر نبود، بعثت و زحمات جانفرساى نبى‏اكرم را طاغوتيان آن زمان به
نابودى كشانده بودند و اگر عاشورا نبود، منطق جاهليت ابوسفيانيان كه مى‏خواستند
قلم سرخ بر وحى و كتاب بكشند و يزيد يادگار عصر تاريك بت‏پرستى كه به گمان خود با
كشتن و به شهادت كشيدن فرزندان وحى اميد داشت اساس اسلام را برچيند و با صراحت و
اعلام “لاخبر جاء و لا وحى نزل” بنياد حكومت الهى را بَركَند، نمى‏دانستيم به سر
قرآن‏كريم و اسلام عزيز چه مى‏آمد. لكن اراده خداوند متعال بر آن بوده و هست كه
اسلام رهايى‏بخش و قرآن هدايت افروز را جاويد نگه دارد و با خون شهيدانى چون
فرزندان وحى احيا و پشتيبانى فرمايد و از آسيب دَهر نگه دارد و حسين بن على آن
عصاره نبوت و يادگار ولايت را برانگيزد، تا جان خود و عزيزانش را فداى عقيدت خويش
و امّت معظم پيامبراكرم نمايد، تا در امتداد تاريخ، خون پاك او بجوشد و دين خدا را
آبيارى فرمايد و از وحى و از رهاوردهاى آن پاسدارى نمايد.”60/3/16

       امام خمینی ثابت و استوار از آغاز تا
پایان

  گفتار ماه                                                                  سردبير

 محبت اهل بيت  

 فردوس درون                                                               آية
الله جوادى آملى

 راه‏حلهاى ‏زدودن‏
رذايل ‏اخلاقى                                           آيةالله ‏مصباح‏
يزدى

 مضرات فردى تجمل پرستى                                               مينا
هاشمى

در سايه خورشيد (يادى از امام)

 چشمه آفتاب                                                                   محمد رضا مالك

 سينما در خدمت انديشه دينى
                                              حجةالاسلام
علوى

ماجراى جنگ بدر                                                             حجةالاسلام
والمسلمين رسولى محلاتى

 عاشورا در آينه زمان                                                           سيد
موسى ميرمدرس

 چشمه جوشان حكمت                                                       غلامرضا
گلى زواره

گفته‏ها و نوشته‏ها

 پاسخ به نامه‏ها

 جدول

گزارشهاى علمى – پژوهشى  

 در حاشيه دو گزارش                                                       حجةالاسلام
والمسلمين محمد تقى رهبر

 عاشورا در پاكستان                                                         
 دكتر محمد رضا حافظنيا

 نگاهى به رويدادها

رهنمودهای مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه
ای

ماهنامه پاسدار اسلام.

صاحب امتياز: دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه
قم.

مدير مسؤول: محمد حسن رحيميان.

دفتر مركزى: قم خيابان شهدا- صندوق پستى
37185/777 – تلفن 24803 – فاكس32332

شعبه تهران : خيابان انقلاب اسلامى – بين فلسطين
و وصال – تلفن 6468283

حساب جارى 600/9 بانك ملت قم- شعبه آموزش و
پرورش.

تك شماره 400 ريال – اشتراك ساليانه 4800 ريال.

چاپ : چاپخانه دفتر تبليغات اسلامى.

 يادآوريها

 1- پاسدار اسلام از مقالات،
اشعار، داستانها و ديگر آثار شما استقبال مى‏كند.

 2- آثار رسيده، بر اساس ضوابط
شوراى نويسندگان، به ترتيب اولويت به چاپ خواهند رسيد. و حتى‏المقدور، مقالات همه
نويسندگان – در صورت برخوردارى از جنبه‏هاى پژوهشى – منتشر خواهند شد، ولكن مطالب
نو و آثار مذهبى در عرصه‏هاى گوناگون، در اولويت قرار دارند.

 3- لازم است، مقاله‏ها براى يك
شماره، در نظر گرفته شوند (حداكثر 15 صفحه دست‏نويس) و در صورت ناگزير بودن، از سه
شماره پى در پى، افزايش نيابند.

 4- فرستادن نسخه اصلى مطالب
لازم است و در صورت ترجمه، ضميمه ساختنِ متن، ضرورى مى‏باشد.

 5- مطالب رسيده، بايد پيش از
اين، چاپ نشده باشند.

 6- مجله در ويرايش و تلخيص
مقاله‏ها، مختار است.

 7- آثار ارسالى، بازگردانده
نمى‏شوند.

 8- بهره جستن از مطالب‏مجله –
با يادآورى مأخذ – آزاد است.

توجه:

 به اطلاع خوانندگان فرزانه
مى‏رساند كه سالنامه شماره سيزدهم مجله پاسدار اسلام، در يك مجلد و با كيفيت مرغوب
و با قيمت 650 تومان تقديم علاقه‏مندان مى‏گردد.

 كتابخانه‏ها، مؤسسات فرهنگى و
خوانندگانى كه مايل به تهيه اين اثر گرانسنگ هستند، مبلغ مذكور را به‏حساب جارى
600 / 9 بانك ملت قم – شعبه آموزش و پرورش، واريز و فتوكپى آن را به آدرس مجله،
ارسال نمايند.

 “روابط عمومى مجله پاسدار
اسلام”

مقام
معظم رهبرى حضرت آية الله العظمى خامنه‏اى

گويا فريضه واجب حج به گونه‏اى بنا شده است كه
هنگامى كه انسانها از محدوده زندگى مادى به مركز اقامه اين فريضه الهى جذب
مى‏شوند. ديگر فضا، فضاى مادى نباشد، بلكه يك فضاى كاملاً معنوى فراهم شود تا
انسان به طور حقيقى يك شستشويى در اين فضاى معنويت بكند و برگردد.

 { اگر ما ديديم كه حج جنبه
مادى و ظاهرسازى و دورى از معنويت پيدا كرد. اگر ديديم در سفر حج رفتارهايى كه
براى خودمان انتخاب مى‏كنيم يا بر ما تحميل مى‏كنند، ضد معنويت است. بايد بدانيم
از فلسفه حج دور افتاده‏ايم. اين كسانى كه ايام حج را به ميزان زيادى صرف كارهايى
مى‏كنند كه در جهت مقابل معنويت است؛ خود را در ماديت غرق كرده‏اند و از خدا دور
شده‏اند. اينها در حقيقت بدون اين كه خودشان بدانند، از آن سرمايه‏اى كه خداى
متعال در حج به آنها هديه كرده است، كم مى‏كنند. خيال مى‏كنند چيزى به دست
مى‏آورند در حالى كه چيزى از دست مى‏دهند و با غرق شدن در ماديات هديه معنوى را
ناقص مى‏كنند.

 { من خواهشم مى‏كنم از همه
آقايان محترم، از همه مسؤولان و از همه برادران و خواهران و هر كسى كه به نحوى با
حاجى ارتباط دارد، يكى از كارها و كوششهاى آنها اين باشد كه اين حاجى را به روح و
معنويت حج و به تأثيرى كه حج براى تكامل فردى انسان – منهاى مسايل اجتماعى – دارد
و او را پالايش و تزكيه مى‏كند و به زينت معنويت مزيّن مى‏كند و برمى‏گرداند و
سرمايه‏اى به او مى‏دهد و مشت او را پر مى‏كند. آشنا و نزديك كنند. همه‏اش هم با
بيان نيست، بلكه با عمل، با حضور، با توجه و با رفتار بايستى مردم را به معنويت
سوق داد.

 { اگر جمهورى اسلامى
شعارهاى اسلامى را هم مى‏داد، نماز و دعا و عبادت و قرآن را هم گرامى مى‏داشت، اما
در مقابل استكبار سينه سپر نمى‏كرد و هر چه آنها مى‏گفتند اجرا مى‏كرد، هيچ كارى
با او نداشتند اينها كه با ذلّت اسلام مخالف نيستند اينها با عزّت اسلام
مخالفند… پيغمبر اسلام خودش را در مكه حبس نكرد، اگر در مكه و در خانه، خود را
حبس مى‏كرد و اگر مردم را دعوت نمى‏كرد و متعرض كسى نبود؛ كسى به او كارى نداشت.
اسلام عزيز است، عزّت اسلام بايد تثبيت بشود. آن اسلامى كه سينه سپر مى‏كند،
مى‏ايستد، سرش را بالا مى‏گيرد و زير بار دشمن نمى‏رود بلكه بارها و بارها استكبار
را ذليل مى‏كند و بينى او رابه خاك مى‏مالد، همچنانى كه جمهورى اسلامى اين كار را
كرد.

 حج براى آشنايى مسلمانان،
براى اتحاد مسلمين، براى تأمين منافع مشترك و براى احتراز از دشمنان مشترك و برائت
از آنان است. چون آن جا مركز اسلام است و اسلام لب و روح و حقيقتش، توحيد است و
خانه خدا مركز اقامه توحيد و مظهر و نماد و رمز آن است. لذاست كه شعار، شعار
توحيدى است، و برائت هم برائت از شرك است.

 74/1/17

حج
ابراهيمى

 “سلام بر زائرين بيت‏اللّه
الحرام، سلام بر زائرينى كه در مركز وحى الهى و محل هبوط ملائكةاللّه اجتماع
نمودند، سلام بر مؤمنينى كه از خانه خود به سوى خانه خدا هجرت نمودند. سلام بر همه
مسلمين جهان كه پيامبر عظيم‏الشأن و خاتم نبيين(ص)، پيامبر آنان و قرآن كريم كتاب
آنان و كعبه معظمه قبله آنان است. سلام بر آنان كه از همه اقسام شرك رو برگرداندند
و به سوى مركز توحيد روآوردند و از قيد عبوديت و اطاعت همه بتهاى جهان مراكز
استكبار و استعمار و قدرتهاى شيطانى رها و به قدرت مطلقه الهى و حبل المتين توحيد
پيوستند و سلام بر آنان كه رمز دعوت حق تعالى را در وفود به سوى خانه خدا دريافتند
و لبيك گفتند.”59/6/21

 “اكنون كه حجاج
بيت‏اللّه‏الحرام‏از خانه تن ودنيامهاجرت‏الى‏اللّه و رسوله، كه خانه دل است
مى‏كنند و همه چيز جز محبوب حقيقى در وراى آنان است بلكه چيزى جز او نيست كه درون
و برون داشته باشد، بايد بدانند كه حج ابراهيمى – محمدى (صلى اللّه عليهما وآلهما)
سالهاست غريب و مهجور است، هم از جهات معنوى و عرفانى و هم از جهات سياسى و
اجتماعى. و حجاج عزيز تمامى كشورهاى اسلامى بايد بيت خدا را در همه ابعادش از اين
غربت درآورند، اسرار عرفانى و معنويش به عهده عرفاى غير محجوب]است[. و ما اينك با
بعد سياسى و اجتماعى آن سر و كار داريم كه بايد گفت فرسنگها از آن دوريم. ما مأمور
به جبران مافات هستيم. اين كنگره سراپا سياست كه به دعوت ابراهيم و محمد – صلى
الله عليهما و آلهما – برپا مى‏شود و از هرگوشه دنيا و از هر فجِّ عميق در آن
اجتماع مى‏كنند، براى منافع ناس است و قيام به قسط است و در ادامه بت‏شكنيهاى
ابراهيم و محمد است و طاغوت شكنيها و فرعون زدودنهاى موسى است. و كدام بت به پايه
شيطان بزرگ و بتها و طاغوتهاى جهانخوار مى‏رسد كه همه مستضعفان جهان را به سجده
خود و ستايش خويش فرا خوانند و همه بندگان آزاد خداى تعالى را بنده فرمانبردار
خويش دانند؟ در فريضه حج كه لبيك به حق است و هجرت به سوى حق تعالى به بركت
ابراهيم و محمد است، مقام “نه” بر همه بتها و طاغوتهاست و شيطانها و
شيطان‏زاده‏هاست.”65/5/16

 “هان اى مسلمانان قدرتمند!
به خود آييد و خود را بشناسيد و به عالم بشناسانيد و اختلافات فرقه‏اى و منطقه‏اى
را كه به دست قدرتهاى جهانخوار و عُمّال فاسد آنها براى غارت شما و پايمال كردن
شرف انسانى و اسلامى شما بار آمده، به حكم خداى تعالى و قرآن مجيد به دور افكنيد و
تفرقه‏افكنان از قبيل آخوندهاى جيره‏خوار و ملى‏گرايان بى‏خبر از اسلام و مصالح
مسلمين را از خود برانيد كه ضرر اينان بر اسلام از ضرر جهانخواران كمتر نيست.
اينان اسلام را وارونه نشان مى‏دهند و راه را براى غارتگران باز مى‏كنند. خداوند
تعالى، اسلام و ممالك مسلمين را از شر جهانخواران و پيوستگان و وابستگان به آنان
نجات دهد.”64/5/25

 “توجه داشته باشيد كه سفر
حج، سفر كسب نيست، سفر تحصيل دنيا نيست، سفر الى اللّه است. شما داريد به طرف خانه
خدا مى‏رويد، تمام امورى كه داريد انجام مى‏دهيد به طور الوهيت بايد انجام بدهيد.
سفرتان از اين جا كه شروع مى‏شود “وفد” الى اللّه است، سفر به سوى خداى تبارك و
تعالى است. بايد همان‏طورى كه مسافرين الى اللّه مثل انبياعليهم السلام و بزرگان
از دين ما مسافرتشان الى‏اللّه در تمام زمان حياتشان بوده است و يك قدم تخلف
نمى‏كردند از آن چيزى كه برنامه وصول الى‏اللّه بوده است، شما هم الآن “وفود” الى
اللّه داريد مى‏رويد. شما در آن جا كه مى‏رويد، در ميقات كه مى‏رويد لبيك به خدا
مى‏گوييد؛ يعنى تو دعوت كردى و ما اجابت. مبادا يك عملى انجام بدهيد كه خداى تبارك
و تعالى بفرمايد كه خير، شما را من قبول ندارم براى اين كه شما اسلامى نيستيد.
مبادا اين سفر را سفر تجارت قرار بدهيد
و امور تجارى
در اين سفر مطرح باشد پيشتان، چه آقايان اهل علم و چه كاروانها و چه رؤساى
كاروانها و چه ساير حجاج، سفر، سفر الى اللّه است نه سفر به سوى دنيا، آلوده به
دنيا بكنيد.”

58/7/8

نگاهى به رويدادها

 جهان اسلام‏

حماس و جهاد اسلامى به ائتلاف تازه گروههاى
فلسطينى مخالف قرارداد سازش پيوستند.

حمله وهابى‏ها به مساجد كراچى منجر به شهادت 20
تن از شيعيان شد. (73/12/7)

روحانيون پاكستانى: دولت بوتو از تأمين امنيت
شيعيان عاجز است. (73/12/8)

انفجار بمب در كردستان عراق 180 كشته و مجروح
بجا گذاشت.(73/12/9)

مشاور رهبر شيعيان پاكستان به شهادت رسيد. (73/12/17)

انفجار بمب توسط عوامل استكبار، نمازجمعه شيعيان
كراچى را به خاك و خون كشيد. (73/12/20)

44 مسلمان الجزايرى توسط رژيم كودتا به شهادت رسيدند.(73/12/22)

حجةالاسلام والمسلمين عبدالعلى مزارى رهبر حزب
وحدت اسلامى توسط نيروهاى طالبان به شهادت رسيد. (73/12/23)

 اخبار داخلى

 طراحى بزرگترين قرآن خطى
جهان پس از 30 سال به پايان رسيد.

 مدير كل سابق قند و شكر
مازندران و همدستانش به زندان، شلاق و جريمه محكوم شدند.

حجةالاسلام والمسلمين سيد احمد خمينى: مشكلات
موجود در مقابل دستاوردهاى عظيم انقلاب ناچيز است.

 (73/12/8)

طى حكمى از سوى رهبر معظم انقلاب، آيت الله حاج
سيد محمود‌هاشمى به عضويت شوراى نگهبان منصوب شد.

 (73/12/13)

حجة الاسلام والمسلمين حاج سيد احمد خمينى: مردم
خواستار برخورد قاطع و ثمربخش با ريشه‏هاى مشكلات اقتصادى هستند.(73/12/14)

سد 15 خرداد قم با ذخيره 200 ميليون متر مكعب آب
با حضور رئيس جمهور افتتاح شد. (73/12/15)

دولت سوبسيد كالاهاى اساسى را در سال 74 همچنان
پرداخت مى‏كند.

 (73/12/16)

با تصويب مجلس، ريخت و پاش در دستگاههاى دولتى
ممنوع شد.

 دو جاسوس عراقى در سمنان
شناسايى و بازداشت شدند.(73/12/17)

رئيس جمهورى: افزايش آگاهيهاى علمى، فرهنگى
بانوان راه‏هاى پيشرفت كشور را هموار مى‏كند.

رئيس مجلس: ايران اسلامى هيچگاه درصدد دستيابى
به سلاحهاى هسته‏اى نيست. (73/12/18)

وزير راه و ترابرى به دليل افزايش قيمت بليط
پروازهاى داخلى به مجلس احضار شد.

 (73/12/20)

يادگار گرامى امام در صبح ديروز در پى عارضه
قلبى در بيمارستان بقيةالله بسترى شد. (73/12/22)

آيت الله جنتى: اعدام گرانفروشان به عنوان مفسد
فى‏الارض پشتوانه فقهى دارد.

 (73/12/23)

يك ميدان جديد نفتى در جنوب گچساران كشف شد.(73/12/25)

يادگار امام به لقاء اللّه پيوست.

 (73/12/27)

يادگار امام، با تشييع ميليونى امت وفادار در
كنار مقتداى عشق آرميد.

حجةالاسلام سيد حسن خمينى فرزند برومند يادگار
امام: وظيفه داريم پرچمى را كه آن گنجينه اسرار انقلاب بر دوشمان گذاشت، همچنان
برافراشته نگه داريم.

طرح ملى راه‏آهن بافق – بندرعباس، خليج‏فارس را
به شبكه راههاى اروپا و آسياى مركزى متصل كرد.

 (73/12/28)

قانون جمع‏آورى آنتن‏هاى ماهواره به استانداران
سراسر كشور ابلاغ شد.

 (74/1/9)

1100 كيلو مرفين از كاميون ترانزيت تركمنستان – تركيه در خراسان
كشف شد.

ستاد پشتيبانى برنامه تنظيم بازار: هرگونه
افزايش بى‏رويه نرخهاى حمل و نقل بار و مسافر ممنوع است. (74/1/14)

 اخبار خارجى

وزارت اقتصاد آلمان: هيچ تغييرى در سياست تجارى
آلمان با ايران صورت نگرفته است.(73/12/7)

سفير فلسطين در تهران: توافق ساف – اسرائيل يك
اشتباه تاريخى است.

رئيس سابق ستاد ارتش پاكستان: هدف طالبان حفظ
منافع غرب در آسياى مركزى است.

گاردين: آمريكا 5 دستگاه فوق مدرن براى ساخت
سلاح هسته‏اى در اختيار اسرائيل قرار داد.

توطئه عربستان براى ايجاد آشوب در عمّان نافرجام
ماند.

كاخ سفيد داراييهاى سوريه در آمريكا را بلوكه
كرد.

شوراى دولتى چين: حقوق بشر آمريكايى بهانه‏اى
براى مداخله در امور كشورهاست.

 (73/12/8)

چين و آلمان براى همكارى اتمى با ايران ابراز
علاقه كرده‏اند.

هفتاد نظامى روس در نبردهاى جديد گروزنى به
هلاكت رسيدند.(73/12/9)

شوراى امنيت تحت فشار آمريكا از محكوميت رژيم
صهيونيستى خوددارى كرد.

آمريكاييها در آخرين لحظات خروج از سومالى،
موگاديشو را بمباران كردند.

وزير خارجه آمريكا: غرب بايد به روسيه‏اى بدون
يلتسين فكر كند.

 (73/12/10)

سعود الفيصل: عربستان از تقويت نظامى ايران در
تنگه هرمز نگران است.

ارتش تركيه وارد شمال عراق شد.

 (73/12/14)

عرفات: عراق خواهان بهبود روابط با اسرائيل است.

وزير دفاع روسيه: جنگ چچن تا پنج سال ديگر ادامه
خواهد داشت.

نخست وزير رژيم صهيونيستى: اعتقادى به پيمان منع
تكثير سلاحهاى هسته‏اى نداريم.

گورباچف: روسيه در آستانه قطعه قطعه شدن است.

رژيم صهيونيستى با بازگشت آوارگان جنگ 1967 به
مناطق اشغالى مخالفت كرد.(73/12/15)

رائو: تخريب مسجد بابرى توطئه‏بود.

گروه “طالبان” براى نخستين بار با نيروهاى دولتى
افغانستان در جنوب كابل درگير شد.

كريستوفر: اعضاى شوراى همكارى خليج فارس بايد به
تحريمهاى مستقيم عليه اسرائيل خاتمه دهند.(73/12/22)

دو ديپلمات مقتول آمريكا در كراچى، عضو سازمان
سيا بوده‏اند.(73/12/23)

كوزيرف: مسكو با توسعه ناتو مخالف است.(73/12/24)

بحران جمهورى آذربايجان با سركوب كودتاچيان
خاتمه يافت. (73/12/28)

قرار داد فروش 8 ناوچه فرانسوى با كويت امضا شد.
(74/1/8)

آمريكا: از اعزام ارتش تركيه به شمال عراق براى
سركوب كردها قوياً حمايت مى‏كنيم. (74/1/9)

نخست وزير بوسنى: مأموريت نيروهاى سازمان ملل،
تداوم جنگ در بوسنى است.

 (74/1/10)

“حماس” رژيم صهيونيستى و “عرفات” را مسؤول انفجارها در نوار غزه
اعلام كرد.

 (74/1/14)

گزارشهاى علمى – پژوهشى

 زنده ماندنِ يك سوم افراد سرطانى

 بر اساس يك تحقيق 30 ساله كه توسط پژوهشگران سوئدى انجام شده است با
وجود آنكه دانشمندان هنوز با يافتن روشى براى درمان سرطان فاصله بسيار زيادى دارند
اما با اين حال حدود يك سوم از افرادى كه از سرطان رنج مى‏برند موفق به شكست دادن
بيمارى و بازيافت سلامت خويش مى‏شوند.

 به گزارش خبرگزارى رويتر از استكهلم در بعضى از انواع سرطان همچون
سرطان كبد، ريه و سرطان معده، شانس زنده ماندن افراد بسيار كم است اما احتمال زنده
ماندن مبتلايان به بعضى از سرطانها همچون سرطان سينه، سرطان پروستات،بيمارى
هوچكين، سرطان‏بيضه و لو سمى در كودكان افزايش يافته است.

 مشكلات كودكان تيزهوش

 كودكان تيزهوش در سن 3 سالگى با سئوالاتى در مورد مفهوم زندگى يا جهان
لايتناهى والدين خود را حيرت زده مى‏كنند.

 به گزارش خبرگزارى آلمان از‌هانور، بسيارى از والدين از به دنيا آمدن
يك نابغه خرسند مى‏شوند ولى گاهى اوقات مشكلاتى كه در نتيجه اين موقعيت پيش مى‏آيد
بر فوايد آن مى‏چربد.

 يك متخصص روان درمانى مى‏گويد: جوانانى كه داراى خلاقيت‏هاى ذهنى هستند
در تصويرى كه اكثر مردم از يك كودك در ذهن خود دارند نمى‏گنجند.

 علائم نشان دهنده هوش استثنايى يك كودك، شادى، سرزندگى، حافظه دقيق،
قدرت تخيل قوى و حس شوخ طبعى آشكار است.

 اين پزشك مى‏افزايد: تنها 2 درصد كودكان را در هر گروه سنى مى‏توان به
عنوان تيزهوش تلقى كرد. از آنجايى كه اين عده گروه كوچكى را تشكيل مى‏دهند اغلب
تنها مى‏مانند و اين تصور برايشان بوجود مى‏آيد كه داراى مشكلى هستند.

 اين كودكان غالباً دچار افسردگى و مشكلات فراگيرى مى‏شوند و والدين هم
با آنها رنج مى‏كشند.

 متخصصان آلمانى معتقدند، بهترين راه حل اين نيست كه كودكان تيزهوش را
از مدارس معمولى بيرون آوريم، بلكه مى‏بايست آنها را به عنوان گروهى در يك دسته
بزرگتر كودكان و با توانايى‏هاى طبيعى‏تر جاى داد.

 معلم مى‏تواند در كنار تكاليف كلاس براى اين عده تمرينات اضافى و
مشكلتر تهيه كند. اين پزشك مى‏گويد: من اعتقاد ندارم كه ايجاد مدارس مخصوص كودكان
تيز هوش راه حل درستى باشد.

 مصرف پروتئين در ماههاى اول باردارى

 چنانچه زنان در اوايل دوران باردارى پروتئين كافى دريافت نكنند تكامل
جفت و در نهايت رشد جنين در آنها دچار محدوديت خواهد شد.

 به گزارش خبرگزارى يونايتدپرس، پژوهشگران دانشكده پزشكى بيورBAYLOR با انجام
مطالعه‏اى بر روى خوكهايى كه در اوايل دوران باردارى خود رژيم غذايى كم پروتئين
داشتند دريافتند جفت جنينى در اين حيوانات به ميزان 21 درصد كوچكتر از جفت جنينى
ماده خوكهايى بود كه رژيم غذايى منظم داشتند.

 كوچك شدن اندازه جفت، توانايى اين عضو را در رساندن مواد غذايى به جنين
دچار ضعف و آسيب مى‏كند و وقتى به ماده خوكهايى كه دچار كمبود پروتئين بودند رژيم
غذايى طبيعى پروتئين داده شد جفت نتوانست توانايى‏هاى انتقال مواد غذايى را دوباره
بدست آورد.

 مطالعات انجام گرفته بر روى انسانها نشان داده است اندازه جفت تعيين
كننده وزن نوزاد در زمان تولد است.

 پژوهشگران از زنان باردار مصرانه مى‏خواهند با مصرف گوشت، ماهى، حبوبات
و محصولات لبنى، پروتئين مورد نياز بدن خود را بدست آورند.

 تفاوت مغز زن و مرد در فرآيند تحليل تكلم و گفتار

 براى اولين بار تحقيقات دانشمندان نشان مى‏دهد مغز زنان و مردان به
روشى متفاوت تكلم و گفتار را تجزيه و تحليل مى‏كند.

 تحقيقات دانشمندان مدرسه پزشكى دانشگاه “ييل” نشان مى‏دهد در تحليل
فرآيندهاى تكلمى و گفتارى، در مردان تنها بخشى از نيمكره چپ مغز فعاليت مى‏كند در
حالى كه در زنان بخش‏هايى از هر دو نيمكره مغز در انجام اين نوع فعاليت‏هاى مغزى
نقش دارند.

 مشاهدات محققان دانشگاه ياد شده بر مطالعه فعاليت‏هاى مغزى گروهى از
داوطلبان مرد و زن در هنگام انجام آزمايش‏هاى گفتارى استوار است.

 طى اين آزمايشها، با استفاده از سيستم “ام آر اى” فعاليت بخش‏هاى مختلف
مغز در هنگام سخن گفتن مورد مطالعه قرار گرفته است.

 دستگاه “ام آر اى” مى‏تواند تغييرات جزيى در جريان خون مويرگ‏ها در
قسمت‏هاى مختلف مغز را ثبت كند

 بر اساس نتايج اين تحقيقات كه در شماره اخير هفته نامه علمى “نيچر” به
چاپ رسيد است، الگوى فعاليت‏هاى مغزى زنان و مردان بسيار شبيه يكديگر است و تنها
در برخى از فعاليت‏هاى مغزى مربوط به تحليل فرآيندهاى تكلمى و گفتارى تفاوت‏هايى
جزيى به چشم مى‏خورد.

 به گفته “مايكل راگ” يكى از محققان دانشگاه “سنت اندروز” در اسكاتلند،
اين اولين بار است كه شواهد علمى قانع كننده‏اى در مورد اختلاف در نحوه كار مغز در
هنگام تحليل فرآيندهاى تكلمى و گفتارى ميان زن و مرد به دست آمده است.

ساخت دستگاه دايافرم

 دستگاه دايافرم (شكل دهنده سنگ‏هاى سراميكى) كه در كارخانه‏هاى توليد
قطعات سراميك مدرن كاربرد دارد در مشهد طراحى و ساخته شد.

 مهندس حسن بيگلى سازنده دستگاه دايافرم در اين خصوص گفت: اين دستگاه از
نظر كيفيت با مشابه خارجى برابر و بسيار ارزانتر است.

 وى افزود: اين دستگاه مكمل دستگاه سنگ فرم‏دهى بدنه سراميكى شمع است و
اساس كار آن بر استفاده از شابلن فرم از طريق بازوهاى پانتوگراف استوار است به اين
ترتيب كه طرح مورد نظر از طريق شابلن روى صفحه سنگ پياده مى‏شود.

 دستگاه دايافرم در سازمان پژوهش‏هاى علمى صنعتى پژوهشكده خراسان طى مدت
يكسال طراحى و ساخته شده و پس از نمونه‏سازى در حال حاضر آماده توليد انبوه است.

 وسايل جديد و بازيافت شنوايى

 تركيب چند تكنولوژى جديد اين امكان را بوجود آورده است تا پزشكان
بتوانند كودكانى را كه از بدو تولد ناشنوا هستند از شنوايى و مشكل بى‏زبانى نجات
دهند.

 گوش بايونيك يا معجزه‏آسا تركيبى است از يك گيرنده و فرستنده، چند
الكترود، يك ميكروفن و يك دستگاه تنظيم صوت كه بر روى هم قادرند حس شنوايى را به
كودكان و نيز بزرگسالان بازگردانند.

 در افرادى كه به كرى مادرزاد دچارند بر خلاف كسانى كه گوششان به اصطلاح
سنگين است و صدا را به خوبى تشخيص نمى‏دهند استفاده از وسايلى مانند سمعك تاثيرى
ندارد. دليل اين امر آن است كه در كرهاى مادرزاد، گوش داخلى كه وظيفه مهم تبديل
امواج صوت به پيامهاى الكتريكى و انتقال اين پيامها به مغز را بر عهده دارد، آسيب
ديده و قادر به ايفاى نقش خود نيست.

 به نوشته روزنامه اينديپندنت در گوش بايونيك با انجام يك عمل جراحى
موضعى يك گيرنده كوچك امواج الكتريكى و چند الكترود در پشت گوش شخص در داخل جمجمه
جاى داده مى‏شود. الكترودها از يك سو به گيرنده الكتريكى متصل‏اند و از سوى ديگر
به اعصابى كه سيگنالهاى الكتريكى را به مغز منتقل مى‏كنند، متصل مى‏شوند.

 بر روى سر شخص از بيرون، با استفاده از يك آهنربا، يك فرستنده كوچك به
گيرنده الكتريكى كه در داخل جمجمه جا داده شده متصل مى‏شود.

 اين فرستنده سيگنالهاى الكتريكى را به گيرنده منتقل مى‏كند. در پشت
لاله گوش شخص نيز ميكروفن ظريفى كار گذارده مى‏شود كه به يك دستگاه كوچك تنظيم
كننده صورت كه در جيب پيراهن جا داده مى‏شود متصل است. وظيفه دستگاه تنظيم كننده
صوت كه ابعاد آن معادل ضبط صوتهاى كوچك جيبى يا واكمن‏هاست تبديل امواج صوت به
سيگنال الكتريكى و انتقال آن به فرستنده است. ميكروفونى كه به دستگاه وصل است به
شخص كمك مى‏كند تا با كمك تنظيم كننده صوت، شدت صدايى را كه به گوش مى‏رسد تغيير
دهد.

 چند هفته پس از انجام عمل جراحى و پس از حصول اطمينان از اتصال
الكترودها به اعصاب گوش داخلى به شخص اجازه داده مى‏شود تا دستگاه تنظيم كننده صوت
را روشن كند و براى نخستين بارشنيدن صدا را تجربه كند.

 آزمايشهايى كه تاكنون بر روى 326 كودك 2 تا 11 ساله در انگليس صورت
گرفته نشان داده است كه استفاده از گوش بايونيك به اين كودكان اجازه مى‏دهد تا نه
تنها توانايى شنيدن را به دست آورند بلكه بر مشكل بى‏زبانى نيز تا حدود زيادى غلبه
كنند.

 موفقيت در اين زمينه تا اندازه‏اى با سن كودك تناسب دارد و ميزان
پيشرفت كودكان كم سن و سالتر در اين مورد بيشتر است.

  از بين بردن سلولهاى سرطانى
مغز

 محققان در يك آزمايش بعمل آمده بر روى موشها نشان دادند ويروس تبخال كه
از نظر ژنتيكى تغيير يافته است مى‏تواند سلولهاى سرطانى مغز را بدون آسيب رساندن
به سلولهاى سالم از بين ببرد.

 دكتر “سى. يانسى گيلسپاى” از دانشكده پزشكى دانشگاه آلاباما در
بيرمنگهام مى‏گويد: اين آزمايش امكان درمان تدريجى يكى از مهلك‏ترين سرطانهاى
انسانى (گليوم بدخيم، تومور بدخيم بودن متاساز كه از نورگلى‏ها درست شده است) را
بوسيله تزريق ويروس تبخال تغيير يافته، فراهم مى‏كند.

 گيلسپاى مى‏گويد: ويروس تبخال معمولاً ويروس خطرناكى در مغز است. اما تغيير
ژنهاى اين ويروس تهديدى را كه براى سلولهاى طبيعى مغز دارند از بين مى‏برد.

 آزمايشها نشان داد اين ويروس تغيير يافته تنها سلولهاى مغزى را كه در
حال تقسيم يا رشد هستند، مورد حمله قرار مى‏دهد.

 تنها سلولهاى رشد يابنده در مغز، سلولهاى سرطانى هستند و اين بدان
معناست كه سلولهاى سرطانى تحت تأثير اين ويروس قرار مى‏گيرند.

 تشخيص اوليه بيمارى آرتروز

 دانشمندان موفق به ابداع يك آزمايش ساده خون شدند كه مى‏توان از آن
براى تشخيص اوليه بيمارى روماتيسم استفاده كرد.

 به نوشته روزنامه ديلى تلگراف چاپ لندن متخصصين انگليسى در تحقيقات 10
ساله خود در زمينه بيمارى آرتروز و ورم مفاصل به وجود بيش از حد مواد پروتئينى در
خون افراد مبتلا به اين بيمارى پى بردند.

 در اين تحقيق كه در نوع خود يكى از بزرگترين طرحهاى مطالعاتى به شمار
مى‏رود بيش از 500 بيمار طى 10 سال گذشته مورد مطالعه قرار گرفتند و دانشمندان
نهايتاً به وجود بيش از حد مواد پروتئينى به عنوان يكى از شرايط مستعد براى بروز
چنين بيمارى دست يافتند.

 متخصصين بيمارستان سلطنتى بريستول در غرب انگليس كه اين تحقيقات را
هدايت كرده‏اند معتقدند كه نتايج به دست آمده نمى‏تواند هنوز به عنوان راه علاجى
براى مبتلايان به آرتروز و ورم مفاصل به كار گرفته شود ولى اين آزمايش ساده اولين
گام موثر در راه شناخت و مداواى اين بيمارى بشمار مى‏رود.

جدول

افقى:

 1 – حاصل عمر امام – رضوان
اللّه تعالى عليه –

 2 – از ميان رفته – تكرار حرف
آخر – آنچه از گل پخته ساخته شده باشد.

 3 – از رنگهاى اصلى – شتر
بى‏كوهان – ظرف آبكشى.

 4 – مدفن پيكرهاى مطهر امام
موسى كاظم‏عليه السلام و امام محمد تقى‏عليه السلام – كجاست؟

 5 – او نيز همچون انسان براى
عبادت خدا خلق شده – پوشش بدن پرندگان – تمام و كامل – فرياد.

 6 – ديكته – سرّ – وارونه آن
نام يكى از شهرهاى جنگ زده جنوب است.

 7 – تازه – مفصلها.

 8 – هزار كيلو – واحد – پريشان
حواس – گله.

 9 – ولى – با قافيه سخن گفتن.

 10 – آموختن آن در اسلام واجب
است – ميان – نامِ ديگرِ گياهى دارويى به نام قونيزه.

 11 – برابر – ويتامين انعقاد
خون – حرف بيست و هفتم الفباى فارسى – تفحص كردن.

 12 -‌هامون – هر چيزى كه بر
روى هم ريخته و خرمن كرده باشند.

 13 – بيم – بزرگى و شكوه –
نزديكى.

 14 – رستاخيز – حرف فصل –
بى‏باك.

 15 – يكى از كتب اربعه شيعه.

 عمودى:

 1 – اشاره به دور – مايه وقار
و امنيت زن – اشداء جمع آن است – شهر اهل بيت.

 2 – از حشرات موزى – رطوبت –
صد متر مربع – درختى كه در قرآن به آن قسم ياد شده است.

 3 – بركت داشتن – كشورى در سواحل
شرقى درياى مديترانه – يكى از انواع شنا.

 4 – افسوس – نجس نيست –
ماده‏اى معطر و گرانبها كه از نافه آهوى ختن گرفته مى‏شود – آسمان عرب.

 5 – وحشى و درّنده – از آبهاى
پاك كننده – نوعى شرك و از گناهان كبيره – مايه حيات – خط كش رسم.

 6 – نفى عرب – يكى از حروف
ندا.

 7 – علم حساب – يكى از
معجزات حضرت موسى‏عليه السلام.

 8 – يكى از طهارات به شمار
مى‏آيد – فصل تجديد حيات.

 9 – نشانه – دو مصرع يك شعر –
از بتهاى دوره جاهليّت.

 10 – بله خارجى – باغ نارنج –
آش.

 11 – يكى از دو جنس – گهواره –
گناه – لقب پادشاهان حمير.

 12 – خواهان – ماهيانه –
خُرناس.

 13 – مخفّف هم او – ابوتراب –
الكتريسيته.

 14 – از شهرهاى مذهبى – نادان
همچو اوست – يكى از ماههاى ميلادى – او.

 15 – بدون تغيير و ثابت – محل
فرود آمدن.

  راهنمايى: پاسخ 4 افقى با “ظ” نوشته مى‏شود و 7
عمودى با “ض”، بنابراين هر يك از اين دو حرف، كافى است.تنظيم: امامى پور

 توجه: به سه نفر از برندگان –
به قيد قرعه – جوايزى اهدا مى‏گردد.

 لطفاً پاسخهاى درست را تا
بيستم ارديبهشت ارسال فرماييد.

 برندگان جدول شماره 8:
برادران: مجتبى محمدى منفرد و سيد حسام جواديون اصفهانى از تهران، سيد حسين آقايى
از گيلان.

 و برندگان جدول شماره 9:
برادران و خواهران: محسن شريف از قم، عزيزالملوك جوشقانى از آزادشهر، و مائده
محمودى از اراك كه جوايزشان با پست ارسال مى‏گردد.

پرسشها و پاسخها

سؤال:

 1- منظور از شستن كه در وضوء،
مرتبه اول آن واجب و دوم جايز يا مستحب و سوم حرام است، چيست؟

 2- آيا در وضو يا غسل كردن اگر
زياد آب مصرف شود، صدق اسراف مى‏كند يا نه؟

 3- در نمايشهايى كه در مدارس
داده مى‏شود، اگر دختران، لباس مردانه بپوشند يا خود را به شكل مرد درآورند – به
واسطه گريم – جايز است؟

 4- آيا بازيگران در نمايش
مى‏توانند در نقش شخصيتهاى مقدّسى همچون حضرت زينب و حضرت عباس‏عليهما السلام بازى
كنند؟

 5- بازى در نقش معصومان‏عليهم
السلام به شرط پوشيدن همه اجزاء بدن آيا جايز است؟

 6- آيا مى‏توان بر اساس
توصيفهايى كه از ائمه و غير آنها مانند حضرت زينب شده، شكل آنها را نقاشى كرد؟

 (قم – بهناز‌هاشمى نژاد)

 پاسخ:

 1- به نظر حضرت امام‏قدس سره
هرگاه صورت يا دست بطور كامل شسته شد، شستن اول به حساب مى‏آيد، حتى اگر با يك بار
آب ريختن اتفاقاً همه عضو شسته شود در اين صورت ريختن آب دوباره، شستن دوم به حساب
مى‏آيد.

 2- طبيعى است كه ريختن آب زياد
در وضو و غسل اسراف است و اگر به خاطر وسوسه باشد از اين جهت نيز گناه است و گاهى
ممكن است موجب بطلان عمل شود. از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم نقل شده است
كه با يك صاع؛ يعنى تقريباً سه كيلو يا سه ليتر آب، خود و همسرش غسل مى‏كردند و با
يك چهارم آن بلكه شايد كمتر يعنى يك مد (اگر مُد بمقدار دو كف دست در حال باز بودن
باشد) وضو مى‏گرفتند و فرمودند كسى كه بيش از اين آب مصرف كند از من نيست؛ يعنى
سنّت مرا رها كرده است حتماً اين مطلب را فقط به خاطر منع از وسوسه و اسراف
فرموده‏اند!

 3- به نظر حضرت امام‏قدس سره
پوشيدن لباس جنس مخالف به احتياط واجب حرام است. و تشبيه زن به مرد و به عكس در
روايات بسيارى شديداً مورد نكوهش قرار گرفته است.

 4- اگر نمايش موجب هتك حرمت و
توهين آن شخصيتهاى مقدس باشد جايز نيست و همچنين در مورد سؤال 5 و 6.

 × × ×

 سؤال:

 1- استفاده از انگشتر پلاتين و
نقره در حين نماز اشكال دارد يا خير؟

 2- در صورت نيافتن خاك و يا
سنگ و… آيا مى‏توان جهت تيمّم بر روى فرش و پارچه نخى و يا گرد و خاك بسيار ضعيف
زير فرش استفاده نمود يا خير؟

 (سمنان: 1347 / 52(

 پاسخ:

 1- براى فرد زينت طلا به هر
نحو و در هر حال جايز نيست و نماز را هم باطل مى‏كند و غير آن اشكالى ندارد.

 2- اگر سنگ و خاك و مانند آن
يافت نشود، نوبت به گرد و غبارى مى‏رسد – كه بر روى فرش و مانند آن است – ولى
تيمّم بر فرشى كه درون آن گرد و خاك است كافى نيست، هرچند با كوبيدن از آن خاك
بلند شود و اما گرد و خاكى كه زير فرش انباشته شده است هرچند ضعيف باشد، اگر بشود
آن را جمع كرد و بر آن تيمّم كرد از درجه اول به حساب مى‏آيد. بايد توجه داشت كه
زير بعضى از موكتها ذرّات چسب انباشه مى‏شود و خاك نيست و بر آنها تيمّم صحيح
نيست.

 سؤال:

 1- من قبل از اذان صبح محتلم
شده بودم، اما نمى‏دانستم و وقتى متوجه شدم محتلم شده‏ام كه راديو در حال گفتن
اذان صبح بود، من هم در همان وقت بلافاصله غسل را به جا آوردم – البته بعد از اذان
– آيا روزه آن روز من درست است يا خير؟

 2- آيا به فتواى آية الله
العظمى اراكى مى‏شود انسان قبل از نماز (و داخل شدن وقت) وضو بگيرد به همان نيّت
نماز؟

 (كرج: م. م. د. م)

 پاسخ:

 1- روزه صحيح است.

 2- اگر نزديك وقت نماز باشد به
قصد مهيّا شدن اشكال ندارد و در هر زمان به قصد با طهارت بودن مى‏توان وضو گرفت.

 × قم: برادر د. چ . پ

 از نظر قضايى براى شما هيچ
مشكلى پيش نخواهد آمد نگران نباشيد و هرگز آن مطلب را به كسى بازگو نكنيد و به
گناهان خود فقط در پيشگاه خداوند اعتراف كنيد، مؤمن بايد آبروى خود را در جامعه
نگه‏دارد، مطمئن باشيد هيچ دليلى براى گرفتارى شما وجود ندارد.

 × بهشهر: برادر ح. م . ب

 سؤالهاى خود را از دفتر
استفتاى مرجعتان بپرسيد.

 × × × × ×

 گفته‌ها و نوشته‌ها

 جاودانه مرد

 – على، براى ستمگران تُندرى
است كمرشكن و براى ستمديدگان پناهگاهى است استوار.

 – على، براى عدالت، دژ پايدارى
است كه اخلاق بى‏مانند و شمشير و قلم همواره آن دژ را نگاهبانى مى‏كنند.

 – چه كسى به داد سرزمينهايى
خواهد رسيد كه ستم در آنها بيداد مى‏كند و كابوس فقر بر سر آنها سايه‏اى سنگين
افكنده است؟

 – جز على با نهج البلاغه‏اش،
نهج البلاغه كه برنامه حكومت عدل است و ويرانگر بناى جور و تجاوز هر جا كه باشد.(ترجمه
شعر فؤاد جرداق، كلام جاودانه ص251)

 پاى در گردن شيطان

 ويليام جيمز روان شناس برجسته
آمريكايى مى‏نويسد: در موزه لووِر پاريس تابلويى است از رافائل نقاش معروف، كه
نشان مى‏دهد ميشل مقدس پاى بر گُرده شيطان نهاده است، حتى در زيبائى يك تابلو
شيطان هم مى‏تواند سهيم باشد و دامنه معناى اسرارآميز آن را توسعه دهد، زيرا جهان
اگر اهريمن نداشته باشد ارزش كنونى خود را نخواهد داشت و اگر در دنيا شيطان و
مخالفى نباشد كه ما پاى خود را به گردن او بگذاريم و بالا رويم چه چيز آن جالب
خواهد بود، ارزش عالم مذهب هم در اين است.(لطيفه‏هاى فرهنگى، ص 268)

 دوستان ديوانى

  يكى را دوستى بود كه عمل ديوان كردى، مدتى اتّفاق ملاقات نيفتاد، كسى
گفت: فلان را دير شد كه نديدى. گفت: من او را نخواهم كه ببينم. قضا را يكى از كسان
او حاضر بود، گفت: چه خطا كرده است كه ملولى از ديدن او.

 گفت: هيچ ملالى نيست، اما
دوستان ديوانى را وقتى توان ديد كه معزول باشند و مرا راحت خويش در رنج او نبايد.(گلستان
سعدى، ص81)

 نسخه
برابر اصل

 شخصى به منزل يكى از وزرا به
خيال آن كه كارى به او بدهند، مدتها آمد و شد مى‏كرد. روزى آن شخص در اطاق پذيرايى
به پرده نقاشى كه صورت آن وزير بود، نظر انداخته به دقت نگاه مى‏كرد. وزير گفت: به
اين پرده زياد نگاه مى‏كنى، مگر از او هم توقع كار و اميدى دارى؟ گفت: چگونه اميد
و توقعى توان داشت در صورتى كه مى‏بينم اين پرده از هر حيث شباهت تامه به جناب
عالى دارد.

 (هزار و يك حكايت، ص252)

 شيعه امام صادق(ع)

 شيعه من كسى است كه، شكم و فرج
خود را نگاه دارد، سختكوش باشد (در راه دين)، براى خدا كار كند، به ثواب او
اميدوار، و از عذابش بيمناك باشد؛ اگر چنين كسانى را ديدى، بدان كه شيعه جعفر بن
محمد]ع[ هستند.

 (نصايح، ص227)

  تب امير

 عربى يكى از روزهاى گرم
تابستان به تب دچار شد. هنگام ظهر عريان شد و بدن خود را روغن ماليد و سپس زير نور
خورشيد، روى ريگهاى داغ، شروع به غلطيدن كرد و گفت: اى تب! حال مى‏فهمى كه چه
بلائى بر سرت آورده‏ام. اى موذى پست فطرت! شاهزادگان و اميران را گذاشته‏اى و به
سراغ من بى‏نوا آمده‏اى؟!

 بهر حال آنقدر در آن حالت به
غلطيدن ادامه داد تا عرق كرد و تب از تن او بيرون رفت.

 روز ديگر از كسى شنيد كه امير
ديشب به تب دچار گشته است. اعرابى گفت: به خدا قسم آن تب را من به سراغ او
فرستادم. اين گفت و پا به فرار نهاد.

  نتيجه شوخى بى‏مزه

 پير مردى پينه دوز بود كه
علاوه بر پينه دوزى هرگاه ميتى شب در مسجد تنها مى‏ماند او را خبر مى‏كردند تا صبح
بالاى سر ميت كشيك بدهد. او هم براى اينكه خوابش نگيرد معمولاً وسائل پينه دوزى
خود را مى‏برد و مشغول كار خود مى‏شد.

 يك شب جوانهاى ده براى تفريح،
شخصى را مرده‏وار در تابوت خوابانده و پينه دوز را اجير كردند تا صبح در كنارش كشيك
بدهد.

 پينه دوز طبق معمول خويش،
وسائل كارش را آورده مشغول كار شد كه تا صبح خوابش نبرد. نيمى از شب گذشته بود، با
خود به زمزمه افتاد و شروع به خواندن يك تصنيف قديمى كرد.

 مرده قلابى سر از تابوت بلند
كرده گفت: رسم نيست كه بالاى سر مرده تصنيف بخوانند!

 پينه دوز گفت: مرده هم رسم
نيست كه در كار زنده‏ها فضولى كند. معلوم مى‏شود درست نمرده‏اى بگذار خلاصت كنم!
فوراً با مشته آهنى خود بر سر او كوبيد و او را از زندگى رهانيد!! رفقاى او كه صبح
به ديدنش آمدند، با جسد مرده واقعى رفيقشان برخورد كردند و پى به نتيجه شوخى بى‏مزه
شان بردند.

 زيره به كرمان

 شركت انگليسى “پرمافلكس”
سالانه معادل 50000 پوند نفت به صورت “بنزين فندك” به كشورهاى عربى نفت‏خيز حوزه
خليج فارس، صادر مى‏كند.

 شكم سير

 پروفسور” پاستور والرى
رادو” مى‏گويد:

 “كسانى كه با شكم سير غذا
مى‏خورند، معمولاً بيشتر از خودشان، پزشكان را سير مى‏كنند”.

 درس زد و خورد

 شبلى كه از علماى عامه است درس
نحو مى‏خواند. استادش گفت: بخوان: ضَرَبَ زيدٌ عمرواً.

 پرسيد: به چه جهت زيد، عمرو را
زد؟!

 استاد گفت: نه، اين مثال است،
مى‏خواهم تو بفهمى.

 شبلى برخاست. استاد گفت: به
كجا مى‏روى؟

 گفت: نمى‏خواهم علمى را بخوانم
كه از همين اول با زد و خورد شروع مى‏شود!!

 اى روى تو

 اى روى تو نوربخش خلوتگاهم

 ياد تو فروغ دل ناآگاهم

 آن سرو بلند باغ زيبائى را

 ديدن نتوان با نظر كوتاهم

 در جستن وصل تو

 چون آتش سوداى تو جز دود
نداشت

 مسكين دل من اميد بهبود
نداشت

 در جستن وصل تو بسى كوشيدم

 چون بخت نبود، كوششم سود
نداشت

 “انورى”

 … كه مپرس

 ياد دارم به نظر خط غبارى
كه مپرس

 سايه كردست به من ابر
بهارى كه مپرس

 كرده‏ام عهد كه كارى
نگزينم جز عشق

 بى‏تامل زده‏ام دست به
كارى كه مپرس

 من نه آنم كه خورم بار دگر
بازى چرخ

 خورده‏ام زين قفس تنگ
فشارى كه مپرس

 غنچه چينان گلستان جهان را
صائب

 هست در پرده دل باغ و
بهارى كه مپرس

 “صائب تبريزى”

 اين را… آن را

 رفتيم من و دل دوش
ناخوانده به مهمانش

 دزديده نظر كرديم در حسن
درخشانش

 مدهوش رخش شد دل، مفتون
لبش شد جان

 اين را بگرفت اينش آن را
بربود آنش

 “فيض كاشانى”

 دامن پاك

 هر نشان كز خون دل بر دامن
چاك من است

 پيش اهل دل، دليل دامن پاك
من است

 عشق تو بگرفت بالا تا دل و
جانم بسوخت

 آرى اين آتش بلند از خار و
خاشاك من است

 “جامى”

 تو به جاى ما

 دل و جان ز تن برون شد، تو
همان به جا نشسته

 شده ما زخويش بيرون، تو به
جاى ما نشسته

 زغم زمانه ما را، نفتد،
گره بر ابرو

 كه ز راه عشق، گردى، به
جبين ما نشسته

 “اديب الممالك فراهانى”

 غم عشق

 گفتم نگرم روى تو، گفتا به
قيامت

 گفتم روم از كوى تو، گفتا
به سلامت

 گفتم چه خوش از كار جهان
گفت غم عشق

 گفتم چه بود حاصل آن، گفت
ندامت

 “هاتف اصفهانى”

 جان دگرم بخش

 از ضعف به هر جا كه نشستيم
وطن شد

 وز گريه به هر سو كه
گذشتيم چمن شد

 جان دگرم بخش كه آن جان كه
تو دادى

 چندان زغمت خاك به سر ريخت
كه تن شد

 (طالب آملى)

 از درد رو متاب

 هر بلبلى كه زمزمه بنياد
مى‏كند

 اول مرا به برگ گلى ياد
مى‏كند

 از درد رو متاب كه يك قطره
خون گرم

 در دل هزار ميكده ايجاد
مى‏كند

 “صائب تبريزى”

 مدرس يزدى و حاكم يزد

 مرحوم ميرزا محمد على مدرس
يزدى از روحانيون بنام يزد در دوران فتحعلى شاه بود. شاهزاده محمد على ميرزا پسر
فتحعلى شاه – كه حاكم يزد بود – به او ارادت داشت. بد خواهان به گوش او رسانده
بودند كه مدرس يزدى اعتقاد درستى ندارد، زيرا گفته است:

 از آن شيرى كه در پستان
تاك است

 اگر با كودكى نوشم چه باك
است

 حاكم، مدرس را طلبيد و گفت:
آيا اين شعر از شما است؟

 مدرس پاسخ داد: آرى! ولى شعر
قبل و بعد آن را نشنيده‏ايد. و آن وقت ارتجالاً چند بيت ديگر سرود و با بيتى كه
حاكم شنيده بود خواند، و حاكم را به ارادت سابق خود واداشت:

 شبى دردى كشى با پارسايى

 سخن رندانه راندى تا به
جايى

 از آن شيرى كه در پستان
تاك است

 اگر با كودكى نوشم چه باك
است

 جوابش داد داناى سخن سنج

 كه مستى راحتت بخشد به هر
رنج

 ولى آن مى كه خوشتر ز
انگبين است

 مزاجش “لذة للشاربين” است

 دزد و اسكندر

 اسكندر به كشتن دزدى فرمان
داد. دزد گفت: من در اين كار كه كردم، قلبم راضى نبود.

 اسكندر گفت: در كشته شدن تو
نيز قلبت راضى نباشد!

 چه مى‏كارى؟

 مسعود رمّال در راه به شاه
مجدالدين رسيد، پرسيد: چه مى‏كارى؟

 گفت: چيزى نمى‏كارم كه به كار
آيد.

 گفت: پدرت نيز هم چنين بود،
هرگز چيزى نكاشت كه به كار آيد!

 دو منجم ماهر

 جوحى گفت: من و مادرم هر دو
منجم ماهريم كه در حكم ما خطا واقع نمى‏شود.

 گفتند: اين دعوى بزرگ است، از
كجا مى‏گويى؟

 گفت: از آنجا كه چون ابرى
برآيد، من مى‏گويم: باران خواهد آمد و مادرم گويد: نخواهد آمد! البته يا آن شود كه
من گويم يا آن شود كه او بگويد!!

 خرّم از او است

 خاطرم با همه تيغ ستمش
خرّم از او است

 كه گرم زخم از او مرهم
زخمم هم از او است

 گر چه هر لحظه جفائى رسد
از دوست وليك

 هم بما از سر رأفت نظرى هر
دم از او است

 “وفاى نورى”

 آواز خوش

 مؤذنى بانك مى‏گفت و مى‏دويد.
پرسيدند: چرا مى‏دوى؟ گفت: مى‏گويند آواز تو از دور خوش است.

 سلام عريان

 “سائل نهاوندى” پس از
سالها توقّف در همدان، قصد مراجعت به وطن كرد. از قضا نزديك به شهر خود كه رسيد،
دزدان، اموال او را بردند و خود او را نيز عريان كرده حتى لباسهايش را نيز به غارت
گرفتند.

 وقتى خويشاوندان او كه به
استقبالش آمده بودند، سبب عريان بودنش را پرسيدند گفت:

 چون از شهر همدان، شهر بابا
طاهر عريان، آمده‏ام بهتر اين ديدم كه سلام او را عريان به شما برسانم.

 من كجا، على كجا !

 شكيب ارسلان خطيب و نويسنده
عرب در جلسه‏اى كه به افتخار او در مصر تشكيل شده بود شركت كرده بود. يكى از حضار
در ضمن سخن مى‏گويد: دو نفر در تاريخ اسلام پيدا شده‏اند كه به حق شايسته‏اند:
امير سخن (اميرالبيان) ناميده شوند، يكى على ابن ابيطالب و ديگرى شكيب ارسلان، پس
از شنيدن اين سخن، شكيب ارسلان با ناراحتى برمى‏خيزد و در پشت تريبون قرار مى‏گيرد
و از دوستش كه چنين مقايسه‏اى كرده گله مى‏كند و مى‏گويد: من كجا و
على‏بن‏ابى‏طالب كجا؟ من بند كفش على(ع) هم به حساب نمى‏آيم.

 “شهيد مطهرى، سيرى در نهج
البلاغه”

 آدم منطقى

 آورده‏اند كه مردى وارد
خانه‏اى شد و گفت: مرا احترام كنيد، آدم مهمى هستم! صاحب خانه گفت: چكاره‏اى؟

 گفت: من اهل منطقم.

 پرسيد: منطق يعنى چه؟

 روى تاقچه، چهار عدد
تخم‏مرغ بود، گفت: من با منطق و دليل ثابت مى‏كنم اينها هشت عددند!

 شب خوابيد، صاحب خانه آن چهار
تخم‏مرغ را خورد.

 چون صبح شد، مرد منطقى گفت: پس
تخم‏مرغها چه شد؟ مى‏خواهم صبحانه بخورم؟

 صاحب خانه گفت: آن چهار تا كه
من ديدم، خوردم، آن چهار تا كه تو مى‏خواستى با دليل و منطق ثابت كنى، اثبات كن و
بخور!

 كار بى‏معنا

 آورده‏اند كه يك روز وثوق
الدوله از دكتر لقمان ادهم – كه از مسافرت اروپا آمده بود – احوالپرسى كرد و
پرسيد: حالا چكار مى‏كنيد؟

 دكتر طبق سنّت خودمانى جواب
داد: هيچ… گرفتارى براى خودم درست كرده‏ام، زيرا مطلب را افتتحا و كار بى‏معنا
را دوباره شروع نموده‏ام.

 وثوق الدوله با قيافه
دلسوزمآبانه‏اى گفت: حق با شماست. كارى بى‏معناست. مخصوصاً براى بيماران.

 پند پير

 نصيحتى كنمت ياد گير و در
عمل آر

كه اين حديث زپير طريقتم ياد است

 مجو درستى عهد از جهان سست
نهاد

كه اين عجوزه عروس هزار دماد است

 غم جهان مخور و پند من مبر
از ياد

كه اين لطيفه عشقم ز رهروى ياد است

 (حافظ شيرازى)

 دعوى مردانگى

 لاف سر پنجگى و دعوى مردى
بگذار

عاجزِ نفس فرومايه، چه مردى چه زنى

 گرت از دست برآيد دهنى
شيرين كن

مردى آن نيست كه مشتى بزنى بر دهنى

 (مصلح الدين سعدى)

 پندر پدر

 دانى كه چه گفت زال با
رستم گُرد

دشمن نتوان حقير و بيچاره شمرد

 ديديم بسى كه آب سرچشمه
خُرد

چون پيشتر آمد شتر و بار ببرد

 (مصلح الدين سعدى)

 سه امر پايدار

 سه چيز پايدار نماند: مال
بى‏تجارت و علم بى‏عبث و مُلك بى‏سياست.

 وقتى به لطف گوى و مدارا و
مردمى

باشد كه در كمند قبول آورى دلى

 وقتى به قهر گوى كه صد
كوزه نبات

گه گه چنان بكار نيايد كه حنظلى

 (گلستان سعدى، ص246)

 طاعون و حاكم ظالم

 روزى خليفه ]به بهلول[ گفت:

 چرا شكر خداى به جاى نمى‏آورى
كه تا من بر شما حاكم شدم طاعون از ميان شما برخاسته است؟

 بهلول گفت: خداوند عادلتر از
آن است كه در يك زمان دو بلا بر ما گمارد.

 روح بلند

 آيا قلبى پيدا مى‏شود كه وقتى
درباره كربلا سخن مى‏شنود، آغشته با حزن و اندوه نگردد؟ حتى غير مسلمانان نيز
نمى‏توانند پاكى روحى را كه اين جنگ اسلامى در تحت لواى آن، انجام گرفت انكار
كنند!

 (ادوارد براون)

 هين مگو فردا كه فرداها
گذشت

تا بكلى نگذرد ايّامِ كشت

 پندِ من بشنو كه تن بند
قوى است

كهنه بيرون كن گرت ميل نوى است

 لب ببند و كفِّ پر زر
برگشا

بخل تن بگذار و پيش آور سخا

 تركِ شهوتها و لذّتها
سخاست

هر كه در شهوت فرو شد برنخاست

 (جلال الدين مولوى)

 اى خنك زشتى كه خويش شد
حريف

واى گلرويى كه جفتش شد خريف

 نانِ مرده چون حريف جان
شود

زنده گردد نان و عين آن شود

 هيزم تيره حريف نار شد

تيرگى رفت و همه انوار شد

 در نمك لان چون خَر مرده
فتاد

آن خرى و مردگى يكسو نهاد

 (جلال الدين مولوى)

 خلق نيكو

 يكى در پيش رسول‏صلى الله عليه
وآله وسلم آمد و گفت: دين چيست؟

 گفت: خلق نيكو.

 از راست وى اندر آمد و از چپ
وى اندر آمد و همچنين مى‏پرسيد و وى همچنين مى‏گفت: باز پسين بار گفت: مى‏ندانى؟
آن كه خشمگين نشوى!

 (كيمياى سعادت، ص427)

 انصاف

 پيرمردى را گفتند: چرا زن نكن؟
گفت: با پيرزنانم عيشى نباشد.

 گفتند: جوانى بخواه چو مكنت
دارى! گفت: مرا كه پيرم با پيرزنان الفت نيست پس او را كه جوان باشد با من كه پيرم
چه دوستى صورت بندد.

 (گلستان سعدى، ص146)

 راستگويى

 شيرفروش همه روه يك كوزه شير
براى آشپزخانه مى‏آورد. از قضا يك روز آن كوزه پر از آب خالص بود. آشپز كه سر آن
را گشود و نظرش به آن افتاد گفت: اين كه آب است!

 شيرفروش نگاه كرد و خود نيز
تعجب نموده گفت: خيلى معذرت مى‏خواهم امروز فراموش كرده‏اند شير داخل آن بكنند.

 (هزار و يك حكايت، ص264)

 شعر نو

 “استاد شهريار” با شعر نو
مخالف بود و عقيده داشت مضامين جديد را بايد در الفاظ متين و محكم بيان نمود.
معروف است روزى شاعر نوپردازى پيش ايشان رفته و شعر نو و بى‏قافيه‏اى را كه ساخته
بود براى استاد خواند و سپس عقيده او را خواستار شد.

 استاد شهريار كه نه ميل داشت
دل او را بشكند و نه حاضر بود بدون جهت تعريفى كرده باشد گفت: بسيار چيز خوبى است.
آنوقتها كه ما جوان بوديم چنين چيزهايى مى‏گفتيم. منتهى اسم آن را نثر مى‏گذاشتيم.

 (لطيفه‏هاى سياسى، ص173)

 ابن سينا و كتاب

 گويند: ابوعلى سينا كه در
اوايل عمر به مطالعه فلسفه مشغول بود، در قسمت مابعد الطبيعه به شبهات و بن بستهاى
فكرى رسيد، از اين رو مدتى از تحصيل فلسفه كناره گرفت و دچار يأس و افسردگى گشت!
روزى در بازار بخارا كتاب فروش دوره‏گردى كتابى را به وى عرضه داشت، ولى ابن سينا
از خريدن آن امتناع ورزيد كتابفروش گفت: مالك آن دچار فقر و تنگدستى است، اگر سه
درهم بابت آن بدهى دعاگوى تو خواهم بود، ابن سينا از باب اين كه احسانى كرده باشد،
سه درهم داد و كتاب را به خانه آورد، و ديد از تصانيف ابونصر فارابى است، و با
خواندن آن مقاصد حكما را دريافت و مشكل فلسفى و فكرى وى حل شد، و به شكرانه رفع
اين مشكل علمى مبلغى بين فقرا تقسيم كرد، و بارها مى‏گفته: اگر آن روز من از دادن
سه درهم در بهاى كتاب خوددارى مى‏كردم، هرگز به مقاصد حكما و فلاسفه اطلاع
نمى‏يافتم.

 (هزار و يك حكايت ادبى –
تاريخى، ص199)

 مظفر فيروز و اسكندرى

 يكى از دوستان مظفر نقل مى‏كرد
روزى ايرج اسكندى به مظفر فيروز گفته بود: تو چرا از بزرگ شدن و توسعه كشور ايران
مضايقه داشتى؟

 مظفر فيروز پرسيد: كدام توسعه؟

 ايرج اسكندرى جواب داده بود:
حزب توده جز توسعه كشور ايران چيز ديگرى نمى‏خواست.

 مظفر گفته بود: من از اين حرف
سر در نمى‏آورم.

 ايرج به شوخى گفت: اگر حزب
توده بر ايران حاكم مى‏شد. ايران بزرگترين كشور آسياييى مى‏گرديد، زيرا ارتشش در
چين با طرفداران چپان كايچك مشغول نبرد مى‏شد. سكنه ايران در سيبرى و حكومتش در
مسكو مستقر مى‏شدند. شما در هيچ عصرى از تاريخ، كشور ما را تا اين حد بزرگ و وسيع
ديده بوديد؟!

 (لطيفه‏هاى سياسى، ص204)

روايت فضيلت

گذرى بر زندگى و آثار و انديشه‏هاى آية الله
العظمى شاه آبادى

آخرين قسمت

غلامرضا گلى زواره

× در آشيانه اهل البيت‏عليه السلام

 بعد از آن كه مرحوم آيةاللّه
العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى به قم آمد و حوزه علميه قم را تأسيس نمود،
آيةالله شاه‏آبادى كه حضور در حوزه‏هاى علوم دينى و اقامت در جوار بارگاه مقدّس
حضرت‏معصومه‏عليها السلام را آرزوى ديرينه خويش مى‏دانست در سال 1347 ه.ق به اين
بهشت كوير و كانون معرفت مهاجرت كرد و به مدت هفت سال به افاده و تربيت طلاب و
فضلاى آن حوزه شريف همّت گماشت.20

 بارزترين شخصيتى كه از انوار
علوم ربّانى اين عارف كامل اقتباس كرده و از بركات انفاس قدسيه‏اش توشه‏ها برگرفته
– همان گونه كه در صدر مقاله اشاره شد – رهبر كبير انقلاب اسلامى حضرت امام
خمينى‏قدس سره مى‏باشد، آن گونه كه محمد شريف رازى در جلد پنجم “گنجينه دانشمندان”
نوشته است: امام خمينى با نام ابواحمدالموسوى المصطفوى حكمت، فلسفه و عرفان را از
مرحوم شاه‏آبادى و علامه‏رفيعى قزوينى فرا گرفته است.

 يكى ديگر از افرادى كه محضر
اين دانشور جهان تشيّع را درك كرد، مرحوم آيةاللّه العظمى مرعشى نجفى‏رحمه الله
بودند كه مدّتها در بحث سير و سلوك ايشان شركت داشته و از آيةاللّه شاه‏آبادى
اجازه نقل روايت گرفته است.21

 مرحوم آية اللّه العظمى حاج
ميرزا‌هاشم آملى مدتها در بحث فقه، اصول، فلسفه و عرفان ايشان شركت داشت و در
تهران و قم از محضر اين بزرگوار استفاده فرمود.22

 لازم به توضيح است كه حوزه درس
آيةاللّه شاه‏آبادى در قم، تنها اختصاص به سطوح عالى فقه، اصول، فلسفه و عرفانى
نداشت، بلكه اگر زمينه‏اى براى تدريس سطوح مقدماتى هم پيش مى‏آمد، ايشان ابايى
نداشتند و براى ايشان هيچ اهميتى نداشت كه با آن مقام علمى به تدريس دروس مقدماتى
نيز بپردازند و اين از تواضع و عاطفه مشارٌاليه بود كه نمى‏توانست تقاضاى هيچ كس
را ناديده بگيرد. در اين مورد آيةالله العظمى حاج ميرزا‌هاشم آملى‏رحمه الله چنين
مى‏فرمايد:

 “يكى از خصايص استاد اين
بود كه ايشان رحمتشان و اخلاق اجتماعى‏شان در ميان مردم يك طور خاصّى بود كه به
اين جهت از علماى ديگر امتياز داشتند، اگر به ايشان مى‏گفتى سيوطى درس بگو سيوطى
هم مى‏گفت، امثله هم مى‏گفت، رسائل و مكاسب هم مى‏گفت و لذا قدر ايشان بر اثر اين
رحم مجهول ماند…”.23

 با آن مقام والاى علمى، اصرار
داشت براى عموم مردم صحبت كرده و معارف الهى را به آنان تعليم و تفهيم كند و گاهى
كه به ايشان عرض مى‏شد اين مطالب را معلوم نيست غير اهل علم بفهمند و درك كنند،
جواب مى‏دادند بگذاريد اين مطالب به گوش همينها بخورد.

 فيلسوف شهيد، استاد مرتضى
مطهرى‏رحمه الله مى‏نويسد:

 “… آقاى آقا ميرزا محمّد
على شاه‏آبادى تهرانى‏الأصل، جامع المعقول و المنقول بود در فلسفه و عرفان شاگرد
ميرزاى جلوه و ميرزاى اشكورى بوده است. در تهران به مقام مرجعيت و فتوا رسيد، در
سالهاى اقامت مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائرى در قم، سالها به قم مهاجرت كرد و فضلا
از محضرش كمال بهره را بردند، در عرفان امتياز بى‏رقيبى داشت…”.24

 ايشان در جاى ديگر مى‏گويد:

 “… يادم آمد در سال 1356
قمرى بود، اولين سال طلبگى ما در قم بود… آن جا ذكر خير مرحوم آقاميرزا محمد على
شاه‏آبادى تهرانى را زياد مى‏شنيديم، بسيارى از بزرگان حوزه علميه قم دست پرورده
اين مرد بزرگ بودند… خيلى مشتاق زيارت اين مرد بزرگ بوديم”.25

 × در سنگر مسجد

 آيةاللّه العظمى شاه آبادى پس
از هفت سال اقامت در شهر مقدّس قم به سال 1354ه.ق در اثر اصرار بيش از حد مردم
تهران كه به طور دسته جمعى به قم آمده و از ايشان تقاضاى مراجعت به تهران مى‏كردند،
به تهران بازگشت. در ابتدا حدود دو سال در مسجد امين الدّوله واقع در بازار چهل تن
و پس از آن در شبستان مسجد جامع، اقامه نماز جماعت فرمود تا بتدريج مسجد جامع
تهران آباد گرديد، ايشان در مدت اقامت در تهران، مسجد جمعه اين شهر را پايگاه
ترويج دين، تدريس فقه، اصول، فلسفه و حكمت قرار داد و از آن به عنوان سنگر مبارزه
با رضاخان قلدر استفاده كرد، در همين مكان جلسات تفسير قرآن را برقرار نمود و
مبانى علمى خويش تدوين كرد و دانسته‏ها و انديشه‏هاى خود را قلمبند نمود.26

 شهيد مطهرى مى‏نويسد:

 “مرحوم شاه آبادى كه در مسجد
جمعه تهران نماز مى‏خواند و يك مرد مجهول‏القدرى بود، مردم تهران به او به چشم يك
پيش نماز نگاه مى‏كردند ولى يك پيش‏نماز درجه اول، از اين بيشتر نه در صورتى كه
مرحوم شاه‏آبادى از نظر حدود مقام خيلى بزرگتر بود… بعد از دو سال كه از قم
برگشتم تهران كه مى‏خواستم بروم مشهد با اشتياق فراوان رفتم مسجد جمعه كه مرحوم
شاه‏آبادى را پيدا كنم، يكى از خاطراتى كه دارم اين است كه من آن وقت تقريباً تازه
يك جوان بيست ساله‏اى بودم، توى مسجدجمعه… ديدم دو نفر با همديگر حرف مى‏زنند،
يكى ]كه [معلوم بود از شهرستان آمده بود، به ديگرى گفت: حال كه ما چند سال توى اين
شهر آمديم توحيدى از اين مرد (يعنى شاه‏آبادى) آموختيم هميشه من فكر مى‏كنم كه
چقدر خوب است براى انسان كه بتواند لااقل يك نفر را زنده كند و احيا كند”.27

 مرحوم شاه آبادى با قاطعيت در
برابر رضاخان ايستاد، مبارزات ايشان در اين سالها به اوج خود رسيد و در شرايطى كه
رضاخان تمام مساجد و منابر را تعطيل كرده بود، هيچ‏گاه مسجد و منبر ايشان تعطيل
نشد از اين رو رضاخان دستور داد منبر مسجد ايشان را بردارند، فرزند شهيد آيةاللّه
شاه‏آبادى – مرحوم حاج شيخ مهدى شاه آبادى – از مبارزات والدِ ماجد خويش چنين ياد
مى‏كند:

 “وقتى كه رضاخان دستور داد
منبر را از مسجد ايشان بردارند تا بدين وسيله مانع سخنرانى ايشان شود آيةاللّه
شاه‏آبادى دست از سخنرانى برنداشت و به طور ايستاده سخنرانى مى‏كرد و به نظام
فاسدى كه بر جامعه حاكم بود اعتراض مى‏نمود و يك بار كه مأمورين براى دستگيرى
ايشان به مسجد آمدند چون با كفش وارد مسجد شده بودند، به مأمورين پرخاش نمود كه
همگى آنها ترسيدند و از مسجد بيرون رفتند و پس از آن كه آيةاللّه شاه‏آبادى از
مسجد خارج شدند، مأمورين به دنبال ايشان راه افتادند و از ايشان مى‏خواستند كه به
همراه آنان به كلانترى برود ولى ايشان با همان لهجه اصفهانى خود به مأمورين
مى‏فرمودند: “برو به بزرگترت بگو بياد” و بالأخره وقتى كه مسير آنها به جايى رسيد
كه راه منزل ايشان از راه كلانترى جدا مى‏شد ناگهان دستشان را به طرف مأمورين
آوردند و چند بار فرياد زدند: “بگيريد مرا، مى‏گويم مرا بگيريد” و مأمورين آن چنان
از اين عمل ايشان رعب و وحشت در دلشان افتاد كه چند قدم عقب رفتند و بدون آن كه
بتوانند كوچكترين عكس‏العملى از خود نشان بدهند مراجعت كردند”.28

 آيةاللّه العظمى ميرزا‌هاشم
آملى درباره مبارزات استاد خود چنين فرموده است:

 “آيةاللّه شاه آبادى از آن
خبيث – رضاخان – تعبير مى‏كرد به قاطرچى و چاروادار و در سخنرانيهاى خود هم به
همين گونه ياد مى‏نمود”.29

 او هميشه به اصل و ريشه نظام
فاسد يعنى رضاخان حمله مى‏كرد و در زمانى كه برخى از مبارزين به جاى اعتراض به
ريشه فساد به شاخ و برگهاى آن مى‏تاختند سرچشمه تمامى انحرافات را مورد حمله قرار
داد.

 مقامات علمى و اخلاقى

 در عظمت مقام علمى ايشان همين
بس كه مرحوم ميرزا محمد تقى شيرازى فقط به شش نفر اجازه اجتهاد داده كه يكى از
آنان مرحوم آيةالله العظمى شاه‏آبادى است كه در آن از وى به عنوان عماد العلما و
فخار الفقهاياد شده است، آية اللّه العظمى ميرزا‌هاشم در توصيف مقامات علمى استاد
خود چنين فرموده است:

 “حضرت آيةاللّه العظمى
آقاى ميرزا محمد على شاه آبادى، استاد معظم ما و مردى فقيه و اصولى و فيلسوف و
عارف بودند، حقير در تهران، مدت مديدى در محضر ايشان افتخار تلمّذ داشتم، شروع درس
ما خدمت ايشان رياض و فصول بود، يعنى بعد از لمعتين به رياض و فصول رجوع كرديم،
ايشان مهارتشان تنها در فلسفه و عرفان نيست، مهارت ايشان در فقه و اصول بيش از
فلسفه است، لكن فقه و اصول ايشان را آن جنبه عرفان ايشان مستور كرد و سبب شد كه
معروفيت ايشان در فقه و اصول مكشوف نشود”.30

 مهارت فوق العاده‏اى در تدريس
عرفان داشت و مطالب را به تعبير حضرت امام از شارح فصوص بهتر بيان مى‏كرد و در
عرفان اسلامى كم نظير بود. او علاوه بر انديشه‏هاى علمى به مسايل اجتماعى توجه
داشت و در يكى از نوشته‏هاى خود پيشنهاد داده بود براى نجات مسلمين بايد موارد ذيل
صورت گيرد:

  الف – تأسيس مجله ديانتى براى ترويج مقاصد
مذهبى.

  ب – اقتصاد در امر معيشت.

  ج – ايجاد شركت از روى قواعد علميه براى ترقّى
تجارت مشروعه.

  د – ايجاد اساس مقتضى تمكّن دادن قرض‏الحسنه و
سد باب قرض ربوى.

  ه – دفاع از صدمات غيرمشروعه به حقوق افراد
جمعيت و غيره… .

 تأليفات و آثار علمى آن مرحوم
كه حاكى از مقام والاى علمى و جهاد فكرى و احاطه فقهى ايشان است عبارتند از:

  1- شذرات المعارف؛ نام ديگر اين كتاب مرام
الاسلام است كه به فارسى تحرير يافته و چندين بار به زيور طبع آراسته شده است. اين
كتاب كه مشتمل بر چهار شذره (قطعه‏هاى مرواريد) است اولين بار در زمان حيات ايشان
به سال 1365 ه.ق (1325 ه.ش) چاپ شد.

  2- رشحات البحار، اصل اين كتاب به زبان عربى است
كه توسط يكى از فرزندان ايشان – حاج شيخ محمد شاه‏آبادى – در سال 1380ه.ق ترجمه و
تاكنون چندين بار به طبع رسيده است.

  3- مفتاح السعادة في‏احكام العباده كه رساله
عمليه ايشان است و به زبان فارسى مى‏باشد.

  4- الايمان والرجعة در 22 صفحه رقعى كه ردّى است
بر كتاب “اسلام و رجعت” سنگلجى.31

  5- الانسان و الفطرة در 140 صفحه رقعى و با
ترجمه فارسى فرزندشان حاج شيخ محمد شاه‏آبادى.

  6- حاشيه نجاةالعباد كه حواشى ايشان بر رساله
شريفه نجاةالعباد صاحب جواهر مى‏باشد.

  7- رسالة العقل و الجهل.

  8- منازل السالكين در اخلاق كه در هزار منزل
تنظيم شده است.

  9- حاشيه كفايةالاصول ملامحمد كاظم خراسانى در
فقه.

  10 – چهار رساله در نبوت و ولايت.

  11- جزواتى در صرف و نحو و تعدادى رساله‏هاى
ديگر كه هنوز به طبع نرسيده است.

 آثار چاپ نشده ايشان پس از
فوتش در اختيار حضرت امام بوده كه در حمله ساواك به كتابخانه آن فروغ فرزانه به
سال 1343 ربوده شده است.32

 روش اخلاقى اين استوانه علم و
دانشور جهان تشيّع براى پويندگان راه اسلام و قرآن بهترين الگوست كه چگونه بايد در
طريق هدايت و ارشاد گام نهاد و چه نوع الفت و محبت معنوى با اساتيد و شاگردان بايد
داشت و برخورد با مسايل اجتماعى و طبقات گوناگون مردم به چه نحوى باشد.

 سرانجام اين فقيه پارسا و
مجتهد مبارز پس از 77 سال عمر بابركت در روز پنج شنبه سوم صفر سال 1369 ه.ق (سوم
آذر 1328( در تهران بدرود حيات گفت و به لقاى حق شتافت، پيكر پاكش با تجليل و
تكريم وافر به شهررى انتقال يافت و در جوار حضرت عبدالعظيم حسنى و امامزاده حمزه
در كنار قبر شيخ بزرگوار و مفسّر كبير ابوالفتوح رازى به خاك سپرده شد.33 شهيد
حجةالاسلام والمسلمين حاج شيخ مهدى شاه‏آبادى از فرزندان ايشان است، كه عضو شوراى
مركزى روحانيت مبارز و نماينده مردم تهران در دوره اول و دوم مجلس شوراى اسلامى
بود و در تاريخ ششم ارديبهشت 1363 كه براى بازديد از جبهه‏ها به جزاير مجنون رفته
بود به فيض شهادت نائل آمد.34

 پى
نوشتها:

 20 ) پيام انقلاب، همان،
ص54.

 21 ) غلامحسين رضانژاد،
مجموعه رسايل و مقالات فلسفى علامه رفيعى قزوينى، مقدمه.

 22 ) ن.ك: على رفيعى، بر
ستيغ نور، ص20، و نيز ويژه‏نامه آيةاللّه شاه‏آبادى، ص3.

 23 ) ن ك: ناصر الدين
انصارى قمى، ستاره فروزان، مجله نور علم، شماره 53 – 52.

 24 ) ويژه‏نامه، همان، ص3.

 25 )خدمات متقابل اسلام و
ايران، شهيد مرتضى مطهرى، ص616.

 26 ) سرگذشتهاى ويژه از
زندگى استاد شهيد مرتضى مطهرى، ج اول، به روايت جمعى از فضلا و ياران، ص45.

 27 ) مرحوم مدرس تبريزى،
ريحانة الأدب، ج3، ص167.

 28 ) سرگذشتهاى ويژه،
همان، ص46.

 29 ) مجله پيام انقلاب،
همان، ص55.

 30 ) ويژه‏نامه، همان، ص3.

 31 ) مجله نور علم، همان،
131.

 32 ) ن ك:
ميركبيرخوانسارى،مناهج‏المعارف،پاورقى ص520.

 33 ) مجله پيام انقلاب،
همان، ص73.

 34 ) اختران فروزان رى و
طهران، همان، ص244.

 35 ) مجله سروش، شماره
283، ص22.

درسهايى از تاريخ تحليلى اسلام – “مسلسل 62”

“ حوادث سال دوم هجرت – 8 “

ماجراى جنگ بدر

قسمت سوم

حجةالاسلام والمسلمين رسولى محلاتى

 × حركت قريش از مكّه

 همانگونه كه گفته شد: به دنبال
آمدن ضمضم بن عمرو مردم مكه و قريش با تمام تجهيزات، بسرعت آماده حركت براى نجات
كاروان شده و به فاصله چند روز، لشكرى عظيم فراهم شد و همه سران قريش نيز همراه آن
لشكر حركت كردند، تنها ابولهب به جاى خود، عاص بن هشام بن مغيرة را در مقابل چهار
هزار درهم كه از او طلبكار بود و نمى‏توانست پرداخت كند به همراه قريش فرستاد و
خود در مكه ماند.

 از مغازى واقدى و روايات ديگر
استفاده مى‏شود كه بيشتر سران قريش از رفتن به اين سفر اكراه داشتند و درصدد
بهانه‏اى بودند كه از رفتن شانه خالى كنند، و از همه بيشتر چند نفر بودند مانند
حارث بن عامر، و اميّة بن ابى‏خلف و عتبة و شيبة و عاص بن منبّه و حكيم بن حزام و
على بن اميّة خلف… در مقابل، ابوجهل و برخى ديگر مانند عقبة بن ابى معيط و نضربن
حارث سخت مردم را به رفتن، تشويق مى‏كردند و هرگاه مى‏شنيدند كسى از رفتن خوددارى
كرده به نزد او رفته و به هر ترتيبى بود او را وادار به حركت مى‏نمودند.

 و به هر صورت، روزى كه لشكر
قريش از مكه حركت كرد عموم سران قريش در ميان آنها بودند، و عدد نفرات آنها به
نهصد و پنجاه الى هزار نفر مى‏رسيد، و در ميان آنها دويست اسب بود كه يدك
مى‏كشيدند، و عموم آنها شتر سوارى داشتند و نهصد زره نيز همراه خود داشتند و زنان
خواننده و نوازنده آمده بودند تا در هجاى مسلمانان شعر بخوانند و دفّ بزنند.

 گذشته از اينها شتران زيادى
همراه آورده بودند تا از گوشت آنها براى طبخ غذاى گرم استفاده كنند، روز اول
ابوجهل ده شتر نحر كرد، و روز دوم اميّة بن خلف نه شتر، و روز سوم سهيل بن عمرو ده
شتر و روز چهارم شيبة بن ربيعة نه شتر و روز پنجم عتبة ده شتر و روز ششم نُبيه و
مُنبه ده شتر و روز هفتم عباس بن عبدالمطلب ده شتر و… و به همين ترتيب هر روز نه
يا ده شتر براى غذاى لشكر نحر مى‏كردند.

 × گزارش مسير كاروان به
رسول خدا(ص)

 از طرف ديگر پيغمبر اسلام‏صلى
الله عليه وآله وسلم در نزديكى قريه صفرا دو نفر را به نامهاى بسبس بن جهنى، و عدى
بن أبى الزغبا به سوى بدر روانه كرد تا اخبارى از مسير كاروان قريش و ابوسفيان كسب
كرده به اطلاع آن حضرت برسانند.

 اين دو نفر به دنبال اين
مأموريّت، خود را به چاههاى بدر رساندند و شترهاى خود را در كنار تپه نزديك چاههاى
مزبور خوابانده ظرفهاى آب خود را از پالان شتران باز كردند و به عنوان آب بردن، به
چاهها نزديك شدند.

 عده‏اى از اعراب در اطراف
چاههاى مذكور چادر زده و سكونت داشتند. از آن جمله شخصى بود به نام مجدى بن عمرو
جهنى.

 اين دو هنگامى نزد چاهها آمدند
كه مجدى در آن جا نشسته بود و آنها را بديد، بسبس و عدى لب چاه آب آمدند و مشغول
كشيدن آب شدند، دو زن نيز در آن طرف مشغول كشيدن آب بودند، از لحن سخنشان معلوم
بود كه يكى از آنها از ديگرى طلبى دارد و طلبكار همان جا به دامن آن زن بدهكار
چسبيده بود و مطالبه پول خود را مى‏كرد، و آن زن به او مى‏گفت: فردا يا پس فردا
كاروان قريش بدين جا وارد مى‏شوند و من براى آنها كار مى‏كنم و طلب تو را
مى‏پردازم.

 مجدى هم به آن زن گفت: راست
مى‏گويد.

 و بدين ترتيب آن دو را از هم
جدا كرد.

 بسبس و عدى اين گفت و گو را
شنيده به نزد شتران خود بازگشتند و آنها را از جا بلند كرده مهياى بازگشت شدند، و
با سرعت، خود را به رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم رسانده و آنچه را شنيده بودند
به اطلاع آن حضرت رساندند.

 × تغيير مسير كاروان

 روزى كه ابوسفيان خبر حركت
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم و پيروانش از يثرب را شنيده بود همه جا مراعات
احتياط را در فرود آمدن و حركت كردن مى‏نمود. از آن جمله چون به نزديك بدر رسيدند
خود ابوسفيان پيشاپيش كاروان به سر چاههاى آب آمد و از مجدى بن عمرو پرسيد:

 اين روزها كسى اين جا نيامده؟

 مجدى گفت: در اين چند روزه شخص
ناشناسى در اين جا به چشم من نخورد جز دو نفر كه به كنار اين تپه آمدند و شتران
خود را در آن جا خواباندند آن گاه به كنار چاه آمده ظرفهاى خود را آب كرده و
رفتند.

 فوراً ابوسفيان به همان جا كه
مجدى اشاره كرده بود آمده و به جستجو پرداخت تا جاى خوابيدن شتران را پيدا كرد و
يكى از پشگلهايى كه شتران در آن جا انداخته بودند برداشته بهم فشار داد و متوجه شد
كه نواله هسته خرماست. فوراً گفت: به خدا اين سواران اهل يثرب بوده‏اند چون آنها
هستند كه به شتران خود نواله هسته خرما مى‏دهند. اين را گفته و به سرعت به نزد
كاروان برگشت و آنها را از نزديك شدن به چاههاى بدر ممانعت كرده، راهشان را به
ساحل درياى احمر كج كرد و بدر را در دست چپ خود قرار دادند و بسرعت از آن حدود
گذشتند.

 × رسيدن خبر حركت قريش به
رسول‏خدا(ص) و مشورت با اصحاب

 همه اهل تاريخ نوشته‏اند: در
اين وقت كه رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم به جايى به نام “ذقران” رسيده بود خبر
حركت قريش از مكه به رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم رسيد، و با رسيدن اين خبر
جريان تازه‏اى پيش آمد، زيرا ادامه مسير به سوى بدر از آن پس خطر درگيرى و جنگ با
قريش را در پى داشت، و رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم نمى‏خواست بدون نظرخواهى و
مشورت با اصحاب كارى انجام دهد اگر چه خود تصميم به ادامه راه را داشت، زيرا
بازگشت مسلمانان براى آنها شكستى محسوب مى‏شد و قريش را دلير مى‏ساخت و خود را
پيروز جلوه مى‏دادند.

 از اين روى، رسول خداصلى الله
عليه وآله وسلم اصحاب را نزد خود گِرد آورده و براى ادامه مسير از آنها نظرخواهى
كرد، در اين جا برخى از مورخين مانند ابن‏هشام بطور سربسته نوشته‏اند: “فقام
ابوبكر، فقال واحسن، ثم قام عمربن الخطاب، فقال واحسن؛1 يعنى: ابوبكر برخاست و سخن
گفت و نيكو گفت، سپس عمربن خطاب برخاست و سخن گفت و نيكو گفت” ولى متن گفتار آنها
را نقل نكرده‏اند. و برخى نيز از اين سربسته‏تر و مجمل‏تر نوشته‏اند و بدون اين كه
از كسى نامى ببرند گفته‏اند: “فاستشار النّاس فقالوا خيراً؛2 يعنى: رسول خداصلى
الله عليه وآله وسلم از مردم نظرخواهى كرد، و آنها سخنى خير گفتند.

 ولى در برخى از روايات متن
گفتار عمر را اين گونه نقل كرده‏اند: “يا رسول اللّه إنّها قريش و خيلاؤها، ما
آمنت منذ كفرت، و ما ذلّت منذ عزّت، و لم نخرج على أهبّة الحرب؛3يعنى اى رسول خدا!
اينان قريش هستند با آن همه تكبّر و خودخواهى، از روزى كه كافر شدند ايمان
نياوردند، و از هنگامى كه عزّت يافتند خوار نگشتند و ما نيز براى جنگ بيرون
نيامديم و آماده نيستيم…”

 و در روايت طبرسى‏رحمه الله و
على بن ابراهيم قمى اين گفتار از ابوبكر و عمر هر دو نقل شده4 و در آن دو آمده كه
رسول خدا به آنها دستور جلوس داد، و روشن است كه رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم
از اين گفتار كه متضمّن مدح قريش و موجب دلسردى مسلمانان مى‏شد و پيشنهاد ضمنى
بازگشت به مدينه مى‏دادند ناراحت و دلگير شد… و در برخى از روايات آمده هنگامى
كه برخى از اصحاب پيشنهاد ترك جنگ را به رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم دادند
چهره رسول خدا از اين گفتار دگرگون و درهم شد “فعند ذلك تغيّر وجه رسول اللّه‏صلى
الله عليه وآله وسلم”.5

 جالب اين است كه برخى از اهل
حديث و تاريخ؛ مانند ابن كثير در يك جا همان تعبير ابن هشام و ديگران را ذكر كرده
كه: “قام أبوبكر فقال واحسن و قام عمر فقال واحسن” و سپس در جاى ديگر از راويان
ديگر اين گونه نقل كرده:

 “شاور أصحابه فتكلّم
ابوبكر فأعرض عنه، ثمّ تكلّم عمر فأعرض عنه…؛6با اصحاب خود مشورت كرد، پس ابوبكر
سخن گفت و رسول خدا از او روى بگرداند، سپس عمر سخن گفت و رسول خدا از او روى
بگرداند.”

 و نظير همين مطلب از صحيح مسلم
و مسند احمد به دو طريق و از كتاب الجمع بين الصحيحين و البداية و النّهاية نقل
شده.7

 عموم اهل تاريخ نوشته‏اند: پس
از سخن ابوبكر و عمر، مقداد برخاست و گفت:

 “يا رسول اللّه انّها قريش
و خيلاؤها و قد آمنّا بك و صدّقناك و شهدنا أَنَّ ما جئتَ به حقٌّ من عند اللّه، و
اللّه لو أمرتنا ان نخوض جمر الغضا و شوك الهراس لخضناه معك و لانقول لك ما قالت
بنواسرائيل لموسى: “إِذْهَب أَنْتَ وَ ربُّك فقاتِلا انّا هيهنا قاعِدون”، وَ
لكِنَّا نقول: إذهب أنتَ وَ رَبُّك فَقاتِلا إِنّا مَعَكُما مُقاتِلون؛ اى رسول
خدا اينان قريش هستند با همه تبخترشان، ولى ما براستى به تو ايمان آورديم و تصديقت
كرده گواهى داديم كه آنچه تو از سوى خدا آورده‏اى حق است، به خدا سوگند اگر به ما
دستور دهى در ميان آتش درخت “غضا”8 و تيغهاى درخت “هراس”9 فرو رويم بهمراه تو فرو
خواهيم رفت و ما چنان كه قوم بنى‏اسرائيل به موسى گفتند به تو نمى‏گوييم: “تو و
پروردگارت برويد و كارزار كنيد و ما در اين جا نشسته‏ايم” بلكه ما مى‏گوييم: “تو و
پروردگارت برويد و كارزار كنيد و ما هم با شما كارزار مى‏كنيم.”

 و همين مورخين به دنبال سخن
مقداد نوشته‏اند:

 “فأشرق وجه النّبى‏صلى
الله عليه وآله وسلم و دعا له و سرّ لذلك و ضحك؛10 پس چهره پيغمبرصلى الله عليه
وآله وسلم روشن شد و درباره او دعا كرد و مسرور گشته و خنديد.”

 و بلكه از كشّاف نقل شده كه
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم خنديد و درباره مقداد دعاى خير كرد.11

 ولى با اين حال مجدداً رسول
خداصلى الله عليه وآله وسلم فرمود:

 “أشيروا علىّ؛ نظر خود را
به من بدهيد!” و در اين جا نظر آن حضرت به انصار مدينه بود كه همراه او آمده
بودند. و سبب اين نظرخواهى از آنها نيز اين بود كه انصار مدينه روزى كه در مكّه با
آن حضرت بيعت كردند متعهد شدند كه اگر آن حضرت به شهر آنها وارد شود، در مدينه از
آن حضرت حمايت و دفاع كنند، اما سخنى از خارج شهر مدينه نشده بود و رسول خداصلى
الله عليه وآله وسلم مى‏خواست بداند آيا نظر آنها در مورد جنگ با دشمنان اسلام در
خارج شهر مدينه نيز همان است يا نه؟

 سعد بن معاذ12 – رئيس انصار
مدينه – كه اين سخن را شنيد برخاسته عرض كرد: اى رسول خدا! گويا منظور شما ما
هستيم؟

 فرمود: آرى.

 عرض كرد: گويا هدفى كه براى آن
از شهر مدينه بيرون آمده‏ايد تغيير كرده و مأمور به چيز ديگرى شده‏اى؟

 فرمود: آرى.

 عرض كرد:

 “بأبى أنت و امّى يا رسول
اللّه انّا قد آمنّا بك و صدّقناك و شهدنا أَنّ ما جئت به حقٌّ من عند اللّه فمرنا
بما شئت و خذ من اموالنا ما شئت و اترك منها ما شئت، و اللّه لو امرتنا ان نخوض
هذا البحر لخضناه معك، و لعلّ اللّه ان يريك ما تقرّبه عينك، فسربنا على بركة
الله؛ پدر و مادرم به فدايت اى رسول خدا! براستى كه ما به تو ايمان آورديم و
تصديقت كرديم و گواهى داده‏ايم كه آنچه را بدان مبعوث گشته‏اى حقّ و از نزد خداست،
پس ما را به هر چه خواهى فرمان ده، و از مالهاى ما هر آنچه را خواهى برگير و هر چه
را خواهى واگذار، به خدا سوگند اگر به ما دستور دهى كه در اين دريا فرو رويم به
همراه تو فرو خواهيم رفت، و اميد است خداوند فرمانبردارى ما را به تو نشان دهد
چنان كه ديده‏ات را روشن سازد، پس به بركت خدا ما را به مسيرى كه اراده فرموده‏اى
حركت ده.”

 در اين جا بود كه رسول خداصلى
الله عليه وآله وسلم خوشحال شده و دستور حركت به سوى بدر را داده فرمود:

 “سيروا على بركة اللّه
فإنّ اللّه وعدنى أحدى الطائفتين ولن يخلف اللّه وعده.”

 و به دنبال آن فرمود: به خدا
سوگند گويا هم اكنون قتلگاه ابوجهل و عتبه و شيبة و فلان و فلان را مى‏بينم… و
در اين جا بود كه مردم دانستند كه به سوى كارزار مى‏روند و كاروان از دسترس آنها
گريخته.13

 و ابن كثير در سيرة النبويّه
از ابن‏مردويه از علقمة بن وقاص از پدرش روايت مى‏كند: رسول خداصلى الله عليه وآله
وسلم از مدينه به سوى بدر حركت كرد و تا “روحا”14 بيامد و در آن جا خطاب به مردم
فرمود:

 “كيف ترون؟؛ نظر شما چيست
و چه مى‏بينيد؟”

 ابوبكر گفت: “يا رسول اللّه
بلغنا انّهم بكذا و كذا؛ شنيده‏ايم قرشيان چنين و چنانند] و داراى نفرات و اسلحه و نيروهاى چنين و چنان
هستند[

 رسول خداصلى الله عليه وآله
وسلم دوباره فرمود: “كيف ترون؟”

 عمر هم همانند گفتار ابوبكر
سخنانى گفت.

 رسول خدا براى بار سوم سخنرانى
كرده فرمود: “كيف ترون؟” در اين جا بود كه سعد بن معاذ برخاسته عرض كرد: اى رسول
خدا! منظور شما ما هستيم… و سپس سخنانى نظير آنچه از وى در بالا نقل شد بيان
نمود.15

 × پيام ابوسفيان براى قريش

 هنگامى كه ابوسفيان كاروان
قريش را از حدود بدر دور ساخت و مطمئن شد كه مردم يثرب و مسلمانان به آنها دسترسى
ندارند، براى قريش پيغام فرستاد كه حركت شما از مكه تنها به خاطر نجات دادن كاروان
بود و اكنون كه مقصود شما حاصل شد و كاروان از خطر جست به سوى مكه برگرديد، و خود
را به جنگ با محمّد و پيروانش دچار نكنيد!

 پيغام ابوسفيان كه به قريش
رسيد ابوجهل گفت: به خدا ما از اين جا برنمى‏گرديم تا به بدر برويم و سه شبانه روز
در آن جا بمانيم، و شترها را نحر كنيم و از گوشتشان غذا طبخ كنيم، شراب بنوشيم و
از رقص و آواز رامشگران، سرمست شويم و أبهت و عظمت خود را به گوش تمامى عرب
برسانيم تا براى هميشه هيبت و ترس ما در دلشان قرار گيرد و هيچ گاه فكر جنگ با ما
به سرشان نيفتد.

 ولى در برابر ابوجهل عدّه‏اى
بودند كه به سخنان او كه از روى غرور و يا عناد با پيامبر اسلام سرچشمه گرفته بود
وقعى ننهاده از همان جا بازگشتند.

 از آن جمله طايفه بنى‏زهرة
بودند كه در جحفه مسكن داشتند – و اخنس بن شريق – كه هم پيمانشان بود به آنها گفت:

 اموال شما كه نجات يافت، مخرمة
بن نوفل نيز كه فاميل شما و در زمره كاروانيان بود نجات يافت، و شما هم تنها به
همين منظور بدين جا آمديد كه مخرمة بن نوفل و اموالتان را نجات دهيد، ديگر وجهى
براى رفتن ما نيست، بگذاريد نسبت ترس و بزدلى به ما بدهند و بگويند: اينان از ترس
جنگ گريختند، من اين حرف را به تن خود مى‏خرم ولى شما از همين جا برگرديد، و
بيهوده خود را به مهلكه نيندازيد و به سخنان اين مرد – يعنى ابوجهل – نيز گوش
ندهيد”.

 سخنان اخنس در ميان بنى‏زهرة
كه از او اطاعت مى‏كردند تأثير كرده تمام افراد خود را از همان جا برگرداندند و از
اين رو هيچ يك از بنى‏زهرة – با اين كه هم پيمان قريش بودند – در بدر حاضر نشدند.

 يكى ديگر از قبايل قريش كه در
جنگ بدر حاضر نشدند قبيله بنى‏عدى بن كعب بود كه هيچ يك از افراد آنها به همراه
قريش از مكه خارج نشدند و به جز اين دو قبيله از ساير قبايل از هر كدام دسته‏اى به
همراه قريش آمده بودند.

 از كسانى كه از همان جا به مكه
بازگشت، طالب بن ابى‏طالب بود كه ميان او و برخى از قريش گفت و گو در گرفت و آنان
به طالب گفتند: شما بنى‏هاشم با اين كه به همراه ما بدين جا آمده‏ايد ولى به خدا
سوگند ما به خوبى مى‏دانيم كه دلتان متوجه محمّد است و هواى شما با اوست. همين سخن
موجب شد كه طالب هم به مكه بازگردد.

 وى در اين باره اشعارى نيز
سروده است.16 ادامه دارد

 پى‏نوشتها:

 1 ) سيره ابن هشام، ج1،
ص615.

 2 ) تاريخ الإسلام ذهبى –
مغازى – ص51.

 3 ) مغازى واقدى، ج1، ص48.

 4 ) بحارالأنوار، ج19،
ص217 و 247.

 5 ) سيره حلبيه، ج2، ص159.

 6 ) سيرة النّبويه ابن
كثير؛ ج2، ص394.

 7 ) الصحيح من السيرة، ج3،
ص177.

 8 )غضا درختى است كه به
خاطر سختى چوب آن آتشش بيش از آتشهاى ديگر دوام دارد.

 9 ) “هراس” درختى است پُر
تيغ.

 10 )الصحيح من السيرة، ج3،
ص174.

 11 ) سيرة حلبيه، ج2، ص159

 12 ) در برخى از روايات –
مانند روايت صحيح مسلم – سعد بن عبادة است ولى ظاهراً اشتباهى رخ داده و بر طبق
تحقيق صحيح همين است كه ما انتخاب كرديم، زيرا نام سعد بن عبادة در جنگجويان بدر
ديده نشده است.

 13 ) مجمع البيان، ج4،
ص522؛ مغازى واقدى، ج1، ص49.

 14 ) روحا جايى است در چهل
ميلى مدينه.

 15 ) سيرة النبوية، ج2،
ص395.

 16 ) براى اطلاع از اشعار
مزبور به سيره ابن هشام، ج1، ص619 مراجعه كنيد.

حديث هجران

 رنگ غم

  بار ديگر زين سپهر كج
مدار

 شد غمى عظما به عالم آشكار

 چهره خورشيد رنگ غم گرفت

 عارض مه گشت پنهان در غبار

 رخت بگرفت از جهان عاريت

‌هاشمى خو سيّدى احمد تبار

 عارفى آگاه و سردارى وزين

 دين و قرآن را معين و
غمگسار

 آن يگانه پور فرزند خمين

 آن امام عارفان را يادگار

 مرغ روحش سوى رضوان پر
گرفت

 چون خمينى با دلى اميدوار

 رهبر اسلام زين سوگ عظيم

 با دلى سوزان و قلبى
داغدار

 سيل اشك از ديده بر دامان
فشاند

 خواست غفرانش زلطف كردگار

 (محمد على مردانى)

 دست گلچين قضا

 تسليت بر رهبر اسلام زين
داغ جديد

 تسليت بر خاندان و دوستان
آن فقيد

 تسليت بر پيروان صادق خط
امام

 تسليت بر هركه محزون شد چو
اين ماتم شنيد

 دست گلچين قضا بار دگر از
آستين

 شد برون و يك گل از بستان
علم و حوزه چيد

 رفت از دار فنا سوى بقا
مردى بزرگ

 آن كه در مهر و وفا مانند
او را كس نديد

 آن كه دائم بود همراه پدر
ثابت قدم

 بعد مرگ مصطفى آن آيت الله
شهيد

 در حيات قائد و بعد از
وفاتش دائماً

 هر چه پيش آمد شدائد را به
جان و دل خريد

 از اَوانِ كودكى تا آخرين
روز حيات

 با صداقت بار سنگين امانت
را كشيد

 سيل اشك از ديده صاحب دلان
گشتى روان

 خار غم از اين مصيبت بر دل
ملت خليد

 مرغ روحش از جهان سوى جنان
پرواز كرد

 با نِداى ارجعى از سوى
خلاق مجيد

 بعد عمرى پايمردى در مسير
انقلاب

 در بهشت فاطمه پهلوى رهبر
آرميد

 (عباس احمدى)

 دردانه دامان خمينى

 احمد جگرم سوخت كه رفتى
زبر ما

 ديگر زخمينى كه بماند به
سر ما

 مى‏كرد سفارش پدر پير به
امت

 يعنى نگذاريد غريب اين پسر
ما

 اى نوگل بستان خمينى زچه
آخر

 رفتى و نكردى چو شهيدان
خبر ما

 از طاق جماران نرود تا به
قيامت

 احمد گُل روى تو زباغ نظر
ما

 افسوس كه رفت از پى بابا
به دل خون

 دُردانه دامان خمينى زبر
ما

 بنگر كه شكست از غمت اى
پور خمينى

 مانند ستونهاى جماران كمر
ما

 برخيز و بزن سينه عزادار
خمينى!

 چون خاك جماران شده از
نوبه سر ما

 اى خامنه‏اى تسليت اين داغ
جگرسوز

 وى مهدى صاحب بنگر چشم تر
ما

 بگذار درين داغ به ايوان
جماران

 چون احمد گريان بگذارد جگر
ما

 (احمد عزيزى)

 چلچراغ محفل

 اى يادگار رهبر ذوالمجد و
اقتدار

 اى مايه تسلّى دلهاى
بى‏قرار

 اى تكيه‏گاه مطمئن
رنجديدگان

 يار و امين رهبر و باب
بزرگوار

 تو يار دين و حامى شرع
محمدى

 بهر علىّ خامنه‏اى همچو
ذوالفقار

 اندر ميان موج گرفتارى و
بلا

 بودى چو كوه محكم و بر جا
و استوار

 تو چلچراغ محفل ما بودى اى
عزيز

 شد روز ما ز رفتن تو همچو
شام تار

 پور نبى سلاله زهراء كميل
عصر

 بهر پدر تو محرم اسرار و
رازدار

 اى نفس مطمئنّه عروج تو
زود بود

 محبوب ما نشسته به غم چهره
بهار

 تو تاب دورى گل و گلشن
نداشتى

 زين روى پركشيدى و رفتى
كنار يار

 آندم كه قلبت از حركت باز
ايستاد

 شد چشم آسمان به عزاى تو
اشكبار

 تا ارجعى زحضرت حق آمدت به
گوش

 عزم سفر نمودى و رفتى ازين
ديار

 (سيد رضا امامى)

سينما در خدمت انديشه دينى

  در مصاحبه با حجة الاسلام سيد
كاظم علوى

 قسمت اول

  اشاره:

 ديرزمانى بر آن بوديم كه بحث منظمى را در مجله راجع به هنر شروع كنيم
چرا كه بر اين اعتقاديم كه در دنياى كنونى هيچ فرهنگى بدون بهره‏ورى از هنر، امكان
نشر و تسخير قلوب و انديشه انسانها را نخواهد يافت و ما كه اين باور را با همه
وجود پذيرفته‏ايم كه فرهنگ والاى اسلام ناب محمدى‏صلى الله عليه وآله وسلم
انسانى‏ترين و قابل قبول ترين فرهنگ براى همه اقوام و ملل است، ضرورى است از
جلوه‏هاى هنرى موجود در تاريخ اسلامى‏مان و ابزار تكنولوژيك جديد و آشنايى با
مبانى نظرى گذشته و حال هنرها براى نشر اعتقاد و انديشه‏مان بهره جوييم.

 به همين مناسبت و براى ورود در اين مهم از حجةالاسلام سيد كاظم علوى
كارشناس اين رشته، خواستيم تا در گفت‏گويى با اين مجله شركت كند.

 “واحد
فرهنگى مجله”

  – با تشكر از اين كه در اين
مصاحبه شركت كرده‏ايد، لطفاً ضمن معرفى خود بيوگرافى هنرى‏تان را براى خوانندگان
بيان كنيد.

 ج : بسم الله الرحمن الرحيم، الحمد للّه و الصلوة على رسول اللّه و على
آله آل اللّه، حقير سيّد كاظم علوى متولد شهر مقدس “مشهد” هستم. دروس حوزوى را در كنار
تحصيلات دبيرستانى در خدمت والد بزرگوارم، آقاى حاج سيد حسين علوى كه از شاگردان
مورد علاقه مرحوم آية الله العظمى حاج سيد ابوالحسن اصفهانى و از ياران نزديك آية
الله سيد محمود شاهرودى و آية الله سيد عبدالله شيرازى – رحمهم الله – بودند، شروع
كردم. ادبيات را نزد ايشان به پايان آوردم و در سال 1360 وارد حوزه علميه قم شدم.
در دوران دبيرستان كارهاى هنرى از جمله نقاشى و عكاسى و تئاتر را تجربه كردم و در
سال 1366 پس از قبولى در كنكور وارد دانشگاه هنر شدم و به صورت جدى به تحصيل در
رشته سينما پرداختم و كارشناسى آن را در گرايش كارگردانى اخذ نمودم و همزمان در
حوزه، سطح فقه و اصول را به پايان بردم.

 كارهاى هنرى قابل ذكر اين جانب عبارتند از:

 1- فيلم كوتاه 16 ميلى مترى به نام “تاتو”.

 2- سريال ويدئويى ناتمام به نام “ميثاق” (مستند جنگى).

 3- نوار ويدئويى “اسوه” (مستند از بوسنى و هرزه‏گوين).

 4- فيلم 16 ميلمترى “ساطور”.

 5- نوار ويدئويى “اى واى مادرم”.

  س : جايگاه هنر در تفكر اسلامى
را چگونه ارزيابى مى‏كنيد؟

 ج : عمر هنر به درازاى عمر انسان در زمين است. بشر، قبل از دوران
تاريخى و از عصر حجر، هنر را كشف كرده و از آن بهره مى‏برده است. آثار موجود در
غارهاى “آلتاميرا” در اسپانيا و “لاسكو” در فرانسه – كه مربوط به دوران پارينه
سنگى  Paleoloticاست – نشان از تخيّل و
باورهاى هنرى انسان غارنشين دارد كه در شكل نقاشى، فِرِسك و مجسّمه سازى خود را
نشان مى‏دهد و اين حركت در اعصار ميان سنگى و نوسنگى و سپس دوران مفرغ و آهن ادامه
مى‏يابد تا نوبت به حكومتها و شروع تمدّنها مى‏رسد. اين سير شتابنده همچنان در دل
تاريخ پيش مى‏رود تا بعثت پيامبر اسلام، كه هنرها به

 گمان ما از اوّل انقلاب تا امروز اين بوده است كه مشكل سينما و
تلويزيون ما مشكل محتوايى است در حالى كه به عقيده من هرگز چنين نيست، ما از نظر
محتواى برنامه‏سازى هيچ محدوديّتى نداريم… مشكل اصلى ما، مشكل فرم و ساختار
سينمايى است.

 لحاظ
محتوا و ساختار در برخورد با مبانى اسلامى شكل و معناى بديع و منحصر به فردى را
مى‏يابد و در مقابل هنر حاكم جهان، (بيزانس) هنر اسلامى با اقتدار تمام به ميدان
مى‏آيد.

 هنر پس از آن نيز در حركت و تداوم است تا با فراز و نشيبهاى گوناگونى
به عصر ما؛ يعنى عصر تكنولوژى مى‏رسد و ابزار پيچيده‏اى براى ارائه آن خلق و
اختراع مى‏شود. آنچه در همه اين ادوار با همه اختلافها، در همه مشترك است
بهره‏گيرى از احساس و عواطف انسانى است.

 انسان به اعتبار اين كه موجودى است متفكّر، دو شاخصه دارد: علم و هنر.
بحث علم را در منطق و فلسفه شناخته‏ايم اما هنر نيز وجه ديگرى از همان تفكر است.
اگر علم را نزول نازل و بارقه خفيف وحى بدانيم، و حاصل ارتباط ماوراء با انسان،
هنر حاصل تلاش انسان است در دستيابى به ماوراء طبيعت؛ به عبارت ديگر، حاصل همّت و
كوشش انسان است براى ايجاد ارتباط با محور هستى و مركز وحى، براى ربط بين خود و
خداست، چنانچه باستان‏شناسان و نظريّه پردازان هنر، حتى در تحليل آثار كشف شده در
غارها بيان كرده‏اند. بنا به همين تعريف از هنر است كه معتقدم “دعا” يكى از
زيباترين جلوه‏هاى هنر است و چه لطيف است كه به مجموعه ادعيه امام معصوم ما حضرت
سجادعليه السلام “زبور اهل‏بيت” مى‏گويند. همه مى‏دانيم “زبور” مجموعه‏اى از
سرودها و ترانه‏هايى بوده كه حضرت داوود با صداى خوش خود مى‏خوانده؛ يعنى
هنرى‏ترين كتاب دينى. و صحيفه سجاديّه زبور دين ماست؛ يعنى عاشقانه‏ترين و
هنرمندانه‏ترين كتاب دين اسلام.

 گفتم كه هنر، ريشه در عواطف و احساس بشرى دارد و به همين جهت است كه
كاربردش از علم وسيعتر است و در عصر ما علم و تكنولوژى را به خدمت خود مى‏گيرد تا
شعاع بيشترى را در پوشش خويش قرار دهد. بسيار بديهى است كه علم و كاوشهاى علمى
منحصر به افراد خاصى است اما هنر همه توده‏ها و اقشار را در بر مى‏گيرد و چه
زيباست فرمايش سومين امام ما، حضرت سيّدالشهدا؛ ايشان شهادت خويش را در يك جمله
كوتاه اين گونه عنوان مى‏فرمايد: “انا قتيل العبرات؛ من كشته اشكهايم.” من شهيد
گريه‏هايم. اگر بخواهيم اين عبارت را كمى بازتر كنيم بايد اين‏گونه ترجمه كنيم: “من
كشته احساسات و عواطف انسانى‏ام.”، يعنى جايى كه ديگر علم و منطقِ قدرتمند اسلام –
در اثر عوامل تخريبگر خارجى – كاربردِ تبليغى خود را از دست مى‏دهد در اين جا بايد
به عواطف و احساسات انسانها توجّه كرد، و ملتها را با تحريك صحيح عواطف بيدار كرد
و به مسير حق كشاند. گريه كردن (فارغ از همه تحليلهاى روان شناختى آن) عالى‏ترين و
زلال‏ترين شكل ابراز احساس است، صادقانه‏ترين بروز خارجى تأثيرپذيرى از اثرى هنرى
است، و حسين بن على‏عليه السلام خود را هنرمند برجسته‏اى معرفى مى‏كند كه هر قلب
هنرشناسى را تحت تأثير خويش قرار مى‏دهد، تا با صداقت تمام در برابر هنر شهادت و
در مقابل زيباترين و جاودانه‏ترين تابلوى اين هنر يعنى كربلا با بلورهاى اشك، خضوع
كند و عروج يابد.

 به هر جهت، در اسلام شايد تصريح به هنر با اين لفظ نشده باشد چون
واژه‏هاى هنر Art و فرهنگ KALtuRE واژه‏هايى جديدند و در متون اسلامى ما ممكن
است اشاره به اين واژگان نباشد. امّا دين ما جلوه‏هاى آن را در جاى جاى مى‏ستايد و
تكريم و تأييد مى‏كند. گرچه ممكن است در ذهن برخى از ما همه شقوق هنرى يا حرام
باشد يا مكروه! اما بايد پذيرفت كه درست است اسلام، مجسّمه‏سازى را حرام كرده،
امّا كدام مجسّمه؟ زمانى كه اسلام به انسانها عرضه شد، ملل مختلف – و از جمله مردم
حجاز – مجسّمه و تنديسها را به جاى خدا مى‏پرستيدند. مجسّمه‏اى كه در عرض خداى
هستى قرار مى‏گيرد و فطرت انسانى را منحرف مى‏كند محكوم به زوال و نابودى است و تنديسگرى
كه بيان ديگر بتگرى باشد حرام، اما اگر اين هنر در طول حقيقت و براى نيل به
يكتاپرستى باشد چه؟ آيا باز هم حرام است؟.

 شعر، مرجوح است و مكروه، امّا كدام شعر؟ اگر مكروه است آن همه تأييد
رسول‏اللّه‏صلى الله عليه وآله وسلم از “حسان بن ثابت” كه طبق نقل تاريخ از زنى هم
جبانتر بوده براى چيست؟ اگر شعر مكروه است اين جمله معروف كه: “هر كه براى ما اهل
بيت بيتى را انشا كند خداوند براى او بيتى در بهشت بنا خواهد كرد” چه معنا دارد؟

 آن همه تكريم ائمه اطهار از شعرايى مثل “فرزدق” و “دعبل” را چگونه
مى‏توان تفسير كرد؟

 خوانندگى و آواز، غنا و حرام است؟ امّا كدام آواز و چه نوع خوانندگى؟
مگر نه اين است كه مكرر شنيده و خوانده‏ايم كه در محضر امام صادق‏عليه السلام براى
اباعبداللّه شروع به مرثيه‏خوانى كردند، حضرت فرمودند: آن گونه كه در مجالس خودتان
مى‏خوانيد بخوان. يعنى با آواز، با صوت، با سوز و گداز. و از اين قبيل نمونه‏ها
فراوان است و جلوه‏هاى مختلف هنرى كه در زمان رسول‏اللّه و اوصياى گرامى‏اش‏عليه
السلام جارى بوده همه تأييد و تشويق شده امّا به اين شرط كه در مسير حق باشد و نه
در راه انحراف فطرت پاك انسانى.

 س – ضرورت پرداختن به هنر را در حوزه‏هاى علميه چگونه مى‏بينيد؟

 ج : امروز همه كره زمين در سيطره شيطان و نظامهاى شيطانى است، فقط بخش
كوچكى از اين گستره خاكى، خويش را از سلطه اهريمن، رهانده و پرچم خدا را به اهتزاز
درآورده است. اين بخش، كشور ما ايران است كه نه تنها شيطان را و هر چه غير خدا را
از محدوده خويش تارانده كه نداى كفرستيزى و شيطان پرهيزى را بر بام همه عالم فرياد
كرده است. بديهى است كه دشمنِ شيطان مدار، آرام نخواهد نشست و تماشاچى نخواهد ماند
و با همه توانمنديش به ميدان مى‏آيد و مى‏بينيد كه آمده است. دشمن چه به جهت آزمون
تجربى و چه به جهت مبانى و مباحث نظرى، بخوبى دريافته كه راه مبارزه با اين فرياد،
رودررويى نظامى نيست بلكه از آن جا كه اصل حركت، يك حركت فرهنگى و عقيدتى است و
بنياد اين نظام بر انديشه و تفكّر استوار است مى‏بايد جبهه‏اى فرهنگى در مقابل عمق
و گستره فرهنگى اين ملّت بگشايد و چنين هم نموده و دست به تهاجم همه جانبه فرهنگى
زده است. حالا اين ماييم و اين جنگ جدّى و ويرانگر. روشن است كه اين جنگ ابزار و
سلاح ويژه دارد؛ سلاح اين جنگ تانك و مسلسل و هواپيما نيست، قلم‏مو و فيلم و
ماهواره است، سلاح اين جنگ بمباران ناپالم نيست، بمباران امواج است اسلحه دشمن،
دهها فيلم، و صدها “شو” و ميليونها سيگنال صوتى و تصويرى است. اسلحه دشمن، سلمان
رشدى است و حضرت‏امام و فتواى جاودانه‏اش، به مثابه شهادت طلب از جان گذشته‏اى است
كه نارنجك به خود مى‏آويزد و به مقابله تانك دشمن مى‏رود تا غيرتمندان اين جبهه را
به حركت وادارد و سلاح در خور و برابر را به جبهه كشاند و با كمال تأسف و دريغ، و
هزاران دريغ كه ما فقط به مانور در مورد انهدام همان يك تانك بسنده مى‏كنيم!

 بگذريم، نظام و انقلاب ما ريشه در تفكّر ما دارد و بستر اين تفكّر و
انديشه جايى نيست بجز حوزه‏هاى علميّه؛ يعنى جايى كه بايد اين جبهه وسيع را تدارك
كند حوزه‏هاى دينى است. مگر مى‏شود كه لجستيك و تداركات جبهه‏اى، از نوع سلاح مورد
لزوم آن جنگ بى‏خبر باشد. جنگ ما يك جنگ عقيدتى است، جنگ فرهنگهاست، هجوم
ناجوانمردانه‏اى است كه از همه ابزار تكنولوژيك هنرى بهره‏جسته تا ريشه عقيده‏مندى
و دين باورى را در عالم بسوزاند و نوك تيز اين حمله پيش از همه و بيش از همه متوجه
فرهنگ اسلامى است. در اين شرايط حوزه‏هاى ما ناگزير بايست به اسلحه هنر مجهّز
شوند، چرا كه هنرمندان ما – حتّى دردمندان و معتقدينشان – از آن جا كه به صورت
تخصصى با مبانى فقه و جزئيات و ظرايف اسلام آشنايى ندارند امكان ورودشان به اين
مقوله نزديك به محال مى‏نمايد. بنابراين ضرورى است مسؤولين بزرگوار و نهادهاى
محترم سياستگذار حوزه‏ها، ضمن بها دادن به اين مقوله و درخواست از فقهاى عظام براى
اقدام به تبيين نظرى هنرها، زمينه‏اى را فراهم سازند تا فضلا و طلاب ارجمند و
بافضيلت خود وارد اين عرصه شوند به صورت جدّى با تحليل آثار هنرى و سپس توليد آنها
قدم در ميدان عمل گذارند. در يكى از سخنان رهبر روشن ضمير انقلاب، حضرت آيةالله
العظمى خامنه‏اى، در مورد ضرورت بهره‏ورى از هنر براى مقابله با تهاجم فرهنگى – يا
به تعبير رساى ايشان، شبيخون فرهنگى – و تحريك هنرمندان به ورود در اين ميدان،
عبارتهايى بود نظير اين كه: “من از آنها خواهش مى‏كنم، به بعضى التماس مى‏كنم…!”
و چه كسى اولى از ما طلبه‏هاست كه به اين خواست ولىّ امر كه با اين خضوع عنوان
مى‏شود پاسخ مثبت بدهد.

  س – نظرتان راجع به فيلمسازى،
تلويزيون و سينما چيست، و اين مقوله در جمهورى اسلامى چگونه بايد باشد؟

 ج: سؤال شما بسيار مختصر و موجز است، ولى پاسخش مفصّل است. سينما و
فيلمسازى، و تلويزيون و برنامه‏سازى مقوله‏هايى است كه غربيها – كه خود
پديدآورندگان آنهايند – به تفصيل درباره آنها بحث كرده‏اند، از نظريّات “آرنهايم”
و “مانستربرگ” كه از اوّلين نظريه پردازان سينما هستند تا “هانرى آژل” و “دادلى
اندرو”، كه ضروت ندارد متعرض نقل يا نقد نظريّات آنان شويم. اجمالاً اين كه سينما
از اوّلين نمايشهاى فيلمهاى كوتاه برادران لومپر، در اوايل قرن بيستم ميلادى كه
تعداد اندكى مخاطب داشت، تا امروز كه در پايان اين قرن قرار داريم و قلوب همه مردم
دنيا در اختيار اين صنعت و هنر قرار گرفته داراى فراز و نشيبها و تاريخ پر تنشى
است كه در همه ادوار و براى همه آنها تحليلها و نظريه پردازيهاى جدّى صورت گرفته و
تئوريسينهاى بزرگى نظير “آيزنشتاين” و “آندره بازن” و “كراكوئر” با صرف تمامى توان
و اندوخته‏هاى علمى، عمرشان را در اين مسير گذارده‏اند و آنچه امروز در آثار
فيلمسازان همه كشورها از جمله ميهن خودمان شاهديم حاصل زحمات و تلاشهاى آنان است.
بديهى است اين نظريّات از سويى تحت تأثير خود مقوله فيلم و هنر هفتم است و از سوى
ديگر، دل در گرو انديشه‏ها و باورهاى فلسفى و عقيدتى اين تئوريسينها و
نظريه‏پردازان دارد. “آيزنشتاين” اهل شوروى را شايد بتوان بزرگترين و جدّى‏ترين
نظريه‏پرداز سينما دانست، وى كه به صراحت به “ماركسيسم لنينيسم” معتقد است اصرار
دارد كه مونتاژ را با تفكر ديالكتيكى خويش تعريف كند. براى او نماهاى يك نوار
فيلم، تزوسنتزى است كه به آنتى تز منتهى مى‏شود و براى “مانستربرگ” آلمانى كه
معتقد به نئوكانت است، تعريف سينما در چهارچوب اعتقاد فلسفى او و ايمان به
زيبايى‏شناسى كانت است كه رخ مى‏نمايد و همچنين ساير صاحب‏نظران فيلم و سينما. و
ما در اين طرف دنيا، در ايران دست به كار ساختن فيلم مى‏شويم در حالى كه هرگز
توجّهى به تئوريهاى جدّى فيلمسازى نداريم. گمان ما از اوّل انقلاب تا امروز اين
بوده است كه مشكل سينما و تلويزيون ما مشكل محتوايى است در حالى كه به عقيده من
هرگز چنين نيست، ما از نظر محتواى برنامه‏سازى هيچ محدوديّتى نداريم، در اوايل
پيروزى انقلاب عدّه‏اى از متخصصين آمدند و گفتند كه ارزشهاى دينى و مباحث مذهبى
قابليت تبديل به فيلم را ندارد و اين حرف بى‏اساس و پوچ باعث شد كه همه همّت ما
صرف پرداختن به محتوا و سوژه‏يابى براى تهيه فيلم دينى بشود و تلاش كنيم كه مضامين
مذهبى را بگونه‏اى در فيلمهاى سينمايى و برنامه‏هاى تلويزيونى بگنجانيم و اگر موفق
شديم خيلى خوش به حالمان مى‏شود و بايد خيلى خشنود باشيم كه الحمدللّه ديگر فيلم
اسلامى ساختيم! در حالى كه به اعتقاد من مشكل اصلى ما، مشكل فرم و ساختار سينمايى
است، مشكل ما در انتخاب و يا انتزاع سبك سينمايى است. زندگى يكى از معصومين چهارده‏گانه
ما براى يك عمر فيلمسازى يك يا چند فيلمساز پركار و عميق كافى است بلكه زيادى هم
هست. مشكل ما اين است كه هنوز هم پس از نزديك به بيست سال از پيروزى تفكّر اسلامى
براى برنامه‏هاى مذهبى تلويزيون در مناسبتها از چند تن از بزرگان دينى براى
سخنرانى دعوت مى‏كنيم تا به نقل زندگى و معارف امامى از ائمه ما بپردازند، نوروز
همين امسال )1374( پانزده روز برنامه‏سازى داشتيم در مورد عيد نوروز در هر سه شبكه
تلويزيون. برنامه‏هايى ديدنى و پربيننده كه بعضاً مخاطب را در انتخاب كانال
تلويزيون دچار سرگردانى مى‏كرد، ناگهان در بين اين روزها روز ششم فروردين ماه
مصادف بود با شهادت امام ششم حضرت امام‏صادق‏عليه السلام گويى تلويزيون تعطيل شد
شايد اكثر خانه‏ها تلويزيونهايشان خاموش شد. چرا؟ چون هيچ برنامه دلنشينى پخش
نمى‏شد. توجه داشته باشيد من اين جا قصد انتقاد از مسؤولان و مديران صدا و سيما را
ندارم، روى سخن من با دست اندركاران توليد فيلم و هنرمندان است. هيچ مسؤولى با هر
نوع سياستى در راديو و تلويزيون سياستش اين نيست كه اين رسانه به هر مناسبتى حكم
تعطيل را پيدا كند. اين برنامه‏سازان و هنرمندانند كه دست آنان را در ارائه برنامه
خالى مى‏گذارند، شما ببينيد نوروز يك اتفاق طبيعى است و تحويل سالى به سال ديگر و
همين، چگونه مى‏شود براى اين مضمون ساعتها برنامه‏سازى كرد ولى براى حادثه‏اى به
بزرگى شهادت يك امام كه معتقديم مذهبمان از اوست فقط بايد چند روحانى و مورّخ به
نقل وقايع بپردازند و بس. اين كه “نوروزتان مبارك باشد” را با دهها تمهيد و
بازيباييها و جلوه‏هاى گوناگون از صفحه تلويزيون مى‏بينيم اما نقل سخن
امام‏صادق‏عليه السلام شانزده سال است كه هيچ تغييرى نكرده. يك كبشن خشك و خشن
مى‏آيد و شترق مى‏چسبد به شيشه تلويزيون و مجرى برنامه‏ها با صدايى غمناك مى‏خواند
كه: امام صادق فرمودند: كه … مثلاً “شفاعت ما به كسى كه نماز را سبك بشمارد
نمى‏رسد” و بعد خود مجرى مى‏آيد كه به برنامه راز بقا توجّه فرماييد يا به ميزگرد
مورخان راجع به امام، توجه كنيد. ببينيم مشكل ما كجاست؟ مشكل ما قطعاً در محتوا
نيست چرا كه همين ميزدگردهايى كه برگزار مى‏شود مملوّ است از فرازهايى از زندگى
معصومين كه هر اشاره‏اى از آنها براى ساخت يك فيلم كافى است، چطور راجع به اين كه
معلّمى به دانش‏آموزش مى‏گويد مشقت را در برگه ننويس و در دفترت بنويس مى‏شود يك
فيلم ساخت امّا راجع به دعاى امام صادق در مورد زيد بن على و جهادش نمى‏شود فيلم
ساخت! راجع به مرگ يك پيرزن مى‏توان فيلم ساخت امّا راجع به رفتن آن صحابى
امام‏صادق در تنور پر از آتش نمى‏شود! راجع به سرگشتگى پدرى كه نوزادى ناقص دارد
مى‏توان يك اپيزود ساخت امّا راجع به حيرت و سردرگمى دانشمندان ساير اديان كه در
برخورد با منطق امام صادق و يا شاگردانشان در خود مى‏شكنند و همه عقايد گذشته‏شان
فرو مى‏پاشد نمى‏توان برنامه‏سازى كرد؟! پس قطعاً مشكل ما مشكل محتوا نيست بلكه
يافتن سبك و ساختارى است كه از تفكّر اسلامى ما ناشى شود. ما بايد افراد يا
گروههايى را واداريم تا تحقيق و پژوهش در اين زمينه را آغاز كنند. من در جايى
ادّعا كرده‏ام كه ما با استناد به آيات قرآن مى‏توانيم ساختارى جديد را در مونتاژ
فيلم و دكوپاژ فيلمنامه كشف و عرضه كنيم، ما با بررسى كتابهاى بزرگان دينمان
مى‏توانيم سبك اسلامى را استخراج و معرفى كنيم. بايد بنشينيم و عمر صرف كنيم و كمر
همت را محكم كنيم و پس از بررسى دقيق سبكهاى موجود سينمايى و تئوريهاى اساسى فيلم
كه تا امروز در دنيا متداول بوده است به فرهنگ اسلامى خويش رجوع كنيم و حرف آخر را
بزنيم ما معتقديم كه اسلام براى تمامى زمينه‏ها سخنى نو دارد، معتقديم كه: “لا رطب
و لا يابس الاّ فى كتاب مبين” پس قطعاً در اين زمينه هم مى‏توان به اين حبل متين
چنگ زد و بايد وارد اين ميدان شد و سبك و ساختار را از آيات مبارك قرآنى و نهج
البلاغه و صحيفه سجّاديّه كشف و استخراج كرد. – و اگر لازم باشد مقدار اندكى را كه
خود من در استخراج تصاوير آيات كار كرده‏ام در شكل يك مقاله مى‏توانم تقديم مجله
شما كنم – .

 پس جمع‏بندى كلام من اين شد كه بايد گروهى را مأمور كنيم كه شرايط
زمانى، مكانى، و عقيدتى و فرهنگى ما را بشناسند و خوب هم بشناسند و با اين شناخت،
سينما را بررسى كنند. ببينند واقعاً با توجه به شرايط و ويژگيهاى فرهنگى ما سبك
مورد نياز ما فرماليسم روسى است، رئاليسم فرانسه است يا نئورئاليسم‏ايتاليا، مستند
است يا داستانى، سينماى مؤلف است يا سينما حقيقت و… و يا هيچ كدام، سبك و
ساختارى است ويژه و منحصر به فرد كه خود يافته‏ايم و نامش هر چه باشد زيبنده پسوند
“اسلامى” است و در اين جا بايد بار ديگر به ضرورت حضور فعّال فضلاى حوزه در اين
زمينه تأكيد كنم. چرا كه اولاً: با كمال تأسف بايد عرض كنم در محيط دانشگاهى ما در
اين زمينه باورهاى جدّى نسبت به پرداخت به مقوله‏هاى نظرى بسيار نادر است و
دانشجويان سينما عمدتاً به كار حرفه‏اى و توليد مى‏انديشند تا به تئوريها و نظريه
پردازيها، حتى يكى از اساتيد را در خاطر دارم كه با لحن مستهجن، منتقدين سينما را
استهزا مى‏كرد كه اگر اينها راست مى‏گفتند خودشان فيلم مى‏ساختند و معتقد بود كه
تئوريسينها چون خودشان عُرضه فيلمسازى ندارند به تحليل آثار ديگران و بحث و نقد
آنان مى‏نشينند! و به جنجال درباره فرم و محتوا دامن مى‏زنند و…! غافل از اين كه
در همان مهد سينما نيز افرادى چون “جان گريرسون” قبل از اين كه كارى بزرگ و بلند
بسازد خود را از توليد مى‏تكاند و يكسره عمرش را وقف تحقيق و تدريس و نشر بحثهاى
نظرى سينما مى‏كند. ثانياً: اين كه عزيزان طلبه شرايط فرهنگى و عقيدتى ملّت ما را
با همه وجود درك مى‏كنند، اينان اسلام را شناخته و قرآن را دريافته‏اند و سيره
معصومين را با گوشت و پوست لمس كرده‏اند. اينان اهل تحقيق و فارغ از جاذبه‏هاى
سينماى حرفه‏اى و دل به رضاى خدا داده و به دنبال اداى تكليف‏اند و اينها هستند كه
فارغ از دغدغه نام و نان پس از صرف چند سال از عمرشان در مطالعه تاريخ سينما و
تئوريها و نظرات بزرگان آن مى‏توانند به ميدان بيايند و چهارچوبه و تعريف سينماى
اسلامى را قربة الى اللّه عرضه كنند.

 س –
ان شاء الله، ما منتظر مقاله‏اى كه به آن اشاره كرديد هستيم و اميدداريم در شماره
آينده مجلّه آن را چاپ كنيم. اما درباره فرم و محتوا سؤال من اين است كه آيا سبك
هم اسلامى و غير اسلامى دارد؟ مثلاً نظام پارلمانى در صحنه دنيا يكى است ولى هر
ملتى بر اساس آن منافع ملى يا عقايد مذهبى در آن پارلمان قوانينى را تصويب
مى‏كنند! به عبارت ديگر، شكل يكى است ولى محتوا، برگرفته از عقايد خودشان است،
حالا آيا سينما هم اين گونه نيست و سبك و سياق آن هم اسلامى و غير اسلامى دارد و
يا فقط محتوا بايد اسلامى باشد كه به ذهن نزديكتر است؟

 ج : گمان مى‏كنم در سؤال قبل توضيح كافى داده باشم، در عين حال. اولاً:
قياس مع‏الفارق است. فيلم را با ساختمان و سينما را با پارلمان نمى‏توان مقايسه
كرد. سينما يك زبان است نوعى برقرارى ارتباط است كه از حاصل جمع فرم و محتوا شكل
مى‏گيرد. بله ساختمان واحد ما كه شما آن را به پارلمان قياس كرديد همان خانه
تاريكى است كه در آن فيلم به نمايش درمى‏آيد و نه اين كه سينما به معنى كلمه شبيه
پارلمان باشد. حال در همان مثال شما در پارلمانها آيا همه كشورها كه داراى
پارلمانند با زبان همان كشورى كه اوّل بار در آن پارلمان به وجود آمد صحبت مى‏كنند
و قوانين را مطرح مى‏كنند؟! قطعاً نه. سينما يك زبان است كه ما بايد آن را با
فرهنگ خودمان ترجمه كنيم. شما نمى‏توانيد از ماشين تايپى كه حروفش مثلاً به زبان
چينى است مقاله‏اى را با محتواى اسلامى براى مردم عرب زبان منتشر كنيد. اين به اين
معنا نيست كه از ماشين تايپ استفاده نكنيم بايد استفاده كنيم ولى پس از اين كه
حروفش را به عربى تغيير داديم. در سينما هم بايد ابتدا زبان آن را تغيير بدهيم بعد
محتواى خودمان را در غالب آن بريزيم وقتى زبانش اسلامى شد ديگر شما هر حرفى كه با
آن بزنيد مخاطب مى‏فهمد اين اسلامى است. دقيقاً مثل همان مثال ماشين تايپ كه شما
لفظ “امريكايى” يا واژه “انگليسى” را وقتى به فارسى نوشتيد هرگز خواننده در
مخيّله‏اش نمى‏گنجد اين يك متن انگليسى يا امريكايى است گرچه معناى كلمه انگليسى
است. در سينما هم وقتى سبك و ساختار اسلامى شد فيلم مستند هم كه تهيّه كنند مثلاً
از حيات وحش باز مخاطبتان مى‏فهمد كه اين فيلم يك فيلم اسلامى است.

  س – آنچه تاكنون گفته شد راجع
به سينما بود و از تلويزيون صحبتى به ميان نيامد، لطفاًتلويزيون را هم توضيح دهيد،
بويژه اين كه مى‏دانيد اخيراً هم سمينارى تحت عنوان “بررسى روشهاى اجرايى
رهنمودهاى مقام معظم رهبرى به صدا و سيما” انجام شد.

 ج : بله، در سمينار شركت كردم، البته به عنوان مخاطب نه سخنران. قرار
بود كه مقاله‏اى بنويسم كه متأسفانه گرفتاريها اجازه نداد. پس از شركت در سمينار
احساس كردم كه لازم بود من هم حرفهايى را مى‏زدم و از دبير سمينار هم اين تقاضا را
كردم ولى برنامه‏ها بسته شده بود و وقت براى سخنرانان برنامه‏ريزى شده هم كم بود
بديهى است كه اين تقاضا جامه عمل نپوشد. در مورد سمينار بايد بگويم كه اولاً: نفس
برگزارى چنين سمينارهايى جاى تشكّر دارد و اميدوارم كه به همين يك بار بسنده نشود
و تداوم يابد. پيگيرى رياست سازمان هم كه يا مستقيم در جلسات شركت مى‏كردند و يا –
بنا به نقل – سخنرانيهايى را كه حضور نداشتند از نوار مى‏ديدند، بسيار ارزشمند بود
امّا در سمينار بحثها بسيار كلّى بود و متأسفانه از عنوان خود سمينار كه بررسى
روشهاى اجرايى بود شايد اصلاً بحث نشد. لااقل به صورت كاربردى بحث نشد. سخنرانان
سمينار را مى‏توان در يك تقسيم ابتدايى دو قسم كرد: عده‏اى كه مديران تلويزيون
بودند و در حقيقت سخنرانى آنان گزارش كار آنها بود و دسته‏اى كه مباحث نظرى را
مطرح مى‏كردند. كه چنانچه گفتيم عمدتاً بحثهاى نظرى كلّى كه آن هم به جهت وقت كم
معمولاً ابتر مى‏ماند. صحبتهاى آقايان: دكتر داورى و قاضى زاده نمونه آنهاست؛
مثلاً بحث اسلام و هنر يا موسيقى، گرچه بسيار ارزشمند بود امّا به وجه كاربردى آن
كمتر توجّه شده بود. بله بالأخره بايد تكليف هنر در تفكّر اسلامى روشن شود امّا نه
در اين سمينار، در اين جا بايد نتيجه اين بحث و شيوه اجراى برنامه‏هايى با عطر و
رنگ هنر اسلامى عنوان شود در بحث موسيقى بايد نظر نهايى غنا بودن يا نبودن آن مطرح
مى‏شد و نه عنوان كردن نظرات مختلف فقهاى عظام. ما اكنون با اين موسيقيهايى كه روى
تصاوير، ميان پرده‏ها و تيتراژها پخش مى‏شود سر و كار داريم. ما بايد تكليفمان را
با موسيقى پاپ و كلاسيك روشن كنيم، بايد مشخص كنيم موسيقى سنّتى و مقامى ما آيا
مصداق موسيقى لهوى قرار مى‏گيرند يا نه؟ ما با اين مصاديق كار داريم. ببينيد خود
آقا ( آية الله العظمى خامنه‏اى ) چقدر دقيق در حكمشان به آقاى دكتر لاريجانى به
اين نكته اشاره مى‏كنند: “از پخش موسيقى لهوى بويژه آنچه در اين رشته هنرى، فاقد
هويت ملّى و اصالت ايرانى است پرهيز شود، موسيقى ابزارى است كه مى‏تواند حرام و مى‏تواند
حلال باشد نوع حلال آن به درستى شناسايى و برابر نظرات روشنگر امام راحل – طاب
ثراه – در معرض استفاده قرار گيرد و در اين باره بيشتر از هنر اصيل ايرانى كه با
ساخت روحى و عاطفى مردم ما همخوان و همنوا است كار گرفته شود”.

 مى‏بينيد كه چقدر كاربردى است، همه فرازهاى آن با مصاديق عينى و عملى
سر و كار دارد حتى آنجا كه اشاره به حلال و حرام آن كرده‏اند فرموده‏اند: نوع حلال
آن شناسايى شود نه اين كه نظرات فقهاى بزرگوار را بيان كنيم كه مثلاً مرحوم شيخ
چنين فرموده و مرحوم فيض چنان. بله اين بحث بايد انجام شود با حوصله و دقت هم و در
امثال اين سمينار، حاصل آن پژوهشها و بحث و فحصها كه در جهت رهنمود رهبرى است مطرح
گردد. صحبتى را هم كه من قصد داشتم آن جا بكنم در مورد همان سبك و ساختار بود امّا
براى تلويزيون. سخن من كه مورد سؤال شما هم هست اين است، كه ما بايد اولاً: نوع برقرارى
ارتباطمان را به وسيله تلويزيون با مخاطبمان روشن كنيم. آيا اين ارتباط باز به
همان گونه است كه در غرب هست يا به گونه‏اى ديگر و مبتنى بر فرهنگمان. مسلّم است
جواب از نوع دوم است؛ مثلاً غربيها به جهت سردمزاجى حاكم بر فرهنگشان ارتباط
تلويزيونشان هم از همان سنخ است، معمولاً شبكه‏هاى خارجى مجرى پخش ندارند در اول
هر ماه يا هفته برنامه‏هاى شبكه در روزنامه‏ها اعلام مى‏شود در ابتداى هر روز هم
اعلام برنامه به صورت مكتوب بر صفحه تلويزيون مى‏نشيند و سپس برنامه‏ها يكى پس از
ديگرى در ساعت و دقيقه مقرر به دنبال هم مى‏آيد تا پايان كار شبكه در آن روز يا
شب. حال آيا ما هم مى‏توانيم به همين روش عمل كنيم؟ يا بعكس به جهت سلوك ويژه‏اى
كه در فرهنگ عامّه‏مان هست مى‏بايد مجرى داشته باشيم و بسيار هم قوى و قدرتمند.
فرد يا افرادى كه بتوانند با مخاطب رابطه‏اى كاملاً صميمى برقرار كنند، احوالشان
را بپرسند، از مشكلاتشان جويا شوند، شماره تلفنى بدهند كه مخاطبين بتوانند با آنها
تماس بگيرند و درد دلهايشان را بگويند (نه شماره تلفن روابط عمومى كه شماره تماس
با شخص مجرى) و… و تجربه هم ثابت كرده كه برنامه‏هايى كه مجرى صميمى داشته‏اند
موفق‏تر بوده‏اند، چرا كه مشى و سلوك ما شرقيها با غربيها تفاوت عمده دارد. ما
براى خوردن يك استكان چايى مدّتى به هم تعارف مى‏كنيم، ما براى ورود به يك اتاق يا
خانه مدّتها اصرار مى‏كنيم تا همراهمان قبل از ما وارد شود و نمونه‏هايى از اين
قبيل فراوان. به همين ترتيب تلويزيون را هم عضوى از خانواده تلقّى مى‏كنيم و اگر
ارتباط از نوع شرقى نتوانيم با آن برقرار كنيم دل به آن نمى‏دهيم، اروپايى فقط
براى پركردن وقت از آن استفاده مى‏كند. براى آنها تلويزيون و توپ فوتبال چندان
تفاوتى ندارد ولى ما تلويزيون را يك موجود زنده مى‏بينيم حال اگر ما به شيوه آنها
برنامه‏سازى كنيم و همان سبك و سياق را در پيش بگيريم آيا موفقيّت آميز خواهد بود؟
مثال ديگر: غربيها روزهاى يكشنبه را تعطيل مى‏كنند و شبكه‏هاى تلويزيونى از اين
فرصت استفاده كرده و شبهاى تعطيل را تا دير وقت به پخش برنامه مى‏پردازند چون مطمئنند
كه تلافى بيدارى شب را مخاطبينشان در روز در خواهند آورد حال آيا ما هم در شبهاى
جمعه كه شب تعطيل ماست مى‏توانيم همان تقليد را انجام دهيم يا نه؟ شب جمعه براى ما
داراى معناست، شب “يادائم الفضل على البريّه” است، شب دعاى كميل است، شب عبادت و
ارتباط با خداست، و صبحش روز خواب نيست بلكه روز “ندبه” است، روز “سمات” است و پخش
برنامه در شب و تا دير وقت، اقلّ مضرّاتش قضا شدن نماز صبح است. خوب، ما كمّيت
برنامه را براى مبارزه با ماهواره بالا مى‏بريم. مگر ماهواره چه مى‏كند؟ ماهواره
جوان ما را از اعتقادش خالى مى‏كند، وقتى اعتقاد سست شد دست از سيره عملى دينش
برمى‏دارد، نماز نمى‏خواند، خوب ما هم ناخواسته در راستاى همان سياست عمل كرده‏ايم
و با پخش برنامه تا نيمه شب كارى كرديم كه اهميت نماز صبح نزد مخاطب متديّن ما هم
از بين برود، اين‏جاست كه عرض مى‏كنم بايد روش و سبك و سياقى متناسب با فرهنگ
خودمان تدوين كنيم.

  س – اين مطالب كه شما
مى‏فرماييد مربوط به برنامه‏ريزى است نه سبك و ساختار!

 ج : بسيار خوب، درباره سبك و ساختار در ساخت فيلم مفصّل بحث كردم، آن
مطلب كه فرق نمى‏كند در فيلم سينما باشد يا نوار ويديويى تلويزيون همه آن مطالب كه
آن جا گفته شد اين جا هم جارى است من مى‏خواهم بگويم كه كشف و استخراج شيوه
برنامه‏سازى و توليد حتّى در اين جزئيات و اجرائيات هم سارى و جارى است. اين
مثالها را براى تقريب زدم و بديهى است كه اگر به جهتى مقرّب است به جهاتى مبعّد
باشد، مى‏خواهم بگويم نوع استفاده ما از موسيقى از مونتاژ از كنار هم قرار دادن
برنامه‏ها و حتّى از شكل پخش و نوع برخورد مجرى هم مى‏بايد با توجه به فرهنگمان
اتخاذ شود وگرنه ناخواسته ما را در مسير خواسته دشمن قرار مى‏دهد، مونتاژ، خشن و
سريع يك فريم يك فريم با فرهنگ آرام ما سازگار نيست، موسيقى‏هاى سرسام‏آور، متناسب
با روحيه شرقى نيست (كه اين هر دو را در شروع برنامه‏هاى ورزشى يا سياسى يا … به
كرّات ديده و مى‏بينيم) بيدارى تا پس از نيمه شب و خواب صبح رسم و سنّت ما نيست.
اگر ما بياييم برنامه جالب و ديدنى و پرمخاطبمان را صبح زود پخش كنيم متناسب‏تر
نيست؟ البته اينها همه فرضيه است و به اين معنا نيست كه بايد اين چنين باشد فقط
طرح سؤال است. آيا لااقل نمى‏توان درباره آن فكر كرد؟ و افراد دانشمند،
جامعه‏شناس، روان‏شناس و دين شناس را گردهم جمع كرد، تا راجع به آن بحث كنند؟ آيا
نمى‏شود از مردم نظرخواهى كرد؟ و سؤالهاى ديگرى كه مى‏توان در اين خصوص انديشيد و
مطرح كرد كه منجر به نتيجه‏اى مثبت شده و فرآيند تأثير صدا و سيما را تا حدّى
مطلوب ارتقاء دهد كه قطعاً هم مورد نظر مسؤولين است و هم مورد علاقه ما.

  اميدواريم ان شاء اللّه به
جايى برسيم كه صدا و سيماى ما كاملاً مطلوب و مورد رضاى مقام معظم ولايت باشد.

 مصاحبه طولانى شد و شما هم خسته شديد، از اين رو گفت وگو را به فرجام
مى‏رسانم و منتظر مقاله شما در مورد سبك و ساختار با اتكاء به آيات الهى هستيم و
براى بعد هم اميدواريم به طور منظم مقاله‏هايى را در نقد و نظر برنامه‏هاى هنرى،
سينمائى و تلويزيونى از شما داشته باشيم.

 – از شما بى‏نهايت متشكرم و اميدوارم اين گفت و گو مورد رضاى خدا و
خشنودى قلب مقدس امام زمان قرار گيرد و مجله وزين “پاسداراسلام” در اين گام بلند (پرداختن
به مقوله هنر) همچون هميشه موفق باشد.

سوگنامه شمع انقلاب

 درد فراق

 از لحظه‏اى كه شنيديم قلب او
از حركت ايستاده است، دريافتيم كه پرواز روح آبى او در آسمان عشق آغاز شده است.
افسوس خورديم كه يك سرو بلند بالاى ديگر را نيز از دست مى‏دهيم و بهارى گل افشان
از فصلهاى ملكوتى‏مان خزان مى‏گردد.

 او بوى امام مى‏داد، بوى نماز
شب، بوى مناجات، بوى عاشورا. حنجره‏اش پر از ياحسينى بود كه ظهر عاشورا در حسينيه
كوچك جماران زمزمه مى‏شد، دستهايش عطر زيارتنامه و قرآن مى‏داد، همان قرآنى كه
امام مى‏خواند، لبهايش همان دعايى را زمزمه مى‏كرد كه لبهاى امام ترنّم مى‏كرد.
وقتى براى مردم صحبت مى‏كرد و برايشان از پدر مى‏گفت، احساس مى‏كرديم كه روح خدا
در ميان ماست و رائحه عبايش و شميم عمامه‏اش در مشام عاشقان باقى است.

 صد افسوس كه براى ما دلسوختگان
و داغ ديدگان نگفت كه درد فراق و دورى از پدر مهربانش با وى چه كرد كه اين چنين عزم
سفر كرد و به آغوش گرم و دريايى‏اش پيوست براى ما نگفت كه در آن هجران عظيم و
طاقت‏فرسا چه مى‏كشيد.

 باز هم آسمان ايران گريست.
زمين سيه‏پوش شد و دلهاى مالامال از عشق به ولايت و تولاّى خاندان كبير خمينى فقيد
به تلاطم درآمد، خبر سنگين بود و سوزناك و دردآور: يادگار گرامى امام به لقاء الله
پيوست.

 دستهايى كه شفاى عاجلش را،
عاجزانه از خدا خواسته بودند بر سر و سينه فرود آمدند و بغضهاى گره خورده در گلو
شكست. زخمهاى التيام نيافته داغ فقدان پير جماران دوباره سر باز كرد و داغها تازه
شد، آن كه وجود نازنينش مرهمى بود بر دلهاى سوخته و گداخته از مصيبت جانكاه ارتحال
امام امت، ديده از جهان فانى فروبست و جماران را تنهاتر از هميشه در هاله‏اى از
اندوه و غم فرو برد.

 روح بلند يادگار عزيز و ارجمند
امام به روح خدا پيوست، ستون استوارى كه تكيه‏گاه متين و محكمى بود براى امام
عزيزمان در سالهاى تبعيد و مبارزه پيش از انقلاب و دوران پرحادثه بعد از آن، هر
چند »فراق يار نه آن مى‏كند كه بتوان گفت« ولى هرگاه عشق ديدار يار پير و مرشد و
مرادمان، دلهاى لاله صفت ما را هوايى مى‏كرد به جماران و به حسينيه پرخاطره‏اش
پناه مى‏آورديم و نور آفتاب وجودِ امام راحلمان را در سيماى ستاره آسمان ديدگان
ياران خمينى مى‏جستيم. »احمدآقا«ى عزيز براى ما يادآور چهره نورانى بنيانگذار
انقلاب بود و بوى گل از دست رفته را از گلاب وجودش جستجو مى‏كرديم.

 دردا و دريغا كه چه كوتاه بود
ايام وصال در راه استفاضه از محضر آفتابى سايه آفتاب انقلاب. او كه دلش به عشق
امامش تپيده بود. امامى كه قلبش به گرماى همراهى وجود عزيز و پروانه‏سان او مى‏زد.
حاج احمدآقا محو امام بود چنانكه امام نيز محو خدا بود و در اسلام و انقلاب ذوب
شده بود.

 × احمد آقا در نگاه ولايت

 حضرت امام خمينى‏قدس سره بنيانگذار
كبير انقلاب اسلامى و پدر و مراد احمدآقا، درباره فرزندش مى‏فرمايد:

 »من شهادت مى‏دهم كه احمد
فرزند اين‏جانب از موقعى كه در مسايل روز مورد مشورت است و تماس با كارهاى اين
جانب داشته است، تا حالِ تحريرِ اين كلمات از او خلاف دستورات اين‏جانب مشاهده نكرده‏ام
و در اعلاميه‏ها و امثال آنها تصرفى بدون رضاى من نكرده است و چيزى بر خلاف
گفته‏هاى من هم نسبت نداده است. و بالجمله خلافى از او مشاهده نكردم، لكن بايد
احمد بداند كسانى خصوصاً مثل او كه در اين امور اجتماعى يا سياسى وارد مى‏شوند،
مصون از افترا و ضربه نيستند و بايد او حساب خود را با خداى قادر متعال درست كند و
به ذات مقدسش اتكال نمايد و از بشر ضعيف هراس نداشته باشد، كه مكايد بشرى چون خودش
زودگذر و فانى است و همه به سوى او جلّ و علا خواهيم رفت و اكنون نيز در محضر
مبارك او هستيم.«1

 رهبر معظم انقلاب اسلامى؛ حضرت
آية الله العظمى خامنه‏اى نيز در بخشى از پيام شيوا و ارزشمندش به مناسبت رحلت حاج
احمدآقا، به گوشه‏هايى از زواياى شخصيت و اقدامهاى آن فقيد سعيد اشاره نموده،
فرمودند:

 »در دوران پر حادثه انقلاب،
مرحوم حجةالاسلام والمسلمين حاج سيد احمد خمينى يكى از مؤثرترين عناصر در جريانات
كلى كشور و انقلاب بود. او براى رهبر كبير انقلاب فرزندى مهربان و در عين حال،
مشاورى امين و يارى ديرين و سربازى فداكار و مريدى گوش به فرمان و كارگزارى لايق و
كارآمد بود. امام بزرگ ما بارها محبت پرشور و اعتماد عميق و تحسين قلبى خود نسبت به
اين فرزند خاضع و مطيع خود را بر زبان آورده بود و نزديكترينها گواهى صادق آنچنان
پدرى را، در حق پسر يگانه‏اش از آن زبان پرهيزگار شنيده بودند.

 در طول سالهاى انقلاب چه بسيار
گره‏ها كه به دست او گشوده شد و چه بسيار از كارهاى بزرگ كه به تدبير او انجام شد.
از اينها برتر نقش اين عنصر پرتلاش و پرتوان در حراست عاشقانه از سلامتى جسمى و
آرامش خاطر امام بزرگوار بود. بى‏شك سلامت و توان جسمى و قدرت كارى آن قائد
عظيم‏الشأن در دوران پرمخاطره دهساله، با وجود كهولت سنى و بيمارى قلبى در ميان
عوامل و اسباب عادى از همه بيشتر به ابتكار و مراقبت و پيگيرى دلسوزانه اين فرزند
مهربان، وابسته بود… بى‏شك در آخرين ماههاى دوران نهضت، هيچ كس در ارتباط با
امام بزرگوار نقشى تا بدين حد بزرگ و مؤثر از خود بروز نداده است.«2

 × ويژگيهاى حاج احمد آقا

 يادگار گرانقدر امام، از
ويژگيهاى برجسته‏اى برخوردار بود؛ او در همان حال كه كارگزارى لايق و توانا و
مشاورى امين و نخبه براى امام بود، سياستمدارى هوشمند و زاهدى پرهيزكار و عارفى
شيدا به شمار مى‏رفت كه معنويت و زهد وى تحت شعاع شخصيت سياسى – اجتماعى او قرار
گرفته و كمتر شناسانده شده است.

 به هر حال در اين مختصر به
گوشه‏هايى از زواياى شخصيت اين بزرگمرد اشاره مى‏كنيم:

 1- حمايتهاى ايشان از مقام
ولايت‏فقيه و موضع‏گيريهاى داهيانه آن مبارز نستوه، خصوصاً بعد از ارتحال رهبر
كبير انقلاب اسلامى، همواره موجب دلگرمى و وحدت امت مبارز اسلامى بوده است.

 يادگار امام عميقاً از رهبرى
حضرت آيةالله العظمى خامنه‏اى خرسند بودند و جدّاً معتقد به آن، از اين رو در
وصيتنامه‏اش – كه براى پس از مرگ نگارش يافته و هيچ شائبه انگيزه غير خدايى در آن
نيست – مى‏نويسد: »به حسن و برادرانش اين توصيه را مى‏نمايم كه هميشه سعى كنند در
خط رهبرى حركت كنند و از آن منحرف نشوند كه خير دنيا و آخرت در آن است و بدانند كه
ايشان موفقيت اسلام و نظام و كشور را مى‏خواهند. هرگز گرفتار تحليلهاى گوناگون
نشوند كه دشمن در كمين است.«3

 آن فرزانه بزرگ در زمانِ
زندگانى پربركت خويش نيز بارها، اين مهم را يادآور مى‏شد كه به ذكر نمونه‏هايى از
آن بسنده مى‏كنيم:

 »رهبرى امروز نظام، تنها
تفاوتش با رهبرى قبلى، در شرايط سنّى است و هدف آيةالله خامنه‏اى، همان هدف امام
است.«4 »بايد همگى پشت سر رهبرى قرار گيريم و از آرمانهاى امام و رهبر عزيز و
محبوبمان؛ حضرت آية الله خامنه‏اى دفاع كنيم.«5 »اطاعت از مقام معظم رهبرى، حضرت
آيةالله خامنه‏اى بر همه لازم و واجب است.«6 »ما امروز رهبرى و ولايت داريم و مثل
زمان امام بايد ببينيم كه رهبرى چه مى‏گويد و به آن عمل كنيم و پشت] سر[ او حركت
كنيم.«7 »مواضع سازش ناپذير مقام معظم رهبرى، يادآور مواضع حكيمانه امام خمينى
است.«8 »ميزان تشخيص حق و باطل و ملاك عمل براى ما، رهنمودهاى مقام معظم رهبرى
است.«9

 2- با اين كه آن فقيد سعيد
امكانات مالى فراوانى در اختيار داشت ولى همواره جانب زهد و پرهيز از مصرف
بيت‏المال را در پيش مى‏گرفت، لذا بعد از رحلت حضرت امام‏رحمه الله وقتى برخى از
دوستان به ايشان پيشنهاد مى‏كنند كه دفتر امام با همان قدرت قبلى به كار خود ادامه
دهد، ايشان در پاسخ مى‏فرمايد: »بايد ببينيم هدف از اين كار چيست، براى خود است،
يا خدا، براى اين كه اگر مردم بر تقليد امام‏رحمه الله باقى هستند و سهم امامى در
اختيار دارند كه مى‏خواهند بپردازند بايد هدايت شوند كه بيت‏المال در اختيار رهبر
معظم انقلاب قرار گيرد و ما نبايد در مسائل بيت‏المال وارد شويم و اگر دفتر به
همين وضع باقى بماند تابعيت از هواى نفس است.«

 از اين رو در وصيتنامه
آورده‏اند:

 »من شخصاً در هيچ بانك و
مؤسسه‏اى يا شركتى و از اين قبيل، وجهى ندارم و اگر مختصر پولى در بانك تعاون
اسلامى دارم، شهريه‏هاى مراجع بزرگوار قم است كه بايد صرف فقرا گردد.«

 »وجوهى كه نزد خودم است يا پول
شخصى و يا وجوه شرعيه است كه جاى هر كدام مشخص و روى هر كدام نوشته شده است اگر به
پولى برخورد شد كه مشخص نبود، از اموال خودم محسوب نگردد. كليه وجوهى كه سهم مبارك
و يا خيرات است در اختيار رهبر بزرگوارمان؛ حضرت آية الله خامنه‏اى دامت بركاته
قرار گيرد تا در موارد مقرره‏اش صرف گردد.«

 3- دوستى و دشمنى او با افراد
در جريان انقلاب و پس از آن، فقط براى انجام وظيفه و اداى تكليف بوده است، از اين
رو در وصيتنامه مى‏نويسد: »بين خود و خداى خود رضايت كامل دارم كه تمام تلاشم براى
تقويت اسلام و نظام و امام بوده است و از اين جهت در آرامش كامل به سر مى‏برم.
البته من هم مانند همه كسانى كه درگير كارهاى مختلف مبارزاتى و سياسى هستند
بى‏اشتباه نبودم و به اين اعتراف مى‏كنم، ولى تنها كسانى اشتباه نمى‏كنند كه كارى
نمى‏كنند، در زد و خوردهاى سياسى ممكن است كارهايى انجام داده باشم كه مناسب شأن
امام و ياران امام نبوده باشد، تقاضايم از خدا و ياران امام اين است كه مورد عفوم
قرار دهند. من در جهت مصلحت امام به هيچ فرد و گروهى رحم نكرده‏ام و خيليها را در
اين راستا رنجانده‏ام كه هنوز هم از اين جهت ناراحت نيستم.«

 4- احمد آقا كه پيوسته مورد
توجه حضرت امام بود، مى‏كوشيد تا در راه خودسازى و تهذيب نفس نهايت استفاده را از
وجود مبارك پدر بنمايد. از اين رو بنا به وصيت پدر، مى‏كوشيد تا مراحلى از سير و
سلوك معنوى را طى كند. لذا، گاه در ديدار با برخى از علما مى‏فرمود:

 »هر چند عمر به دست خداست لكن
با توجه به خصوصيات جسمانى و بيماريهايى كه دارم، فكر نمى‏كنم عمر طولانى داشته
باشم و مى‏ترسم خدا را در حالى ملاقات كنم كه كاملاً خالص نشده باشم. لذا از شما
مى‏خواهم مرا دعا كنيد كه در اين چند روزه كه از عمرم باقى مانده، خالصانه زندگى
كنم و در موضعگيريها واقعاً خدا را در نظر بگيرم و در ردّ و تأييد افراد جز خدا
چيز ديگرى را منظور نكنم.«

 حاج احمدآقا، حضرت امام‏عليه
السلام را در خواب ديده و از ايشان پرسيده بود كه در عالم آخرت چه خبر است؟ آقا
فرموده بودند: پسرم، همه حقيقت است، حتى اعمال دستها منعكس است؛ انسان اگر دستش را
هم تكان داده باشد ثبت شده و در عالم آخرت، اين تكان دادن دست، روى هر حسابى بوده،
در آن جا وجود دارد، بنابراين سعى كن هميشه خوب باشى و در جهت تقواى الهى گام
بردارى و اين چهل – پنجاه سال زندگى دنيا آنقدر ارزش ندارد كه به زندگى جاودان
آخرت لطمه‏اى وارد كند بلكه كارى كنيد كه در آن سراى ابدى همواره سربلند باشيد و
فرموده بود: من كه بحمداللّه گذشتم اما محاسبه الهى بسيار سخت است!

 حاج احمد آقا، ويژگيهاى
ارزشمند ديگرى نيز داشت و وجود مباركى بود كه پاسدار راستين اصول و ارزشهاى انقلاب
و بازوى تواناى رهبر معظم انقلاب به شمار مى‏رفت ولى تقدير الهى چنين بود و شايد
مرگ آن عزيز نيز از الطاف خفيه الهى باشد. او به ملكوت اعلى پيوست و در جوار اجداد
گرامى و پدر بزرگوارش آرميد و وصيت او كه دفاع از انقلاب اسلامى و دستاوردهاى بزرگ
آن و پيروى از مقام معظم رهبرى است براى ما به يادگار مانده است. و اميد كه آن بيت
گرامى، همچون مشعلى فروزان، ادامه دهنده آن راه مقدس باشد و امت قهرمانِ ايران با
حضور در صحنه و اطاعت از فرامين حضرت آيةالله العظمى خامنه‏اى به وصيت آن يار سفر
كرده جامه عمل بپوشانند.

 درود خداوند بر او، آن زمان كه
زاد و آن زمان كه چهره در نقاب خاك كشيد و آن هنگام كه برانگيخته خواهد شد.

 × × × × ×

 گل سرخ

 احمد اى نور خدا پور حسين

 اى‏توبيت‏الغزل پير خمين

 اى فدا در ره خونبار حسين

 ياور روح خدا يار حسين

 نوگل سرسبد اين چمنى

 شمع اين محفل و اين انجمنى

 چه شد اين گونه شكستى رفتى

 ديده از روى چه بستى رفتى

 رفتى و ماند به جا
خاطره‏ها

 بى تو شد خاك عزا بر سر ما

 بى تو ايران دل خونين دارد

 بى تو رهبر غم سنگين دارد

 ساختى، سوختى و افسردى

 اى گل سرخ چرا پژمردى؟

 سوختى تا بخدا پيوستى

 از كجاها به كجا پيوستى

 بسكه آماج بلا بود دلت

 سرخ چون كرب و بلا بود دلت

 تو به جان ياور رهبر بودى

 ياور ملت و كشور بودى

 تا ابد ياد تو در سينه
ماست

 كه وفا شيوه ديرينه ماست

(محمد حسن زورق)

 پاورقيها:

 1 ) صفر 1405.

 2 ) جمعه، 26 اسفند ماه
1373.

 3 ) وصيتنامه به تاريخ
1371/6/30

4)  68/4/1

5) 67/7/13

6) 68/11/18

7) 69/10/12

8) 71/12/9

9) 72/3/8

 اسلام و تجمل پرستى

 قسمت
اول

مينا‌هاشمى

  پيش درآمد

 انسان فرزند آب و خاك است و طبيعت مهد او و بالطبع، اين كودك ارشد با
مام خويش اُنس و الفتى ديرينه دارد. از جانب ديگر روح خدايى‏اش براى تكامل و
پرگشودن به عالم معنا، نياز به بريدن از ماده و ماديات دارد و تا در بند ماده
پرستى است نمى‏تواند به نداى قلب و فطرت خود پاسخ مثبت دهد. از اين رو بسان
حيوانى، دو روزه دنيا را در غصه آب و نان و پوشاك گذرانده، چون وقت بريدن از آن
فرا مى‏رسد، مصيبت زده و پريشان و تهيدست در ابتداى راهى مخوف و پر خطر و حساس،
قرار مى‏گيرد. دنياپرستى و دنيادوستى، اساس تمام زشتيها و بديهايى است كه از بشر
سر زده و مى‏زند.1

 اما اين كه دنيادوستىِ مضر چيست و مرز تشخيص آن با آخرت كدام است؟ به
حسب آيات و روايات و ديدگاه عالمان دين، عبارت از امورى است كه در مقابل آخرت قرار
مى‏گيرند. هر چه باعث رضاى خداى سبحان و نزديكى به او مى‏شود، آخرت است اگرچه
ظاهراً متعلق به دنيا باشد؛ از اين رو وقتى شخصى به امام صادق‏عليه السلام عرض
كرد: دنيا را مى‏طلبد و دوست دارد به او رو آورد تا خود و خانواده‏اش از آن بهره
برده، صله رحم نموده، صدقه دهد و حج و عمره به جاى آورد، حضرت فرمودند: اين طلب
دنيا نيست بلكه طلب آخرت است؛2 و هر آنچه باعث دورى از خدا شود دنياست – اگر چه به
ظاهر مربوط به آخرت باشد – حتى عبادتهايى كه به قصد ريا و تظاهر و تحسين مردم صورت
بگيرد هم در اين دسته جا دارند، زيرا از نظر اثر، هيچ تفاوتى با عمل كافران و
مخالفان دين ندارند. از همين رو رسول گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله وسلم فرمود:
مرا با دنيا چكار است؟ حكايت من و دنيا حكايت سوارى است كه در روز گرمى درختى
برايش سبز شود و او در زير آن درخت، خواب كوتاهى نموده، سپس كوچ كرده درخت را
واگذارد.3 در بعضى احاديث هم دنيا را به پلى تشبيه كرده‏اند كه بايد با شتاب از آن
عبور نمود4[و به آن دل نبست].

 در اسلام، دنيا به عنوان وسيله رسيدن به سعادت و تكامل، ابزارى نيكو و
لازم است ولى دل بستن به دنيا و بازماندن از طريق اصلى، به سرنوشت در راه ماندگانى
شبيه است كه در بيابانى بى‏آب و علف، بى‏زاد و توشه، به سر حد مرگ نزديك شده
باشند. در اين بين كسى از راه رسد و گويد: اگر شما را به آبادى باصفايى راهنمايى
كنم، مرا پيروى مى‏كنيد؟ همگى با او پيمان مى‏بندند و راه مى‏افتند. پس از ساعتى
به چاهى – كه اندك آب و گياهى دارد – مى‏رسند. مسافران از آن آب مى‏نوشند و
لحظه‏اى استراحت مى‏كنند؛ ولى چون هنگام حركت فرا رسد، بيشتر آنان سر باز زنند و
گويند همين مقدار آب و گياه ما را كفايت مى‏كند! در نتيجه مى‏مانند و شب، طعمه
راهزنان و درندگان بيابان مى‏شوند.

 ×
ثروت اندوزى

 از مهمترين شعبات دنيا، مال و ثروت است. مال و دارايى، اگرچه براى
انجام وظايف دينى و بقاى بشر لازم و ضرورى است و قرآن، آن را قوام زندگى و زينت آن
دانسته است5 و همچون جان بشر، كالاى مورد معامله در بازار دنياست و خداوند آن را
به بهاى بهشت خريدارى مى‏نمايد؛6 همين طور در اسلام فقر، مذموم و متروك است و
اميرالمؤمنين‏عليه السلام به فرزندش مى‏فرمايد: “يا بنى إنّي أخاف عليك الفقر
فاستعذ باللّه منه فان الفقر منقصة فى الدّين مدهشة للعقل، داعية للمقت؛7 پسرم، من
از فقر بر تو مى‏ترسم پس از آن به خدا پناه آور كه فقر به دين زيان مى‏رساند و عقل
را دچار آسيب مى‏سازد و موجب دشمنى مى‏شود.”

 ليكن اسلام ثروت و جمع‏آورى و اندوختن آن را خطرى مهلك و عظيم دانسته،
انسان و جوامع اسلامى را از آن برحذر داشته و صاحبان ثروتهاى بى‏حساب را به عذابى
سخت بشارت داده است:

 “…
ألذين يكنزون الذَّهب و الفضّة و لاينفقونها فى سبيل اللّه فبشّرهم بعذاب أليم ×
يوم يُحمى عليها فى نارِ جهنّم فَتُكْوى بها جِباهُهُم و جُنوبُهُم و ظُهُورُهُم
هذا ما كَنَزْتُمْ لانفسكم فذوقوا ما كنتم تَكْنِزُون؛8 آنان را كه طلا و نقره
مى‏اندوزند و آن را در راه خدا به مصرف نمى‏رسانند، به عذابى دردناك بشارت بده.
روزى كه [سكه‏هايشان] در آتش دوزخ داغ شوند و با آن صورتها و پشتهايشان را
مى‏سوزانند [و به آنها مى‏گويند] كه اين همان چيزى است كه براى خود گنجينه ساختيد.
پس بچشيد چيزى را كه براى خود اندوختيد.”

 پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم فرمود: “درهم و دينار، كسانى را
كه قبل از شما بودند نابود كرد و نابود كننده شما نيز آنهايند.”9 و به اصحاب خود
فرمود: “من بر شما از فقر نمى‏ترسم بلكه از غنا و مال داشتن مى‏ترسم. خوف دارم كه
دنيا به شما رو آورد و وسعت به هم رسانيد همچنان كه رو آورد به كسانى كه قبل از
شما بودند و شما به آن رغبت كنيد همچنان كه ايشان نيز به آن رغبت نمودند پس هلاك
شدند و شما هم هلاك شويد.”10 و يا فرمودند: “دو گرگِ درنده كه داخل حصار گوسفندان
مى‏شوند اينقدر گوسفندان را از بين نمى‏برند كه دوستى مال و جاه، دين مسلمان را
فاسد مى‏كند.”11 و فرمود: “بدترين امت من زادگان و پرورش يافتگان نعمتند، غذاهاى
گوارا مى‏خورند و لباسهاى نرم و راحت مى‏پوشند و چون سخن گويند، راست نمى‏گويند.”12

 ×
تجمل پرستى

 يكى از خطرناكترين نوع مال دوستى كه آسيبهاى جدّى فردى و اجتماعى به
دنبال دارد، تجمل پرستى و خوشگذرانى بى‏حدّ و حصر و در لسان قرآن و روايات، “اتراف”
است. قرآن در مقام معرفى و بيان خصوصيات گروه مترفان، بيانات صريح و تكان دهنده‏اى
دارد و سخنان پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله وسلم و معصومين‏عليهم السلام پر از
هشدارها در مورد اين گروه است؛ ليكن به جاست به عوض بررسى كلاسيك آيات و روايات،
آنها را در متن پاسخ به يك سؤال رايج بيان نماييم:

 ×
پرسش

 اولاً: هوش و ذكاوت و شمّ اقتصادى يا تخصص و مهارت و زحمت زياد موجب به
دست آوردن ثروتهاى هنگفت مى‏شود و اين استعدادها و تلاشها باعث مى‏شوند كه شخص
ثروتمند، خود را محق بداند كه بتواند آنچه را خود كسب كرده در راههايى كه دوست
دارد هزينه كند و به هر روى مردم در ميزان كاردانى و كارآيى تفاوتهايى دارند و
طبيعى است كه هر كه بهره‏اى فزون دارد، حق انتفاع بيشترى نيز خواهد داشت. به علاوه
شأن اجتماعى افراد متفاوت است، اى بسا زندگى با دم و دستگاه گسترده و خدم و حشم و
زرق و برق، شأن اجتماعى كسى باشد و ديگرى داراى چنين شأنى نباشد.

 از جانب ديگر در بين انبيا و اولياى بزرگ الهى نيز صاحبان ثروت وجود
داشته‏اند؛ حضرات داوود و سليمان‏عليهما السلام داراى ثروتهاى كلان و سرزمينهاى
پهناورى بوده‏اند و تمام عوامل و اسباب طبيعى در خدمت سليمان‏عليه السلام بود تا
امارات و ديگر وسايل رفاهى زندگى را بسازند و بر وى حاضر نمايند13 و يوسف‏عليه
السلام هم در دستگاه حكومت، قدرت و مكنت فراوان به هم زد و دستگاه حكومت فرعون،
محل رشد موسى‏عليه السلام قرار گرفت و… در حالى كه اگر داشتن مال زياد، براى حال
روحى فرد زيان‏آور بود، خداوند متعال هيچ گاه نبوت و رسالت خود را در بين صاحبان
ثروت قرار نمى‏داد.

 ثانياً: آيه “من حرّم زينة اللّه ألّتى أخرج لعباده والطّيبات من
الرّزق…؛14 چه كسى زينت الهى و روزى پاك را كه خداوند براى بندگانش [در زمين] قرار داده است حرام مى‏كند؟”

 دلالت بر حلّيت استفاده از نعمات الهى دارد و آنچه را كه خداوند محترم
شمرده نمى‏توان از صاحبانش سلب و حرام تلقّى نمود!

 پاسخ:

 ×
پيامدهاى اجتماعى اتراف

 گرچه اسلام به آزادى فعاليتهاى اقتصادى احترام مى‏گذارد و هر كس را
مالك دسترنج خويش مى‏داند، ليكن مصالح و حقوق اجتماع را هم از نظر دور نداشته است،
زيرا به هر حال منابع و ثروتهاى قابل استفاده در زمين محدودند و تجمّع آن در دست
عدّه‏اى اندك، موجب محروميت خيل عظيم انسانها مى‏گردد و اميرالمؤمنين‏عليه السلام
هم به آن اشاره فرموده‏اند.15

 به علاوه، ظرفيّت و نيازهاى مادّى انسان محدود است. با مقدار محدودى
غذا سير مى‏شود و بيش از يك لباس نمى‏تواند بر تن كند و مكان محدودى را اشغال
مى‏كند و آنچه بيش از نياز در اختيار دارد، يا بايد صرف افراد نيازمند جامعه شود و
يا آن كه خود از راه اسراف و تبذير و اتراف آن را به مصرف رساند كه اقدامى ظالمانه
است.

 همينك در بعد جهانى شاهديم كه چند كشور ثروتمند به سركردگى آمريكا با
در اختيار داشتن نبض اقتصادى جهان، قسمت اعظم ثروت دنيا را در اختيار دارند و در
برابر آنها، جمعيت بى‏شمار انسانهاى گرسنه و محروم از حداقل معيشت، در يك طرف
هزارها خروار، گندم مازاد بر احتياج – براى تثبيت قيمت آن – به دريا ريخته مى‏شود
و در جانب ديگر شكمهاى برآمده از فرط بى‏غذايى و كودكان گرسنه‏اى كه در حال جان
دادن، لاشخوران را در كمين خود دارند. آرى “در حالى كه تعداد زيادى از كشورهاى
توسعه يافته سرگرم تحقيق بر روى بيماريهاى ناشى از پرخورى‏اند و هنگامى كه هر ساله
صدها ميليون دلار صرف خوراك حيوانات خانگى مى‏شود فقط در هند براساس گزارش سازمان
جهانى خواروبار و كشاورزى، بيش از 201 ميليون نفر در گرسنگى به سر مى‏برند. اين
رقم در كشور اندونزى 33 ميليون، در بنگلادش 27 ميليون نفر و در نيجريه 14 میلیون
نفر و در برزيل و اتيوپى و پاكستان 12 ميليون نفر است. بيش از 40 درصد جمعيت چاد،
مالى و‌هائيتى و موريتانى در گرسنگى به سر مى‏برند.

 … بودجه صرف شده آمريكا بر روى موشك MX فقط در سال 1983 برابر با 2/5 ميليارد دلار
بوده است كه با اين مبلغ قادر بوديم كل مخارج مربوط به واردات گندم آفريقا را در
سال 1979 تأمين كنيم…”16

  1- آلودگى به گناه :

 بى‏عدالتى اقتصادى و توزيع غيرعادلانه ثروت، با ظلم و از بين بردن حقوق
مردم همراه است و مال اندوزان براى پُر كردن انبان خود نياز به دزدى و خيانت به
ديگران دارند و آن گاه كه صاحب ثروتى شدند – چون فراتر از نياز خود در اختيار
دارند – زمينه انجام گناهان برايشان بيشتر فراهم است. از اين رو دسته مترفين و
مرفهين بى‏درد معمولاً طبقه‏اى غرق در گناه و ظلم و فسادند و خداوند آنان را چنين
مى‏شناساند:

 “واتّبع
الّذين ظلموا ما أترفوا فيه و كانوا مجرمين؛17 ستمگران، پيروى تنعم و خوشيهاى دنيا
را كردند و گناهكار بودند.”

 “و
أصحاب الشّمال، ما أصحاب الشّمال… انّهم كانوا قبل ذلك مترفين و كانوا يصرّون
على الحنث العظيم؛18 دست چپى‏ها چه كسانى هستند؟… آنان قبل از اين مترف (تجمل
پرست و مرفّه بى‏درد) بودند و بر گناه بزرگ پاى مى‏فشردند.”

 اميرالمؤمنين‏عليه السلام نيز معاويه را به عنوان مصداق روشنى از جريان
مترفان، سرزنش نموده و به وى مى‏نويسد:

 “…
[اى معاويه] تو مترف و فرو رفته در ناز و نعمتى كه شيطان در تو جا گرفته و به
آرزوى خويش – كه انحرافت بوده – رسيده و آنچنان تو را مسخّر خويش ساخته كه گويى در
تو جارى شده همچون روان شدن جان و خون.”19

 و آن گاه كه آن حضرت اطلاع يافت كه شريح قاضى20 خانه‏اى مجلل به قيمت
هشتاد دينار خريده است، او را احضار كرده فرمود:

 “به
من خبر رسيده كه خانه‏اى به هشتاد دينار خريده و براى آن قباله نوشته‏اى و چند تن
را گواه اين معامله گرفته‏اى…” سپس با خشم ادامه دادند:

 “…
آگاه باش! اگر وقت خريد خانه پيش من مى‏آمدى، براى تو قباله‏اى مى‏نوشتم كه حتى به
يك درهم نيز رغبت نكنى اين خانه را خريدارى كنى و قباله اين است:

 اين خانه را بنده‏اى خوار و پست از مرده‏اى (كسى كه مرگش نزديك است) كه
از خانه‏اش بيرون شده و كوچانده شده خريدارى نموده است. خانه‏اى از سراى غرور، در
محله فانى شوندگان و در كوچه‌هالكان! اين خانه به چهار حد محدود است: مرز اوّل آن
به پيشامدهاى ناگوار و حدّ دوم آن به اندوهها و حدّ سوم به آرزوهاى تباه شده و مرز
چهارم به شيطان گمراه كننده منتهى مى‏شود و درِ خانه از حدّ چهارم باز مى‏شود.”21

  2- اشاعه فساد :

 گناهكارى و ظلم اين گروه خوشگذران، در حد خود آنها باقى نمى‏ماند و به
زودى فساد و تباهى آن جامعه را متعفن مى‏سازد، زيرا آنها ابزار اشاعه فساد در
جامعه هستند. ملت، خوب به ياد دارند كه اولين خانه‏هايى كه فيلمهاى مستهجن ويدئويى
را به درون خود راه دادند كدام منازل بوده‏اند و اولين استقبال كنندگان بى‏تاب
ماهواره ذلّت‏بار چه كسانى‏اند. اصلاً ابزار هلاكت و عذاب الهى يك ملت، همين
مترفينند كه قرآن اين را به صورت قانون و سنتى الهى مطرح مى‏سازد:

 “وقتى
اراده پروردگار به هلاكت قومى قرار مى‏گيرد، مترفين آن ديار دست به نافرمانى
مى‏زنند و فسق مى‏ورزند تا به هلاكت كشانيده شوند.”22

  3- انكار نهضتهاى الهى:

 علاوه بر اين، در مقابل انقلابهاى عظيم ربانى، مترفين، سرسخت‏ترين و
عمده‏ترين مخالفان و سنگ اندازان بوده‏اند كه با تكيه بر دارايى خود شرايط را بر
حق طلبان دشوار و سخت مى‏كنند. قرآن مى‏فرمايد:

 “و
ما أرسلنا فى قرية من نذير الا قال مترفوها انا بما أرسلتم به كافرون؛23 هرگز
پيامبر بيم دهنده‏اى را به سرزمينى نفرستاديم، مگر آنكه مترفين آن ديار گفتند ما
به آنچه شما آورده‏ايد كافريم.”

 مخالف درجه يك ابراهيم‏عليه السلام نمرود است و دشمن نهضت نجات بخش
موسى‏عليه السلام فرعون، و اشراف قريش و مدينه در صف اول مخالفان بعثت و قيام رسول
اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم قرار داشتند.

 در انقلاب عظيم اسلامى ايران نيز مترفان و خوشگذرانان همواره رهبرى
كارشكنان، و شايعه پراكنان و فراريان از جبهه و جنگ و يارى دهندگان گروهكهاى مخالف
و منافق و جاسوسان را بر عهده داشته و دارند. همينهايند كه اكنون هم از آب
گِل‏آلود دوره بازسازى و تعديل اقتصادى ماهى مى‏گيرند و براى رسيدن به متاع
ناپايدار دنيا، سنگينى و ثقل خود را بر شانه ضعيف طبقات محروم جامعه تحميل مى‏كنند
و با بى‏انصافى همچون مگسان هر جا كه نقطه ضعفى پيدا كنند، حمله برده و در كنار
مُبيلهاى خود منتظر نشسته‏اند تا ببينند كدام كالا كمياب شده است تا زودتر آنچه از
آن كالا در اختيار دارند احتكار كرده و با كم فروشى، سختى و عسرت ملت را افزون
نمايند.

 امام خمينى‏قدس سره در قسمتى از پيام خود به نمايندگان مجلس شوراى
اسلامى خطر اشرافى‏گرى را چنين گوشزد مى‏فرمايند:

 “اگر
بخواهيد بى‏خوف و هراس در مقابل باطل بايستيد و از حق دفاع كنيد و ابرقدرتان و
سلاحهاى پيشرفته آنان و شياطين و توطئه‏هاى آنان در روح شما اثر نگذارد و شما را
از ميدان به در نكند، خود را به ساده زيستى عادت دهيد و از تعلق قلب به مال و منال
و جاه و مقام بپرهيزيد. مردان بزرگ كه خدمتهاى بزرگ براى ملتهاى خود كرده‏اند اكثر
ساده زيست و بى‏علاقه به زخارف دنيا بوده‏اند.

 آنها كه اسير هواهاى پست نفسانى و حيوانى بوده و هستند براى حفظ يا
رسيدن به آن تن به هر ذلت و خوارى مى‏دهند و در مقابل زور و قدرتهاى شيطانى، خاضع
و نسبت به توده‏هاى ضعيف، ستمكار و زورگو هستند؛ ولى وارستگان به خلاف آنانند چرا
كه با زندگانى اشرافى و مصرفى نمى‏توان ارزشهاى انسانى – اسلامى را حفظ كرد.”24

 همچنين فرمودند:

 “بايد…
مصلحت زجركشيده‏ها و جبهه رفته‏ها و شهيد و اسير و مفقود و مجروح داده‏ها و در يك
كلام مصلحت پابرهنه‏ها و گودنشينها و مستضعفين، بر مصلحت قاعدين در منازل و مناسك
و متمكنين و مرفهين گريزان از جبهه و جهاد و تقوا و نظام اسلامى مقدم باشند و نسل
به نسل و سينه به سينه، شرافت و اعتبار پيشتازان اين نهضت مقدس و جنگ فقر و غنا
محفوظ بماند و بايد سعى شود تا از راه رسيده‏ها و دين به دنيافروشان، چهره
كفرزدايى و فقرستيزى روشن انقلاب ما را خدشه‏دار نكنند و لكه ننگ دفاع از مرفّهين
بى‏خبر از خدا را بر دامن مسؤولين نچسبانند…”25

 پس زندگى و حقوق فردى بايد به گونه‏اى تنظيم شود كه به حقوق اجتماع
تعدى پيدا نكند. اسلام آزادى و مالكيت فردى را – از نظر كيفيت و چگونگى آن – به
صورت نامحدود جايز نمى‏داند. منطقى هم چنين است، زيرا آزادى بدون مرز و بلاشرط،
عين هرج و مرج و اسارت است. آزادى بى‏حصر قشر رفاه طلب، به معناى تحت فشار بودن و
سختى اقشار محروم جامعه است و عدالت اجتماعى اسلام هرگز آن را تجويز نمى‏كند و به
شدت با آن به مبارزه پرداخته است تا جايى كه پيامبر خدا كسى را كه صبح كند و
اهميتى براى رفع مشكلات و حوايج مسلمين قائل نباشد، مسلمان نمى‏دانند26 و على‏عليه
السلام مردى را كه كاخى در كنار كوخى بنا نهاده و با اسراف، زيادى غذايش را در
زباله‏دان مى‏ريزد و بچه‏هاى همسايه فقير او از آن زباله‏ها استفاده مى‏كنند، مرتد
ناميدند و با خشم فرمودند:

 “اگر
به اين پيرمرد دست پيدا كنم، اول توبه‏اش مى‏دهم و اگر توبه نكرد او را حدِّ
ارتداد مى‏زنم و پس از آن هم چند تازيانه!”27

 قوانين و حدود اقتصادى اسلام از خمس و زكات و مالياتهاى ديگر تا وقف و
صدقه و وصيت و نذر و كفارات و احكام معاملات و تجارات… از يك روح كلى تبعيت
دارند و آن تزريق پول تجمع يافته از دست ثروتمندان و اغنيا به ديگر اعضا نيازمند
آن است؛ همان كه هدف راستين تعديل اقتصادى و عدالت اجتماعى است.

 ادامه دارد

 پاورقيها:

 1)
رأس كل خطيئه حب الدّنيا (اصول كافى، ج2، ص315، روايت1)

 2)
كافى، ج5، ص72، روايت10.

 3)
اصول كافى، ج2، ص134.

 4)
همان.

 5)
نساء (4) آيه 5؛ كهف (18) آيه 46.

 6)
إنّ اللّه اشترى من المؤمنين أنفسهم و أموالهم بأنّ لهم الجنه (توبه “111 ­9)

 7)
نهج البلاغه، شرح ابن ابى الحديد، ج19، ص227، باب 325.

 8)
توبه (9) آيه 34 – 33.

 9)
كافى، ج2، ص316، روايت6.

 10)
ملا أحمد نراقى، معراج السعاده، ص251.

 11)
منيةالمريد، ص51.

 12)
كافى، ج4، ص127، روايت4.

 13)
سبأ (34) آيه 13 – 11؛ سوره ص (38) آيه32 – 30

 14)
اعراف (32 )7.

 15)
ما رأيت نعمة موفوره الاّ وفى جنبها حق مضيع.

 16)
فيدل كاسترو، بحران اقتصادى و اجتماعى جهان، ترجمه غلامرضا نصيرزاده، انتشارات
اميركبير، 1364، ص100.

 17)
هود (11) آيه 116.

 18)
واقعه (56) آيه 46 – 40.

 19)
نهج البلاغه، نامه 10.

 20)
شريح ابن حارث را عمربن خطاب قاضى كوفه قرار داد. چون اميرالمؤمنين عليه السلام
خواست او را عزل كند، اهل كوفه گفتند او را عزل نكن زيرا او از جانب عمر منصوب است
و ما با اين شرط با تو بيعت كرديم كه آنچه ابوبكر و عمر مقرر نموده‏اند تغيير ندهى
و چون مختار ابن ابى عبيده ثقفى به مقام حكومت رسيد، او را از كوفه بيرون نموده،
به دهى كه ساكنين آن يهودى بودند فرستاد و چون حجاج امير كوفه شد او را به كوفه
باز گرداند. وى هفتاد و پنج سال قاضى بود و فقط دو سال آخر عمر كنار ماند و در سن
120 سالگى از دنيا رفت.

 21)
نهج البلاغه فيض، نامه سوم، ص835 – 832.

 22)
اسراء (17) آيه 16.

 23)
سبأ (34) آيه 34.

 24)
صحيفه نور، ج19، ص11 (63/3/7).

 25)
پيام براءت به زائرين بيت اللّه الحرام، “صحيفه نور، ج20، ص124 – 123”.

 26)
من أصبح لايهتمّ بأمور المسلمين فليس منهم (كافى، ج2، ص164، روايت 5)

 27)
اكبر‌هاشمى رفسنجانى، عدالت اجتماعى اسلام در بعد اقتصادى، ص50.

حج ؛ سلوك روحانى

سيد محمود حسينى كاويانى

 × سفر روحانى

 با تو مااى رَز به تابستان
خوشيم

حكم دارى، هين بكش تا مى‏كشيم

 خوش بكش اين كاروان را تا
به حج

اى امير صبر و مفتاح الفرج

 حج زيارت كردن خانه بود

حج ربّ البيت مردانه بود1

 هر سال جاذبه روح‏انگيز و ملكوتى
خانه‏اى بسيار ساده و در عين حال سرتاپا اسرار و عظمت، عدّه‏اى را از اقصى نقاط
عالم به سوى خود مى‏كشد و در اين راه، هيچ سختى و مشكلى اين مشتاقان دلداده را از
راه باز نمى‏دارد. نه هرگز، آن خانه – و صد البته صاحب خانه –
آن‏چنان‏آنهارامجذوب‏كرده‏كه‏اگراين لقاء، جان را هم طلب كند از ديدگاه عاشق و
شيفته اين راه، بهاى‏زيادى‏طلب‏نشده واوهمچنان‏باگامهايى پولادين راه مى‏پويد و
كمترين زمرمه او اين است:

 در بيابان گر به شوق كعبه
خواهى زد قدم

سرزنشها گر كند خار مغيلان غم مخور

 بى‏ترديد، تمامى افرادى كه
بدين سوى روانند در يك حد و رتبه نيستند؛ چه بسيار كسانى كه با انگيزه‏هاى غير
الهى و يا با محرّكه‏هايى مشوب و شرك‏آلود در اين راه قدم نهاده و البته به جاى
بهره از اين زيارت سر تا پا نور چيزى به جز خسارت نصيب آنها نشده است، همان گونه
كه در روايات داريم پاره‏اى از افراد از روزه به غير از تشنگى و گرسنگى بهره‏اى
ندارند.2 عده‏اى نيز از اين سفر فقط گرماى سوزان حجاز و سوغاتهاى بازار آن ديار
برايشان باقى مى‏ماند. اگر به مجموع مناسك انجام شده اين دل غافلان از ديدگاه امام
صادق‏عليه السلام نظرى بيفكنيم مى‏بينيم حضرت هيچ گاه عنوان عبادت به كارهاى آنها
نداده و مى‏فرمايد: “ما أكثر الضجيج و اقلّ الحجيج؛3 يعنى چه بسيارند افرادى كه به
جاى حج‏گزارى، فرياد و هلهله مى‏كنند و چقدر كم‏اند حج گزاران.” ابوبصير از ياران
نزديك مولى گويا از اين بيان حيرت زده مى‏شود و جوياى علت اين نوع توصيف مى‏گردد
كه امام در پاسخ او و يا براى دفع استبعاد ذهنى او مى‏فرمايد: “يا أبا بصير إنّ
أكثَرَ مَنْ تَرى قَرَدَةً وَ خَنازير؛4 يعنى بدان كه اكثر اين افراد (سيرتى)
همچون ميمون و خوك دارند.” به تعبير ديگر، امام مى‏خواهد بفرمايد: آيا از اينان
توقع حج صحيح دارى؟ آيا اينها كسانى‏اند كه از حضرت حق، پاسخ لبيك خويش را دريافت
مى‏دارند؟!

 پس تا اين جا به يك نكته اصلى
توجه نموديم كه قبل از گام نهادن در اين راه مى‏بايست توجّهى به باطن خويش داشته
باشيم و لااقل از شرايط اوليه حضور بى‏بهره نباشيم.

 عارفان نيز كه شرط دوستى و
قبولى تمامى دستورهاى شرعى را فهم باطن آنها مى‏دانند در باب حج، سخنان بسيارى
دارند؛ مثلاً “محى‏الدين ابن عربى” – پايه گذار عرفان نظرى – در اين زمينه بيان
مفصلى دارد كه به خلاصه آن اشاره مى‏شود:

 وى مى‏گويد: ترديدى در اين
نيست كه شرط اصلى و اولى حج، “اسلام” است، چرا كه اصولاً انقياد به دعوت الهى –
اعم از اين كه ظاهرى و يا باطنى باشد – از غير “مُسْلم”، فرض تحقق ندارد، بنابراين
اگر كسى حج‏گزار شد ولى ويژگى انقياد و اطاعت از حضرت حق‏تعالى را در وجود خويش
ايجاد نكرده بود حج او پذيرفته نيست، زيرا فقط حج مسلمان، پذيرفته است.5

 بنابراين اولين گام در حج، كه
قبل از دست يازيدن به اعمال ضرورت دارد، به وجود آوردن روحيه انقياد از فرامين
الهى در قلب و جان ماست. و بديهى است اين تسليم، كه به تعبير فلاسفه، “مقول به
تشكيك” است، از اطاعتهاى ساده و ابتدايى در اتيان واجبات و وانهادن محرمات الهى
شروع مى‏شود تا به اطاعت محض و خالصى برسد كه فرد “كَالمَيّت فى يَد الغَسّال”
باشد؛ يعنى در برابر اراده حق همچون مرده‏اى باشد كه در دست غسّال قرار دارد. از
اين نوع تسليم در اولياى الهى مى‏توان سراغ گرفت كه وقتى پاى اجراى فرامين الهى به
ميان مى‏آيد هر چقدر هم كه آن امر و اجراى آن سهمگين باشد در اطاعت خويش ترديد
نمى‏كنند.

 × ابراهيم مَثَل اعلاى
عبوديت

 هنگامى كه به ابراهيم‏عليه
السلام وحى مى‏شود كه بايد فرزند دلبند خودت را براى ما قربانى كنى، ابراهيم
بى‏درنگ اين امر را با فرزند خويش در ميان مى‏گذارد و از او مى‏پرسد: “فَأنْظُرْ
ماذا تَرى؛ نظر تو در اين امر چيست؟” و جوان بلافاصله پاسخ مى‏دهد: “يا أَبَتِ
افْعَلْ ما تُؤْمَر؛6 يعنى پدرجان، تو امر پروردگار را اطاعت كن و من صبر خواهم
كرد.”

 ناگفته پيداست اين حد از صبر و
مقاومت و اين ميزان از انقياد در توان بسيارى از توده مردم نخواهد بود ولى لااقل
اگر در هنگام انتخاب بين امر الهى و معصيت نتواند به نفس خود تحميل كند كه “إِفْعَل
ما تؤمَر” تو امر را اطاعت كن نه خواهش چشم يا دل يا شهوت يا رياست و أَمثال آن
را، در اين صورت آيا مى‏توان گفت او “مُسْلِم” است آيا او ميان امرِ هواى نفس و دستور
الهى به كدام دستور گردن مى‏نهد؟ يقيناً مسلم همان است.

 قول و فعل آمد گواهان ضمير

زين دو بر باطن شو استدلال گير

 اين گواهى چيست اظهار نهان

خواه قول و خواه فعل و غير آن

 قول و فعلى بى‏تناقض بايدت

تا قبول اندر زمان پيش آيدت

 پس چنان كن فعل خود كو
بى‏زبان

باشد اشهد گفتن و عينِ عيان

 رفتن بنده پى خواجه گواست

كه منم بنده و اين مولاى ماست

 گردش سنگ آسيا در اضطراب

أَشْهَد آمد بر وجود جوى آب7

 در خصوص ورود به حج پيامبر
اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم مى‏فرمايد: “مَنْ حجّ بمالٍ حرامٍ فقال: لبّيك
اللهمَّ لبيك قال اللّه له: لالبّيك و لاسعديك حجّك مردودٌ عليك؛8 يعنى اگر كسى با
مال حرام به حج رود و آن جا بگويد خدايا دعوتت را اجابت كردم خداوند به او
مى‏فرمايد: نه تو دعوت مرا لبيك گفتى و نه خوش آمدى و هر كارى كه مى‏كنى براى خودت
مى‏باشد.”

 × آداب باطنى حج از ديدگاه
امام‏صادق‏عليه السلام9

 ايشان طى بيانى مبسوط به ظرايف
و لطايف نهفته اين سفر روحانى اشاراتى دارند كه در اين جا به چند فراز از آن
مى‏پردازيم:

 × پيراستن جان

 گام نخست: “اذا اردت الحجَ
فَجرِّد قلبك للّه…؛ زمانى كه اراده حج كردى پيش از هر كار مى‏بايست قلبت را از
هر چه غير از اوست خالى كنى” و در واقع با جانى به دور از هر گونه آلودگى به اين
سفر دست يازى…

 براى تبيين اين فراز از سخن
امام‏عليه السلام ناگزير از ذكر مقدمه‏اى هستيم:

 “حج” در لغت به معناى قصد
و آهنگ است و در اين جا چون قصد و عزم بر ديدار خانه دوست است بديهى است هرگز
عاقلانه نخواهد بود كه انسان تا به درِ منزل دوست برود و به حضور او بار نيابد،
بنابراين باطن اين قصد، تصميم بر “لقاء الله” است و اگر هر ديدارى ولو از نوع
ظاهرى كه از بزرگى به عمل مى‏آيد محتاج شرايط خاص اوست بنابراين بر فردى كه
مى‏خواهد آهنگ ديدار دوست كند ضرورى است تا با تهيه زمينه مناسب كارى كند كه او را
راه دهند نه اين كه از همان ابتدا با ديد مطرود به وى نگريسته شود و اين مهم تحقق
نمى‏يابد مگر آن كه حج‏گزار پيش از هر كارى قلب و جانش را از هر چه غير اوست
بپالايد.

 × حكايتى از ملاّى رومى
پيرامون تجرّد كامل عارف از ماسوى اللّه

 مولوى مى‏گويد: جوانى كه ادعاى
عاشقى داشت شبانگاه به در منزل معشوق آمده و در را به صدا درآورد.

 آن يكى آمد درِ يارى بزد

گفت يارش كيستى اى معتمد

 گفت “من” گفتا برو هنگام
نيست

اين چنين خوانى مقام خام نيست

 معشوق وقتى مى‏شنود كه عاشق
مى‏گويد “من” هستم او را نمى‏پذيرد به اين بهانه كه تو چگونه عاشقى هستى كه در
مقابل ما براى خودت “منيّتى” را قائلى؟!

 رفت آن مسكين و سالى در
سفر

از فراق يار سوزيد از شرر

 بعد از يك دوره سير و سلوك و
گداختن در فراق يار ريشه‏هاى منيّت هم مى‏سوزد آن گاه دوباره در مى‏زند:

 گفت يارش: كه بر در كيست
آن

گفت بر در هم تويى اى دلستان

 اين بار چون غرق در وجود يار
شده ديگر خودى نمى‏بيند همه اوست لذا در پاسخ كيست كوبنده در مى‏گويد: كوبنده در،
هم تويى!

 گفت او را كاندر آ اى جمله
من

نى مخالف چون گل و خار و چمن

 نيست سوزن را سر رشته دو
تا

چون كه يكتايى در اين سوزن درآ10

 البته اين مقامى است بس رفيع و
منيع كه همگان مى‏بايست بكوشيم از منيّتهاى خود در برابر اراده و مشيّت و ساير
فرامين او چشم‏پوشى كنيم تا شايسته آن شويم كه توفيق طواف كوى دوست بيابيم وگرنه
اگر كعبه آمال و آرزوى كسى رسيدن به جاه و مقام باشد و يا كعبه ديگرى كه پيوسته به
دور آن ديوانه‏وار مى‏چرخد زراندوزى و يا شهوت‏گرايى و در يك كلمه، هواى نفس باشد
آيا چه بهره‏اى مى‏تواند از طواف كعبه الهى و بيت‏الله ببرد جان او شيفته چيز
ديگرى و جسم در كارى ديگر:

 كعبه جبريل جانها سدره‏اى

 كعبه عبدالبطون شد سفره‏اى

 قبله زاهد بود فيض نظر

قبله طامع بود هميان زر

 قبله ظاهر پرستان روى زن

قبله باطن نشينان ذوالمنن11

 پس مقصود امام صادق‏عليه
السلام در اين فراز گذشته، اين است: اكنون كه مى‏خواهى به حج بروى، حساب خودت را
مشخص كن تا معلوم باشد چه مى‏خواهى؟ كجا مى‏روى؟ و مقصود اصلى در آن جا چيست؟ و
اگر حقيقت امر را بخواهى ملاحظه كنى از همين جا مى‏بايست خواسته‏هاى نفسانى كه
عمرى را در طلب آنها گذرانده‏اى زير پا بگذارى و در دلت علاقه‏اى به غير از يك
علاقه و محبت، چيزى باقى نگذارى چرا كه: “ما جعل الله لرجل من قلبين فى جوفه؛12
خدا هرگز براى كسى دو دل قرار نداده است.” تا با يك دل خود و تمنّيات و ديگران را
دوست بدارد و با ديگر دل، خدا را نه هرگز، محبت يك محبت، جذبه يك جذبه، يار يك
يار، هدف يك هدف و كعبه مقصود هم يكى است تا ما كدام سويى باشيم.

 سخن در اين باب را گرچه بسيار
طولانى است ولى با سروده‏اى از عارف و فيلسوف اسلامى فيض كاشانى به پايان مى‏بريم:

 گفتم كه: روى ماهت تا كى
زمن نهان است

گفتا: تو خود حجابى ورنه رخم عيان است

 گفتم: فراق تا كى؟ گفتا:
كه تا تو باشى

گفتم: نفس همين است گفتا: سخن همان است

 × توكل

 گام دوم: وَ توكّلْ عليه فى
جميع ما يظهر من حركاتك و سكناتك

 توكل عبارت است از يك نوع سكون
و آرامشى كه در اثر واگذارى كارها به حضرت حق در جان انسان متوكل جايگزين مى‏شود،
زيرا اصولاً ما هر چقدر هم كه تلاش كنيم باز نگران نتيجه و پيامدهاى آن هستيم،
نمى‏دانيم آيا با تلاش، مقصود ما عملى مى‏شود يا نه؟ نفس اين ابهامى كه در عقيب هر
كارى به انسان چهره مى‏نمايد ضرورت توكل را به ما گوشزد مى‏كند؛ يعنى تو در حدّى
كه مى‏توانى و در محدوده تواناييهاى تو است موظفى از تلاش دست نشويى امّا اين كه
بالاخره چه مى‏شود؟ اين پيامدها را به خداوند مى‏بايست واگذار كرد و با اطمينان
نفسانى از اين استمداد الهى بدون هيچ تشويش و اضطرابى گام در طريق مقصود نهاد.
مرحوم سبزوارى در اين مورد مى‏گويد:

 توكّلٌ أَنْ تَدَعَ الأمرَ
إلى

مُقَدّرِ الامورِ جلَّ وَ عَلا

 و ليسَ هذا أَنْ تَكُفَّ
عَنْ عَمَل

إذْ رُبَّ أَمرٍ بِوَسائطٍ حَصَل13

 يعنى توكل آن است كه تو كارها
را به خداوندى كه تقدير كننده همه امور است بسپارى و اين توكل به معناى آن نيست كه
دست از عمل بشويى، زيرا چه بسيار امورى كه به واسطه وسايل حاصل مى‏شوند. سالك در
امر توكل به حدّى مى‏رسد كه گرچه در هيچ كارى از امور محوّله به او كوچكترين اهمال
و سستى نمى‏ورزد ولى در عين حال همه چيز را از ناحيه او مى‏بيند و گويا در هيچ
كارى استقلال عمل ندارد. اگر اين خصلت براستى در فردى جلوه‏گرى كند به دنبال آن
مى‏تواند به مقام منيع “رضا” راه يابد. البته توضيح اين مباحث در اين مختصر امكان
پذير نيست، علاقه‏مندان مى‏توانند به كتابهاى منازل‏السائرين و چهل حديث امام خمينى‏قدس
سره مراجعه كنند.

 × اداى حقوق

 گام سوم: وأخْرُجْ من حقوقٍ
تلزِمُكَ مِنْ جَهَةِ المخلوقين

 حقوقى كه از ناحيه ديگران بر
عهده ماست منحصر در اين نيست كه اگر بدهكار بوديم طلب خود را بپردازيم يا حداكثر
اگر غيبت و يا تهمتى را خداى ناخواسته داشته‏ايم از صاحبانش حلاليت بطلبيم آن هم
با حالت طلبكارانه، نه، دايره اين حقوق بسيار گسترده‏اند تا جايى كه سجادالائمه –
سلام الله عليه – در رساله حقوقى خويش پنجاه حق را معرفى نموده، وظايف ما را در
قبال آن گوشزد كرده‏اند. عدم تأديه اين حقوق و بى‏اعتنايى به آنها همچون زنجيرهايى
جان سالك را در خود مى‏پيچد و نمى‏گذارد از اعمالش بهره واقعى ببرد، زيرا علاوه بر
اين كه ما موظفيم نسبت به تمامى چيزهايى كه با آنها مواجهيم عكس‏العمل صحيح و
معقول از خود نشان دهيم كه از آنها به حق تعبير مى‏شود عمل به آنها نيز از عوامل
مؤثر در رشد و تعالى ما محسوب مى‏گردد.

 هر سال جاذبه روح‏انگيز و
ملكوتى خانه‏اى بسيار ساده و در عين حال سرتاپا اسرار و عظمت، عدّه‏اى را از اقصى
نقاط عالم به سوى خود مى‏كشد و در اين راه، هيچ سختى و مشكلى اين مشتاقان دلداده
را از راه باز نمى‏دارد. نه هرگز، آن خانه – و صد البته صاحب خانه – آن چنان آنها
را مجذوب كرده كه اگر اين لقاء، جان را هم طلب كند از ديدگاه عاشق و شيفته اين
راه، بهاى زيادى طلب نشده است.

 × مراقبت در عبادت

 گام چهارم: وَراعِ أَوقاتِ
فَرائضَ اللّهِ وَ سُنَنَ نَبِيِّه‏صلى الله عليه وآله وسلم

 حج‏گزار قبل از آن كه بخواهد
خودش را به كانون عنايات و توجه الهى يعنى كعبه برساند مى‏بايست در مراحل قبل،
دچار كاستيها و نقايص نباشد وگرنه از كسى كه هنوز در دامنه اين كوه نيز قدم ننهاده
چگونه مى‏توان انتظار رسيدن و دستيابى به قلّه كمال و عظمت را داشته باشد او از
اين جا خودش را با عبادت و اطاعت الهى خو مى‏دهد و جانش را با ارتباط الهى مأنوس
مى‏سازد تا در آن جا بتواند بالاترين مرتبه ارتباط را بين خود و خداى خويش ايجاد
كند.

 × تذكر: انسان در طول مدتى كه
به عبادت اشتغال دارد مى‏كوشد تا ارتباطى ميان خود و خالق خويش برقرار سازد بتدريج
هر چقدر بر ميزان اين ارتباط افزوده شود به تبع آن، علقه‏اى بين او و حضرت حق
ايجاد مى‏شود تا جايى كه اين كشش به حدى از قدرت و جاذبه مى‏رسد كه عرفا از آن به
عشق تعبير مى‏كنند. انسان عاشق اگر در عشق راستين باشد هدفى به غير از جلب رضايت
معشوق ندارد، چرا كه مى‏داند اى بسا كوچكترين خلاف ممكن است دل معشوق را به درد
آورد و او را از صحنه حضور خويش محروم سازد. پس او براى اثبات اين كه من در مدعاى
خويش صادقم راهى را به غير از اطاعت محض و تسليم بى‏چون و چرا كه نام آن را عبادت
مى‏گذاريم در پيش روى خويش نمى‏بيند. البته نوافل و مستحبات در اين ميان نقش
مهمترى را نسبت به واجبات ايفا مى‏كنند، در واجب چون اضطرار هست، نمى‏توان امر
اضطرارى را دليل بر محبت گرفت ولى در مستحب چون امر لزومى آن را دنبال نمى‏كند تا
حدى مى‏تواند گواه بر علاقه و عشق بشود.

 بندگى كن تا كه سلطانت كنند

تن رها كن تا همه جانت كنند

 از چه شهوت قدم بيرون گذار

تا عزيز مصر و كنعانت كنند

 بگذر از فرزند و مال و جان
خويش

تا خليل الله دورانت كنند

 × إِحرام از ما سوى الله

 گام پنجم: واحرِمْ عن كلّ
شَى‏ء يمنعُكَ من ذكر اللّه عزّوجل و يحجبك عن طاعته

 از اين مرحله وارد اعمال حج
مى‏شويم. نخستين عمل حج‏گزار، احرام است. احرام به معناى حرام نمودن يك سرى از
امور است، در نماز نيز با تكبيرةالاحرام محرمات خارج از نماز از قبيل خوردن،
آشاميدن حركت كردن و… آغاز مى‏شود، امّا در حج يك سرى از امور ويژه با لبّيك بر محرم،
حرام مى‏شود: از قبيل نگاه در آينه، لباس دوخته پوشيدن، استعمال عطر و بوى خوش
و… ولكن حقيقتاً محرم از زمانى كه مى‏گويد لبّيك يعنى خدايا دعوتت را اجابت كرده
و به سوى تو آمدم مى‏بايست با تمام جان و وجود به طرف خدا برود و لازمه اين همان
چيزى است كه امام صادق‏عليه السلام مى‏فرمايد: “با احرام مى‏بايست از هر چه غير
خداست و يا تو را از اطاعت او دور مى‏كند براى هميشه دورى گزينى.”

 و لبِّ بمعنى إجابةً صافيةً
خالِصةً زاكيةً للّه تَعالى، آن وقت مى‏بايست تلبيه و پاسخگويى به دعوت حق را كه
همان اجابت دعوت محسوب مى‏شود به صورتى خالص، پاكيزه و به دور از هرگونه شوائبى
فقط براى خدا آورده شود؛ يعنى حقيقتاً بگويى كه آمدم و در آمدنت صادق باشى و براى
هميشه ملتزم به اين بازگشت به سوى خدا باشى.

 × طواف

 گام ششم: وطِف بقلبك مع
الملائكة حول العرش…

 در روايات متعددى از حضرات
معصومين‏عليهم السلام نقل شده است كه: خداوند كعبه را بسان عرش خويش بنا نهاده است
و زمانى كه از امام صادق‏عليه السلام از سرّ تربيع (چهار ضلعى بودن) كعبه و عرش
الهى سؤال مى‏كنند حضرت مى‏فرمايد: چون كلماتى كه اسلام بر آن بنا شده است چهارست
كه همان تسبيحات اربع باشد: 1- سبحان الله 2- الحمدلله 3- لااله‏الاالله 4- الله
اكبر.14

 اين كه حضرت فرموده‏اند “كلمه”،
بى‏شك مقصود حرف نيست، تا عرش الهى بر يك سرى از حروف الفبايى استوار شده باشد
بلكه كلمه در اين جا نمايانگر واقعياتى است وجودى كه قوام هستى بر پايه آنها
استوار است و اين همان كلمه‏اى است كه در قرآن آمده است: عيسى‏عليه السلام كلمة
الله است15 آن وقت همان گونه كه ملائكة الله در حول محور عرش الهى كه عظمت آن،
آنان را به حيرت و تحيّر كشانده، در گردشند شما نيز كعبه را مثالى از عرش الهى
دانسته و با قلب خويش به دور آن محور گردش كنيد تا بدانيد قوام وجودى شما از
كدامين محور ناشى مى‏شود غير از آن كه نفس طواف و گردش، شدت علاقه انسان را به
چيزى مى‏رساند چرا كه گاهى انسان از چيزى به صورت گذرا عبور كرده و گاهى در آن
درنگ مى‏كند و گاهى پروانه‏وار دل از محبوب واقعى نمى‏تواند جدا كند آن وقت به
مقام طواف مى‏رسد و در اين هنگام با تمام نظام آفرينش هماهنگ مى‏شود و خويشتن خويش را در آن محور مى‏بايد:

 جرعه چون ريخت ساقىّ الست

بر سر اين خاك شد هر ذرّه مست

 جوش كرد آن خاك و مازان
جوششيم

جرعه ديگر كه بس بى‏كوششيم

 چون بيفزايد مىِ توفيق را

فوت مى‏بشكند ابريق را

 عاقلا! مجنون حقّم بى‏قرار

در چنين بى‏خويشيم معذور دار

 گام هفتم: تلاشى خالصانه در
نجات گوهر جان از چنگال هوس

 و هَرْوِلْ هَرباً من هواك…
وقتى كه پاى در مسعى نهادى بدان كه دستيابى به وصال حضرت دوست نيازمند تلاشى
عاشقانه است در آن جا هروله كن و آن را به منزله گريز از گرايشات غير خدائيت قرار
ده و از خودت بيرون شو و از احوال گذشته‏ات در جان و قلبت ابراز انزجار و تنفر كن
و اين كار را به آخر برسان و مردانه پيروزمند قدم به پايان راه گذار.”

 × خروج از لغزشها

 گام هشتم: واخْرُجْ عن غفلتك و
زلاّتك بخروجك الى منى و لا تتمنّ ما لا يحلّ لك و لا تستحقّه

 زمانى كه از سرزمين منى خارج
مى‏شوى مى‏بايست از لغزشها و غفلتهايت كه منشأيى به‏غير از دستيابى به آرزوهاى
واهى و دور و دراز دنيوى ندارد خارج شده باشى؛ يعنى در آن سرزمين مى‏بايست
آرزوهايت را بازشناسى كنى و بدانى اگر خودت را در باتلاق خواهشهاى دل رها كنى
بى‏ترديد تا تمام هستى‏ات را به پاى آن درخواستهاى مكرر نريزى از آن رها نخواهى
شد، به تعبير سعدى:

 چشم تنگ مرد دنيا دوست را

يا قناعت پر كند يا خاك گور

 پس‏قبل‏ازآن‏كه مشتى خاك كه بر
روى جسد ما ريخته مى‏شودبه‏اين‏تقاضاى‏شديد آرزوها پايان دهد تو در منى آنها را بر
زمين بگذار و ديگر به دنبال چيزى‏كه‏شايسته‏دستيابى‏نيست وياحرام است مباش.

 × عرفات؛ سرزمين عرفان و
شناخت

 گام نهم: واعْترف بالخطايا
بعرفات وَ جَدّد عهدك عنداللّه بوحدانيته

 در عرفات، زمان مناسبى است كه
از خطاهاى گذشته عذرخواهى كرده و با خدايت عهدى دوباره برقرار سازى، چرا كه عهد
بندگى ما با خداوند را بارها شيطان نقض كرده است، گرچه خداوند هشدار داده بود كه:
أَلَمْ أَعْهَد إليكم يا بني آدم ان لا تعبدوا الشيطان” ولى اين پيمان هر بار به
بهانه‏اى از ميان مى‏رفت در اين جا يك تجديد عهد بنيادين كه وسوسه‏هاى شيطان
نتواند خللى در آن ايجاد كند مى‏بايست ايجاد شود تا از عرفه بدون معرفت خارج نشده
باشيم.بقيه در صفحه50

 بقيه از حج؛ سلوك روحانى

 × رمى زشتيها

 گام دهم: وَارْمِ الشَهواتِ، و
الخساسة والدّنائةَ، و الافعالَ الذميمةِ عِنْدَ رَمْىِ الجمرات

 هنگامى كه شيطان را هدف
مى‏گيرى و او را رمى مى‏كنى با همان سنگى او را نشانه بگير كه او تو را هدف قرار
داده كه عبارت از شهوات و ميلهاى افسار گسيخته، تن دادن به پستى‏ها و كارهاى
ناپسند و ناروا باشد تو در واقع آنها را از خود دور مى‏كنى و آنچه از شيطان
گرفته‏اى به سويش پرتاب مى‏كنى تا براى هميشه ارتباط خودت را با او قطع كرده و از
تحت ولايت او خارج شوى.

 × قربانى

 گام يازدهم: وَاذْبَحْ حنجرة
الهوى والطمع عند الذبيحة

 با ذبح تو گويى براى هميشه
شاهرگ هواىِ نفس و گرايشهاى واهى را قطع كرده و لاشه او را سويى مى‏افكنى و صد
البته اين كار را فقط براى رضايت الهى انجام مى‏دهى گويا زبان حال تو در آن وادى
چنين است: خدايا! هر چيز كه بخواهد در سر راهم مانع وصال تو شود شاهرگ آن را بريده
و از وجودم جدا مى‏كنم و شايد اين كار كنايه از اين باشد كه خدايا آنچه براى توست
شايسته زنده ماندن و بقاست و هر آنچه غير توباشد فانى شونده پس چه بهتر كه ما
زندگيمان را وقف امور فانى همانند خواسته‏هاى زودگذر دنيوى نسازيم.

 × تراشيدن سر

 گام دوازدهم: وَاحْلَقِ
العيوبَ الظاهرةِ والباطنةِ بحلق شعرك

 آخرين مرحله‏اى را كه ما در
اين جا بدان مى‏پردازيم حلق رأس است گرچه چه در اين حديث شريف و چه در نفس اعمال
حج ريزه‏كاريها و نكات ناگفته بسيارى باقى مى‏ماند كه پرداختن به همه آنها در اين
جا مقدور نيست. حضرت مى‏فرمايد: با تراشيدن سر از عيوب و كاستيهايى كه تو را احاطه
كرده خودت را بيرون بياور در واقع تو گويى ريشه‏ها را زده‏اى و اكنون فارغ البال
فقط سر در هواى دوست دارى موى سر معمولاً در نزد اقوام مختلف يكى از شاخصه‏هاى
تفاخر و زيور بيرونى محسوب مى‏شود، لذا بيشترين زمان را آرايش او از ما مى‏گيرد كه
اين امر يك نوع توجه كامل به خودِ نفسانى انسان مى‏شود. با دستور تراشيدن آن،
زمينه آزادى او را از توجهات نفسانى از ميان برده و از او انسانى وارسته از اين
تمايلات مى‏سازند چرا كه تمام مشكلات از همين كانون نشأت مى‏گيرد.

 × ختامه مسك

 آنچه كه حج را با تمام
عظمتهايش پايانى خوش و مبارك عطا مى‏كند امر “امامت” است كه اين نيك فرجامى از
زمان پيامبراكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم بود و تاكنون نيز همان است: “ولن تجد
لسنة الله تبديلاً”16

 پيامبر اكرم در آخرين حج، كه
با اعلام قبلى صورت پذيرفته بود و همه مى‏خواستند در آن حضور داشته باشند، بعد از
اتمام مراسم حج در هنگامه بازگشت با امر صريح الهى، بزرگترين شخصيت جهان اسلام را،
كه از كودكى در دامان حضرتش رشد كرده بود و علاوه بر آن افتخار انحصارى وليد كعبه
را از آنِ خويش ساخته و تمامى مشكلات را با دست توانمند خويش از سر راه برداشته
بود، به مقام منيع و رفيع “امامت” منصوب فرمود و با اين نصب، دين كامل و نعمت الهى
به حد تماميت خويش رسيد.17 طبيعى است بدون ولايت حضرت‏على‏عليه السلام هر چقدر كه
تمامى عبادتها – از جمله حج – به خوبى صورت پذيرد باز هم كار ناقص و غير قابل قبول
است و اين امر، نص قرآن كريم است كه مفسران عامّه و خاصه بر آن تصريح دارند و تا
دامنه قيامت به عنوان عامل كمال دين مطرح است، لذا وقتى از امام‏باقرعليه السلام
سؤال مى‏كنند اين كه خداوند فرموده است: “وَ أَتِمُّوا الحَجَّ والعمرة لله؛18 حج
و عمره را براى خدا به پايان ببريد” مقصود چيست؟ حضرت مى‏فرمايد: “تَمامُ الحَجِّ
لقاءُ الإمام؛19 يعنى تماميت حج به رؤيت امام زمان – صلوات الله عليه – است.” كه
بر طبق سيره ائمه هميشه آن بزرگواران در ايام حج حضور پيدا مى‏كرده و شيعيان را در
ضمن اعمال حج آموزش مى‏داده‏اند و اكنون كه زمان امامت حضرت حجة بن الحسن(عج)
مى‏باشد ايشان نيز بدون هيچ ترديدى در جمع حاجيان بوده و ناظر احوال و اعمال آنها
هستند خوشا بر آن كسانى كه با اين لقاء كه لقاء مظهر اسم اعظم الهى‏ست حجّشان را
ختامى نيكو مى‏بخشند و يا لااقل رضايت آن ذات شريف را از اعمالشان حاصل مى‏كنند
اللهم ارزقنا حجّ بيتك الحرام و زيارة وليّك عليه السلام.

 پى‏نوشتها:

 1) لب لباب مثنوى، عين
اول، ص52.

 2) بحارالانوار، ج86،
ص289.

 3) همان، ج27، ص181.

 4) همان،ج47، ص79.

 5) فتوحات مكيه، ج1، ص668.

 6) صافات (37) آيه102.

 7) لب لباب مثنوى، رشحه
ثانيه، ص43 – 42.

 8) ميزان الحكمة، ج2،
ص275.

 9) مصباح الشريعه و مفتاح
الحقيقه، باب11؛ بحارالانوار، ج99، ص124.

 10) مثنوى، دفتراول، ص61.

 11) لب لباب مثنوى، ص53.

 12) احزاب(33) آيه4.

 13) منظومه حكمت، ص357.

 14) بحارالانوار، ج99،
ص57.

 15) نساء(4) آيه171.

 16) فاطر(35) آيه43.

 17) مائده(5) آيه3.

 18) بقره(2) آيه189.

 19) بحارالانوار، ج99،
ص374.

مصونيت شخصيت افراد در جامعه دينى

 آية الله محمد تقى مصباح
يزدى

 اولين چيزى كه در جامعه بايد
رعايت شود حفظ حيات افراد جامعه است. پس از آن مسأله حفظ نسل، مطرح است؛ يعنى
علاوه بر اين كه افراد موجود جامعه بايد نفوسشان حفظ بشود بايد كارى كرد كه نسل
جامعه هم سالم باشد و افراد آينده هم مصونيت جانى داشته باشند. و در اين زمينه
مسائلى از قبيل فحشا و زنا و چيزهاى ديگرى كه به سلامت نسل لطمه مى‏زند مطرح
مى‏شود.

 بعد از آن كه حفظ جان افراد در
جامعه تأمين شد نوبت مى‏رسد به اين كه عِرض و آبروى اشخاص و حيثيت و شرافت و كرامتشان
در جامعه محفوظ باشد و مورد تجاوز قرار نگيرد. در اين زمينه مسائل مختلفى در قرآن
كريم مطرح شده كه در ابواب مختلف كتابهاى اخلاقى عنوان گرديده و ما همه را تحت
همين عنوان حفظ شخصيت و عِرض افراد در نظر مى‏گيريم.

 يكى از آياتى كه مشتمل بر چند
موضوع در همين باره است آيه 12 سوره حجرات است: “يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا
اجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ الظَّنِ إِنّ‏بَعْضَ الظَّنِ إِثْمٌ وَ لاتَجَسّسُوا
وَلايَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاًأَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخيهِ
مَيْتاً فَكَرِهْتُموُهُ وَأتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوّابٌ‏رَحيمٌ” در اين
آيه كريمه، سه نهى آمده است كه تقريباً متدرج هستند:

 سوء ظن:

 اول اين كه نسبت به مؤمنان –
كه تشكيل دهنده افراد جامعه اسلامى‏اند – سوء ظن نداشته باشيد. اين تقريباً آغاز
بدبينى نسبت به افراد است كه منشأ تجاوز به شخصيت ايشان مى‏شود در واقع حفظ شخصيت
افراد را از اين جا شروع مى‏كند كه در دلتان هم نسبت به مؤمنين گمان بد نبريد.

 تجسّس:

 از مرحله گمان شخصى و ابتدايى
كه مى‏گذريم نوبت به مرحله تحقيق درباره لغزشهاى ديگران مى‏رسد. پس علاوه بر اين
كه نبايد گمان بد ببريد نبايد در مقام پى‏گيرى لغزشهاى ديگران هم باشيد. كسانى در
زندگى شخصى خود و در خفا كارهاى نادرستى دارند شما تجسّس نكنيد كه از عيوبشان آگاه
شويد.

 غيبت:

 مرحله سوم، مرحله غيبت است كه
اگر از عيب كسى آگاه شديد آن را بازگو نكنيد تا ديگران را نسبت به او بدگمان و از
عيوب و اسرارش آگاه كنيد و آبرويش را در جامعه بريزيد.

 حكمت كلى اين دستورات اين است
كه هر قدر افراد جامعه با يكديگر روابط دوستانه و صميمانه داشته باشند و انس و
الفت بين ايشان برقرار باشد اهداف زندگى اجتماعى بهتر تحقق پيدا مى‏كند. پس بايد
از آنچه موجب بدگمانى و بدبينى نسبت به افراد مى‏شود جلوگيرى كرد.

 وقتى با نظر واقع بينى نسبت به
افراد جامعه اسلامى هم بنگريم مى‏بينيم كه بالأخره افراد جامعه اسلامى معصوم
نيستند و كم و بيش لغزشها، اشتباهها، خطاها و نقايصى در كار و زندگيشان هست اگر
بنا باشد كه هر كسى خطاهاى ديگران را پى‏گيرى و آفتابى كند و به رُخَش بكشد يا به
ديگران بگويد، ديگر هيچ اعتمادى بين افراد باقى نمى‏ماند. و خداى متعال راضى نيست
كه آبروى مؤمنان نزد يكديگر ريخته شود و ستاريت الهى اقتضا مى‏كند خطاها و
كمبودهاى افراد از نظر ديگران مستور باشد و مصالح جامعه اسلامى هم اقتضا مى‏كند كه
اين لغزشها و كمبودها و چيزهايى كه مربوط به زندگى شخصى افراد است براى ديگران
آشكار نشود.

 ما خودمان هم مى‏توانيم تجربه
كنيم كه مادامى كه نسبت به كسى حسن ظن داريم و خوشبين هستيم گرايش قلبى ما به طرف
او بيشتر است، اما اگر مطلع شويم كه لغزشهايى دارد و مرتكب گناهانى شده است طبعاً
علاقه ما نسبت به او كم مى‏شود. متقابلاً او هم نسبت به ما همين حال را پيدا
مى‏كند. اگر اين وضع شيوع پيدا كند ديگر افراد جامعه اسلامى نسبت به يكديگر محبت
نخواهند داشت و اين باعث گسيختگى جامعه اسلامى مى‏شود. در روايتى نقل شده است كه: “لو
تكاشفتم ما تدافنتم؛ اگر از اسرار يكديگر مطلع مى‏شديد حاضر نبوديد كه جنازه
يكديگر را دفن كنيد.”

 خداى متعال نخواسته است كه
مردم نسبت به هم ديگر بدبين باشند و نسبت به هم بغض و دشمنى و نفرت و كدورت داشته
باشند پس براى اين كه چنين حالتى پيش نيايد و دلهاى مؤمنين از يكديگر دور نشود و
عملاً در زندگى اجتماعيشان اثر منفى نگذارد بايد سعى كرد كه اسرار مردم مكتوم باشد
و عيبهاى افراد بازگو نشود و كسى در صدد يافتن و دانستن آنها برنيايد و اگر
اتفاقاً دانست براى ديگران بازگو نكند.

 البته در مواردى استثنائاتى
هست كه هم علماى اخلاق و هم علماى فقه – كثر اللّه امثالهم – در كتابهاى خود مطرح
كرده‏اند؛ مثلاً در مورد مشورت و جايى كه صلاح انديشى متوقف بر ذكر عيوب طرف هست
اشكالى ندارد، همچنين در مصالح اجتماعى و آن جا كه مى‏خواهند مقامى را به كسى
واگذار كنند و جان و مال مسلمانان را در اختيار او قرار بدهند نبايد به حسن ظن
ظاهرى اكتفا كرد. موارد ديگرى هم هست كه جواز تحقيق يا غيبت، جنبه ثانوى پيدا
مى‏كند ولى اصل اين است كه در زندگى اجتماعى، مسلمانان نبايد درصدد اطلاع از عيوب
شخصى افراد برآيند. از اول تجسس نكنيد تا از عيوب ديگران آگاه شويد و اتفاقاً اگر
آگاه شديد بازگو نكنيد. اين كار به‏قدرى زشت شمرده شده كه غيبت كننده به منزله كسى
دانسته شده كه گوشت تن برادر مؤمنش را بعد از مرگش بخورد!

 البته در اين آيات بحثهاى جزئى
و تفصيلى هم هست كه چون بناى ما بر اختصار است، وارد آن جزئيات نمى‏شويم.

 تهمت:

 مرحله ديگرى كه از غيبت هم
بدتر است، تهمت است، زيرا غيبت اين است كه كسى عيب ديگرى را كه واقعاً در او وجود
دارد بازگو كند، اما تهمت اين است كه عيبى كه ندارد به او نسبت دهد. از اين روى در
قرآن كريم در موارد مختلفى مورد نهى و تقبيح قرار گرفته و روشن است كه اگر چنين
بابى فتح شود ديگر آبرو و شخصيتى براى كسى باقى نمى‏ماند.

 در اجتماعى كه افراد به خودشان
حق بدهند كه به ديگران تهمت بزنند و نسبتهاى دروغى به ايشان بدهند تيشه به ريشه آن
جامعه مى‏زنند. چنين افرادى چگونه مى‏توانند با همديگر با الفت و مهربانى زندگى
كنند و همكارى و هميارى داشته باشند و در راه تحقق اهداف اسلامى با يكديگر تلاش
كنند؟!

 در آيه 112 سوره نساء
مى‏فرمايد: “وَ مَنْ يَكْسِبْ خَطيئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ يَرْمِ بِه بَريئَاً
فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتانَاً مُبيناً؛ هر كه خود، خطا يا گناهى كند، آن گاه
بى‏گناهى را بدان متهم سازد، هر آينه بار تهمت و گناهى آشكار را بر دوش خود كشيده
است.”

 و در آيه 58 سوره احزاب
مى‏فرمايد: “وَالَّذينَ يُؤذُونَ الْمُؤمِنينَ وَ الْمُؤمِناتِ بِغَيْرِ
مَااكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتانَاً وَ إِثْمَاً مُبيناً؛ كسانى كه
مردان و زنان مؤمن را بى‏هيچ گناهى كه كرده باشند مى‏آزارند، تهمت و گناه آشكارى
را بر دوش مى‏كشند.”

 آيه ديگر درباره مورد خاصّى
است كه در زمان رسول اللّه‏صلى الله عليه وآله وسلم اتفاق افتاد، يعنى داستانِ
معروفِ “افك” كه در سوره نور ذكر شده و مشتمل بر تعبيرات بسيار شديد اللحن و
دستورهاى آموزنده‏اى است. در آيه 12 سوره نور مى‏فرمايد: “لَوْلا اِذ
سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤمِنُونَ وَالْمُؤمِناتُ بَأَنْفُسِهِمْ خَيْراً وَ
قالُوا هذا إِفْكٌ مُبين؛ چرا هنگامى كه آن بهتان را شنيديد، مردان و زنان مؤمن،
به خود گمان نيك نبردند و نگفتند كه اين تهمتى آشكار است؟”

 در اين آيه، تعبير بسيار لطيفى
است مشعر بر اين كه مؤمنين و مؤمنات بايد جامعه خودشان را يكى بدانند و همه افراد
را به منزله خودشان حساب كنند، زيرا گمان بد بردن درباره مؤمنى را، گمان بد درباره
خودشان شمرده است. تعبير اين است كه: “لَوْلا اِذ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ
الْمُؤمِنُونَ وَالْمُؤمِناتُ بَأَنْفُسِهِمْ خَيْراً” چرا گمان خير درباره خودتان
نبرديد و چرا نگفتيد: “هذا إِفْكٌ مُبين”؟ پس اولين وظيفه مؤمن در مقابل چنين
جريانى اين است كه تكذيب كند و بگويد: “هذا إِفْكٌ مُبين”.

 در دنباله اين داستان
مى‏فرمايد: “اِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِكُمْ ما
لَيْسَ لَكُمْ بِه عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَيِّنَاً وَ هُوَ عِنْدَاللَّهِ
عَظيمٌ؛ آن گاه كه آن سخن را از دهان يكديگر مى‏گرفتيد و چيزى بر زبان مى‏رانديد
كه درباره آن هيچ نمى‏دانستيد مى‏پنداشتيد كه كارى كوچك است، و حال آن كه نزد خدا
كارى بزرگ بود.”

 “وَ لَوْلا اِذ
سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ ما يَكُونُ لَنا أَنْ نَتَكَلَّمَ بِهذا؛ چرا وقتى شنيديد
نگفتيد كه ما حق نداريم چنين سخنانى را بگوييم “سُبْحانَكَ هذا بُهْتانٌ عَظيمٌ”
در جايى كه آبروى مؤمنى در خطر است ديگران موظفند از او دفاع كنند و بگويند چنين
چيزى نيست و ما حق نداريم چنين حرفهايى را بزنيم. بعد مى‏فرمايد: “يَعِظُكُمُ
اللَّهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِه أَبَدَاً إِنْ كُنْتُمْ مُؤمِنين” اگر ايمان
داريد و واقعاً مؤمن هستيد خدا شما را نصيحت و موعظه مى‏كند كه مبادا هرگز چنين
كارى را تكرار كنيد و در ريختن آبروى ديگران و نشر شايعات، شريك شويد!

 دنبال همين مطلب، آيه بسيار
آموزنده ديگرى است براى حفظ و صيانت شخصيت مؤمنان، كه اهميت فوق‏العاده‏اى دارد: “إِنَّ
الَّذينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشيعَ الْفاحِشَةُ فِى الَّذينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ
أَليمٌ فِى الدُّنْيا وَ الآخِرَةِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاتَعْلَمُون”
كسانى كه دوست دارند كارهاى زشت بين مردم شايع بشود و نسبت انجام دادنش بين مردم
شيوع يابد “لَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ فِى الدُّنْيا وَ الآخِرَةِ” داراى عذاب دردناكى
در دنيا و آخرت خواهند بود. باز مى‏فرمايد كه اين محاسبات شما و ارزش سنجيهايى كه
درباره اين گونه كارها مى‏كنيد خيلى ناقص است شما نمى‏توانيد درك كنيد كه اين كار
چقدر خطرناك است: “وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاتَعْلَمُون” در آن جا فرمود: “تَحْسَبُونَهُ
هَيِّنَاً وَ هُوَ عِنْدَاللَّهِ عَظيمٌ” و در اين جا مجدداً تأكيد مى‏فرمايد كه
شما با
اين عقلهايتان
نمى‏توانيد بفهميد نسبتهاى ناروا به ديگران دادن و اين شايعه پراكنيها چقدر خطرناك
است و چه اندازه مصالح جامعه مسلمين را به خطر مى‏اندازد.

 به هر حال يك اصل اساسى در حفظ
شخصيت افراد، جلوگيرى از تهمت و بهتان است.

 تمسخر و استهزا:

 از جمله اسباب به خطر انداختن
شخصيت افراد اين است كه كسانى رو در رو ديگران را تحقير و مسخره و استهزا كنند و
به اين وسيله شخصيت افراد را در ميان جامعه بكوبند و خرد كنند. اين يكى از روشهاى
شيطانى رايجى است كه در همه جوامع وجود داشته و دارد؛ يعنى وقتى مى‏بينند كسى هم
سليقه خودشان نيست يا ممكن است براى آنها مزاحمتى به وجود بياورد مزاحمتى در مال
يا در مقام يا در ساير شؤون زندگى، براى اين كه نگذارند او پيشرفت كند و در جامعه
جايى باز كند او را به باد مسخره مى‏گيرند و شخصيتش را تحقير مى‏كنند.

 اين كار در ميان تمام طوايف و
اقوام رواج داشته و يكى از راههايى بوده كه حتى انبيا را نيز به همين طريق
مى‏كوبيدند و هنگامى كه پيغمبرى در ميان قومى مبعوث مى‏شد يكى از عكس العملهاى
رايج در ميان تمام اقوام اين بوده كه او را مسخره مى‏كردند به اين منظور كه در
جامعه جا باز نكند و مردم با چشم حقارت به او نگاه كنند و به سخنانش درست گوش
ندهند.

 البته اين بدترين نوع مسخره
است، زيرا وجود پيغمبر در ميان جامعه بزرگترين نعمت است و تحقير شخصيت او و مسخره
كردنش كفران بزرگترين نعمت و بزرگترين خيانت در حق جامعه است. كسانى كه پايين‏تر
از مقام نبوتند با نسبت كمترى همين حكم را دارند تا برسند به افراد عادى.

 به هر حال، هر فردى از افراد
جامعه اسلامى موقعيتى دارد كه بايد از اين موقعيت براى مصالح و منافع اسلامى
استفاده بشود و تحقير آن فرد باعث مى‏شود كه همان كارى كه از او مى‏آيد درست انجام
نگيرد و مورد استفاده واقع نشود و اين ضررى است براى جامعه. علاوه بر اين كه ممكن
است در نفوس افراد هم آثار سويى بگذارد، زيرا همه مردم، مثل پيغمبر و امام معصوم
نيستند كه بتوانند كاملاً خودشان را حفظ كنند و اين مسخره‏ها را نديده و نشنيده
بگيرند و خواه ناخواه در نفوسشان آثار سويى مى‏گذارد و گاهى ممكن است ايشان را به
غم و اندوههاى شديد و ناراحتيهاى روانى مبتلا بكند بطورى كه از زندگى فرديشان هم
ساقط بشوند چه رسد به مسائل اجتماعى.

 قرآن كريم روى اين موضوع هم
خيلى تأكيد مى‏فرمايد و نمونه‏هاى زننده‏اى را نيز يادآور مى‏شود. آياتى كه در اين
زمينه هست يك دسته همين دستورهاى كلى است كه مبادا مرد يا زن مؤمنى، فرد مؤمن
ديگرى را مسخره و استهزا كند. و مواردى هم هست راجع به يك جريانات عينى واقع شده
كه آنها را بيان مى‏كند و زشتى و خطر آنها را ذكر مى‏فرمايد. اين جريانات، هم از
ناحيه كفار و هم از ناحيه منافقين و هم از ناحيه ضعفاءالإيمان بوده است. در آيه
212 سوره بقره مى‏فرمايد: “زُيِّنَ لِلَّذينَ كَفَرُوا الْحَيوةُ الدُّنْيا” زندگى
دنيا چشم كفار را به خودش متوجه كرده در نظر ايشان زيبا و باشكوه، جلوه كرده است
بر خلاف مؤمنين كه توجّه به زندگى دنيا ندارند و آن را وسيله‏اى براى آخرت
مى‏دانند و اهتمامشان به دنيا در حدى است كه براى سعادت ابدى مفيد و مؤثر باشد. در
ميان مؤمنين اشخاص فقيرى هستند كه يا اموالشان را در راه اسلام صرف كرده‏اند و
خودشان تهيدست مانده‏اند و يا به علل ديگرى فقير شده‏اند. و كفار براى اين كه
جامعه ايمانى رشد نكند ايشان را به باد مسخره مى‏گيرند: “زُيِّنَ لِلَّذينَ
كَفَرُوا الْحَيوةُ الدُّنْيا وَ يَسْخَرُونَ مِنَ الَّذينَ آمَنُوا” خداى متعال
به مؤمنان دلدارى مى‏دهد كه در مقابل اين مسخره‏ها خودتان را نبازيد و بدانيد كه
نزد خدا و در روز قيامت، مقام عظيمى داريد و مرتبه شما خيلى بالاتر از آنان است: “وَالَّذينَ
اتَّقَوا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ
حِسابٍ” و شايد ذيل آيه اشاره باشد به اين كه علت مسخره، فقر مؤمنين بوده و از اين
روى تأكيد مى‏فرمايد كه خداست كه روزى هر كس را به هر اندازه‏اى كه بخواهد مى‏دهد.

 يكى از مسخره‏هاى شايع، مسخره
منافقين نسبت به مؤمنان بوده است. آنان با اين كه خود را مسلمان جلوه مى‏دادند و
تظاهر به اسلام مى‏كردند مؤمنين واقعى را به جهاتى مسخره مى‏كردند. در آيه 79 سوره
توبه مى‏فرمايد: “أَلّذينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَوِّعينَ مِنَ الْمُؤمِنينَ فِى
الصَّدَقاتِ وَالَّذينَ لايَجِدُونَ إِلاَّ جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ”
كسانى هستند كه وقتى مؤمنين واقعى تطوع مى‏كنند و اموال خود را به عنوان صدقه و
براى پيشرفت اسلام و كمك به فقراى مسلمين در اختيار پيامبر اكرم‏صلى الله عليه
وآله وسلم مى‏گذارند يا خودشان به فقرا مى‏دهند ايشان را مسخره مى‏كنند مخصوصاً كسانى
را كه صدقاتشان خيلى كم است و نمى‏توانند بيشتر كمك بكنند، چنان كه در اين زمان هم
فقرا و بينوايان با اموال محدودى به هزينه جنگ كمك مى‏كرده‏اند و مثلاً پيرزنى چند
تخم مرغ مى‏داد، در صدر اسلام
هم كسانى بودند
كه دلشان مى‏خواست كمك بكنند ولى دسترسى نداشتند و فقط كمكهاى مختصرى انجام
مى‏دادند. منافقين چنين افرادى را مسخره مى‏كردند كه به چه چيزهايى مى‏خواهند دولت
اسلامى را تقويت كنند: “أَلّذينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَوِّعينَ” چشمك مى‏زدند به
يكديگر درباره كسانى از مؤمنين كه تطوع مى‏كردند و با اين كه بر آنها واجب نبود
استحباباً از اموال خود صدقه مى‏دادند. “وَالَّذينَ لايَجِدُونَ إِلاَّ جُهْدَهُمْ”
مخصوصاً كسانى كه به جز چيزهاى كمى دسترسى نداشتند. “فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ” به
همديگر چشمك مى‏زدند و ايشان را مسخره مى‏كردند: “سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَ
لَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ” خدا ايشان را مسخره خواهد كرد. اشاره به اين كه كسانى كه
مؤمنين را مسخره مى‏كنند طرف حسابشان خداست و خدا آنان را به مسخره مى‏گيرد و در
مقابل اين كارهايشان عذاب دردناكى برايشان فراهم كرده است.

 در مورد انبيا هم آياتى داريم
كه بطور كلى مى‏فرمايد: هيچ پيغمبرى مبعوث نشد مگر اين كه مورد استهزاى مردم قرار
گرفت.

 آيه 32 سوره رعد، آيه11 سوره
حجر، آيه41 سوره انبياء، آيه110 سوره مؤمنون، آيه10 سوره روم، آيه 30 سوره يس،
آيه12 و 14 سوره صافات، آيه56 سوره زمر، آيه7 سوره زخرف، آيه9 سوره جاثيه.

 اين آيات در مورد استهزاءهايى
است كه اقوام به انبيا مى‏كردند ولى بعضى از موارد آن بطور مشخصى بيان شده است از
جمله استهزاى قوم نوح‏عليه السلام هنگامى كه آن حضرت در حالى كه بيش از هزار سال
از عمر شريفش گذشته بود به ساختن كشتى پرداخت تا موقع طوفان مؤمنين سوار آن شوند و
از غرق شدن نجات يابند. در آيه 38 و 39 سوره هود مى‏فرمايد:

 “و يصنع الفلك و كلما مرّ
عليه ملأٌ من قومه سخروا منه قال ان تسخروا منّا فانّا نسخرمنكم كما تسخرون فسوف
تعلمون من يأتيه عذاب يخزيه و يحل عليه عذابٌ مقيمٌ؛ نوح، كشتى مى‏ساخت و هر بار
كه مهتران قومش بر او مى‏گذشتند مسخره‏اش مى‏كردند، مى‏گفت: اگر شما ما را مسخره
مى‏كنيد، زود باشد كه ما هم مانند شما مسخره‏تان خواهيم كرد. به زودى خواهيد دانست
كه عذاب بر كه رسد و خوارش سازد و عذاب جاويد بر كه فرود آيد.”

 و در آيه 47 سوره زخرف درباره
حضرت موسى‏عليه السلام مى‏فرمايد: “فَلَما جاءَهُم بِآياتِنا إِذاهُم مِنها
يَضْحَكُون؛ هنگامى كه آن حضرت با قيافه شبانى و چوبدستى خود به سوى فرعونيان آمد
شروع كردند به خنديدن و مسخره كردن كه چه كسى سلطنت ما را تهديد مى‏كند!”

 همچنين در آيات 41 سوره فرقان
و 12 و 14 سوره صافات و آيه9 سوره جاثيه، به استهزاى مردم نسبت به پيغمبر اكرم‏صلى
الله عليه وآله وسلم اشاره شده است. و در آيات 29 تا 31 سوره مطففين مى‏فرمايد:

 “إِنَّ الَّذينَ أَجْرَمُوا
كانُوا مِنَ الَّذينَ آمَنُوا يَضْحَكُون” مجرمين نسبت به مؤمنين پوزخند مى‏زدند “وَ
إِذا مَرُّوا بِهِمْ يَتَغامَزُونَ” هنگامى كه با مؤمنين برخورد مى‏كردند به
يكديگر چشمك مى‏زدند و آنها را به مسخره مى‏گرفتند “وَ إِذا انقَلبوا إِلى
أَهْلِهِم انْقَلبُوا فَكِهينَ” و موقعى كه به خانه‏هايشان باز مى‏گشتند و با زن و
بچه‏هايشان مى‏نشستند كارهاى مؤمنين و گفتار و رفتار آنان را وسيله سرگرمى خودشان
قرار مى‏دادند و مى‏خنديدند.

 و اما آن آيه‏اى كه در مقام
آموزش مؤمنين است آيه 11 سوره حجرات است: “يا أيها الّذين آمنوا لا يسخر قوم من
قوم عسى أن يكونوا خيراً منكم و لانساء من نساء عسى أن يكنّ خيراً منهن و لاتلمزوا
أنفسكم و لاتنابزوا بالالقاب بئس الإسم الفسوق بعد الإيمان و من لم يتب فأولئك هم
الظالمون”.

 نخست‏به‏مؤمنان
سفارش‏مى‏فرمايدكه‏مبادامردان‏يازنان،يكديگررامسخره كنند، بعد اضافه مى‏فرمايد: چه
بسا كسانى را كه بد مى‏پنداريد و نقصها و كمبودهايى را در آنان سراغ داريد از شما
بهتر و نزد خدا عزيزتر باشند.

 اين نكته اخلاقى بسيار مهمى
است كه هم جنبه فردى دارد و هم جنبه اجتماعى؛ يعنى هيچ كس حق ندارد كسان ديگرى را
پست‏تر از خود بداند. چنين انديشه‏اى براى مؤمن و روح ايمان و تربيت ايمانى و الهى
بسيار مضر است. مؤمن براى اين كه تكامل روحى داشته باشد بايد خودش را خيلى پست
ببيند و پيش خودش بايد ذليل باشد درست است كه مؤمنين بايد نسبت به ديگران عزيز
باشند و مخصوصاً در مقابل كفار و دشمنانشان بايد عزتشان را حفظ كنند ولى در درون
خودشان و مخصوصاً نسبت به خداى متعال بايد فروتن باشند و احساس ذلت و خوارى داشته
باشند. در يكى از دعاها امام‏عليه السلام عرض مى‏كند كه:

 “خدايا هر عزتى به من
مى‏دهى ذلتى هم در نفس خودم عطا كن كه هر قدر پيش چشم مردم بزرگتر مى‏شوم پيش خودم
كوچكتر بشوم و مبادا مبتلا به غرور و خودپسندى گردم.”

 اين باب عظيمى است براى
خودسازى كه انسان هيچ وقت خود را بهتر از ديگران نبيند.

 آن داستان حضرت موسى‏عليه
السلام معروف است كه نقل مى‏كنند خداى متعال به حضرت موسى‏عليه السلام خطاب كرد كه
دفعه بعد كه براى مناجات به كوه طور مى‏آيى پست‏ترين مخلوقات را با خودت بياور.
حضرت موسى درصدد برآمد كه مخلوق پستى را پيدا كند و با خود ببرد، در بين انسانها
هر چه خواست كسى را پست‏تر از خودش حساب كند نتوانست و فكر كرد شايد كسى نزد خدا
مقامى داشته باشد و من ندانم و حتى اگر گناهكارى باشد توبه كرده باشد و به واسطه
آن توبه پيش خدا عزيز شده باشد، و به هر حال من از عاقبت هيچ انسانى آگاه نيستم كه
سرانجامش چه خواهد شد و چه مقامى نزد خدا خواهد داشت، از انسانها صرف نظر كرد،
حيوانات طاهر و پاك و بى‏اذيت را هم نتوانست پست‏ترين مخلوقات حساب كند، بالأخره
سگ پليد متعفنى را پيدا كرد و خواست كه آن را بگيرد و با خودش ببرد. يك وقت متوجه
شد كه نمى‏تواند آن را پست‏ترين مخلوقات خدا بشمارد، زيرا اين حيوان گناهى ندارد و
ممكن است انسانى در اثر گناه پيش خدا از سگ هم پست‏تر باشد. اين بود كه دست خالى
برگشت. خطاب شد كه چرا آنچه را گفتيم انجام ندادى؟ عرض كرد: خدايا من نتوانستم كسى
را پيدا كنم كه بگويم اين پست‏ترين مخلوقات تو است. خطاب شد اگر آن سگ را آورده
بودى نامت را از طومار انبيا محو مى‏كرديم.

 به هر حال اين نكته مهمى است
كه بايد توجه كرد به اين كه انسان نبايد هيچ انسان ديگرى – بخصوص مؤمنين را – از
خودش پست‏تر بپندارد و حتى كسانى كه اهل عصيان و مرتكب گناه كبيره هم هستند نبايد
انسان خودش را از آنان بالاتر و بهتر بداند، زيرا ممكن است همين اشخاص توبه كنند و
پيش خدا عزيز بشوند و همان كسى كه خيلى مقام عالى دارد و چه بسا به خودش هم
مى‏بالد سقوط كند و از آن فرد گناهكار پست‏تر بشود. در اين زمينه روايات فراوانى
هست كه هيچ مؤمنى را تحقير نكنيد شايد او از اولياى خدا باشد و شما او را نشناسيد.
و خدا اولياى خودش را در ميان مردم مخفى كرده است پس به هيچ كس با چشم حقارت نگاه
نكن.

 اين جنبه فردى مسأله است و اما
در مورد مسائل اجتماعى، عملاً تحقير كردن و كوبيدن شخصيت ديگران، ضررهاى عظيم
اجتماعى دارد كه جامعه مسلمين را به خطر مى‏اندازد و كمترين زيان آن ايجاد دشمنى و
كدورت در ميان افراد و از بين بردن صفا و صميميت است كه زمينه‏هاى همدلى و هميارى
را در اجتماع ضعيف و نابود مى‏كند.

 در دنباله آيه مى‏فرمايد: “و
لاتلمزوا أنفسكم ولاتنابزوا بالالقاب بئس الإسم الفسوق بعدالإيمان” چشمك زدن،
مسخره كردن، نيش زدن، دست انداختن، اسم بد روى يكديگر گذاشتن و بطور كلى ضربه زدن
به شخصيت افراد در اجتماع موجب اين مى‏شود كه ايمان شخص تبديل به فسق گردد و از
نظر معنوى، سقوط نمايد و گويا با اين تعبير اشاره مى‏فرمايد به اين كه چنين شخصى
نام و عنوانش نزد خدا و ملائكه از “مؤمن” به “فاسق” تبديل مى‏شود.

 همچنين هرگونه برخورد
خشونت‏آميز و توهين‏آميز نسبت به مؤمنين خواه با زبان باشد و خواه با رفتار، و از
جمله فحش دادن و بدگويى كردن، بسيار مذموم و داراى آثار اجتماعى ويرانگر و تباه
كننده‏اى است. دو نفر كه به يكديگر فحش بدهند يا بدگويى كنند ديگر چه اندازه
مى‏توانند نسبت به يكديگر محبت داشته باشند و در فعاليتهاى اجتماعى مشترك همكارى
كنند؟! همين طور ترشرويى و اخم و بى‏اعتنايى كردن باعث مى‏شود كه افراد از يكديگر
رميده شوند و محبت و الفتشان از بين برود. مخصوصاً كسانى كه موقعيت اجتماعى دارند
و در مقام ارشادگرى‏اند و معلم و مربى هستند يا مدير يا كارفرما هستند و با زيردستان
سر و كار دارند حتماً مى‏بايست اين جهت را رعايت كنند.

 در اول سوره عبس مى‏فرمايد: “عبس
و تولّى ان جائه الاعمى” بين مفسران اختلاف است كه فاعل “عبس” كيست؟ مشهور بين
مفسران شيعه اين است كه شخص متكبرى در مجلس پيغمبراكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم
بوده كه از ورود يك فرد فقير نابينايى ناراحت شده و از همنشينى با او ابا كرده است
و از اين جهت فعل غايب و بدون ذكر فاعل آورده شده كه دلالت بر بى‏اعتنايى گوينده (خداى
متعال) نسبت به او دارد.

 سپس مى‏فرمايد: “و ما يدريك
لعلّه يزكّى”؛ يعنى چه مى‏دانى شايد همان مرد نابينا تزكيه شود و به كمالات انسانى
نايل گردد و آن شخص ديگر كه با او مشغول صحبت بودى سودى از سخن تو نبرد. تو بايد
درصدد باشى كه افراد مستعد را تربيت كنى و به وضع ظاهرى و موقعيت اجتماعى ايشان
ننگرى و دل نبندى.

 و در نصايح حضرت لقمان است: “و
لا تصعّر خدّك للناس” اين همان ترش رويى كردن و بى‏اعتنايى كردن به مردم است كه
موجب رنجش خاطر و كدورت و عواطف منفى مى‏شود و علاوه بر ضرر معنوى كه براى شخص
دارد پيوندهاى اجتماعى را هم سست و تهديد به زوال مى‏كند. و در مقابل، گشاده رويى
و تواضع و فروتنى و مهربانى و ملايمت و مانند آنها موجب جذب دلها و جلب محبت و
علاقه ديگران مى‏گردد.

 خداى متعال خطاب به پيغمبر
اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم مى‏فرمايد: “فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ
لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظّاً غَليظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ” از
نعمت و رحمت الهى بر مردم است كه تو نسبت به ايشان نرمخو و مهربان هستى و اگر
درشتخو و سخت دل مى‏بودى مردم از اطراف تو پراكنده مى‏شدند و از هدايت الهى
بهره‏مند نمى‏گشتند و جامعه به سعادت نمى‏رسيد.

سخنان معصومان

منزلت حج

 الف – فضيلت حج

 رسول اكرم – صلى الله عليه و
آله و سلّم – :

 “الحُجّاج والعُمّار وفد
اللَّه؛ دعاهم فأجابوه، و سألوه فأعطاهم.”1

حاجيان و عمره گذاران، ميهمانان خدا هستند؛
خداوند آنان را دعوت كرد و آنها اجابت نموده‏اند و از خدا خواسته‏اند، و خداوند
خواسته‏هايشان را برآورده است.

 امام
صادق – عليه السلام – :

 “حجَّةٌ أفضلُ من عِتْقِ
سبعين رَقَبَة.”2

يك بار به حج رفتن، برتر است از هفتاد برده آزاد
كردن.

 رسول
اكرم – صلى الله عليه و آله و سلّم – :

 “أيها الناس، عليكم بالحجّ
والعمرة، فتابعوا بينهما، فإنّهما يغسلان الذنوب، كما يغسل الماء الدَّرَن، و
ينفيان الفقر، كما ينفى النّار خُبث الحديد.”3

اى مردم! حج و عمره را پياپى به جاى آوريد كه آن
دو، گناهان را مى‏زدايند، چنان كه آب، چرك بدن و لباس را برطرف مى‏كند، و فقر و
تنگدستى را از ميان مى‏برند، همان گونه كه آتش، آهن را مى‏پالايد.

 ب –
فلسفه حج

 رسول اكرم – صلى الله عليه و
آله و سلّم – :

 “إنما أُمر بالحجّ
والطواف، وأشعرت المناسك لإقامة ذكر اللّه.”4

همانا به حج و طواف دستور داده شده و اعمال و
مناسك حج اعلام شده، تا ياد خدا بپا داشته شود.

اميرالمؤمنين على – عليه السلام – :

 “فرض الله الايمان تطهيراً
من الشرك… والحج تقربة للدين.”5

خداوند ايمان را جهت پاكى از شرك… و حج را جهت
نزديكى مسلمانان واجب گردانيد.

 امام
رضا – عليه السلام – :

 “إنّما أمروا بالإحرام
ليخشعوا قبل دخولهم حرم اللّه و أمنه و لئلا يشتغلوا بشي‏ء من أمور الدنيا و
زينتها و لذّاتها، و يكونوا حادّين فيما هم فيه، قاصدين نحوه، مقبلين عليه
بكلّيتهم”6

همانا به احرام دستور داده شد تا اين كه حاجيان
قبل از دخول حرم خدا و محلّ امن او، خاشع شوند، و به چيزى از امور دنيا و زينتها و
لذّتهايش، سرگرم نگردند، و به جانب آنچه تصميم رفتن به سويش را گرفته‏اند، با تمام
وجود روى آورند.

 ج –
اخلاق حاجى

 رسول اكرم – صلى الله عليه و
آله و سلّم – :

 “حجّوا البيت بكمال الدين
والتّفقّه ولاتنصرفوا عن المشاهد الاّ بتوبة و إملاع.”7

  حج خانه خدا را با نهايت ديندارى و بينش انجام دهيد، و بدون توبه و
ريشه‏كنى گناهان، از عبادتگاه‏ها باز نگرديد.

 امام
صادق – عليه السلام – :

 “إذا أحرمتَ فعليك بتقوى
اللّه و ذكر اللّه و قلّة الكلام الاّ بخير.”8

 هنگامى كه احرام بستى، بر تو
باد رعايت تقواى الهى و ياد خدا و كم گويى، جز سخن نيك.

پاورقیها:

 1) جامع الصغير، ج1، ص585.

 2) تهذيب، ج5، ص22.

 3) دعائم الاسلام، ج1،
ص294.

 4) عوالى اللئالى، ج1،
ص323.

 5) نهج البلاغه، حكمت 252.

 6) علل الشرايع، ص274.

 7) احتجاج طبرسى، ج1، ص81.

 8) كافى، ج4، ص338.

گفتار ماه

  در سايه ولايت

 يكى از متفكران دنياى سياست،
چهار ويژگى را، براى رهبران برمى‏شمرد:

 1- صفت نمايندگى (پذيرش از سوى
مردم).

 2- استعداد كشف راههاى حل
مسائل موجود.

 3- قدرت پيش‏بينى مسائل محتمل
الوقوع.

 4- شجاعت و قدرت نفوذ طبيعى.1

 حضرت امام خمينى‏قدس سره
استثنايى‏ترين پيشوايى بود كه اين چهار ويژگى را در فراترين سطح، دارا بود. از اين
رو با پشتوانه حمايت بى‏دريغ مردمى و قدرت آينده‏نگرى زايدالوصف و نيز با شجاعت كم
نظير خود، بسيارى از ناممكنها را ممكن ساخت. اكنون نيز مقام معظم مرجعيت و رهبرى
جهان اسلام؛ حضرت آية الله العظمى خامنه‏اى – مدظله‏العالى – در پرتو تفضلات الهى،
داراى همان خصوصيات برجسته است كه گاه در قالب درك درست از آسيبها و خطرات، و
هشدار در پرهيز از آنها و ارائه راه حلها – براى برطرف ساختن مسائل بغرنج جامعه –
تبلور مى‏يابند.

 معظم‏له در آغاز نوروز 73، عمل
به دو سرفصل مهم: “وجدان كارى” و “انضباط اجتماعى” را به دولت و ملت سفارش نمودند
و در سال جديد نيز ضمن تأكيد بر آن دو، اصل ديگرى را به نام “انضباط اقتصادى و
مالى” بر آنها افزوده، فرمودند:

 “بايد كسانى كه اهل مسائل
فرهنگى هستند، آن را ترويج كنند و آن را درست براى مردم بشكافند و تبيين كنند. آن
كسانى كه اهل برنامه‏ريزى هستند، براى دميدن اين دو روحيه در مردم، برنامه‏ريزى
كنند. آن كسانى كه اهل كار و تلاش هستند، اينها را در خودشان به وجود آورند. هر
كسى اين كار و تلاش را براى خود بكند. آن كسانى كه به مردم تذكر مى‏دهند و براى
مردم تبليغ مى‏كنند، براى مردم در اين باره حرف بزنند.”

 در شرايط كنونى، سقف كار مفيد
در كشور ما – با توجه به دوران حساس سازندگى – غير مطلوب و دور از انتظار است، با
اين كه پيشوايان دينى ما، نه تنها بر تلاش و كار توصيه مى‏كردند، بل خود نيز بدين
مهم مى‏پرداختند و به مثابه كارگران و كشاورزان عادى در مزارع و محلهاى كار به
فعاليت اشتغال داشتند. پيشينه تاريخى ايرانيان نيز گواه آن است كه مردمانى سختكوش
و كار آزموده بوده‏اند كه در روزگارانى بر كره خاكى حكمروايى داشته‏اند، با وجود
اين دو پشتوانه سترگ مذهبى – ملى، چگونه پذيرفتنى است كه ساعتهاى كارى هدر رفته،
در نظام ادارى ما چندين برابر ساعت كار مفيد ارزيابى شود؟ پيداست اين روند، آسيبى
سهمگين بر پيكر نظام ماست كه جز در سايه احساس تعهد و مسؤوليت پذيرى و فعاليت
مستمر، همراه با نشاط و اميد به آينده‏اى بهتر، التيام نخواهد يافت.

 رهبر معظم انقلاب، درباره
نشانه تحقق وجدان كارى فرمودند:

 “اگر در كشور، توليد در
زمينه اقتصادى زياد شده باشد، اگر كيفيت توليد، بهتر و برتر شده باشد، اگر سازندگى
و توسعه بيشترى پيدا كرده باشد، اگر كارهاى اجتماعى و ادارى و اقتصادى روانتر و
آسانتر شده باشد، اگر اجناس مورد استفاده مردم، فراوانتر و در دسترس بيشتر قرار
گرفته باشد و اگر كارهايى از اين قبيل انجام گرفته باشد، اين نشانه اين است كه
وجدان كارى در جامعه ما بطور كل بيدار شده است… اگر خداى ناكرده در اين زمينه‏ها
هيچ پيش نرفته باشيم – كه البته اين جور نيست – در آن صورت دليل اين است كه وجدان
كارى تحركى پيدا نكرده است، اگر چه بحمداللّه پيشرفتهايى داشتيم ولى بايد عرض كنم
كه كافى نيست.”

 آن گاه به معيار تحقق انضباط
اجتماعى در جامعه پرداخته، در تبيين آن فرمودند:

 “اگر تخلفات اجتماعى و
قانون شكنى كم شده باشد، اگر مردم با عادات و آداب صحيح اجتماعى حقيقتاً خو گرفته
باشند، اگر جرم و جنايت در جامعه كم شده باشد و اگر عشق به قانون و ايمان به قانون
زياد شده باشد، آن وقت ما احساس مى‏كنيم كه انضباط اجتماعى به معناى واقعى تحقق
پيدا كرده است. البته مقدارى پيشرفت داشتيم، تلاش شده است، اما نه آن مقدارى كه
مورد نظر اين حقير بود و براى جامعه ما لازم بوده و هست.”

 اسراف و اتراف و تجمل‏پرستى،
گذشته از زيانها و مفاسد فردى، از آسيبهاى انقلابهاى مردمى به شمار مى‏روند كه
پيوسته خاكريز نيروهاى خودى را در معرض خطر قرار مى‏دهند، امام خمينى‏قدس سره با
تلقى درست از اين آفتها مى‏فرمايند:

 “اگر بخواهيد بى‏خوف و
هراس در مقابل باطل بايستيد و از حق دفاع كنيد و ابرقدرتان و سلاحهاى پيشرفته آنان
و شياطين و توطئه‏هاى آنان در روح شما اثر نگذارد و شما را از ميدان به در نكند،
خود را به ساده زيستن عادت دهيد و از تعلق قلب به مال و منال و جاه و مقام
بپرهيزيد. مردان بزرگ كه خدمتهاى بزرگ براى ملتهاى خود كرده‏اند، اكثر ساده زيست و
بى‏علاقه به زخارف دنيا بوده‏اند، آنها كه اسير هواهاى پست نفسانى و حيوانى بوده و
هستند براى حفظ يا رسيدن به آن، تن به هر ذلت و خوارى مى‏دهند.”2

 آية الله العظمى خامنه‏اى نيز
ضمن توصيه به “انضباط اقتصادى و مالى” و زشت شمردن ريخت و پاش مالى و زياده‏روى در
خرج كردن(اسراف)، در اين باره مى‏گويند:

 “اين ]اسراف[ زندگى ديگران
را از لحاظ روانى مختل مى‏كند و امكانات زندگى و اقتصادى را بى‏خود به هدر
مى‏دهد… . شما اين جا مبالغ زيادى؛ مثلاً، مواد خوراكى در فلان ميهمانى معمولى
مصرف مى‏كنيد در حالى كه لازم نيست و در كنار شما و در همسايگى شما در يك محل
دورتر – ولو در اقصى نقاط كشور – كسانى به اين مواد غذايى، براى زندگى و قوت
فرزندانشان و عزيزانشان به آن نياز مبرم دارند… . پس در اموال شخصى هم و مالى كه
از حلال هم به دست آمده باشد اين ريخت و پاش غلط است و خلاف انضباط است و آن كسانى
كه اموال دولتى را مصرف مى‏كنند ديگر بيشتر! من از مسؤولين امور مى‏خواهم جداً در
زمينه مصرف اموال عمومى، در جاهايى كه اولويت ندارد… خوددارى كنيد.”

 كارگزاران هر نظامى، جزو
الگوهاى رفتارى مردمند: “ألنّاس على دين ملوكهم” از اين رو بايد بيش از ديگران خود
را مخاطب توصيه‏هاى رهبر حكيم انقلاب، بدانند و بكوشند پيش از آن كه در صدد توجيه
كارهاى خود برآيند، در اقدامهاى گذشته انديشه كنند و آنها را با اين معيارهاى
خردمندانه ارزيابى كنند و ببينند فى‏المثل آيا تعويضهاى مكرر دكوراسيونهاى برخى از
اداره‏ها، مطابق با سفارشهاى ولى‏فقيه است؟ آيا مخارج پلاكاردها و پيامهاى تبريك و
تسليت – از اموال عمومى – و هزينه‏هاى سرسام‏آور پاره‏اى از سمينارهاى گوناگون –
بى‏فايده يا كم فايده – و مسافرتهاى غيرضرورى، از مصاديق اسراف نيستند؟ و با فرهنگ
ساده‏زيستى علوى، هماهنگند؟ آيا ترديدى هست در اين كه مشروعيت نظام اسلامى، از
ولايت فقيه است و زمينه اجراى آن با آراى عمومى؟ بنابراين هنگامى كه امام و مأموم
توأمان، بر ناپسند بودن اين امور اصرار مى‏ورزند، آيا مرتكبان، بر خلاف نظر صاحبان
حق عمل نكرده و در پيشگاه عدل الهى مؤاخذه نخواهند شد؟ والسلام على من اتبع الهدى

 سردبير

 پاورقيها:

 1 ) رك : متد تحليل
پديده‏هاى سياسى، ص192 – 191.

 2 ) صحيفه نور، ج19، ص11.

        امام خمینی ثابت و استوار از آغاز تا
پایان 

  گفتار ماه                                                             سردبير  

 منزلت حج  

 نعمت مطلقه قرآن                                                  آية الله جوادى آملى

 مصونيت شخصيت افراد                                           آيةالله
مصباح يزدى

 حج؛ سلوك روحانى                                                 سيد
محمودحسينى‏كاويانى

 اسلام و تجمل پرستى                                             مينا‌هاشمى

سوگنامه شمع انقلاب

 سينمادرخدمت‏انديشه‏دينى                                       در مصاحبه
با حجةالاسلام علوى

 حديث هجران  

ماجراى جنگ بدر                                                حجةالاسلام
والمسلمين رسولى محلاتى

 روايت فضيلت                                                   غلامرضا گلى زواره

 خاطرات اسارت                                                  حجةالاسلام
شاكرى

گفته‏ها و نوشته‏ها

 پاسخ به نامه‏ها

 جدول

 گزارشهاى علمى – پژوهشى  

 نگاهى به رويدادها

رهنمودهای مقام معظم رهبری آیت الله خامنه ای

ماهنامه پاسدار اسلام.

صاحب امتياز: دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه
قم.

مدير مسؤول: محمد حسن رحيميان.

دفتر مركزى: قم خيابان شهدا- صندوق پستى
37185/777 – تلفن 24803 – فاكس32332

شعبه تهران : خيابان انقلاب اسلامى – بين فلسطين
و وصال – تلفن 6468283

حساب جارى 600/9 بانك ملت قم- شعبه آموزش و
پرورش.

تك شماره 400 ريال – اشتراك ساليانه 4800 ريال.

چاپ : چاپخانه دفتر تبليغات اسلامى.

 يادآوريها

 1- پاسدار اسلام از مقالات،
اشعار، داستانها و ديگر آثار شما استقبال مى‏كند.

 2- آثار رسيده، بر اساس ضوابط
شوراى نويسندگان، به ترتيب اولويت به چاپ خواهند رسيد. و حتى‏المقدور، مقالات همه
نويسندگان – در صورت برخوردارى از جنبه‏هاى پژوهشى – منتشر خواهند شد، ولكن مطالب
نو و آثار مذهبى در عرصه‏هاى گوناگون، در اولويت قرار دارند.

 3- لازم است، مقاله‏ها براى يك
شماره، در نظر گرفته شوند (حداكثر 15 صفحه دست‏نويس) و در صورت ناگزير بودن، از سه
شماره پى در پى، افزايش نيابند.

 4- فرستادن نسخه اصلى مطالب
لازم است و در صورت ترجمه، ضميمه ساختنِ متن، ضرورى مى‏باشد.

 5- مطالب رسيده، بايد پيش از
اين، چاپ نشده باشند.

 6- مجله در ويرايش و تلخيص
مقاله‏ها، مختار است.

 7- آثار ارسالى، بازگردانده
نمى‏شوند.

 8- بهره جستن از مطالب‏مجله –
با يادآورى مأخذ – آزاد است.

توجه:

 به اطلاع خوانندگان فرزانه
مى‏رساند كه سالنامه شماره سيزدهم مجله پاسدار اسلام، در يك مجلد و با كيفيت مرغوب
و با قيمت 650 تومان تقديم علاقه‏مندان مى‏گردد.

 كتابخانه‏ها، مؤسسات فرهنگى و
خوانندگانى كه مايل به تهيه اين اثر گرانسنگ هستند، مبلغ مذكور را به‏حساب جارى
600 / 9 بانك ملت قم – شعبه آموزش و پرورش، واريز و فتوكپى آن را به آدرس مجله،
ارسال نمايند.

 “روابط عمومى مجله پاسدار
اسلام”

مقام
معظم رهبرى حضرت آية الله العظمى خامنه‏اى

دشمنان دنياى اسلام در اين برهه از زمان
مى‏خواهند هدفهاى خودشان را به دست مسلمانها انجام بدهند. حال ديگر مى‏خواهند كارى
كنند كه مدعى فلسطينيها و ملت فلسطين، نه مزدوران آمريكايى صهيونيست در منطقه و
دولت جعلى دروغين اسرائيل بلكه دولتهاى اسلامى باشند، نگذاريد، نگذاريد كه ملت
فلسطين و ملتهاى مسلمان و انسانهاى حق‏جو و هر دولت بيدار و باوجدان يك طرف قرار
بگيرد و بگويد كه بايد فلسطين را از دست اشغالگر بگيريم، آن وقت عده ديگرى به خاطر
شاد كردن دل آمريكا دل امت اسلامى را بشكنند، دل ملت فلسطين را بشكنند، دل حق
جويان عالم را بشكنند و به نفع اسرائيل غاصب حرف بزنند چرا؟ چرا بايد چنين چيزى
پيش بيايد؟

ما به عنوان ملت ايران، به عنوان اين ملتى كه
قدرت و عزت و عظمت و تواناييهاى گوناگون خود را در اين پانزده – شانزده سال به
اثبات رسانده است و به عنوان مسؤولين اين كشور و به عنوان ملتى كه صاحب اين كشور
است، دست دوستى به همه امتها و ملتهاى اسلامى داده‏ايم باز هم بعد از اين، اين دست
دوستى به سوى آنان دراز است، نه به خاطر احتياج به كسى، نه به خاطر ضعف، ملت بزرگ
ايران ثابت كرده است كه عظمت و بى‏نيازى و قدرت و عزت را به خاطر گرايش به اسلام
از خداى متعال هديه گرفته است و بحمداللّه امروز اين ملت يك ملت سرافراز و بزرگ
است، بلكه به خاطر وحدت و يكپارچگى دنياى اسلام، به خاطر مصلحت مسلمين و امت
اسلامى.

تمام مسلمانانى كه امروز به نحوى دارند شلاق استكبار
را بر تن و جان خودشان مى‏آزمايند ملت بوسنى، ملت فلسطين، ملت چچن، ملتهاى گوناگون
در منطقه، مردم لبنان، مردم كشمير، مردم كشورهاى اسلامى در آفريقا و آسيا، هر
كدامى كه از طرف دشمنان رنجى مى‏كشند اين رنج را از ناحيه يك پارچه نبودن امت
اسلامى مى‏برند و الا اگر امت اسلامى يكپارچه بود هيچ يك از اين قضايا پيش نمى‏آمد
و اگر پيش مى‏آوردند براحتى علاج مى‏شد.

امسال بحمدالله اجتماع عظيم شما در روز 22بهمن،
اجتماع عظيم شما در روز قدس و جمعه آخر، دشمن را خلع سلاح كرد، بدخواهان را مأيوس
كرد، دوستان شما را در اطراف دنيا از اعماق دل خوشحال كرد، انقلاب را يكبار ديگر
بعد از دهها بار باز در مقابل توطئه دشمن بيمه كرد، ان‏شاءاللّه همين روحيه، همين
وحدت و نشاط، همين يكپارچگى، همين حضور در صحنه، همين مهربانى فى مابين ملت و
دولت، همين همدستى و همگامى ملت ايران در همه صحنه‏ها، همه مشكلات را از پيش پاى
شما ملت برخواهد داشت.

73/12/11

من به ملت عزيز خودمان عرض مى‏كنم و به ملتهاى
مسلمان ديگر در همه جاى عالم، در همه اقطارى كه مسلمانى در آن جا زندگى مى‏كند، به
همه مسلمين عرض مى‏كنم بياييد به اين توصيه الهى گوش فرا بدهيد كه قرآن فرياد مى‏زند:
“واعتصموا بحبل اللّه جميعاً و لا تفرقوا”، آمريكا مى‏خواهد امت اسلامى با هم دشمن
باشند شما بياييد بينى مستكبر تفرقه طلب را به خاك بماليد با ايجاد وحدت نگذاريد
دشمن خشنود شود. 73/12/11

عيد
واقعى

 “عيد مسلمين وقتى سعيد و
مبارك هست كه مسلمين خودشان استقلالشان را و مجدشان را، آن مجدى كه در صدر اسلام
براى مسلمين بود به دست بياورند. مادامى كه مسلمين در اين حال هستند، در حال تفرق
و تشتت و در حالى كه همه چيزشان پيوسته به غير است، هيچ روزى براى آنها مبارك
نيست. مبارك آن روزى است كه دست اجانب از ممالك ما، از ممالك اسلامى كوتاه شود و
مسلمين روى پاى خودشان بايستند و امور مملكتشان را خودشان به دست
بياورند.”(58/8/10)

 “من اين سال نو را به همه
مسلمين جهان و ملتهاى مظلوم تحت فشار ابرقدرتها و ملت شريف رزمنده ايران تبريك عرض
مى‏كنم. مبارك باد بر شما ملت بپاخاسته و بيدار كه تمام توان خودتان را در مقابل
قدرتهاى بزرگ كه همه بسيج شده‏اند بر ضد شما، به ميدان آورديد و همان طور كه در
اول نهضت با هم همدست و متحد بوديد، امروز هم در اين سال جديد، همه با هم هستيد و
من اميدوارم كه بيشتر از پيش با هم برادر و همفكر و هم رزمنده باشيد.”(60/1/1)

 “مبارك باشد عيد بر تمام
كسانى كه در اين سال در راه، در سال جلو تمام توان خودشان را در صرف براى پيشرفت
اسلام كردند و اميدوارم كه آن دعايى كه در اول سال در حال تحويل خوانده مى‏شود “يا
مقلب القلوب و الأبصار × يا مدبّر الليل و النّهار × يا محوّل الحول و الأحوال ×
حوّل حالنا الى احسن الحال” براى ملت ما در آن سال تحقق پيدا كرده است و براى اين
سال بالاتر از آن تحقق پيدا كند. تمام قلوب و تمام ابصار و بصيرتها در دست خداى
تبارك و تعالى و يد قدرت اوست. اوست كه تدبير مى‏كند جهان را، ليل و نهار را و اوست
كه قلوب را متحول مى‏كند و بصيرتها را روشن مى‏كند و اوست كه حالات انسان را متحول
مى‏كند و ما آن را در ملت عزيز خودمان، در زن و مرد، در كوچك و بزرگ يافتيم. اين
تقليب قلوب كه قلبها از آمال دنيوى و از چيزهايى كه در طبيعت است بريده بشود و به
حق تعالى پيوسته بشود و بصیرتها روشن بشود و صلاح و فساد خودشان را به وسيله بصيرت
بفهمند، در ملت ما بحمد الله تا حدود چشمگيرى حاصل شده است و من اميدوارم كه در
اين سال جديد به اعلا مرتبت خودش برسد. اين قلبهايى كه قبل از انقلاب توجه به دنيا
داشت، توجه به آمال دنيوى داشت و از غيب كمتر توجه داشت به غيب، و از غيب كمتر
جلوه‏اى در او حاصل مى‏شد، ما امروز مى‏بينيم كه اين جلوه‏ها حاصل شده است و اين
شوق و شعفها به لقاءاللّه براى آنها حاصل شده است و دست عنايت خداى تبارك و تعالى
به سر اين ملت كشيده شده است و ايمان آنها را تقويت فرموده است كه يكى از علائم
ظهور بقيةاللّه – ارواحنا فداه – است.”(61/1/1)

 “خداوند به همه عالم نعمت
فراوان داده است و قابل احصا نيست و ما هم قدرت بر اين كه احصا كنيم نعمتهاى خداى
تبارك و تعالى را نداريم لكن “امّا بنعمةِ ربّكَ فَحَدّث” تا آن اندازه‏اى كه
مى‏توانيم آن چيزى كه به ملت ما خداى تبارك و تعالى عنايت فرموده است بسيار است.
از آن جمله نجات از آن انحطاط فرهنگى و اخلاقى و وصول به مراتبى از مراتب اخلاق و
فرهنگ و پيروزى در جبهه‏ها و بالاتر از آن پيروزى بر نفس كه براى جوانهاى ما در
قشر وسيعى حاصل شده است و من اميدوارم كه براى همه ما اين پيروزى معنوى و اين تسلط
بر نفس و اين تسلط بر شيطان نفس حاصل بشود و ما امروز غرق به نعمتهايى هستيم كه
نمى‏توانيم آن نعمتها را شكرگذارى كنيم الاّ بطور اجمال كه از خداى تبارك و تعالى
تشكر مى‏كنيم كه به ما يك همچو ملّتى عنايت فرموده است كه در همه جبهه‏ها، در همه
صحنه‏ها حاضرند و ما را و جوانهاى ما
را و بانوان ما
را از آن منجلابى كه براى آنها درست كرده بودند خداوند نجات مرحمت فرمود.”(62/1/1)

 “تحويل حال الى احسن الحال
اين است كه ان شاء اللّه در اين سال نو ما تغييرات روحى بدهيم؛ يعنى واقعاً تحول
برايمان حاصل بشود… و ما اميدواريم كه ملت ما در اين سال نو به طورى عمل بكند كه
سيره انبيا بوده است. به طورى عمل بكند كه سيره اوليا بوده است و عمده اين است كه
هواهاى نفس از بين برود، انسان در طول عمر مبتلاى به اين هواى نفس است‏كه‏محتاج به
رياضت است و من كه گوينده‏ام موفق نشدم به اين عمل، و من اميدوارم كه ملت ايران و
همه مسلمانان دنيا يك تحولى پيدا كنند در اين سال نو كه براى خدا كار كنند، براى
سلطه خودشان نباشد، براى ‏پيروزى ‏خودشان‏ نباشد، براى ‏هواهاى ‏نفسانى
نباشد.”(67/12/29)

نگاهى به رويدادها

 جهان اسلام‏

راهپيمايى سراسرى همبستگى با مسلمانان كشمير در
پاكستان برگزار شد.

 (73/11/17)

سيد حسن نصراللّه: با مقاومت، طرحهاى توسعه
طلبانه اسرائيل را خثنى كرده‏ايم.

رژيم الجزاير رهبران جبهه نجات اسلامى را به
نقطه نامعلومى منتقل كرد.

 (73/11/18)

شيخ الازهر: اصولگرايان بايد كشته و يا مصلوب
شوند!

 (73/11/19)

مأموران پليس مصر 3 هزار مسلمان را بازداشت
كردند.

 (73/11/25)

صهيونيستها تظاهرات الخليل را به خاك و خون
كشيدند.

 (73/11/26)

160 هزار مسلمان روزه‏دار فلسطينى نمازجمعه را در قدس اقامه كردند.

 (73/11/29)

39 مسلمان ديگر در الجزاير به شهادت رسيدند.

مقاومت اسلامى لبنان 7 پايگاه رژيم صهيونيستى را
درهم كوبيد.

 (73/11/30)

 دويست هزار روزه‏دار
فلسطينى مراسم روز قدس را در بيت المقدس گرامى داشتند.

حمله مردان مسلح به يك مسجد در كراچى پاكستان 22
كشته برجا گذاشت.

 (73/12/6)

 اخبار داخلى

 رئيس مجلس: نبايد اجازه
داد كه ريخت و پاشها، رابطه بازى و رشوه‏خوارى چون موريانه به جان انقلاب بيفتد.

اولين دكتراى افتخارى دانشگاه تهران به استاد
محمد كريم پيرنيا اعطا شد.

صدها طرح عمرانى و آموزشى در نقاط مختلف كشور
افتتاح شد.

3 نفر از مديران محتكر و گرانفروش در اروميه به انفصال خدمت و
جريمه محكوم شدند.

 (73/11/16)

افزايش قيمت يخچال، تلويزيون، لباسشويى، اجاق
گاز و 23 نوع كالاى پرمصرف ممنوع شد.

 (73/11/17)

اولين اتومبيل ايرانى “شمس – 14” ساخته شد.

رئيس جمهور: مشكلات ايران از مشكلات كليه
كشورهاى منطقه كمتر است.

 (73/11/18)

رئيس جمهور: در آينده حرفهاى خوبى براى دنياى
علم و تحقيق خواهيم داشت.

قلب و كليه‏هاى دختر 18 ساله به سه بيمار زندگى
تازه‏اى بخشيد.

نخستين روبات ايرانى به راه افتاد.

چك در گردش يك ميليون ريالى براى اولين بار وارد
شبكه بانكى شد.

 (73/11/19)

 سخنگوى وزارت خارجه:
اظهارات رئيس مجلس نمايندگان آمريكا خيره‏سرانه و ناشى از عدم تعادل فكرى است.

پسربچه 11 ساله‏اى پس از 30 روز از چنگ آدم
ربايان نجات يافت.

چتر ترمز هواپيماى “ميگ 29” در ايران ساخته شد.

 (73/11/24)

1717 مختلف و گرانفروش در استان تهران شناسايى و به دادگاه معرفى
شدند.

 73/11/)26)

رئيس جمهور: مردم توقعاتى دارند كه برآورده
نمى‏شود ولى مى‏فهمند كه كشور در حال سازندگى است.

شوراى نگهبان قانون ممنوعيت استفاده از آنتن
ماهواره‏اى را تأييد كرد.

پيكر پاك 17 هزار شهيد تاكنون كشف شده است.

 (73/11/27)

دو قارى ايرانى در مسابقات حفظ و تلاوت قرآن
كريم در دمشق مقام اول را كسب كردند.

 (73/12/1)

حجةالاسلام والمسلمين سيد احمد خمينى: بايد
مواظب دين و سلامت نفسمان باشيم تا مثل برخى انقلابيون دچار انحراف نشويم.

دستگاه بازكننده عروق كرونر براى نخستين بار در
ايران راه‏اندازى شد.

 (73/12/3)

رئيس جمهورى: مردم وفادار ايران، دشوارى امروز
را براى سعادت و استقلال آينده كشور تحمل مى‏كنند.

 (73/12/4)

49 نفر در نماز جمعه رشت كشته و زخمى شدند. (73/12/6)

 اخبار
خارجى

كسينجر : بنيادگرايى اسلامى در آينده امنيت ملى
آمريكا را تهديد مى‏كند.

وزير دفاع چچن: روسها براى تصرف گروزنى از
بمب‏هاى خوشه‏اى و شيميايى استفاده مى‏كنند.

صهيونيستها آرامگاه عزالدين قسام را نبش قبر
كردند.

شبكه ماهواره‏اى اسرائيل، تهاجم فرهنگى و
تبليغاتى تازه‏اى را بر ضد كشورهاى اسلامى آغاز كرد.

رژيم نروژ مانع فعاليت مدارس اسلامى اين كشور
است.

 (73/11/16)

رئيس پنتاگون متحدان اروپايى را به رويارويى با
اسلام در حوزه مديترانه فراخواند.

سوريه تقاضاى رژيم صهيونيستى – ساف را براى
محدود كردن گروههاى مبارز فلسطينى رد كرد.

كمك تسليحاتى آمريكا به عراق در جريان جنگ
تحميلى فاش شد.

جنگ لفظى ميان عراق و كويت شدت گرفت.

 (73/11/17)

عربستان، يمن را به از سرگيرى حملات هوايى تهديد
كرد.

اتحاديه اروپا خواستار توقف عمليات نظامى روسيه
در چچن شد.

گفتگوها براى انتقال قدرت در افغانستان با بن
بست روبرو شد.

ساندى تايمز: عامل اصلى سركوب مردم بحرين يك
افسر انگليسى بود.

 (73/11/18)

دودايف رسماً آغاز جنگ چريكى عليه روسها را
اعلام كرد.

رژيم صهيونيستى با شركت گروههاى مبارز فلسطينى در
انتخابات فلسطينيان مخالفت كرد.

 (73/11/20)

واشنگتن پست: مذاكرات ساف و اسرائيل به بن بست
رسيده است.

اعضاى پيمان “ريو” پرو و اكوادور را تحريم
تسليحاتى كردند.

رئيس مجلس نمايندگان آمريكا خواستار سرنگونى
دولت اسلامى در ايران شد.

طرفهاى درگير در افغانستان با انتقال قدرت به يك
شوراى موقت به توافق رسيدند.

سران آمريكا و آلمان، يلتسين را بهترين اميد غرب
خواندند.

 (73/11/23)

250 روسى در انفجار يك پايگاه موشكى توسط چچنى‏ها كشته شدند.

حماس انتخابات در مناطق خودگردان فلسطينى را
تحريم كرد.

مردم مسكو خواستار اعدام وزير دفاع روسيه شدند.

 (73/11/24)

ارتش مكزيك غير نظاميان چياپاس را قتل عام
مى‏كند.

ارتش مكزيك كنترل كامل ايالت چياپاس را در دست
گرفت.

پرو در جنگ با اكوادور آتش بس يكجانبه اعلام
كرد.

شاه حسين خواستار اتحاد اردن با رژيم صهيونيستى
شد.

 (73/11/25)

آمريكا: روسيه به درخواستهاى ما براى قطع همكارى
با ايران بى‏اعتناست.

نيروهاى “گلبدين حكمتيار” از اطراف كابل عقب
نشستند.

سخنگوى وزارت خارجه روسيه: فروش راكتورهاى
هسته‏اى به ايران هيچ تهديد نظامى در پى ندارد. (73/11/26)

نيروهاى طالبان وارد كابل شده‏اند.

وزير دفاع آمريكا: در بازداشتن روسيه از همكارى
اتمى با ايران شكست خورديم.

گاردين: مردم مصر از اسرائيل متنفرند.

 (73/11/27)

مفتى اعظم چچن: گروزنى به تلى از خاكستر مبدل
شده است.

پارلمان اروپا با عضويت تركيه در اتحاديه گمركى
اروپا مخالفت كرد.

احمدشاه مسعود براى تسليم كابل به گروه طالبان
اعلام آمادگى كرد.

 (73/11/29)

اتحاديه افسران روسيه خواستار بركنارى بوريس
يلتسين شد.

چين از فروش تكنولوژى هسته‏اى به ايران حمايت
كرد.

 (73/11/30)

مردم سومالى عليه آمريكايى‏ها دست به تظاهرات
زدند.

پليس پاكستان يك شبكه تروريستى “سپاه صحابه” را
در كراچى متلاشى كرد.

شهردار رم: سلمان رشدى صلاحيت شهروندى رم را
ندارد.

عرفات از روند سازش خاور ميانه ابراز نااميدى
كرد.

طرح سازمان ملل براى انتقال قدرت در افغانستان
با شكست مواجه شد.

 (73/12/3)

گروههاى فلسطينى ساكن ساحل غربى رود اردن عليه
قرارداد سازش ساف – رژيم صهيونيستى با هم ائتلاف كردند.

 (73/12/4)

وزير انرژى اتمى روسيه: هيچ نيرويى قادر به قطع
همكارى هسته‏اى ايران و روسيه نيست.

جاسوسى ديپلماتهاى آمريكايى در فرانسه روابط
واشنگتن و پاريس را بحرانى كرد. (73/12/6)

 گزارشهاى علمى – پژوهشى

علل ايجاد سرطان پوست

 پژوهشهاى جديد در مورد نحوه بروز سرطان پوست نشان مى‏دهد كه يكى از
اجزاى تشكيل دهنده مولكول “دى.ان.اى” كه ويژگيهاى ژنتيكى افراد را در خود جاى داده
از اصلى‏ترين عوامل ايجاد سرطان پوست است.

 روزنامه ايندى پندنت طى مقاله‏اى در اين زمينه نوشت: تابش اشعه ماوراى
بنفش كه در نور تندآفتاب‏سواحل‏درياهاو يا در پيستهاى اسكى و يا مناطق گرمسير از
شدت بسيارى برخوردار است، سبب‏ايجاد تغييراتى در ساختمان ژنتيكى مى‏شود كه راه را
براى ايجاد سرطان پوست هموار مى‏كند.

 بنابراين گزارش دانشمندان تاكنون سه نوع مختلف از سرطان پوست را
شناسايى كرده‏اند كه دو نوع اول آن در صورت تشخيص به موقع قابل معالجه هستند و نوع
آخر موسوم به ملانوماى بدخيم غالباً سبب از پا درآمدن اشخاص مى‏شود.

 كاسته‏شدن‏ازلايه محافظتى ازون موجب شده است كه ميزان ابتلا به سرطان
پوست بخصوص در ميان افراد سفيد پوست رشد زيادى پيدا كند و همين امر مؤسسات پژوهشى
كشورهاى غربى را واداشته تا با صرف هزينه‏هاى گزاف تلاش گسترده‏اى را به منظور
شناسايى مكانيزم بروز سرطان پوست و راههاى مقابله با آن آغاز كنند.

 تحقيقات تازه در مورد سرطان پوست نشان داده است كه تابش اشعه ماوراى
بنفش به بدن موجب مى‏شود كه دو جزو از ميليونها جزو تشكيل دهنده مولكول “دى.ان.اى”
به يكديگر متصل شده و به اين ترتيب مانع از آن مى‏شوند كه اين مولكول به طريق
معمول خود را تكثير كند. درست نظير آن كه وقتى دو صفحه از صفحات يك كتابچه راهنما
به هم چسبيده باشند ديگر نمى‏توان دستورالعملهاى مندرج در آن را بدرستى دنبال كرد.
اما خوشبختانه در داخل بدن ابزار لازم براى رفع اشكال و جدا كردن دو جزو به هم
چسبيده وجود دارد. بدن براى اين منظور از يك آنزيم خاص استفاده مى‏كند.

 كنترل ديابت با رژيم غذايى و ورزش

 بر اساس آخرين مطالعات به عمل آمده ديابت نوع دو را مى‏توان بدون تزريق
انسولين و استفاده از داروها صرفاً با شناسايى بيمارى در مراحل اوليه، داشتن رژيم
غذايى سالم و انجام تمرينات منظم ورزشى تحت كنترل درآورد.

 به گزارش خبرگزارى يونايتدپرس محققان دانشگاه كاليفرنيا مى‏گويند:
بهترين راه براى درمان افراد ديابتى غيروابسته به انسولين، شناسايى بيمارى در
مراحل اوليه و كنترل آن با تمرينات منظم ورزشى روزانه و داشتن رژيم غذايى كم چربى،
حاوى كلسترول پايين و خوردن سبزيجات است.

 حدود 13 ميليون آمريكايى از ديابت رنج مى‏برند و هزينه درمان اين
بيماران سالانه بالغ بر 20 ميليارد دلار است. دكتر “جيمز برنارد” استاد علوم
فيزيولوژى دانشگاه كاليفرنيا – كه رابطه رژيم غذايى و بيمارى ديابت را به مدت بيش
از 25 سال مطالعه كرده است – مى‏گويد: مردم بر اين باورند كه قرصها و ويتامينها
تمامى مشكلات آنها را برطرف مى‏كنند. وى خاطر نشان مى‏كند كه قرصها جانشين رژيم
غذايى سالم و تمرينات ورزشى منظم نمى‏شوند.

 برنارد وهمكارانش دريك‏مطالعه‏به‏عمل‏آمده‏در مورد 652 مردوزن داراى
ديابت نوع دوم كه به مدت 26 روز در اين برنامه شركت داشتند دريافتند، اغلب بيماران
با داشتن رژيم غذايى و تمرينات‏ ورزشى ‏مناسب‏ پيشرفت‏ قابل‏ملاحظه‏اى‏ به‏دست‏ آورده‏اند.

 خطر انتقال ويروس ايدز

 محققان فرانسوى شواهد روشنى يافته‏اند كه نشان مى‏دهد كه خطر انتقال
ويروس ايدز از مادر آلوده به جنين با افزايش سن مادر بيشتر مى‏شود.

 به گزارش خبرگزارى فرانسه از پاريس، مؤسسه ملى تحقيقات بهداشتى و پزشكى
اينسرم Inserm كه اين مطالعه را انجام داده، هيچ رابطه‏اى ميان نژاد مادر و
افزايش خطر انتقال ويروس به جنين نيافته است.

 يافته‏هاى اين محققان كه در “امريكن ژورنال اف ايدز” منتشر شده است
نشان مى‏دهد، خطر ابتلاء جنين مادر آلوده به ويروس ايدز كه كمتر از 25 سال داشته
باشد 16 درصد است، در حالى كه براى مادران بالاى 35 سال خطر ابتلا به 30 درصد
افزايش مى‏يابد.

 پروفسور استفان بلانش، متخصص كودكان در بيمارستان كودكان نكرمالادز Necker Maladesپاريس مى‏گويد: دوره
طولانى‏تر آلودگى، عوامل مربوط به زايمان يا ديگر عفونتها ممكن است دليل اين
ارتباط سنّى باشد.

 بااين حال مطالعه اينسرم كه توسط مارى ژان مايو متخصص اپيدمى شناسى و
پروفسور بلانش انجام شده ثابت نمى‏كند منشاء نژادى ميزان انتقال ايدز به جنين را
تحت تأثير خود قرار دهد.

 آمار موجود از قاره آفريقا بيانگر آن است كه خطر آلودگى پيش از تولد
براى كودكان مادران آفريقايى بالاتر از سطحى‏است‏كه در مطالعات مشابه انجام شده در
غرب بدست آمد.

 در موارد مورد مطالعه اينسرم كه 23 درصد آنها را زنان آفريقايى ساكن
فرانسه تشكيل مى‏دادند محققان در ميزان انتقال ويروس تفاوتى ميان اين زنان و
سايرين نيافتند.

 توتون با ارتفاع چهار متر پرورش يافت

 پس از سالها تلاش و مطالعه در انستيتوى تحقيقات توتون اروميه براى
اولين بار توسط متخصصين اين مؤسسه يك نوع گياه توتون با ارتفاع چهار متر پرورش
يافت و به مجامع علمى و تحقيقاتى جهان معرفى شد.

 اين نوع توتون در آخرين كنگره بين‏المللى “كروستا” كه در مهر ماه سال
جارى در “هراره” زيمباوه برگزار شد با نام علمى “ماتيانوس” به ثبت رسيد.

 كلمه ماتيانوس برگرفته از نام لاتين درياچه اروميه است. مهندس مرتضى
كاظمى رئيس انستيتوى تحقيقات توتون اروميه در اين خصوص گفت: تاكنون توتونى با اين
ارتفاع در دنيا به ثبت نرسيده است.

 وى افزود: اين نوع توتون در هر بوته تا يكصد و هفتاد و شش برگ به عمل
مى‏آورد كه اين تعداد برگ پنجاه درصد بيش از ركورد بلندترين انواع موجود در استان
آذربايجان غربى است.

 مهندس كاظمى گفت: بررسى‏هاى اوليه نشان مى‏دهد اين نوع توتون نسبت به
ديگر انواع اين گياه مقاومت بيشترى در مقابل آفات و بيماريهاى گياهى دارد.

 وى‏افزود:توتون‏به‏دست‏آمده‏آميزه‏اى‏ازانواع‏توتون‏موجود درمنطقه‏است
كه‏مشابه‏توتون‏باسماى اروميه و از نوع شرقى است.

 رئيس انستيتوى تحقيقات توتون اروميه گفت: با معرفى اين نوع توتون در
كنگره جهانى هراره تاكنون سفارشهايى جهت دريافت مشخصات آن به انستيتو توتون اروميه
رسيده است.

 مصرف‏زيتون‏وكاهش‏خطرابتلابه‏سرطان

 بر اساس تحقيقاتى كه در يونان انجام شده است، خطر ابتلا به بيمارى
سرطان سينه در زنانى كه بيش از يك بار در روز روغن زيتون مصرف مى‏كنند 25 درصد
كمتر از زنانى است كه كمتر از اين نوع روغن مصرف مى‏كنند.

 به گزارش خبرگزارى رويتر از بوستون، دكتر ديميتريوس تريكوپولوس، از
دانشكده بهداشت عمومى‌هاروارد اظهار داشت: مطالعاتى كه قبلاً بر روى حيوانات انجام
گرفت بيانگر آن بود كه مصرف روغن زيتون ميزان تومورهاى سينه ناشى از مواد شيميايى
را همچون ديگر انواع چربيها افزايش نمى‏دهد.

 بنابراين درصدد برآمديم دريابيم آيا پديده مشابهى در انسانها ديده مى‏شود
يا خير.

 اين تحقيق كه نتايج آن در شماره اخير مجله مؤسسه “ملى سرطان آمريكا”
منتشر شده است، بر روى 820 بيمارى كه به تازگى وجود سرطان سينه در آنها تشخيص داده
شده بود و نيز بيش از 1500 بيمار گروه كنترل در يونان انجام گرفت.

 بر اساس پرسشنامه‏اى كه داوطلبان پُر كردند مشخص شد زنانى كه بيش از دو
بار در روز مبادرت به مصرف روغن زيتون مى‏كرده‏اند خطر ابتلا به سرطان سينه نزد
آنها بطور آشكار كاهش يافته است.

 اين مطالعه نشان دهنده وجود رابطه‏اى بين مصرف نوع چربى و كاهش خطر
ابتلا به سرطان سينه است. يافته‏هاى جديد بيانگر آن است كه نوع منبع چربى كه يك
فرد مصرف مى‏كند، ممكن است خطر ابتلا به سرطان سينه را در جهات متضاد تحت تأثير
قرار دهد.

 مشخص‏شده‏است كه‏استفاده‏ازميوه و سبزيجات هم با كاهش خطرابتلابه‏سرطان
سينه ارتباط دارد در حالى كه مصرف‏مارگارين با افزايش اندكى، در خطر بروز سرطان
سينه مرتبط است.

    درمان
سرطان خون واكسن جديد ضد باردارى طراحى دستگاه تونل باد در مشهد

    مصرف ويتامينها وكاهش حمله قلبى   نخستين واكسن ضد حساسيت

 درمان سرطان خون

 محققين روش جديدى ابداع كرده‏اند كه با استفاده از آن مى‏توان سلولهاى
سرطانى را در مبتلايان به سرطان خون از بين برد بدون آن كه به سلولهاى سالم آسيبى
وارد شود.

 به نوشته نشريه علمى “ساينس” اين روش جديد كه توسط گروهى از محققين
دانشگاه “مينه سوتا” ابداع شده است در آزمايشهاى اوليه‏اى كه بر روى موشها انجام
شد نتايج رضايت بخشى داشت.

 در اين روش از پادتنى موسوم به “بمب هوشمند” استفاده مى‏شود. اين پادتن
حامل نوعى ماده شيميايى است كه مى‏تواند به سلولهاى سرطانى در مبتلايان به سرطان
خون حمله كند و آنها را از بين ببرد ولى به سلولهاى سالم آسيبى نمى‏رساند.

 واكسن جديد ضد باردارى

 كمپانى داروسازى افتون )Aphton(پس از گذشت 20 سال موفق به تهيه واكسن ضد
باردارى شده است. اين واكسن در آزمايشهاى كلينيكى در استراليا نتيجه مثبت داشته
است.

 به گزارش خبرگزارى يونايتدپرس از “وودلند كاليفرنيا” فيليپ گواس مسؤول
و مدير اجرايى اين كمپانى مى‏گويد: هدف از انجام اين تحقيق ارائه روشى موقت يا
برگشت‏پذير در امر تنظيم خانواده است كه سالم و مؤثر بوده و داراى معيارهاى مشخص
باشد.

 ويژگيهاى اين واكسن به شرح زير است:

  – يكبار تزريق واكسن براى يك
سال تا 18 ماه از بروز باردارى جلوگيرى مى‏كند.

  – هيچ گونه عوارض جانبى مرتبط
با قرصهاى استروئيدى جلوگيرى از باردارى به بار نمى‏آورد.

  – نيازى به كارگذارى يك ماده
يا وسيله نخواهد بود.

  – داراى مشكلات مصرف يا
ذخيره‏سازى نيست.

  – مى‏توان بطور خصوصى آن را
استفاده كرد.

  – مى‏توان آن را در مقادير
زياد و با هزينه كم توليد كرد.

  – اين واكسن هورمون انسانى “گونادوتروپين”
را كه بوسيله تخم پس از بارورى و قبل از رسيدن به رحم براى تكثير توليد مى‏شود هدف
قرار مى‏دهد.

  – اين هورمون براى اطمينان
يافتن از اينكه رحم مقادير زياد پروژسترون توليد مى‏كند ضرورى است. هورمون
پروژسترون براى تكثير و وقوع باردارى مورد نياز است.

 بدون وجود اين هورمون توليد پروژسترون ادامه نمى‏يابد، باردارى صورت
نمى‏گيرد و عادت ماهيانه بطور طبيعى ادامه مى‏يابد.

 طراحى دستگاه تونل باد در مشهد

 دستگاه تونل باد كه در تحقيقات پيشرفته مهندسى مكانيك مورد استفاده
قرار مى‏گيرد در دانشكده مهندسى مشهد طراحى و ساخته شد.

 از تونل باد مى‏توان در طراحى و ساخت نيروگاهها، سردخانه‏ها و بويژه
قطعات الكترونيك و كامپيوتر استفاده كرد.

 دكتر محسن كهرم عضو هيأت علمى دانشگاه فردوسى مشهد و طراح و سازنده اين
دستگاه در اين خصوص گفت: تونل باد به طول 10/5 متر و با سرعت باد 72 كيلومتر در
ساعت قابل كنترل است.

 وى افزود: به وسيله اين تونل، كنترل انتقال حرارت انجام مى‏شود و نتايج
آن در اختيار سازندگان قطعات الكترونيك، نيروگاهها و سردخانه‏ها قرار مى‏گيرد.

 دكتر محسن كهرم اظهار اميدوارى كرد محققين انتقال حرارت، دانشجويان
دكترا و كارشناسى ارشد مكانيك (حرارت و سيالات) بتوانند در تحقيقات خود از اين
دستگاه استفاده كنند.

 مصرف ويتامينها وكاهش حمله قلبى

 به گفته محققان، افراد مسنّى كه در رژيم غذايى‏شان به مقدار كافى “اسيدفوليك”
و ويتامين”ب” وجود نداشته باشد در معرض خطر بروز سكته قلبى و ديگر انواع بيماريهاى
قلبى – عروقى قرار دارند.

 به گزارش خبرگزارى يونايتدپرس از بوستون، در يك تحقيق سه ساله با شركت
1041 تن زن و مرد مسن مشخص شد افرادى كه رژيم غذايى آنها فاقد مقادير كافى ويتامين
“ب12” ويتامين”ب6” و اسيدفوليك است احتمال مسدود شدن “شريان كاروتيد” در گردن آنها
دو برابر خواهد بود.

 جيكوب سلهاب از دانشگاه “تافتس” در بوستون طى گزارشى در نشريه پزشكى “نيواينگلند”
نوشته است: اگرچه امكان افزايش ميزان دريافتى ويتامين بوسيله مصرف ويتامينهاى مكمل
موجود در داروخانه‏ها هست اما بهترين راه براى اطمينان يافتن از دريافت ميزان كافى
ويتامين ب داشتن رژيم غذايى غنى از ميوه‏جات و سبزيجات بخصوص آب پرتقال و سبزيجات
داراى برگ سبز همچون اسفناج است.

 نخستين واكسن ضد حساسيت

 يك شركت انگليسى موفق به ساخت واكسن تازه‏اى شده است كه مى‏تواند از
ابتلا به حساسيتهاى مختلف نظير تب يونجه، حساسيتهاى غذايى و دارويى و حساسيت به
حيوانات مختلف جلوگيرى كند.

 به نوشته نشريه “ساندى تايمز” اين واكسن كه اكنون در انگليس مراحل
آزمايش كلينيكى خود را آغاز كرده تا پنج سال ديگر در معرض استفاده عموم قرار
مى‏گيرد.

 به عقيده متخصصان واكنش خاص بدن در برابر محركهاى مختلف كه به صورت
عطسه، خارش، ورم پوست و جوشهاى ريز بر بدن و نظاير آن ظاهر مى‏گردد نوعى مكانيزم
تطورى است كه از نياكان ما به ارث رسيده است.

 سيستم ايمنى بدن انسانهاى اوليه به منظور حفظ آنان در مقابل عوارض
مختلف مكانيزمى را ايجاد كرده بود كه قادر بود به محض برخورد با يك محرك ناخواسته
مقدار زيادى ايمينيو گلوبين‏ئى (اى.جى.ئى) توليد كند.

 اين مولكولهاى اى.جى.ئى كه نسل اندر نسل به انسانهاى كنونى منتقل
شده‏اند بر روى سلولهايى موسوم به سلولهاى ديرك شكل كه به مقدار فراوان در ريه‏ها،
پوست و معده آدمى يافت مى‏شوند، سوار مى‏شوند. اين مولكولها در اولين فرصتى كه بدن
در مجاورت يك محرك تازه قرار گيرد در برخورد با مولكولهاى ماده تحريك كننده باعث
توليد مقدار زيادى هيستامين و ديگر مواد شيميايى از سوى سلولهاى ديرك شكل مى‏گردد
و همين مواد است كه عوارضى نظير عطسه و سرفه و خارش و تورم را در شخص بوجود
مى‏آورد.

 هرچند هر يك از مولكولهاى اى.جى.ئى براى محرك خاصى كه سبب ايجاد آن
مى‏شود تنظيم شده است اما ميان انواع مختلف مولكولهاى اى.جى.ئى شباهت ساختارى
برقرار است و همين امر باعث شده است كه بتوان واكسن جديد را به گونه‏اى تنظيم كرد
كه براى همه انواع حساسيت مفيد باشد و از بروز آنها جلوگيرى كند.

جدول

 افقى:

 1 – مقام – آخرين سوره جزء 29
قرآن – خيمه.

 2 – تونلى طويل كه راه كرج به
چالوس از آن مى‏گذرد – سال 366 روزه – برآمدگى.

 3 – شور و غوغا – آغوز – موى
سرازير – نوعى غذا.

 4 – ماده‏اى زرد رنگ كه زنبور
عسل براى ساختن لانه توليد مى‏كند – گذشتن.

 5 – شكم پرست.

 6 – جنگ ناكثين – راه كوتاه –
پايتخت آلمان – تشر؛ فرياد از روى خشم – سوره بيستم قرآن.

 7 – در شاهنامه فردوسى نام
مردى است كه در زمان اردشير بابكان مى‏زيسته و هفت پسر داشته – دارالعباد – مانند
صدف.

 8 – افترا زدن – مشغول كردن –
در خور تمجيد.

 9 – يار و همدم – جاويد –
آذوقه.

 10 – سزاوار – اولين عدد – از
مناسك حج.

 11 –

 12 – كتابى از شيخ عباس قمى
درباره امام حسين‏عليه السلام – يكى از صفات رحمانى بارى‏تعالى.

 13 – از مراكز قديم فلسفه –
مرحله دوم يقين – حالت يا ماهيت جنس.

 عمودى:

 1 – سرزمين وحى – نگرش انسان
به جهان.

 2 – پهلو – عظيمترين ثروت
خاورميانه – نوعى سنبل الطيب.

 3 – ياد درهم ريخته – يكى از
اقوام قديم ژرمنى كه از اسكانديناوى يا گوتلاند آمده بودند – نوعى آفت.

 4 – عزيزتر از فرزند – بهار
زندگى – تكرار يك حرف.

 5 – تاب؛ طاقت – همان مادر است
– نفى ابدى به عربى.

 6 – عقرب از ره كينه نمى‏زند –
دشمن سخت – حايل ميان دو چيز.

 7 – دو حرف 4 شكلى در زبان
فارسى.

 8 – دستاورد عظيم انقلاب
اسلامى.

 9 – بيهوده‏گويى – درخت زبان
گنجشك.

 10 – متدين به دين اسلام – غار
؛ شكاف كوه – من و تو.

 11 – گلى بهارى و خوشبو –
نيلوفر آبى – شب قدر چنين است – اجتهاد در مقابل آن است.

 12 – مردى استراليايى كه در
سال 1319 امتياز نفت ايران را از دولت گرفت.

 13 – تكرار آن، نام پرنده‏اى
است – در آسمان دو نوع كوچك و بزرگ دارد – صداى بهم خوردن دو چيز.

 14 – تبعيدى رَبَذه.

 15 – گرد ؟ ورزشكار – احتياط
واجب، در ترك تيمم بر آن است – رودى در سوئيس و فرانسه.

 16 – قفسه‏اى كه ظروف و لوازم
سفره را در آن بگذارند.

 17 – تيرها – هنرمند – ستيزه
كردن.

 18 – بدى – يكى از
گونه‏هاى عقيق – حرف

 جر به معنى از.

 19 – ضمير سوم شخص مفرد – باز
داشتن – بله به انگليسى.

 20 – فراوانى شير، خير و بركت
– مخفف واى.

 21 – عُشّ آل محمدصلى الله
عليه وآله وسلم – پذيرفتن خواهش.

 توجه:

به سه نفر از برندگان – به قيد قرعه – جوايزى
اهدا مى‏گردد.

 لطفاً پاسخهاى درست را تا
بيستم فروردين ارسال فرماييد.

 به علت تسريع در انتشار اين
شماره مجله، برندگان ماه آينده اعلام مى‏شوند.

پرسش و پاسخ

 سؤال:

 بعضى‏ها مى‏گويند آنچه در قرآن
تحريم شده ربح مركّب است، نه سود پول در مفهوم عادى آن، زيرا قرآن فرموده است: “لاتأكلوا
الرّبوا اضعافاً مضاعفة؛ ربا را چند برابر نخوريد” بنابراين رباى ساده چرا حرام
باشد؟ لطفاً توضيح دهيد:

 (انديمشك – جواد موسوى)

 پاسخ:

 آيه مذكور اولين آيه‏اى است كه
در تحريم ربا نازل شده، اين آيه در سوره آل‏عمران است و در مدينه نازل شده است،
گرچه در سوره روم – كه در مكه پيش از آن نازل شده – درباره ربا آيه‏اى آمده ولى
تصريح به تحريم آن نكرده است؛ پس اولين آيه تحريم ربا اين آيه است و اسلام احكام
مخالف با سنتهاى اجتماعى را بتدريج و مرحله به مرحله تشريع فرموده است، نظير آن چه
در تحريم خمر گفته مى‏شود. در اين مورد نيز چون ربا از سنتهاى جاهلى بود، ابتدا در
آيه‏اى مانند آيه سوره روم فرموده است كه ربا نزد خداوند رشد و تكامل به شمار نمى‏آيد
بلكه انفاق، تكامل است و سپس در اين آيه بدترين نوع ربا كه در آن زمان مرسوم بوده
است تحريم شده و آن اين كه سود اصل مال و سود سود (بهره ديركرد) گرفته شود و در
آيات بعد كه در سوره بقره نازل شده است بطور كلى ربا تحريم شده است. “الذين يأكلون
الربوا لايقومون الا کما يقوم الّذى يتخبطه الشّيطان من المسّ ذلك بأنّهم قالوا
انّما البيع مثل الرّبوا و احل اللّه البيع و حرّم الرّبوا…؛ كسانى كه ربا
مى‏خورند برنمى‏خيزند مگر مانند كسى كه شيطان عقل او را آشفته كرده است زيرا آنان
خريد و فروش را مانند ربا مى‏دانند ولى خداوند خريد و فروش را حلال كرده و ربا را
حرام كرده است” (بقره، آيه275(. “يا أيّها الّذين آمنوا اتّقوا اللّه و ذروا ما
بقى من الرّبوا ان كنتم مؤمنين فان لم تفعلوا فأذنوا بحرب من اللّه و رسوله…؛ اى
كسانى كه ايمان آورده‏ايد از خدا بپرهيزيد و اگر مؤمن هستيد آن چه از ربا باقى
مانده است نگيريد و اگر چنين نكنيد بدانيد كه با خدا و رسول در جنگيد”. (بقره آيه
278 و 279( اين عبارت در تحريم هيچ گناهى نيامده است و شايد بتوان گفت كه به اين
دليل ربا از بزرگترين گناهان است.

 × × ×

 سؤال:

 1- در رساله آمده است مهمانى
كه قبل از غروب آفتاب شب عيد فطر، به منزل انسان بيايد، فطريّه‏اش بر ميزبان واجب
است اگر نانخور او حساب شود، منظور از نانخور چيست؟ آيا به صِرف يك شب مهمان بودن
نانخور حساب مى‏شود؟

 2- آيا تصرّفات جزيى در ادارات
توسط كاركنان آنها از نظر شرعى جايز است؟ مثلاً استفاده از تلفن يا كاغذ و قلم
اداره.

 3- حقوقى كه ادارات به افراد
پرداخت مى‏كنند، مال عنوان آنهاست يا مربوط به شغل آنهاست، مثلاً اداره‏اى كه در
بهبهان است و مديرش در اهواز مى‏باشد و عملاً در محل حضور نداشته باشد و معاونينش
كارهاى او را انجام دهند، گرفتن حقوق براى او جايز است يا خير؟

 (بهبهان – كاظم ايسوند)

 پاسخ:

 1- ظاهراً به صرف شام خوردن شب
عيد نانخور به حساب نمى‏آيد.

 2 و 3- طبق مقررات و قانون
بايد عمل شود.

 × × ×

 سؤال:

 1- گرفتن شيربها توسط پدر و
مادر دختر شرعاً چه حكمى دارد؟

 2- آيا كسى كه خودكشى مى‏كند جهنّمى
است و آيا مى‏شود در مجالس ترحيم او شركت كرد؟

 3- رسم شده كه براى مرده هم
ساز و دهل – به شكل مخصوص – مى‏زنند، آيا اين كار جايز است؟

 4- كسى كه با خواهر رضاعى خودش
ازدواج كرده، ولى اطلاع ندارد اما ديگران مى‏دانند، آيا لازم است به او اطلاع دهند
يا خير؟ و تكليف ديگران در رابطه با بچه‏هاى نامشروع او چيست؟

 (خرم آباد – سالار، پاپى )

 پاسخ:

 1- اگر شيربها را در مقابل
كارى مطالبه كنند و با يكديگر بر آن توافق كرده باشند معامله‏اى است صحيح از قبيل
جعاله و اشكالى ندارد. و اگر فقط بر اساس رسم و سنّت باشد در صورت رضايت شوهر
اشكالى در آن نيست ولى اگر عين مال باقى باشد مى‏تواند هرگاه خواست آن را پس بگيرد
و اگر بدون رضايت و فقط بخاطر گرفتن موافقت ازدواج از پدر يا مادر پرداخته باشد
گرفتن آن جايز نيست و آنها ضامن هستند.

 2- خودكشى حرام و گناه كبيره و
مستوجب عقوبت است ولى ترحم بر چنين كسى و شركت در مراسم او و استغفار براى او
بسيار خوب است همانند همه ما كه گناهكاريم.

 3- اگر مطرب نباشد اشكال
ندارد.

 4- درباره وجوب تذكر از دفتر
مرجع تقليدتان سؤال كنيد و اما فرزندان آنها حلال‏زاده هستند و فرزندان آن پدر و
مادر به شمار مى‏آيند زيرا موضوع را نمى‏دانسته‏اند.

 × × ×

 × تذكر:

 از برادران و خواهران ذيل، كه
با ارسال مقالات، داستانها، اشعار و پيشنهادات و انتقادات خويش، خدمتگزاران مجله
پاسداراسلام را يارى مى‏فرمايند، تشكر و قدردانى مى‏شود: محمد على ناصر آرانى،
مرتضى امامى‏پور، دكتر على فتحى‏پور، حبيب آزموده، اعلا تورانى، ج – وزيرى، داريوش
مرزبان درودى اصل، مهدى كامران، امير نجفى، على باقى نصرآبادى، مهدى حيدرى كبيرى،
جعفر امينى، عباس عبدى، منوچهر پناهى، عبداللّه متقى زاده گرگوى، محمد فياضى، مجيد
امينيان، يونس روحانى، مهرعلى گواهى، مهدى ج، شمسى نجاتى، مرتضى حميدى املشى، اصغر
گوركانى، رضا نعمتى و روابط عمومى بنياد مستضعفان و جانبازان استان تهران.

 در ضمن توجه خوانندگان گرامى
را به نكات ذيل جلب مى‏كنيم تا احياناً از عدم درج آثارشان افسرده خاطر نشوند:

 1- مطالب مربوط به مناسبتها،
حتماً زودتر از آن مناسبت ارسال شود، چرا كه مطالب پس از تكميل مجله يا ديرتر از
موعد مقرر، بناچار در نوبت چاپ گذاشته نمى‏شوند.

 2- آثار ارسالى، با مجموعه
مطالب مجله، هماهنگى داشته باشند، از اين رو گاه مطالبى مفيد، به علت آن كه در
حوزه كارى مجله نيستند، توفيق انتشار آنها دست نمى‏دهد.

 3- مطالب ارسالى، حتماً با ذكر
مأخذ، فرستاده شوند تا بتوان در موارد اشتباه و غلط گيرى به آنها رجوع كرد.

 سؤال:

 1- منظور از شستن كه در وضوء،
مرتبه اول آن واجب و دوم جايز يا مستحب و سوم حرام است، چيست؟

 2- آيا در وضو يا غسل كردن اگر
زياد آب مصرف شود، صدق اسراف مى‏كند يا نه؟

 3- در نمايشهايى كه در مدارس
داده مى‏شود، اگر دختران، لباس مردانه بپوشند يا خود را به شكل مرد درآورند – به
واسطه گريم – جايز است؟

 4- آيا بازيگران در نمايش
مى‏توانند در نقش شخصيتهاى مقدّسى همچون حضرت زينب و حضرت عباس‏عليهما السلام بازى
كنند؟

 5- بازى در نقش معصومان‏عليهم
السلام به شرط پوشيدن همه اجزاء بدن آيا جايز است؟

 6- آيا مى‏توان بر اساس
توصيفهايى كه از ائمه و غير آنها مانند حضرت زينب شده، شكل آنها را نقاشى كرد؟(قم
– بهناز‌هاشمى نژاد)

 پاسخ:

 1- به نظر حضرت امام‏قدس سره
هرگاه صورت يا دست بطور كامل شسته شد، شستن اول به حساب مى‏آيد، حتى اگر با يك بار
آب ريختن اتفاقاً همه عضو شسته شود در اين صورت ريختن آب دوباره، شستن دوم به حساب
مى‏آيد.

 2- طبيعى است كه ريختن آب زياد
در وضو و غسل اسراف است و اگر به خاطر وسوسه باشد از اين جهت نيز گناه است و گاهى
ممكن است موجب بطلان عمل شود. از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم نقل شده است
كه با يك صاع؛ يعنى تقريباً سه كيلو يا سه ليتر آب، خود و همسرش غسل مى‏كردند و با
يك چهارم آن بلكه شايد كمتر يعنى يك مد (اگر مُد بمقدار دو كف دست در حال باز بودن
باشد) وضو مى‏گرفتند و فرمودند كسى كه بيش از اين آب مصرف كند از من نيست؛ يعنى
سنّت مرا رها كرده است حتماً اين مطلب را فقط به خاطر منع از وسوسه و اسراف
فرموده‏اند!

 3- به نظر حضرت امام‏قدس سره
پوشيدن لباس جنس مخالف به احتياط واجب حرام است. و تشبيه زن به مرد و به عكس در
روايات بسيارى شديداً مورد نكوهش قرار گرفته است.

 4- اگر نمايش موجب هتك حرمت و
توهين آن شخصيتهاى مقدس باشد جايز نيست و همچنين در مورد سؤال 5 و6.

گفته‌ها و نوشته‌ها

 عبرت

 عيسى‏عليه السلام دنيا را ديد
در مكاشفات خويش، در صورت پيرزنى، گفت: چند شوهر دارى؟

 گفت: در عدد نيايد از بسيارى!

 گفت: بمردند يا طلاق دادند؟

 گفت: نه كه ]بلكه[ همه را
بكشتم!

 گفت: پس عجيب از اين احمقان
ديگر، مى‏بينند كه با ديگران چه مى‏كنى وانگه در تو رغبت مى‏كنند و عبرت
نمى‏گيرند!

 (كيمياى سعادت، ص67)

 فاميل بزرگ

 شخص فقيرى از متموّلى وجه
خطيرى خواست و در ضمن گفت ما با هم قوم و خويشيم. آن شخص تعجب كرد.

 سائل گفت: بلى از طرف آدم با
هم پسر عمو هستيم!

 متمول خنديد و يك شاهى پول
سياه درآورده به او داد و گفت: در اين فاميل بزرگى كه ما داريم اگر هر يك از
پسرعموها يك شاهى به تو بدهند از تمام متمولين عالم دولتمندتر خواهى شد.

 (هزار و يك حكايت، ص174)

 ظرافت

 روزى خليفه (هارون الرّشيد) بر
سبيل ظرافت از بهلول پرسيد: تا امروز موجودى احمقتراز خودت ديده‏اى؟

 بهلول گفت: نه والله، اين
نخستين بار است كه مى‏بينم.

 همسايگان بى‏آزار

 روزى از گورستان مى‏گذشتم؛
بهلول را ديدم كه بالاى قبر نشسته با خاك بازى مى‏كند.

 گفتم: سبب چيست كه بيشتر اوقات
در گورستان بسر مى‏برى؟

 گفت: نزد قومى بسر مى‏برم كه
مرا آزار نمى‏رسانند و اگر از پيش ايشان غايب شوم مرا غيبت نمى‏كنند.

 گفتم: نان بسيار گران شده،
براى آن كه ارزان شود دعا كن.

 گفت: از گرانى نان باك ندارم،
اگرچه يك دانه گندم يا جو، به مثقالى از طلا يا نقره باشد. چون بر من است كه خداى
تعالى را بندگى كنم و بر اوست كه روزى مرا برساند.

 خوى اميركبير

 اميرنظام به آسانى به كسى قول
نمى‏داد. اما هر آينه انجام كارى را وعده مى‏كرد، بايد به سخنش اعتماد نمود و
انجام اين كار را متحقق شمرد… وى به همان اندازه پُركار بود كه غيرت مسؤوليت
داشت. روزها و هفته‏ها مى‏گذشت كه از بام تا شام كار مى‏كرد و نصيب خود را همان
وظيفه مقدس مى‏دانست و دشواريها و نيرنگها نيز او را از كار سست و دلسرد
نمى‏ساخت… اگر امير نظام در همه نقشه اصلاحاتش كامياب نگرديد، كاستى از دانايى و
نيروى كارش نبود، تقصير از آنان بود كه در همكارى و يارى او قصور ورزيدند.

 (رابرت واتسون، مورّخ انگليسى)

 روز عيد

 جمهورى اسلامى ما جاويد
است

دشمن ز حيات خويشتن نوميد است

 آن روز كه عالم ز ستمگر
خالى است

ما را و همه ستمكشان را عيد است

 (امام خمينى‏قدس سره)

 رفتار رهبر

 يكى از مشاهير كه مشغول ساختن
مدرسه علميه بود، طى نامه‏اى از امام درخواست كرده بود كه معظّم‏له اجازه دهند كه
ايشان وجوه شرعى را براى تكميل ساختمان مدرسه، دريافت كنند و يا آن كه خود حضرت
امام از نظر مالى كمك كنند، امام بدون آن كه در مورد درخواست چيزى بگويند،
فرمودند: “من نمى‏دانم چه شده است، آقايان همه مى‏خواهند براى خودشان مدرسه بسازند”!

 (در سايه آفتاب، ص124)

 هرهرى مذهب

 آدم غرب زده، هرهرى مذهب است.
به هيچ چيز اعتقاد ندارد. نان به نرخ روز خور است. همه چيز برايش على السّويه است.
خودش باشد و خرش از پل بگذرد ديگر بود و نبود پل، هيچ است. نه ايمانى دارد، نه
مسلكى، نه مرامى، نه اعتقادى، نه به خدا يا به بشريت. نه در بند تحول اجتماع است و
نه در بند مذهب و لامذهبى. حتى لامذهب هم نيست. هرهرى است. گاهى به مسجد هم
مى‏رود. همان طور كه به كلوپ مى‏رود يا به سينما. اما همه جا فقط تماشاچى است.”غرب
زدگى، ص144”

 قدر زندگانى

 اگر مى‏دانستيد كه يك محكوم به
مرگ، هنگام مجازات چه قدر در آرزوى بازگشت به زندگى است، آن گاه قدر روزهايى را كه
با غم و اندوه و بدخُلقى مى‏گذرانيد، مى‏دانستيد.(ابوعلى سينا)

 شبيه انسان

 روز عيد نوروز كه جمعى به ديدن
يكى از امرا آمده بودند، صحبت از آن شد كه كدام يك از حيوانات به انسان شبيه است؟
يكى گفت: از حيث صورت، ميمون. ديگرى گفت: از حيث سيرت، فيل. ديگرى گفت: اسب. امير
به شاعرى كه در آن مجمع راه يافته بود رو كرده، گفت: به عقيده شما كدام حيوان
بيشتر شبيه به انسان است؟ گفت: دربان شما!(هزار و يك حكايت، ص183)

 سرماى بهار

 گفت پيغمبر زسرماى بهار

تن مپوشانيد ياران زينهار

 زآنك با جان شما آن مى‏كند

كان بهاران با درختان مى‏كند

 ليك بگريزيد از سرد خزان

كان كند كو كرد با باغ و وزان

 (جلال الدين مولوى)

روايت فضيلت

گذرى بر زندگى و آثار و انديشه‏هاى آية الله
العظمى شاه آبادى

قسمت اول

غلامرضا گُلى زواره

 × ضرورت شناخت اين عارف مبارز

 علماى شيعه چراغهاى فروزانى بر
روى زمين هستند كه انسانها به وسيله روشنايى و فروغ اين پرتوهاى درخشان، هدايت
مى‏شوند و راه حق را از طريق باطل تشخيص مى‏دهند، اين دانشوران بنا به نص رواياتِ
منقول از اهل‏بيت عصمت و طهارت‏عليهم السلام جانشينان انبيا و وارثان اين
فرستادگان الهى هستند.1

 در سلسله كاروان فضيلت و قافله
حكمت و معرفت “آية اللّه العظمى شيخ محمد على شاه آبادى”قدس سره درخشندگى ويژه‏اى
دارد؛ چرا كه او علاوه بر آن كه قلّه‏هاى دانش را در رشته‏هاى حكمت، فلسفه، عرفان
و فقه فتح كرده بود، از نظر سجاياى اخلاقى، كمالات روحى و صفاى معنوى سيره
ائمّه‏عليهم السلام را در اذهان تداعى مى‏نمود. شيوه‏هاى تبليغى و مبارزات پيگير و
مستمر ايشان در برخورد با ستم، فساد و خلافكاريها، استمرار حركت انبيا را يادآور
مى‏شود. برجستگى ديگر اين حكيم از آن جهت است كه بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران و
احياگر مكتب اسلام در قرن معاصر؛ يعنى حضرت امام خمينى – رضوان الله تعالى عليه –
از محضر ايشان عرفان و حكمت را فرا گرفته و سخت تحت تأثير انفاس قدسيه‏اش بوده
است.

 امام خمينى در خصوص نحوه
آشنايى با ايشان چنين مى‏فرمايد:

 “من پس از آن كه توسط يكى
از منسوبين مرحوم شاه آبادى با ايشان آشنا شدم، از مدرسه فيضيه به دنبال ايشان
آمدم و اصرار مى‏كردم كه با ايشان يك درس داشته باشم و ايشان در ابتدا قبول
نمى‏كردند تا به گذر عابدين رسيديم و بالاخره ايشان كه فكر مى‏كردند من فلسفه
مى‏خواهم، قبول كردند، ولى من به ايشان گفتم كه فلسفه خوانده‏ام عرفان مى‏خواهم و
ايشان دوباره بنا را گذاشتند بر قبول نكردن و من باز هم اصرار كردم تا بالاخره
ايشان قبول كردند و من حدود هفت سال نزد ايشان فصوص و مفتاح الغيب خواندم”.2

 امام‏رحمه الله در مهارت فوق
العاده اين استاد، در تدريس عرفان چنين فرموده است: “ايشان مطلب را از شارح فصوص
بهتر بيان مى‏كرد”.3

 امام بزرگوار به پيروى از سنّت
و روش نيك سلف صالح، كتاب گرانسنگى تحت عنوان “چهل حديث” به رشته تحرير
درآورده‏اند كه فراغت از تأليف آن در سال 1358 ه.ق صورت گرفته است. ايشان در اين
اقيانوس حكمت و صحيفه معرفت كه مشحون از نصايح اخلاقى، حقايق عرفانى و ذخائر معنوى
اهل بيت عصمت و طهارت‏عليهم السلام مى‏باشد بارها از شيخ بزرگوار و استاد عاليقدر
و معلم اخلاقش با تجليل فراوان نام مى‏برد و جالب آن كه هر وقت به نام او مى‏رسد
لفظ “دام ظله” يا “روحى فداه” را پشت سر نام اين استاد ذكر مى‏كنند، اين عبارات كه
منتهاى تواضع حضرت امام را نسبت به روح باعظمت مربّى خود مى‏رساند و در متن اثر
ياد شده به كرّات مشاهده مى‏شود، خود بيانگر كمالات عرفانى و درجات معنوى آية
اللّه شاه آبادى است.

 آن روح قدسى در ضمن شرح حديث
دوم كه درباره ريا و اعمال و عبادات مى‏باشد چنين نوشته است:

 “… شيخ استاد ما – دام
ظله – مى‏فرمودند: ميزان در رياضت باطل و رياضت شرعى صحيح، قدم نفس و قدم حق است،
اگر سالك به قدم نفس حركت كرد و رياضت او براى ظهور قواى نفس و قدرت سلطنت آن
باشد، رياضت باطل و سلوك آن منجر به سوء عاقبت مى‏باشد. و دعواهاى باطله نوعاً از
همين اشخاص بروز مى‏كند و اگر سالك به قدم حق سلوك كرد و خداجو شد رياضت او حق و
شرعى است و حق تعالى از او دستگيرى مى‏كند… .”4

 و در شرح حديث چهلم كه در
تفسير “قل هو الله احد” و “اسم اعظم” خداست چنين از استاد خود نقل مى‏كند:

 “شيخ ما عارف كامل شاه
آبادى روحى‏فداه مى‏فرمودند كه: “هو در قل هو الله احد، برهان بر شش اسم و كمال
ديگرى است كه در سوره مباركه توحيد پس از اين كلمه مباركه ذكر شده است… .”5

 همچنين امام راحل‏رحمه الله در
كتاب “سرّالصّلوة” در بيان فرق سالك و واصل در نماز چنين مى‏فرمايند:

 “شيخ عارف كامل جناب شاه
آبادى روحى‏فداه مى‏فرمود: جميع عبادات، سرايت دادن ثناى حق – جلّت عظمته – است تا
نشئه ملكيه بدن، و چنان كه از براى عقل حظّى از معارف و ثناى مقام ربوبيّت است و
از براى قلب حظّى است و از براى صدر حظّى است كه عبارت از همين مناسك است. پس روزه
ثناى ذات حق است به صمديت و ظهور ثناى او به قدوسيت و سبوحيت است، چنان كه نماز كه
مقام احديت جمعية و جمعيت احدية دارد ثناى ذات مقدس است به جميع اسماء و صفات
انتهى ما افاد دام ظلّه‏عليه السلام”.6

 تجاذب و تجانس روحى و تواضع در
مقابل استاد باعث شد كه امام امّت درباره استاد عارف خويش چنين فرمايد: “من در
تمام عمرم مردى به اين لطيفى نديده‏ام، لطافت روحى عجيبى داشت”.7

 در بخشى از پيام امام
خمينى‏قدس سره كه به مناسبت شهادت حجةالاسلام والمسلمين شاه‏آبادى (فرزند آية
اللّه شاه آبادى) صادر فرمودند، آمده است: “اين شهيد عزيز علاوه بر آن كه خود
مجاهدى شريف و خدمتگزارى مخلص براى اسلام بود و در همين راه به لقاءاللّه پيوست
فرزند برومند شيخ بزرگوار ما بود كه حقّاً حق حيات روحانى به اين جانب داشت كه با
دست و زبان از عهده شكرش برنمى‏آيم…”.8

 پس جا دارد لحظاتى چند به
عنوان كسب فيض از محضر اين فرزانه انديشمند و ستاره فروزان و نوشيدن جرعه‏هايى از
چشمه معرفت او، زانوى ادب بر زمين زده زندگى بسيار آموزنده و سراسر تلاش و مبارزه
وى را از نظر بگذرانيم.

 × خانواده نيكوسرشت

  آية اللّه شاه‏آبادى در سال 1292 ه.ق در اصفهان در خانواده‏اى كه اهل
فضل و معرفت بودند، ديده به جهان گشود. پدرش آيةاللّه ميرزا محمد جواد مشهور به
حسين آبادى بود. اين روحانى وارسته از شاگردان برجسته مرحوم علامه شيخ محمد حسن
نجفى معروف به صاحب جواهر است و در تاريخ 1265 ه.ق از وى اجازه روايت گرفته همچنين
در نقل حديث از شيخ انصارى اجازه داشته است.

 آيةاللّه حسين آبادى به مدت
چهارده سال در تهران ساكن بوده و در مسجد سراج الملك واقع در خيابان جمهورى اسلامى
(شاه‏آبادسابق) به امامت و تدريس اشتغال داشته است، مرحوم حاج شيخ آقا بزرگ تهرانى
مى‏گويد: “در اين مسجد با وى نماز خوانده‏ام. بعد از آن ايشان به اصفهان مراجعت
نموده و در سال 1312 ه.ق فوت كرده و در تخت فولاد – تكيه آقا حسين خوانسارى – به
خاك سپرده شده است”.9

 آية اللّه حسين آبادى در
اصفهان اقامه حدود شرعى مى‏نمود، از اين جهت با مخالفت ناصرالدين شاه قاجار مواجه
گرديد و چون به هشدارها و تهديدهاى شاه قاجار وقعى ننهاد از اصفهان به تهران تبعيد
گرديد.

 مى‏گويند در مسيرى كه ايشان از
منزل به مسجد مى‏رفته‏اند، شخصى به نام “كنت ارمنى” مشروب فروشى داشته و شرابهاى
دربار قاجار از اين جايگاه تأمين مى‏شده است. يك روز به اتفاق جمعى از نمازگزاران
وارد آن مشروب سازى شده و به دست خويش خمره بزرگ مشروب را شكسته و درهم خرد
مى‏كند، همراهان به پيروى از وى نيز چنين مى‏كنند، وقتى خبر اين ماجرا به گوش شاه
قاجار مى‏رسد، از عمل آية اللّه حسين آبادى بشدت عصبانى شده به ايشان اعتراض
مى‏كند ميرزا محمد جواد براى شاه چنين پيام مى‏فرستد: “گمان مى‏كردم كه تو ناصر
دينى ولى حالا دانستم كه كاسر (شكننده) دينى”.10

 از آن مرحوم تأليفاتى در فقه،
اصول و غيره به يادگار مانده كه تنها از ميان آنها كتاب “ترتيب خلاصة الأقوال
للعلامة الحلّى” در سال 1312 ه.ق در اصفهان به حليه طبع آراسته شده است.

 از آية اللّه ميرزا محمد جواد
حسين آبادى هفت فرزند ذكور باقى ماند كه سه نفر از آنها به نامهاى “احمد”، “على
محمد” و “محمد على” موفق به تحصيل علوم اسلامى شدند و در شهرهاى اصفهان، تهران، قم
و نجف در لباس مقدّس روحانيت به ترويج دين مبين اسلام پرداختند.

 يكى از اين افراد، مرحوم “شيخ
احمد” متولد 1278 ه.ق مى‏باشد كه از اعاظم علما و اكابر و وعّاظ اصفهان بوده است.
يكى از شاگردانش آن ستوده خصال را در امورى همچون حافظه و تيزهوشى، احاطه بر فروع
فقهيه، عشق و علاقه به خاندان عصمت و طهارت و در جوانمردى و فرزانگى متفرّد مى‏داند.

 اين روحانى پاك سرشت در سنين
جوانى به درجه اجتهاد نائل آمد11 و از دانشورانى چون صاحب روضات الجنات و برادرش، “ميرزا
محمد‌هاشم خوانسارى” پنج اجازه داشت و در سن سى سالگى (سال 1308 ه.ق) پدرش ششمين
اجازه را برايش نوشت. نامبرده به مدّت نيم قرن در محله بيدآباد اصفهان به اقامه
نماز جماعت و ارشاد و هدايت مردم مشغول بود. سرانجام در سال 1357 ه.ق، در سن هشتاد
سالگى دارفانى را وداع گفت و در تخت فولاد اصفهان به خاك سپرده شد.

 بدين ترتيب آية اللّه شاه
آبادى در چنين بيت مقدّس و عالم پرورى به دنيا آمد و نشو و نما يافت.

 × تحصيلات و اساتيد

 آية الله شاه آبادى، نخست نزد
والد معظّم خود به فراگيرى مقدّمات علوم و تحصيلات ادبى و فقهى پرداخت سپس در حوزه
درس برادر بزرگ خود، آقا شيخ احمد مجتهد معروف – كه اجتهادش مورد اتفاق عموم بود –
كسب علوم حوزوى و معارف دينى را ادامه داد و از محضر علامه ميرزا محمد‌هاشم
خوانسارى چهار سوقى صاحب كتاب مبانى‏الاصول بهره‏مند شد. علوم رياضى را از آقا
ميرزا عبدالرزاق سرتيپ آموخت.

 به سال 1304 ه.ق هنگامى كه
پدرش مورد غضب ناصرالدّين شاه قاجار واقع شد و تبعيد گرديد در حالى كه دوازده بهار
را پشت سر نهاده بود به همراه والد خويش راهى تهران شد و در اين شهر تحصيل علوم
اسلامى را پى گرفت.

 در تهران فقه و اصول را از
محضر پرفيض حاج ميرزا حسن آشتيانى صاحب كتاب شرح‏رسائل (متوفاى سال 1319 ه.ق) و
فلسفه را نزد مرحوم ميرزا‌هاشم گيلانى (متوفا به سال 1332 ه.ق) تحصيل نمود.

 از جنبه‏هاى برجسته آية اللّه
شاه‏آبادى كمالات عرفانى وى مى‏باشد، اين رشته از معرفت را نامبرده نزد سيد الحكما
ميرزا ابوالحسن جلوه زواره‏اى (1314 – 1238 ه.ق) فرا گرفت،12 بنابر اين افرادى كه
جلوه را به عنوان مدرّس و ناشر صرف فلسفه مشّاء معرفى مى‏كرده‏اند، قضاوت درستى
ننموده‏اند و دليل بارز آن وجود چنين شاگردان عارفى است كه اين شاخه از علوم
اسلامى را نزد مرحوم جلوه آموخته‏اند، و مراتب عرفانى مرحوم شاه‏آبادى به حدّى است
كه حضرت امام خمينى‏قدس سره مجذوب اين صفاى معنوى و لطافت روحى مى‏شود.

 اين عارف وارسته در حالى كه
بيش از هيجده سال نداشت به درجه اجتهاد نايل گشت و از اساتيد خويش اجازه اجتهاد
دريافت نمود و سپس براى تكميل مراتب علمى به دارالعلم “نجف اشرف” رهسپار گرديد.

 × در جوار بارگاه
اميرمؤمنان‏عليه السلام

 يكى از انگيزه‏هاى عزيمت ايشان
به نجف اشرف اين بود كه در اين زمان كتاب كفايةالاصول – كه مبانى تازه‏اى از اصول
فقه در آن مطرح گرديده بود – انتشار يافت، مرحوم شاه آبادى به قصد آشنايى با مؤلف
اين اثر گرانسنگ؛ يعنى آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و كسب فيض از محضر درس ايشان،
در سال 1322 ه.ق تهران را به قصد نجف اشرف ترك نمود. در نجف اشرف دو دوره درس
كفايه مرحوم آخوند – كه هر دوره آن حدود سه سال و نيم به درازا كشيد – را گذراند
به علاوه در درس مرحوم شيخ فتح اللّه شريعت اصفهانى معروف به شيخ الشريعه (متوفاى
1339 ه.ق) و مرحوم آيت الله ميرزا حسين خليلى (متوفاى 1326 ه.ق) شركت كرد و پس از
حدود هفت سال اقامت در نجف بعد از فوت آخوند خراسانى‏رحمه الله در حوزه نجف آشفتگى
ديد از اين جهت راهى سامرا گشت و ضمن تلمّذ نزد آيةالله ميرزا محمد تقى شيرازى (ميرزاى
دوم) خود نيز به تدريس
فقه و اصول و
فلسفه پرداخت به نحوى كه حوزه درسى ايشان از قوى‏ترين حوزه‏هاى درسى سامرا
گرديد.13

 مرحوم شاه آبادى اجازات
اجتهادى متعددى از اساتيد معظم خود داشتند كه ارزش معنوى و علمى آنها بر اهل بصيرت
پوشيده نيست ولى وقتى شخصى جهت ثبوت اجتهاد ايشان، تقاضاى رؤيت اين اجازات را
نمود، ايشان تمامى آنها را پيش روى يكى از اين متقاضيان از بين برد و گفت: “اجتهاد
در سينه من است نه در اين كاغذها” و اين خود حاكى از استقلال روحى، غناى فكرى و
اعتماد به نفس ايشان است.14

 آيت اللّه شاه آبادى پس از آن
كه به مراتب والاى اجتهاد و كسب توان و ملكه استنباط نائل مى‏گردد و اجتهاد او
مورد تصديق اعاظم و اكابر فقهاى وقت قرار مى‏گيرد، بعد از حدود يك سال اقامت در
سامرا تصميم به مراجعت به ايران مى‏گيرد كه با مخالفت شديد اساتيد حوزه‏هاى نجف و
سامرا رو به رو مى‏گردد، آنان به ايشان تأكيد مى‏كنند كه حضورشان در عراق واجب
است، اما بر خلاف اصرار فراوان ميرزاى دوم (ميرزاى شيرازى) به اصرار والده مكرّمه
خود، عراق را به قصد تهران ترك گفت. آورده‏اند ميرزاى شيرازى در حالى كه عصايش را
بر زمين مى‏كوبيده به وى مى‏فرمايد: “ميرزا محمدعلى، رفتن از عراق بر تو حرام است”
ولى آيةاللّه شاه‏آبادى به جهت بى‏تابى مادر در جواب آن فقيه مبارز مى‏گويد: “هم
اكنون براى من اقامت در عراق مقدور نيست” و در حالى كه قول مراجعت مجدد به عراق را
در اولين فرصت ممكن به ميرزاى شيرازى داده بود رهسپار ايران شد و پس از اقامت
كوتاهى در اصفهان به سوى تهران حركت نمود.

 حجةالاسلام والمسلمين انوارى
در اين خصوص مى‏گويد:

 “مرحوم آيةاللّه ميرزا
محمدعلى شاه‏آبادى از مراجع بزرگوارى بودند كه تحصيلاتشان بيشتر در نجف بود و
علماى نجف او را از آمدن به ايران منع مى‏كردند و تعبير بعضى از اساتيدشان اين
بوده است: اگر شما نجف را ترك كنيد در حوزه خلأ به وجود مى‏آيد، اما به هر صورت
ايشان به تهران آمدند و ديگر نتوانستند به نجف باز گردند. ايشان معاصر با آيةالله
العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى – مؤسس حوزه علميه قم – بودند، در عين حال به
گونه‏اى زندگى كردند كه خيلى‏ها نتوانستند او را بشناسند كه ايشان چه بزرگوارى
هستند و از لحاظ علمى چه مقام والايى دارند و قدرشان در زمان خودشان مجهول ماند”.15

 مرحوم شاه‏آبادى پس از ورود به
تهران مدتى در منزل خود به اقامه نماز جماعت پرداخت و بعد از مدّتى در
مسجدسراج‏الملك (واقع در خيابان ملّت) يعنى مسجدى كه پدرش در آن اقامه جماعت
مى‏كرد به اقامه نماز و ترويج و تبيين معارف اسلام پرداخت16 و چون در خيابان شاه
آباد سابق اقامت گزيده بود به شاه آبادى مشهورگرديد، آن عارف كامل در مدت هفده سال
اقامت در تهران به تبليغ دين و نشر تشيّع و مبارزه با نظام جور رضاخانى از طريق
سخنرانيها و جلسات درس و بحث پرداخت، تعبير شيخ آقا بزرگ تهرانى درباره اين بعد از
زندگى ايشان چنين است: “و كان قائماً بوظائف الشّرع”.

 × ستيز با استبداد

 يكى از ابتكارات آن فقيه
فرزانه تشكيل هيئتهاى مذهبى در منازل مى‏باشد كه بعدها به هسته‏هاى مقاومت عليه
نظام پهلوى تبديل گرديد، حجةالاسلام والمسلمين محيى الدّين انوارى در اين مورد
مى‏گويد:

 “پايه گذار و بانى
هيئتهايى كه در منازل تشكيل مى‏شد و هنوز هم تشكيل مى‏شود، ايشان بودند، اين
هيئتها در تبليغ و ترويج معارف اسلامى و همچنين مبارزات سياسى، نقش مهم و بسزايى
ايفا كردند، ايشان در اين هيئتهايى كه تشكيل دادند، شركت مى‏نمودند و معارف اسلامى
و مسائل سياسى را مطرح مى‏كردند، بعدها در جلسات اين هيئتها، بسيارى از ائمه
جماعات شركت مى‏كردند و سخن مى‏گفتند.”17

 اين مجتهد دورانديش با آن
ذكاوت و تيزهوشى كه داشت، قبل از آن كه رضاخان به قدرت برسد به ماهيت پليد او پى
برد و كراراً چهره وى را كه در نزد مردم به عنوان فردى دوستدار دين معرفى شده بود
افشا نمود. در آن روزها اين عنصر خودفروخته با پاى برهنه در جلو دسته‏هاى سينه‏زنى
به عزادارى مى‏پرداخت و خاك و گِل بر سر و صورت مى‏پاشيد و به دست بوسى علما
مى‏رفت و خود را حامى دينداران معرفى مى‏كرد، ولى آيةاللّه شاه‏آبادى همچون مرحوم
شهيد مدرّس، متوجّه بود كه اين نقاب فريبكارانه زودگذر و موقّتى است و رضاخان اگر
روى كار آيد با دين و ديانت و سنّتهاى مذهبى از در ستيز بر مى‏آيد.

 روزى مرحوم شاه آبادى درباره
رضا خان خطاب به شهيد آية اللّه مدرّس چنين گفت:

 “اين مردك، الآن كه به
قدرت نرسيده است اين چنين به دست بوس علما و مراجع مى‏رود و تظاهر به ديندارى
مى‏كند و از محبت اهل‏بيت دم مى‏زند لكن به محض آن كه به قدرت رسيد به همه علما
پشت مى‏كند و اول كسى را هم كه لگد مى‏زند خود شما هستيد”.

 و ديديم كه چگونه پيش بينى آن
عارف پرهيزگار درست از آب درآمد و رضاخان پس از آن كه تنگناهاى شديدى را براى
مدرّس فراهم ساخت و آن سيّد وارسته را تبعيد و زندان نمود، دستور داد وى را با
فجيعترين وضعى به شهادت برسانند.

 مرحوم شاه‏آبادى كه ماهيت پليد
و ضدّ اسلامى رضاخانى را بخوبى درك كرده بود، عقيده داشت كه: “اسلام از وجود دولت
وقت در خطر است” و لذا با آن مبارزه مى‏كرد، در ارتباط با ستيز ايشان با ستم؛ حضرت
امام‏خمينى‏قدس سره – كه هيچ كس به اندازه ايشان استاد را نشناخت – مى‏فرمايد:

 “مرحوم آيةاللّه شاه‏آبادى
علاوه بر آن كه يك فقيه و يك عارف كامل بودند يك مبارز به تمام معنى هم بودند”.18

 رضا خان پس از آن كه به قدرت
رسيد براى درهم كوبيدن قدرت روحانيّت به هيچ كس اجازه روحانى شدن نداد و تنها
تعداد معيّنى را مجاز به ملبّس شدن به لباس مقدّس روحانيّت دانست كه آنها هم
مى‏بايست از جانب دولت اجازه كتبى مى‏داشتند، در همان وقت آيةاللّه العظمى
شاه‏آبادى سعى مى‏كرد فرزندان خود را به اين لباس درآورد كه اين خود يكى از طرق
مبارزه با حكومت وقت تلقّى مى‏گرديد. حجةالاسلام والمسلمين انوارى طىّ سخنانى
مى‏گويد:

 “مرحوم شاه آبادى از
افرادى كه در تهران با قاطعيّت در برابر رضاخان ايستاده بود و در شرايطى كه رضاخان
تمام مساجد و منبرها را تعطيل كرده بود، هيچ گاه مسجد و منبر و سخن گفتنش قطع نشد
و من در سالهاى 1325 و 1326 ايشان را درك كردم…”.

 از ديگر جنبه‏هاى مبارزاتى اين
مجتهد عارف تحصّن در حرم حضرت عبدالعظيم‏عليه السلام بود كه در اعتراض به جنايات
بيش از حدّ رضاخانى صورت گرفت، در اين تحصّن كه يازده ماه طول كشيد حجةالاسلام
والمسلمين حاج ميرزا محمد قمى معروف به حجت‏الاسلامى و يكى ديگر از علماى عصر،
ايشان را همراهى مى‏كردند.

 آيةاللّه شاه آبادى در اين
مقاومت منفى به عناوين مختلف عليه حكومت وقت تبليغ مى‏كرد. ايشان در دهه عاشوراى
همان ايّام در صحن مطهر امامزاده حمزه‏عليه السلام كه همه ساله مراسم “شبيه‏خوانى”
برگزار مى‏شد مانع تعزيه گرديد و مجلس را به كانون وعظ و روضه‏خوانى تبديل نمود و
شخصاً در آن مجلس تمام دهه را به منبر رفته و جالب آن است كه در هر جلسه يك موضوع
را سه مرتبه تكرار مى‏نمودند و بالأخره در آخرين سخنرانى خود، چنين فرمود: “خدايا
تو شاهد باش كه من به علماى اعلام در نجف اشرف و قم و مشهد و اصفهان و ساير بلاد
نوشتم و بر آنها حجّت را تمام كردم، در اين ده شبانه روز هم – اگر اين مرتبه را
بگويم – جمعاً سى مرتبه گفته‏ام و براى اقشار مختلف نيز اتمام حجّت كردم كه اين
چاروادار (رضاخان) با من دشمنى و عناد ندارد، اين با قرآن و اسلام مخالف است و چون
من و امثال من را حامى و حافظ اسلام و قرآن مى‏داند، مخالفت مى‏كند. اگر به او
مهلت داده شود، اسلام و قرآن را در اين مملكت از ريشه خشك خواهد كرد”.19

 به هر جهت بعد از قريب يازده
ماه، گروهى از علماى تهران و ديگر شهرهاى ايران به حرم حضرت‏عبدالعظيم‏عليه
السلام‏رفته از ايشان خواستند به تحصّن خود خاتمه دهد، آن مرحوم پس از آن كه مى‏بيند
كه با كمال تأسّف و تأثّر پايه‏هاى‏حكومت رضاخانى استوار شده، ادامه تحصّن خود را
جايز ندانسته و به شرط خروج از تهران كه آن را مركز ظلم و كانون ستمگرى مى‏دانست،
دعوت علما را اجابت نمود و به تحصّن خويش پايان داد. ادامه دارد

 پى
نوشتها:

1 ) در حديثى از رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم آمده است:
أَلعُلَماء مَصابيح الارضِ و خلفاء الأَنبياء و ورثتى و ورثةالأنبيا؛ دانشمندان،
چراغهاى فروزان زمين و جانشينان پيامبرانند اين افراد وارث من و وارث ديگر انبيا
هستند” (كنزالعمال، حديث 28677).

 2 ) ويژه نامه سالگرد رحلت
آيةاللّه العظمى محمد على شاه‏آبادى، ضميمه نشريه نبأ ارگان حوزه علميه شهيد
شاه‏آبادى، ص2.

 3 ) همان، ص3.

 4 ) حضرت امام خمينى‏قدس
سره ، چهل حديث، ص36.

 5 ( همان، ص549.

 6 ( امام خمينى، سرالصّلوة
يا صلوة العارفين و معراج السّالكين، ص31.

 7 ( به نقل از استاد
فاطمى‏نيا در سمينار دبيران دينى (خواهران) در تابستان 1369، ن ك: مجله رشد معارف
اسلامى شماره 14 – 15 پاييز و زمستان 1370، حجت الاسلام و المسلمين انوارى هم به
اين نكته اشاره دارد، ن ك: يادنامه شهيد حاج شيخ مهدى شاه‏آبادى، ص8.

 8 ( صحيفه نور، ج18، ص267.

 9 ( نجوم امت)6(، مجله نور
علم، شماره9، فروردين ماه 1364، ص 126.

 10 ( مجله پيام انقلاب،
شماره 162، خرداد ماه 1365، ص52.

 11 ( در برخى منابع آمده
كه وى قبل از رسيدن به سن بلوغ درجه رفيع اجتهاد را كسب كرده است.

 12 ( غلامرضا گلى زواره،
ميرزا ابوالحسن جلوه، حكيم فروتن، معاونت پژوهشى سازمان تبليغات اسلامى، ص87.

 13 ( ويژه‏نامه، همان،
ص‏اول.

 14 ( پيام انقلاب، همان،
ص53.

 15 ( يادنامه اربعين شهيد
حجةالاسلام والمسلمين حاج شيخ مهدى شاه‏آبادى، انجمن اسلامى الغدير، ص8.

 16 ( مجله نور علم، همان،
ص128.

 17 ( ويژه‏نامه، همان، ص2.

 18 ( رجال اصفهان، ص80.

 19 ( يادنامه شهيد شاه
آبادى، ص8.

 درسهايى از تاريخ تحليلى اسلام
– “مسلسل 61”

 “ حوادث سال دوم هجرت – 7 “

ماجراى جنگ بدر

 قسمت دوم

حجةالاسلام والمسلمين رسولى محلاتى

 × حركت رسول خدا به سوى
بدر

 همانگونه كه در خلال مطالب
گذشته ذكر شد، بنا به گفته اهل تاريخ: به رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم خبر
رسيد كه كاروان قريش به سرپرستى ابوسفيان از شام به سمت مكّه حركت كرده است.
كاروان مزبور بزرگترين كاروانى بود كه در آن سال براى تجارت به شام رفته بود و
اكنون با مال التجاره فراوان به مكّه باز مى‏گشت.

 چنان كه نوشته‏اند: هزار شتر
در اين كاروان اموال تجارتى حمل مى‏كرد، و قيمت تقريبى آن اموال پنجاه هزار دينار
بوده و همه مردم مكه در اموال كاروان مزبور سهيم بودند. چهل نفر از مردان قريش نيز
همراه اين كاروان بودند، مانند: مخرمة بن نوفل و عمرو بن العاص… و ديگران.

 رسول خداصلى الله عليه وآله
وسلم با شنيدن اين خبر به مسلمانان فرمود:

 “هذِه عيرُ قُرَيشِ فيها
أَمْوالُهُم فَاخْرُجُوا إِلَيْها لَعَلَّ اللَّه يُنْفِلْكُمُوها؛1 اين كاروان
قريش است كه در آن اموال و داراييهاى آنهاست، به سوى آن رهسپار شويد باشد كه
خداوند آن را به غنيمت شما درآورده، نصيب شما گرداند.”

 و در نقل على بن ابراهيم اين
گونه است:

 رسول خداصلى الله عليه وآله
وسلم به آنها خبر داد كه خداى تعالى به او وعده داده يكى از دو چيز را: يا اموال
كاروان و يا پيروزى بر قريش در جنگ.

 و عبارت حديث على بن ابراهيم
اين گونه است:

 “فَاَخْبَرَهُم أَنَّ
اللَّه قَدْ وَعَدَهُ اِحْدَى الطَّائِفَتَينِ، اِمَّا الْعيرَ وَ اِمَّا قُرَيْش
اِنْ اَظْفَرَ بِهِمْ”.2

 و با تحقيقى كه ما درباره هدف
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم از اين حركت و آوردن مسلمانان به همراه خود در
اين سفر ذكر كرديم اين نقل مناسب‏تر به نظر مى‏رسد، زيرا هدف اصلى، برخورد با قريش
و ضربه زدن به قدرت و شوكت پوشالى آنها بود نه مصادره و ضبط اموال كاروان، اگرچه
آن هم مى‏توانست هدف آنها را تأمين كند.

 بلكه اين مطلب مدلول آيه شريفه
سوره انفال است كه مى‏فرمايد:

 “وَ اِذْ يَعِدُكُمُ
اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَينِ أَنَّها لَكُمْ وَ تَودُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذاتِ
الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَ يُريدُ اللَّهُ اَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِماتِه
وَ يَقْطَعَ دابِرَ الْكافِرينَ؛3 و هنگامى كه خدا يكى از دو دسته را به شما وعده
داد و شما دوست داشتيد دسته‏اى را كه قدرت نداشت نصيبتان شود ولى خدا اراده كرده
است كه با كلمات خويش حق را استقرار دهد و بنياد كافران را قطع كند.”

 از اين رو آنچه در برخى از
نقلها آمده است كه جمعى از اصحاب رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم در اين سفر از
رفتن با آن حضرت خوددارى كردند به خاطر اين كه گمان نداشتند جنگى پيش آيد و فكر
مى‏كردند اين سفر فقط به منظور دستبرد به كاروان و به دست آوردن غنيمت انجام
مى‏شود، صحيح به نظر نمى‏رسد، و شايد اين مطلب به خاطر توجيه عمل آنها گفته شده و
در تاريخ ثبت شده است، زيرا گذشته از آنچه در بالا گفته شد، از آيات ديگر قرآن
كريم نيز ضعف اين گفتار ظاهر مى‏شود مانند اين كه خداوند در آيه قبل از همين آيه
مى‏فرمايد:

 “كَما أَخْرجَكَ رَبُّكَ
مِنْ بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَ اِنَّ فَريقاً مِنَ الْمُؤمِنينَ لَكارِهُونَ،
يُجادِلُونَكَ فِى الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَيَّنَ كَأَنَّما يُساقُونَ اِلَى الْمَوْتِ
وَ هُمْ يَنْظُرُونَ؛ چنان بود كه خداوند تو را به حق از خانه‏ات برون آورد و
گروهى از مؤمنان كراهت داشتند، و در كار حق – با اين كه آشكار و روشن شده بود – با
تو مجادله مى‏كردند، گويى به سوى مرگشان مى‏كشند و خودشان مى‏نگرند.”

 و در جاى ديگر درباره همين سفر
و همين افراد فرموده:

 “أَلَمْ تَرَ إِلَى
الَّذينَ قيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْديَكُمْ وَ أَقيمُوا الصَّلوةَ وَ آتُوا
الزَّكوةَ × فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتال إِذا فَريقٌ مِنْهُم يَخْشَونَ
النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ
كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتالَ لَوْلا أَخَّرتَنا إِلى أَجَلٍ قَريبٍ…؛4 مگر آن
كسان را نديدى كه به آنها گفته بودند دست از زد و خورد باز داريد و نماز را به پا
داريد و زكات بدهيد، و هنگامى كه پيكار بر آنها مقرّر شد به يكباره گروهى از ايشان
از مردم بترسيدند چون ترس از خدا يا ترسى بيشتر و گفتند: پروردگارا براى چه پيكار
را بر ما مقرّر كردى! چرا ما را تا مدّتى نزديك مهلت ندادى؟… .”

 مفسّران گفته‏اند اين آيه
درباره چند تن از مسلمانان نازل شد كه در مكّه هنگامى كه تحت شكنجه مشركان بودند،
از رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم اجازه جنگ و دفاع از خود را خواستند، و آن
حضرت آنان را دستور صبر و تحمل داد، و چون به مدينه آمدند، در هنگام حركت به سوى
جنگ بدر از رفتن به همراه آن حضرت خوددارى كرده ديگران را نيز از جنگ با قريش
مى‏ترساندند، و خداوند اين آيه را درباره ايشان نازل فرمود.

 از كسانى كه در تاريخ نامشان
در زمره اين افراد ذكر شده “عبدالرّحمن بن عوف” است كه در كتاب “درّالمنثور” و
آثار ديگر نام او آمده، و هم چنين “سعد بن ابى‏وقاص” و “قدامة بن مظعون” و… كه
نامشان در تفسير اين آيه آمده است و اعمال و كردار آينده اين افراد نيز علاقه آنها
را به دنيا و زندگى و مادّيات دنيا نشان داد.5

 با توجّه به آنچه گفته شد، ضعف
حديثى كه “بُخارى” در صحيح خود از “كعب بن مالك” نقل كرده كه: “من در هيچ يك از
جنگها جز جنگ تبوك و بدر از رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم تخلّف نكردم، و تخلّف
از جنگ بدر به خاطر آن بود كه آن حضرت به منظور دستبرد به كاروان قريش رفته بود نه
جنگ با آنها…” روشن مى‏شود. مگر آن كه بگوييم: كعب بن مالك اين سخن را براى
توجيه عمل نادرست خود ذكر كرده.

 به هر صورت، رسول خداصلى الله
عليه وآله وسلم آماده حركت شد و “عبداللّه بن امّ مكتوم” را به جانشينى خود براى
اقامه نماز تعيين فرمود، و “ابولبابه انصارى” را نيز از منزل “روحاء” بازگرداند تا
در اداره امور شهر، جانشين آن حضرت‏صلى الله عليه وآله وسلم باشد.

 × تاريخ حركت و تجهيزات و
نفرات مسلمانان

 تاريخ حركت رسول خداصلى الله عليه
وآله وسلم از شهر مدينه را روز هشتم ماه رمضان ذكر كرده‏اند6 و با توجّه به اين كه
بر طبق نقل مشهور جنگ بدر در روز هفدهم آن ماه اتفاق افتاده، فاصله اين راه را تا
بدر كه حدود يكصد و پنجاه و پنج كيلومتر است در نه روز طى كرده‏اند.7

 عدد همراهان رسول خداصلى الله
عليه وآله وسلم را عموم مورّخين سيصد و سيزده نفر ذكر كرده‏اند8 و برخى نيز بيشتر
گفته‏اند9 كه 82 نفر از مهاجرين و بقيه از انصار مدينه و آنها نيز 61 نفر از اوس و
مابقى از خزرج بودند. اين سيصد و سيزده نفر هفتاد شتر داشتند و يك يا دو اسب. يكى
از اسبها از آنِ مقداد بود10 و ديگرى از آنِ زبير يا مرثد بن ابى مرثد غنوى از اين
رو مسلمانان هر سه يا چهار نفر روى نوبت بر يكى از شترها سوار مى‏شدند به طورى كه
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم و على بن ابى‏طالب‏عليه السلام و زيد بن حارثه و
به قولى مرثد بن ابى مرثد يك شتر داشتند كه به نوبت بر آن سوار مى‏شدند. تجهيزات
جنگى آنان فقط شش زره و هشت عدد شمشير بود.11

 و وقتى مقايسه كنيم با لشكرى
كه قريش از مكّه براى جنگ حركت دادند مى‏بينيم كه قابل مقايسه با آنها نبودند و
جنگى كه واقع شد از هر جهت نابرابر بود؛ زيرا در آينده خواهيم خواند كه عدد
لشكريان قريش 950 الى 1000 نفر بود كه 700 شتر و دويست اسب، و بقولى چهار صد اسب
داشتند و همگى آنها زره پوش بودند و هر روزه نه تا ده شتر براى غذاى لشكر نحر
مى‏كردند كه هر روز روى نوبت هر يك از سران دوازده‏گانه قريش كه همراه آنان بودند
مانند عتبة و شيبة و عباس و ابوجهل و حكيم بن حزام و ديگران از مال خود اين شتران
را نحر مى‏كردند… با اين حال با نصرت الهى، مسلمانان بر مشركين پيروز شدند.
هفتاد تن از سرانشان را كشته، هفتاد نفر را اسير كردند و بقيه نيز شكست سختى خورده
با رسوايى به مكّه بازگشتند كه شرح ماجرا را خواهيم آورد.

 × مسير حركت

 ابن اسحاق و ديگران مسير حركت
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم را تا بدر و نام منزلگاههاى آن حضرت و همراهان را
بتفصيل نوشته‏اند كه ذكر تمامى آنها ضرورتى ندارد ولى ذكر حوادث يكى دو مورد از
اين منزلگاهها كه جنبه آموزندگى دارد خالى از فايده نيست.

 در چهار منزلى مدينه در جايى
به نام “بيوت السقيا” بود كه رسول خدا چند تن از همراهان خود را كه سنّ و سالشان
كم بود بازگرداند مانند عبداللّه بن عمرو و اسامة بن زيد، و رافع بن خديج، و زيد
بن ثابت. عمير بن ابى‏وقاص – كه جوانى شانزده ساله بود – آن وضع را كه ديد خود را
در ميان ديگران پنهان كرد كه ديده نشود، هنگامى كه رسول خدا او را ديد و خواست
برگرداند با گريه و زارى اجازه گرفت و به همراه مسلمانان رفت و در بدر به شهادت
رسيد.

 و نيز نقل كرده‏اند كه در يكى
از منزلگاهها كه نامش “عرق الظبية” بود مردى از اعراب باديه نشين را ديدار كردند و
از او در مورد كاروان قريش خبرگيرى كردند، او اظهار بى‏اطلاعى كرد، مردم به او
گفتند: به رسول خدا سلام كن! پرسيد: مگر در ميان شما رسول خداست؟ گفتند: آرى.

 جلو آمد سلام كرد، آن گاه گفت:

 “لَئِنْ كُنْتَ رَسُولَ
اللَّهِ فَاَخْبِرْنى عَمَّا في بَطْنِ ناقَتى هذِه؛ اگر تو براستى رسول خدايى به
من بگو در شكم اين شتر ماده من چيست؟”

 مردى از همراهان رسول خداصلى
الله عليه وآله وسلم به نام “سلمة بن سلامة بن وقش” گفت: از رسول خدا سؤال نكن و
نزد من بيا تا پاسخ تو را بگويم، تو بر اين شتر جسته‏اى و در شكم آن همان كُرّه
توست!

 رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم
با ناراحتى فرمود:

 “مَهْ اَفَحَشْتَ عَلَى
الرَّجُل! زبانت را نگهدار آيا به اين مرد فحش دادى! [و سخن زشت گفتى]؟!” سپس روى
خود را از “سلمة بن سلامة” گرداند.12

 × درسى آموزنده

 در اين جا قبل از آن كه مسير
حركت را ادامه دهيم از اين قسمت تاريخ جنگ بدر كه در اين جا خوانديم به يك نكته
اخلاقى آموزنده اشاره كرده، مى‏گذريم:

 در اين جا مى‏خوانيم كه “سلمة
بن سلامة” حرف زشتى به اين مرد عرب زد و رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم به او
پرخاش كرده، از او روى گرداند، در صورتى كه به نظر مى‏رسد سلمة بن سلامة روى علاقه
به رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم اين سخن را گفت، و هنگامى كه ديد يك عرب
بيابانى درصدد تمسخر رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم برآمده نتوانست تحمّل كند، و
براى رسوا كردن و شرمسار كردن آن عرب اين سخن را بر زبان جارى كرد، ولى پيامبر
گرامى اسلام او را در اين كار سرزنش كرد و عملاً او را تنبيه فرمود.

 و اين درس بزرگى است براى همه
كسانى كه درصدد تبليغ دين اسلام و انجام رسالت تاريخى و الهى خود هستند، و براى
همه پيروان راستين رهبر عظيم الشأن اسلام كه هرگاه در برابر منكران و حتى دشمنان
اسلام و ستيزه جويان و مسخره كنندگان قرار گرفتند و از آنها اهانت و يا تمسخرى نيز
شنيدند با اين حال، عفّت كلام را در برخورد با آنها حفظ كنند و از دايره ادب و
نزاكت در گفتار خارج نشوند، و اين دستور آموزنده قرآن را نيز از ياد نبرند كه خداى
تعالى فرموده:

 “وَ لا تَسُبُّوا الَّذينَ
يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوَاً بِغَيْرِ عِلْمٍ؛13
دشنام ندهيد به كسانى كه جز خدا را مى‏خوانند، زيرا آنها نيز ناآگاهانه از روى
دشمنى خدا را دشنام مى‏دهند.”

 و اين كلام رسول خداصلى الله
عليه وآله وسلم را نيز به خاطر بسپاريم كه فرمود:

 “إيَّاكُم وَالْفُحْش
فَإِنَّ اللَّه عَزَّوَجَلَّ لايُحِبُّ الفاحِشَ الْمُتَفَحِّش؛14 از فحش دادن سخت
بپرهيزيد براستى كه خداى عزّوجلّ شخص فحش دهنده كه خود را وادار به فحش مى‏كند
دوست نمى‏دارد.”

 و در جاى ديگر روايت شده كه
فرمود:

 “ما كانَ الْفُحْشُ فى
شَى‏ءٍ إِلاَّ شانَه؛15 فحش در چيزى نيامد جز آن كه آن را زشت كرد.”

 × دنباله داستان

 نوشته‏اند: رسول خداصلى الله
عليه وآله وسلم همچنان پيش آمد تا به “ذخران” رسيد. و در آن جا به اطلاع آن حضرت
رسيد كه كاروان قريش – با شنيدن خبر حركت مسلمانان از مدينه – مسير خود را از بدر تغيير
داده و بسرعت به طرف مكه رفته، و از آن سو نيز بزرگان قريش از مكّه براى نجات
كاروان بيرون آمده و به سوى بدر پيش مى‏آيند.

 × ابوسفيان و كاروان قريش

 اكنون رسول خداصلى الله عليه
وآله وسلم و مسلمانان را در منزلگاه “ذخران” مى‏گذاريم و به سراغ كاروان و رئيس
آن، ابوسفيان مى‏رويم، تا ببينيم براى نجات كاروان از دست مسلمانان چه راهى را در
پيش گرفت.

 چنان كه از برخى از تواريخ
استفاده مى‏شود: هنگامى كه افراد كاروان قريش در شام بودند شنيده بودند كه رسول
خداصلى الله عليه وآله وسلم و مسلمانان انتظار حركت كاروان را مى‏كشند تا سر
راهشان آمده، بدان دستبرد زنند،16 ولى به گفته ابن هشام و ديگران: ابوسفيان هنگامى
كه به نزديك سرزمين حجاز رسيد17 شروع به تجسّس و خبرگيرى از مسلمانان كرد، و هم
چنان از سواران رهگذر و مسافران مى‏پرسيد تا اين كه از برخى از آنها شنيد كه
محمدصلى الله عليه وآله وسلم اصحاب و ياران خود را براى دستبرد به كاروان از مدينه
بسيج كرده و بيرون آمده‏اند.

 × پيك ابوسفيان به مكّه

 در اين جا بود كه ابوسفيان، “ضمضم
بن عمرو جهنى” را – طبق اعتقاد برخى با بيست مثقال طلا – اجير كرد تا بسرعت، خود
را به مكّه رسانده، خبر حركت مسلمانان به سوى كاروان را به سران قريش بدهد و به
اطّلاع آنها برساند كه مسلمانان قصد مصادره كاروان را دارند و براى نجات كاروان
هرچه سريعتر خود را برسانند. و نيز به او دستور داد: هنگامى كه داخل مكّه مى‏شود
بينى شترش را ببرد، و پيراهن خود را از جلو و عقب چاك زند و پالان شترش را وارونه
كند و فرياد الغوث ! الغوث ! برآورد؛ زيرا عربهاى آن زمان چون حادثه مهم و خطرناكى
براى آنها پيش مى‏آمد براى تحريك مردم اين كار را مى‏كردند.

 × خواب هولناك “عاتكه”
دختر عبدالمطلب

 سه شب پيش از آن كه “ضمضم” به
مكّه برسد و اين خبر را به قريش برساند، “عاتكة” دختر عبدالمطلب، خواب هولناكى
مى‏بيند و مى‏گويد: “ديدم شترسوارى به مكّه آمد و در “أبطح” ايستاد و با فرياد
بسيار بلندى گفت:

 “ألا إنفروا يا آلَ
غُدَر18 لِمَصارِعِكُم فى ثَلاث؛ اى مردم مكه تا سه روز ديگر به سوى قتلگاهتان كوچ
كنيد!” پس مردم را ديدم اطراف او را گرفتند و او هم چنان با مردمى كه اطرافش بودند
وارد شهر مكه شده تا مسجد الحرام بيامد، در آن جا گويا شترش او را به پشت كعبه برد
و در آن جا نيز فريادى ديگر كشيد و همان سخن را تكرار كرد، از آن جا به بالاى كوه
ابوقُبَيس آمد و فرياد ديگرى به همان نحو كشيد، سپس سنگى را برداشته از كوه سرازير
كرد، سنگ هم، تا پايين كوه غلتيد و چون به پايين كوه رسيد بشكست و در هر يك از
خانه‏هاى مكه قطعه‏اى از آن سنگ بيفتاد!”

 آن گاه عاتكه به عباس گفت: من
با ديدن اين خواب چون ترسيدم كه به قبيله تو مصيبت و بلايى برسد از اين رو تنها آن
را براى تو نقل كردم ولى تو براى ديگرى نقل مكن.

 عباس گفت: خواب عجيبى است تو
هم آن را براى ديگرى بازگو مكن ولى هنگامى كه عباس از خانه عاتكه بيرون آمد آن
خواب را براى “وليد بن عتبه” كه از رفقاى نزديك عباس بود نقل كرد و به او گفت:
براى ديگرى نگويد.

 وليد هم براى پدرش عتبه گفت و
چيزى نگذشت كه اين خواب در شهر مكه منتشر شد و در مجالس قريش مورد بحث قرار گرفت.

 عباس گويد: پس از آن به
مسجدالحرام رفتم كه طواف انجام دهم، ابوجهل را با جمعى از قريش مشاهده كردم كه دور
هم نشسته‏اند و درباره خواب عاتكه بحث مى‏كنند، چشمش كه به من افتاد مرا صدا زد و
گفت: طوافت كه تمام شد به نزد ما بيا!

 چون طواف من به پايان رسيد به
نزد ايشان رفته نشستم.

 ابوجهل رو به من كرده گفت: از
چه زمانى اين زن در ميان شما پيغمبر شده؟

 من خود را به بى‏اطلاعى زده
پرسيدم: كدام زن؟

 گفت: عاتكه!

 پرسيدم: چه خوابى ديده؟

 گفت: اى فرزندان عبدالمطلب
مردانتان ادعاى پيغمبرى كردند كافى نبود كه زنانتان نيز دست به اين كار زدند؟ اين
عاتكه است كه ادعا دارد در خواب ديده كسى به سوى قريش آمده و گفته است: تا سه روز
ديگر به جانب قتلگاهتان كوچ كنيد!

 اى عباس ما تا سه روز ديگر صبر
مى‏كنيم، اگر اين مطلب واقع نشد نامه‏اى ميان خود مى‏نويسيم و همگى امضا مى‏كنيم
كه شما فرزندان عبدالمطلب دروغگوترين مردمان در ميان عرب هستيد!

 عباس گويد: به خدا اين سخنان
براى من چيز مهمى نبود ليكن با اين حال منكر شده گفتم: عاتكه چنين خوابى نديده، و
اين مطلب دروغ است.

 اين را گفته و از او جدا شدم.
چون شب شد، زنان قبيله بنى عبدالمطلب همگى به خانه ما ريخته گفتند:

 اين فاسق خبيث درباره مردانتان
هر چه خواست گفت و شما دم نزديد، اينك پا را فراتر نهاده درباره زنانتان هم
ياوه‏گويى مى‏كند و تو گوش كردى و پاسخش را ندادى مگر غيرت نداشتى كه پاسخش را
بگويى؟!

 گفتم: من پاسخش را دادم، ولى
چيز مهمى نبود. به خدا اگر از اين پس سخنى گفت او را تنبيه خواهم كرد.

 چون روز بعد شد، يعنى روز سومى
كه عاتكه آن خواب را ديده بود، من خشمگين از خانه بيرون رفتم و قصد داشتم به
مسجدالحرام بروم و ابوجهل را در هر كجا هست پيدا كنم و او را دشنام گفته سخنان آن
روزش را تلافى كنم، همين كه به مسجدالحرام آمدم او را ديدم كه با سرعت از مسجد
خارج مى‏شود، من پيش خود فكر كردم لابد اين مرد – كه خدايش از رحمت خود دور كند –
دانسته كه من قصد دشنامگويى او را دارم كه اين چنين فرار مى‏كند، ولى معلوم شد كه
صداى “ضمضم بن عمرو” را شنيده و مى‏رود تا سخنان او را بشنود.

 من هم بيرون رفته ضمضم را ديدم
كه بينى شترش را بريده و پالانش را وارونه كرده و جامه خود را دريده و فرياد
مى‏زند:

 اى گروه قريش! مال التّجاره
خود را دريابيد! دريابيد! كه همه آنها به خطر افتاده! محمّد و يارانش متعرّض
ابوسفيان و كاروان شما شده‏اند! هرچه زودتر خود را به كاروان برسانيد كه اگر دير
بجنبيد همه را مى‏برند!

 با اين جريان فكر انتقام گرفتن
از ابوجهل از سر من بيرون رفت و هر كس به فكر افتاد تا به هر وسيله‏اى كه مى‏تواند
خود را به كاروان قريش برساند، مردم با سرعت عجيبى آماده رفتن شدند، و اگر كسى هم
نمى‏توانست برود ديگرى را به جاى خود مى‏فرستاد، تمام بزرگان قريش آماده حركت
شدند، تنها در اين ميان ابولهب، عاص بن هشام را كه چهار هزار درهم به او مديون بود
به جاى خويش فرستاد و او را با همان مبلغ براى رفتن به اين راه به جاى خويش اجير
كرد.

 × ماجراى اميّة بن خلف

 “اميّة بن خلف”19 نيز كه
پيرمردى فرتوت و فربه بود و بسختى راه مى‏رفت و بدشوارى سوار و پياده مى‏شد خواست
همراه قريش نرود ولى “عقبة بن ابى معيط” به نزد او آمده منقلى كه معمولاً در آن
عود روشن مى‏كردند با قدرى آتش و عود پيش او نهاد و گفت:

 اى ابو على! اين عود را در اين
منقل بريز و مانند زنان به خود بخور بده؛ زيرا تو با اين تصميمى كه گرفته‏اى در
رديف زنان هستى.

 اميّه از اين سخن برآشفت و از
جاى برخاست و مانند ديگران آماده رفتن شد.20

 اين بود آنچه را كه ابن اسحاق
در اين باره نوشته است، ولى در صحيح بخارى براى اكراه اميّة بن خلف از رفتن به
همراه لشكر قريش، علّت ديگرى ذكر كرده كه در آن معجزه‏اى از رسول‏خداصلى الله عليه
وآله وسلم و خبرى از آن حضرت درباره آينده اميّة نيز وجود دارد كه نقل آن خالى از
فائده نيست.

 بخارى به سندش از “عبداللّه بن
مسعود” روايت كرده: اميّة بن خلف با سعد بن معاذ – رئيس انصار مدينه – رفاقت داشت،
بطورى كه هرگاه اميّة به مدينه مى‏آمد به خانه سعد مى‏رفت و هرگاه سعد به مكّه
مى‏رفت به خانه اميّة وارد مى‏شد، پس از آن كه رسول‏خداصلى الله عليه وآله وسلم به
مدينه هجرت فرمود، سعد به منظور انجام عمره به مكّه رفت و به خانه اميّه وارد شد و
به او گفت:

 ساعت خلوتى را براى من در نظر
بگير شايد بتوانم طوافى انجام دهم، اميّة نزديكيهاى ظهر او را برداشت كه به
مسجدالحرام ببرد، در راه كه مى‏رفتند ابوجهل آن دو را ديد و پرسيد:

 اى ابا صفوان (كنيه اميّة) اين
كيست كه همراه توست؟

 گفت: سعد است.

 ابوجهل با ناراحتى به سعد گفت:
تو را مى‏بينم كه آزادانه در مكّه طواف مى‏كنى با اين كه بى‏دينان را در شهر خود
پناه داده‏ايد و به خيال خود آنها را يارى مى‏دهيد و كمكشان مى‏كنيد، سوگند به خدا
اگر به همراه “ابوصفوان” نبودى سالم به نزد خاندانت باز نمى‏گشتى!

 سعد فريادى بر سر او كشيده
گفت: به خدا سوگند اگر جلوى مرا اكنون از طواف بگيرى من نيز جلوى تو را از آنچه بر
تو سخت‏تر است خواهم گرفت و آن راه تو از مدينه است.21

 اميّه رو به سعد كرده گفت: اى
سعد بر سر أبوالحكم داد نكش كه او بزرگ و آقاى اين منطقه است!

 سعد گفت: اين سخنان را واگذار
اى اميّة، به خدا سوگند از رسول‏خداصلى الله عليه وآله وسلم شنيدم كه مى‏فرمود:

 آنها تو را مى‏كشند!

 اميّه پرسيد: در مكّه؟

 سعد گفت: نمى‏دانم!

 اميّه با شنيدن اين سخن، سخت
نگران شد، چون به نزد خانواده‏اش برگشت به همسرش گفت: اى امّ صفوان! هيچ مى‏دانى
سعد به من چه گفت؟

 پرسيد: چه گفت:

 اميّه گفت: مى‏گويد: محمّد به
آنها خبر داده كه مرا مى‏كشند! و من پرسيدم: در مكّه؟ گفت: نمى‏دانم، در اين جا
اميّه سخن خود را ادامه داده گفت:

 “وَاللَّه لا أَخْرُج مِن
مَكَّة؛ به خدا سوگند از مكه بيرون نخواهم رفت.”

 اين ماجرا گذشت، تا وقتى كه
جنگ بدر پيش آمد و ابوجهل در مكّه مردم را براى حركت به سوى بدر فرا خوانده
مى‏گفت: اى مردم! كاروان خود را دريابيد!

 اميّه از رفتن اكراه داشت،
ابوجهل به نزد او آمده گفت: اى اباصفوان! وقتى مردم تو را كه بزرگ و سيّد منطقه
هستى ببينند كه از رفتن بازمانده و خوددارى كرده‏اى آنها نيز نخواهند رفت.

 اميّة گفت: اكنون كه مرا مجبور
به رفتن مى‏كنى من بهترين و راهوارترين شترى را كه در مكّه است براى سوارى اين سفر
خريدارى خواهم كرد.

 آن گاه به نزد همسرش آمده گفت:
اى امّ صفوان بار سفر مرا ببند!

 همسرش گفت: مگر سخن برادر
يثربى خود را كه به تو گفت فراموش كرده‏اى؟

 (و در روايت مسند احمد بن
حنبل اين گونه است: همسرش بدو گفت: “وَاللَّهِ اِنَّ مُحَمَّدَاً لايَكْذِب؛ به
خدا سوگند محمّد دروغ نمى‏گويد.”)

 اميّه گفت: من تا همين
نزديكيها با ايشان بيشتر نخواهم رفت!

 و بدين ترتيب اميّة با قريش به
سوى بدر حركت كرد و به هر منزلگاهى كه مى‏رسيد شتر خود را عقال مى‏كرد [كه جلوتر
نرود] ولى منزل بمنزل رفت تا اين گونه خداوند او را در بدر به قتل رسانيد.22

 ادامه دارد

پى‏نوشتها:

 1 ) ذهبى، تاريخ الاسلام، ج
مغازى، ص50؛ ابن كثير، السيرة النبويّة، ج12، ص381؛ سيرة ابن هشام، ج1، ص607.

 2 ) تفسير قمى، ص 236.

 3 ) انفال (8) آيه7.

 4 ) نساء (4) آيه 77.

 5 ) براى اثبات پليدى و
دنياپرستى و اعمال منافقانه آنان به نوشته‏هاى تاريخى بنگريد.

 6 ) مغازى ذهبى، ص51.

 7 ) فاصله بدر – كه اكنون
به صورت شهرى درآمده – تا مدينه 155 كيلومتر و تا مكه 310 كيلومتر است و تا ساحل
درياى سرخ 45 كيلومتر فاصله دارد.

 8 ) سيرة الحلبية، ج2،
ص149؛ سبل الهدى والرشاد، ج4، ص40.

 9 ) مغازى ذهبى، ص51.

 10 ) و در روايت ارشاد
مفيدرحمه الله كه از اميرالمؤمنين‏عليه السلام نقل شده مى‏فرمايد: هنگامى كه ما در
بدر حضور يافتيم يك اسب سوار بيشتر با ما نبود و او مقداد بود (ارشاد مترجم، ج1،
ص64).

 11 ) الصحيح من السّيرة،
ج1، ص181.

 12 ) سيره ابن هشام، ج1،
ص613.

 13 ) انعام (6) آيه 108.

 14 ) خصال صدوق، ج1، ص83.

 15 ) بحارالانوار، ج97،
ص111.

 16 ) ابن سعد، طبقات كبرى،
ج2، ص13.

 17 ) حجاز قسمتى از جزيرة
العرب را مى‏گفتند كه حدوداً چهارصد هزار كيلومتر وسعت داشته، از طرف شمال به خليج
عقبه و “عسير” از جنوب و منطقه “نجد” از شرق و بحر احمر از غرب محدود بوده و مركز
آن، شهر مكّه و مهمترين شهرهاى آن مدينه، طائف، تبوك )درشمال) تيماء، ينبع و جدّه
بوده است.

 18 ) در برخى از كتابها “يا
آل غالب” ذكر شده ولى در سيره ابن هشام و “مغازى واقدى” و “اسدالغابة” و جاهاى
ديگر همان گونه است كه نوشته شد و به نظر مى‏رسد تصحيفى رخ داده باشد اگرچه براى
آن نيز مى‏توان معناى مناسبى پيدا كرد و “آل غُدَر” منادا است و غدر جمع است از “غدر”
به معناى نيرنگ، يعنى اى مردمى كه اگر سخن مرا نشنويد به قوم و قبيله خود نيرنگ
زده‏ايد.

 19 ) اميّة بن خلف از سران
مشركين و ثروتمندان و بزرگان ايشان بوده است.

 20 ) سيره ابن هشام، ج1،
ص610.

 21 ) منظورش راه تجارتى
آنها به شام بود كه از كنار مدينه مى‏گذشت.

 22 ) صحيح بخارى، كتاب
المغازى؛ باب ذكر النبي‏صلى الله عليه وآله وسلم من يقتل ببدر.

آموزش دينى دختر بچگان

قسمت دوم

مينا‌هاشمى

  2 –
روشها و ابزارهاى آموزش دينى دختر بچه‏ها

 اساس يادگيرى، بر شنيدن و
ديدن، استوار است، از اين رو، در آموزش دين، از روشهاى مبتنى بر ديدن و شنيدن – كه
در ذيل مى‏آيند – مى‏توان بهره گرفت:

 2 – 1 – ديدن نقاشيها و
تصاوير

 طى تجربه عملى نگارنده، هيچ يك
از روشهاى به كار برده شده، مانند روش مذكور به دريافت و يادگيرى كودك سرعت و
پايدارى نمى‏بخشد. در نقاشى بايد با استفاده از روان شناسى رنگ، اشيا و اشخاص
مطلوب را با رنگهاى هماهنگ با خواسته كودك و اشيا و اشخاص نامطلوب را، با رنگهاى
خلاف آن، رنگ آميزى نمود. خصوصاً از آن جا كه دختر بچگان در جزئيات نقاشى دقت
فراوان مى‏كنند و از آن سؤال مى‏نمايند، لازم است نقاشيها و تصاوير به دست افراد
آگاه و متخصص طرّاحى و تهيه گردند.

 استفاده از جلوه‏هاى جذاب براى
دختر بچگان – به عنوان مثال نوع لباس و صورت افراد در نقاشى و چهره‏هاى بشاش و
شاداب و … – در اثر بخشى نقاشى بر كودك، نقش عمده‏اى ايفا مى‏كنند.

 2 – 2 – داستان سرايى

 به عقيده افلاطون، داستان
سرايان بايد تحت كنترل باشند تا داستان خوب بسازند و مادران را بايد وادار كرد كه
حكايتها را خوب ياد بگيرند و براى كودكان خود نقل كنند. كودك به قصه، علاقه
فراوانى نشان مى‏دهد و در هنگام شنيدن آن، از خود غافل شده، آنچنان داستان را
واقعى مى‏پندارد، كه گويى خود در آن قصه نقش دارد، به خاطر آثار ژرف داستان بر
كودك است كه سفارش مى‏شود، هر كسى داستان ننويسد و هر داستانى براى كودك نقل نشود.
در تهيه داستان، اصول روان شناسى اجتماعى، ويژگيهاى سنى، ذهنى و گرايشهاى روانى –
عاطفى و شرايط فرهنگى – اجتماعى مخاطبان بايد مد نظر قرار گيرد و حتى الامكان از
بيان مستقيم و شيوه تبليغى صرف پرهيز گردد.

 كودك داستانهاى خيال انگيز را
دوست دارد، ليكن اين داستان نبايد او را خيالاتى بار آورد و يا ترس بى‏مورد در او
ايجاد كند. در داستان از ذكر خلاف كاريها و صفات نكوهيده بايد اجتناب ورزيد تا
بدآموزى نداشته باشد. داستانهاى زيباى قرآنى – كه به گونه‏اى بيان شده كه همه
افراد در سنين مختلف نتايج مطلوب و مناسب با احوال خويشتن را بگيرند – مى‏توانند
اساس طرح و بيان قصه‏هاى دينى براى كودكان باشند.19

 2 – 3 – مضامين موزون و
اشعار

 كودك شعر را دوست دارد و متون
موزون را براحتى ياد مى‏گيرد. با رعايت كوتاهى جملات و گويايى كلمات، مى‏توان از
وزن و لطافت شعر براى آموزش مفاهيم دينى سود جست.

 2 – 4 – تلويزيون (فيلم و
كارتون)، سينما، ويدئو، راديو و اسلايد

 موارد ياد شده از وسايلى‏اند
كه به خاطر جذابيتى كه براى كودك دارند، مى‏توانند از ابزارهاى آموزشى دينى قرار
گيرند؛ ليكن بايد توجه داشت كه گفت و گوها و اطوار، حامل كوچكترين بدآموزى براى
كودك نباشند كه در غير اين صورت، اثرات تخريبى آنها اجتناب ناپذير است. مدت هر
برنامه بايد متناسب با اوج يادگيرى كودك – كه حدود 10 تا 20 دقيقه است – تنظيم
شود.

 2 – 5 – مشاهدات تجربى

 مشاهدات تجربى از شيوه‏هاى
مرسوم در سيره نبى اكرم (ص) و ائمه (ع) است؛ به عنوان نمونه پيامبر اسلام (ص) براى
آموزش سخت بودن حساب در روز قيامت، به هر يك از دو صحابى خويش پولى را مى‏دهند تا
آن را خرج كنند. يكى تمام را در راه خدا انفاق مى‏كند و ديگرى چند وسيله مورد نياز
خويش را خريدارى مى‏كند. چون زمان حسابرسى فرا مى‏رسد، دستور مى‏دهند بر روى سنگ
داغى ايستاده و حساب پس دهند. طى اين آموزش تجربى، شاهدان واقعه، آشكارا در
مى‏يابند داشتن حسابى پيچيده، در روز قيامت موجب اطاله حسابرسى و زحمت بسيار است.

 امام صادق (ع) مى‏فرمايد: روزى
پيامبر اسلام (ص) در زمين بى گياهى فرود آمد و به اصحابش فرمود: قدرى هيزم
بياوريد. گفتند: يا رسول اللّه! در زمين بى گياه آمده‏ايم، در اين جا هيزم نيست.
پيامبر (ص) فرمود: هر كسى، هر چه را پيدا كرد، بياورد. آنها كم كم هيزم آوردند و
در برابر آن حضرت انباشته كردند.

 رسول خدا (ص) فرمود: “گناهان
اين گونه جمع مى‏شوند”20 و بدين ترتيب با روش تجربى به آنان نماياند كه قطره قطره
جمع گردد وانگهى سيلى شود!

 2 – 6 – نمايش عروسكى

 علاوه بر آن كه نمايش عروسكى
براى كودكان نشاط آور است، چون دختربچگان علاقه خاصى به عروسك دارند، نمايش با آن،
اثر بخشى بيشترى بر آنان دارد.

 در قالب شخصيتهاى عروسكى،
ارزشها و شخصيتهاى حقيقى و الگوهاى نيك را مى‏توان به كودكان آموزش داد. بهره‏گيرى
از شعر و متون موزون بر نشاط و پايدارى يادگيرى خواهد افزود. لباس و صورت عروسكها
در نمايش عروسكى براى دختر بچه‏ها اهميت خاصى دارد كه در تهيه اين گونه برنامه‏ها
بايد دقت لازم را مبذول داشت.

 2 – 7 – ارائه الگوى مناسب

 الگو خواهى و تقليد در كودك
امرى فطرى است، از اين انگيزه فطرى در جهت راهنمايى او مى‏توان بهره برد و مسائل
رفتارى و اخلاقى را با سرعت و بسيار آسان آموزش داد. اگر مربى خود، الگو و مجسمه
اهداف تربيتى باشد، بيشترين اثر را خواهد گذاشت.

 2 – 8 – كمك به كسب مهارت
و تجربه

 دختر بچه‏ها در انجام پاره‏اى
از وظايف و تكاليف دينى، نياز به مهارت و تجربه دارند آموزش بايد اين نياز را
مرتفع سازد.

 2 – 9 – پرورش قوه تفكر و
خلاقيت در كودك

 تفكر، قوه تميز ميان انسان و
حيوان است. يكى از بزرگترين اهداف دين به تفكرِ صحيح واداشتن بشر است، كه در آيات
بى شمارى از قرآن درباره آن سخن رفته است. واداشتن كودك به تفكر – از طريق پرسش و
مواجه نمودن او با پديده‏ها – است كه كنجكاوى او را تحريك مى‏كند. بالا بردن سطح
معلومات حسى و تجربى، ايجاد محرك ذهنى – مثل طرح يك مشكل در برابر ذهن او – ايجاد
محرك حسى و واداشتن فرد به سر در آوردن از آن، ايجاد روحيه كنجكاوى و نقد در
مواجهه با مشكلات، تلاش در رها سازى كودك از چهارچوبهاى پيش ساخته، ايجاد آرزوهاى
بزرگ كه فرد را به تلاش و تفكر وا مى‏دارد و پرورش قوه تخيل از طريق بازيهاى فكرى
و آموزشى و نقاشى و كاردستى و …، مى‏توانند از روشهاى مذكور باشند. ترس، اضطراب،
تحميل كارهاى بيش از طاقت فرد، نابسامانيهاى منجر به سر به هوا شدن كودك و احساس
بى كفايتى مى‏توانند از مهمترين
موانع تفكر و
انديشه در كودك به شمار آيند.21

 2 – 10 – بازى

 بازى عامل مهمى براى سلامت و
رشد بدن و موجبى براى آموزش اصول و قواعد زندگى است. كودك بازى را بسيار دوست دارد
و اگر بازى به خوبى طرح ريزى شده باشد، به كودك مهارت، يادگيرى، فهم اجتماعى و
تربيت اخلاقى مى‏بخشد. ضرورت توأم كردن برنامه‏هاى آموزشى با بازى در هفت سال اول
زندگى بيشتر است و مورد سفارش پيشوايان اسلامى؛ از اين رو فرموده‏اند:

   “الغلام يلعب سبع سنين …؛22 بچه بايد تا هفت
سالگى بازى كند”.

 در بازى، كودك شخصيت خود و
الگوهايى را كه برگزيده بروز مى‏دهد كه با تشخيص مثبت يا منفى بودن آن، مى‏توان به
تقويت يا اصلاح كودك اقدام كرد. در عين آن كه مى‏توان از طريق آن الگوها كودك را
با رفتارها، صبر و بردبارى، اعتماد به نفس، استقلال و چاره‏جويى براى مشكلات آشنا
ساخت و با او تعاون و همكارى، مهربانى، نظم وانضباط و تن دادن به قوانين را تمرين
كرد.

 بازى علاوه بر آن كه بايد براى
كودك نشاط آور باشد، لازم است اثر مطلوب و هدف مشخص را دنبال نمايد. در آموزش
دختران با استفاده از بازى بايد علاقه خاص آنها به عروسك و وسايل خانه و كارهاى
ظريف و… مد نظر قرار گيرد.23

 2 – 11 – برگزارى سنتهاى
مذهبى

 انجام سنتهاى مذهبى و ايجاد
خاطراتى خوش و به ياد ماندنى از آن در ذهن كودك، اثرات عميقى بر علاقه‏مندى و پاى
بندى او به دين و انجام وظايف دينى و تعادل روحى و روانى آينده او خواهد گذارد.
اين مهم اگر چه متوجه اعياد بزرگ اسلامى – همچون روزهاى جمعه، عيد فطر و قربان و
غدير خم و ايام ميلاد ائمه (ع) – است ليكن شامل شركت در نمازهاى جماعت و جمعه و
مراسم سوگوارى اهل بيت (ع) هم مى‏شود كه در اين باره توضيح مختصرى خواهد آمد:

 الف – اعياد بزرگ اسلامى

 در اسلام، ايام عيد از ديگر
مذاهب و مكاتب و ملل، بيشتر است زيرا كه از هر هفته يك روز آن (جمعه) عيد بزرگ
اعلام شده است.

 امام صادق (ع):

   قال رسول اللّه (ص): “اطرفوا
اهاليكم فى كل جمعة بشى‏ء من الفاكهة او اللحم حتى يفرحوا   بالجمعة؛24 پيامبر خدا فرمود: در هر جمعه با
ميوه يا گوشتى (غذايى كه تازگى دارد) فرزندانتان را تازگى ببخشيد تا با آمدن   جمعه
شادمان شوند”.

 استحباب نظافت و پاكيزگى و به
كار بردن بوى خوش و پوشيدن لباس پاكيزه و تصدق به فقيران و خريدن چيزى تازه و
مطبوع براى اهل و عيال – كه آمدن جمعه موجب شادمانى آنها شود – و نيز صله رحم و
… در كنار استحباب مؤكد ادعيه و عبادات در اين روز شريف – بويژه شركت در نماز
جمعه – دلالت بر آن دارد كه همگام با معنويت در خانواده و بخصوص براى كودكان فضايى
دلپذير و به ياد ماندنى ايجاد شود.

 اعياد بزرگ ديگر نيز آدابى
مشابه جمعه دارند در عين آن كه خانواده مى‏تواند به مقتضاى وضع و امكانات خود
آدابى مخصوص هر يك از اين اعياد براى خود ترتيب دهد؛ مثل رفتن به ديدن بزرگان دين
و فاميل، مكانهاى ديدنى و تفريحى، بر پا كردن ضيافت و … . همين طور، خريد
لباسهاى جديد يا وسايل مورد نياز و علاقه كودك را مى‏توان به اين روزها موكول كرد
و يا در قالب هديه به او اعطا نمود.

 ب – جشن تكليف

 از ديگر مراسمى كه براى دختر
بچگان مى‏تواند شورانگيز و به ياد ماندنى باشد و اثرات خوشايند معنوى بسيار بر
آنان بگذارد، مراسم جشن تكليف است.

 از يكى دو سال قبل از سنِ مكلف
شدن كودك، والدين – خصوصاً مادر – مى‏توانند وسايل و امكانات اين جشن را بتدريج
فراهم آورند و براى آن برنامه‏اى جذاب و متنوع و شاد ترتيب دهند.

 مراكز فرهنگى كشور، بايد در
تهيه محتواى غنى و زيبا در اين اعياد تلاش نمايند و حتى اسباب بازيها و وسايل مورد
نياز يك دختر تازه به تكليف رسيده همچون جانماز، سجاده، چادر نماز، مقنعه، مانتو،
مسواك، شانه، آينه، ناخن‏گير، كتب آموزشى به زبان ساده و دفتر خاطرات – براى تشويق
او به محاسبه و مراقبه و مشارطه – به شكلى جديد و مخصوص جشن تكليف تهيه و در
اختيار خانواده‏ها و مدارس قرار گيرد.

 ج – سوگواريهاى مذهبى

 سوگواريهاى اهل بيت (ع) –
بويژه سالار شهيدان حسين بن على (ع) – براى خانواده‏ها و مشاركت كودكان در آن
اهميتى فوق العاده دارد؛ اما براى شركت دادن كودكان در اين مراسم بايد اولاً:
ساعاتى انتخاب گردد كه سر حال بوده، كسالت و يا نياز جسمى همچون گرسنگى و تشنگى
شديد نداشته باشند و ثانياً: مدت شركت آنان در اين گونه مجالس، بيش از ظرفيت و
طاقت آنها نباشد و در صورت ابراز خستگى كودك فوراً او را به منزل باز گردانند.

 د – ماه رمضان

 ايام ديگر همچون ماه مبارك
رمضان را با كمى ظرافت و نيك طبعى، مى‏توان به گونه‏اى در خاطر كودك سپرد كه هرگز
خاطره روزه‏دارى در ماه قرآن را از ياد نبرد و با رسيدن به تكليف در انجام وظايف
خويش در مقابل اين ماه، اشتياق نشان دهد.

 2 – 12 – ايجاد عادت
مطالعه در كودكان

 اين عادت تنها در سنين مدرسه
ايجاد نمى‏شود بل مى‏توان كودك را از سن كودكستان با كتاب انس داد. مطالعه به او،
وسعت ديد و افزايش خزانه لغات، مى‏دهد. روزنامه‏ها و مجله‏ها مى‏توانند در قالب
قصه، مسابقه، بازى و كاردستى و … نقش مؤثرى در ايجاد عادت مطالعه ايفا نمايند.

 2 – 13 – تلقين، پند و
اندرز، تذكر، تدريس

 گاه در حين آموزش، روشهاى
مستقيم نيز مورد استفاده قرار مى‏گيرند.

 2 – 14 – تشويق

 تشويق، در امر آموزش مى‏تواند
بسيار ثمربخش باشد و كودك را به تكرار تجربه مثبت وا دارد، ولى اولاً بايد نوع آن
با خواسته‏ها و سن كودك تناسب داشته باشد و ثانياً: مراقب باشيم كه صورت رشوه به
خود نگيرد و براى اجتناب از آن بهتر است جنبه مادى نداشته باشد، همين طور زياد از
حد و تكرارى نشود تا براى كودك حالت عادى پيدا كند.

 2 – 15 – تكرار

 بچه‏ها عاشق تكرارند، تكرار
همان قصه‏هاى دلنشين، تكرار همان بازيهاى دفعه قبل يا تكرار هر گونه مراسمى كه
خودشان نيز در آن شركت داشته‏اند. قدرت يادگيرى با تكرار دوچندان مى‏شود… تكرار
در مغز بچه اطمينان ايجاد مى‏كند و وقتى متوجه مى‏شود كه آنچه در بيرون از او
جريان دارد با آنچه در درون خويش به عنوان حقيقت مى‏شناسد منطبق است، اعتماد به
نفس پيدا مى‏كند و احساس مى‏كند كه بر اوضاع مسلط است.25 در اين جهت، تكرار و حفظ
آيات قرآن و احاديث و مضامينى كه در گذشته به او آموزش داده شده است مانند
داستانهايى كه پيشتر برايش نقل شده يا اشعارى كه يادگرفته و حتى فيلم يا كارتون و
… هر آنچه براى آموزش به كار برده مى‏شود، مفيد است.

 2 – 16 – ايجاد رقابت

 ايجاد رقابت، از عوامل محرك
كودكان بويژه در سنين 6 الى 9 سالگى است. ليكن بايد در حد سالم باقى مانده تبديل
به حسادت و كينه و دشمنى نشود. مسابقات آموزشى – كه هدف آن آموزش قسمتى از مفاهيم
دينى است – متناسب با وضعيت كودك، بسيار مفيد است.

 2 – 17 – خوشرويى و خوش
اخلاقى

 پيامبر اكرم (ص) با استفاده از
اين ابزار، عرب جاهلى را كه سخت دربند آداب و سنتهاى غلط و غير انسانى بود، به
اسلام جذب كرد و از آنان سربازانى خوش فكر و فداكار و ايثارگر ساخت. قرآن اين
واقعيت را چنين بيان مى‏فرمايد:

   “و لو كنت فظاً غليظ
القلب لا نفضوا من حولك …؛26 اگر تو بد خُلق و سخت دل بودى، مردم از اطرافت   پراكنده مى‏شدند”.

 رعايت اين امر در آموزش به
كودكان بسيار مهم و مؤثر است زيرا هر اندازه پيوندهاى عاطفى ميان كودك با والدين
يا با مربيان بيشتر باشد، همانند سازيها، افزون مى‏گردد.

 2 – 18 – خوش سليقگى و
ظرافت طبع

 در نحوه دعوت انبيا و رسل اين
نكته به خوبى مشهود است، معجزه عيسى، در عصر پيشرفت طب، شفاى مريضان و معجزه موسى
در عصر رواج سحر و جادو، يدبيضا عصاى او بود و معجزه پيامبر اسلام (ص) در زمان
رواج ادبيات و فن سخنورى، قرآن مجيد است. بنابر اين در انتخاب روش آموزش، وضعيت
اجتماعى، خانوادگى، سنى، علايق فردى و … كودك بايد مورد نظر قرار گيرند.

 2 – 19 – ايجاد ارتباط
كلامى قوى با كودك

 آموزش به كودكان هرگز نبايد يك
جانبه و از سوى مربى به آنها باشد بلكه بايد به ايشان اجازه داد تا نظرات و
احساسات و سؤالات خود را بيان كنند و پاسخ مناسب دريافت نمايند. اگر بچه چنين
موقعيتى نيابد، هرگز نمى‏توان از وضعيت درونى او آگاهى لازم را به دست آورد. كودك
بايد مربى را آينه احساسات خويش بداند و اطمينان پيدا كند كه مربى او را درك
مى‏كند و احساساتش را مى‏فهمد واين تنها راه آماده ساختن طفل براى فراگيرى مفاهيم
دينى است.

 خاتمه: مراجع عهده‏دار تنظيم و
اجراى برنامه‏هاى تعليمات دينى دختر بچگان كدامند؟

 در انجام اين امر مهم و حياتى،
والدين نقش اصلى و مستقيم را ايفا مى‏كنند. پيامبر اكرم (ص) فرمودند:

   “واى بر فرزندان آخر الزمان از دست پدر و مادرشان
كه به آنها فرايض دينى را نمى‏آموزند”.

 امّا وزارت آموزش و پرورش،
وزارت ارشاد و فرهنگ اسلامى، صدا و سيما، مطبوعات و در صدر همه، حوزه‏هاى علميه
بانوان – با توجه به ملايمت و اطلاع كافى از خواسته‏ها و نيازهاى دختران – از نقش
مهمى در همكارى و همگامى با والدين و ارائه آگاهيهاى لازم – چه در بعد محتوا و چه
از حيث روشهاى آموزشى – برخوردارند.

 پاورقيها:

 1) بحار الانوار، ج1، ص224،
ح13.

 2) همان، ج2، ص17، ح39.

 3) رك: على قائمى، خانواده و
تربيت كودك، چاپ نهم، انتشارات اميرى، تابستان 1370، ص249 – 248.

 4) امى. ب. هريس،تامس.ا. هريس،
ماندن در وضعيت آخر،ترجمه اسماعيل فصيح، چاپ هفتم، نشر فاخته، 1372، ص351.

 5) ر ك: على قائمى، همان كتاب،
ص131.

 6) ر ك: محمد رضا شرفى، با
فرزند خود چگونه رفتار كنيم؟، چاپ اول، انتشارت جهاد دانشگاهى دانشگاه تهران، بهار
1371، ص57.

 7) ر ك: موريس دبس، مراحل
تربيت، ترجمه كاروان، انتشارات دانشگاه تهران.

 8) ر ك: على قائمى، همان كتاب،
ص70.

 9) ر ك: غلامعلى افروز، روشهاى
پرورش احساس مذهبى “نماز” در كودكان و نوجوانان، چاپ دوم، انتشارات انجمن اوليا و
مربيان جمهورى اسلامى ايران، زمستان 1371، ص13.

 10) ر ك: على قائمى، همان
كتاب، ص361 – 358.

 11) ر ك: محمد رضا شرفى، همان
كتاب، ص84.

 12) ر ك: شهيد مرتضى مطهرى،
نظام حقوق زن در اسلام، چاپ چهاردهم، پائيز 69، ص203 – 202.

 13) ر ك: على قائمى، اسلام و
تربيت دختران، چاپ سوم، انتشارات اميرى، تابستان 1363، ص46 – 38.

 14) ر ك: شهيد مرتضى مطهرى،
همان كتاب، ص216 – 215.

 15) ر ك: اسلام و تربيت
دختران، پيشين، ص41.

 16) خانواده و تربيت كودك،
پيشين، ص230 – 227.

 17) ر ك: جيمز براون و ديگران،
تكنولوژى رسانه‏ها و روشها، ص2، به نقل از مقدمات تكنولوژى آموزشى، ص11.

 18) ر ك: غلامعلى افروز، همان
كتاب، ص11.

 19) ر ك: خانواده و تربيت
كودك، پيشين، ص289 و غلامعلى افروز، همان كتاب، ص28.

 20) اصول كافى، ج3، ص295 –
294، ح3.

 21) ر ك: خانواده و تربيت
كودك، پيشين، ص303 – 298.

 22) فروع كافى، ج6، ص46؛
مستدرك الوسايل، ج15، ص165.

 23) ر ك: خانواده و تربيت
كودك، پيشين، ص240 – 234.

 24) فروع كافى، ج6، ص299، ح9.

 25) امى.ب.هريس، تامس .ا.
هريس، همان كتاب، ص338.

 26) آل عمران (3) آيه 159.

خوشه‏هاى خشم

(خاطرات اسارت)

قسمت سوم

حجةالاسلام شاكرى

 در ادامه صحبت قبلى‏ام تا اين
جا رسيديم كه در روزهاى اولى كه در اردوگاه بوديم، هنوز كسى را به عنوان روحانى يا
پاسدار نشناخته بودند، كسى لو نرفته بود، آنها كه سرباز و درجه‏دار و… بودند، با
همين رتبه خودشان مشخص بودند، بقيه هم خود را به عنوان بسيجى معرفى كرده بوديم.
گاهى هم با عصبانيت مى‏گفتند: چطور مى‏شود در ميان شما كه يك گردان بوديد
فرماندهى، روحانى‏اى و… نباشد، مى‏خواهيد بگوييد همه شما بسيجى هستيد؟ مى‏گفتيم:
فرمانده‏مان شهيد شده، و حتى اسم شهدايمان را هم مى‏گفتيم، بعضى از فرماندهان را
كه شهيد شده بودند، فقط معرفى مى‏كرديم كه شهيد شدند، و جنازه‏هايشان را در منطقه
جا گذاشتيم و ما همه، بسيجى هستيم، ما را هم كه در لباس روحانى بوديم، فقط
بچه‏هايى كه در جبهه، عمليات و جاهاى ديگر با هم بوديم، مى‏شناختند و الحمدللّه
بچه‏هايى مطمئن و بسيجيهايى دلاور و خيلى خوب بودند. البته چون روزهاى اول بود
كسى، كس ديگر را نمى‏شناخت، به همين خاطر در آن روزها دشمن كسى را به عنوان روحانى
يا پاسدار و… شناسايى نكرد. تا مدتهاى مديدى دنياى كر و لالها بود، ابتدا حرف
زدن و حرف شنيدن و… ممنوع بود، بعد هم بسيار سخت بود، دور هم نشستن و كلاًّ
تجمّع ممنوع بود، بچه‏ها بيشتر كارهايشان را با اشاره سر و دست و چشم و… انجام
مى‏دادند.

 همان روزها يكى از دوستان به
من اشاره كرد، با اشاره‏اش فهميدم كه برادر بزرگوارمان پاسدار قهرمان، آزاده
دلاور، آقاى “حسين معصومى” كه فرمانده گروهانمان هم بود، لو رفته، ايشان را صدا
كردند، از بچه‏ها جدا كردند، بردند يك جايى، عراقيها مى‏گفتند: تو پاسدارى ولى او
اعتراف نمى‏كرد، مى‏گفت: نه من يك كارگر هستم، من پاسدار نيستم، و به عنوان بسيجى
آمدم جبهه، پاسدار نيستم، هى مى‏زدند و از او اعتراف مى‏خواستند، ايشان هم مقاومت مى‏كرد
و نمى‏گفت، خلاصه بعد از اين كه خيلى او را زده بودند گفته بودند فعلاً برو، نزد
ما آمد و نگران بود و مى‏دانست كه مسأله تمام شده است و سرانجام از او اعتراف
مى‏گيرند، خلاصه ايشان را يك چند روزى پشت سر هم مى‏بردند و مى‏زدند و اعتراف
مى‏خواستند، و او هم نمى‏گفت، يك روز آمد پيش من گفت: “حاج آقا شاكرى!” من ديگر
نمى‏دانم چكار كنم، تحمّلم سرآمده، آنها بلايى سرم آوردند كه اصلاً از دنيا مأيوس
شدم، خيلى او را شكنجه داده بودند، من هم به او گفتم: برادر جان! بالأخره هر طورى
كه شده تحمّل كن، توكّل بر خدا كن، هميشه خودت را به ياد امام موسى كاظم‏عليه
السلام بينداز، امام موسى كاظم‏عليه السلام هم در همين كشور و در سلولهاى بغداد
ساليان سال را با آن همه مشقت و فشار، تحمّل كرد، خلاصه آنقدر كار بالا گرفت و
شكنجه‏ها سخت شد كه برادر معصومى ناچار به اعتراف شد، البته دشمن فهميده بود و فقط
منتظر اعتراف گرفتن بود بعد از يكى دو روز او را صدا زدند و مسأله فرمانده بودنش
را مطرح كردند او هم نمى‏پذيرفت و مى‏گفت: من فرمانده نبودم، فرمانده در جنگ كشته
شده. گفتند: تو فرمانده بودى. بعد از فشارهاى زياد ناگزير به اعترافش كردند كه
اعتراف به فرمانده بودنش هم كرد، و مسأله “آقاى معصومى” تقريباً برايشان اثبات شد.
يك روز بعد از جريان آقاى
معصومى حاج آقا
“سيد عبدالرسول ميرى” از آزاده‏هاى منطقه بيضاى فارس را صدا زدند فهميديم كه موضوع
از چه قرار است، حتماً او هم لو رفته، كسى را كه صدا مى‏زدند و مى‏بردند كتكهايى
كه به او مى‏زدند فوق العاده سخت و طاقتفرسا بود، و با كتكهاى عمومى كه مى‏زدند
خيلى متفاوت بود، همان موقع تقريباً همزمان بود با ساعتى كه براى هواخورى و
دستشويى و… رفته بوديم بيرون، و همان روز هم به ما گفته بودند: يكى يك پتو كه
داشتيم بياوريم بيرون، مقدارى جلو آفتاب بگذاريم تا هوا بخورد، پهن كردن پتو در
بيرون فرصتى شد كه با برادر بسيجى “على فتح اميدى” كه از آزاده‏هاى خيلى خوب
شهرستان مرودشت است و در جبهه با هم بوديم و محبّت خيلى زيادى نسبت به ما داشت،
قدرى حرف بزنم، گفتم: برادر اميدى! متأسفانه هرچه بود همه لو رفت، بچه‏ها يكى يكى
لو مى‏روند، من مطمئن هستم كه بزودى مرا هم صدا مى‏زنند و از من مى‏خواهند كه
اعتراف كنم، دنبال اين هستم كه خودم را مهيّا بكنم كه چه جورى از عهده اين كار سخت
برآيم. آقاى اميدى گفت: اگر تو لو بروى من مى‏روم از طبقه دوم اردوگاه خودم را پرت
مى‏كنم پايين، سيد بيچاره را بردند، و آنقدر زدند كه وقتى برگشت از سرو كله‏اش خون
مى‏چكيد و قدرت حرف زدن نداشت، آمد پيش ما، گفتم: سيدجان! مى‏دانم كه خودم هم به
روز تو گرفتار مى‏شوم، مى‏دانم كه بزودى مرا صدا مى‏زنند و مثل شما از من اعتراف
مى‏خواهند، و نمى‏دانم آيا مى‏توانم صبر كنم يا نه، ولى از تو مى‏خواهم كه تحمّل
كنى، چون وقتى كه مسأله پاسدار بودن برادر معصومى مطرح شد و دست از سرش برنداشتند
ناگزيرش كردند كه اعتراف كند، در چنين وضعى، تو هم اگر اعتراف بكنى، اينها دست
بردار نيستند و بيشتر از اين چيزها از تو مى‏خواهند ولى اگر بتوانى تحمل كنى كار
در همين جا متوقف مى‏شود. هر از چندگاه سيد را مى‏بردند و مى‏زدند و جسم نيمه‏جانش
را در ميان آسايشگاه مى‏انداختند، اوضاع عجيبى بود، بعضى اوقات موقع خوردن همان يك
ذرّه غذايى كه مى‏دادند، معمولاً صبحها همان يك ذرّه آش بى‏مزه‏اى كه مى‏دادند به
داخل آسايشگاه مى‏ريختند همه را به زير كابل و شلاق مى‏كشيدند، غذا را اين طرف و
آن طرف مى‏پاشيدند، خلاصه سيّدمان هم پس از چند روزى كه مقاومت كرد و چيزى نگفت،
بالأخره ناچار به اعتراف شد، البته دشمن همه اين اطلاعات را كسب كرده بود و اين
حركات همه با اطلاع قبلى بود، وقتى كه تكليف سيد را روشن كردند، نوبت به من رسيد،
البته بنده انتظارش را داشتم، از همان روزهاى اول منتظر چنين صحنه‏اى بودم، يكى از
همان روزها، موقع خوردن صبحانه بود گروههاى 12 – 10 نفره‏اى كه تشكيل شده بود و هر
12 – 10 نفر دور يك ظرف غذا جمع بوديم، آن روز شايد يك لقمه‏اى خورده، دقيق
نمى‏دانم، يا تازه مى‏خواستيم شروع كنيم، با همان گروه 12 – 10 نفريمان، كه هميشه
با هم غذا مى‏خورديم دور اين ظرف آش حلقه زده بوديم كه ناگهان صداى باز شدن قفلهاى
در آمد، و در آرام آرام باز شد، هر كس از بچه‏ها چيزى مى‏گفت، بعضى مى‏گفتند:
دوباره به داخل آسايشگاه مى‏ريزند، مثل بقيه روزها دمار از روزگار همه در
مى‏آورند، همه نگران بودند، البته خُب من هم به دلم الهام شده بود، كه آماده بشوم
و خودم را مهيّا كنم براى اين امتحانى كه در پيش دارم، اين واقعاً يك امتحان فوق
العاده و اختصاصى بود كه بعضاً براى افراد خاصى پيش مى‏آمد من هم مى‏گفتم نوبتى هم
كه باشد الآن نوبت من است، برادران كه يكى يكى لو رفتند حالا نوبت ماست، خلاصه
انتظارها سرآمد 3 تا قفل بزرگى كه روى در بود باز شد و گيرهاى آهنى هم كه در كنار
در بود و در را به ديوار وصل كرده بود كشيده شد، لنگه در باز شد، قيافه يكى از
جلادها از ميان در پيدا شد، همان ابتدا سرش را داخل آسايشگاه كرد و فرياد زد: “يا
هو شاكرى؟ وين شاكرى؟”؛ يعنى شاكرى كيه؟ شاكرى كجاست؟ در آن زمان ارشد انتصابيمان “جلال…”
بود، درجه‏دارى بود شمالى، خلاصه يكى از همپيمانان خود دشمن بود، برادر آزاده،
بسيجى قهرمان آقاى “ساسان شبگرد” درباره اين فرد مى‏گفت: “جلال لعنتى”. لذا به
خاطر اين كه كسى به او شك نكند، با فارسى گفت: آقا! ما 2 تا شاكرى داريم، يك نفر
هم ترجمه كرد، عراقى گفت: هر دوتايشان را بگو بيايند بيرون، من و يكى ديگر از
برادران را كه سربازى بود تُرك زبان و شهرت او شاكرى بود بيرون برد، دست هر دو ما
را گرفت، بيرون برد در كنار اردوگاه، يك راه پله‏اى بود، كنار آن چند سرباز عراقى
ايستاده بودند، يكى از درجه‏دارهايشان هم ايستاده بود، چند برادر ديگر را هم، كه
از آسايشگاههاى ديگر بودند به خاطر مسائل ديگر آورده بودند آن جا، شخص عربى كه
اسير و
همدست آنان بود
به عنوان مترجم در آن جا حضور داشت، همان درجه‏دار عراقى به ما دو نفر اشاره كرد
كه: مشخصاتتان را يكى يكى بگوييد. اول آن برادر سرباز، خودش را معرفى كرد و طبق
معمول، اسم، اسم پدر، اسم پدر بزرگ، فاميلى، بعد، از او پرسيد: رتبه‏ات چيست؟ او
گفت: سرباز، گفت: برو كنار، من را صدا زد من رفتم جلو، گفت: مشخصات؟ اسم، پدر،
پدربزرگ، فاميلى را گفتم، گفت: رتبه‏ات؟ گفتم: بسيجى، اين را كه گفتم، گفت: “اِى!
اِى!”؛ يعنى “فهميدم” يا “گيرش آوردم”، به اين برادر ديگر گفت: تو برو، و يكى از
سربازها را مأمور كرد كه او را ببرد آسايشگاه و برگردد، من را در ميان خودشان
گرفتند، حالا ديگر مى‏دانستند كه طرفشان چه كسى است در ميان چند تا از همين
سربازها و درجه‏دارها كه اين جا ايستاده بودند. خلاصه در ميان چند تا جلاد قرار
گرفتيم، شروع كردند به زدن، البته اوّل كار بود و مشت و لگد و…، مقدارى دقّ دلشان را خالى كردند سپس يكى از آنان دستم را گرفت
همراه با يك مترجم به پشت اردوگاهمان برد يعنى اردوگاه 3 كه هنوز تا آن موقع
افتتاح نشده بود تعداد اسرا هم كم بود، و تا آن وقت كسى را به آن جا نبرده بودند،
تقريباً مثل خرابه بود. وقتى به آن جا رسيديم، يك درجه‏دار عظيم‏الجثه و خشن كه با
نام “جاسم” در آن جا بود. اين درجه‏دار، يكى از جلادها و بى‏رحمها بود، او با يك
درجه‏دار ديگر كه درجه‏اش پايينتر بود، همراه با 8 سرباز منتظر آمدن من بودند، مرا
تحويل همان عراقى دادند، وقتى كه رسيدم، جاسم گفت: “أنت شاكرى”؟ من هم با تكان
دادن سر گفتم: بله، البته در آن جا همه بچه‏ها را معمولاً با اسم صدا مى‏زدند و از
فاميلى چندان استفاده‏اى نمى‏شد، چون در آن جا همه را با اسم و اسم پدر صدا
مى‏زدند ولى حالا نمى‏دانم اسم من تلفظش برايشان مشكل بود يا سنگين يا به خاطر
چيزهاى ديگر كه مرا با فاميلى صدا مى‏زدند، به مترجم گفت: بگو: اگر حقيقت را
بگويى، و به چيزى كه ما مى‏خواهيم اعتراف كنى، قول مى‏دهم كارت نداشته باشم و
بگذارم بروى، اما اگر اعتراف نكنى، چنينت مى‏كنم و پدرت را در مى‏آوريم فلان قدر
شكنجه‏ات مى‏دهم كه زجركُش بشوى و همين جا خاكت مى‏كنم، و خلاصه از اين تهديدهاى
سخت آخرش هم با اشاره گفت: فهميدى، من هم گفتم: بله فهميدم، تا گفتم: بله فهميدم
گفت: “إى، زيِنْ” يعنى: باشه خوبه، به سربازها گفت: مقدارى فاصله گرفتند و دور ما
حلقه زدند، در وسطشان من و جاسم قرار گرفتيم، جاسم شروع كرد به صحبت كردن، او سؤال
كرد و من هم جواب مى‏دادم، ابتدا گفت: “أنت‏روحاني” من كه كاملاً منظورش را
مى‏فهميدم و كم و بيش هم با عربى آشنا بودم، چون پس از ساليانى در حوزه و سر و كار
با زبان عربى و درس عربى، بالأخره مى‏توانستم منظورم را بفهمانم، يا حرف آنها را
بفهمم، تازه اين دو كلمه پيش پا افتاده بودند “أنت” را كه هر دانش‏آموز ابتدايى هم
مى‏دانست و راحت بود، روحانى هم همين جا خودمان هم مى‏گوييم روحانى، حالا به خاطر
اين كه از همين جا زرنگى كرده باشم، به خاطر اين كه اينها از همين ابتدا خيال كنند
كه يك آدم به اصطلاح بى‏سوادى هستم، و هيچ نمى‏فهمم، خودم را به نفهمى زدم و با
حالت تعجبى به مترجم نگاه كردم، يعنى اين كه من روحانى را نمى‏دانم چيست! گفتم: چى
مى‏گه؟ منظورش چى بود؟ مترجم گفت: يعنى تو نفهميدى اين جمله خيلى ساده را كه
خودمان استعمال مى‏كنيم؟ گفتم: نه نمى‏دانم، عربى هم كه نمى‏دانم، گفت مى‏پرسد:
آيا تو روحانى هستى؟ گفتم: اجازه بدهيد تمام سرگذشتم را بگويم، سربازها همه كابل
به دست دور تا دور مرا گرفته بودند و همه منتظر بودند تا آن درجه‏دار غول‏پيكر
اشاره كند و به جان من بيفتند، البته آنها از قبل چنين فكر كرده‏اند كه با اين اوضاع و با ديدن اين صحنه‏ها خودم را
مى‏بازم و دار و ندارم را به آنها مى‏گويم.

 گفت كه سريع، إسْرَعْ، بعد
نگاه به مترجم كرد و گفت: به او بگو اگر بخواهى گول و كلك بزنى پدرت را در
مى‏آورم، فلانت مى‏كنم و شروع كرد به خط و نشان كشيدن. گفتم: خيلى خوب و شروع كردم
به تعريف كردن، گفتم: آقاجان! من يك بچه روستايى هستم، يك روستايى كه فاصله خيلى
دورى با شهر دارد. من يك دانش‏آموز بودم همكلاسهايم هم هنوز اين جا هستند، بچه‏هايى
كه با هم بوديم، توى مدرسه، دانش‏آموز بودند، اوناهم با هم اسير هستند، اگر باور
نمى‏كنى از آنها بپرس.

 ادامه دارد

ماهيت گناه

سيد محمود حسينى كاويانى

 اگر براستى ماهيت گناه باز
شناخته شود، بسيارى از ما از آن گريزان مى‏شويم. تا زمانى كه از گناه احساس لذت و
رضايت درونى مى‏كنيم براى كنار نهادن و ريشه كن كردن زمينه‏هاى آن موفق نخواهيم
بود.

 “تسويل” و “تزيين” دو كار
مهم شيطان و نفس امّاره‏اند كه در قرآن از آنها سخن گفته شده است: “الشيطان سوّل
لهم1؛ شيطان، اعمال آنها را بياراست.” و يا در آيه ديگر، مى‏فرمايد: “و كذلك سوّلت
لى نفسى2؛ نفس من اين كار را در چشم من بياراست.”

 در مورد تزيين مى‏فرمايد: “…
و زيّن لهم الشيطان ما كانوا يعملون3؛ … شيطان اعمال آنها را در نظرشان، آراسته
بود.” و يا: “أفمن كان على بنية من ربّه كمن زيّن له سوء عمله؛4 آيا كسى كه از
جانب پروردگارش، دليل روشنى دارد، همانند كسانى است كه كردار بدشان در نظرشان
آراسته شده است.”

 با واژه “زينت” تا حدودى همگان
آشناييم و مى‏دانيم اين لغت را در جايى به كار مى‏برند كه چيزى را به غير از آنچه
هست جلوه دهند. اى بسا شخص زشتى را، با زينت دادن دگرگونه جلوه دهند به گونه‏اى كه
در ابتداى امر، توجه ديگران را به خود معطوف كند. تسويل نيز تا حدودى همين معنا را
در خود دارد. راغب اين لغت را چنين شرح كرده است:

 التسويل ) تزيين النفس لما
تحرص عليه، و تصوير القبيح منه بصورة الحسن؛ نفس آن چيزى را كه مورد علاقه و طلب
شديدش قرار گيرد آرايش مى‏دهد و صورت كريه و زشت آن را، ظاهرى دلپذير و فريبا
مى‏بخشد.”

 علت اين امر بسيار واضح است،
انسانها هيچ گاه نمى‏خواهند خود را در زمره بزهكاران و شروران قلمداد كنند لذا اگر
رو در روى كسى، كردارهاى بدش را برشماريم غضبناك مى‏شود. علت آن بى‏ترديد در همين
حالت نفسانى است كه مى‏خواهيم همگان ما را دوست بدارند. طبيعى است زمانى كه مرتكب
خطايى بشويم اولاً: از ناحيه وجدان خويش و ثانياً: از ناحيه ديگران مورد نكوهش و
مواخذه واقع خواهيم شد، براى گريز از اين ملامتها اولين و معموليترين كارى كه
انسانها بدان دست مى‏زنند آن است كه تلاش مى‏كنند تا از كار زشت خويش چهره‏اى
آراسته ارائه دهند، اگر به اين كار موفق شوند توانسته‏اند از دست ملامت نفس خويش و
هم از دست نكوهش ديگران، آسوده گردند. اين تلاش مذبوحانه دروغين را روان شناسان “توجيه”
ناميده‏اند. توجيه، تلاشى است كه يك فرد خطاكار براى اثبات اين كه خطايش درست بوده
انجام مى‏دهد. اين توجيه همان تزيين و تسويل است كه در قرآن از خطر آن هشدار داده
شده.

 با اين توجيه مى‏توان
پليدترين، و شومترين كار ممكن را انجام داد و درعين حال از آن خطا احساس رضايت
نمود. اگر در اعمال روزانه خويش دقت كنيم بى‏ترديد به موارد متعددى برخورد خواهيم
نمود، براى اين كه قبح و خطر اين امر معلوم شود به اين سخن كه منسوب به
بوعلى‏سيناست توجّه كنيد، وى مى‏گويد: “اگر براى اثبات اين كه يك اشتباهت صحيح
بوده هزار دليل بياورى، يك اشتباه خويش را تبديل به هزار و يك اشتباه نموده‏اى.”

 خطر توجيه در اين است كه
بتدريج دامنه آن گسترده مى‏شود به گونه‏اى كه امر بر خود انسان هم مشتبه مى‏شود و
مى‏پندارد در خطايى كه مرتكب شده مُحِقّ و صاحب اختيار بوده است، در نتيجه پس از
مدتى، هستى وى در معرض تمامى آفتها قرار مى‏گيرد و خود را مبرّا از تمامى نواقص و
عيوب مى‏پندارد!

 قرآن به اين خطر هشدار مى‏دهد
و مى‏فرمايد: آيا مى‏خواهيد به شما بگويم زيانكارترين مردم چه كسانى هستند؟! “الذين
ضلّ سعيهم فى الحيوة الدنيا و هم يحسبون انّهم يحسنون صنعاً”5؛ كسانيند كه تمامى
سعى و تلاششان در زندگانى دنيا از ميان رفته و گمان مى‏كنند كه كار نيكو انجام
مى‏دهند.”

 قرآن از دنيا زدگانى صحبت
مى‏كند كه چشمشان به غير از دنيا چيز ديگرى را نمى‏بيند طبيعى است اگر كسى در
كانون كششهاى دنيوى قرار گرفت به هر پليدى، ممكن است تن در دهد، چنانچه پيامبر
اكرم (ص) نيز فرمودند: “حبّ الدنيا رأس كلّ خطيئه؛ دوستى دنيا منشأ تمامى خطاها و
انحرافات است.” چنين افرادى كه به تعبير قرآن، زيانكارترين مردمند در عين حال خيال
مى‏كنند كار خوب انجام مى‏دهند، لابد در انتظار تشويق ديگران و شايد هم براى پاداش
الهى روز شمارى كنند!

 بنابراين ضرورى‏ترين قدم در
اين مسير، توجه دادن افراد است به اين كه به چه آلودگيهاى روحى تنفرزايى مبتلايند،
اگر كسى به عواقب زيانبار گناه پى برد براحتى از آن اجتناب مى‏ورزد، گناه زمانى كه
شيرين است كشش دارد امّا اگر توانستيم طعم اصلى آن را در ذائقه كسى احيا كنيم
خواهيم ديد كه خود انسان از گناه مى‏گريزد.

 چون نجس خواندست كافر را
خدا

نيست بر تن آن نجاست ظاهرا

 ظاهر كافر ملوّث نيست زين

كاين نجاست هست در اخلاق و دين

 آن نجاست بوش آيد هفت گام

اين نجاست بوش از رى تا به شام

 جز به آب ديده نتوان شستن
آن

چون نجاسات بواطن شد عيان

 × ماهيت گناه، پليدى و آتش
است

 براى توضيح اين امر به اين
نكته مى‏بايست توجه كنيم كه هر چيزى داراى ظاهرى است و باطنى، اقلاً داراى يك
باطن، زيرا ممكن است چيزى مانند قرآن داراى هفتاد بطن و يا بيشتر باشد.

 ظاهر آنچه كه در دنيا قابل
رؤيت است از آن به “عالم مُلك” تعبير آورده شده و از باطن آن به “عالم ملكوت”؛
وقتى خداوند مى‏فرمايد: “كذلك نرى ابراهيم ملكوت السموات والارض6؛ ما به ابراهيم
ملكوت عالم را نمايانديم” اشاره به همين امر دارد، انسان نه خودش و نه افعالش از
اين قاعده كلى مستثنا نيست؛ يعنى پيكر مادى انسان، صورت مُلْكى او را تشكيل مى‏دهد
و روح او قسمت ملكوتيش را، افعال هم به همين صورت است؛ يعنى كارى كه ما انجام
مى‏دهيم ظاهرى دارد كه مشهود همگان است و باطنى دارد كه ديگران از آن بى خبرند.
توجه به اين نكته ضرورى است كه در جميع مراتب آنچه ملاك ارزش و اهميت است “ملكوت”
و واقعيت آنهاست اگر به ملك هم توجهى شود بى‏ترديد در سايه بركت ملكوتى اوست.

 اعمال انسانها هر مقدار كه
جاذبه ربوبى، خلوص و عشق در آن بيشتر باشد، صورت ملكوتى الهى بهترى به خود مى‏گيرد
و اگر ناشى از آلودگيهاى روحى و اخلاقى باشد، صورت ملكوتيش به شكل حيوان يا نجاستى
است كه با آن سنخيت دارد و اگر آن عمل، معادلى از صور ديگر نداشته باشد آن را عين
آتش قلمداد نموده‏اند.

 يعنى انسان خطاكار علاوه بر آن
كه پيوسته صورت ملكوتيش از حيوانى به حيوان مدهشترى رو به تغيير و تحول است غير از
آن پيوسته بر آتش و عقاب خويش مى‏افزايد، اين گونه نيست كه ما در ظاهر خطايى را
مرتكب شويم ولى در باطن ما تحولى ايجاد نشود.

 × بهشت و جهنّم، تجسم
اعمال ما هستند

 براى آن كه “صورت ملكوتى اعمال”
بيشتر واضح شود به اين روايت توجه كنيد:

 فرزند امام هفتم از پدر
بزرگوارش مى‏پرسد: آيا دو فرشته‏اى كه بر انسانها گمارده شده‏اند (تا اعمال نيك و
بد او را ثبت كنند) اگر كسى قصد گناه يا كار نيك كند از آن قصد آگاه مى‏شوند يا
نه؟ امام (ع) در جواب فرزندش فرمود: آيا بوى كثافت و بوى عطر يكى است؟ عرض كرد نه،
فرمود: همانا بنده چون آهنگ كار نيك كند نفس او داراى بوى خوش مى‏گردد (طبيعى است
كه نفس ملكوتى چنين است و الاّ در ظاهر چيزى مشخص نيست) وقتى چنين شد فرشته سمت
راست به فرشته سمت چپ مى‏گويد: برخيز (و دنبال كار خود برو) زيرا اين بنده آهنگ
كار خوب كرده و هنگامى كه آن كار خوب را انجام داد زبانش قلم او، و آب دهانش مركب
او و آن عمل را براى وى ثبت مى‏كند، و هرگاه كه قصد گناه كند نفسش بوى گند به خود
مى‏گيرد، پس فرشته دست چپ به دست راستى مى‏گويد: توقف كن (دست نگهدار) زيرا او آهنگ
گناه كرده و چون گناه را مرتكب شد فرشته به همان صورت براى وى ثبت مى‏كند.7

 اين حديث به خوبى گوياى اين
نكته لطيف است كه هر عملى داراى صورت ملكوتى است به گونه‏اى كه حتى قبل از ارتكاب
براى ملائكه الهى مشخص مى‏شود كه فرد چه مى‏خواهد بكند.

 يا در روايت ديگرى از قول حضرت
امير(ع) چنين مى‏خوانيم: “انّ اهل النّار ليتأذون من ريح العالم التارك لعلمه؛8
اهل دوزخ از بوى گند عالمى كه به علم خويش عمل ننموده در ناراحتى به سر مى‏برند.”

 اين چه بوى تعفنى است كه حتى
عذاب الهى را با آن شدت و قوت تحت پوشش خود قرار داده و دوزخيان را مى‏آزارد. بدون
ترديد صورت واقعى عمل اوست كه اين چنين جلوه‏گر شده، اگر كسى عالم بود و با علمش
فساد كرد، حوزه فساد او بسيار گسترده‏تر از نادانى است كه در حيطه فردى، مرتكب
خطايى شده است اگر شعاع فساد اين عالم، عالمگيراست در دوزخ نيز شعاع تعفن و گند او
نيزاهل‏دوزخ‏رادرهركجاكه‏باشند دربر مى‏گيرد.

 انسانى كه درون خويش را از
پليديهاى روحى و اخلاقى انباشته است، به تعبير روايت همانند چاهى است كه مدفوع در
آن ريخته مى‏شود در ظاهر چيزى از آن ديده نمى‏شود ولى اگر به درون آن نگريسته شود
به شدت عفونت آن پى خواهيم برد.9

 دعوت انبيا در يك كلام در اين
خلاصه مى‏شود كه: اى انسانها بياييد و درون مزبله‏گونه خود را با زدودن آلودگيها
به گلستان صفات عالى تبديل كنيد.

 جابر مى‏گويد: “كنّا نسير مع
رسول اللّه(ص) فهاجت ريح منتنه فقال انّما‌هاجت هذه الريح، ان قوماً من المنافقين
ذكروا قوماً من المؤمنين فاغتابوهم”؛10 با رسول اللَّه(ص) در گردش بوديم كه بوى
بدى وزيدن گرفت، حضرت فرمود: اين بوى پليد از محلى بود كه عده‏اى از منافقان مشغول
غيبت گروهى از مؤمنان بودند.”

 × سخنى از امام خمينى‏رحمه
الله پيرامون عالم ملك و ملكوت

 امام‏قدس سره مى‏فرمايد:

 “انسان همين طور كه در
دنيا يك صورت ملكى دنيايى دارد… كذلك ]همچنين[ از براى او يك صورت و شكل ملكوتى
و غيبى است كه آن صورت، تابع ملكات نفس و خلق باطن است در عالم بعد از موت و چه
قيامت انسان اگر خلق باطن و ملكه و سريره‏اش انسانى باشد، صورت ملكوتى او نيز صورت
انسان است، ولى اگر ملكاتش غير ملكات انسانى باشد، صورتش انسانى نيست.”11

 × قيامت، صحنه تجلى حقايق

 آنچه تاكنون بيان شد ذكر
حقيقتى است كه جاى هيچ گونه شبهه‏اى در آن باقى نيست اما اين حقيقت در دنيا قابل
فهم و مشهود نيست، زيرا ما در دنيا به حجابهاى گوناگونى احاطه شده‏ايم و حجاب
زمان، مكان، و مواد عالم، مانع ديد و درك و فهم ما هستند. ما نمى‏دانيم در فردا و
فرداها چه رخ مى‏دهد، زيرا در حجاب زمان اسيريم همين‏طور اگر در يك مكان، حضور
علمى داشته باشيم از ساير سرزمينها بى‏خبريم چون حجاب مكان ما را در خويش گرفته
است و از طرفى هيچ چيز پيرامون افرادى كه با آنها در تماسيم نمى‏دانيم، آيا به
راستى آنها دوست ما هستند يا دشمن؟ قصد خدمت دارند يا خيانت و هزاران نمى‏دانم
ديگر، كه ما را احاطه كرده‏اند. علت همه اينها در يك كلمه، “حجاب” است، در قيامت
از اين حجابها خبرى نيست همه چيز واقعيت خويش را آنچنان كه هست مى‏نماياند. اگر ما
در دنيا به دليل حجاب در تاريكى و ابهام به سر مى‏بريم و در واقع در “شب” زندگى مى‏كنيم، ولى قيامت “روز” است و همه
چيز در آن روشن و در كمال وضوح. اگر به اسامى قيامت در قرآن توجه كنيد خواهيد ديد
كه تمام اين اسامى با كلمه “يوم” به معنى روز همراه است؛ از قبيل “يوم‏القيامه”، “يوم
التغابن”، “يوم‏الحسرة” و… در آن جا همه چيز به اندازه‏اى وضوح دارد كه باعث
تعجب همگان مى‏شود. هر چيز با هزاران زبان مى‏گويد من چه كردم، و هيچ كس را ياراى
جلوگيرى از آن نيست. كفار با كمال غيظ و خشم به دست و پا و پوست بدن خود خطاب
مى‏كنند: چرا عليه ما شهادت داديد؟ و پاسخ مى‏شنوند كه: “انطقنا
الله‏الذى‏انطق‏كلّ‏شى‏ء12؛خدايى‏كه همه چيز را به زبان آورده ما را نيز به اعتراف
وادار نمود.”

 درست به دليل همين ويژگى قيامت
است كه هر كس با چهره ملكوتى و قيافه‏هاى كه برآيند اعمال اوست در آن جا ظاهر
مى‏شود و نيز به واسطه همين ويژگى است كه قيافه‏اى افراد در قيامت، گاه آن قدر
وحشتناك و مهيبند كه هر كس او را ببيند فرار مى‏كند. به آيه 33 سوره عبس توجه
كنيد: كه خداوند مى‏فرمايد: قيامت روزى است كه “يفرّ المرء من اخيه؛ انسان از
برادرش مى‏گريزد”، “و أمّه و ابيه؛ از پدر و مادرش فرار مى‏كند” “و صاحبته و بنيه؛
از همنشين و فرزندش هم گريزان است” در يك كلمه در قيامت همه از هم مى‏گريزند و
فرياد همه اين است كه “أين المفرّ13؛ به كجا فرار كنيم؟ راه گريز كجاست؟!”.

 عامل اين فرار يا گريزان بودن
آنها از انبيا و معارف الهى در دنيا بوده كه اكنون صورت آن فرار از معارف به شكل
سرگردانى و گريز در قيامت جلوه كرده و چنانچه حضرت نوح(ع) به خدا عرضه مى‏دارد: “رب
انى دعوت قومى ليلاً و نهاراً فلم يَزدهم دُعائى الا فراراً14؛ خدايا من هر چه قوم
خود را شب و روز، دعوت كردم، دعوت من جز به فرارشان نيفزود.”

 اكنون نتيجه فرار از انبيا در
شكل ملكوتىِ اين‏فرار(سرگردانى‏درقيامت)متجلى‏شده‏است.

 شايد عامل ديگر اين فرار اين
باشد كه چون انسانها با قيافه‏هاى اصلى در محشر حضور مى‏يابند قيافه‏ها به گونه‏اى
است كه همه از اين هيأت مهيب و خوفناك، بى اختيار فرار مى‏كنند اين همان چيزى است
كه ما در اين نوشته به دنبال آنيم تا بدانيم با گناه چه بر سر خويش مى‏آوريم و چه
عاقبت وخيمى را بر سر راه خود قرار داده‏ايم.

 پيامبر اسلام‏صلى الله عليه
وآله وسلم مى‏فرمايد: “يحشر النّاس يوم القيامه على صور تحسن عنده القردة
والخنازير؛ روز قيامت مردم با صورتهايى وارد صحراى محشر مى‏شوند كه صورت ميمون و
خوك پيش آن صورت زيباست!”

 × سخنى از صدر المتألهين
درباره تحولات نفس

 ملا صدرا درباره تحولات روحى
انسان سخنى دارد كه اگر چه قدرى طولانى است ولى به علت اهميتش، آن را مى‏آوريم، وى
مى‏گويد:

 “و اما تحول النفس من
النشأَة الطبيعة الدّنيويه إلى النشأة الاخرويه و صيرورتها بحسب ملكاتها و أحوالها
مصوّرة بصورة أخروية حيوانيّة أو غيرها … .؛ يعنى دگرگونى نفس از نشئه و عالم
دنيوى به سمت نشئه اخروى و تحول آن حسب ملكات (صفات روحى و اخلاقى) و حالتهاى
مختلف آن و تغيير شكل دادن آن به صورت اخروى – اعم از اين كه صورت اخروى، صورت
حيوانى و يا صورت زيباى نورى باشد – نه تنها مخالف تحقيق نيست، بلكه امرى است كه
با برهان و دليل ثابت شده است علاوه بر آن كه كسانى كه اهل كشف و شهودند با چشم
خويش در همين دنياآن را رؤيت كرده‏اند، ظواهر و نصوص آيات و روايات هم بر آن دلالت
دارند بلكه قرآن و سنّت مملو است از ذكر مسأله شكل‏پذيرى نفوس به صورت اخلاق،
عادتها، افكار و اعتقاداتشان.”

 صدر المتألهين بعد از ذكر چند
آيه مى‏گويد: “مثلاً كسى كه صورت، زبان و صدايش همانند سگ است ]در قيامت[ با زبانش
مى‏گويد كه چه اعمال شرّى را مرتكب شده و چگونه داراى درونى پليد و عادتهايى منفور
بوده است. همين طور، ساير كسانى كه به شكل حيوانات ديگر در مى‏آيند چنين سرنوشت
شومى دارند.”

 چنانچه قرآن مى‏فرمايد: “نحشرهم
يوم القيامة على وجوههم15؛ ما در روز قيامت (مجرمان را) بر صورتشان محشور مى‏كنيم.”
اين آيه دو معنا دارد: اول اين كه مجرمين را با صورت بر روى زمين مى‏كشند كه اين
معنا مورد نظر ملاصدرا نبوده بلكه ايشان به معناى دوم نظر داشته است؛ يعنى روز
قيامت مجرمان بر صورت اعمالشان محشور مى‏شوند؛ هر كس به هر صورتى كه عملش اقتضا
مى‏كند.

 صدر المتألهين، به رواياتى نيز
استشهاد مى‏كند؛ از آن جمله اين حديث پيامبر(ص) كه فرموده است:

 “يحشر الناس على وجوه
مختلفه؛ مردم در قيامت با صورتهاى گوناگون وارد صحراى محشر مى‏شوند.” (با همان
توضيحى كه پيرامون آيه 96 از سوره اسراء بيان نموديم).

 در پايان، مرحوم ملا صدرا مى‏گويد:
به گمان من اگر از افلاطون و پيشينيانِ او مانند سقراط، فيثاغورث آناكسيمنس و
انباذفلس نقل شده كه اينها به تناسخ قائل بوده‏اند، منظورشان تناسخ ظاهر نبوده (به
اين معنا كه روح انسانى در كالبد حيوانى قرار بگيرد و از اين طريق جزا يا عقاب
داده شود) بلكه منظور اين بزرگان دگرگونى و تحول باطنى بوده كه در قيامت ظهور و
بروز مى‏نمايد.16

 در پايان، اين بحث را با ذكر
داستانى از مثنوى مولوى، ختامى نيكو مى‏بخشيم:

 اين مثل بشنو كه شب دزدى
عنيد

در بن ديوار حفره مى‏بريد

 نيم بيدارى كه او رنجور
بود

تق تق آهسته‏اش را مى‏شنود

 رفت بر بام و فرو آويخت سر

گفت او را در چه كارى اى پسر

 در چه كارى؟ گفت مى‏كوبم
دهل

گفت كوبانگ دهل اى بو سبل؟!

 گفت فردا بشنوى اين بانگ
را

نعره وا حسرتا وا ويلتا

 من چو رفتم بشنوى بانگ دهل

روز واقف مى‏شوى بر جزء و كل17

 آرى فرداى قيامت كه “يوم تبلى السرائر”
است و پرده‏ها به يك سوى مى‏روند هر كس بانگ دهلِ اعمال خويش را كه يك عمر مشغول
نواختن آن بوده مى‏شنود ولى شنيدن آن موقع، چه سود؟ به غير از افسوس و حسرت خوردنى
كه هيچ دردى را دوا و مشكلى را حل نمى‏كند.

 پس بكوشيم قبل از آن كه تمامى
پلها را پشت سر خويش خراب كنيم و هيچ راه بازگشتى براى خويش باقى نگذاريم، اندكى
به تدبر و تفكّر در خود مشغول شويم تا به پشيمانى و هلاكت جاودانه مبتلا نگرديم.

 پاورقيها:

 1) محمد (47) آيه 25.

 2) طه (20) آيه 96.

 3) انعام (6) آيه 43.

 4) محمد (47) آيه 14.

 5) كهف (18) آيه 104.

 6) انعام (6) آيه 75.

 7) اصول كافى، ج4، كتاب
الايمان، باب من يهمّ بالحسنة أو السيّئة، حديث 2.

 8) محجة البيضاء، ج1،
ص126.

 9) همان، ص13.

 10) روضة الواعظين، ص374.

 11) امام خمينى(ره)، چهل
حديث، ص13.

 12) فصلت (41) آيه 21.

 13) قيامت (75) آيه 10.

 14) نوح (71) آيه 6.

 15) اسراء (17) آيه 96.

 16) اسفار اربعه، ج9، فصل
اول با مختصرى تغيير.

 17) مثنوى، دفتر سوم،
ص188.

آيين همسردارى

آية الله محمد تقى مصباح يزدى

 بخش ديگرى از اخلاق خانواده
درباره آيين همسردارى است؛ يعنى روابط زن و شوهر در محيط خانواده بر چه اساسى بايد
باشد؟ مباحثى كه در اين زمينه در قرآن كريم مطرح شده توأم با بحثهاى حقوقى است.
بى‏مناسبت نيست كه ابتدا اشاره‏اى به فرق بين احكام اخلاقى و حقوقى بكنيم.

 × احكام اخلاقى و حقوقى

 مسائلى كه در زمينه حقوق مطرح
مى‏شود در موارد زيادى، مرتبط با اخلاق است؛ به عبارت ديگر، بعضى از مسائل هم جنبه
اخلاقى دارد و هم جنبه حقوقى. البته دايره اخلاق در اسلام وسيعتر از حقوق است گرچه
بعضى از احكام حقوقى هم هست كه جنبه اخلاقى ندارد مثل احكام مربوط به معاملات و
قراردادها كه احكام وضعى خاصى است و مستقيماً با اخلاق ارتباط پيدا نمى‏كند.

 تفاوت احكام اخلاقى و حقوقى از
اين جهت است كه اوّلاً: احكام حقوقى فقط براى تنظيم روابط اجتماعى انسان در اين
زندگى دنياست و هدفش از مرز زندگى دنيا فراتر نمى‏رود چه عدالت باشد، چه نظم و چه
مفاهيم ديگرى از اين قبيل. بر اساس فلسفه اخلاق اسلامى، هدف اصلى احكام اخلاقى،
كمال نهايى انسان و رسيدن به قرب خداست. پس يك فرق اساسى اين است كه هدف اخلاق،
فوق هدف حقوق است و منحصر در اهداف دنيوى نمى‏شود.

 فرق ديگر اين است كه احكام
حقوقى، ضمانت اجراى دولتى دارد؛ يعنى دولت موظف است كه احكام حقوقى را پياده كند و
اگر كسانى تخلّف كنند آنان را تحت تعقيب قرار دهد، ولى احكام اخلاقى، خود به خود
چنين لازمه‏اى را ندارد. بلى ممكن است مطلبى هم جنبه اخلاقى داشته باشد و هم جنبه
حقوقى، و دولت جنبه حقوقى‏اش را تعقيب كند ولى جنبه اخلاقى‏اش مربوط به تأثيرات
نفسانى و كمالات معنوى است كه در انسان باقى مى‏گذارد.

 از جمله مواردى كه احكام
اخلاقى و احكام حقوقى تصادق پيدا مى‏كند همين امور خانوادگى است. يك سلسله امورى
است كه مخالفت با آنها جرم و از نظر قانونى، قابل تعقيب است اين بُعد حقوقى قضيّه
است و مورد آن رفتار عينى انسانها در چارچوب قانون است. ولى همان طور كه بارها
گفته شده قوام ارزش اخلاقى به انگيزه و نيّت كار است.

 در قرآن كريم، احكام اخلاقى و
حقوقى – بخصوص در زمينه خانواده – با هم مخلوط است و تقريباً مى‏توان گفت در همه
مواردى كه احكام حقوقى بيان شده در كنارش احكام اخلاقى هم ذكر شده است و اين به
خاطر آن است كه احكام حقوقى نمى‏تواند به تنهايى سعادت و كمال انسان را تضمين كند
و هدف اصلى قرآن فقط اين نيست كه مثل ساير نظامهاى حقوقى، قانونى را براى مردم
بيان كند كه براى تنظيم روابط اجتماعى وضع شده است بلكه هدف بالاتر دارد و آن اين
كه علاوه بر تنظيم زندگى اجتماعى مردم، انسانها هم به كمالات معنوى و اخلاقى نايل
بشوند. و چون هدف قرآن فوق هدف حقوق و هدف نظام اخلاقى‏اش بر هدف نظام حقوقى‏اش
حاكم است اين است كه در بيان احكام حقوقى هم جهات اخلاقى را فروگذار نمى‏كند.
علاوه بر اين كه خودِ قانونِ حقوقى براى تأمين مصالح همين دنيا هم كارآيى كافى
ندارد، و از سوى ديگر اگر مردم تربيت اخلاقی و معنوى نداشته باشند اجراى قوانين،
كار بسيار مشكلى خواهد بود و احتياج به دستگاه ادارى بسيار وسيعى دارد كه بتواند
به تمام كارهاى مردم رسيدگى كند. اگر جامعه‏اى از تربيت اخلاقى و ارزشهاى اخلاقى
محروم باشد تخلّف از قانون زياد خواهد شد و دستگاههاى قضايى و ادارى بايد بسيار
وسيع باشند تا به اين تخلفات رسيدگى كنند، به علاوه خود كسانى كه مى‏خواهند به
تخلفات رسيدگى كنند اگر شايستگى اخلاقى نداشته باشند مرتكب خلاف مى‏شوند كه در اين
صورت، باز بايد براى تخلفات آنها هم يك دستگاه بازرسى قرار داد و اگر خود آن
بازرسان هم تخلف كنند، بايد يك دادگاه عالى ديگرى براى تخلف آنان به وجود آيد! اين
است كه صرف قانون خشك نمى‏تواند حتى زندگى دنيا را هم تأمين كند و آن وقتى قانون
مى‏تواند تأثير مطلوب داشته باشد كه نظام اخلاقى بر مردم حاكم باشد و هر اندازه
پايه اخلاق در نفوس مردم استوارتر باشد كار دستگاههاى ادارى و قضايى راحت‏تر خواهد
بود و احتياج به دستگاههاى وسيع هم نخواهد بود. علاوه بر اين كه نفوس انسانها هم
كاملتر مى‏شود.

 از اين رو، قرآن كريم احكام
حقوقى و اخلاقى را با هم ذكر مى‏فرمايد. اين است كه ما اگر بخواهيم اخلاق خانواده
را از نظر قرآن بررسى كنيم و دنبال آياتى بگرديم كه فقط روى جنبه اخلاق تكيه كرده
باشند خيلى كم پيدا مى‏شوند. آيات كريمه در اين زمينه هم مشتمل بر احكام حقوقى‏اند
و هم احكام اخلاقى. منتهى جهات حقوقى‏اش را بعداً بايد در بحث خاصى بررسى كنيم،
فعلاً نظر ما به جهت اخلاقى است.

 × ازدواج از نظر اسلام

 روشن است كه اصل ازدواج از نظر
حقوقى يك امر جايزى است و از نظر اسلام جاى شك و شبهه‏اى ندارد. اكنون سؤال مى‏شود
كه ازدواج از نظر اخلاقى چگونه است؟ آيا موجب كمال نفسانى هم مى‏شود؟ آيا مطلوبيت
و رجحانى هم دارد؟

 اصل ازدواج فى الجمله ارزش
اخلاقى دارد و لسان آيات هم در اين زمينه بخوبى دلالت مى‏كند، از جمله آيه 32 سوره
نور كه مى‏فرمايد: “وانكحوا الأيامى منكم والصّالحين من عبادكم و امائكم” لحن آيه
دلالت دارد بر اين كه اصل ازدواج، امر مطلوبى است.

 مى‏دانيم كه در شرع مقدس
اسلام، تعيين مهر هم لازم است و اين از احكام حقوقى نكاح است و كم و بيش در همه
جوامع وجود داشته و دارد. اخيراً در بعضى از جوامع غربى اين مسأله را مورد تشكيك
قرار داده و حتّى گاهى به صورت ارزش منفى تلقّى كرده‏اند، بدين پندار كه تعيين
مهر، به معناى خريد و فروش زن است! ولى اسلام بر اساس مصالح اقتصادى زن، مهر را
معتبر دانسته به طورى كه اگر در عقد هم ذكر نشود، مهرالمثل بر مرد واجب مى‏شود
چنان كه نفقه زن را بر شوهر واجب كرده است. اينها به خاطر مصالح خاصى است كه در
احكام حقوقى ازدواج ان شاءاللّه بحث خواهيم كرد. آنچه جنبه اخلاقى دارد اين است كه
مهر آنقدر سنگين نباشد كه مانع ازدواج شود. اگر كسانى درباره مهر سختگيرى بكنند
بطورى كه جوانانى نتوانند ازدواج بكنند نقض غرض ازدواج خواهد شد.

 قرآن تأكيد مى‏فرمايد كه فقر
نبايد موجب محروم شدن فقرا از ازدواج شود، بر خدا توكّل كنيد و خداوند فقرا را
بى‏نياز خواهد كرد: “ان يكونوا فقراء يغنهم اللّه من فضله” معمولاً در اغلب جوامعى
كه مهر متداول است، سنگينى مهر، باعث تأخير ازدواج يا محروميّت بعضى از ازدواج
مى‏شود. اين آيه مى‏فرمايد به فقر مرد نگاه نكنيد اگر مرد فقير است خدا او را
بى‏نياز خواهد كرد. البته از نظر قانونى زن حق دارد كه هر اندازه‏اى كه مى‏خواهد
مهر قرار بدهد و به كمترش رضايت ندهد اما از نظر اخلاقى قرآن كريم توصيه مى‏فرمايد
كه در مهر سختگيرى نكنيد و سعى كنيد كه اشخاص فقير هم ازدواج كنند.

 در عين حال كسانى هستند كه در
اثر شرايط خاصى نمى‏توانند مخارج خود و خانواده‏شان را تأمين كنند صرف نظر از اين
كه نمى‏توانند مهر را نقداً بپردازند، اصلاً قادر به تأمين هزينه زندگى زن و
فرزندشان نيستند. اگر كسانى از نظر مالى آنقدر تهيدست باشند يا در يك شرايط خاصى
قرار گرفته باشند كه نتوانند ازدواج دائم بكنند مى‏توانند ازدواج موقت بكنند كه بار
سنگينى به دوششان نيايد. اين هم يك راه قانونى است براى اين كه اين گونه افراد از
ازدواج محروم نشوند. در آيه 24 سوره نساء مى‏فرمايد:

 “فما استمتعتم به منهنّ
فآتوهنّ أجورهنّ فريضةً”.

 و در آيه 33 سوره نور
مى‏فرمايد: “وليستعفف الّذين لايجدون نكاحاً حتّى يغنيهم اللّه من فضله؛ و كسانى
كه قدرت نكاح ندارند و مالى ندارند كه با آن ازدواج كنند عفت به خرج دهند و
دامنشان را حفظ كنند كه آلوده به گناه نشوند تا هنگامى كه خدا به آنها غنايى بدهد
و بتوانند ازدواج كنند.”

 اين هم يك حكم اخلاقى است.

 مى‏دانيم كه در اسلام، ازدواج
دائم با چهار زن، جايز است. مسأله تعدد زوجات در اسلام يك بحث حقوقى دارد كه بايد
جداگانه بررسى شود، ولى نكته‏هاى اخلاقى در اين زمينه هست كه در اين جا اشاره
مى‏كنيم.

 در آيه 3 سوره نساء مى‏فرمايد:
“و ان خفتم ألاّ تقسطوا فى اليتامى فانكحوا ما طاب لكم من النساء مثنى و ثلاث و
رباع فان خفتم ألاّ تعدلوا فواحدة”.

 اگر كسى به هر دليلى بيش از يك
زن گرفت قانوناً بايد ميان زنانش، به عدالت رفتار كند. اين عدالت يك حدودى دارد كه
از نظر قانونى قابل استيفاست. ولى اگر كسى با اين كه مى‏ترسيد كه اگر بيش از يك زن
بگيرد نتواند عدالت لازم را رعايت كند همسر ديگرى اختيار كرد، نكاحش باطل نمى‏شود،
ولى موظّف است كه رعايت عدالت بكند. اما اخلاقاً چنين كسى موظّف است كه بيش از يك
زن نگيرد.

 درباره اين آيه و جمعش با آيه
129 همين سوره شريفه كه مى‏فرمايد: “و لن تستطيعوا أن تعدلوا بين النّساء ولو
حرصتم فلاتميلوا كلّ الميل فتذروها كالمعلّقة” بحثهايى شده است. بعضى كه “كاسه از
آش داغترند” گفته‏اند: وقتى اين دو آيه را كنار هم بگذاريم معنايش اين مى‏شود كه
ازدواج با بيش از يك زن جايز نيست! براى اين كه آن جا مى‏گويد: در صورتى بيش از يك
زن جايز است كه عدالت ورزيد، و در اين جا مى‏گويد: هرگز نمى‏توانيد رعايت عدالت
كنيد. پس هرگز جايز نيست كه بيش از يك زن بگيريد.

 البته لازمه چنين جمعى بين اين
دو آيه اين است كه كلام الهى به ابتذال كشانده شود، از يك طرف بگويد جايز است چهار
تا زن بگيريد و آن را مشروط به رعايت عدالت كند، و از طرفى بگويد هرگز نمى‏توانيد
اين شرط را مراعات كنيد و نتيجه اين باشد كه هرگز جايز نيست! كلام يك شخص عادى را
هم نمى‏توان به اين صورت توجيه كرد چه رسد به كلام الهى كه در غايت فصاحت و بلاغت
است، پس منظور چيست؟ ذيل اين آيه شريفه، شاهد بر اين است كه عدالتى كه انسان، قدرت
بر رعايت آن را ندارد عدالت در حقوق قانونى همسر نيست و حقوق قانونى همسران چنان
نيست كه امكان مراعات نداشته باشد بلكه منظور تساوى مطلق بين همسران است؛ يعنى اگر
بخواهيد بين همسرانتان آنچنان تساوى برقرار كنيد كه هيچ فرقى بين آنها نگذاريد اين
كار برايتان ميسّر نيست مخصوصاً از لحاظ محبّت و علاقه قلبى كه نمى‏توانيد همه
زنهايتان را يكسان دوست
بداريد. و
طبعاً وقتى محبّت قلبى مختلف شد رفتار انسان هم مختلف خواهد شد و اگر بخواهد آنها
را درست با يك چشم ببيند و نه در محبّت قلبى و نه در آثارش هيچ فرقى بين آنها
نگذارد اين كار شدنى نيست يك زن زيباتر است و ديگرى زشت‏تر، يكى جوان است و ديگرى
پير، يكى خوش اخلاق است و ديگرى بداخلاق، و بالأخره جهات مختلفى در زنهاست كه خواه
ناخواه موجب تفاوت علاقه قلبى به ايشان مى‏شود و موقعى كه علاقه و محبّت قلبى
اختلاف پيدا كرد آثارش هم مختلف خواهد شد. پس هر چند شما حريص باشيد بر اين كه بين
زنهايتان رعايت مساوات و عدالت مطلق بكنيد اين كار شدنى نيست و ما هم اين را از
شما نمى‏خواهيم، آنچه مى‏خواهيم اين است: “فلاتميلوا كلّ الميل” آنچنان شما از يكى
رو برنگردانيد (ميل گاهى عن افراط هست و گاهى عن تفريط، شايد روشنتر در اين آيه
اين باشد كه ميل به معناى “ميل عنه” باشد) كه گويا او همسر شما نيست و اصلاً حقوق
قانونى او را هم مراعات نكنيد: “فتذروها كالمعلّقة”. اما وراى اين حكمِ قانونى،
شما اخلاقاً موظفيد هرچه مى‏توانيد ميان همسرانتان عدالت را مراعات كنيد.

 × اخلاق خانواده در قرآن

 در قرآن كريم مسائلى درباره
اخلاق خانواده مطرح شده كه فهرست وار به آنها اشاره‏اى مى‏كنيم:

 1- محبّت

 از نظر اسلامى اساس زندگى
خانوادگى بر محبّت است. آيه 12 سوره روم مى‏فرمايد: “و من آياته ان خلق لكم من
أنفسكم أزواجاً لتسكنوا إليها و جعل بينكم مودّة و رحمة” البته اين جعل مودّت و
رحمت، تكوينى و جبرى و بدون اسبابِ اختيارى نيست كه صرف اين كه صيغه عقدى بين دو
نفر جارى شد تكويناً يك محبّت و رحمتى در افراد به وجود بيايد. البته شخص هنگامى
كه مى‏فهمد همسرى دارد، نسبت به او احساس علاقه خاصى مى‏كند ولى چنان نيست كه اين
كلمه‏ها و عبارتهاى “أنكحت و زوّجت” افسونى باشد كه ايجاد محبّت كند. بلكه گاهى كه
يك زن و مردى با هم قرار گذاشتند يك عمرى با هم زندگى كنند، بتدريج روابط عاطفى
خاصّى در آنها رشد مى‏كند. در تكوين و تشريع پيدايش اين رابطه عاطفى منظور است؛
يعنى هدف الهى اين است كه بين دو همسر، مودّت و رحمت برقرار باشد كما اين كه هدف
الهى اين است كه سكون و آرامش پيدا بشود.
پس اصل در زندگى خانوادگى وجود يك جوّ آرام و محبّت آميز است.

 از اين جا مى‏توانيم نتيجه
بگيريم كه زن و شوهر بايد سعى كنند كه در محيط خانواده يك جوّ سكون و آرامشى
برقرار گردد و عاطفه و محبّتشان روز به روز به يكديگر بيشتر شود.

 ولى مسائلى در زندگى خانواده
پيش مى‏آيد كه با صرف عاطفه حل نمى‏شود. گاهى اختلافاتى پيش مى‏آيد كه اگر ادامه
پيدا كند آن جوّ آرامش به هم مى‏خورد و پايه محبّت و رحمت فرو مى‏ريزد و بالأخره
زندگى خانوادگى تهديد به متلاشى شدن مى‏شود. اين مسائل كم و بيش در همه خانواده‏ها
پيش مى‏آيد و لازم است به صورتى حل شود.

 2- مديريت

 در اين جا از نظر حقوقى يك
مسأله هست و آن، اين كه: وقتى خانواده به عنوان يك واحد اجتماع تشكيل شد يك سرپرست
مى‏خواهد. اصولاً نظر اسلام اين است كه هر اجتماعى، نياز به سرپرست دارد. و چون
اساس زندگى اجتماعى از نظر اسلام، خانواده است و اسلام عنايت خاصّى دارد به اين كه
خانواده درست پى‏ريزى شود و دوام پيدا كند، اين سرپرستى در محيط خانواده به عهده
مرد سپرده شده است: “ألرّجال قوّامون على النّساء” طبعاً زن و فرزندان بايد
سرپرستى مرد را بپذيرند، اين پذيرفتن در حد پذيرفتن قانونى است كه مربوط به حقوق
است ولى از نظر اخلاقى هم پدر بايد حدود خود را بشناسد و از آن تجاوز نكند. كسانى
كه دوست دارند در محيط خانواده به همسر و فرزندانشان مرتّباً دستور بدهند و
فرمانروايى كنند غالباً كسانى‏اند كه در محيط اجتماعى رنج فرمانبردارى و زور شنيدن
را كشيده‏اند و به جاى اين كه درس عبرت بگيرند خودشان درصدد ايفاى همان نقش
برآمده‏اند؛ مخصوصاً هنگامى كه دستاويزى براى توجيه رفتارشان پيدا كنند؛ مثلاً به
آيه يا روايتى بر بخورند كه زن مى‏بايست از مرد اطاعت كند، كه در اين صورت بدون
اين كه به منظور اصلى آن توجّهى كنند آن را دستاويزى براى اعمال زور و فشار و
تحميل افكار و آراء و نظريات خود قرار مى‏دهند. در صورتى كه اين چنين تعاليم به
هيچ وجه ناظر به چنين زورگوييهايى نيست و هر كسى نسبت به ديگرى فرمانى بدهد و
اعمال قدرتى بكند پيش خدا مسؤول است و بايد جوابش را بدهد كه آيا حق چنين كارى را
داشته است يا نه؟ حدودى كه مرد در محيط خانواده دارد، مشخص است و در همه جا و همه
چيز نيست. بلى نسبت به همان مواردى كه مرد مديريت دارد ديگران بايد بپذيرند، زيرا
مصالح مديريت چنين اقتضايى را دارد. اگر مدير حق دستور دادن داشته باشد اما طرف
موظف به اطاعت نباشد مديريت مفهومى نخواهد داشت.

 هر جمعى احتياج به مدير دارد و
يك نفر بايد در موارد لازم تصميم بگيرد و الاّ جمع متشتت مى‏شود، خانواده نيز چنين
است، ولى اين معنايش مطلق بودن فرمانروايى مرد در محيط خانواده نيست كه “فعّال ما
يشاء” باشد هر چه مى‏خواهد فرمان بدهد و زن هم مثل يك كنيز در مقابل او مطيع بلكه
بالاتر مثل يك پرستشگر باشد! هرگز مرد چنين حقوقى ندارد، ولى كسانى كه بخواهند سوء
استفاده كنند به متشابهات و مطلقات تمسّك مى‏جويند بدون اين كه مخصّصات و مقيّدات
آنها را بررسى كنند و اين توجيه‏گرى در همه جا شايع است و يكى از موارد آن، محيط خانواده
است.

 بنابراين بايد براى تحكيم
روابط عاطفى از اين خودسريها، خودكامگيها، خودخواهيها پرهيز كرد مگر در حدّى كه
شرعاً حقّى براى مرد تعيين شده باشد آن هم با شيوه صحيح و رفتار عاقلانه و حساب
شده.

 به هر حال يكى از چيزهايى كه
ارزش منفى دارد و جوّ عاطفى و مودّت و محبّت را به هم مى‏زند خودسرى و زورگويى است
چه از ناحيه مرد باشد و چه از ناحيه زن.

 3- مشورت

 در زندگى مشترك مسائلى پيش
مى‏آيد كه ارتباط زيادى با زن دارد و آن چنان نيست كه مرد به تنهايى بتواند تصميم
بگيرد و اگر بخواهد بدون توجه به خواسته‏ها و نظرهاى همسرش تصميم بگيرد مشكلاتى به
وجود مى‏آيد؛ مثلاً مسأله شيردادن بچه كه آيا مادر شير بدهد يا نه؟ و چه وقت بچه
را از شير بگيرند؟ آيه به دايه بدهند يا نه؟ و چه دايه‏اى را انتخاب كنند؟ اين
مسأله‏اى است كه هميشه در خانواده‏ها مطرح بوده است. در اين جا اسلام اصل ديگرى را
مطرح مى‏كند و آن، اصلِ “تشاور” است. مرد و زن در اين گونه مسائلى كه هر دو در آن
شريك هستند و گاهى حتّى با زن بيشتر ارتباط دارد تا مرد، بايد عقلشان را قاضى كنند
و ببينند مصلحت چيست؟ مرد و زن بايد با هم مشورت كنند و مصلحت انديشى نمايند و سعى
كنند آنچه مصلحت است درك كنند و بر اساس آن تصميم بگيرند.

 در آيه 233 سوره بقره
مى‏فرمايد: “فان أرادا فصالاً عن تراض منهما و تشاور فلاجناح عليهما” زن بايد دو
سال بچه‏اش را شير بدهد اما اگر پدر و مادر با هم مشورت كردند و هر دو راضى شدند
كه بچه را از شير بگيرند اشكالى ندارد. آن وقتى اين كار صحيح است كه دو نفرى
بنشينند مصلحت انديشى كنند و ببينند آيا در چنين شرايطى كه پيش آمده مصلحت هست كه
بچه را از شير بگيرند يا نه؟ پس اصل ديگرى كه بايد در مسائل خانوادگى رعايت شود
اصل تشاور است، آن‏جا كه ارتباط مستقيم با زن دارد.

 مشابه تعبير تشاور، تعبير “ائتمار”
است كه در آيه 6 سوره طلاق در مورد مسائل مربوط به جدايى زن و شوهر آمده است: “وائتمروا
بينكم بمعروف” پس در اين گونه مسائل نه تنها مشورت با زن مذموم نيست بلكه ممدوح هم
هست. البته چنان نيست كه اگر مشورت نكردند قانوناً قابل تعقيب باشند، پس حكم، حكم
اخلاقى است؛ يعنى دو همسر اخلاقاً موظّفند كه در اين گونه مسائل با يكديگر مشورت
كنند و عقل خود را حاكم كنند و هوا و هوس را كنار بگذارند، مخصوصاً اگر با سرنوشت
انسان ديگرى (فرزند) سر و كار دارد.

 4- مصالحه

 بالأخره گاهى كار به جايى
مى‏رسد كه يكى از طرفين – دست كم از ديدگاه ديگرى – خارج از منطق عقل رفتار
مى‏كند، گرچه ممكن است واقعاً خارج از منطق عقل نباشد، اما از ديد ديگرى شخص لجوجى
است و مى‏خواهد روى حرف خود بايستد و به حكم عقل تن در ندهد، اگر كار به اين جا هم
رسيد، نبايد پيوند ازدواج را بهم بزنند و محيط خانواده را از هم بپاشند، بلكه
انعطاف داشته باشند و به نحوى با يكديگر سازش كنند. اگر مى‏توانند خودشان با هم
سازش كنند ولو به اين صورت كه يكى از طرفين از حق خودش بگذرد. در آيه 128 سوره
نساء مى‏فرمايد: “و ان امرأةٌ خافت من بعلها نشوزاً أو إعراضاً فلاجناح عليهما أن
يصلحاً بينهما صلحاً و الصّلح خير” اگر زنى مى‏ترسد كه اگر در حقوق خود – يا در
آنچه به نظر خودش حق است – پافشارى كند، شوهرش از او اعراض مى‏كند و سرسختى نشان
مى‏دهد و حقوق ديگرش را هم رعايت نمى‏كند و در نتيجه كانون خانواده رو به سردى
مى‏گذارد و سرانجام از هم پاشيده مى‏شود، در اين صورت، خوب است كه با هم مصالحه
كنيد: “فلاجناح عليهما أن يصلحا بينهما صلحاً والصّلح خير”.

 و اگر خودتان نتوانستيد مسأله
را حل كنيد شخص مجربى را از افراد خانواده برگزينيد و او را “حَكَم” و داور قرار
بدهيد: “فابعثوا حكماً من أهله و حكماً من أهلها”.

 به هر حال، اسلام اهتمام
فراوان دارد كه محيط خانواده به خطر نيفتد و تا آن جا كه ممكن هست بين زن و شوهر،
آشتى و صلح و سازش برقرار شود. در درجه اول مودّت و مهربانى كاملاً حاكم باشد و
اصلاً جايى براى اين چيزها نماند، اگر اختلافى پيش آمد با مشورت حل كنند، اگر به
توافق نرسيدند يكى انعطاف داشته باشد و از حق خود صرف‏نظركند، واگراين كار انجام
نگرفت ديگرى را واسطه قرار بدهد. مگر آن كه كار به جايى برسد كه ديگر سازش بين
اينها ميسّر نباشد در آنجاست كه مى‏بايست از يكديگر جدا شوند. ولى در صورت وقوع
طلاق هم بايد مواظب باشند كه از احكام الهى سوء استفاده نكنند.

 يكى از بيشترين مواردى كه قرآن
كريم احكام حقوقى را با احكام اخلاقى با هم ذكر كرده و روى جنبه اخلاقى تكيه كرده
است آيات طلاق است كه فهرست آياتش از اين قرار است:

 آيه 231 سوره بقره، آيه 1 و 2
و 6 و 7 سوره طلاق، آيه 49 سوره احزاب، و آيات 231 تا 233 سوره بقره.

 در اين موارد قرآن كريم،
مكرراً روى مسائل اخلاقى تكيه مى‏كند، موعظه مى‏كند، و حتّى تهديد مى‏كند به اينكه
مبادا بر خلاف احكام الهى رفتار كنيد و از احكام و حدود الهى سوء استفاده نماييد،
مبادا درصدد ضرر زدن به همسر برآييد: “ولاتمسكوهنّ ضراراً لتعتدوا” و “ولاتضاروهن”
مكرر روى اين جهات تكيه مى‏كند كه از اين احكام حقوقى سوء استفاده نشود، چون به هر
حال قانون خشك جاى سوء استفاده دارد و اگر كار به محكمه بكشد بالأخره ممكن است كسى
زرنگى كند و از مواد قانونى سوء استفاده نمايد و طورى وانمود كند كه حق به او داده
شود، و قاضى هم روى اصول ظاهرى به نفع او حكم كند و در نتيجه حق طرف تضييع بشود.
اين است كه بخصوص در اين موارد بايد جهات اخلاقى را رعايت كرد.

 5 – ارزشهاى اخلاقى

 درباره اخلاق خانواده دو سه
نكته كوچك ديگر هم هست كه مربوط به ارزشهاى اخلاقى مخصوص زنهاست كه آنها را بطور
اجمال عرض مى‏كنيم: يكى مسأله حجاب است كه در آيه 31 سوره نور و آيات 53 و 59 سوره
احزاب بيان شده است.

 ديگر آن كه اصل در زندگى زن
اين است كه در خانه باشد و كمتر با مرد اجنبى اختلاط داشته باشد. البته اگر زن
حدود حجاب شرعى را رعايت كرد و در بازار رفت و آمد كرد از نظر قانونى قابل تعقيب
نيست مگر اين كه به فسادى كشيده شود، ولى از نظر اخلاقى زن مسلمان موظف است كه
خودش را از مرد اجنبى دور نگهدارد و سعى كند كارش در محيط خانه باشد. بلى گاهى ممكن
است شرايطى پيش بيايد و مصالح اجتماعى – سياسى اقتضا كند كه زن هم در اجتماعات
شركت كند. البته حتّى المقدور بايد اجتماعات زنها جداى از اجتماعات مردها باشد.

 اصولاً اختلاط زن و مرد اجنبى
از نظر اسلامى داراى ارزش اخلاقى منفى است، مخصوصاً اگر با زينت و زيور و به صورت “تبرج”
باشد. در آيه 33 سوره احزاب مى‏فرمايد: “و قرن فى بيوتكن و لاتبرّجن تبرّج
الجاهليّة الاولى”.

 نكته سوم مسأله “حياء” است.
البته معناى صحيح حيا، مطلق خجالت و كم رويى و ضعف نفس نيست. حيا اين است كه انسان
ترس داشته باشد كه به گناه آلوده شود و خودش را از مظان آلودگى دور بدارد. قرآن
كريم در داستان دختران شعيب در آيه 25 سوره قصص مى‏فرمايد: “فجاءته أحديهما تمشى
على استحياء” كه دلالت مى‏كند بر يك ارزش خاصّى براى زن كه رعايت حيا داشته باشد.

پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم و پديده وحى

آخرين قسمت

آية الله محمد‌هادى معرفت

 موضعگيرى پيامبرصلى الله
عليه وآله وسلم در برابر وحى

 دو موضوع بسيار مهم، در مورد
رسالت انبيا و صدق ادعاى آنان وجود دارد. ما ناگزيريم آن دو را به صورت علمى و
قابل قبول، مورد بحث قرار دهيم.

 دو موضوع مورد نظر از اين
قرارند:

 1- پيامبرصلى الله عليه وآله
وسلم چگونه دانست كه به پيامبرى مبعوث شده و چرا ترديدى به خود راه نداد و اطمينان
يافت آن كس كه بر وى نازل مى‏شود جبرئيل است نه شيطان؟

 2- آيا ممكن است پيامبر، در
تشخيص وحى به خطا رفته باشد و به اشتباه، توهّمات و خيالات باطل را وحى پنداشته
باشد، يا شيطان مطالبى را به عنوان وحى از جانب خدا، به او القا كرده باشد؟

 لزوم لطف و رأفت خداوند نسبت
به بندگانش، بر او فرض مى‏كند كه بشر را با دلايل آشكار و راهنمايى، آگاه كند و او
را در معرض شك و ترديد قرار ندهد، چنان كه ملكوت آسمانها و زمين را به ابراهيم
نشان داد تا در زمره اهل يقين باشد1 و همان طور كه به موسى نيز خطاب شد: من خداى
توام و “اى موسى من خداى حكيم و مقتدرم كه با تو سخن مى‏گويم”2 و “تو مترس، زيرا
از فرستادگانى و فرستادگان، در پيشگاه من، در مقام قرب و امن هستند و با وجود
امنيّت، ترسى در كار نيست.”3

 اين امر مقتضاى “قاعده لطف”
است كه در علم كلام مورد بحث قرار مى‏گيرد و در آماده كردن راه اطاعت خلاصه
مى‏شود. بر طبق اين قاعده، خداوند بر خود واجب كرده است جميع وسايلى را كه موجب
سوق دادن بندگان به سوى اطاعت و دورى از معصيت است، براى آنان فراهم آورد و اين
فرض، ناشى از مقام حكمت خداى متعال است كه بندگان خود را به اطاعت، امر مى‏كند
وگرنه اگر خداوند از سويى او را به تكاليفى فرمان دهد و از جهتى لوازم و امكانات
رسيدن به آنها را فراهم نكند، نقض غرض خداوند است. از اين رو خداى متعال بر خود
فرض كرده است كه كسانى را به رسالت برگزيند و شرايعى را بر آنان فرود آورد و چراغى
فرا راه مردم قرار دهد تا راه درست حيات و زندگى را بيابند و از اين پس به اختيار
خود آنان است كه به سوى سعادت و يا به طرف بدبختى و شقاوت بروند.4

 به موجب همين قاعده (قاعده لطف)
خداى متعال، به طرفداران باطل، مجالى براى گمراه كردن مردم نخواهد داد و آنان را
رسوا و مفتضح مى‏كند، چنان كه گفته است: “و اگر او پيش ساخته‏هاى ذهنى خود را به
ما نسبت دهد، ما دست او را قطع مى‏كنيم و به شدت از او انتقام مى‏گيريم و به كيفر
نسبتهاى ناروايى كه به ما مى‏دهد، او را از بين مى‏بريم.”5

 حقيقت هميشه برتر است و هيچ
چيز آن را تحت الشعاع خود قرار نمى‏دهد؛ حق و باطل هميشه روشن و واضحند و هيچ گاه
گرد و غبار باطل، نمى‏تواند صورت حقيقت را بپوشاند؛ “خلقت اين عالم بازيچه نيست؛
اين سنت هميشگى و جاويدان است كه به وسيله حق، باطل را از بين مى‏بريم و باطل هر
اندازه تصوّر شود كه غير قابل شكست است، از بين رفتنى است.”6 “ما پيامبران خود و
مردم با ايمان را در زندگى دنيا يارى خواهيم كرد.”7

 و اين همان پيروزى و برترى
بنيادى است كه حق، همواره واضح و پيروز است و رسالت پيامبران هميشه غالب و پيروز
بوده است.

 “ما از پيش تعهد كرديم و
حكم ما نسبت به پيامبران خود اين بود كه آنان و گروههاى پيرو آنان، مادام كه امر
خدا را اطاعت و در راه او جهاد مى‏كنند، پيروزند”8، “آرى مكر و حيله شيطان ضعيف
است.”9

 در همين زمينه، امام صادق‏عليه
السلام مى‏فرمايد: “خداوند از اين كه باطلى را حق معرّفى كند، امتناع دارد و نيز
اِبا دارد كه حق را در قلب مؤمن بصورت باطل جلوه دهد، همچنين اراده نكرده كه كافر
مخالف، باطل را حق بپندارد. اگر اين چنين نكند و جز اين اراده كند، حق از باطل
تميز داده نمى‏شود.”10

 نيز فرموده است: “باطل
نمى‏تواند در برابر حق عرض وجود كند، مگر آن كه حق بر آن غلبه مى‏كند و گفته خدا
كه: باطل را به وسيله حق از بين مى‏بريم و باطل آخرالأمر از بين رفتنى است،11 در
همين معنى است.”

 زرارة بن اعين، در اين باره از
امام‏صادق‏عليه السلام سؤال كرد: چگونه است كه پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم بيم
آن را نداشت كه آنچه از جانب خدا به او وحى مى‏شود از تلقينات شيطان باشد؟

 حضرت امام‏عليه السلام در پاسخ
فرمود:

 “وقتى خداى متعال، بنده‏اى
را به پيامبرى خود برگزيند، اطمينان و اعتدال در انديشه نيز به او عطا خواهد كرد
تا آنچه از جانب خدا به او وحى مى‏شود، مانند آن چيزى باشد كه آن را به چشم خود
مى‏بيند.”12

 به عبارت ديگر، حقيقت آن را
براى او آشكار مى‏كند به طورى كه جاى هيچ شك و ترديدى براى او نباشد و حق را آن
چنان آشكار و واضح مشاهده مى‏كند كه در اعتقاد و انديشه او هيچ شك و اضطرابى پديد
نمى‏آيد. چنان كه در حديثى ديگر آمده است كه از امام‏صادق‏عليه السلام سؤال شد: پيامبران
چگونه درمى‏يابند كه پيامبر خدايند؟ امام‏عليه السلام در پاسخ فرمود:

 “پرده از پيش ديده‏هاى
آنان برداشته مى‏شود”.13

 طبرسى‏رحمه الله نيز گفته است:

 “خداوند چيزى به پيامبرش
وحى نمى‏كند، مگر آن كه با دلايلى واضح و نشانه‏هايى روشن همراه باشد و بر آن
دلالت كند كه آنچه به او وحى شده از جانب خداى متعال است، بطورى كه به هيچ دليل
ديگرى نياز نباشد.”14

  قاضى عياض نيز مى‏گويد: “با توجه به قاعده لطف
از حكمت خداى متعال، به دور است كه شيطان را در نظر پيامبرش بصورت فرشته مجسّم كند
و او را به اشتباه اندازد و اعتماد پيامبر در اين مورد، خود دليل معجزه است و
پيامبر شك نمى‏كند آن كه بر او نازل مى‏شود، فرشته و فرستاده حقيقى خداست و اين
يقين پيغمبرصلى الله عليه وآله وسلم يا ناشى از علم ضرورى است كه خداى متعال به وى
عطا فرموده و يا به موجب دلايل قاطعى است كه خداوند بر وى ظاهر كرده است.”15

 با توجّه به آنچه گذشت، مسلّم
است كه پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم در بدو بعثت نسبت به پيامبرى خود هيچ شك و
ترديدى نداشته و با وجود تأييد و عنايت الهى، خاطر او مطمئن و آسوده بوده است.
بخصوص در اوايل بعثت كه موقعيتى خطير و قاطع بوده، پيداست در چنين زمان حسّاسى
شايسته نيست كه پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم متزلزل باشد و در وضعى پيچيده و
بغرنج بسر برد؛ چرا كه در پيشگاه خداوند، بيمى بر پيامبران نيست.”16

 از طرف ديگر، خداوند، پس از آن
كه عقل و ادب پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم را كامل كرد و اسرار ملكوت آسمانها و
زمين را به او آموخت، او را براى امر مهم سفارت و تبليغ رسالت الهى به جهانيان،
صالح و شايسته ديد، چنان كه نسبت به ابراهيم‏عليه السلام نيز همين گونه بوده است.
على‏عليه السلام در اين مورد مى‏فرمايد:

 “از وقتى كه پيامبرصلى
الله عليه وآله وسلم دوره شيرخوارگى را به پايان رساند، خداوند يكى از بزرگترين
فرشته‏هاى خود را مأمور كرد كه شب و روز، طريق محاسن و مكارم اخلاق را به وى نشان
دهد.”17

 امام عسكرى‏عليه السلام نيز
فرموده است:

 “خداوند قلب پيامبرصلى
الله عليه وآله وسلم را برترين قلبها و پرظرفيّت‏ترين دلها يافت و لذا او را به
پيامبرى خود برگزيد.”18

 علاّمه مجلسى مى‏گويد: “خداوند
– جلّ و علا – عقل او را كامل كرد و او را به وسيله جبرئيل‏عليه السلام مورد تأييد
خود قرار داد، او با خداوند سخن مى‏گفت و صداى او را مى‏شنيد و رؤياهاى صادق
مى‏ديد، پس از اين همه بود كه او را به پيامبرى خود برگزيد.”19

 دلايل زيادى وجود دارد
كه‏پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم از اوايل زندگى خود، مورد لطف و عنايت خاص خداى
متعال بوده است، لذا جامعه آن زمان نيز او را فردى پاك سرشت، امانتدار، راستگو و
داراى ديگر سجاياى بلند اخلاقى مى‏شمرد، از اين رو همه جا او را به نام “محمدامين”
مى‏شناختند.

 در سن 37 سالگى؛ يعنى سه سال
پيش از بعثت، نشانه‏هاى پيامبرى بر وى ظاهر شد؛ چنان كه در روايت على بن ابراهيم
قمى آمده است.20

 رؤياهاى صادق مى‏ديد به تنهايى
در غار به سر مى‏برد و در اسرار ملكوت به انديشه فرو مى‏رفت و در ذات خداوند و سرّ
خلقت تعمّق مى‏كرد و هنگامى كه به چهل سالگى رسيد روح او آماده بعثت بود و به
نشانه‏هاى رسالت كه مقدمات آن از پيش براى او فراهم آمده بود، آشنايى داشت. اين
چنين انسانى، هيچ گاه در كار مهم خود، دچار شك و ترديد نمى‏شود و گمان نمى‏برد كه
به جنون دچار شده يا عارضه سويى به وى دست داده است.

 وانگهى حضرت محمدصلى الله عليه
وآله وسلم اشرف انبيا و افضل رسولان و آخرين سفير خداى جهانيان بوده و در پيشگاه
خداوند، گراميتر از آن بوده است كه او را در دامن نگرانى و اضطراب رها كند تا جايى
كه – مطابق چند روايت بى‏ارزش – بپندارد گرفتار جنون شده.

 موضع حضرت محمدصلى الله عليه
وآله وسلم در اوايل بعثت و در مقابل نزول حق بر وى، موضع انسانى است كه با اطمينان
كامل و آرامش روحى و شرح صدر، آگاه به حقايق امر و عارف به واقعيت آنچه بر او نازل
مى‏شده، بوده است و هيچ شك و ترديد و اضطرابى به او دست نداده است. موقعيت پيامبر
در اوايل بعثت مبتنى بر عظمت، جلال و ابّهت بوده است.

 بررسى احتمال اشتباه در
وحى

 همان طور كه گذشت، پيامبرصلى
الله عليه وآله وسلم در آنچه به او وحى مى‏شود، خطا نمى‏كند و هرگز امر بر او
مشتبه نخواهد شد. وقتى كه به پيامبر وحى مى‏شود، حجاب از پيش چشم او برداشته
مى‏شود و وقتى كه چيزى با روح ملكوتى او – كه از تأثيرات مادى فاصله مى‏گيرد –
رابطه برقرار مى‏كند، واقعيت را مى‏بيند و تجليات و اشراقات نورى عالم ملكوت را كه
او را در بر گرفته لمس مى‏كند و با تمام وجود، متوجه روح خدا و اخذ كلمات اوست و
با شعورى فراگير و ديدى نافذ، حقيقت آنچه را كه بر وى نازل مى‏شود، مى‏بيند او
مانند كسى است كه خورشيد را در روز روشن مشاهده مى‏كند و پيداست هيچ خطا و لغزشى
در مدركات چنين فردى راه نمى‏يابد و احتمال آن نمى‏رود.

 با اين كيفيت “وحى” تفكرى ناشى
از ضمير انسان نيست تا احتمال خطا در ترتيب مقدمات استنتاج آن داده شود و يا رؤيت
چيزى از فاصله دور نيست تا در انطباق آن اشتباهى رخ دهد21 بلكه يك مشاهده حقيقى با
چشمى نافذ است.

 اين يك روش علمى فلسفى است22 و
ما را بر آن مى‏دارد كه به عدم احتمال وقوع خطا نسبت به وحى، معتقد شويم. از اين
رو، شريعت الهى و آسمانى نازل بر پيامبران امين و معصوم، از خطا و لغزش مصون است.

 در اين مورد، طريقه عقلى ديگرى
وجود دارد كه لزوم عصمت پيامبران‏عليهم السلام را براى تبليغ شرايع آسمانى ثابت
مى‏كند كه علماى كلام، آن را به تفصيل بيان كرده‏اند و خلاصه آن اين است: پيامبر،
مبلّغى است از جانب خدا، با توجّه به “قاعده لطف” لازم است كه حواس و دستگاههاى
احساس او و نيز قواى عقلانى و مشاعر او، از سلامتى كامل برخوردار باشد؛ در آرا و
نظريات خود مستقيم، در خُلق و سيرت خويش معتدل و در خلقت و صورت در حد كمال باشد؛
و خلاصه آن كه بر خداى متعال لازم است كه براى رسالت خود كسى را برگزيند كه از نظر
خَلق و خُلق، انسانى كامل به شمار آيد، تا مردم از معاشرت و همنشينى با او نفرت
نداشته باشند و نسبت به آنچه كه از جانب خدا تبليغ مى‏كند، اطمينان حاصل كنند،
درغيراين‏صورت،غرض‏ازتشريع‏نقض‏مى‏شود.

 بنابراين، پيامبرصلى الله عليه
وآله وسلم از خطا و فراموشى – بخصوص در آنچه كه خاص تبليغ احكام شريعت است – مصون
است و اين چيزى است كه همه مسلمانان و حتى عقلاى غير مسلمان كه به رسالت انبياى
ديگر اعتقاد دارند، آن را پذيرفته‏اند؛ و اگر جز اين بود، التزام به شرايع، امر
سفيهانه‏اى بود و عقل، آن را نمى‏پذيرفت.23

 علاوه بر دلايل سابق، خداوند
به رعايت و حفظ پيامبر خود تعهّد كرده و فرموده است: “آنچه كه بر تو خواهيم خواند،
فراموش نخواهى كرد”24 پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم در بدو نزول قرآن كه مى‏ترسيد
چيزى از آن را فراموش كند، آنچه را كه جبرئيل به او القا مى‏كرد، كلمه به كلمه،
بازگو مى‏كرد كه خداى متعال وى را از اين كار باز داشت و فرمود: “با حركت دادن
زبان خود تا اين حد در حفظ قرآن عجله مكن. گردآورى و قرائت قرآن برماست و وقتى كه
خواندن ما به پايان رسيد، بلافاصله تو خواندن آن را آغاز كن كه بيان قرآن به عهده
ماست.”25

 و نيز به وى فرمود:

 “قبل از آن كه وحى قرآن به
تو پايان نيافته، عجله مكن و در قرائت و حفظ آن كوشش مكن و از خدا بخواه كه دانش
تو را زيادتر كند.”26

 ابن عباس نقل مى‏كند: “پس از
نزول جبرئيل‏عليه السلام پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم به گفته‏هاى او گوش مى‏داد
و سپس آيات (يا آيه) را به نحوى كه جبرئيل خوانده بود، مى‏خواند”27 و سرانجام، با
وعده خداوند مبنى بر اين كه: “اين قرآن را ما نازل كرديم و ما خود، آن را حفظ
خواهيم كرد”28 احتمال هرگونه تحريف و دگرگونى از قرآن، از بين مى‏رود.

 امّا احتمال غلط اندازيهاى
شيطان و دخالت او در آنچه به پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم وحى مى‏شود تا اغواهاى
شيطانى خود را به صورت وحى جلوه دهد و پيامبر تصوّر كند كه آن نيز از جانب خداست،
امرى محال است؛ زيرا شيطان، قادر نيست كه بر عقل و انديشه پيامبران و بندگان
بزرگوار خدا استيلا يابد، چه خداوند در خطاب به شيطان فرموده است: “تو نمى‏توانى
بر بندگان من مسلّط شوى”29 و علاوه بر آن، با اين آيات قرآن منافات دارد كه فرموده
است:

 – اگر ساخته‏هاى دروغين خود را
به ما نسبت دهد، دست او را قطع مى‏كنيم.30

 – او از روى هواى نفس سخن
نمى‏گويد و سخن او غير از كلام خدا نيست كه به او وحى مى‏شود.31

 – من (شيطان) هيچ تسلّطى بر
شما ندارم، من فقط شما را دعوت كردم و اين شما بوديد كه دعوت مرا پذيرفتيد.32

 و بالأخره تسلّط شيطان بر
پيامبران، با “قاعده‏لطف” و با حكمت خداى متعال در بعثت انبيا منافى است.

 متأسفانه برخى از محدثان اهل
سنّت، بر اين عقيده‏اند كه ممكن است شيطان بر انديشه پيامبر استيلا يابد، چنان كه
در حديث “الغرانيق” نقل كرده‏اند، كه ما آن را محال مى‏دانيم و از اين رو معتقديم
كه اين حديث از ساخته‏هاى كسانى است كه خواسته‏اند مقام رسالت را كوچك و بى‏ارزش
جلوه دهند و در نحوه تفكّر مردم ساده اثر بگذارند و همين حديث جعلى است كه براى
حمله به اسلام فرصتى را به دست دشمنان اسلام داده است.

 پاورقيها:

 1 ) اقتباس از آيه 75 سوره
انعام.

 2 ) طه (20) آيه11 و 12.

 3 ) نمل (27) آيه 10 ، 9.

 4 ) ر.ك: شرح تجريد
الإعتقاد، علاّمه حلى، ص181.

 5 ) الحاقة (69) آيه 44 –
46.

 6 ) انبياء (21) آيه18.

 7 ) غافر (40) آيه51.

 8 ) صافات (37) آيه 171 تا
173.

 9 ) نساء (4) آيه76.

 10 ) أبى الله أَن يعرّف
باطلاً حقاً. أبى اللّه أَن يجعل الحقَّ في قلب المؤمن باطلاً لا شكَّ فيه، و أبى
اللّه أَن يجعل الباطل في قلب الكافر المخالف حقّاً لا شكّ فيه. و لو لم يجعل هذا
هكذا ما عرف حقٌّ من باطل (محاسن برقى، كتاب مصابيح الظلم، حديث 394).

 11 ) ليس من باطل يقوم
بازاء الحقّ، إلاّ غلب الحقّ الباطل و ذلك قوله تعالى: بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ
عَلَى الْباطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ ذاهِقٌ (محاسن برقى، كتاب مصابيح الظلم،
حديث 395).

 12 )قلت لأبي عبداللّه:
كيف لم يَخَفْ رسول اللّه – صلى اللّه عليه و آله و سلّم – فيما يأتيه من قبل
اللّه أَن يكون ممّا ينزغ به الشّيطان؟ فقال – عليه السلام – : ان اللّه اذا اتخذ
عبداً رسولاً، أنزل عليه السكينة والوقار – اي‏الطمأنينة و الإتّزان الفكري – فكان
الَّذى يأتيه من قبل اللّه، مثل الّذى يراه بعينه” )العياشى، ج2، ص201؛ بحارالانوار،
ج18، ص262.

 13 ) بحارالانوار، ج11،
ص56.

 14 ) مجمع البيان، ج10،
ص384.

 15 ) رسالة الشفا، ص112.

 16 ) نمل (27) آيه 10.

 17 ) و لقد قرن اللّه به(ص)
من لدن ان كان فطيما اعظم ملك من ملائكته، يسلك به طريق المكارم و محاسن الاخلاق
العالم ليله و نهاره. (نهج البلاغه، ج1، ص392، خطبه قاصعه).

 18 ) ان الله وجد قلب محمد(ص)
افضل القلوب و اوعاها فاختاره لنبوّته (بحار، ج18، ص206).

 19 ) بحارالانوار، ج18،
ص277.

 20 ) همان، ص184و 194.

 21 ) احتمال وقوع خطا در
دو مورد است: يا در زمينه تفكّر و انديشه است و يا در زمينه ديدن محسوسات خارج از
ذهن.

 وقوع خطا در زمينه تفكر و
انديشه از اين جهت است كه استنتاج فكرى، شرايط و احكامى دارد كه اگر متفكر، آن
شرايط را رعايت نكند، به خطا خواهد رفت.

 همچنين رؤيت محسوسات خارجى،
اگر از فاصله دورى باشد، ممكن است از جنبه تطبيق معلومات موجود در ذهن بيننده با
خصوصيات موجود در شى‏ء خارجى كه آنها را مى‏بيند، خطا واقع شود؛ چنين خطايى از جهت
تطبيق ذهنى است، نه در شى‏ء مورد مشاهده؛ زيرا ديدن به اين نحو است كه اشعه مستقيم
يا منعكس از جسم مرئى، به داخل چشم وارد مى‏شود و پس از عبور از حجاب شفاف قرنيه و
مايع زلاليه و صفحه عنبيه، داخل سوراخ مردمك مى‏شود و از عدسى چشم عبور كرده در
نقطه‏اى از شبكيه به نام نقطه زرد، تصويرى از نور ايجاد مى‏نمايد، اين يك پديده
طبيعى است كه اگر شرايط آن موجود باشد، صورت تحقق به خود مى‏گيرد. در اين جا نفس
انسان است كه حكم مى‏كند چيزى را كه چشم ديده، داراى فلان خصوصيات است و اگر خطا
واقع شود، خطا در اين حكم است، نه در رؤيت و ديدن طبيعى و چون وحى چيزى خارج از
اين دو است، نه تفكر و انديشه است و نه ديدن از فاصله دور، بلكه لمس حقيقت حاضر
است، در نتيجه اصلاً در معرض خطا قرار ندارد.

 22 )ر. ك به: رساله وحى يا
شعور مرموز، علامه طباطبائى، ص104.

 23 ) ر. ك به: شرح تجريد
الإعتقاد، مبحث عصمت، مقصد چهارم، مسأله سوم، در نبوت عامه، ص195.

 24 ) اعلى (87) آيه 6.

 25 )قيامت (75) آيات 19 –
16.

 26 ) طه (20) آيه114.

 27 ) فكان رسول الله(ص)
بعد ذلك إذا أتاه جبرئيل استمع له فاذا انطلق قرأ كما أقرئه (طبقات ابن سعد، ج1،
ص132.)

 28 ) حجر (15) آيه9.

 29 ) اسراء (17) آيه65.

 30 ) الحاقه (69) آيات 44
و 45.

 31 ) النجم (53) آيه3 و 4.

 32 ) ابراهيم (14) آيه22.

تفسير سوره رعد

 نعمتهاى بهشت

 – آية اللَّه جوادى آملى

“مثل الجنّة الّتى وُعد المتّقون تجرى من تحتها الأنهار أُكُلُها
دائم و ظلّها تلك عقبى الّذين اتّقوا و عقبى الكافرين النّار”.(رعد، آيه 35(

 × معناى مثل الجنّة

 اين آيه كريمه بيانگر “مَثَل”
بهشت است، حال بايد ديد، بهشت كه “ممثَّل” اين مَثَل است كدام است؟ آيا “مثل”،
معناى وصف است و به معناى “ممثَّل” است كه در اين صورت همان بهشت است، يا نه معناى
ظاهرى “مَثَل” مراد است؟

 “مَثَل زدن” يعنى معنايى
را با مثل تبيين كردن، نه اين كه آن معنا همين باشد؛ اگر گفتند: “لو أنزلنا هذا
القرآن على جبلٍ لرأيته خاشعاً متصدّعاً من خشية اللّه”.1 به معناى آن نيست كه
قرآن بر كوه نازل گشت و كوه نتوانست آن را تحمّل كند و در نتيجه متلاشى شد؛ بلكه
مى‏خواهد عظمت قرآن را با اين جمله بيان نمايد؛ آن گاه مى‏فرمايد:

 “و تلك الأمثال نضربها
للنّاس لعلّهم يتفكّرون”.

 اين مى‏شود “مَثَل”. آيا آيه
مورد بحث از سوره رعد هم همين معنا را بيان مى‏كند؛ يعنى مى‏خواهد بگويد: اين
مَثَل بهشت است و خود بهشت چيز ديگرى است فوق آن، يا نه، مَثَل در اين آيه معناى
وصفى دارد و بهشت نيز همان است و جز آن نيست؟

 بسيارى از مفسّران، اين مَثَل
را به معناى وصف ذكر كرده‏اند؛ “مَثَل الجنّة”؛ يعنى “وصف الجنّة”؛ بهشت يعنى
همين. بعضى ديگر احتمال داده‏اند كه جنّت مراتبى داشته باشد، برخى از مراتبش همين “أنهار”؛
“أُكُلْ”، “ظلّ” و امثال آنهاست، برخى از مراتب عاليه‏اش نيز تنها با “مَثَل”
آوردن براى ما قابل درك است.

 اگر در “إنَّ المتّقين في
جنّات و نهر فى مقعد صدق عند مليك مقتدر”2 كسى بخواهد كه “عنداللّه” را براى ما
تشريح كند تا به مفهوم “عنداللّه” پى ببريم براى ما “مَثَل” ذكر مى‏كند و بيان
مى‏كند كه مَثَل آن بهشت چنين است. حال آيا “مَثَل” به معناى وصف است كه غالب
مفسران گفته‏اند، يا نه مَثَل همان ظاهر خود را حفظ مى‏كند و به معناى “تمثيل”
است؛ يعنى بهشت درجاتى دارد، برخى از آن درجات، ظاهرى است؛ چنان كه فرمود: “جنّات
تجري من تحتها الأنهار” و امثال آن؛ شمارى از آن درجات نيز معنوى است و آن درجه “عنداللهى”
است كه اگر بخواهند به ما تفهيم كنند بايد با ذكر مَثَل باشد؟ بايد ديد كه در
روايات شاهدى بر اين اعتقاد وجود دارد يا نه؟

 نخست اصل خود آيه روشن شود بعد
ببينيم اين تمثيل است يا توصيف؟

 × وسعت بهشت

 “مثل الجنّة الّتي وعد المتّقون
تجري من تحتها الأنهار”.

 آيات قرآن كريم وقتى “جنّت” را
معرفى مى‏كند، گاهى به وسعت جنّت مى‏پردازد و كارى به مثلاً هواى آن ندارد كه گرم
است يا سرد، چنان كه فرمود:

 “و سارعوا إلى مغفرةٍ من
ربّكم و جنّة عرضها السّموات والأرض”.3

 مقصود، آن نيست كه بهشتى كه
همه مؤمنان در آن مى‏روند به اندازه مجموعه آسمانها و زمين است؛ بلكه مقصود آن است
كه بهشت هركدامشان اين قدر گسترده است؛ يعنى وقتى به مؤمنى در بهشت منزل مى‏دهند
وسعت آن منزل به اندازه سماوات و ارض است. لذا در روايات، هنگام بيان وسعت جنّت
آمده است: اگر همه اهل دنيا بخواهند به منزل مؤمنى در بهشت بروند، منزل او گنجايش
تمام آنان را دارد.

 اين بهشت آماده است، اكنون هم
موجود است، از اين رو درباره “قبر” در روايات مى‏خوانيم كه قبر مؤمن “روضة من رياض
الجنّة؛ باغى از باغهاى بهشت است” “مدَّ البصر”؛ يعنى وسعت آن نيز به قدر وسعت ديد
است و تا چشم كار مى‏كند باغ مى‏بيند، اگرچه در كنار او كافرى هم دفن شده باشد.

 داستان روضه منوره على بن موسى
الرّضاعليه السلام بهترين شاهد است.

 برزخ همان قبر است. وقتى از
حضرت‏عليه السلام درباره برزخ سؤال شد، فرمود: “منذ القبر؛ از قبر شروع مى‏شود”.
قبر اين نيست كه كسى بميرد و او را در مكانى دفن كنند؛ فردى كه در دريا غرق مى‏شود
و يا كسى كه در فضا مى‏ميرد نيز قبر دارد. وقتى كه مؤمن از دنيا رحلت كرد قبر او
بهشت برزخى اوست “مدّ البصر؛ به اندازه ديد چشم”. الآن چشم ما دورترين ستاره‏هاى
آسمان را مى‏بيند. بهشت برزخ مؤمن نيز همين قدر گسترده است.

 × درباره هواى بهشت

 درباره هواى بهشت نيز بايد
گفت: هواى بهشت نه گرم است و نه سرد، هواى آن، دلپذير و مطبوع است. هواى “ظلّ” (سايه)
است. ظلّ در برابر “حرور” است و حرور، همان هواى گرم، سوزان و مسموم كننده است.
البته اعتدال “ظلّ”، و سوزان بودنِ “حرور”، دليل وجود آفتابى تابنده نيست، چنين
نيست كه در بهشت به وقت تابش آفتاب، هوا حرور باشد و وقت غروب كردن آن “ظلّ” پديد
آيد. اگر در آيه سوره رعد مى‏فرمايد: “و ما يستوى الأعمى والبصير و لا الظّلمات و
لا النّور و لا الظلّ و لا الحرور”4 مى‏خواهد رابطه تقابلى آنها را بيان كند.

 در آيه مورد بحث نيز فرمود:
مؤمن نه تنها خوراك او در بهشت دايمى است، بلكه ظلّ او هم هميشگى و هواى آن نيز
همواره لطيف و مطبوع است.

 “أكلها دائم”، “أُكُل”
يعنى خوردنى. به معناى “خوردن” نيست؛ زيرا انسان در بهشت هميشه به خوردن مشغول
نيست بلكه خوراكى او هميشه مهيّاست. در بهشت، هم ساكنان آن جاودانه‏اند و هم خوراك
آنان دائمى است و هيچ كس از آنان از آنها منع نمى‏شود.

 × جاودانگى بهشتيان

 و امّا اين كه بهشتيان، براى
هميشه در بهشتند، در آيات بسيارى به آن اشاره شده است. در اين آيات تصريح شده است
كه بهشتيان در بهشت مخلَّدند و هيچ گاه از آن خارج نمى‏گردند. در سوره فرقان،
آيه15 و بعد از آن چنين آمده است:

 “قل أذلك خير أم جنّة
الخلد الّتى وعد المتّقون كانت لهم جزاءً و مصيراً”.

 پس مؤمنان به “بهشت خُلد” وعده
داده مى‏شوند. “خلد” همان جاودانگى است. “لهم فيها ما يشاؤن خالدين” پس هم بهشت
جاودانه است و هم بهشتيان. “كان على ربّك وعداً مسئولاً”اين وعده الهى است و خود
بر خود لازم نموده است، “كَتَبَ على نفسه الرّحمة”،5 نيز اين وعده، “مسؤول” است؛
يعنى مطلوب همگان است و همه آن را از خداى متعال سؤال (طلب) مى‏كنند.

 مى‏گويند: “ربّنا آتنا ما
وعدتنا على رُسُلِك”6 اين مى‏شود “وَعدِ مسؤول”، وعدى كه مؤمنين طلب مى‏كنند
خوراكى بهشتيان نيز هميشگى و انقطاع ناپذير است و هميشه در دسترس مؤمنان است؛ در
سوره واقعه مى‏فرمايد: “لا مقطوعةٍ و لا ممنوعة”7 يعنى آن خوراكيها نه خود به خود
قطع مى‏شوند، (از بين بروند يا تمام بشوند) و نه مانعى بر سر راه استفاده كنندگان
از آنها يعنى مؤمنان وجود دارد؛ پس نه مقطوعند و نه ممنوع.

 همچنين نهرهايى كه در قرآن به
آنها اشاره شده برخى عمومى است و مختص تمام مؤمنان بهشتى است و شمارى نيز اختصاصى
است. چنان كه در تفسير “كوثر” در سوره كوثر آمده است، نهرى عظيم است كه در درجه
اول در اختيار پيامبر و آل البيت‏عليهم السلام و سپس در اختيار شيعيان خاص آنهاست.
پيداست كه اين نهر با نهرهاى عمومى ديگر كه درباره آنها فرمود: “تجرى من تحتها
الأنهار” متفاوت است. گويند: كوثر از زير عرش و از كنار ساق عرش مى‏جوشد.

 در تفسير سوره “ص” اين چنين
آمده كه “ص” نهرى است در بهشت كه از ساق عرش مى‏جوشد. از امام صادق در ذيل كريمه “ص
و القرآن ذى الذّكر”8 نقل شده است: “ص” چشمه‏اى است در بهشت كه از ساق عرش
مى‏جوشد، رسول الله‏صلى الله عليه وآله وسلم در معراج وارد آن چشمه شد يا از آن
چشمه وضو گرفت و جبرئيل – سلام الله عليه – هر روز وارد آن چشمه مى‏شود و پَرْهاى
خود را در آب آن چشمه فرو مى‏برد بعد پَرَش را تكان مى‏دهد و از هر قطره‏اى
فرشته‏اى خلق مى‏شود كه تا ابد خدا را تسبيح و تقديس مى‏كند؛ آيا همه اينها اوصاف
بهشت است و اين “مَثَل الجنّة” يعنى وصف بهشت يا نه، بهشت در دو قسم است؛ يك بهشت،
همين جنّت ظاهرى است كه داراى اشجار و انهار است، و بهشت ديگر، معنوى و “عنداللهى”
است و اگر بخواهند بهشت دوّم را براى ما بيان كنند مَثَل مى‏زنند و مى‏گويند: چشمه
آن بهشت چشمه‏اى است كه هر روز جبرئیل – سلام اللّه عليه – وارد آن مى‏شود و… .

 آيا بيان آن مقام و بهشت “عنداللهى”
جز با مثل ممكن است؟

 آيا در روايات بيان شده كه اين
مَثَل به معناى “وصف” نيست بلكه به معناى تمثيل است يا نه؟

 در تفسير شريف “صافى” از “بصائر
الدّرجات” در ذيل آيات: “فى سدرٍ مخضود × و طلحٍ منضود × و ظلٍّ ممدود × و ماءٍ
مسكوب × و فاكهة كثيرة × لامقطوعة و لا ممنوعة”9 چند تا روايت نقل شده است كه يكى
دو روايتش مربوط به جنّت ظاهرى است، يك روايت هم نشانه تمثيل بودن است و آن جنّتِ
معنوى را بيان مى‏كند. تمام روايات مذكور، جز همان روايتى كه در صدد بيان جنّت
معنوى است در تفسير شريف “نورالثّقلين” نيز هست. رواياتى كه در ذيل آيه “لا مقطوعة
و لاممنوعة” آمده از اين قرار است:

 1- از پيامبرصلى الله عليه
وآله وسلم نقل شده است: “لمّا دخلت الجنّة رأيت فى الجنّة شجرة طوبى اصلها فى دار
على‏عليه السلام و ما فى الجنّة قصرٌ و لامنزل إلاّ و منها فترٌ (غصنٌ منها) فيها؛
هنگامى كه وارد بهشت شدم، در بهشت درخت طوبى را ديدم كه اصل و ريشه آن در خانه
على‏عليه السلام بود و هيچ خانه‏اى در بهشت نبود مگر آن كه شاخه‏اى از آن درخت در
آن جا بود.”

 روايت ادامه دارد تا اين كه
سايه اين درخت را تشريح مى‏كند و مى‏گويد: “اگر سوارى دويست سال بتازد نمى‏تواند “ظلّ
ممدود” را به پايان برساند” آن گاه مى‏فرمايد: “ميوه اهل بهشت از شاخه‏هاى زيرين
اين درخت است و در يك شاخه صد نوع ميوه آماده است” “ممّا رأيتم في دار الدّنيا و
ممّا لم تروه؛ چه از آنهايى كه در دنيا ديده‏ايد و چه ميوه‏هايى كه نديده‏ايد” “و
ما سمعتم به و ما لم تسمعوا مثلها؛ چه از ميوه‏هايى كه شنيده‏ايد و چه آنهايى را
كه نشنيده‏ايد”

 “كلّما يُجْتَنى منها شى‏ء
نبتت مكانها أُخرى؛10 هر وقت يك ميوه‏اى چيده بشود فوراً جايش يك ميوه ديگر روييده
مى‏شود”. البته در اين جا بايد روشن شود كه اين مسأله چيده شدن و رشد فورى ديگرى
در جاى آن به چه معناست.

 2- در كتاب “ألإحتجاج” نقل شده
است: “إنّه سُئِل من أين قالوا انّ أهل الجنّة يأتى الرّجل منهم إلى ثمرةٍ
يتناولها فإذا أكلها عادت كهيئتها؛ شخصى به امام صادق‏عليه السلام عرض كرد: اين كه
مى‏گويند، هرگاه فرد بهشتى ميوه‏اى را مى‏چيند و آن را مى‏خورد، مانند همان ميوه
مى‏رويد، به چه معناست؟”. حضرت فرمود: “نعم ذلك على قياس السراج يأتى القابس،
فيقتبس منه فلاينقص من ضوئه شيئاً و قد امتلئت منه الدّنيا سراجاً؛11 آرى چنين است
و اين مانند آن است كه كسى بخواهد از چراغى نورى بگيرد [و چراغ ديگرى را برافروزد ]پيداست
كه از نور چراغ اول هيچ كاسته نمى‏شود، دنيا سراسر از اين چراغهاست”.

 مقصود حضرت چيست؟ آيا سيب و
گلابيهايى كه در طبقها قرار داده مى‏شود همين گونه است؟ يا اين كه پشت سر هم نور
مى‏دهد؟ اين هم بايد معلوم شود.

 اين گونه پرسشهاى مشكل را
غالباً شاگردان ممتاز از آن حضرت‏عليه السلام مى‏پرسيدند.

 × ميزان بهشت و جهنم

 شيخ صدوق‏رحمه الله در “معانى
الاخبار” درباره اين كه على بن ابى‏طالب‏عليه السلام “قسيم الجنّة والنّار” است
نقل مى‏كند: يكى از شاگردان امام صادق‏عليه السلام از امام‏عليه السلام پرسيد: چرا
به رسول اللّه‏صلى الله عليه وآله وسلم مى‏گفتند: “ابوالقاسم”؟

 فرمود: براى اين كه حضرت يك
فرزندى داشت به نام “قاسم” و چون پدر قاسم بود كنيه‏اش ابوالقاسم بود.

 عرض كرد اين را مى‏دانم
مى‏خواهم روشنتر بيان كنيد.

 آن گاه امام‏عليه السلام
فرمود: آيا چنين نيست كه: على بن ابى‏طالب‏عليه السلام “قسيم الجنّة و النّار” است
و به بهشت مى‏گويد: اين دوست من است راه بده، به جهنّم نيز مى‏گويد: اين دشمن من
است اين را بگير يعنى ترازوى بهشت و جهنّم رفتن و صراط بهشت و سبيل جهنّم را تشخيص
دادن سنّت و سيرت على بن ابى طالب‏عليه السلام است؟

 شاگرد عرض كرد: بله، درست است.

 فرمود: مگر نه آن است كه: على
بن ابى‏طالب‏عليه السلام در محضر رسول‏خداصلى الله عليه وآله وسلم علوم و معارف را
آموخت و پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم استاد او بود؟

 عرض كرد: درست است.

 فرمود: مگر نه آن است كه:
معلّم به منزله پدر است و متعلّم به منزله فرزند؟

 عرض كرد: درست است.

 فرمود: بنابراين، على بن
ابى‏طالب كه “قسيم الجنّة و النّار” است، قاسم جنّت و نار است فرزند پيامبر است از
اين رو پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم “ابوالقاسم” است.

 مرحوم شيخ محمد تقى آملى –
رضوان اللّه تعالى عليه – در جلسه درس مى‏فرمودند: اگر اين شاگرد فوراً سير نمى‏شد
و از حضرت‏عليه السلام درباره اين علم هم سؤال مى‏كرد، حضرت‏عليه السلام مطالب
تازه‏ترى مى‏فرمود. اين طور نبوده كه همه معارف را براى همه شاگردانشان بگويند. تا
شاگردان، سؤال نمى‏كردند و تا سؤال كنندگان يك شايستگى نمى‏داشتند، حضرت پاسخى
عميقتر نمى‏دادند.

 در كتاب “توحيد” مرحومِ صدوق –
رضوان اللّه عليه – نقل شده است: سعد بن سعد از امام عليه السّلام سؤال كرد توحيد
چيست؟

 فرمود: “هو الّذى أنتم عليه”12
همين كه داريد توحيد است.

 در بابى ديگر گويا “هشام بن
حكم” از حضرت صادق‏عليه السلام سؤال مى‏كند: دليل بر توحيد چيست؟ حضرت همان برهان
نظم و تمانع را نقل مى‏كند مى‏فرمايد: “اتّصال التّدبير و تمام الصُنع؛ كما قال –
عزّوجلّ: [لو كان فيهما الهةٌ الاّ اللّه لفسدتا]،13 اين يك برهان.

 جاى ديگر “هشام بن سالم” وارد
مى‏شود، حضرت صادق‏عليه السلام از او سؤال مى‏كند – نه اين كه او از حضرت بپرسد – “أتنعت
اللّه؟؛ تو خدا را “بقيه در صفحه 50”

 بقيه از نعمتهاى بهشت

 توصيف مى‏كنى؟”.

 عرض كرد: بله.

 فرمود: “هاتِ؛ بگو”.

 گفت: “هو السّميع البصير”.

 حضرت فرمود: “هذه صفةٌ يشترك
فيها المخلوقون؛ اينها همه صفاتى است كه مخلوقان نيز به نحوى آنها را دارند”. پس
خصيصه الهى چه شد؟

 هشام بن سالم عرض كرد: من بيش
از اين نمى‏دانم شما بيان كنيد.

 حضرت فرمود: “هو نور لا ظلمة
فيه و حياة لاموت فيه و علمٌ لاجهل فيه و حقٌّ لاباطل فيه” حضرت اين برهان را به
عنوان “برهان صِرْفْ” تقرير كرد.

 هشام بن سالم مى‏گويد: “فخرجت
من عنده و أنا أعلم النّاسِ بالتّوحيد”.14

 اين سه ماجرا در سه بخش از
كتاب “توحيدِ” شيخ صدوق‏رحمه الله نقل شده است.

 اين چنين نيست كه
معصومين‏عليهم السلام همه حرفها را براى همه اصحاب بگويند، به هر كدام پاسخى در
خور سؤال كننده مى‏دهند.

 هشام بن سالم بعد از آن كه آن
برهان را از امام صادق‏عليه السلام آموخت ادّعا كرد كه: “خرجت من عنده و أنا أعلم
النّاس بالتّوحيد”، اين برهان در فلسفه‏هاى اسلامى به نام “برهان صِرْف” شناخته
شده و پس از بهره‏گيرى فارابى و ابن سينا و ديگران – رضوان الله عليهم – در فلسفه
صدرالمتألّهين‏رحمه الله تكميل شده است.

 در اين برهان كلمات حكماى قبل
از اسلام نبوده است و در ميان متكلّمين اهل سنّت هم هرگز اين معارف بلند وجود
ندارد.

 3- امام صادق‏عليه السلام
درباره آيه مذكور فرمودند: “واللّه ليس حيث يذهب النّاس انّما هو العالم بما يخرج
منه؛ به خدا سوگند معناى آيه چنان نيست كه مردم مى‏گويند، بلكه مقصود عالم است و
مقصود از ميوه پايان ناپذير هم علم اوست”.

 ببين تفاوت رَهْ از كجاست تا
به كجا!!

 البته همه‏اش حق است، نه اين
كه آن درخت سيب و گلابى هم وجود ندارند ولى اين درختها براى عدّه‏اى است كه به
مقام مقرّبين نرسيده‏اند امّا شخص “مقرّب” هم “جنّات تجري من تحتها الأنهار” دارد
و هم “فاكهة كثيرة” را. بر اساس فرموده امام‏عليه السلام اين كه در قرآن يا در
روايت مى‏گويند: هر چه شما ميوه بگيريد تمام نمى‏شود يعنى انسان به جايى مى‏رسد كه
علمش تمام نمى‏شود؛ هرچه علم به ديگران بدهد باز علم خودش سر جايش محفوظ است. اين
طور نيست كه انسان را به خوراك و امثال ذلك دعوت بكنند تا هر چه مى‏تواند بخورد.

 ذيل همان آيه “و جنّةٍ عرضها
السّموات و الأرض”15 در “الإحتجاج” مرحوم طبرسى هست كه از حضرت‏عليه السلام سؤال
شد: اگر وسعت بهشت به اندازه آسمانها و زمين است پس جاى جهنم كجاست؟

 حضرت عليه السلام فرمود: وقتى
كه شب آمد روز كجا مى‏رود؟

 او هم قانع شد و ديگر سؤالى
نكرد.

 اگر قرآن كريم درجات و معارفى
دارد، روايات هم همين طور است، چون همان بياناتِ قرآن كريم است كه به صورت روايات
درآمده است.

 در سوره ابراهيم در تمثيل “كلمه
طيّبه” مى‏فرمايد: “مثلاً كلمةً طيبةً كشجرة طيّبة أصلها ثابت و فرعها فى السّماء
تؤتى أُكُلَها كلّ حين بإذن ربّها”16 اگر يك كسى مؤمن وارسته شد مگر هر لحظه ميوه
نمى‏دهد؟ اگر يك كسى ولىّ الله المطلق شد مگر همه چيز را نمى‏داند؟ اين كه در
روايتى كه خوانده شد، حضرت‏عليه السلام فرمود: هر شاخه‏اش صد رنگ ميوه دارد، يعنى
صد و يكى ندارد؟ آيا اين به معناى مشخّص كردن حدّ است يا مقصود اين است كه هر چه
بخواهيد به شما مى‏دهد؟

 اگر كسى به مقام شامخ “عصمت” و
“ولايت” رسيد او شجره‏اى طوبى است كه هر ميوه‏اى كه انسانها بخواهند به آنها
مى‏دهد؛ ميوه سخاوت، ميوه عدالت، ميوه حكمت، ميوه معرفت و هر ميوه ديگرى كه
انسانها بخواهند آنها دارند.

 آيا اينها ميوه نيست؟ حتماً
بايد اين ميوه‏هاى ظاهرى باشد؟ بله. براى متوسّطين اين ميوه‏هاى ظاهرى است، ولى
براى مؤمنان حقيقى و مقرّبان، هم اين ميوه‏هاى ظاهرى است و هم آن مراحل بالاتر.

 “والحمد للّه رب العالمين”

پاورقيها:

 1 ) حشر (59) آيه21.

 2 ) قمر (54) آيه54.

 3 ) آل عمران (3) آيه133.

 4 ) فاطر (35) آيه 19 –
21.

 5 ) انعام (6) آيه12.

 6 ) آل عمران (3) آيه194.

 7 ) واقعه (56) آيه33.

 8 ) ص (38) آيه1.

 9 ) واقعه (56) آيات 28
-33.

 10 ) تفسير نورالثقلين –
ج5، ص216، ح48.

 11 ) همان، ص217 – ح50.

 12 ) توحيد صدوق، ص46، ح6.

 13 ) همان، ص250، ح2.

 14 ) همان، ص146، ح14.

 15 ) آل عمران (3) آيه133.

 16 ) ابراهيم (14) آيه 24.

‏انقلاب و آسیبها

رسول اكرم – صلى الله عليه و آله و سلّم – :

 “ثَلاثُ أَخافُهُنَّ عَلى
أُمَّتي مِنْ بَعْدي: ألضَّلالَةُ بَعْدَ الْمَعْرَفَةِ وَ مُضلاَّتُ الْفِتَنِ وَ
شَهْوَةُ الْبَطْنِ وَ الْفَرْجِ.”1

از سه چيز، پس از خود بر امتم بيمناك هستم: 1-
گمراهى پس از شناخت حق 2- فتنه‏ها و آشوبهاى گمراه‏كننده 3- شكم‏پرستى و شهوترانى.

رسول اكرم – صلى الله عليه و آله و سلّم – :

 “ما ذِئْبانِ ضاريانِ
أُرْسِلا فى زَرِيْبَةِ غَنَمٍ بِأَكْثَرَ فَساداً مِنْ حُبِّ الْجاهِ وَ الْمالِ
فى دينِ الْمَرْءِ الْمُسْلِمِ.”2

زيان دو گرگ درنده‏اى كه به گله گوسفندى يورش
مى‏برند، از رياست طلبى و مال دوستى براى دين انسان، كمتر است.

رسول اكرم – صلى الله عليه و آله و سلّم – :

 “لَنْ تُقَدَّسَ أُمَّةٌ
لايُؤْخَذُ لِلضَعيفِ فيها حَقُّهُ مِنَ الْقَوِىِّ غَيْرَ مُتَتَعْتِعٍ.”3

 ملتى كه حق ضعيفان را از
زورمندان با صراحت و قاطعيت نگيرد، هرگز روى سعادت را نخواهد ديد.

امام على – عليه السلام – :

 “يُسْتَدَلُّ عَلى
إِدْبارِ الدُّوَلِ بِأَرْبَعٍ: تَضْييعِ الأُصُولِ و التَّمَسُكِ بِالْفُرُوع، وَ
تَقْديمِ الأَراذِلِ وَ تَأْخيرِ الاَفاضِل.”4

 چهار دليل، علت واژگونى
دولتهاست: 1- از ميان رفتن اصول و مبانيى كه حكومتها براى آنها، تشكيل شده‏اند، 2-
روى آوردن به كارهاى روبنايى و فرعى، 3- واگذارى امور به افراد ناصالح، 4- بها
ندادن به صاحبان فضيلت و نيروهاى توانمند.

امام على – عليه السلام – :

 “وَ لاتَتْرُكُوا الأَمْرَ
بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْىَ عَنِ الْمُنْكَرِ فَيُوَلّى عَلَيْكُمْ شِرارُكُمْ
ثُمَّ تَدْعُونَ فَلايُسْتَجابُ لَكُمْ.”5

اصل امر به معروف و نهى از منكر را ترك نكنيد كه
]اگر
چنين نماييد[ عناصر شرور بر شما حاكم
مى‏شوند، آن گاه است كه دعا مى‏كنيد و اجابت نمى‏شود.

امام على – عليه السلام – :

 “آفَةُ الْوُزَراء سُوءُ
السَّريرَةِ.”6

آفت كارگزاران، بد انديشى است.

امام على – عليه السلام – :

 “آفَةُ الزُّعَماء ضَعْفُ
السِّياسَةِ.”7

آفت زمامداران، كم مايه بودن در سياست است.

امام على – عليه السلام – :

 “آفَةُ الرَّعِيَّةِ
مُخالَفَةُ الطَّاعَةِ.”8

آفت و وسيله نابودى فرمانبران، مخالفت با
فرمانروايان است.

امام على – عليه السلام – :

 “آفَةُ الْجُنْدِ
مُخالَفَةُ الْقادَةِ.”9

 آفت سپاهيان، مخالفت فرماندهان
با يكديگر است.

پاورقیها:

1) جامع السعادات، ج2، ص4.

 2) منية المريد، ص51.

 3) نهج البلاغه، صبحى
الصالح، نامه 53.

 4) غررالحكم و درر الكلم،
ج2، ع86.

 5) نهج البلاغه، صبحى
الصالح، ص422، رساله 47.

 6) غررالحكم و درر الكلم،
ج1، ص304.

 7و 8 و9) همان.

گفتار ماه

 پيام انقلاب

 انقلاب؛ يعنى “دگر شدنىِ
تكاملى، مردمى، سريع و خشن و ژرف كه اين دگرشدن طىّ شش مرحله و در يك فاصله زمانى
نه زياد بلند، صورت مى‏پذيرد” و آن شش مرحله، عبارتند از: دگرشدن ارزشهاى اجتماعى
و فرهنگى، نظام حكومتى، بافت اجتماعى، سياست خارجى و زيربناى اقتصادى و در يك
كلام، انقلاب؛ يعنى تحول تمام عيارِ حكومت و جامعه.

 انقلاب اسلامى ايران از سه
مؤلّفه و عنصر اساسى شكل گرفت:

 1- اسلام به عنوان ايدئولوژى
محرّك توده‏ها.

 2- امام خمينى‏قدس سره به
عنوان هدايتگر كشتى انقلاب.

 3- مردم به عنوان پديدآورندگان
نهضت.

 از اين رو انقلاب اسلامى به
نهالى مى‏ماند كه زمينه تحققش در يكصد سال اخير فراهم گشت و در 15 خرداد 1342 بذرش
– توسط رهبر فقيد – پاشيده شد و با خون شهيدان ملت، آبيارى گشت و در 22 بهمن 1357،
جوانه زد و در 12 فروردين 1358 به بار نشست. جمهورى اسلامى نه ظرف انقلاب كه
ماهيتاً محصول و ثمره آن است كه در رفراندوم بى‏مثال 12 فروردين، 98/2 درصد آراى
واجدين شرايط را به دست آورد و مشروعترين نظامى است كه در همايشهاى گوناگون
مقبوليت يافته و به تصويب رسيده است.

 رژيم منحط پهلوى به علت عدم
اعتقاد و پايبندى به احكام شريعت و خودرأيى در امور، به صورت رژيمى خودكامه درآمد
و از آن جا كه هويت استبداد با آزاديهاى اجتماعى و بسيارى از حقوق اساسى در تضاد
است؛ بناچار فاقد پشتوانه مردمى شد و براى ادامه حياتش به نيروهاى قدرتمند آن سوى
مرزها تكيه كرد. در راستاى اين هدف، ايران به زرّاد خانه آمريكا تبديل شد و پايگاه
مستشاران آمريكايى، در نتيجه روزانه بيش از شش ميليون بشكه نفت به تاراج مى‏رفت تا
از يكسو با پرداخت سوبسيد، ناآراميهاى اجتماعى را مهار كند و از جانب ديگر با
تجهيزات پيشرفته سركوب، رژيم اختاپوسى خود را محافظت نمايد.

 از سوى ديگر براى فريب و
بى‏خبر نگاه داشتن توده‏ها، فرهنگ مبتذل غرب را تا اندرون خانه‏ها كشاند و در جهت
مبارزه با اسلام، نه تنها به ترويج مراكز فساد و فحشا پرداخت، بل استخوانهاى
پوسيده كوروش هخامنشى را عَلَم كرد تا گذشته سياه را در برابر آينده درخشان، سان
دهد و بدين ترتيب زمينه انهدام قدرت شيطانى خويش را فراهم ساخت.

 از آن جا كه مردم مسلمان و
فداكار ايران، همه آمال و آرزوهاى خود را در تحقق حكومت عادلانه على‏عليه السلام
مى‏ديدند، به نداى بت‏شكن قرن، پاسخ مثبت دادند و چنين شد كه طومار ننگين آن رژيم
ارتجاعى درهم پيچيده گشت. انقلاب آمد تا هويت گمشده انسان امروز را به او
بازگرداند و افق نوينى فراروى بشريت بگشايد و او را در نيل به هويت فطرى و رسيدن
به كمال نامتناهى يارى دهد. از اين رو، “روژه گارودى” – سياستمدار مسلمان برجسته
فرانسوى – معتقد است: حداقل به دو دليل، انقلاب اسلامى ايران كاملترين انقلابهاست:
نخست آن كه اين انقلاب هم مى‏خواهد موجوديت درونى انسان و هم ساختار اجتماعى را
تغيير بدهد و دوم آن كه اين انقلاب، داراى پيام جهانى است.

 بدين سان پيام انقلاب موجى در
عالم به وجود آورد كه از سوى خبرگزاريهاى بين المللى، “پديده خمينيسم” يا “بنيادگرايى
اسلامى” خوانده شد و همان طور كه در سرمقاله ماه پيش، گفته آمد استكبار جهانى
كوشيد تا با ترفندهاى مختلف، ثمره انقلاب؛ يعنى جمهورى اسلامى را از ميان بردارد و
اكنون نيز آن هدف در اشكال ديگرى تعقيب مى‏شود، ولى پيداست كه انقلاب تنها از
ناحيه دشمن خارجى تهديد نمى‏شود بل گاهى از جانب دشمنان داخلى يا دوستان
بى‏مسؤوليت نيز آسيب مى‏بيند يا مورد ناسپاسى واقع مى‏شود. لذا شاهد بوده‏ايم كه
برخى از عناصرى كه ظاهراً در باشگاه انقلاب، كى‏هاپ (فرياد) مى‏كشند، در
اعلاميه‏اى – كه با هدف نفى مذاكره با آمريكا صادر مى‏كنند – شكوه و عظمت انقلاب
را نابخردانه به سخريه مى‏گيرند و هيچ از خود نمى‏پرسند كه براستى اگر توانايى
انقلاب محصور در حجمى است كه اينان مى‏پندارند، پس اين همه توطئه بين‏المللى براى
چيست؟ و اين چه پديده‏اى است كه – با اين ضعف ادعايى – خواب راحت را از چشمان
سردمداران نظم نوين جهانى ربوده است؟ اين همه عربده كشيهاى امپرياليستها و
صهيونيستها از وحشت چيست؟

 شگفتا در حالى كه امپرياليزم
خبرى، كانون خيزشها و حركتهاى اسلامى جهان را جمهورى اسلامى ايران مى‏داند و تنها
مخالفت ايران را با روند سازش اعراب و اسرائيل، مشكل لاينحل بين‏المللى مى‏خواند،
كسانى ديدگان برهم نهاده، آفتاب حقايق را انكار مى‏كنند. متأسفانه بعضى ديگر نيز
آن سان شيفته مغرب زمين و بهشت موعود “فرانسيس فوكوياما”، گشته‏اند كه گويى رسالتى
جز تبيين و دفاع از فلسفه “سكولاريزم” و كارآمدى موهوم “ليبراليسمِ” به آخر خط
رسيده، ندارند. طرفه آن كه نسل نو مسلمان در آمريكا و اروپا به دنبال هويّت گمشده،
به سوى اسلام ناب محمدى‏صلى الله عليه وآله وسلم رو آورده است ولى كسانى پيدا
مى‏شوند كه تازه به فكر انديشه‏هاى آزمون داده قرن هفدهم و هيجدهم ميلادى
افتاده‏اند!

 پاره‏اى ديگر نيز از درك اين
معادله معمولى عاجزند كه جمهورى اسلامى ثمره و دستاورد انقلاب است و اگر اين كانون
از بين برود، انقلابى باقى نخواهد ماند تا در آن سوى مرزها به دنبال دستاوردش
بگردند. البته كسى منكر كاستيها و كمبودها – بويژه در عرصه اقتصاد و معيشت مردم –
نيست، اما انتقاد سازنده و نماياندن راه درست كجا و نسل جوان را از انقلاب نوميد ساختن
كجا؟!

 چرا بايد در اين فرمول ساده
ترديد داشت كه طرحها و لوايح دولتها و مجلسها – با هر سياست و برنامه‏اى – لااقل
پس از چهار سال قابل تعويضند ولى نظام جمهورى اسلامى و قلب تپنده آن (ولايت فقيه)
جاودانه‏اند و نبايد به بهانه ناپسند دانستن پاره‏اى از سياستهاى اقتصادى و
موضعگيريهاى سياسى، اصل نظام؛ مورد هدف قرار گيرد.

 اكنون كه دشمن ستمگر از
اقيانوسهاى دوردست به همسايگى ما آمده و ستون پنجم را در جبهه‏هاى مختلف به كار
گرفته است، مگر راهى جز همسنگر شدن تمامى انقلابيون دين‏باور باقى مانده است؟
امروز بايسته است كه همه نيروهاى معتقد به امام و انقلاب، روشهاى تاكتيكى خود را
به كنارى نهند و – ضمن حفظ مواضع اصولى و استراتژيك – در جبهه واحدى قرار گيرند تا
با هدايت ناخداى تواناى انقلاب، از موجهاى سهمگين بگذرند و به استقبال دولت يار
بشتابند وگرنه بيم موج و گردابى چنين حايل در پيش است و رسالت تداوم انقلاب بر
دوش. والسلام

 سردبير

امام خمینی ثابت و استوار از آغاز تا پایان

گفتار ماه                                                         سردبير

آسيبهاى انقلاب  

 نعمتهاى بهشت                                               آية
الله جوادى آملى

 پيامبر(ص) و پديده وحى                                     آية الله معرفت

آيين همسردارى                                               آيةالله
مصباح يزدى

 ماهيت گناه                                                    سيد
محمودحسينى‏كاويانى

 خاطرات اسارت                                              حجةالاسلام شاكرى

 بهار در نگاه شاعران (شعر)

 آموزش دينى دختربچگان                                   مينا‌هاشمى

ماجراى جنگ بدر                                           حجةالاسلام
والمسلمين رسولى محلاتى

 روايت فضيلت                                              غلامرضا گلى زواره

گفته‏ها و نوشته‏ها

 پاسخ به نامه‏ها

 جدول

 گزارشهاى علمى – پژوهشى  

 نگاهى به رويدادها

     رهنمودهای مقام معظم رهبری آیت الله خامنه
ای

ماهنامه پاسدار اسلام.

صاحب امتياز: دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه
قم.

مدير مسؤول: محمد حسن رحيميان.

دفتر مركزى: قم خيابان شهدا- صندوق پستى
37185/777 – تلفن 24803 – فاكس32332

شعبه تهران : خيابان انقلاب اسلامى – بين فلسطين
و وصال – تلفن 6468283

حساب جارى 600/9 بانك ملت قم- شعبه آموزش و
پرورش.

تك شماره 400 ريال – اشتراك ساليانه 4800 ريال.

چاپ : چاپخانه دفتر تبليغات اسلامى.

 توجه:

 به اطلاع خوانندگان فرزانه
مى‏رساند كه سالنامه شماره سيزدهم مجله پاسدار اسلام، در يك مجلد و با كيفيت مرغوب
و با قيمت 650 تومان تقديم علاقه‏مندان مى‏گردد.

 كتابخانه‏ها، مؤسسات فرهنگى و
خوانندگانى كه مايل به تهيه اين اثر گرانسنگ هستند، مبلغ مذكور را به‏حساب جارى
600 / 9 بانك ملت قم – شعبه آموزش و پرورش، واريز و فتوكپى آن را به آدرس مجله،
ارسال نمايند.

 “روابط عمومى مجله پاسدار
اسلام”

مقام
معظم رهبرى حضرت آية الله العظمى خامنه‏اى

الجزاير، مصر و فلسطين اشغالى را نگاه كنيد!
آنها خيال مى‏كردند همه چيز در فلسطين اشغالى تمام شده است، ولى مسلمانان آن جا چه
هيجانى دارند، چه مبارزه‏اى مى‏كنند؟ در داخل اروپا بوسنى و هرزه‏گووين را نگاه
كنيد كه چطور يك عده مسلمان با انگيزه مسلمانى – با اين كه از مسلمانى چيز زيادى
هم نمى‏دانند – ، احساس مسلمانى؛ يعنى همان احساسى كه انقلاب اسلامى ايران به آنها
داد، در مقابل دشمنانشان قيام كردند.

شايعه سازى يكى از اساسى‏ترين پديده‏هاى مربوط
به انقلاب اسلامى ]است[
كه شايد نسبت به كمتر پديده‏اى در دنيا، اين طور وجود داشته است. اين پديده به
كمتر حادثه‏اى به اين شدت وجود داشته است. مسأله تبليغات و شايعه‏سازى عليه جمهورى
اسلامى از روز اول انقلاب، توسط قدرتهاى مخالف اسلام و انقلاب اسلامى، از قبيل
دولت آمريكا، انگليس و صهيونيستها به شدت رواج يافته است. صهيونيستها و دولت غاصب
اسرائيل حالا ابزار دستى براى آمريكا هستند، براى اين كه كارهاى آنها را در منطقه
انجام دهد. و ديگر خبرگزاريها، راديو و تلويزيون‏هاى وابسته به دشمنان اسلام هستند
كه از روز اول تا حال با حجم زياد و كيفيت بالا، تبليغات عليه جمهورى اسلامى را
شروع كرده‏اند. اينها هر چه كه به دهانشان آمده گفته‏اند.

اين مسأله حقوق بشر كه ممكن است عدّه‏اى در دنيا
واقعاً قبول هم بكنند، از همين جعليات اينهاست. مى‏گويند در ايران حقوق بشر تضييع
مى‏شود؟! حالا چرا؟! بعد ليستى مى‏دهند و مى‏گويند شما اينها را اعدام كرده‏ايد.
آنها اعدام قاچاقچيان هروئين و مرفين را كه اگر مى‏شد اينها را بيش از يك بار
اعدام كنند جا داشت را نقض حقوق بشر مى‏دانند؟!

 ديگر اين كه ما را به تروريسم
متهم مى‏كنند! چه دليلى داريد به اين كه ايران تروريست است و تروريسم را صادر
مى‏كند مى‏گويند، ببينيد كه مردم در فلسطين و لبنان چه مى‏كنند؟ اين چه ربطى به
ايران دارد؟ شكى در اين نيست كه يك عده انسان در فلسطين بيدار شده‏اند و از انقلاب
اسلامى الهام گرفته‏اند. حالا عدّه‏اى در لبنان بيدار شده‏اند و مى‏گويند كه چرا
شما اسرائيل غاصب و صهيونيستهاى بى‏وطن و دولت جعلى غلط اسرائيل را به اين جا
آورده‏ايد و به لبنان و فلسطين مسلط كرده‏ايد؟ اين چه ربطى به ايران دارد؟

من به ملت ايران عرض مى‏كنم كه همه اين تفصيلات،
دشمنيها و خصومتها به مراتب كوچكتر از اقتدار و پايدارى جوهره اصلى انقلاب اسلامى
است، به مراتب پائين‏تر و پست‏تر است. انقلاب خيلى عظيم‏تر و ستبرتر از اين
حرفهاست… . 73/11/14

ما مى‏گوئيم كه صهيونيسم بايستى از خاور ميانه
برداشته شود. تو مى‏خواهى صهيونيسمى كه جمهورى اسلامى قاطعاً و حتماً بارها گفته و
خواهد گفت كه صهيونيسم بايد ريشه كن شود، حالا مى‏خواهيد آنها دلشان با جمهورى
اسلامى صاف بشود؟!.73/11/14

عيد واقعى

 “عيد مسلمين وقتى سعيد و
مبارك هست كه مسلمين خودشان استقلالشان را و مجدشان را، آن مجدى كه در صدر اسلام
براى مسلمين بود به دست بياورند. مادامى كه مسلمين در اين حال هستند، در حال تفرق
و تشتت و در حالى كه همه چيزشان پيوسته به غير است، هيچ روزى براى آنها مبارك
نيست. مبارك آن روزى است كه دست اجانب از ممالك ما، از ممالك اسلامى كوتاه شود و
مسلمين روى پاى خودشان بايستند و امور مملكتشان را خودشان به دست بياورند.”58/8/10

 “من اين سال نو را به همه
مسلمين جهان و ملت‏هاى مظلوم تحت فشار ابرقدرتها و ملت شريف رزمنده ايران تبريك
عرض مى‏كنم. مبارك باد بر شما ملت بپاخاسته و بيدار كه تمام توان خودتان را در
مقابل قدرتهاى بزرگ كه همه بسيج شده‏اند بر ضد شما، به ميدان آورديد و همان طور كه
در اول نهضت با هم همدست و متحد بوديد، امروز هم در اين سال جديد هم با هم هستيد و
من اميدوارم كه بيشتر از پيش با هم برادر و همفكر و هم رزمنده باشيد.”60/1/1

 “مبارك باشد عيد بر تمام
كسانى كه در اين سال در راه، در سال جلو تمام توان خودشان را در صرف براى پيشرفت
اسلام كردند و اميدوارم كه آن دعايى كه در اول سال در حال تحويل خوانده مى‏شود “يا
مقلب القلوب و الأبصار × يا مدبّر الليل و النّهار × يا محوّل الحول و الأحوال ×
حوّل حالنا الى احسن حال” براى ملت ما در آن سال تحقق پيدا كرده است و براى اين
سال بالاتر از آن تحقق پيدا كند. تمام قلوب و تمام ابصار و بصيرتها در دست خداى
تبارك و تعالى و يد قدرت اوست. اوست كه تدبير مى‏كند جهان را، ليل و النّهار را و
اوست كه قلوب را متحول مى‏كند و بصيرتها را روشن مى‏كند و اوست كه حالات انسان را
متحول مى‏كند و ما آن را در ملت عزيز خودمان، در زن و مرد، در كوچك و بزرگ يافتيم.
اين تقليب قلوب كه قلبها از آمال دنيوى و از چيزهايى كه در طبيعت است بريده بشود و
به حق تعالى پيوسته بشود و بصیرتها روشن بشود و صلاح و فساد خودشان را به وسيله
بصيرت بفهمند، در ملت ما بحمد الله تا حدود چشمگيرى حاصل شده است و من اميدوارم كه
در اين سال جديد به اعلا مرتبت خودش برسد. اين قلب‏هايى كه قبل از انقلاب توجه به
دنيا داشت، توجه به آمال دنيوى داشت و از غيب كمتر توجه داشت به غيب، و از غيب
كمتر جلوه‏اى در او حاصل مى‏شد، ما امروز مى‏بينيم كه اين جلوه‏ها حاصل شده است و
اين شوق و شعف‏ها به لقاءاللّه براى آنها حاصل شده است و دست عنايت خداى تبارك و
تعالى به سر اين ملت كشيده شده است و ايمان آنها را تقويت فرموده است كه يكى از
علائم ظهور بقيةاللّه ارواحنا فداه است.”61/1/1

 “خداوند به همه عالم نعمت
فراوان داده است و قابل احصا نيست و ما هم قدرت بر اين كه احصا كنيم نعمتهاى خداى
تبارك و تعالى را نداريم لكن “إمّا بنعمةِ ربّكَ فَحَدّث” تا آن اندازه‏اى كه
مى‏توانيم آن چيزى كه به ملت ما خداى تبارك و تعالى عنايت فرموده است بسيار است.
از آن جمله نجات از آن انحطاط فرهنگى و اخلاقى و وصول به مراتبى از مراتب اخلاق و
فرهنگ و پيروزى در جبهه‏ها و بالاتر از آن پيروزى بر نفس كه براى جوانهاى ما در
قشر وسيعى حاصل شده است و من اميدوارم كه براى همه ما اين پيروزى معنوى و اين تسلط
بر نفس و اين تسلط بر شيطان نفس حاصل بشود و ما امروز غرق به نعمتهايى هستيم كه
نمى‏توانيم آن نعمتها را شكرگذارى كنيم الاّ بطور اجمال كه از خداى تبارك و تعالى
تشكر مى‏كنيم كه به ما يك همچو ملّتى عنايت فرموده است كه در همه جبهه‏ها، در همه
صحنه‏ها حاضرند و ما را و جوان‏هاى ما را و بانوان ما را از آن منجلابى كه براى
آنها درست كرده بودند خداوند نجات مرحمت فرمود.”62/1/1

 “تحويل حال الى الحسن
الحال اين است كه ان شاء اللّه در اين سال نو ما تغييرات روحى بدهيم؛ يعنى واقعاً
تحول برايمان حاصل بشود… و ما اميدواريم كه ملت ما در اين سال نو به طورى عمل
بكند كه سيره انبيا بوده است. به طورى عمل بكند كه سيره اوليا بوده است و عمده اين
است كه هواهاى نفس از بين برود، انسان در طول عمر مبتلاى به اين هواى نفس
است‏كه‏محتاج به رياضت است و من كه گوينده‏ام موفق نشده به اين عمل و من اميدوارم
كه ملت ايران و همه مسلمانان دنيا يك تحولى پيدا كنند در اين سال نو كه براى خدا
كار كنند، براى سلطه خودشان نباشد، براى پيروزى خودشان نباشد، براى هواهاى نفسانى
نباشد.”67/12/29

نگاهى به رويدادها

 جهان اسلام‏

17 مسلمان انقلابى در الجزاير به شهادت رسيدند