قسمت دوم

3ـ زنده نگهداشتن ((ياد مرگ)) در جامعه

يكى از روش هاى بسيار موثر در گسترش اعتقاد به معاد, زنده نگه داشتن ((ياد
مرگ)) در جامعه است. پذيرش اين پديده طبيعى و قبول حتمى بودن مرگ قبل از فرا
رسيدن آن, زمينه را براى پذيرش تعاليم آسمانى و زندگى در راستاى اهداف و
برنامه هاى دينى آماده مى سازد. به همين دليل, در آيات و روايات به زنده نگه
داشتن ياد مرگ و اثرات سازنده و تعالى بخش آن تإكيد فراوان شده و احاديثى
همانند ((اكثروا ذكر الموت)) و ((استعدوا بالموت)) احاديث فراوان و متواترى در
اين زمينه وارد شده است.(1)

تإكيد بر قابل دسترس بودن قبرستان مسلمين و پيش بينى اجر اخروى براى زيارت
اهل قبور, محترم بودن جنازه مسلمين و اصرار بر كفن و دفن مناسب, تشييع جنازه و
اذكار مربوط به آنها, برپايى مراسم ويژه و برگزارى مجالس تذكار, وعده ثواب هاى
فراوان اخروى براى آنها, همه و همه در اين راستا قابل توجيه و تفسير مى باشد كه
((ياد مرگ)) و موقت بودن زندگى دنيوى و پايدارى زندگى اخروى بايد در جامعه زنده
باشد و به صورت مشهود و ملموس ارائه شود. خوشبختانه در دو دهه گذشته, نمود عينى
و بارز اين تحول آفرينى را در تشييع جنازه مطهر شهداى گران قدر انقلاب اسلامى شاهد
بوده ايم كه پيكر مقدس آن ((زندگان جاويد)) نيز طراوت و شادابى خاصى در زندگى
((مردگان زنده)) به وجود مىآورده است و عطر روح بخش پويايى و تعالى را در فضاى
جامعه مى پراكنده است.

نكته قابل تإمل آن است كه زندگى براساس فرهنگ غرب مى تواند اين اثر بخشى را
از پديده ((مرگ)) و آثار مترقب بر آن بگيرد. چنان كه در شهرهاى بزرگ و در زندگى
آپارتمان نشينى و شهر نشينى مواردى از آن, هر چند اندك اما قابل توجه, به چشم
مى خورد كه قبرستان ها به دلايل قابل قبول يا غير قابل قبول از شهر دور شده اند و
مردگان نيز با سفارش تلفنى به خاك سپرده مى شوند! زنده بودن ياد مرگ, اشتياق به
زندگى اخروى را ايجاد مى كند و اين اشتياق زمينه رشد فضايل اخلاقى و دورى از
رذايل نفسانى را موجب مى شود. قرآن كريم با نداى ((فتمنوا الموت ان كنتم
صادقين))(2) مومنان واقعى را از غير مومنان با ملاك اشتياق به مرگ تمييز مى دهد و
حضرت على(ع) با فرياد ((والله لابن ابى طالب آنس بالموت من الطفل بثدى ا(3)مه))
رمز خداجويى و كمال يابى خويش را تبيين مى كند.

امام صادق ـ عليه السلام ـ در اثرهاى زنده نگه داشتن ((يادمرگ)) مى فرمايد:

((ذكرالموت يميت الشهوات و يقلع منابت الغفله و يقوى القلب بمواعدالله و يرق
الطبع و يكسر اعلام الهدى و يطفىء فارالحرص و يحقر الدنيا;(4) ياد مرگ شهوت ها را
مى ميراند و ريشه هاى غفلت را از بين مى برد و قلب انسان را با وعده هاى الهى محكم
مى گرداند و روحيه انسان را رقيق و لطيف مى سازد و نشانه هاى هوا و هوس را مى شكند
و آتش حرص را خاموش و دنيا را در چشم انسان كوچك مى سازد.))

پيامبر اكرم(ص) در تإثير تشييع جنازه بر ياد مرگ و اعتقاد به آخرت فرمودند:

((واتبعوا الجنائز تذكركم الاخره;(5) مردگان را تشييع نماييد كه اين امر شما
را به ياد آخرت مى اندازد.))

با عنايت به نكات فوق, ضرورت دارد با برنامه ريزى دقيق نسبت به زنده نگه داشتن
((ياد مرگ)) در جامعه اقدام شود. نزديك و سهل الوصول كردن قبرستان ها, زنده
داشتن ياد شهدا و بزرگان با استفاده از برنامه هاى هنرى و فرهنگى, استفاده از
نمودها و سمبل هاى هشدار دهنده و آموزنده در معمارى شهرى, تسهيل و آموزنده نمودن
برگزارى مراسم كفن و دفن و تشييع جنازه و مجالس يادبود متوفيان, جلوگيرى از
انتشار و پخش برنامه هاى لغو و لهو و لعب در رسانه هاى گروهى و ارتباط جمعى,
آموزش دقيق و كارشناسانه اثرهاى ياد مرگ به جوانان و نوجوانان, تبليغ شوق انگيز
و نشاط آور ياد مرگ در مجالس و محافل فرهنگى و تبليغى و… از جمله راه كارهايى
است كه در صورت اجراى دقيق, به دست معتقدان واقعى به قيامت و زندگى اخروى
مى تواند آثار مطلوبى در جامعه بر جاى گذارد.



4 ـ پالايش فرد و جامعه از وسوسه هاى شيطانى

فرد آلوده به گناه و اسير هواهاى نفسانى نمى تواند اعتقاد به معاد را در خود
رشد دهد و جامعه مبتلا به وسوسه هاى شيطانى نمى تواند بستر مناسب براى تعميق
باورهاى دينى و ايمان به قيامت باشد. پس بايد نسبت به تهذيب فرد و پالايش جامعه
از گناه و فساد اقدام نمود.

بهترين زمان براى تهذيب و تزكيه افراد, سنين كودكى و نوجوانى است, زيرا
كودكان و نوجوانان در مناسب ترين دوران يادگيرى قرار دارند و تلاش براى تربيت و
تهذيب آنان همانند حكاكى بر روى سنگ است كه پايدار و ماندگار خواهد بود; العلم
فى الصغر كالنقش فى الحجر. آموزش و پرورش پويا و موفق مى تواند زمينه تربيت
انسان هاى دين باور و معتقد به قيامت را فراهم آورد. لذا سرمايه گذارى در اين نهاد
اجتماعى و به كارگيرى نيروهاى توانمند و مجرب در آن, زمينه ساز تربيت انسان هاى
مطلوب خواهد بود.

در پالايش و پيرايش جامعه از آلودگى ها و كژىها فعاليت هاى تبليغى و هنرى نقش
موثر و سازنده دارد. نكته قابل تإمل در اين زمينه آن است كه: هر چند در اصلاح
جامعه, اصالت با ايجاد ((مصونيت)) است و بايد با فعاليت هاى آموزشى و تربيتى
صحيح, افراد جامعه را در برابر گناهان و وسوسه هاى شيطانى مصون ساخت, ليكن ايجاد
((محدوديت)) براى سالم سازى جامعه ضرورى و اجتناب ناپذير است. اگر در جامعه اى
فيلم هاى ضد اخلاقى به راحتى رد و بدل شود, مجلات و عكس هاى مبتذل و نامناسب توليد
و توزيع شود, رمان هاى سكولاريستى به سهولت منتشر گردد, مواد مخدر به راحتى
مبادله شود و… آسيب پذيرى شدت خواهد يافت و تربيت دينى به سختى گسترش مى يابد.
به همين دليل, مولاى متقيان حضرت على(ع), الگوى حاكمان اسلامى, براى تحكيم حكومت
دينى در يك دست ((نهج البلاغه)) و در دست ديگر ((ذوالفقار)) داشت تا با گسترش
((مصونيت)) و ايجاد ((محدوديت)) زمينه را براى رشد باورهاى دينى و اعتقاد به
قيامت فراهم آورد.

5 ـ تبيين دقيق زهد و آخرت گرايى و توسعه اقتصادى از ديدگاه اسلام

همان گونه كه در جزء دوم بخش موانع گذشت, عدم پاسخ گويى روشن و جامع به سوالات
مطروحه در زمينه دنياپرستى, دنيا خواهى, آخرت گرايى, مال اندوزى, توسعه
اقتصادى, عدالت اجتماعى و… از ديدگاه مكتب توحيد, سبب مى شود افراد جامعه پاسخ
خويش را در مكاتب اقتصادى رايج جستجو كنند كه اين مكاتب نيز بر اساس انديشه هاى
اومانيستى و سكولاريستى, انسان را ((اين دنيايى)) مى دانند و ميل به آخرت و
آخرت گرايى را در او ضعيف و نابود مى سازند. از مجموعه آيات و روايات مى توان نكات
زير را در زمينه نگرش اسلام به دنيا و آخرت و روابط بين آنها برداشت نمود:(6)

در انديشه اسلامى, دنيا و آخرت دو امر جدا از هم و رو در روى يكديگر نيستند,
بلكه هر يك مرحله اى از مراحل هستى محسوب مى شوند.

ارتباط اين دو جهان; همانند ارتباط ظاهر و باطن شىء واحد است كه با عبور
موفقيتآميز از دنيا مى توان به سعادت اخروى دست يافت. رسول اكرم(ص) مى فرمايد:
((الدنيا مزرعه الاخره.)) و امام على(ع) فرمودند: ((الدنيا دار مجاز لا دار قرار
فخذوا من ممركم لمقركم.))(7)

رهبانيت و اعراض از دنيا با جهان بينى و فلسفه خوش بينانه اسلام درباره هستى
ناسازگار است و اين نوع آخرت گرايى انحرافى در بينش اسلامى مطرود است. پيامبر
اكرم(ص) صريحا فرمودند: ((لا رهبانيه فى الاسلام.))(8) در نتيجه, كاهلى, تنبلى,
سربار ديگران بودن, در تهيدستى خودساخته فرو رفتن در اين مكتب مذموم است.

زهد اسلامى بيانگر انتخاب زندگى ساده و بى تكلف و پرهيز از تجمل و لذت گرايى
است. زاهد واقعى سعى مى كند ملاك ها و ارزش هاى آن جهانى را وارد زندگى اين جهانى
كند و مسووليت هاى اجتماعى را به نحو مطلوب انجام دهد.

تضاد دنيا و آخرت و دشمنى آنها با يكديگر و به منزله مشرق و مغرب بودن آنها
نسبت به هم(9) همه مربوط به جهان دل و ضمير انسان و دلبستگى ها و وابستگى هاست.
به بيان ديگر, دنياپرستى و ماده گرايى و در اسارت وابستگى و علائق دنيوى بودن
قبيح و مذموم است; ((حب الدنيا رإس كل خطيئه.))

توسعه در انديشه دينى منحصر در بعد اقتصادى نيست, بلكه شامل تمام ابعاد زندگى
فردى و اجتماعى مى شود. در نتيجه, جامعه اسلامى بايد نسبت به بهره ورى مطلوب از
مواهب الهى و دستيابى به توسعه همه جانبه تلاش نمايد. و فقر و تهيدستى را از بين
ببرد.

آبادانى و سازندگى جامعه بايد در راستاى تحقق اهداف اجتماعى اسلام كه همان
برقرارى عدالت و قسط اجتماعى است, ساماندهى شود كه هدف ارسال پيامبر الهى نيز
دستيابى به قسط و عدالت اجتماعى است; ((لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا
معهم الكتاب والميزان ليقوم الناس بالقسط.))(10)

با عنايت به نكات فوق, مى توان نتيجه گرفت كه در مكتب حيات بخش اسلام, انسان ها
موظف اند با كار و تلاش, زمينه سازندگى دنيا و آخرت خود را فراهم آورند, ليكن
وابسته و اسير علايق دنيوى نباشند. دنيا را معبر و خانه موقت زندگى براى دستيابى
موفق به آخرت و سراى جاويدان بدانند. هر مسلمان وظيفه دارد با تمام توان كار
كند و از راه حلال سرمايه و ثروت به دست آورد, ليكن وابسته به ثروت خود نباشد و
تمام مال و ثروت را براى خود و خانواده خود نخواهد, بلكه با مال خود آخرت خويش
را آباد سازد.

چنان كه امام مجتبى(ع) در وصاياى خود مى فرمايند: ((كن لدنياك كانك تعيش ابدا
و كن لاخرتك كانك تموت غدا.))(11)

هم چنين امام كاظم (ع) در سفينه البحار به نقل از تحف العقول مى فرمايند:

((ليس منا من ترك دنياه لدينه إو ترك دينه لدنياه.))(12)

بنابراين, اگر كليه مراكز و نهادهاى تبليغى و فرهنگى تلاش نمايند تا تصويرى
منطبق بر برداشت هاى فوق از دنيا و آخرت و رابطه بين آنها در جامعه ارائه
نمايند, اين ذهنيت ضمن ايجاد پويايى و تحرك و سازندگى, از غفلت نسبت به آخرت و
معاد جلوگيرى مى كند و ياد مرگ را زنده نگه مى دارد. علاوه بر اين, اگر كليه
فعاليت هاى اقتصادى و اجتماعى و قانونمندىها و ساماندهى ها بر اساس برداشت هاى
مزبور صورت پذيرد, زمينه ايجاد فقر و تهيدستى و يا استغنا و ثروت اندوزى در
افكار فردى و جمعى از بين مى رود.

اين برداشت از پيدايش فاصله طبقاتى و جنگ فقر و غنا در جامعه جلوگيرى مى كند و
بستر اجتماعى را براى اجراى احكام الهى و رويش شكوفه هاى دين باورى مستعد مى سازد.
در غير اين صورت, تقويت معرفت دينى و روحيه آخرت گرايى با سختى مواجه خواهد شد
كه امام على(ع) آن شهيد عدل و عدالت فرموده اند: ((العدل حياه الاحكام.))(13)

اين گونه برداشت ها كه به صورت پراكنده در كتب متعدد وجود دارد, بايد به دست
دين شناسان آشنا با دنيا و صاحب نظران دين باور به صورت يك ((نظام فكرى و علمى))
تدوين و عرضه شود و سرلوحه كليه برنامه ريزىها و سياست گذارىها قرار گيرد تا
برنامه هاى توسعه و برنامه هاى آينده نگر (مانند برنامه 1400 و يا برنامه
فقرزدايى) مبتنى بر اين نظام فكرى تدوين و اجرا شوند.


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) ر. ك : ميزان الحكمه, باب الموت 499, اجل 4, برزخ ;35 بحارالانوار ج6 و 81.
2 ) بقره(2) آيه94 و سوره جمعه (62) آيه 6 و 7. پس تمناى مرگ كنيد اگر راست
مى گوييد.
3 ) محمد عبده, نهج البلاغه, ص41, خطبه5. به خدا قسم فرزند ابى طالب به مرگ
مإنوس تر است از فرزند به شير مادر.
4 ) بحارالانوار, ج6, ص;133 ميزان الحكمه, ج9, ص245.
5 ) نهج الفصاحه, كلام1993.
6 ) در تدوين برداشت هاى مذكور, از كتب شهيد مرتضى مطهرى به ويژه مقدمه اى بر
جهان بينى اسلامى و سيرى در نهج البلاغه استفاده فراوان شده است.
7 ) نهج البلاغه, خطبه 201. دنيا خانه موقت است, نه خانه اصلى. پس از خانه
موقت براى قرارگاه دائمى خويش توشه برگيريد.
8 ) بحارالانوار, ج15, جزء اخلاق, باب 14.
9 ) نهج البلاغه, حكمت 103.
10 ) سوره حديد(57), آيه 24. ما پيامبران را با دلايل روشن فرستاديم و كتاب و
ميزان به ايشان داديم تا مردم به قسط قيام كنند.
11 ) وسائل الشيعه, ج2, ص535. و براى دنيايت چنان باش كه گويى جاويدان خواهى
ماند و براى آخرت چنان باش كه گويى فردا مى ميرى.
12 ) از ما نيست آن كس كه دنياى خويش را به بهانه دين و يا دين خويش را براى
دنيا رها كند.
13 ) غرر الحكم, ج1, ح440. عدل, حيات احكام الهى است.

در آستانه انتخابات هفتمين دوره رياست جمهورى, يكى از نمايندگان مجلس شوراى اسلامى, در ديدارى از لندن, با يكى از مإموران سياسى انگليس, مذاكراتى به عمل آورد كه منشإ واكنش ها و تنش هاى سياسى و گفت و گوهاى مطبوعاتى قرار گرفت. از اين رو, لازم است مفاد اين مذاكرات و رفتارهاى سياسيى از اين قبيل و مواضع مخالفان و موافقان آن, به عيار نقد درآيد و غث و سمين آن نمايانده شود.
1ـ ترديدى نيست كه سفارت خانه هر كشور, جزو حريم سياسى آن كشور است و پاسدارى از امنيت آن, بر كشور طرف رابطه فرض است. اين اصل, هم با قوانين بين المللى مطابق است و هم مورد تإييد شريعت اسلامى. و اگر اين اصل, مورد خدشه قرار گيرد, بنياد روابط سياسى بين المللى درهم خواهد ريخت و اعتماد و امنيت از كشورها رخت خواهد بست. از بد حادثه, جمهورى اسلامى ايران ـ كه به علت پافشارى بر اصول سياست خارجى استقلال گرايانه, مغضوب بسيارى از دول استكبارى است ـ بيش از ديگران از اين هتك حريم زيانبار خواهد شد; فى المثل كشورهاى اروپايى به هر بهانه اى, گروهك هاى ضد انقلاب داخلى يا خارجى; مانند منافقين و نئونازىها و امثال آنان را تحريك مى كنند تا سفارت خانه هاى ما را به اشغال درآورند و يك دور خطرناك را شكل دهند.
بنابراين, به طور منطقى, سياست خارجى جمهورى اسلامى ايران, مخالفت اكيد و صريح با اشغال سفارت خانه هاى خارجى در ايران است و قويا از اين مبنا دفاع مى كند. با اين حال, تصرف لانه جاسوسى امريكا, مورد تإييد همه نيروهاى وفادار به انقلاب اسلامى است و اين نيز در تهافت با بيان فوق نيست, زيرا براساس شواهد و قراين قطعى ـ قبل و بعد از تصرف لانه جاسوسى آمريكا در تهران ـ اين مركز از قلمرو مسووليت سياسى خود تجاوز نموده و در حقيقت پايگاه ضد انقلاب داخلى و مركز توطئه و تخريب انقلاب شده بود, و دفاع از منافع ملى, جزو حقوق به رسميت شناخته شده بين المللى است و لذا هيچ كشورى اجازه توطئه را در درون خاك خويش به بيگانه نخواهد داد. از اين رو, همين امريكايى ها به بهانه امنيت ملى و پاسدارى از حقوق بشر به فراسوى مرزهاى خويش چنگ مى اندازند و حريم كشورهاى ديگر را نقض مى كنند, كه نمونه اخيرش را در پاكستان شاهد بوديم.
2ـ فتوا يا حكم قتل ((سلمان رشدى)) نويسنده مرتد كتاب ((آيات شيطانى)), توسط حضرت امام خمينى ـ قدس سره ـ فقط يك نظريه فقهى نبود تا فقيهى ديگر, خلاف آن را استنباط كند و صرف يك حكم حكومتى هم نبود تا در صورت عدم تنفيذ ولى فقيه پس از او, از درجه اعتبار ساقط شود (زيرا بر اساس مبانى فقه اجتهادى و فلسفه سياسى حكومت, حكم هر حاكم, مشروط به زمان حيات اوست; مگر حاكم بعدى آن حكم را تنفيذ كند) بل فتوايى بود مورد اتفاق همه فقيهان جهان اسلام, از اين رو سازمان كنفرانس اسلامى هم بر آن مهر تإييد نهاد و رسما سلمان رشدى را ((مرتد)) اعلام كرد. و نيز حكمى بود كه ولى فقيه زمان, همان را با قاطعيت تنفيذ فرموده بود.
از آن گذشته, سلمان رشدى تنها ((مرتد)) نبود, بلكه ((ساب النبى)) هم بود كه از نظر فقهى, شدت و غلظت حكمش, افزون تر است و هيچ كس از فقهاى جهان اسلام در اعدام ((ساب النبى)) ترديد نكرده است; كما اين كه هيچ كسى در حكم اعدام توهين كنندگان به مقام شامخ رسالت, در فلسطين اشغالى ترديد ندارد.
بنابر آنچه گفته آمد, در مذاكرات سياسى, به جاى مداهنه و افكندن خويش در حصار محدود ديپلماسى بايد با صراحت عنوان شود كه اين حكم و فتوا, جزو معتقدات اسلامى است و مسووليت جمهورى اسلامى ايران در قبال آن, مانند مسووليت ساير مسلمانان عالم است.
3ـ موج اعتراض و واكنشى كه اخيرا درباره مذاكرات لندن برخاسته ـ با چشم پوشى از انگيزه موافقان و مخالفان ـ اين پيام مثبت را نويد مى دهد كه مذاكره با دشمنان اسلام و انقلاب, امرى ضد ارزش تلقى مى شود. از اين رو, حتى اگر اندكى به افراط و تندروى نيز بگرايد, شايسته تقدير و استقبال است و مى سزد كه اين فضا مغتنم شمرده شود تا ديگر كسى, به راحتى, به خود اجازه چنين گفت و گوهايى را ندهد.
4ـ آقاى دكتر لاريجانى هم بايد پاسخ گوى موضع گيرى اشتباه و حرف هاى ساده انديشانه خود باشد و جريانى كه ايشان, با آنها همكارى مى كند نيز با توجه به ضربه غير قابل انكارى كه در رهگذر همين مذاكرات در انتخابات رياست جمهورى متحمل شدند, بايد بيش از گروه رقيب, از وى بازخواست كنند. اما ما به عنوان ارباب مطبوعات و گروه هاى سياسى, از چه منظرى به اين مسإله نگاه مى كنيم, از زاويه صداقت و تعهد انقلابى و دفاع از ارزش ها يا تسويه حساب گروهى؟ اگر اولى است بسيار پسنديده و در خور سپاس است و اگر دومى است, البته از ديدگاه روش هاى سياسى حاكم بر دنيا, بلامانع است و تقريبا امرى متداول, ولى بيگانه از سياست و معيارهاى اسلامى, چون در بينش اسلامى, هدف, اصلاح و هدايت خاطى و جلوگيرى از جرم يا اشتباه و برخورد ريشه اى با مسإله و سرانجام, در صورت احراز تعمد, برخورد قانونى با مجرم است. اما با اغماض از انگيزه برخوردكنندگان با اين پديده و امثال آن, نفس واكنش قاطع با اين گونه حوادث بسيار مطلوب است. ولى بايد در همه موارد و با هر كس, چنين شود, اما متإسفانه پاره اى از دوستان ما, اين حساسيت را همواره از خود نشان نمى دهند و اينك از باب نمونه به ذكر مواردى بسنده مى كنيم:
1ـ هنگامى كه حضرت امام خمينى(ره), حكم ((مهدور الدم)) بودن سلمان رشدى را اعلام فرمود, يكى از اعضاى هيإت دولت وقت ـ آن گونه كه مشهور است ـ با اين حكم به مخالفت برخاست و گفت: ما مسلمان تئورى هستيم نه تنورى (اشاره به ماجراى سهل خراسانى و امتناعش از رفتن به تنور آتش و هارون مكى و رفتن در تنور) و اين فتوا همه زحمت هاى ما را در برقرارى و حسنه كردن رابطه با اروپا به هدر داد!
ايضا همين شخص, در آستانه انتخابات اخير رياست جمهورى, گفت: در زمان امام هم, من بعضى از مواضع ايشان را مى پسنديدم و بعضى ها را نمى پسنديدم!
ولى متإسفانه هيچ كدام از دوستان و نشريه هاى هم خط در حد گلايه هم از ايشان انتقاد نكردند, هرچند جناح هاى مخالف تعريض هايى زدند.
كسى كه مى گويد: فتواى قتل رشدى را قبول ندارد مانند كسى است كه مى گويد: بعضى از مواضع امام را مى پسنديده و بعضى را نمى پسنديده است, فقط فرقشان در اين است كه اولى تعيين مصداق كرده, اما دومى همان حرف را به طور مبهم گفته است, ولى از نظر روا دانستن مخالفت با نظريات حضرت امام, تفاوتى ندارند.
2ـ امام خمينى(ره), طى نامه اى به جناب آقاى محتشمى (وزير كشور وقت) با بيان مطالبى روشن درباره نهضت به اصطلاح آزادى ايران, با صراحت مخالفت خود را با فعاليت آنها اعلام فرمودند: ((نهضت به اصطلاح آزادى و افراد آن چوب موجب گمراهى بسيارى از كسانى كه بى اطلاع از مقاصد شوم آنان هستند, مى گردند بايد با آنها برخورد قاطعانه شود و نبايد رسميت داشته باشند)) (پاسدار اسلام, سال نهم, شماره97 ص26 ـ 27).
نهضت ياد شده در نهايت بى نزاكتى, ضمن جسارت به نويسنده نامه, آن را جعلى خواند و آقاى محتشمى و مجله پاسدار اسلام را متهم به جعل كرد, مرحوم حضرت حاج احمد آقا نيز رسما از مهندس بازرگان به دادگاه شكايت كرد, اما متإسفانه آن قدر زمان بر اين ماجرا گذشت, تا هر دو از دنيا رفتند. آن گاه دادگاه به همين بهانه, پرونده را مختومه اعلام كرد.
اين مقدمه براى آن بود كه مطلب شگفت انگيزى را در راستاى مطالب پيشين, ذكر كنم: سردبير يكى از نشريات ـ كه ارگان يكى از سازمان هاى سياسى نيز هست ـ در آستانه انتخابات مجلس پنجم, در دانشگاهى از وى درباره آن نامه پرسيدند, ايشان در جواب گفت: نامه اى هست, عده اى اصرار دارند كه از امام است وعده اى هم اصرار دارند كه جعلى است و ما نظرى نداريم!
شگفتا! نامه اى كه وزير كشور وقت و عضو هيإت تحريريه پاسدار اسلام, در اختيار اين مجله معتبر مورد توجه امام, قرار داده و مرحوم حاج احمد آقا به دفاع از آن تا مرحله دادگاه پيش رفته, صحت و سقمش براى آقايان ثابت نيست و به عبارت ديگر فرقى ميان اين مجموعه و نهضت آزادى در ادعاى حقيقى يا جعلى بودن نامه نمى بينند!
3ـ يكى از علت هاى اصلى استعفاى دولت موقت آقاى بازرگان, اشغال لانه جاسوسى امريكا و مخالفت شديد ايشان با اقدام دانشجويان مسلمان پيرو خط امام بود و تا آن جا اين مخالفت شديد بود كه با صراحت آنها را ((دانشجويان پيرو خط شيطان)) خواند. همين شخص چند سال پيش نيز در مصاحبه اى با ماهنامه ((كيان)) (شماره 11) بى پروا گفت: ((مردم ايران خسرالدنيا و الاخره شده اند)). كه توهين آشكارى به امت و امام و همه علاقه مندان به انقلاب بود, ولى متإسفانه در برابر اين مواضع, واكنش مناسب به عمل نيامد.
4ـ حدود هشت سال پيش وقتى يكى از كارگزاران سازندگى, طى مقاله اى رسما مسإله ((مذاكره مستقيم)) با آمريكا را در ((روزنامه اطلاعات)) مطرح كرد, كه سخنى به مراتب وقيح تر از مذاكرات لندن بود, باز برخورد شايسته با وى به عمل نيامد, ولى بعدها كه رجايى خراسانى طى يك نامه هشت صفحه اى, توصيه به برقرارى رابطه با امريكا نمود, نسبت به ايشان برخورد مناسب صورت گرفت. البته نبايد ناديده گرفت كه جناحى كه رجايى خراسانى با او كار مى كرد هم قاطعانه با وى برخورد نكرد!
5ـ امام خمينى, معتقد بودند كه اسلام, براى انسان ـ قبل از تولد تا پس از مرگ ـ برنامه دارد, و نظريه حكومتى اسلام, هم ولايت فقيه است, نظريه جدايى دين از سياست را نيز ديدگاهى استعمارى مى دانستند و در واقع اين امور جزو مهم ترين مبانى فلسفه سياسى آن حضرت بود. پس از رحلت معظم له اين ديدگاه هاى نورانى و جاويد مورد حمله كسان بسيارى قرار گرفت, تا آن جا كه كسى در ((روزنامه همشهرى)), شإن ولى فقيه را در حد وكالت معمولى تنزل داد و نويسنده ديگرى, در يكى از نشريات, مشروعيت اولين حكومت علوى تاريخ; يعنى حكومت دومين شخصيت عالم وجود, مولا على(ع) را هم از ناحيه مردم آن عصر مى دانست; يعنى ابراز ديدگاهى بر خلاف اجماع و معتقدات شيعه. فرد سومى هم در مقاله ((مفهوم حكومت دينى)), نظام مبتنى بر ولايت فقيه را ناتوان از اداره جامعه خواند و همو چندى پيش در جلسه خصوصى سياست خارجى آلمان حضور به هم رسانيد, اما دوستان ما در قبال اين همه سكوت كردند, شايد هم مذاكره در پشت درهاى بسته با ژرمن هاى مهربان از نظر ايشان مانعى ندارد و تضعيف ديدگاه هاى حضرت امام ايضا در حيطه تعاطى افكار است و نبايد با آن مخالفت كرد, شايد هم مخالفت با اين كسان به سود جريان به اصطلاح راست تمام مى شود! تازه عده اى هم كه با كمال افتخار مى فرمايند از اول به ولايت فقيه اعتقاد نداشته اند, نه تنها با انتقاد عالمانه با آنها برخورد نمى شود, بلكه در جهلشان تقويت هم مى شوند!
به هر حال, غرض تنبه و يادآورى لغزش هايى بود كه نمى بايست تحقق مى يافتند, ولى اكنون مسائل مهمترى در پيش است كه با طرح يك نمونه اش اين ((گپ سياسى)) را به پايان مى بريم و بر رسيدن بقيه را به فرصت هاى ديگر واگذار مى كنيم و آن مورد اين است كه راستى با گروه هايى چون نهضت به اصطلاح آزادى چه بايد كرد؟
اگر معتقديم در چهارچوب نظام, حق فعاليت قانونى دارند, تكليف نامه قطعى السند امام, درباره ممنوعيت فعاليت آنها, چه مى شود؟ و اگر حق فعاليت ندارند, سرنوشت جامعه مدنى اسلامى موعود, به كجا فرجام مى يابد, و اگر گفته شود نامه امام, مشمول قانون زمان و مكان شده, و اكنون داراى حكم سابق نيست, در اين صورت التزام به آن, التزام هاى ديگرى را نيز در پى خواهد داشت و زبان ما را در بسيارى از موارد خواهد بست.
والسلام على من اتبع الهدى

نكته ها رفت و شكايت كس نكرد
جانب حرمت فرو بگذاشتيم
پاورقي ها:

(سيرى در زندگى آيه الله محمد ابراهيم كرباسى)

قسمت دوم

اوضاع نابسامان

قرن سيزدهم هجرى كه حاجى كرباسى در آن به سر مى برد, به دليل وجود كاروانى از
فقيهان و چشمه هاى متعدد انديشه براى دوستداران معرفت اميدوار كننده و نويدبخش
بود زيرا در نيمه اول اين قرن بزرگان و مجتهدينى چون سيد محمد مجاهد, حاج ملا
على نورى, سيد حجه الاسلام شفتى, آقا سيد صدرالدين و دهها تن عالم بزرگوار ديگر به
تدريس و تعليم شاگردان و تإليف آثارى ارزشمند و نيز اصلاح جامعه و حاكميت
ارزش ها مشغول بودند.

در نيمه دوم جمع ديگرى از دانشوران كه اغلب فرزندان دانشمندان نيمه اول قرن
سيزدهم بودند به درس و بحث و مباحثه در علومى چون فقه, اصول و حكمت و ادبيات
پرداختند و بزرگانى در اين زمينه ها تحويل جامعه دادند.

اما از ديدگاهى ديگر جامعه وضع نگران كننده و آشفته اى داشت و به رغم تلاش هاى
علمى و فرهنگى علما, مردمان اين قرن روزگار مرارت بارى را سپرى مى كردند و ملاحظه
اين اوضاع براى انسان هاى وارسته و فقيهان فاضلى چون حاج محمد ابراهيم كرباسى
توإم با ناراحتى بود.

با كشته شدن آغا محمد خان قاجار در 21 ذىحجه سال 1211 هـ.ق فتحعلى شاه بر
اريكه قدرت نشست و مدت 37 سال در موقعيتى بسيار حساس و با سياستى ناقص بر ايران
سلطنت كرد, حرص و طمع يكى از غرايز و جزو سرشت وى بود, روى آوردن به عياشى و
ارضاى اميال و هوس هاى ملوكانه هدف اصلى او در زندگى شاهانه بود.(1)

اختلافات داخلى از يك سو و رقابت بسيار سختى كه ميان دولت هاى بزرگ جهان براى
استثمار و غارت ايران به وجود آمده بود از سوى ديگر بر وخامت اوضاع مى افزود.

بنابراين در عصرى كه آيه الله كرباسى مشغول آگاهى بخشيدن به مردم در امور
اعتقادى و شرعى بود, اين فقيه فهيم متوجه اين واقعيت تلخ بود كه ايران بر اثر
بى كفايتى و سستى دربار و اختلاف شاهزادگان و فرمانداران و به سبب موقعيت سياسى و
جغرافيايى به پهنه سياست بازى جهانى كشيده شده و آلت دست افزون طلبى كشورهاى
استعمارگر شده است.

دولت روس كه در شمال ايران روز به روز قوىتر مى شد از اين موقعيت سوء استفاده
كرد و جنگ هايى را بر ايران تحميل كرد و موجب جدا شدن بخشى از قلمرو كشورى
مسلمان و الحاق آن به روسيه گرديد, عهد نامه گلستان كه بين ايران و روس منعقد
شد آبرو و عزتى را كه ايران در دوران قبل به دست آورده بود بر باد داد.

گروهى از علما و مجتهدان وقتى اين وضع را مشاهده كردند و استقلال سياسى ايران
را خدشه دار ديدند ضمن آن كه مردم را به دفاع از كشور دعوت نمودند خود در اين
نبرد شركت جستند. به رغم اين مجاهدت ها در حالى كه سپاه ايران مشغول فتوحات
افتخارآفرينى بود قرارداد ننگين ديگرى در محلى به نام ((تركمنچاى)) بر ايران
تحميل شد.

گريبايدوف, وزير مختار روس كه براى اجراى برخى مفاد اين عهدنامه به ايران آمد
از در كم خردى, تكبر و تفرعن وارد شد و رفتارهاى ناگوارى از خود بروز داد كه
خشم و تنفر عموم ملت ايران به رهبرى علما را به دنبال داشت.

او كه براى استرداد اسرا و دريافت غرامت به ايران آمده بود به بهانه مزبور
زنانى را كه در گذشته و قبل از جنگ از گرجستان و نواحى ديگر قفقاز به ايران
مهاجرت نموده و به همسرى ايرانيان درآمده و صاحب اولاد بودند مطالبه كرد و عده اى
از آنان را به سفارت برده و در آن جا نگاهدارى مى نمود كه اين اعمال از نظر اهل
اسلام ناپسند آمد.(2)

سكوت كارگزاران حكومتى در مقابل اين حركت ناروا علما را عصبانى كرد و موضوع
مزبور در مساجد و محافل دينى شهرهاى كشور پيچيد به گونه اى كه فقها و مجتهدان از
هر شهرى عازم تهران شدند تا براى جلوگيرى از اين گونه تجاوزات و استرداد زنان
مسلمان و دفاع از حريم خانواده هاى شيعيان اقداماتى به عمل آورند كه محمد
ابراهيم كرباسى از جمله اين علما بود. در تهران مسلمين به رهبرى ((ميرزا مسيح
مجتهد استرآبادى)) كه مرجع تقليد و مورد احترام بود عزم خود را جزم نمودند تا
از مسجد جامع تهران ـ كه ميرزا مسيح امام جماعت آن را عهده دار بود ـ به سوى
سفارت بروند و طى قيامى قهرمانانه اين لكه ننگ را پاك كنند و سفير مختار روس را
ادب نمايند, اين قيام در روز ششم شعبان سال 1244 هـ.ق صورت گرفت.(3)

اما به دليل عناد گريبايدوف و غرورى كه از خود بروز داد در اين ماجرا 38 نفر
از ساكنان سفارت كشته شدند كه خود گريبايدوف در بين آنان بود, همچنين هشتاد نفر
از مردم مبارز طى اين درگيرى خونين به شهادت رسيدند.

دستگاه حكومت قاجار طبق درخواست روس ها و براى تإمين رضايت آنان مجبور شد
رهبر اين قيام; يعنى ميرزا مسيح مجتهد را از تهران اخراج نمايد, ليكن هيچ كدام
از علما ـ كه آيه الله كرباسى و سيد شفتى در بين آنان بودند ـ اجازه ندادند
چنين كارى صورت پذيرد. و وقتى مزدوران قاجار با توفان خشم مردم مواجه شدند حملات
وحشيانه اى را عليه آنان آغاز كردند, سرانجام با مداخله حاج محمد ابراهيم كرباسى
براى جلوگيرى از خونريزى حاج ميرزا مسيح كه لباس مبدل پوشيده بود با محافظ به
طرز مسالمت آميزى از تهران راهى عتبات عاليات گرديد و بدين گونه مرحوم آيه الله
كرباسى از قتل عام مردم توسط دربار قاجار ممانعت به عمل آورد.(4)



مخالفت با بدعت

غيرت در امور دينى و ساعى بودن در دفع بدعت ها و جلوگيرى از اهانت به شريعت
اسلامى از جمله خصلت هاى مرحوم كرباسى بود. وقتى فتحعلى شاه در سال 1250 در اصفهان
فوت كرد نوه اش, پسر عباس ميرزا كه محمد ميرزا نام داشت و در آن زمان حاكم
آذربايجان بود, روى كار آمد.(5)

در ابتداى سلطنت وى گروهى از صوفيان اقتدارى به دست آوردند و به دليل توجه
گروهى از افراد جاهل به آنان بازارشان رونق گرفت و بيم آن مى رفت كه خانقاه در
مقابل مسجد قد علم كند و اين فرقه با ظاهرى فريبنده به بدعت هايى دست بزند,
مرحوم حاجى كرباسى از ادامه اين روند نگران شد و خوف آن داشت كه مبادا اين
مرداب در نظر مردم چشمه اى تصور شود و آنان را گمراه كند.

حاجى كرباسى شخصا به اتفاق گروهى از علما به سمت تهران حركت نمود. جالب اين
كه براى جلوگيرى از ضايع شدن وقت در طول مسير با همراهان به بحث هاى علمى مشغول
بود, زيرا آن مرحوم تحصيل را واجب عينى مى دانست.

كاروان فضيلت به منزل عالم جليل القدر مرحوم آقا شيخ محمد رضا فرزند مولا محمد
بن عاشور كرمانشاهى تهرانى وارد شد. وى از مشاهير علماى تهران بود و خانه اش محل
رفت و شد دانشمندان و خود ملجإ خاص و عام به شمار مى رفت, اين عالم در پنجم
رمضان 1277 هـ.ق در تهران رحلت نمود, پيكرش به نجف اشرف حمل و در وادى السلام در
مقبره هود و صالح دفن شد.(6)

پس از چند روز كه از ديد و بازديد علما و زيارت كسبه و اهالى تهران از
مجتهدان و علما گذشت, محمدشاه به زيارت و ديدار حاجى آمد و جالب اين كه اقتدار
آن فقيه به حدى بود كه بايد شاه به ديدنش بيايد نه آن كه او به طرف مركز حكومت
برود.

حاجى كرباسى پس از اندكى گفت و گو با تغير خطاب به محمد شاه گفت: موجبات
دلتنگى اهل بيت ـ عليهم السلام ـ خصوصا حضرت موسى بن جعفر(ع) را فراهم نكن, شاه
با وحشت گفت: مگر چه كرده ام, آيه الله كرباسى ادامه داد كمتر عالمى را سراغ
داريم كه همچون سيد رشتى باشد و او از نظر برخى خصوصيات همچون جد بزرگوارش امام
هفتم مى باشد جز آن كه درجه عصمت و مقام اختصاصى آن امام را ندارد, كسى كه اين
سيد را اذيت كند جدش را اذيت كرده و جرئت دادن به طايفه اى از صوفيه موجبات
ناراحتى او را فراهم كرده و مراجع تقليد و آيات مكرم از ادامه اين وضع و گسترش
بدعت مزبور به شدت آشفته و خشمگين شده اند.(7)

يكى از وقايع تاريخ عصر كرباسى, قيام مردم اصفهان در سال 1255 هـ.ق عليه حاكم
جابر و ظالم خود خسروخان گرجى است, روشنگرىهاى سيد حجه الاسلام و مرحوم كرباسى در
پيدايش اين قيام موثر بود, محمد شاه كه از اين حركت ترسيده بود شخصا در 22 ذى
الحجه اين سال با قشون بسيار وارد اصفهان شد و در محرم سال بعد برخى از مردم را
كشته و عده اى را زندان نموده و چند نفر را به تهران برد و حكومت اصفهان را به
معتمد الدوله گرجى داد و در رجب سال 1256 هـ.ق به تهران بازگشت, البته وى قصد
بازداشت سيد شفتى و دوست وى يعنى كرباسى را هم داشت كه هيبت معنوى حاج سيد محمد
باقر (سيد شفتى) و كرباسى او را از اين كار منصرف گردانيد.(8)

نقل كرده اند كه زمانى يكى از حكام اصفهان با جناب حاجى كرباسى برخورد
نامناسبى داشت, حاجى وى را نفرين كرد به اندك زمانى منكوب و معزول گشت, پس وى
برايش چنين نوشت:

ديدى كه خون ناحق پروانه شمع را

چندان امان نداد كه شب را سحر كند(9)



آثار

آيه الله كرباسى در علوم و معارف دينى, خصوصا فقه و اصول از اساتيد و صاحب
نظران مسلم شناخته شده و كتاب هاى وى در بين اهل فن اشتهار دارد و برخى از آنها
مورد توجه مجتهدان بعد از او بوده و بر آنها حواشى و شروحى نگاشته اند, تنى چند
از برجستگان عرصه فقاهت و كلام و حكمت از افاضات علمى او بهره ها برده اند كه سيد
محمد شهشهانى ـ از علماى بزرگ اصفهان ـ صاحب تصانيف متعدد در علم فقه و اصول ـ
در ميان آنها بسيار مشهور است.(10)

حاجى كرباسى به اصرار علما و خصوصا استادش ميرزاى قمى رساله اى فارسى در معرفت
ضرورى از احكام شرعى به نگارش درآورد كه آن را ((ارشاد المسترشدين)) ناميد. اين
اثر حاوى فتاوى اوست و شامل مقدمه, چهار مقصد و يك خاتمه مى باشد, حاج ميرزا
ابوالهدى كرباسى (نوه اش) در كتاب ((البدرالتمام)) از اين اثر نام برده و شيخ
آقا بزرگ تهرانى نسخه هاى مخطوطى از آن را ملاحظه نموده است.(11)

چون اين رساله مفصل بود حاجى براى استفاده عموم مقلدان خود برگزيده اى از آن
را تدوين كرد كه تمامى عبادات به جز حج و جهاد را شامل مى شود و آن را
((النخبه)) ناميد, بر اين اثر شيخ مرتضى انصارى (به خط خودش), آيه الله سيد
محمد حسن شيرازى معروف و عده اى ديگر حاشيه نوشته اند.(12)

مجموعه سوال هايى كه از ايشان درباره احكام شرعى و مسايل فقهى پرسيده شده و
نيز فتاوى آن فقيه كه در جواب اين استفتائات آمده است در كتاب مستقلى به نام
((السوال و الجواب فى الفقه والاحكام)) گرد آمده كه نسخه مخطوطى از آن (تحرير
شده در سال 1257 هـ.ق) نزد آيه الله آقا حسين خادمى در اصفهان بوده و شيخ آقا
بزرگ تهرانى آن را ملاحظه نموده است.(13)

چون در عصر اين فقيه بحث هايى درباره تقليد از ميت مطرح بود و مورد سوال مردم
قرار داشت ايشان كتابى در اين باب نگاشت تحت عنوان ((تقليد الميت)).(14)

يكى از نخستين تإليفات ايشان اثرى است در اصول فقه به نام ((الايقاظات)) كه
در ((روضات الجنات)),((بدرالتمام)) و ((تكمله امل الامل)) از آن ياد شده است.
(15)

اما مشهورترين اثر حاجى كرباسى كه از تتبعات و پژوهش هاى علمى وى حكايت دارد,
اثرى است ارزشمند به نام ((اشارات اصول)) در دو مجلد بزرگ كه جلد اول مبادى,
الفاظ و مباحث لغوى را در بر مى گيرد و در مجلد دوم دلائل عقلى و شرعى به طور
مبسوط بررسى شده, اين كتاب در سال 1245 هـ.ق در تهران طبع گرديده است.(16)

آثار ديگر اين فقيه نيكوسرشت عبارت اند از: شوارع الهدايه فى شرح الكفايه محقق
سبزوارى در فقه كه در نسخه اصلى, تقريظ مرحوم شيخ جعفر كاشف الغطإ (استاد
كرباسى) به خط خودش ديده مى شود.(17)

((منهاج الهدايه الى احكام الشريعه و فروع الفقه)) شامل تمامى مباحث فقهى به
جز حدود, قصاص و ديات, در دو مجلد, اين كتاب در كمال تبحر و تسلط علمى تإليف
شده و حدود بيست سال طول كشيده تا حاجى كرباسى از تصنيف آن فارغ شده است, آقا
محمد مهدى كرباسى (فرزندش) مرحوم كاشف الغطإ و محمد تقى هروى (از شاگردانش) بر
اين اثر شرح نوشته اند. بعد از وفات حاجى به سال 1263 كتاب مورد اشاره به سرمايه
برخى انسان هاى خير در هندوستان به چاپ رسيد.(18)

رساله اى در صحيح و اعم در علم اصول فقه, مناسك حج و… از ديگر نوشته هاى اين
فقيه فرزانه است.



بازماندگان فرزانه

سرانجام اين ستاره آسمان فقاهت در شب پنج شنبه هشتم جمادى الاول سال 1261 هـ.ق
به سراى باقى شتافت.(19) پيكر پاكش در بقعه مقابل مسجد حكيم اصفهان مدفون شد,
اين بقعه به طرز هنرمندانه اى گچ برى شده, ميان آن مرقد حاجى كرباسى است و قبور
برخى از اولاد و احفادش نيز در آن جاست و هم اكنون مزارى معروف و زيارتگاه مردم
است, زمين اين مكان را سيد شفتى در زمان حيات آيه الله كرباسى خريدار نموده و
به وى واگذار كرد.

حاجى كرباسى از خود ده فرزند پسر و دختر بر جاى نهاد كه اغلب آنان از علماى
بزرگ و زهاد عالى مقام اصفهان بوده اند و هر يك از خود آثارى در قلمرو انديشه و
حكمت به يادگار نهاده اند.(20)


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) تاريخ اجتماعى و سياسى ايران در دوره معاصر, سعيد نفيسى, ج1, ص76 و نيز
سفرنامه بارون فيودور كورف, ترجمه اسكندر ذبيحان, ص145.
2 ) فارسنامه ناصرى, حاج ميرزا حسن حسينى فسايى, ج2, ص;737 تاريخ نو, جهانگير
ميرزا, ص121.
3 ) نك ميرزا مسيح مجتهد و فتواى شرف از نگارنده (زيرچاپ).
4 ) نقش روحانيت پيشرو, حامد الگار, ترجمه ابوالقاسم سرى, ص;142 روضه الصفاى
ناصرى ج9, ص712 ـ ;713 ناسخ التواريخ, سپهر, ج1, ص208.
5 ) تاريخ ايران زمين, محمد جواد مشكور, ص339.
6 ) الكرام البرره, شيخ آقا بزرگ تهرانى, ج2, ص654.
7 ) البدر التمام, حاج ميرزا ابوالهدى (كمال الدين) كرباسى,ص13.
8 ) گزارش اين قيام در منابع ذيل آمده است: تاريخ اصفهان و رى, جابرى انصارى,
ص;256 روضه الصفاى ناصرى, ج10, ص;253 ناسخ التواريخ, ج2, ص;100 شرح حال رجال
ايران, مهدى بامداد, ج3, ص109 ـ ;110 بيان المفاخر, ج1, ص183 ـ 185.
9 ) فوائد الرضويه, ص11.
10 ) اصفهان ص266 ـ 267.
11 ) الذريعه الى تصانيف الشيعه, شيخ آقا بزرگ تهرانى, ج اول, ص520 ـ 512.
12 ) همان, ج24, ص90 ـ 91.
13 ) همان, ج12, ص241.
14 ) همان, ج4, ص391.
15 ) همان, ج2, ص507.
16 ) دائره المعارف فارسى, غلامحسين مصاحب, ذيل كرباسى و نيز اصفهان, ص267.
17 ) الذريعه, ج14, ص237.
18 ) الذريعه, ج23, ص180.
19 ) برخى تاريخ فوت او را سال 1262 هـ.ق نوشته اند و در الذريعه هر دو سال
ذكر گرديده است.
20 ) اصفهان, ص267 ـ 268.

مقدمه

واژه فقر به معناى نادارى, تهيدستى و تنگدستى است, ولى مفهوم عام آن به حالتى
گفته مى شود كه نيازهاى فطرى و طبيعى انسان تامين نگردد. با توجه به نيازهاى
مزبور, فقر مى تواند ابعاد مختلفى داشته باشد, نظير فقر معنوى, فقر عاطفى و
روحى, فقر فرهنگى, فقر سياسى, فقر رفاهى و خدماتى, فقر اقتصادى و… اما آنچه
كه به عنوان فقر و فقير بخش عمده اى از ادبيات اين مسإله را به خود اختصاص داده
است ناظر بر پديده فقر اقتصادى و خدماتى است, كه عمدتا توسط صاحب نظران توسعه,
به ويژه اقتصاددانان, جغرافى دانان و جامعه شناسان به آن پرداخته شده است و
موضوع اين مقاله نيز در همين قلمرو قرار دارد.



نسبى بودن فقر

پديده فقر, اساسا امرى نسبى است و به همين دليل هميشه با زندگى بشر همراه
بوده و خواهد بود, مگر اين كه چنان حالتى پيش آيد كه تمام نيازهاى مادى و معنوى
انسان به صورت معيار تعريف شود, سپس جامعه قادر به تإمين آنها در سطح حداقل
معيارهاى تعريف شده باشد. البته چنين وضعيتى از حيث نظرى ممكن است قابل تصور
باشد, ولى از لحاظ عملى تحقق آن بسيار مشكل مى نماياند, و متغيرى كه تحقق اين
آرمان را دچار مشكل مى نمايد, تحول سبك زندگى نوع انسان است كه همواره در حال
تغيير است و سطح جديدى از نيازها را مطرح مى نمايد.
بنابراين, سنجش وجود يا نبود فقر تابعى است از ميزان حجم نيازها و ميزان
امكانات براى برآورده ساختن اين نيازها, كه اگر تعادل و توازن بين آنها وجود
نداشته باشد و بخشى از نيازها قابل تإمين نباشد مى توان گفت كه جامعه دچار فقر
و كمبود است. اگر اين كمبود مربوط به نياز يك فرد يا خانواده باشد, مى توان به
وجود فقر شخصى قائل بود, ولى اگر كمبود در زمينه يك نياز عمومى و جمعى باشد كه
گروهى از جامعه يا تمام آن متضرر گردند, جامعه دچار فقر عمومى است.

نكته اى كه بايد به آن توجه داشت اين است كه بيان مزبور و نسبى بودن پديده فقر
نبايد بهانه و ابزارى در دست دولت ها و سياستگذاران يك جامعه باشد كه ناتوانى و
عدم احساس مسووليت خود را نسبت به وضعيت رقت بار افراد خود توجيه نمايند و اين
امر نبايد آنها را از تقصيرى كه به عهده دارند, تبرئه نمايد, بلكه بر عكس, آنها
مسووليت دارند در قالب امكانات و منابع خود و يا با تحصيل منابع جديد, برنامه
هاى توسعه اقتصادى و اجتماعى و فرهنگى را طورى سازمان دهند تا نيازهاى جمعى و
فردى افراد جامعه خود را بهتر از گذشته تإمين نمايند, و شاخص هاى رفاه اجتماعى
را بهبود بخشند و وضع جامعه را ـ چه در مورد نيازهاى عمومى و چه نيازهاى شخصى,
بويژه اقشار آسيب پذير – نسبت به گذشته بهتر نمايند.

توسعه فرآيندى است پويا كه هدف اصلى آن تامين نيازهاى رو به رشد جامعه است.
نيازهايى كه در اثر كثرت جمعيت از يك سو و تحول مستمر سبك زندگى از سوى ديگر, از
خصلت فزايندگى برخوردار است. توسعه اقتصادى ـ اجتماعى و فرهنگى اگر به تإمين
نيازها منجر نگردد, تمام يا بخشى از جامعه را محروم خواهد كرد و در نتيجه فقر,
توسعه خواهد يافت.

تحليل پديده فقر خود, بخشى جداگانه مى طلبد كه در اين مقال نمى گنجد. درباره
ماهيت و علت فقر ديدگاه ها و نظريه هاى مختلفى از سوى جامعه شناسان, جغرافى دانان
و اقتصاددانان ابراز شده است. برخى ويژگى هاى جمعيت را از لحاظ كمى و كيفى, عامل
توليد فقر دانسته اند, نظير ((مالتوس)) جمعيت شناس و اقتصاددان معروف كه به فلسفه
طبيعى فقر معتقد بود و فزونى جمعيت را باعث افزايش فقر مى دانست. برخى بر عكس
نظام هاى سياسى و اجتماعى را عامل توليد فقر مى دانند, ((نظير ژوزئه دوكاسترو))
دانشمند و جغرافى دان معروف برزيلى كه به فلسفه اجتماعى فقر اعتقاد داشت.(1)

برخى نيز فرآيند گوناگونى نظير سياست هاى اقتصادى حكومت ها, نظام اقتصاد
بين الملل و شركت هاى چند مليتى و دولت هاى استعمارى را عامل فقر جوامع معرفى
مى كنند. در كنار عوامل زايش فقر عمومى, عوامل اختصاصى نيز به زايش فقر شخصى و
فردى در خانواده ها كمك مى كنند كه برخى از آنها به ويژگى ها و صفات خود فرد مربوط
مى شود و برخى ديگر به ويژگى ها و صفات جامعه و نظام سياسى حاكم بر آن كه مجموعا
در تعامل با يكديگر به بروز و توليد فقركمك مى رسانند.

توزيع جغرافيايى محروميت و فقر در جهان به گونه اى است كه عمدتا كشورهاى جهان
سوم و عقب مانده در قاره هاى آسيا, افريقا و امريكاى لاتين گرفتار اين مصيبت
هستند و جهان به دو منطقه برخوردار (شمال) و محروم (جنوب) تقسيم شده است. كه
فاصله شاخص هاى اجتماعى و اقتصادى بين آنها خيلى زياد است. علاوه بر اين, در حدود
20% (درصد) (يك پنجم) جمعيت جهان از فقر مطلق, گرسنگى, بيمارى, و بيسوادى رنج
مى برند(2) (در حدود 1/2 ميليارد نفر). و در حدود 30 % (درصد) از نيروى كار 5
/ 2 ميلياردى جهان فاقد شغل مولد هستند.(3) اين فقراى جهان نيز عمدتا در
كشورهاى توسعه نيافته جهان سوم پراكنده اند. در كشورهاى جهان سوم و عقب افتاده
نيز ساخت سياسى ـ اجتماعى و اقتصادى جامعه به گونه اى است كه يك اقليت زير 20%
(درصد), بيشترين بهره مندى را از منابع ملى و نتايج توسعه به خود اختصاص مى دهد و
بيش از 80 %(درصد) جامعه از اين فرصت ها محروم هستند.

جدول زير تفاوت فاحش بين شاخص هاى اجتماعى و اقتصادى جوامع توسعه يافته و
توسعه نيافته را نشان مى دهد و معرف اين واقعيت تلخ است كه سكنه دهكده جهانى تا
چه اندازه از همديگر متفاوت زندگى مى كنند.



جدول مقايسه اى شاخص هاى كشور توسعه يافته و عقب مانده(4)





بررسى ها نشان مى دهد كه پديده فقر به صورت معضل بزرگ جهانى تجلى نموده است و
ابعاد آن روز به روز گسترده تر مى شود. به همين دليل سازمان ملل ناچار شد, ضمن
اين كه دهه 90 را ((دهه توسعه انسانى)) نام گذارى كند, سال 1996م را نيز
((سال بين المللى ريشه كنى فقر)) تعيين نمايد. با اين اميد كه بتواند بر اساس آن
دهه 2006 ـ 1997 را دهه ريشه كنى فقر در جهان معرفى كرده و به دولت هاى عضو
توصيه نمايد اقدام هاى ملى را براى تحقق اين امر انجام دهند.(5)

همزمان با اين تلاش بين المللى دولت جمهورى اسلامى ايران نيز اقدام به تهيه
لايحه اى تحت عنوان ((لايحه فقرزدايى در كشور ج .ا. ايران)) نمود تا بتواند گامى
براى حل معضل فقر در جامعه بردارد .اين اقدام به نوبه خود قابل تقدير است, ولى
سوال اين جاست كه آيا قابليت هاى اين لايحه توانايى حل مسإله فقر را در جامعه
دارد يا خير؟ قرائن و شواهد نشان مى دهد كه اگرچه نتايج اجراى لايحه مزبور ممكن
است, مشكل تعدادى از فقراى جامعه را تخفيف دهد, ولى نخواهد توانست مشكل فقر را
در جامعه حل كند و يا آن را از جامعه بزدايد و ريشه كن كند, زيرا:

1ـ نگاه لايحه به مسإله فقر نگاهى است ايستا و نه پويا, يعنى حجم فقر را در
يك دوره مشخص (مثلا 78 ـ 1375) ثابت در نظر گرفته است, در حالى كه فقر خصلتى
فزاينده دارد و حجم آن متغير است.

2ـ دولت ج .ا.ايران به خصوص پس از پيروزى انقلاب اسلامى تلاش هاى ويژه اى براى
رسيدگى به احوال فقرا انجام داده است كه هر سال نسبت به سال قبل نيز از رشد و
توسعه برخوردار بوده است, ولى نه تنها مشكل حل نشده است, بلكه حجم فقر در جامعه
افزايش يافته است و اثرگذارى مساعدت هاى دستگاه هاى مسوول امدادى, در مقابل موج
فزاينده تورم كاهش يافته است. به عبارتى ديگر تلاش هاى گسترده و وسيع كميته امداد
امام خمينى, بهزيستى و نهادهايى چون بنياد مسكن, بنياد پانزده خرداد و موسسات
بخش خصوصى و غير آن نتوانسته اند, بر اثرهاى فقرزاى امواج تورم پيشى بگيرند و
اين تلاش هاى انسان دوستانه فقط توانسته است به داد كسانى برسد كه زير خط بقا
قرار مى گرفتند و ساير اقشار جامعه كه زير خط فقر قرار داشتند همچنان گرفتار فقر
مزمن باقى مانده اند و حجم آنها نيز همواره افزايش يافته است.

3ـ جامعه فقراى كشور را مى توان به دوگروه تقسيم كرد: گروه اول كه زير خط بقا
قرار دارند و مسإله حيات و مرگ آنها مطرح است و اينها همان هايى هستند كه
معمولا مورد عنايت مساعدت هاى نهادهاى امدادى نظير كميته امداد امام خمينى(ره),
بهزيستى و سايران قرار مى گيرند و گروه دوم آنهايى هستند كه زير خط فقر جامعه
قرار دارند, ولى شرايط زيستى بهترى از گروه اول داشته, اما تحت شرايط فقر مزمن
به سر مى برند.
اين خط فقر معمولا همه ساله براساس شاخص هاى هزينه و درآمد از سوى مركز آمار
ايران و بانك مركزى و يا مراكز دانشگاهى تعيين و اعلام مى شود. بررسى وضع جامعه
در سال هاى اخير نشان مى دهد كه جريان رسوب گروه زيرخط فقر در گروه زير خط بقا و
نيز از گروه بالاى خط فقر به گروه زيرخط فقر ادامه دارد و نسبت آنها پيوسته در
حال افزايش است. بنابراين اين فرضيه محتمل است كه ثمرهاى لايحه فقرزدايى باتوجه
به روند مزبور تنها به گروه اول (زير خط بقا) اختصاص پيدا كند.

4 ـ قريب به 15 % (درصد) جمعيت كشور به گونه اى تحت تكفل كاركنان وابسته به
بخش دولتى قرار دارند كه به هيچ وجه درآمد آنها كفايت از هزينه هاى جارى آنها را
نمى كند. بنابراين جزو فقراى جامعه محسوب مى شوند. علاوه بر آن قدرت خريد آنها بر
رونق اقتصادى جامعه نيز تإثير مى گذارد. وضعيت اشتغال مضاعف گروه سنى فعال
جامعه, معرف وجود فقر عمومى در جامعه است, زيرا دستمزدها و درآمدهاى جامعه
متناسب با ساعات كار متعارف (مثلا هشت ساعت) نيست و اين مشكل در بخش دولتى
بارزتر است و دولت نتوانسته است حقوق و دستمزد كاركنان خود را متناسب با كار
آنها پرداخت نمايد. در نظام حقوق و دستمزد جامعه بايد بين سه متغير; ساعات كار
متعارف روزانه (هشت ساعت) و ميزان حقوق و دستمزد با سطح هزينه براى يك زندگى
متعارف تناسب وجود داشته باشد كه متإسفانه براى شهروندان شاغل در بخش دولتى
چنين توازن و تناسبى وجود ندارد و كارمند دولت ناچار است به طور مضاعف در همان
شغل و يا مشاغل ديگر كار كند و ساعات مربوط به ساير نيازمندىهاى زندگى خود را
به اشتغال مضاعف اختصاص دهد تا حداقل هزينه زندگى خود را تإمين نمايد. اين
پديده عمومى, خود معرف فقر فراگير در جامعه است, و دولت در وهله اول به كادر
شاغل مربوط به خود اجحاف مى نمايد. اين وضعيت, يعنى تلاش شغلى مضاعف, متإسفانه
دامنگير ساير اقشار بخش خصوصى نيز مى باشد كه از سويى حكايت از فقر عمومى دارد و
از ديگر سو مويد بيمار بودن سيستم اقتصادى و نظام حقوق و دستمزد جامعه است.
بنابراين, لايحه فقرزدايى به هيچ وجه قادر به حل اين مشكل فراگير نخواهد بود.

5 ـ لايحه مزبور از حيث نامگذارى بايد تغيير نمايد, زيرا فقرزدايى فرايندى است
كه در چارچوب برنامه هاى كلى توسعه اقتصادى, اجتماعى و فرهنگى قابل حل است و نه
در قالب يك فعاليت خاص در كنار كاركردهاى سياست ها و برنامه هاى توسعه ملى,
بنابراين بهتر بود عنوان اين لايحه را ((لايحه كمك به فقرا و نيازمندان)) تعيين
مى كردند و نه لايحه ((فقرزدايى)).

6ـ هرتلاش در زمينه فقرزدايى بايد در درجه اول, عوامل زايش فقر را هدف قرار
دهد و به عبارتى با ((علت)) هاى توليد فقر برخورد نمايد, نه با خود فقر و
جلوه هاى آن به عنوان ((معلول)). لايحه فقرزدايى مزبور بيشتر معلول را هدف قرار
داده و كمتر به علت ها پرداخته است. در تحقيقات انجام شده, پيرامون علل فقر فردى
و جمعى و مشخصا عوامل زير معرفى شده اند كه با واسطه يا بدون واسطه مولد فقر در
جامعه هستند:
كاستى بنيادهاى زيستى و توزيع نامتعادل آن در كشور, كاستى خدمات عمومى, كاستى
سرمايه هاى فيزيكى, تورم سياست هاى اقتصادى آزادسازى, حوادث و ناامنى طبيعى و
اجتماعى, فقر والدين و تسلسل فقر, فقدان شغل درآمدزا, محيط زيست آلوده, كمى يا
فقدان امكانات بهداشتى و درمانى, سوء تغذيه, بيسوادى يا كم سوادى, ضعف مهارت,
قدر گرايى منفى, جمعيت زياد, آرزوهاى محدود و نظايرآن.(6)

از اين رو چنانچه تلاش ها متوجه ريشه كنى يا كم اثركردن كاركرد عوامل مزبور
نباشد, يقينا نتيجه مثبت و مفيدى در پى نخواهد داشت و برخورد با عوامل مزبور
مستلزم دگرگون كردن ساختار برنامه هاى توسعه اقتصادى و اجتماعى است تا در قالب
سياست ها و خط مشى ها و طرح هاى اجرايى برنامه هاى توسعه, عوامل مزبور ريشه كن شده
يا اثر آنها خنثى گردد.

بنابراين دولت بايد دو حركت همزمان را براى برخورد با پديده فقر در جامعه
تداوم بخشد:

اول, حركت فقرزدايى از طريق تحول در برنامه ريزىهاى توسعه اقتصادى و اجتماعى و
فرهنگى و ادغام آن در برنامه هاى توسعه.

دوم, حركت كمك به فقرا و مستمندان جامعه كه به هر دليلى ممكن است, از قبل
وجود داشته يا به وجود آيد. اين حركت جزئى از حركت اول بايد نگريسته شود و
نبايد همه مإموريت ها را از آن انتظار داشت و در حقيقت آن كه مسوول زدايش پديده
فقر است كليت برنامه هاى توسعه كشور است كه به وسيله دولت ها تهيه, تدوين و اجرا
مى گردد.


پاورقي ها:پانوشت ها:
1 ـ كتابى, احمد, نظريات جمعيت شناسى, چاپ اول, تهران, 1364, ص84 و 140.
2 ـ پطروس غالى, پطروس, دستور كار براى توسعه مركز اطلاعات سازمان ملل در
ايران, تهران, 1373, ص10.
3 ـ همان, ص 12.
world population data sheet , population Reference Bureav u.s.A , 1995.
1995 -4
The world Almanac 1996 , world Almanac BooKs , New Jersey , 1996. -5
6 ـ حافظ نيا, محمدرضا, شناخت عوامل فقر خانواده هاى تحت پوشش كميته امداد
امام خمينى(ره), گزارش شماره 9, دفتر مركزى امداد, تهران, 1372, ص91.

سيره امام حسن عسكرى(ع)

اشاره

بدون ترديد يكى از مسووليت ها و وظايف مهم بزرگان و دانشمندان متعهد, حفاظت از
سنگر عقايد و معارف اسلام از دستبرد تحريف و تغيير, و به تبع آن مبارزه و ستيز
با راهزنان فكر و انديشه اسلامى است, چرا كه سكوت و تساهل در برابر آنها, علاوه
بر اين كه موجب تزلزل انديشه مردم در اصول و اركان دين و تحريف حقايق مى گردد,
نوعى كتمان حقيقت نيز در پى دارد و انسان را مشمول اين آيه مى سازد كه: ((ان
الذين يكتمون ما انزلنا من البينات والهدى من بعد ما بيناه للناس فى الكتاب
اولئك يلعنهم الله و يلعنهم اللاعنون;(1) كسانى كه دلايل روشن و وسيله هدايتى را
كه نازل كرده ايم, بعد از آن كه در كتاب براى مردم بيان نموديم, كتمان كنند, خدا
آنها را لعنت مى كند و همه لعنت كنندگان نيز آنها را لعن مى كنند)).

سيره امامان(ع) ابعاد گوناگونى دارد. يكى از ابعاد مهم زندگى آنها دفاع از
حريم حرمت عقايد, معارف و فرهنگ اسلام ناب بوده. آنها در اين رهگذر كوشش فراوان
كردند, حتى در سخت ترين اوضاع, در برابر تحريف گران و راهزنان طريق عقيده
مى ايستادند, و به عالمان شيعه تإكيد مى ورزيدند كه در حفظ مرزهاى عقايد و فرهنگ
اسلام سر از پا نشناسند, و تا آخرين توان بكوشند, تا آن جا كه امام باقر(ع)
فرمود: ((علمإ شيعتنا مرابطون فى الثغر الذى يلى ابليس و عفاريته يمنعونهم عن
الخروج على ضعفإ شيعتنا, و عن ان يتسلط عليهم ابليس و شيعته النواصب, الا فمن
انتصب كان افضل ممن جاهد الروم والترك والخزر الف الف مره لانه يدفع عن اديان
محبينا و ذلك يدفع عن ابدانهم;(2) دانشمندان پيروان ما همانند مرزدارانى هستند
كه در برابر ابليس و لشكرهايش صف كشيده اند, و از حمله ورى آنها به شيعيان ما كه
توانايى دفاع از خود را ندارند جلوگيرى مى كنند, و نيز از تسلط ابليس و پيروان
ناصبى او بر آنها جلوگيرى مى نمايند. آگاه باشيد ارزش آن دانشمندان شيعه كه چنين
خود را در معرض دفاع قرار داده اند, هزار هزار بار بالاتر از سپاهيانى است كه در
برابر هجوم دشمنان اسلام از كفار و روم و ترك و خزر, پيكار مى نمايند. زيرا
دانشمندان شيعه نگهبانان عقايد و فرهنگ اسلام, و مدافع دين دوستان ما هستند, در
حالى كه مجاهدان, حافظ مرزهاى جغرافيايى مى باشند)).



حفاظت از مرزهاى معارف اسلام

امام حسن عسكرى(ع) چه در عصر پدر, و چه در دوران شش ساله امامت خود (از سال
254 تا 260 هـ.ق) علاوه بر طاغوت ستيزى, همواره با فرقه هايى كه به نام اسلام,
اسلام ناب را تحريف مى كردند ـ مبارزه مى كرد, و به طور مكرر در مورد خطر آنها به
شيعيان خود هشدار مى داد. آن حضرت در اين راستا, بسيار كوشيد, و با موضع گيرىهاى
قاطع در برابر آنها, به افشاگرى پرداخت و از گسترش افكار ناراستين آنها جلوگيرى
كرد, چرا كه وجود آنها سد بزرگى فرا راه تعميق و گسترش در رشد اسلام ناب بود, و
از سوى ديگر باعث تقويت دشمنان و طاغوت ها مى شد و در نتيجه آب به آسياب دشمن
مى ريخت.

امام حسن عسكرى(ع) با جاذبه و دافعه نيرومند, دوستان خالص و دانشمندان كارآمد
را به سوى خود جلب مى كرد, و مخالفان و منحرفان دوست نما را كه بر ريشه معارف
اسلام تيشه مى زدند به شدت دفع مى نمود, براى دريافتن اين مهم در سيره امام حسن
عسكرى(ع) نظر شما را به چند فراز جلب مى كنيم:

1ـ فارس بن حاتم, يكى از بدعت گزاران بود. جمعى گرداگرد او را گرفته بودند, او
با تحريف حقايق, مطالبى را به نام معارف اسلام بدانها مىآموخت, وى به تذكرات
امامان و علماى شيعه اعتنا نكرده و از كار خود دست نكشيد. سرانجام ابوجنيد, به
دستور محرمانه امام هادى(ع) او را به هلاكت رساند.

در پى اين عمل شجاعانه, امام هادى(ع) براى ابوجنيد, حقوق ماهيانه تعيين كرد.
پس از شهادت امام هادى(ع), امام حسن عسكرى(ع) به خصوص دستور داد كه حقوق
ماهيانه او را مانند سابق بپردازند, حتى در اين مورد براى يكى از نمايندگانش
نامه نوشت, به اين ترتيب براى نابودى بدعت و بدعتگزار, جديت مى نمود.(3)

2ـ امام حسن عسكرى(ع) شنيد شخصى به نام ((احمد بن هلال)) با خودنمايى و الفاظ
بازى فريبنده اى به عقيده صاف شيعيان مى تازد و با صوفى بازى و كج انديشى, عقيده
مردم را متزلزل مى كند, با اين كه بعضى مى خواستند او را درستكار و پاكدل و پارسا
معرفى كنند و مى گفتند: او 54 بار پياده براى انجام حج به مكه رفته است و…
امام حسن عسكرى(ع) با قاطعيت براى نمايندگانش در عراق نوشت: ((احذروا الصوفى
المتصنع; از آن صوفى ساختگى و دروغين, دورى كنيد)).

باز عده اى واسطه شدند تا بلكه فكر امام حسن(ع) را در مورد احمد بن هلال تغيير
دهند, امام با كمال صراحت بدون هيچ گونه ابهام فرمود: ((امر ما در مورد احمد بن
هلال كه خدايش او را نيامرزد, به شما رسيد, خداوند گناهان او را نمىآمرزد, و
لغزش او را پس نمى گيرد, او بدون كسب رضايت و نظريه ما, با استبداد رإى در امور
ما دخالت كرده است, و مطابق هوس هاى نفسانى خود رفتار مى كند, خداوند اراده كرده
كه او را به دوزخ بفرستد, ما صبر مى كنيم تا خداوند بر اثر نفرين ما, عمر او را
كوتاه كند)).(4)

3ـ امام حسن(ع) در سرزنش صوفيان و صوفى مسلكان, آن چنان برخورد شديدى مى كرد
كه در ضمن گفتارى كه به منزله بيانيه اى براى همه شيعيان در تمام اعصار بود,
چنين نوشت: ((الا انهم قطاع طريق المومنين, والدعاه الى نحله الملحدين, فمن
ادركهم فليحذرهم, وليصن دينه و ايمانه; آگاه باشيد آنان راهزنان طريق مومنان
هستند, و مردم را به راه ملحدان و منكران دين فرا مى خوانند, هر كس كه با آنها
رو به رو شود, بايد قطعا از آنها دورى كند, و دين و ايمان خود را از گزند آنان
حفظ نمايد)).(5)



موضع گيرى در برابر منكران خدا و دوگانه پرستان

اسحاق كندى, يكى از منكران اسلام و قرآن بود, و به عنوان دانشمند و فيلسوف
عراق در بين مردم شهرت داشت, مخالفت او با اسلام به اندازه اى بود كه تصميم گرفت
كتابى بر ضد قرآن بنويسد و به پندار خود تناقضات قرآن را در آن بيان كند.

امام حسن عسكرى (ع) از اين موضوع اطلاع يافت. يكى از شيعيانش را كه شاگرد
اسحاق كندى در علوم ادبى و غير مذهبى بود, به حضور طلبيد, او به محضر امام آمد.
امام حسن(ع) به طور محرمانه و خصوصى به او فرمود: ((سخنى به تو مىآموزم, نزد
اسحاق كندى برو و همين سخن را به او بگو, البته نه بدون مقدمه, بلكه نزد او برو
(با برنامه از پيش طرح شده) او را در كارى كه بر ضد قرآن شروع كرده, كمك كن.
وقتى كه با او دوست خصوصى و مإنوس شدى, به او بگو سوالى به نظرم آمده مى خواهم
آن را از شما بپرسم, او مى گويد بپرس, آن گاه به او بگو: ((اگر گوينده قرآن
(خداوند) نزد تو آيد, آيا ممكن است كه بگويد مراد من از آيات قرآن, غير از آن
معنايى است كه تو گمان كرده اى, بلكه منظور من معناى ديگرى است))؟!

اسحاق مى گويد: آرى چنين امكانى دارد.

در اين هنگام به او بگو: ((تو چه مى دانى, شايد منظور خداوند از آيات قرآن,
غير از آن معانى باشد كه تو مى پندارى)).

شاگرد مطابق دستور امام حسن(ع) نزد اسحاق كندى رفت, و مدتى او را در كارش
يارى رساند, به طورى كه كاملا با او مإنوس شد, تا اين كه در فرصتى به او گفت:
((استاد! آيا ممكن است كه خداوند غير از اين معنايى را كه تو از آيات قرآن
فهميده اى اراده كرده باشد))؟

استاد فكرى كرد و سپس گفت: سوال خود را دوباره بيان كن. شاگرد سوالش را تكرار
كرد.

استاد گفت: ((آرى ممكن است كه خداوند اراده معانى ديگرى غير از معناى ظاهرى
كه ما مى فهميم, كرده باشد)).

سپس به شاگرد گفت: اين سخن را چه كسى به تو ياد داده است؟ شاگرد پاسخ داد: به
دلم افتاد, و از تو پرسيدم. استاد گفت: اين كلام بسيار ارجمند و عميقى است كه
بعيد است از ناحيه تو باشد.

شاگرد گفت: اين سخن از امام حسن عسكرى(ع) است, استاد گفت: ((اينك حقيقت را
گفتى, چنين مسايلى جز از خاندان نبوت شنيده نمى شود)). آن گاه استاد درخواست آتش
كرد, و تمام آنچه را كه درباره وجود تناقض در قرآن, تإليف كرده بود سوزانيد و
نابود كرد.(6)

در فراز ديگرى از زندگى امام حسن عسكرى(ع) مى خوانيم: يكى از مسلمانان كه پدرش
دوگانه پرست بود, در ضمن نامه اى, از امام حسن(ع) خواست تا براى پدر و مادرش دعا
كند. امام حسن(ع) در پاسخ او نوشت: ((رحم الله والدتك, والتإ منقوطه;(7)
خداوند مادرت را رحمت كناد, آگاه باش كه تإ واژه والده دو نقطه دارد)). يعنى
خيال نكنى كه به جاى تا, يإ است و براى پدرت نيز دعا كرده ام نه, فقط براى
مادرت دعا كردم, چرا كه براى دو گانه پرستان دعا نمى كنم.



برخورد شديد با واقفيه و غلات

واقفيه فرقه اى بودند كه به هفت امام اعتقاد داشتند و امامت امامان بعد از
امام كاظم(ع) را قبول نداشتند. غلات گروه ديگرى از كژانديشان و تندروها بودند كه
امامان را بيش از حد خود بالا مى بردند, و در فكر و روش بر خلاف امامان(ع) حركت
مى كردند. امام حسن(ع) با آنان برخورد شديد نمود, آنها را از خود طرد كرد, و
شيعيان را از هرگونه گرايش و تمايل به آنها برحذر داشت, و با كمال صراحت از
آنها بيزارى جست, در اين رهگذر نظر شما را به دو حديث زير جلب مى كنم:

يكى از شيعيان كه در قسمت غرب ايران[ كرمانشاه و اطراف آن] مى زيست براى امام
حسن(ع) در ضمن نامه اى چنين نوشت: ((نظر شما درباره واقفيه چيست؟ آيا آنها را از
خود مى دانيد, يا از آنها بيزارى مى جوييد))؟

امام حسن(ع) در پاسخ او چنين نوشت: ((آيا نسبت به عمويت (كه از واقفيه است)
ترحم مى كنى؟ خدا او را رحمت نكناد, از او بيزارى بجوى. من در پيشگاه خدا از
گروه واقفيه بيزارم. آنها را به دوستى نگير. از بيمارانشان عيادت نكن, و در
تشييع جنازه آنها شركت منماى, هرگز بر جنازه آنها نماز نخوان…)).(8)

و در سرزنش غلات و تندروها در ضمن نامه اى نوشت: ((من شما را افرادى افراطى
مى دانم كه در پيشگاه خدا, دسته جدا كرده ايد و در نتيجه در خسران و هلاكت
افتاده ايد. هلاكت و عذاب از آن كسى است كه از اطاعت خداوند سرپيچى كند و نصيحت
اولياى خدا را نپذيرد, با اين كه خداوند به شما فرمان داده كه از خدا و رسول و
اولى الامر, اطاعت كنيد)).(9)



موضع گيرى امام حسن (ع) در برابر طاغوت ها

امام حسن(ع) در مدت شش سال امامت خود; يعنى از سال 254 تا 260 هـ.ق, با سه
طاغوت رو به رو بود كه عبارتند از: 1ـ معتز عباسى; 2ـ مهتدى; 3ـ معتمد
(سيزدهمين, چهاردهمين و پانزدهمين خليفه عباسى), در اين مدت به سبب پاسدارى از
اساس تشيع و اركان اسلام, از گزند آن ياغيان خودكامه, همواره با آنها درگير بود,
از اين رو, آن حضرت و يارانش هميشه در زندان هاى مختلف تحت شكنجه هاى طاقت سوز
قرار داشتند, و در خطر و خفقان بسيار شديد بودند, به طورى كه در مورد امام حسن
عسكرى(ع) نيز همچون جدش امام كاظم(ع) گفته مى شد: ((لا يزال ينتقل من سجن الى
سجن; همواره از زندانى به زندان ديگر, منتقل مى شد)).

معتز عباسى رسما به مإمور جلادش سعيد حاجب, چنين فرمان داد: ((اخرج ابا محمد
الى الكوفه ثم اضرب عنقه فى الطريق; ابومحمد (حسن عسكرى) را به سوى كوفه بيرون
ببر و در مسير راه (در جاى خلوت) گردنش را بزن)).(10)

امام حسن(ع) در عصر خلافت معتمد عباسى (256 ـ 279 هـ ق) مدتى در زندان صالح بن
وصيف بود, زمانى در زندان على بن نارمش و زمانى ديگر در زندان نحرير به سر
مى برد, حتى در زندان جاسوسى را بر او گماشته بودند, تا گفتار و رفتار آن حضرت
را گزارش دهد. ابوهاشم جعفرى, يكى از ياران آن حضرت مى گويد: با چند نفر در
زندان بودم, ناگاه امام حسن(ع) را وارد زندان كردند, در اين هنگام شخص بيگانه اى
كه از گروه ((جمحى)) بود, زندانى شده بود و ادعا مى كرد كه از علويان است, امام
حسن(ع) در غياب او, به يارانش كه در زندان بودند, فرمود: ((اين مرد جمحى از شما
نيست, از او برحذر باشيد, آنچه را گفته ايد در نامه اى نوشته و آن را در ميان
لباس هايش پنهان كرده است تا آن را به خليفه برساند)). يكى از حاضران لباس هاى او
را جستجو كرد, همان نامه را يافت كه مطالب خطرناكى در مورد زندانيان در آن
نوشته شده بود.(11)

راز آن همه فشارها, و آن همه زندانى شدن ها و سرانجام مسموم شدن و شهادت
امام(ع) چيزى جز اين نبود كه آن حضرت در حراست و حفظ اسلام از دستبرد تحريف ها و
گزند طاغوت ها, تا آخرين توان خود مى كوشيد, و سرانجام جانش را در اين راه فداى
اسلام كرد. او براى حفظ اين آرمان مقدس, همواره با شيعيان تماس داشت, و در همه
جا نمايندگانش حضور داشتند, و نامه هاى آن حضرت همواره به آنها مى رسيد. ارتباط
شيعيان با نمايندگان مخفى او برقرار بود. از سوى ديگر مطابق روايات بسيار, همه
مسلمانان مى دانستند كه حضرت قائم(عج) درهم كوبنده كاخ طاغوت ها, و احياگر آيين
ناب اسلام, از نسل آن حضرت است. از اين رو, نسبت به او احساس خطر بيشترى مى كردند.
محدث قمى در اين باره مى نويسد:

((سه نفر از خلفاى عباسى تصميم بر كشتن امام حسن(ع) گرفتند, زيرا به آنها خبر
رسيده بود كه حضرت مهدى(عج) از صلب او ظاهر مى شود)).(12)

آرى امامان(ع) اين چنين براى حفظ كيان دين, پافشارى نموده و رنج ها و مرارت ها
را تحمل مى كردند, ما نيز به پيروى از آنها بايد در اين راستا كوشا و جدى باشيم,
و هرگونه بى تفاوتى را از خود دور سازيم.


پاورقي ها:پانوشت ها:
1 ) بقره (2) آيه159.
2 ) ابى منصور, احمد بن على ابن ابى طالب طبرسى, احتجاج طبرسى, ج1, ص155.
3 ) شيخ مفيد, محمد بن محمد بن نعمان, ترجمه ارشاد, ج2, ص343.
4 ) علامه محمد باقر مجلسى, بحار, ج50, ص218.
5 ) محقق اردبيلى, حديقه الشيعه, ص592.
6 ) شيخ عباس قمى, انوار البهيه, ص349.
7 ) شيخ حر عاملى, اثباه الهداه, ج3, ص312.
8 ) على بن عيسى اربلى, كشف الغمه, ج3, ص312.
9 ) سيد محمد كاظم قزوينى, الامام الحسن العسكرى من المهد الى اللحد, ص81.
10 ) ابن شهر آشوب, مناقب آل ابى طالب, ج4, ص432.
11 ) امين الاسلام طبرسى, اعلام الورى, ص354.
12 ) محدث قمى, انوار البهيه, ص490.

ويژگى هاى رهبرى حضرت امام خمينى(س) و نقش عظيمى كه در احياى اسلام و تفكر دينى
ايفا كرد, ريشه در جهان بينى اسلامى و اصل توحيد و عبوديت حق دارد و با توجه به
اين اصل و شناخت اين ريشه است كه آن ويژگى ها و ابعاد شخصيتى امام قابل شناخت و
تبيين مى شود و بدون آن هرگونه تلاش در اين زمينه ناقص و بى فرجام است.

شناخت مبدإ و معاد و فلسفه آفرينش جهان و انسان, بعثت انبيا و رسول خاتم(ص)
و اتمام و تكميل نبوت به وسيله امامت و ضرورت حكومت اسلامى و جايگاه و نقش ولايت
فقيه در آن, شرايط احراز رهبرى و مقام ولايت و حجيت ادله اربعه (كتاب, سنت, عقل
و اجماع) به عنوان منبع صدور احكام در مورد موضوعات و حوادث واقعه, براى تبيين
تفكر دينى و نقش رهبرى امام راحل, يك ضرورت قطعى است.

آنچه در اين زمينه طرح مى شود صرفا ويژگى هاى يك شخص نيست. بلكه اشاراتى است به
بخشى از زواياى مكتب توحيد و ترسيمى است از شخصيت انسانى كه در اين مكتب شكل
گرفته و در نتيجه نمودهايى است از رهبرى اسلامى كه شعاع آن تمام سطوح مديريت را
در نظام اسلامى به گونه اى متناسب در بر مى گيرد.



از منظر بينش الهى

خداوند متعال: آغاز و پايان هستى است ((هو الاول و الاخر)).(1)

ـ آغازگر آفرينش و بازگرداننده آن است: ((الله يبدوا الخلق ثم يعيده)).(2)

ـ مالك حقيقى ملك هستى است: ((قل اللهم مالك الملك توتى الملك من تشإ و تنزع
الملك ممن تشإ)).(3)

ـ ملك هستى مخصوص اوست: ((له الملك))(4) و در دست او است: ((بيده الملك)).
(5)

ـ هيچ كس را امكان فرار از قلمرو حكومت او نيست: ((و لايمكن الفرار من
حكومتك)).(6)

ـ خورشيد و ماه و ستارگان در تسخير فرمان اويند, خلق و امر مخصوص او است:
((والشمس والقمر والنجوم مسخرات بامره الا له الخلق والامر)).(7)

ـ فرمان و تدبير همه چيز به دست اوست: ((فسبحان الذى بيده ملكوت كل شى و اليه
ترجعون)).(8)

ـ همه چيز در اختيار و تسخير فرمان اوست: ((لله الامر جميعا)).(9)

ـ تمام جهان هستى از آسمان ها(10) و زمين تا هر چه و هر كه در آنهاست و از
كهكشان ها و منظومه شمسى تا ذرات اتم و سلول هاى بدن انسان به اراده خداوند و بر
اساس مدارى كه او پى افكنده است, همواره راه اطاعت از فرمانش را مى پويند و
تسبيح گوى اويند: ((ان من شىء الا يسبح بحمده ولكن لاتفقهون تسبيحهم))(11) و
پيشانى تسليم بر سجده درگاهش مى سايند: ((و لله يسجد ما فى السموات و ما فى
الارض)).(12)

در فضاى اين حقيقت حاكم بر هستى بزرگ, چگونه مى توان پنداشت كه انسان اين جزء,
بسيار كوچك از هستى, عبث و بى هدف پا به عرصه هستى گذاشته است؟ : ((افحسبتم انما
خلقناكم عبثا و انكم الينا لاترجعون)).(13)

آيا انسان مى تواند خود را تافته اى جدا بافته از كل هستى هدفدار و قانونمند,
گمان كند كه يله و رها واگذارده شده است؟! ((ايحسب الانسان ان يترك سدى))؟(14)

در حالى كه هر آنچه در آسمان ها و زمين است تسليم اراده و فرمان آفريدگار
هستى اند: ((له اسلم من فى السموات والارض)).(15)

حقيقت در مورد انسان نيز كاملا روشن است, همان خدايى كه خالق هستى و آفريدگار
انسان است, يگانه هدف از خلقت انسان را عبادت حق دانسته است: ((و ما خلقت الجن
والانس الا ليعبدون))(16) و هم او كه امر و خلق مخصوص اوست, تنها مإموريت انسان
را در بندگى خالص خدا دانسته: ((و ما امروا الا ليعبدوا الله مخلصين له
الدين))(17) و در حالى كه حكومت را فقط مخصوص به خود اعلام مى فرمايد, انسان را
فرمان داده كه جز او را نپرستند و اين است دين استوار لكن اكثر مردم نمى دانند:

((ان الحكم الا الله امر ان لا تعبدوا الا اياه ذلك الدين القيم ولكن اكثر الناس
لايعلمون)).(18)

جالب است كه در بسيارى از آيات كه درباره خلقت عالم, و اين كه حكم و ملك و
ملكوت ويژه خدا است به صورت خاص انسان را مخاطب قرار داده و رجعت اجتناب ناپذير
او را به سوى خدا مورد تإكيد قرار داده است: ((اليه ترجعون)).(19)

آرى مشيت الهى در مورد انسان اين گونه تعلق گرفته است كه علاوه بر تبعيت قهرى
در قلمرو تكوين الهى, با برخوردارى از كشش هاى دو گانه خاكى و ملكوتى, غرائز
حيوانى و فطرت هاى متعالى و نيروى عقل و اراده, امكان انتخاب و زمينه تكليف
پذيرى در حيطه تشريع را داشته باشد: ((انا خلقنا الانسان من نطفه امشاج نبتليه
فجعلناه سميعا بصيرا))(20) پس انسان مى تواند با بهره گيرى از هدايت تكوينى و
تشريعى خداوند, همساز با مجموعه هستى, صراط مستقيم عبوديت حق را پيموده و عملا
سپاسگزار نعمت هاى الهى باشد و يا آن كه با سرپيچى از فرمان خدا, راه كفر را
پيشه ساخته و از كاروان هستى جدا افتد: ((انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما
كفورا)).(21)

تعمق در آيات قرآنى و مطالعه بيشتر روى ديدگاه هاى اسلام درباره خدا, جهان و
انسان; به خوبى تضاد عميق بين مبانى و اهداف آيين مقدس اسلام را در برابر بينش و
مبانى و اهداف الحادى و مادى به ويژه آنچه در غرب حاكم است روشن و آشكار مى سازد.
غربى كه با قرار دادن انسان به جاى خدا ((اومانيسم)) و آزاد پنداشتن وى از
بندگى خدا, او را در بند شكم و شهوت و در چاه تاريك طبيعت و عالم ماده زندانى و
ساقط و انسانيت و حيات طيبه و سعادت جاودانه انسان را به پاى سرمايه و سود و
متاع حيوه دنيا(22) قربانى كرده است. در حالى كه از نظر اسلام انسان با بندگى حق
و پيوند با مبدإ عزت, قوت و كمال مطلق است كه مى تواند از همه بندهاى عالم
طبيعت رهايى يافته و به آزادى راستين دست يابد و به اوج آسمان كمال و قله
انسانيت صعود كند.



رسالت رهبران الهى

پيامبران براى استقرار عدالت در جامعه بشرى مبعوث شدند: ((لقد ارسلنا رسلنا
بالبينات و انزلنا معهم الكتاب والميزان ليقوم الناس بالقسط)).(23) اما هدف
برتر بعثت كه عدالت جزيى از آن هدف و زمينه ساز تحقق آن است همانا دعوت و هدايت
مردم به بندگى و عبوديت حق است كه همواره ملازم با نفى و اجتناب از طاغوت بوده
است. ((و لقد بعثنا فى كل امه رسولا ان اعبدوا الله واجتنبوا الطاغوت)).(24)

اين هدف مشخصا منطبق با فلسفه خلقت(25) و يگانه مإموريت انسان در مسير زندگى
اوست.(26) و شعار لا اله الا الله به عنوان دژ استوار دين و عصاره مكتب توحيد(27)
با نفى غير خدا راهگشاى همين هدف براى فلاح و رستگارى انسان مى باشد.(28)

تلاش براى هدايت انسان ها به سوى بندگى خدا و اطاعت محض از او كه فلسفه خلقت
انسان و همسو و هماهنگ با مجموعه سير هستى است بدون محو موانع از قبيل طواغيت و
مترفين و ايجاد مقتضيات در مسير زندگى شخصى و اجتماعى بشر ميسور نيست و لازمه
اين امر تشكيل حكومت اسلامى است. همان گونه كه پيغمبر اكرم(ص) به آن اقدام نمود.


رهبر و حاكم در حكومت اسلامى يا به طور مشخص مانند پيغمبر و امامان معصوم ـ
عليهم السلام ـ منصوب مى شود, يا بر اساس معيارها و ضوابطى كه شارع مقدس تعيين
فرموده و همان مشخصه هاى عبوديت است, در زمان غيبت, شناخته مى شود(29) و با گزينش
و پذيرش از مجارى شرعى و توسط مردم, در جايگاه رهبرى استقرار مى يابد.

معيارها و شرايط احراز رهبرى در زمان غيبت, مرتبه اى متنزل از همان ويژگى هاى
پيغمبر و امام معصوم است و حدود وظايف و اختيارات وى نيز به طور كامل و در
امتداد وظايف و اختيارات پيامبر و امامان معصوم ـ عليهم السلام ـ برگرفته و
منبعث از مبدإ حق مطلق جل و علا است.
ولى فقيه همچون امام و پيغمبر هيچ گونه رإى و خواسته اى كه از غير خدا نشإت
گرفته باشد, ندارد و در حقيقت, ولايت فقيه, ولايت فقه و فرامين الهى و عدالت و
جامعيت است كه در شخص واجد شرايط متبلور شده است و همان گونه كه براى شخص غير
جامع شرايط هيچ گونه ولايتى متصور نيست, زوال شرايط در ولى فقيه موجب سلب ولايت
از وى شده و خود به خود از اين مقام منعزل مى شود و مردم نمى توانند از او پيروى
كنند. اين در حالى است كه عدم شناخت و پذيرش مردم نيز در مقام ثبوتى و جايگاه
حقيقتى مقام ولايت تإثيرى ندارد و طبيعى است كه در عين حال, اعمال ولايت منوط به
پذيرش مردم و تشكيل حكومت اسلامى است; همان طور كه پذيرش و عدم پذيرش مردم در
واقعيت مقام پيغمبر و امام معصوم ـ عليهم السلام ـ تإثيرى نداشته و حضرت
اميرالمومنين(ع) امام و رهبر است چه آن گاه كه خانه نشين است و چه زمانى كه كار
رهبرى جامعه را عهده دار مى شود.

هرچند ممكن است براى رهبرى و مديريت تعاريف جداگانه اى مطرح باشد اما به نظر
مى رسد اين دو مفهوم ضمن اين كه داراى مشتركاتى مى باشند رهبرى درسطح خود نوعى
مديريت عالى است و مديريت نيز با توجه به سطوح و مراتبش در حدى با رهبرى نسبت
به زير مجموعه آميخته مى باشد. به همين جهت آنچه در اين مبحث مطرح مى شود ناظر به
هر دو عنوان است و صرف نظر از مراتب هر يك, به عنوان وجه مشترك رهبرى و مديريت
ملحوظ شده است.

به هر حال رهبرى و مديريت در نظام اسلامى ثبوتا و اثباتا مبتنى بر ضوابط و
معيارهاى الهى است كه بدون شناخت دقيق معيارها و تطبيق دقيق آنها بر مصاديق در
مقام گزينش تمام رده هاى مديريت, تحقق كامل حكومت اسلامى غير ممكن است.

در اين مبحث مختصر, به طرح يكى از اين معيارها ـ به عنوان ويژگى اصلى رهبرى و
مديريت در اسلام ـ مى پردازيم معيارى كه اساسى ترين مشخصه امام نيز بود و تفصيل
ويژگى هاى ديگر كه عموما تجلى همين ويژگى اصلى است را به مجال ديگر وامى گذاريم.



عبوديت حق

عصاره اوصاف و شرايط احراز رهبرى و مديريت در اسلام, بندگى و عبوديت خداوند
متعال است به گونه اى كه مراتب رهبرى هموزن مراتب عبوديت است و اگر پيغمبر اسلام
افضل و خاتم انبياست, چون به بالاترين مرتبه عبوديت; يعنى عبوديت مطلقه كه
بالاترين حد كمال انسان است دست يافته است.

حقيقت بندگى خدا و اطاعت از او, قبل از آن كه در رفتار و عمل متجلى شود, يك
احساس درونى و باور قلبى است كه متناسب با قوت و ضعف آن, رفتارها و اعمال همگون
آن را باعث مى شود.(30)

ايمان و باور قلبى به نوبه خود نتيجه شناخت و معرفت و درجات آن است و معرفت
توإم با ايمان نسبت به مبدإ هستى و كمال مطلق, احساس خضوع و شيفتگى را در پى
دارد. بنابراين عبوديت و مدارج آن تابعى از مراتب معرفت, ايمان و عمل صالح است
و نتيجه نهايى آنها قرب هرچه بيشتر به خداوند متعال است.



قرب به خداوند

منظور از قرب و نزديكى به خداوند, نه قرب زمانى است و نه مكانى; چرا كه اين
دو از خصيصه هاى عالم طبيعت هستند و خدا فوق عالم طبيعت و آفريدگار آن است و نه
منظور قرب اعتبارى است و نه وهمى كه ساحت مقدس او از اين امور منزه است بلكه
حقيقتى است فراتر از همه اين مقولات. پشت سر نهادن تنگناى عالم طبيعت است و
پرواز در ملكوت. عبور از ظلمت عالم مادى است و پيوستن به نور كه, با مثالى
مى توان آن را براى تقريب به ذهن متنزل كرد: اگر در عالم طبيعت, خورشيد را كانون
نور و مبدإ تمام روشنايى ها فرض كنيم وقتى مى گوييم يك لامپ 1000 وات از يك شمع
كوچك به خورشيد نزديك تر است, منظور نزديكى زمانى, مكانى, وهمى و اعتبارى نيست,
بلكه نظر به اين حقيقت است كه ضمن اذعان به اين واقعيت كه تمام انرژىها و نورها
برگرفته از خورشيد است, لامپ 1000 واتى با برخوردارى از مرتبه بيشترى از نور,
حقيقت وجودى آن به خورشيد نزديك تر از آن شمع است. پس دست يافتن به مراتب قرب
الهى با معراج و نردبان عبوديت; يعنى صعود به مدارج بالاتر هستى و كمال و
شكوفايى هر چه بيشتر وجود و شخصيت حقيقى انسان.



بندگى و عشق

فطرت زيبا دوستى و گرايش به كمال, آن گاه كه با شناخت و احساس قلبى نسبت به
خداوند متعال ـ كه خالق تمام زيبايى ها و كمالات است و خود زيبايى و كمال مطلق
است ـ فعليت و شكوفايى يافت, اين ميل و گرايش تبديل به محبت و عشق و خضوع به
پيشگاه خداوند زيبايى و كمال مى شود: ((والذين آمنوا اشد حبا لله)).(31)

محبت و عشق به نوبه خود, تبعيت از محبوب و پيروى از خواست هاى او را: ((قل ان
كنتم تحبون الله فاتبعونى)).(32)

و محبت و عنايت ويژه محبوب را به همراه دارد: ((يحببكم الله و يغفر لكم
ذنوبكم)).(33)

شدت و ضعف محبت نسبت به محبوب از يك سو تابع شدت و ضعف كمال و زيبايى در
محبوب است و از سوى ديگر مرتبط با درجه شناخت و احساس قلبى نسبت به كمال و
زيبايى است و از آن جا كه زيبايى و كمال خداوند بى نهايت است و فطرت كمال جويى و
زيبايى دوستى و ظرفيت شناخت و باور نيز در انسان نامحدود است ـ بر اساس عرضه
نامحدود و تقاضاى بى حد ـ راهى بى پايان به سوى مقصدى نامتناهى فرا روى انسان باز
است كه هر چه بيشتر در ((صراط مستقيم)) عبوديت(34) به پيش تازد و به مرتبه اى
بالاتر از معرفت ايمان و تقرب دست يابد محبتش به خداوند بيشتر شده و تا عشق و
فناى در ذات حق صعود مى كند.



پيوستن قطره به دريا!

مرتبه نازل محبت, پيروى از امر و نهى (واجب و حرام) را همراه دارد و در مرتبه
بالاتر و در مقام عشق ديگر سخن از امر و نهى نيست بلكه پسند و ناپسند (مستحب و
مكروه) محبوب ملاك عمل محب است. اگر در مرتبه نازل محبت (مقام صبر), ((صبورانه))
گردن به تكليف مى نهد در اين مرحله رضامندانه (مقام رضا) برخواست مولا دل مى سپارد.


اما باز هم راه خلوص و ناب شدن باز است و در مرحله بالاتر, محب پاك باخته, از
((خود)) گذشته و ديگر ((خودى)) در برابر محبوب نمى بيند تا امر و نهى او را بر
((خود)) تكليف بداند يا پسند و ناپسند او را دلپذير ((خود)) احساس كند. در اين
مرحله قطره برخاسته از دريا به دريا مى پيوندد و با ذوب شدن در ((او)), جلوه گاه
مشيت حق مى شود.

امام خمينى, در كتاب آداب الصلوه, مى فرمايد: ((… آنچه در عبوديت از انيت و
انانيت مفقود شود, در ظل حمايت ربوبيت آن را مى يابد.(35) تا به مقامى رسد كه
حق تعالى سمع و بصر و دست و پاى او شود. چنانچه در حديث صحيح مشهور بين فريقين
وارد است.(36)

و چون از تصرفات ((خود)) گذشت و مملكت وجود را يكسره تسليم حق كرد و خانه را
به صاحب خانه واگذار نمود و فانى در ((عز ربوبيت)) شد, صاحب خانه, خود متصرف در
امور گردد. پس تصرفات او تصرف الهى گردد چشم او الهى شود و با چشم حق بنگرد و
گوش او الهى شود و به گوش حق بشنود…)).



عبوديت آن گاه مديريت

به اين ترتيب عبوديت و بندگى حق موجب همسويى و همگونى انسان با خدا گرديده و
او را در جايگاه ((خليفه و جانشينى خدا)) در زمين قرار مى دهد و تصدى مقام رهبرى
در جامعه اسلامى و درجات آن بستگى به مدارج عبوديت دارد.

اگر روزانه هر فرد مسلمان حداقل ده بار در نماز و تشهد آن, بعد از شهادت بر
يگانگى خدا و شريك ناپذيرى او(37) (توجه شود به شريك ناپذيرى خداوند در تمام
امور و زمينه ها از جمله عبادت و پيروى از حكم و حكومت او), رسالت پيغمبر اسلام
را مسبوق و همراه با عبوديت او گواهى مى دهيم.(38) متضمن اين معنى است كه آحاد
جامعه اسلامى بر اين باور و فرهنگ آراسته شوند كه شرط اصلى رهبرى و مديريت در
نظام اسلامى عبوديت حق است. عبوديتى كه داراى چنين ويژگى هايى است:

عبد را از رذايل اخلاقى و جاذبه هاى خاكى, گناه و دلبستگى به غير خدا دور
مى دارد.

قرب به خدا و اتصاف به صفات الهى را در بر دارد.

رفتار و اعمال عبد را تجليگاه مشيت معبود مى گرداند.

چنين ويژگى هايى طيف گسترده اى از خصوصيات ايجابى و سلبى را در شخص و شخصيت
رهبرى و مديريت به همراه دارد كه به برخى از آنها اشاره مى شود:

تشخيص الهام گونه خير و شر و حق و باطل و تصميم گيرى بر اساس وظيفه و حكمت.

جامع نگرى و توجه متناسب به تمام امور بدون تداخل و غفلت از امور.

شجاعت و قاطعيت در تصميم گيرى و در عين حال انعطاف پذيرى و سعه صدر و رعايت
اهم و مهم در چهارچوب اصول.

احساس محبت بى شائبه به تمام مخلوقات و مخصوصا انسان ها و وقف دانستن خود براى
سعادت و هدايت آنان بدون منت داشتن بر آنان و بدون توقع پاداش از هيچ كس جز خدا.


بهره گيرى و تمتع حداقل از امكانات و تطبيق معيشت و زندگى خود با سطوح پايين
جامعه.

نفوذ ناپذيرى در برابر وسوسه هاى شيطانى و تمايلات نفسانى و روابط شخصى و
گروهى.

پيش قدمى و سبقت از ديگران در التزام و عمل به قوانين و مقررات.

گزينش دستياران و مشاوران براساس معيارهاى الهى و به ويژه اخلاص در عبوديت حق.


برخوردارى از عزت و كرامت نفس همراه با كمال تواضع و فروتنى در برابر مردم.

شهامت و احساس قوت و قدرت در برابر ستمكاران و دشمنان حق.

عدم برترىجويى و سلطه طلبى بر مردم بلكه خود را خادم مردم دانستن.

و…

امام خمينى(ره) با ايمان راسخ به خداوند عالم و بينش روشن نسبت به هستى و
انسان از دريچه وحى و رسالت و پيوند عميق با قرآن و عترت و التزام عملى به
اوامر و نواهى الهى به مرتبه والايى از عبوديت حق دست يافت و مصداقى از: ((ان
صلوتى و نسكى و محياى و مماتى لله رب العالمين))(39) بود.

همين روحيه عبوديت و باور قلبى بود كه سخن و سكوت, قيام و قعود, حركت و سكون,
مهر و كين و در يك سخن تمام شوون و امور زندگى او را محتواى عبادى و وجهه الهى
بخشيده بود.

نور عبوديتى كه در قلب و قالب و باطن و ظاهر امام متجلى بود, از او بنده اى
ربوبى ساخته بود كه توانست در نقش يك مربى بزرگ, مليون ها انسان را در مسير
بندگى خدا تربيت كند و بسان خورشيدى عالمتاب بر جهان سرگشته امروز بتابد و
جان هاى پاك را نور هدايت و گرمى ايمان بخشد.

خلوص و اخلاص امام در بندگى خدا زمينه ساز تجلى نور معرفت و حكمت در آيند جان و
قلب او بود(40) كه وجودش را از ((خيركثير))(41) پر كرده و چشمه سارهاى حكمت را
بر زبان و قلمش جارى ساخته بود.(42)

پايدارى حركت امام در صراط مستقيم, عبوديت و تقرب مدام او به مبدإ بى زوال و
قيوم متعال, منشإ ثبات قدم, راست كردارى و استوارى مواضع امام بود.

با مرورى گذرا به صحيفه نورانى ده ها سال زندگى اجتماعى و سخنان و مكتوبات و
مواضع امام و عدم مشاهده دوگانگى و تضاد, فراز و نشيب, تذبذب و اعوجاج, نشانى
از پيوند او با مبدإ حق مطلق و دليلى است بر آن كه امام در هر موضع و مقامى جز
بر اساس تكليف و رضايت حق حركت نكرده است چرا كه اگر كسى تحت تإثير اغراض
نفسانى و دلخواه ديگران حركت كند مسير زندگى او همواره آميخته با انواع تهافت ها
و كژىهاى رسوا كننده است.

كوتاه سخن اين كه تمام خصوصياتى كه تحت عنوان نمودها و ويژگى هايى از عبوديت
حق ـ شرط اصلى رهبرى در اسلام ـ برشمرده شد ويژگى هايى است كه نويسنده در طى بيش
از بيست و چند سال همراهى و همدمى نزديك با امام به روش استقرإ دريافته و
تفصيلى از آن را در كتاب ((در سايه آفتاب)) تحرير كرده است, هرچند ارتباط
ريشه اى يكايك اين ويژگى ها و امثال آن با مسإله عبوديت حق از جنبه نظرى و با
بررسى آيات و روايات نيز قابل اثبات است.

ارائه كامل اين مبحث از بعد نظرى و استقرايى و ذكر مصاديق و مشاهدات عينى از
امام راحل و تإثيرات شگفت, گسترده و عميقى كه در پهنه گيتى و امتداد زمان بر
جاى گذاشت در هزاران كتاب نمى گنجد تا چه رسد در يك مقاله كوتاه و بضاعت و فرصت
اندك نويسنده اى چون حقير, كه از واماندگان كاروان عابدان سالك است.


پاورقي ها:پانوشت ها:
1 ) حديد (57) آيه3.
2 ) روم (30) آيه11.
3 ) آل عمران (3) آيه26.
4 ) فاطر (35) آيه13.
5 ) ملك (67) آيه1.
6 ) دعاى كميل.
7 ) اعراف (7) آيه54.
8 ) يس (36) آيه83.
9 ) رعد (13) آيه31.
10 ) ظاهرا منظور از آسمان ها در قرآن چيز فراتر از آسمانى است كه با رصدخانه
قابل شناخت است و ممكن است آسمان ظاهرى در قبال آسمان مورد نظر قرآن, زمين به
حساب آيد.
11 ) اسرإ (17) آيه44.
12 ) نحل (16) آيه49.
13 ) مومنون (23) آيه115.
14 ) قيامه (75) آيه36.
15 ) آل عمران (3) آيه83.
16 ) ذاريات (51) آيه56.
17 ) بينه (98) آيه5.
18 ) يوسف (12) آيه40.
19 ) در بيش از 40 آيه به بازگشت انسان به سوى خدا تصريح شده است.
20 ) انسان (76) آيه2.
21 ) همان آيه3.
22 ) ارضيتم بالحيوه الدنيا من الاخره فما متاع الحيوه الدنيا فى الاخره الا
قليل (توبه (9) آيه 38).
23 ) حديد (57) آيه24.
24 ) نحل (16) آيه36.
25 ) ذاريات (51) آيه56.
26 ) بينه (98) آيه5.
27 ) كلمه لا اله الا الله حصنى (حديث سلسله الذهب)
28 ) قولوا لا اله الا الله تفلحوا.
29 ) من كان من الفقهإ صائنا لنفسه حافظا لدينه مخالفا على هواه مطيعا لامر
مولاه…
30 ) قل كل يعمل على شاكلته (اسرإ (17) آيه81).
31 ) بقره (2) آيه165.
32 ) آل عمران (3) آيه32.
33 ) همان, آيه36.
34 ) و ان اعبدونى هذا صراط مستقيم (يس (36) آيه61)
35 ) العبوديه كنهها الربوبيه فما فقد من العبوديه وجد فى الربوبيه و ما خفى
من الربوبيه اصيب فى العبوديه (آداب الصلوه امام خمينى به نقل از مصباح
الشريعه).
36 ) ما يتقرب الى عبد من عبادى بشىء احب الى مما افترضت عليه و انه ليتقرب
الى بالنافله حتى احبه فاذا احببته كنت اذا سمعه الذى يسمع به و بصره الذى يبصر
به و لسانه الذى ينطق به و يده التى يبطش بها ان دعانى اجبته و ان سإلنى
اعطيته (حديث قدسى ـ اصول كافى ج235/2).
37 ) اشهد ان لا اله الا الله وحده لاشريك له.
38 ) و اشهد ان محمدا عبده و رسوله.
39 ) انعام (6) آيه162.
40 ) العلم نور يقذفه الله فى قلب من يشإ.
41 ) يوتى الحكمه من يشإ و من اوتى الحكمه فقد اوتى خيرا كثيرا.
42 ) ما اخلص عبد لله عزوجل اربعين صباحا الا جرت ينابيع الحكمه من قلبه على
لسانه (رسول اكرم) (بحارج242/70).

شكست يهوديان در مدينه(3)

قسمت پنجم

((و لولا ان كتب الله عليهم الجلإ لعذبهم فى الدنيا و لهم فى الاخره عذاب
النار;

و اگر نه اين بود كه خداوند ترك وطن را بر آنان مقرر داشته بود, آنها را در
همين دنيا مجازات مى كرد; و براى آنان در آخرت نيز عذاب آتش است!!



واژه جلإ

اگر قومى سرزمين خود را ترك كردند مى گويند جلاى وطن كردند, جلا يعنى روشنى و
ظهور, اين واژه در آيه هاى ((والنهار اذاجليها))(1) ((والنهار اذا تجلى))(2) و
امثال آن از همين ماده است. كسى را هم كه از شهرت برخوردار است مى گويند جلاست.

اگر گروهى در سرزمينى زندگى كنند, آن سرزمين به وسيله خانه ها و درختان و سكنه
مستور است وقتى كوچ كنند خانه هايشان ويران و درخت ها خشك مى شود و زمين شان آشكار
و روشن و منجلى مى شود, از اين جهت اگر گروهى از ديارشان هجرت كنند, جلاى وطن
كرده اند.



جلاى وطن به جاى عذاب الهى

اين جلاى وطن بر يهود بنى نضير تثبيت شد و اين ها بايد اين كار را مى كردند اگر
خداى سبحان اين حكم را براى يهود بنى نضير تثبيت نمى كرد و نمى فرمود شما بايد ترك
وطن كنيد ممكن بود آنان را هم مثل يهود بنى قريظه مستإصل و ريشه كن كند; عده اى
را به اسارت بگيرند و گروهى را هم بكشند لذا فرمود: ((و لولا ان كتب الله عليهم
الجلإ لعذبهم فى الدنيا و لهم فى الاخره عذاب النار)) يهوديان بنى نضير, هم در
مسائل نظامى با مشركان مكه در ارتباط بودند و هم در مسائل جاسوسى با منافقين
داخلى همكارى مى كردند.

اگر اين دسته از يهوديان را از جزيره العرب بيرون نمى كردند در تمام جنگ هايى
كه اسلام در پيش داشت از نظر نظامى و اطلاعاتى آسيب مى ديد, چون اينان متمكن و
مال دار بودند و از همين راه مى توانستند آسيب برسانند.

((و لولا ان كتب الله عليهم الجلإ لعذبهم فى الدنيا و لهم فى الاخره عذاب
النار))

اگر اينان مإمور به جلإ وطن نمى شدند ممكن بود مانند يهود بنى قريظه به اسارت
و قتل محكوم بشوند; هرچند جلاى وطن به نوبه خود يك عذاب شديد است.

در سوره مباركه نسإ جريان جلاى وطن را در حد قتل مى داند: ((ولو انا كتبنا
عليهم ان اقتلوا انفسكم إو اخرجوا من دياركم ما فعلوه الا قليل منهم و لو انهم
فعلوا ما يوعظون به لكان خيرا لهم و اشد تثبيتا))(3) در اين آيه مسإله جلاى وطن را
در كنار قتل ياد كرده است, چون جلاى وطن هم بالاخره گذشته از دشوارى آن يك عذاب
رسوايى را به همراه دارد اما در برابر آن عذاب ريشه كن شدن و يا اسارت, عذاب
خفيف ترى است لذا فرمود اگر مسإله جلاى وطن براى آنان مقدر نمى شد به عذاب
دردناك ترى دچار مى شدند. واو در ((و لهم فى الاخره عذاب النار)) يا استيناف است
كه در اين صورت, اين جمله, جمله تازه است, يا اگر عطف است عطف جمله بر جمله است
و عطف بر ((لعذبهم فى الدنيا)) نيست, چون جمله قبلى اين است كه اگر خدا حكم جلاى
وطن را بر آنان تثبيت نمى كرد در دنيا عذابشان مى كرد, ولى چون محكوم به جلاى وطن
شدند ديگر به عذاب دنيايى محكوم نشدند. اگر ((و لهم فى الاخره عذاب النار)) و
عطف بر ((لعذبهم)) باشد معنايش اين است كه اين جلاى وطن باعث شد كه آنان در آخرت
هم نجات پيدا كردند در حالى كه در آخرت يقينا معذبند. پس عبارت ((و لهم فى
الاخره عذاب النار)) يا عطف جمله بر جمله است يا واوش استيناف است به قرينه عقلى
كه در خود آيه است.

سوال چرا يهود بنى نضير به اين عذاب جلاى وطن گرفتار شد و چرا ما بايد عبرت
بگيريم كه مى فرمايد ((فاعتبروا يا اولى الابصار)).

براى اين كه ((و ذلك بانهم شاقوا الله و رسوله)). اينها مشاقه كردند يعنى بين
خود و بين دين يك دره اى و يك شقاقى ترسيم كردند كه خود در يك شق قرار گرفتند و
دين در شق ديگر.

((محاده)) به همين معناست, در اواخر سوره مباركه مجادله آمده است: ((ان الذين
يحادون الله و رسوله))(4) آنان كه محاده مى كنند; يعنى حدشان را از حد قرآن و
دين خدا جدا مى كنند و خود را در يك حد مى بينند و اسلام را در حدى ديگر, به دنبال
دين نيستند, بلكه محاده دارند; يعنى حد جدايى دارند. مشاقه هم اين چنين است
يعنى اينان در يك طرف اند و دين و قرآن در طرف ديگر ((ذلك بانهم شاقوا الله و
رسوله)) اين صغراى قياس ((و من يشاق الله فان الله شديد العقاب)) هركس با خدا
درافتد خدا شديدالعقاب است اين كبرى. چون اين كبرى يك اصل كلى است لذا به همه
مى فرمايد: ((فاعتبروا يا اولى الابصار)) يعنى آن چه كه درباره يهوديان بنى نضير
گذشت اختصاص به گذشته ندارد, بلكه درباره ديگران هم هست.



تعبيرات تهديدى خدا

اين لطف الهى است كه در خيلى از موارد, عذاب و وعيد الهى را تلويحا اما وعده
را تصريحا ذكر مى كند; يعنى مى فرمايد: ((لئن شكرتم لازيدنكم)) اما لئن كفرتم
لاعذبنكم نيست بلكه ((و لئن كفرتم ان عذابى لشديد))(5) اين تلويح نشانه آن است
كه لطف خدا بيشتر از قهر اوست.

مطلب ديگر اين است كه در اين گونه از موارد اين آيات, انشايى است نه اخبارى,
همه اينها تهديد است, تهديد اخبار نيست انشا است و انشا, صدق و كذب ندارد. اگر
خداى سبحان, خلف وعيد كرد محال نيست; يعنى اگر فرمود كسى كه معصيت كند من او را
مى گيرم و بعد نگرفت و عقاب نكرد, اين چنين نيست كه معذورى به همراه داشته باشد,
چون اين خبر نيست تا تخلف بشود و كذب درآيد. نوع اين تعبيرات, تهديدى است,
تهديد مثل وعده لسانش لسان انشا است كه صدق و كذب ندارد.

تازه اگر اخبار هم باشد نه انشا آيه سوره مباركه شورى مخصص اين اطلاقات است.
در خيلى از موارد اين آيات اطلاق دارد كه هر كسى معصيت بكند خدا او را مى گيرد,
اما اين آيه تخصيص خورده است به آنچه كه در سوره شورى است كه: ((و ما اصابكم من
مصيبه فبما كسبت ايديكم و يعفوا عن كثير))(6) يعنى همه مصائبى كه به شما رسيده
نتيجه دست رنج خود شماست, اما اين چنين نيست كه همه دست رنج شما را ما كيفر
بدهيم بلكه خدا از بسيارى از لغزش هاى شما مى گذرد. اين دو جمله ((يا من يقبل
اليسير و يعفوا عن الكثير)) از اين كريمه اقتباس شده است.

پس آن جمله تهديدى و انشايى است نه اخبارى, اگر هم اخبارى باشد مقيد يا مخصص
به اين آيه سى ام سوره شورى است كه در بالا آورديم.

اين ((يعفوا عن كثير)) وعده است اما چون خلف وعده محال است ما مى دانيم يقينا
به وعده عمل مى كند, ولى خلف وعيد معذورى به همراه ندارد. ما هرگز يقين نداريم
كه خدا به وعيدش عمل مى كند لذا بين خوف و رجا به سر مى بريم, اگر يقين داشته
باشيم كه خدا به وعيدش عمل مى كند به طور كلى از نجاتمان نا اميد مى شويم, پس چون
احتمال عفو هست بين خوف و رجا به سر مى بريم.

اما خداى سبحان از چه كسى و از كدام گناه عفو مى كند, مجمل است, از اين رو باز
بين خوف و رجاييم.

بنابراين اين كبراى كلى كه فرمود: ((و من يشاق الله فان الله شديد العقاب))
از چند ناحيه اميد رحمت را هم به همراه دارد يكى اين كه نفرموده و من يشاق الله,
حتما يعذب الله بلكه تلويحا فرمود: ((فان الله شديد العقاب)) و هم اين كه اين
وعيد است و خلف وعيد, ميسر است و ثالثا: آيه سوره شورى هم مخصص يا مقيد اين
اطلاق است.



((ما قطعتم من لينه إو تركتموها قائمه على اصولها فباذن الله و ليخزى
الفاسقين; آن چه درخت خرما بريديد يا آنها را[ دست نخورده] بر ريشه هايشان بر
جاى نهاديد, به فرمان خدا بود, تا نافرمانان را خوار گرداند.))

گاهى احكام استثنايى به عنوان قضاياى شخصى در صدر اسلام اتفاق مى افتاد, يكى از
آنها همين است كه در اين آيه آمده است: ((ما قطعتم من لينه إو تركتموها قائمه
على اصولها)) در اسلام قطع درختان در جنگ, نهى شده است, ولى در خصوص جريان
يهوديان بنى نضير و جلإ وطن آنان, مسلمين مجاز بودند كه براى رسوايى آنان بعضى
از درختانشان را قطع كنند, چون قطع درخت يك خفتى براى آنان داشت. عده اى اعتراض
مى كردند كه اين چه كارى است كه مى كنيد؟ شما كه ما را از فحشا و منكر باز
مى داريد, پس چرا قطع درخت را ـ كه كار منكرى است ـ انجام مى دهيد؟ آيه نازل شد
كه اين يك قضيه شخصيه است و فقط به دستور ذات اقدس اله است.

بنابراين درختانى كه شما قطع و يا ابقا مى كرديد همه به اذن خدا بود, پس ديگر
جايى براى اعتراض نيست.



برداشت زمخشرى از آيه

امام فخر رازى ـ كه اشعرى مذهب است ـ از اين جمله ((فاعتبروا يا اولى
الابصار)) جايز بودن قياس را استفاده مى كند. مفسر ديگر اهل سنت, جارالله زمخشرى,
با ديدگاه اعتزالى, مى گويد: اين آيه, دليل بر آن است كه اجتهاد جايز است, چون
مجاهدين در جريان جلاى وطن يهوديان بنى نضير, درختان مرغوب خرما (لينه) و
غيرمرغوب (اجوه) را قطع مى كردند, يهوديان وقتى از آنانى كه درختان غير مرغوب را
قطع مى كردند, مى پرسيدند: چرا اين كار را مى كنيد؟ مى گفتند: ما درختان مرغوب را
براى پيامبر گذاشته ايم. و هنگامى كه از علت قطع از قطع كنندگان آن درختان مرغوب
(لينه) سوال مى كردند, جواب مى شنيدند كه: ما اين كار را ((غيضا للكفار)) انجام
مى دهيم.

زمخشرى مى خواهد از اين جريان استفاده كند كه اولا: اجتهاد جايز است و ثانيا:
هر مجتهدى مصيب است. تفاوت آنان با اماميه در اين است كه اماميه اصل اجتهاد را
تجويز مى كنند, اما قائل به تخطئه است نه به تصويب; يعنى هر مجتهدى مصيب نيست.

در پاسخ زمخشرى بايد گفت: آن چه در اين جريان واقع شد از باب اجتهاد نيست,
بلكه فقط به خاطر اجازه رسول اكرم(ص) بود, چون اجتهاد, سير در مفاهيم و قواعد
كلى است. انتخاب نوع درختان, تخيير عقلى و به دست خود مجاهدين بود, و تخيير
عقلى ربطى به استنباط قانون كلى از يك قاعده اساسى اصولى ندارد.

پس سخن زمخشرى ناتمام است و نه اصل اجتهاد را مى توان از اين قضيه استفاده كرد
و نه مصيب بودن هر مجتهدى را.

اما چرا خدا اذن داد؟ چون ((و ليخزى الفاسقين)) اين ((وليخزى)) عطف به محذوف
است يعنى اذن خدا براى منافعى است كه يكى از آن منافع رسوا كردن يهوديان
بنى نضير است كه كلا مستاصل و از خانه ها و باغ هايشان كنده شوند.

ضمير در ((إو تركتموها)) نيز به ((ما)) برمى گردد, چون ما منصوب است, و سر
تانيث ضمير نيز به اعتبار كلمه ((لينه)) است.ادامه دارد


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) شمس (91) آيه 3.
2 ) ليل (92) آيه 2.
3 ) نسإ (4) آيه 66.
4 ) مجادله (58) آيه 5.
5 ) ابراهيم (14) آيه 7.
6 ) شورى (42) آيه .3.

پاورقي ها:

طب سوزنى و بهبودى جريان خون در چشم ها
محققان ژاپنى مى گويند اجراى روش طب سوزنى كه طى آن سوزن هاى ظريفى در نقاط خاصى از دست فرو برده مى شود مى تواند جريان خون را به چشم ها افزايش دهد.
محققان در نشست ساليانه انجمن بينايى و چشم پزشكى در فورت لاراديل در فلوريدا اعلام كردند در حالى كه اين تحقيق تنها در مورد شمار اندكى از داوطلبان سالم انجام شده است, مى تواند به معالجه بيمارىهاى متعدد چشمى كه در اثر كمبود جريان خون به بخش هايى از چشم ايجاد مى شود بينجامد.
دكتر كازوهيكو مورى, از بخش چشم پزشكى دانشگاه طب كيوتو, سوزن هاى طب سوزنى را به پشت دست ها در نزديكى انتهاى انگشت شست فرو برد و بعد از يك ليزر اسكن براى اندازه گيرى جريان خون به سرخرگ شبكيه چشم استفاده كرد.
سرخرگ شبكيه يك رگ مهم خونى است كه مواد غذايى را با خود به مركز بينايى چشم مى برد.
در اندازه گيرىهاى انجام شده توسط جريان سنج شبكيه هايدلبرگ حجم, سرعت, و تعداد گلبول هاى خون در جريان خون شبكيه افزايش قابل توجهى يافت.
جريان سنج شبكيه يك دستگاه استاندارد اندازه گيرى آزمايشگاهى است.
گابور هولو, متخصص بيمارى آب سياه چشم از دانشگاه طب سمل ويس در بوداپست مى گويد: تحقيقات طب سوزنى ممكن است به عنوان روشى براى بهبود جريان خون به اين بخش حياتى بينايى مفيد واقع شود.
دانشمندان مى گويند روش هاى مشابهى بر روى مبتلايان به بيمارىهاى چشمى مورد آزمايش قرار مى گيرد تا مشخص شود آيا طب سوزنى سلامت چشم ها را بهبود مى بخشد يا خير.
طب سوزنى بر اساس تحريك سيستم هاى فيزيولوژيكى خاصى بنا نهاده شده است كه يكى از اين سيستم ها قادر به افزايش جريان خون است.

عامل اصلى بروز گردبادها و توفان هاى موسمى
گروهى از پژوهشگران دانشگاه لندن در يك تحقيق جديد كه در نشريه تحقيقات ژئوفيزيكGeophysical research letters به چاپ رسيده است ازدياد دماى اقيانوس ها را از جمله عوامل اصلى بروز گردبادهاى شديد و توفان هاى سهمگين ذكر كرده اند.
گروه محققان دانشگاه لندن با جمع آورى اطلاعات مربوط به دماى اقيانوس ها از سال 1886 تا سال جارى و مقايسه آن با تعداد گردبادهايى كه در هر سال به وقوع پيوسته است به اين نتيجه رسيده اند كه رابطه آمارى بسيار قدرتمندى ميان يك دماى بحرانى و بروز توفان ها و گردبادها وجود دارد.
آمار موجود و شواهد عملى نشان مى دهد هنگامى كه دماى اقيانوس ها از آستانه 27 درجه سانتى گراد بالاتر مى رود زمينه براى بروز گردبادها فراهم مى شود. آب اقيانوس ها در اين دما تبخير مى گردد و به صورت يك توده ابر در مىآيد و تغليظ اين توده بخار آب موجب آزاد شدن مقدار زيادى انرژى مى شود. انرژى آزاد شده توده هاى هواى موجود در ابر را گرم مى كند و سبب مى شود تا ابر همچون بادكنكى كه در آن دميده شده به طبقات بالاتر جو صعود كند.
در اغلب موارد ابرها پس از رسيدن به طبقات بالاتر يا به وسيله باد به اطراف رانده مى شوند و يا آن كه بى حركت در جاى خود باقى مى مانند. اما اگر ابرها در هنگام صعود به طبقات فوقانى جو دچار حركت دورانى شوند و به چرخش درآيند نوعى محور دوران براى توده ابر به وجود مىآيد كه در رإس آن فشار دچار افت مى شود. در اين اثنا تبخير مقادير بيشتر آب از سطح اقيانوس بر حجم اين توده دوار اضافه مى كند. اگر عواملى نظير باد و بروز رعد و برق نيز در كار باشند شكل گيرى گردباد سرعت بيشترى پيدا مى كند.
از آن جا كه سرعت باد در ارتفاعات مختلف متفاوت است نوعى تنش طولى در بدنه توده ابر به وجود مىآيد اگر ميزان اين تنش كم باشد توده چرخنده بخار آب حالت عمودى خود را محفوظ نگاه مى دارد و به تدريج بر ميزان انرژى درون خود مى افزايد.
بر عكس اگر ميزان تنش طولى زياد باشد توده دوار ارتفاع خود را از دست مى دهد و در سطح گسترده اى پخش مى شود و خطرى به بار نمىآورد.
اگر توده ابر در حالت قائم به دوران خود ادامه دهد بر ميزان اندازه حركت (مومنتوم) و انرژى دورانى آن به حد قابل ملاحظه اى افزوده مى شود.
اين توده در مراحل شكل گيرى در عين حركت چرخشى نوعى حركت انتقالى به سمت ساحل نيز پيدا مى كند. سرعت اين حركت معمولا در حدود 20 تا 30 كيلومتر در ساعت است و اما در بسيارى از موارد مى تواند تا 70 كيلومتر در ساعت نيز افزايش يابد.
وقتى دماى اقيانوس ها از 27 درجه بالاتر رود بر ميزان اين گونه گردبادها كه از سطح اقيانوس برمى خيزند افزوده مى شود. بسيارى از اين گردبادها در هنگام رسيدن به ساحل توان خود را از دست مى دهند و از بين مى روند.
اما اگر در اثناى حركت گردباد به سمت ساحل ديگر عوامل جوى نيز در خشكى به آن كمك رسانند, گردباد مى تواند به نيروى سهمگينى بدل شود و خسارات زيادى به بار آورد.
آمار جمع آورى شده در قرن اخير نشان مى دهد كه طى سه سال 1933, 1969 و 1995 كه تعداد گردبادها در سطح جهانى بالاتر از حد متوسط سال هاى ديگر بود ميزان دماى اقيانوس ها براى مدتى نسبتا طولانى بالاتر از 27 درجه سانتى گراد باقى مانده بود.
محققان در پاسخ به اين پرسش كه چه رابطه مستقيمى ميان گرم شدن اقيانوس ها و بروز گردبادها وجود دارد به اين نكته توجه كرده اند كه وقوع گردبادها با يك پديده شگفت انگيز جوى موسوم به لايه معكوس كننده دما ارتباط دارد. بر اساس يك قاعده در مطالعات لايه هاى جو هر اندازه كه در لايه جو بالاتر برويم از دماى محيط كاسته مى شود. اما در ارتفاع بين يك تا دو كيلومترى بالاى اقيانوس هاى اطلس و آرام اين قاعده معكوس مى شود و دما به جاى افت دچار افزايش مى شود.
در حالت عادى و دماهاى معمولى وقتى ابرهايى كه از سطح اقيانوس ها بخار شده اند به اين لايه هاى معكوس كننده دما مى رسند و در معرض ازدياد دما قرار مى گيرند دچار پراكندگى و تبخير مى شوند و خطر پيدايش گردباد از بين مى رود.
اما وقتى دماى سطح اقيانوس از 27 درجه سانتى گراد بالاتر باشد ابرهايى كه از سطح اقيانوس ها بخار مى شوند وقتى به لايه معكوس كننده دما مى رسند از دماى بالاترى نسبت به دماى موجود در اين لايه برخوردارند و بنابراين دچار پراكندگى نمـى شوند و بـه ايـن ترتيب احتمـال وقـوع گردباد به ميزان زيادى افزايش مى يابد.
به نوشته تايمز دانشمندان معتقدند در كنار نقش اقيانوس ها بايد به عوامل محيطى ديگرى نظير باران هاى موسمى در آفريقا و جريان آب هاى گرم و سرد در اقيانوس ها نظير جريان آب سرد ((ال نينو)) در اقيانوس آرام توجه كرد و با در نظر گرفتن تإثير مجموع اين عوامل به تصوير روشن ترى از مكانيزم شكل گيرى گردبادها دست يافت.

ارتباط بين فشار خون بالا و نابينايى
به گفته محققان دانشگاه هاروارد در صورت ابتلإ فرد به يك نوع فشار خون بالا احتمال بروز نابينايى مرتبط با بالارفتن سن حدود 50 درصد افزايش مى يابد.
دانشمندان در نشست تحقيقاتى در خصوص بينايى در فورت لاراديل, فلوريدا اعلام كردند: فساد لكه چشم مرتبط با بالارفتن سن, علت اصلى بروز نابينايى در افراد بالاى 60 سال است كه غالبا در افراد مسنى كه داراى فشار خون بالاى دياستوليك, به اصطلاح عدد ((بالا)) در درجه بندى فشار خون هستند بروز مى كند.
دكتر عامد آجانى استاد دانشكده پزشكى دانشگاه هاروارد در بوستون و همكارانش اطلاعات به دست آمده از تحقيق پزشكان را كه بر روى بيش از 22 هزار مرد انجام گرفت مورد بررسى قرار دادند. اين محققان دريافتند افرادى كه فشار دياستوليك آنها بالاى درجه 90 بود استعداد بيشترى براى ابتلا به بيمارىamd داشتند.
محققان معتقدند فساد عضلانى در اثر رشد بيش از حد رگ هاى خونى چشم بروز مى كند و سرانجام منجر به بروز خون ريزى و از بين رفتن مركز بينايى مى شود. در حدود 1/7 ميليون نفر بالاى سن 65 سال در آمريكا مبتلا بهamd هستند. زنان بيش از مردان به اين بيمارى مبتلا مى شوند.
آجانى مى گويد: فشار خون در صورتى زياد تلقى مى شود كه فشار دياستوليك بالاتر از 90 و فشار سيستوليك 140 يا بالاتر از آن باشد.
فشار خون بالا هم چنين با بيمارىهاى قلبى و سكته مرتبط است.
اين محقق ارتباط ضعيف ترى بينamd و فشار سيستوليك يافته است (در حدود 19 درصد افزايش خطرO O.(

آلودگى هاى محيط زيست و ناهنجار اجتماعى
آلوده كننده هاى شيميايى محيط زيست مى توانند نقش مهمى در بروز رفتارهاى خشونت آميز در افراد ايفا كنند.
يك كارشناس علوم سياسى در امريكا اعتقاد دارد مواد مسموم شيميايى مانند برخى فلزات داخل آب, مكانيسم كنترل عصبى را كه در افراد رفتارهاى خشونتآميز را كنترل مى كند, برهم مى زنند.
((راجر ماسترز)) از كالج ((دارتموس)) همپشاير مى گويد: عوامل روانى, اجتماعى و اقتصادى بر رفتار افراد تإثير دارند. اما همه رفتارهاى غير عادى را نمى توان با اين عوامل توجيه كرد.
آمار موجود در مورد آلودگى هاى محيط زيست مى تواند شيوع رفتارهاى غير اجتماعى را توجيه نمايد.
وى در تحقيقات خود به بررسى آمار جرايم كه توسط سازمان اف بى آى گردآورى شده و هم چنين اطلاعات جمع آورى شده در مورد آلودگى شيميايى محيط زيست در مناطق مختلف پرداخته است. آژانس محافظت محيط زيست اين اطلاعات را جمع آورى مى كند.
اين محقق امريكايى پس از در نظر گرفتن متغيرهاى ديگر مانند حجم جمعيت, عوامل اقتصادى و اجتماعى متوجه شده است آلودگى هاى محيط زيست تإثيرى مستقل بر رفتارهاى ضد اجتماعى و خشونتآميز بود.
بر اساس اين تحقيقات در مناطقى كه ميزان آلودگى سرب و منگنز زياد است, آمار متوسط جرايم سه برابر ميزان متوسط آن در كل كشور است.
((ماسترز)) مى گويد: قرار گرفتن در مقابل آلودگى هاى شيميايى محيطى باعث مى شود تعادل شيميايى مغز بر هم بخورد و مكانيسم كنترل رفتارهاى خشونت آميز و ضد اجتماعى مختل گردد.
وى تإكيد مى كند آزمايش هاى انجام شده در محيط كشت آزمايشگاهى نشان مى دهد سرب باعث اختلال فعاليت سلول هاى ((گليال)) مى شود. اين گروه سلول نقش تميز كردن بافت عصبى از مواد شيميايى ناخواسته را بر عهده دارند. به نوشته شماره اخير مجله علمى نيوساينتيست, در افرادى كه از كمبود كلسيم رنج مى برند, منگنز باعث مى شود جذب پيام رسان هاى شيميايى ((سرتونين)) و ((دوپامين)) در بخش هايى از مغز مختل شود.
اين پيام رسان هاى شيميايى در كنترل رفتارهاى خشونتآميز تإثير دارند.
برخى از محققان ضمن با اهميت خواندن نظريه جنجال برانگيز ((ماسترز)) نياز به تحقيقات بيشتر در اين زمينه را لازم مى دانند.
((اليسترهى)) از دانشگاه ليدز انگلستان مى گويد: اين نظريه جالب است, اما بايد توجه داشت كه نمى توان با قاطعيت گفت افرادى كه در مناطق آلوده زندگى مى كنند, تمام اين آلودگى هاى شيميايى را جذب مى كنند.
پاورقي ها:

جهان اسلام

رهبر جماعت اسلامى مصر توسط نيروهاى امنيتى مبارك به شهادت رسيد.(21/3 /
76)

امريكا با شناسايى بيت المقدس به عنوان پايتخت رژيم صهيونيستى عليه مسلمانان
اعلام جنگ كرد.

استادان دانشگاه هاى كويت خواستار مقابله با برنامه هاى ضد اسلامى غرب شدند.(24
/ 3/76)

موج بازداشت شيعيان در ايالت اورتار پرادش هند بالا گرفت.(9/4/76)

يك روحانى شيعه در زندان هاى بحرين به شهادت رسيد.(10/4/76)

بيانيه هاى علماى اسلام: اهانت صهيونيست ها به ساحت رسول خدا نابخشودنى است,
اسرائيل بايد در شعله هاى خشم مسلمانان نابود شود.

ابومرزوق بار ديگر به دفتر سياسى حماس در اردن پيوست.(12/4/76)

نظاميان اسرائيل به ساحت قرآن كريم هتك حرمت كردند.(16/4/76)



داخلى

جراحى قلب باز, به كمك ويدئو با موفقيت در ايران انجام شد.

دستگاه شبيه ساز تانك در نيروى زمينى ارتش ساخته شد.

رئيس جمهور: عظمت ايران پس از انقلاب اسلامى ثابت كرد پيشرفت در انحصار
حكومت هاى لائيك نيست.(18/3/76)

حسينيه جماران در زمره آثار ملى قرار گرفت.(20/3/76)

ايران خواستار دريافت غرامت جنگى از محل فروش نفت عراق شد.

ايران: حضور نظامى تركيه در شمال عراق مخالف مصالح منطقه و همسايگان است.

وزير مسكن و شهرسازى: ميزان واقعى تقاضاى مسكن در كشور فقط يك ميليون واحد
است.(21/3/76)

مشاور رئيس سازمان برنامه و بودجه: برنامه 22 ساله توسعه ايران توسط 6 هزار
كارشناس در حال تدوين است.

ايران, اقدام مجلس نمايندگان امريكا را در شناسايى قدس به عنوان پايتخت رژيم
صهيونيستى محكوم كرد.(25/3/76)

سرمازدگى و خشكسالى 565 ميليارد تومان خسارت به بخش كشاورزى وارد كرد.(28/3
/ 76)

آيت الله العظمى سلطانى طباطبايى دار فانى را وداع گفت.(1/4/76)

رئيس جمهور: حمايت هاى بى دريغ رهبر انقلاب, همكارى مجلس و هماهنگى اعضاى
كابينه, عامل موفقيت دولت بوده است.

كليات برنامه 25 ساله قوه قضاييه به تصويب رسيد.(3/4/76)

ارزش معاملات سهام در بازار بورس تهران 60 درصد كاهش يافت.(4/4/76)

شوراى نگهبان اعتبارنامه رياست جمهورى حجت الاسلام والمسلمين خاتمى را تإييد
كرد.(7/4/76)

رهبر انقلاب: اگر در دوران سازندگى قوانين به دقت رعايت نشود نوكيسه گانى به
وجود خواهند آمد كه به هيچ حدى از امكانات قانع نيستند.

مجلس كليات طرح تقسيم استان خراسان را تصويب كرد.

رهبر انقلاب: قوه قضاييه بايد به سراغ كسانى برود كه بى رحمانه و وحشيانه به
سمت پديده خطرناك ثروت اندوزى پيش مى روند.(8/4/76)

مجلس جزئيات لايحه موجر و مستإجر را تصويب كرد.

يك دانش آموز ايرانى برنده ديپلم افتخار مسابقات بين المللى فيزيك شد.(10/4
/ 76)

رئيس جمهور: ساخت 230 سد كوچك و بزرگ در دوران سازندگى حركتى جاودانه در
تاريخ صنعت آب و برق كشور است.(11/4/76)

امسال 700 هزار تن برنج بايد وارد كشور شود.(12/4/76)

ميادين عظيم نفت و گاز در خرم آباد كشف شد.(15/4/76)

رئيس سازمان كشاورزى استان تهران: شهردارى تهران عامل اصلى تخريب زمين هاى
كشاورزى در اطراف شهر است.(16/4/76)

جايزه بهترين ابتكار سال در انگليس به يك مبتكر ايرانى تعلق گرفت.(18/4 /
76)



خارجى

مجلس تركيه طرح اسلامگرايان را براى بستن قمارخانه ها تصويب كرد.(17/3/76)

4 افسر اسرائيلى در سقوط هليكوپترهاى تركيه در شمال عراق به هلاكت رسيدند.(18
/ 3/76)

دولت ائتلافى اربكان اكثريت را در مجلس تركيه از دست داد.

رژيم صهيونيستى كليه يهوديان شمال عراق را به فلسطين اشغالى انتقال داد.(20 /
3/76)

پكن: حضور غربى ها باعث گسترش فساد در چين شده است.(21/3/76)

وزير خارجه امريكا: با ارتش تركيه اشتراك نظر داريم.

از سوى وزير خارجه دولت ربانى پاكستان عامل اصلى تشديد درگيرىها در افغانستان
معرفى شد.(25/3/76)

ژنرال هاى تركيه دولت اربكان را به كودتاى نظامى تهديد كردند.

وزير خارجه ژاپن استعفا كرد.(27/3/76)

مسكو: طالبان به هيچ وجه نمى توانند نماينده افغانستان باشند.(28/3/76)

اربكان استعفا كرد.(29/3/76)

بى نظير بوتو: هيچ نخست وزيرى در پاكستان نمى تواند بدون حمايت امريكا و ارتش
حكومت كند.(2/4/76)

مردم كابل با شعار مرگ بر طالبان دست به تظاهرات زدند.(3/4/76)

پاپ: براى ساختن جهانى تازه, اسلام و مسيحيت بايد با هم گفت وگو كنند.

ريچارد مورفى: سياست هاى ضد ايرانى واشنگتن امريكا را در جهان منزوى كرده است.
(4/4/76)

قرارداد نهايى صلح تاجيكستان با تلاش ايران و روسيه در مسكو امضا شد.(7/4 /
76)

مسعود ايلماز رسما نخست وزير تركيه شد.

عمر البشير مخالفان مسلح خود را عفو كرد.

پرچم انگليس در هنگ كنگ به زير كشيده شد.

عربستان كنفرانس اقتصادى قطر را تحريم كرد.

سازمان ((سيا)) در شمال عراق پايگاه جاسوسى ايجاد كرد.(10/4/76)

عفو بين الملل: برخورد پليس آلمان با خارجيان بى رحمانه و نژاد پرستانه است.

چين: رهبران آمريكا دچار جنون دشمن تراشى هستند.

صهيونيست ها رسما به ترور ابوجهاد اعتراف كردند.(14/4/76)

احزاب و شخصيت هاى مصرى: كالاهاى امريكايى و اسرائيلى را تحريم كنيد.(17/4 /
76)

فرانسه خواهان پايان سلطه مطلق امريكا بر ناتو شد.(18/4/76)
پاورقي ها:

مرواريدهاى گران
كاش عشاق جهان بيش از همه از بين درياى بى پايان سخن حافظ مرواريدهاى گران بدر آرند و بهتر از همه نغمه هاى آسمانى اين سخنگوى مسيحا دم را با آن شورى كه جز در نزد دلدادگان واقعى نمى توان يافت بشوند.
(گونه, فيلسوف و شاعر آلمانى)

عتيقه فروش
پيرزنى كه سعى مى كرد خود را جوان نشان دهد, در صف اتوبوس به نفر بغلى خود گفت: ببخشيد شما اين آقايى را كه مدت ده دقيقه است همين طور به من نگاه مى كند مى شناسيد؟
شخص جواب داد: بله خانم! اين آقا عتيقه فروش است.
(نكته ها و لطيفه ها, ص131)

نقصان عشق
مردى را زنى بود و در كار عشق وى نيك رفته بود و آن زن را سپيدى در چشم بود و مرد از فرط محبت از آن عيب بى خبر بود تا روزى كه عشق وى روى در نقصان نهاد, گفت: اين سپيدى در چشم تو كى پديد آمد؟ زن گفت: آنگه كه عشق تو را نقصان آمد.
(لطايفى از قرآن كريم, رشيد الدين ميبدى, ص328)

غلام درستكار
ابن عمر به غلامى شبان بگذشت كه گوسفندان به چرا داشت گفت: اى غلام! از اين گوسفندان يكى به من بفروش غلام گفت: اين نه آن من است, ابن عمر گفت: اگر جويند گو گرگ بخورد. غلام گفت: فإين الله؟ ابن عمر را اين سخن از وى خوش آمد رفت و آن غلام را و آن گوسفندان را همه خريد و غلام را آزاد كرد.
(لطايفى از قرآن كريم, رشيد الدين ميبدى, ص302)

بلند پروازى
شخصى چهار روز بود كه ديوانه شده بود, بر پشت چوبى نشسته و فرياد مى زد: مردم كنار برويد مى خواهم به لندن پرواز كنم!
ديوانه ديگرى راه بر او گرفت و گفت: بى حيا من چهل سال است ديوانه ام, هنوز از شهر بيرون نرفته ام, تو چهار روز است كه ديوانه شده اى مى خواهى به لندن بروى!
(نكته ها و لطيفه ها, ص46)

به گاه غفلت
پادشاهى از زاهدى پرسيد: هيچ گاه ياد از ما مى كنى؟
گفت: بلى آن وقتى كه از ياد خدا غافل باشم.
(كشكول ممتاز)

فايده فلسفه
فلسفه ولو قادر به پاسخ دادن به تمام سوالاتى كه مى خواهيم نباشد لااقل داراى اين قدرت است كه سوالاتى را طرح نمايد كه علاقه ما را به بررسى عالم بيشتر جلب كند و عجب و غرابتى را كه در زير سطح عادىترين و مإنوس ترين اشيإ و امور روز مره نهفته است بر ما عيان سازد.
(مسائل فلسفه, راسل, ص29)

راه رهايى
در نظر اورفئوسيان, زندگى در اين جهان جز رنج و ملال چيزى نيست ما وابسته به چرخى هستيم كه دور بى پايان زندگى و مرگ را طى مى كند. زندگى حقيقى مان در ستارگان است ولى ما خود زمين گير گشته ايم. فقط از راه پاكى و تزكيه نفس و رياضت است كه مى توانيم خود را از اين چرخ رها سازيم و سرانجام لذت پيوستن به حق را دريابيم.
(تاريخ فلسفه غرب, ص60)

خدا و خود
از شيخ ابوالحسن فرقانى پرسيدند: كه تو خداى را كجا ديدى؟ گفت: آن جا كه خويشتن نديدم.
(تذكره الاوليإ, ج2, ص187)

حجاب حقيقت
از ابوسعيد ابوالخير نقل است كه حجاب ميان بنده و خداى, آسمان و زمين, و عرش و كرسى نيست پندار تو, و منى تو, حجاب تو, است, از ميان برگير و به خدا رسيدى.
(اسرار التوحيد, ص239)

زاهد , عابد و عارف
كسى كه از سرمايه دنيا و خوشى هاى آن روى گرداند به عنوان زاهد شناخته مى شود و آن كه بر انجام تكاليف الهى از قبيل روزه و نماز پردازد عابد است و آن كه باطن خود را به قصد تابش پايدار نور حق از توجه به غير باز دارد, به نام عارف خوانده مى شود و گاهى بعضى از اين عناوين با بعضى ديگر تركيب مى پذيرد.
( الاشارات والتنبيهات, نمط نهم)

واصلان حقيقت
وصول محققان به حقيقت ـ يا تنها با فكر است و يا تنها با تصفيه درونى و يا با هر دوى آنها ـ آنان كه از هر دو وسيله فكر و تصفيه باطن بهره مى گيرند فلاسفه اشراقى اند و گروهى كه تنها به تصفيه درون مى پردازند صوفيه و كسانى كه تنها بر عقل و فكر تكيه دارند اگر مقيد به شرع باشند متكلم وگرنه فيلسوف مشائى اند.
(ملاهادى سبزوارى, حاشيه منظومه)

توحيد
گر گوهر طاعتت نسفتم هرگز
ور گرد گنه ز رخ نرفتم هرگز
نوميد نيم ز بارگاه كرمت
زيرا كه يكى را دو نگفتم هرگز
(خيام)

عشق
هر كس عشق را تعريف كند آن را نشناخته و كسى كه از جام آن جرعه اى نچشيده باشد آن را نشناخته و كسى كه گويد من از آن جام سيراب شدم آن را نشناخته كه عشق سرابى است كه كسى را سيراب نكند.
(محيى الدين عربى, فتوحات مكيه, ج2, ص111)

كشف نيوتن
ايزاك نيوتن بر خلاف پندار مردم عوام كاشف نفس جاذبه نبود بلكه كشف بنيادى وى تعيين رابطه رياضى بين جرم و نيروى جاذبه بود يعنى در جهان هر ذره اى ذرات ديگر را به نسبت حاصل ضرب جرم و عكس مجذور فاصله جذب مى كند.
(مرزهاى فيزيك و فلسفه, ص49)

عمل به دانسته ها
رسول اسلام(ص) فرمود: هر كه دانسته را به كار بندد خدا بر ندانسته اش آگاه سازد.
(اللمع, ص147)

جوان بلخى
بايزيد بسطامى گويد:
هرگز كسى مانند يك جوان اهل بلخ كه قصد مكه داشت بر من غلبه نيافت, از من پرسيد كه حد زهد نزد شما چيست؟ گفتم چون بيابيم مى خوريم و اگر نيابيم شكر مى كنيم! گفت: سگان بلخ هم چنين اند! گفتم: پس حد زهد نزد شما چيست؟ گفت: اگر نيابيم شكر گزاريم و اگر بيابيم ايثار مى كنيم!
(عوارف المعارف)

اشتراك عرفان
من هيچ چيزى, قابل توجه تر از اين نمى دانم كه چگونه عرفان دوران قديم, دوران قرون وسطايى, دوره جديد, عرفان كاتوليك ها, پروتستانها, عرفان بودائيان و مسلمانان ـ گرچه بعضى بيشتر قابل اعتمادند ولى همه وجه مشترك و اتفاق نظر كلى ـ دارند كه بسيار قابل توجه و حاكى از حقيقتى مى باشد كه در آنها نهفته است.
(علم و مذهب, برتراند راسل, ص 2ـ121)

نمايش نامه
نمايشنامه نبايد براى خوش آمد تماشاگر و يا خواننده نوشته شود, بلكه منظور نهايى آن است كه درسى از زندگى و مبارزه با درماندگى و فساد و به صورت آشكار نمايش فضايل بشرى باشد.
(برسنارد شاو)
پاورقي ها:

سوال:
1ـ كارهايى كه ما انجام مى دهيم گاه در قرآن به خدا نسبت داده شده و گاه به خود ما, چگونه اين مطالب قابل جمع است؟
2ـ ملائكه به خداوند گفتند: ((آيا موجودى در زمين قرار مى دهى كه خونريزى كند)) اين را از كجا فهميدند و از كجا دانستند كه موجود خلق نشده چه كار خواهد كرد؟
(تهران, اكبر محمدى)
پاسخ :
1ـ انسان و افعالش و تمام ممكنات عالم وجود, چون ممكن هستند, مستند به واجب الوجود و خداوند بزرگ هستند, پس كارهاى بندگان به اين معنا مستند به خداست ولى از طرفى چون خداوند اراده كرده كه انسان از روى اختيار, افعالش را انجام دهد, پس افعالش مستند به خود اوست و ثواب و عقاب هم براى اوست زيرا كارهايش را از روى اختيار انجام مى دهد. ((شمر)) از روى اختيار به قتل اباعبدالله عليه السلام دست مى يازد و ((حر)) هم از سر اختيار به سپاه يزيد پشت مى كند و به لشگر امام حسين(ع) روى مىآورد.
2ـ مفسران در اين باره احتمالاتى گفته اند از جمله:
1ـ با توجه به مادى بودن انسان و اين كه عالم ماده, مشحون از نزاع و كشمكش است كه گاه به قتل و خونريزى مى انجامد, اين مطلب را استنباط كردند.
2ـ قبل از آدم(ع), جن خونريزى مى كرد, و ملائكه خواستند بدانند آيا آدم هم مثل جن است.
3ـ صرفا سوال بود; يعنى آيا اين موجود خونريزى خواهد كرد؟
4ـ خداوند قبلا گفته بود به اينها, كه فرزندان آدم خون ريزى مى كنند.

رفسنجان, خواهر ليلا. هـ
متإسفانه حصارهاى تنگ گروهى, اجازه نمى دهد افراد گروه گرا, آزاد بينديشند, از اين رو اگر كسى مطلبى گفت كه به سود آنان نبود, بى تإمل با يك پيش فرض كليشه اى مى گويند; پس اين گوينده يا نويسنده مخالف ما و حتما از جناح رقيب ماست, در حالى كه مسإله دو فرض ديگر هم دارد: اول آن كه ممكن است يكى از دوستان آنها باشد ولى معتدل تر بينديشد و دوم آن كه اصولا فردى فراجناحى و مستقل باشد.
اندوهگنانه بايد گفت, هميشه مشكل آدم هاى آزاد انديش و شجاع, اين است كه در عمل گاه موضع آنها با يك جريان هماهنگ مى شود و لذا رقيب بى تقوا, آنها را متهم به وابستگى به جريان مخالف خود مى كند و گاه دقيقا قضيه بر عكس مى شود و از سوى جناح ديگر, متهم به حمايت از رقيب آنها مى گردد. با اين حال نبايد ((حقيقت آتى)) را فداى ((مصلحت آنى)) كرد, بلكه بايد گفت, آگاهى داد و كوشيد تا فضايى غير از حقيقت جويى و حقيقت گرايى پديد نيايد. موفق باشيد.

بابل, برادر, ن. رسولى نيا
تهمت زدن, و دروغ و افترا بستن درباره هر مومنى ناروا و گناه كبيره است. امام صادق(ع) فرمود: ((حرمت مومن از كعبه بالاتر است)). در بينش اسلامى, هيچ گاه, هدف وسيله را توجيه نمى كند ولى بايد توجه داشت كه گاه كسى مطلبى را گفته يا نوشته يا كارناشايستى انجام داده كه به سرنوشت جامعه مربوط مى شود, در اين صورت نقد اين گونه امور با معيارهاى شرعى, مانعى ندارد.

تهران, برادر مهران. ر
در ماجراى انتخابات اخير رياست جمهورى, دو رقيب اصلى هر دو روحانى و از بيت روحانيت و هر دو وابسته به دو تشكل روحانى بودند, عده اى از حوزويان از اين حمايت كردند و پاره اى از آن, البته راست است كه شخصيت هاىروحانى بيشترى از نامزدى رئيس مجلس حمايت كردند, اما گزينش ميان روحانى و ضد روحانى نبود تا نتيجه گرفته شود كه مردم برخلاف نظر روحانيت عمل كردند, شما مطمئن باشيد كه بخش عظيمى از آراى آقاى خاتمى مرهون سيادت و روحانيت ايشان بود.
تازه اگر هم فقط آقاى ناطق نورى را كانديداى روحانيت بدانيم, مسإله تفاوت چندانى نمى كند, زيرا رابطه مردم با روحانيت, رابطه يك حزب سياسى و هوادارانش نيست, بل رابطه اى معنوى و از قبيل رابطه پدر و فرزند است. نهايت اين است كه پدر و فرزندى در تشخيص مصداق داراى دو رإى متفاوت شده اند. در خاتمه از احساس مسووليت شما در قبال حوادث سياسى كشور سپاسگزاريم.

اصفهان , خواهر مريم. د
با مطالعه, حضور در مجالس عمومى و محافل فاميلى و تمرين و تلقين به اين كه مى توانيد بر مشكل فائق آييد, حتما ان شإ الله پيروز خواهيد شد.

تهران , برادر جهانگيرى
براى تحصيل دخترانتان با آدرس, قم, بلوار امين, جامعه الزهرا, مكاتبه فرماييد.

سوال:
1ـ منظور از ((جرى)) در تفسير قرآن چيست؟
2ـ ((تحدى)) در قرآن به چه معنايى به كار رفته و حدود و شعاع آن تا كجاست؟
(قم,كاظم ساعدى)
پاسخ :
1ـ جرى يعنى سير و حركت و به اين معناست كه آيات قرآن مختص وقايع به خصوصى نيست بلكه عموميت دارد و در همه زمان ها و براى همه نسل هاست, چون قرآن براى همه انسان ها و در همه دوره ها نازل شده, پس اگر آيه اى در موردى نازل شده, قابل تطبيق با موارد مشابه ديگر نيز هست.
2ـ تحدى به معناى دعوت مخالفين به مقابله و معارضه است مثلا در سوره بقره آيه 23 آمده است: ((و ان كنتم فى ريب مما نزلنا على عبدنا فإتوا بسوره من مثله وادعوا شهدإكم من دون الله ان كنتم صادقين;و اگر درباره آنچه بر بنده خود (محمد ص) نازل كرده ايم شك و ترديد داريد, (دست كم) يك سوره همانند آن بياوريد و گواهان خود را غير خدا, براى اين كار, فرا خوانيد اگر راست مى گوييد!
تحدى, تمام امورى را كه برترى در آن تصور مى شود, شامل مى گردد يعنى قرآن براى عموم طبقات معجزه است; از نظر بلاغت, حكمت, جنبه هاى علمى, اجتماعى, حقايق سياسى, طرز حكومت, علوم غيبى و غيره. توضيح بيشتر را در ذيل همين آيه, از تفسير الميزان, بيابيد.

قم, برادر سيد محمد. م
مجله پاسدار اسلام همچنان بر مواضع پيشين است, ولكن بر سر ارزش هاى انقلاب اسلامى با كسى مداهنه و معامله نخواهد كرد, البته آنچه شما نقل كرده ايد, مطابق با واقع نيست, لذا لطفا همان مقاله را دوباره ملاحظه فرماييد. اميد است با مطالعه سلسله گزارش هاى روزنامه كيهان درباره چوب حراج زدن بر بيت المال مسلمين, حقيقت امر بر شما روشن شود.

اصفهان, برادر كامران. ع
نوشته ايد: ((به نظر من اگر گروه جمعى از كارگزاران سازندگى از آقاى خاتمى حمايت نمى كردند, نمى توانست اكثريت قاطع آرا را كسب كند, چون ائتلاف خط امام و به اصطلاح جريان چپ با وجود تلاش بسيار حتى يك چهارم مجلس فعلى را هم تشكيل نمى دهد)).
متإسفانه شواهد و قراين ديدگاه شما را تإييد نمى كند چون اولا: تعداد طرفداران گروه مورد نظر شما در مجلس, بيشتر از ائتلاف خط امام نيست و لذا كانديداى هر دو گروه, در انتخابات اخير هيإت رئيسه مجلس شوراى اسلامى, براى پست نايب رئيس دوم, تنها 102 رإى از مجموع كل آرا را به دست آورد و اين نشان مى دهد كه در شرايط كنونى, هر دو گروه در اقليت هستند. ثانيا: وقتى جمعى از كارگزاران به حمايت از رئيس جمهور منتخب پرداختند كه اكثريت قابل توجه جامعه به سوى ايشان تمايل نشان مى داد و نظر سنجى ها حكايت از پيشى گرفتن ايشان از رقيب اصلى داشت. البته تبليغات گسترده كارگزاران در افزايش آراى رئيس جمهور برگزيده نقش داشته است ولى پيروزى آقاى خاتمى مرهون ويژگى هاى شخصيتى و برنامه هاى ايشان بوده است. نبايد فراموش كرد كه از ليست سى نفره نامزدهاى كارگزاران در انتخابات پنجمين دوره مجلس شوراى اسلامى, ده نفر اختصاصى خود آنها بود ولى فقط يك نفر از اين ده نفر به مجلس راه يافت (و آن هم به خاطر انتسابش به يكى از شخصيت هاى مهم كشور بود) بنابراين وقتى گروهى نتواند در مركز كشور, ده نفر را به مجلس بفرستد چگونه مى تواند بيش از 20 ميليون رإى براى رئيس جمهور به دست آورد؟

اهواز, خواهر مريم. الف
پيشنهاد فرموده ايد: ((براى رفع اختلاف و همكارى متقابل ميان طرفداران رئيس جمهور منتخب و رئيس مجلس, هر كدام از دو جريان, يك روزنامه جديد با مدير مسوول و هيإت تحريريه متعهد و فاضل, منتشر كنند تا به عنوان ارگان رسمى آنها و به دور از سليقه ها و گرايش هاى افراطى بعضى از جناح هاى طرفدارشان با مردم سخن بگويند, چون از قرار معلوم برخى از روزنامه هاى سابق و دست اندركارانشان سر آشتى ندارند و همچنان مشغول تصفيه حساب هستند.))
ضمن تشكر از حسن نيت شما, اميد است مسوولان محترم پيشنهاد شما را مورد بررسى قرار دهند.

تبريز, برادر مجيد رسولى
درباره ريشه هاى تهاجم فرهنگى و عوامل داخلى و خارجى آن, به شماره هاى 155و 157 و 158 مجله پاسدار اسلام مراجعه فرماييد.

قم. برادر على اصغر كربلايى
بهترين و موثرترين نوع برخورد با عناصر شياد, برخوردهاى مردمى است. بنابراين خود مردم آن منطقه بايد با اين گونه بدعت ها برخورد كنند.

شاهرود , خواهر, كبرى. ف
آنچه ماهنامه مورد نظر شما, نوشته, سخن ناروايى نيست, گرچه ممكن است اندكى تلخ بنمايد ولى طبيعت حقيقت همواره در كام مخالفان آن, چنين است. تقدير از نقش آقاى هاشمى رفسنجانى در سازندگى كشور, اقدامى بايسته و در واقع تقدير از مديريت مذهبى و روحانى است ولى شإن ايشان بالاتر از آن است كه با كلمات تملق آميز ستوده شوند و لذا بايد از سازمان تبليغات اسلامى, به خاطر اهداى هديه مناسب با موقعيت رئيس جمهورى, يعنى كلام الله مجيد, كه حركتى سمبليك و ارزشمدارانه بود, تقدير كرد. گفتنى است كلماتى چون ((حجت)) كه در حديث شريف واقع شده, درباره كسانى است كه حجت امام زمان(عج) بر مردم اند و اينها كسانى جز مقام منيع ولايت امر و مراجع عظيم الشإن تقليد نيستند, از اين رو به كار بردن آنها درباره غير اين اشخاص, خلاف واقع و بى مورد است!

گرگان, برادر محمد رضا دوستى ديملى
مقالات شما تاكنون به دست ما نرسيده است.

قم, برادر س. حسينى
شركت در مجالس عزادارى امام حسين(ع) از عبادات بزرگ و مصداق تعظيم ((شعائر الله)) است و اصولا زنده نگه داشتن قيام اباعبدالله(ع) با برپايى همين مجالس بوده است لذا از شركت كنندگان در اين محافل, انتظار مى رود كه با برخوردهاى شايسته زمينه اقبال هر چه بيشتر مردم مسلمان را به اين گونه مراسم فراهم كنند و از موانع آن جدا پرهيز كنند.

اردبيل, برادر سيد محمود موسوى
چهار قطعه عكس از عزيزان زلزله اردبيل, همراه با خاطره اى از اين فاجعه, دريافت شد, ما نيز با مصيب ديدگان ابراز همدردى نموده, از خداى بزرگ براى قربانيانشان طلب آمرزش مى كنيم.

جمعى از دانشجويان خوابگاه فاطميه دانشگاه تهران
با تشكر از احساس مسووليت و تعهد دينى شما خواهران محترم, توجه تان را به امور ذيل معطوف مى داريم:
1ـ هدف از امر به معروف و نهى از منكر, اصلاح افراد است, بنابراين لازم است, اين مهم با ظرافت و دقت تحقق پيدا كند, تا ضمن جلوگيرى از منكر و انجام معروف, عاملان اصلاح و هدايت شوند.
2ـ در صورت هتاكى و اسائه ادب توسط مرتكبان گناه, بهتر است شما نيز با تهيه استشهاد, مراتب را به مسوول كل خوابگاه ها, نمايندگى ولى فقيه و ساير مسوولان اطلاع دهيد و سرانجام از طريق دادگاه, عناصر مفسد را به محاكمه بكشانيد.
3ـ آنچه از مسوولان دانشگاه ها مانند مسوول كل خوابگاه هاى دانشگاه, انتظار مى رود برخورد با منكران و حمايت از آمران به معروف و ناهيان از منكر است; نه عكس آن.

كرج, برادر س. م. ش (دانشجوى كارشناس ارشد علوم سياسى)
با پذيرش مطالب شما, ما نيز معترفيم كه به فراخور نسل جوان, كارهاى بايسته, كمتر به انجام رسيده است, از اين رو اميدواريم با همراهى و همدلى جوانان عزيز, پاسدار اسلام هم در اين ساحت انجام وظيفه كند و در اين راستا از همكارى شما و ديگر عزيزان جوان, استقبال مى نمايد. موفق باشيد.

تهران, برادر سيد محسن. ى
تعداد شركت كنندگان در انتخابات رياست جمهورى 29 ميليون و 760 هزار و هفتاد نفر (89 درصد واجدين شرايط) و تعداد شركت كنندگان در پنجمين دوره انتخابات مجلس شوراى اسلامى بيش از 24 ميليون و هفتصد هزار (بيش از 82 درصد واجدين شرايط) بوده است, حال چگونه آن نشريه به اصطلاح دگرانديش در سرمقاله اش تعداد شركت كنندگان رياست جمهورى را دو برابر انتخابات مجلس نوشته است ـ با اين كه كمتر از (7%) اختلاف دارند ـ مشكل آنهاست و بايد خودشان پاسخ گو باشند.

مهاجر افغانى برادر ك. ل
جمهورى اسلامى, طالبان را مولود نامشروع آمريكا, عربستان و پاكستان مى داند و آنها را به رسميت نمى شناسد و رفع مشكل افغانستان را تنها در تشكيل دولتى فراگير و بر مبناى تماميت ارضى افغانستان ارزيابى مى كند.

قم برادر مهدى ابراهيمى
از ارسال گزيده اى از سخنان حضرت امام خمينى ـ قدس سره ـ درباره موضوع هاى مختلف سپاسگزاريم, موفق باشيد.

زرند كرمان برادر سعيد. ج
مخالفت به معناى ضديت نيست, مثلا كسى تمام يا برخى از نظريات گروهى را قبول ندارد, اين را مخالف آن گروه مى گويند ولى گاه از مخالفت پا را فراتر نهاده و به مبارزه با آنها هم مى پردازد, در صورت دوم ضد آنها به شمار مى رود, كسى كه بعضى از دستورات دين را به جا نمىآورد, با دستورات دينى مخالفت كرده است ولى ضد دين نيست, مگر هنگامى كه عليه آن دست به اقدامى بزند.

سوال:
در مجله نوشته ايد ((امام على(ع) و فرزند شهيدش امام حسين(ع) و امام سجاد(ع) در شبانه روز هزار ركعت نماز مى خواندند)) با توجه به اين كه شبانه روز 1440 دقيقه است و اگر فرض كنيم خواندن هر ركعت نماز حداقل يك دقيقه لازم داشته باشد امامان مذكور بايد در شبانه روز حداقل هزار دقيقه; يعنى 16 ساعت و 40 دقيقه نماز مى خوانده اند. لطفا بفرماييد چگونه چنان چيزى ممكن است و چگونه امامان مذكور در 7 ساعت و 20 دقيقه باقيمانده از شب و روز به انجام ساير كارها مانند: غذا خوردن و استراحت كردن, به امور شخصى و جامعه رسيدگى كردن و غيره مى پرداخته اند؟
(سمنان, بهمن.ق)
پاسخ :
در نماز مستحبى به راحتى مى توان در كمتر از نيم دقيقه يك ركعت نماز خواند.

گيلان, برادر ن, د
توبه كنيد كافى است. و توبه اين است كه از كار خود اظهار پشيمانى كنيد و از خداوند طلب عفو نماييد و تصميم بر ترك گناه داشته باشيد.

اصفهان, برادر ش, قاسمى
1ـ نمى توانند بردارند.
2ـ استفاده در غير مورد مجاز جايز نيست و ضامن اجرت آن مى شوند و اگر برداشته اند بايد برگردانند و اگر تلف شده است بايد مثل آن را تهيه كنند و برگردانند.

كاشان, خواهر م
اگر علويه باشد مى توانيد با اجازه مرجع از سهم سادات حساب كنيد.

تازه هاى نشر
انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم
الف: چاپ اول:
اصطلاح نامه فلسفه اسلامى, در دو جلد, مركز مطالعات و تحقيقات اسلامى.
اهداف دين از ديدگاه شاطبى, احمد ريسونى, مترجمان: اسلامى ـ ابهرى.
حقايق پنهان[ پژوهشى از زندگانى سياسى امام حسن مجتبى(ع](, احمد زمانى.
بلوغ دختران, به كوشش مهدى مهريزى.
سيد جمال, جمال حوزه ها, جمعى از نويسندگان مجله حوزه.
اصطلاحات فلسفى, على كرجى.
جلوه ولايت ((گزارش و تحليلى از زندگانى اميرمومنان على(ع))) عذرا انصارى.
اضبط المقال فى ضبط اسمإ الرجال, آيه الله حسن زاده آملى.
النفس من كتاب الشفا, ابن سينا, تحقيق: آيه الله حسن زاده آملى.
پول و نظام هاى پولى, بخش فرهنگى جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
ميزان الملوك والطوائف و صراط المستقيم فى سلوك الخلائف, سيد جعفر دارابى كشفى, به كوشش عبدالوهاب فراتى.
فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مجلس شوراى اسلامى, ج25.
منيه الراغب فى ايمان ابى طالب, تإليف: آيه الله طبسى نجفى, تحقيق: محمد جعفر طبسى.
احكام جوانان (روشى نو در بيان احكام براى جوانان) , محمود اكبرى.
لماذا اخترت مذهب الشيعه, تإليف: الشيخ محمد مرعى الامين الانطاكى, تحقيق: الشيخ عبدالكريم العقيلى.
المعجم المفهرس لالفاظ احاديث بحارالانوار, ج12.
ب: تجديد چاپ:
خير الاثر در رد جبر و قدر, (چاپ دوم).
هستى از نظر فلسفه و عرفان, (چاپ سوم).
آيين مهرورزى (چاپ دوم).
استراتژى وحدت در انديشه سياسى اسلام, ج1 (چاپ دوم)
دروس هيئت و ديگر رشته هاى رياضى, ج1 (چاپ دوم)
مسائل من الاجتهاد والتقليد و مناصب الفقيه (چاپ دوم).
حكايت ها و هدايت ها در آثار شهيد مطهرى, (چاپ دوازدهم).
داستان دوستان, ج2, (چاپ ششم).
پاورقي ها:

(آداب معاشرت با مردم)

رسول الله صلى الله عليه و آله: ((اذا إحب احدكم صاحبه او اخاه فليعلمه)).
(1)

وقتى يكى از شما برادر يا همنشين خود را دوست دارد پس او را آگاه كند.



رسول الله صلى الله عليه و آله: ((إلا إخبركم بخير خلائق الدنيا والاخره؟
العفو عمن ظلمك و تصل من قطعك والاحسان الى من اسإ اليك و اعطإ من حرمك)).(2)

آيا شما را به بهترين خصلت هاى دنيا و آخرت آگاه نكنم؟ اين كه عفو كنى كسى را
كه به تو ظلم روا داشته و صله رحم كنى آن را كه با تو قطع رحم كرده و نيكى كنى
به كسى كه با تو بدى كرده و ببخشى به كسى كه تو را محروم ساخته است.



رسول الله صلى الله عليه و آله: ((لايكلف إحدكم إخاه الطلب اذا عرف
حاجته)).(3)

هنگامى كه يكى از شما خواسته برادرش را فهميد نگذارد كه او خواسته اش را ابراز
كند (قبل از اين كه او با بيان خواسته اش خود را كوچك كند حاجتش را برآورد).



رسول الله صلى الله عليه و آله: ((خير الناس من انتفع به الناس)).(4)

بهترين مردم كسى است كه مردم از او نفع ببرند.



رسول الله صلى الله عليه و آله ـ فى حقوق الجار ـ : ((ان استغاثك إغثته و
ان استقرضك إقرضته و ان افتقر عدت عليه و ان اصابته مصيبه عزيته و ان اصابه
خير هنإته و ان مرض عدته)).(5)

رسول خدا در بيان حقوق همسايه فرمود: اگر از تو كمك بجويد كمكش كنى و اگر از
تو قرض بخواهد به او قرض بدهى و اگر فقير شد با وى همراهى كنى و اگر مصيبتى به
او رسيد تعزيت بگويى و اگر به او خيرى رسيد تهنيت بگويى و اگر مريض شد عيادتش
كنى.



رسول الله صلى الله عليه و آله: ((ما آمن بالله و اليوم الاخر من بات شبعانا
و جاره جائع)).(6)

به خدا و روز قيامت ايمان نياورده كسى كه با شكم سير بخوابد در حالى كه
همسايه اش گرسنه است.



امام على عليه السلام ـ عند وفاته ـ : ((الله الله فى جيرانكم فانهم وصيه
نبيكم ما زال يوصى بهم حتى ظننا إنه سيورثهم)).(7)

امام على(ع) به هنگام شهادتش فرمود: خدا را خدا را درباره همسايگان در نظر
بگيريد پس آنها مورد وصيت پيامبرتان بودند و پيوسته درباره آنها سفارش مى فرمود
تا جايى كه گمان كرديم به زودى براى همسايه از همسايه ارث قرار خواهد داد.



امام على عليه السلام: ((المعين على الطاعه خير الاصحاب)).(8)

كسى كه انسان را بر طاعت و عبادت خدا يارى كند بهترين دوست است.



امام على عليه السلام: ((ابذل لاخيك دمك و مالك و لعدوك عدلك و انصافك و
للعامه بشرك و احسانك)).(9)

براى برادرت جان و مالت را بذل كن و براى دشمنت عدل و انصاف داشته باش و با
بقيه مردم خوشرويى و مهربانى كن.



امام على عليه السلام: ((عاشروا الناس عشره ان غبتم حنوا اليكم و ان فقدتم
بكوا عليكم)).(10)

با مردم به گونه اى زندگى و معاشرت كنيد كه در غياب شما به ديدن شما مشتاق
باشند و در فقدان و فوت شما بر شما بگريند.



امام حسن عليه السلام: ((صاحب الناس ما تحب ان يصاحبوك به)).(11)

با مردم آن گونه باش كه دوست دارى با تو باشند.



امام صادق عليه السلام: ((إحب اخوانى الى من اهدى عيوبى الى)).(12)

محبوب ترين برادران من كسى است كه عيوب مرا به من هديه كند[ آنها را به من
بگويد]



امام صادق عليه السلام: ((الله فى عون المومن ما كان المومن فى عون إخيه)).
(13)

خداوند به بنده مومنش يارى و كمك مى رساند مادامى كه او به برادرش يارى
برساند.


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) محاسن, ج1 ص415, ح953.
2 ) كافى, ج2, ص107, ح1.
3 ) بحار, ج74, ص166, ح39.
4 ) امالى صدوق, ص28, ح4.
5 ) مسكن الفواد, ص105.
6 ) بحار, ج77, ص191, ح11.
7 ) نهج البلاغه, كتاب 47.
8 ) غرر الحكم, ح1142.
9 ) بحار, ج78, ص50, ح76.
10 ) بحار, ج42, ص247, ح50.
11 ) اعلام الدين, ص297.
12 ) بحار, ج74, ص282.
13 ) بحار, ج74, ص322, ح89.

خدايا! اگر پذيرش فرمانت واجب نبود, تو را بلند مرتبه تر از اين مى دانستم كه از تو ياد كنم, زيرا ياد كردن من تو را, در حد من است نه در حد تو! مگر مرتبت من تا بدان پايه رسيده است كه محلى براى تقديس ذات پاكت باشم!
از بزرگ ترين نعمت هايى كه ما را ارزانى داشته اى اين است كه ذكر تو بر زبان هايمان جارى است و ما را رخصت فرموده اى كه تو را بخوانيم و پاك شماريم و تسبيح گوييم.
پروردگارا! ياد خود را به ما الهام كن, در تنهايى و در جمع و در شب و روز و در آشكار و نهان و آسايش و سختى. ما را با ياد كردن پنهانى از خود, مإنوس ساز و در اعمال نيك و كوشش هاى مورد قبول خويش, به كارمان گير و پاداش ما را به ميزان تمام عنايت فرماى.
خداى من! دل هاى حيرت زده, تشنه تواند و خردهاى متفاوت بر شناختن تو متفق اند و قلب ها جز با ياد تو اطمينان نيابند و جان ها جز با نگريستن به تو آرام نگيرند. تويى كه در همه مكان ها تسبيحت گويند و در همه زمان ها پرستش ات كنند و در همه لحظه ها حضور دارى و به همه زبان ها تو را بخوانند و در همه دل ها, بزرگ شمرده شوى; پس از تو پوزش مى طلبم, براى هر لذتى كه از غير ياد تو برده ام و از هر آرامشى كه به غير انس با تو بوده است و از هر خوشى كه جز با قرب به سوى تو مرا دست داده است و از هر مشغوليتى كه در غير طاعت تو داشته ام. تو فرموده اى و سخن تو حق است: ((اى كسانى كه ايمان آورده ايد, خداى را ياد كنيد, ياد كردنى بسيار و هر بامداد و غروب او را تسبيح گوييد.))(1) و نيز فرموده اى – و فرموده تو حق است: ((مرا ياد كنيد, تا شما را يادكنم!))(2)
به ما فرمان دادى كه تو را ياد كنيم و در برابر, عهد فرمودى كه ما را به يادآورى تا موجب شرافت و احترام و بزرگداشت ما باشد.
اكنون, همان گونه كه امر فرمودى, تو را مى خوانيم, پس آن چه را به ما وعده دادى, انجام ده! اى يادكننده يادكنندگان و اى مهربان ترين مهربانان!
(ترجمه مناجاه الذاكرين)
پاورقي ها:پانوشت ها: 1 ) احزاب (33),41 ـ 42. 2 ) بقره(2),آيه 152.

سردبير

امروز بحث از تركيب هيإت دولت آينده, از گفتمان هاى جارى محافل سياسى و مطبوعاتى است و بسان موارد مشابه, هر كس از ظن خويش بدين موضوع مى نگرد; برخى به رئيس جمهور برگزيده توصيه مى كنند و پاره اى به مجلس نصيحت, اصحاب استعجال هم از سر طعن و تعريض, تلميحى به اين دارند و ايمايى به آن.
اين گونه برخوردها, نشإت گرفته از عدم توجه به قانون اساسى و وظايف هر يك از دو نهاد مقننه و مجريه است. شاخص ترين ويژگى جامعه مدنى اسلامى ـ كه از اساسى ترين شعارهاى انتخاباتى رئيس جمهور برگزيده است ـ قانونمدارى است. قانون اساسى جمهورى اسلامى ايران هم تفكيك قوا را به رسميت شناخته و التزام به آن, بدين معناست كه هر كدام از سه قوه مقننه, مجريه و قضاييه, حق دخالت در قلمرو ديگرى را ندارد و تنها در حوزه فعاليت خويش مسوول و پاسخ گوست.
بنابراين, گزينش همكاران رئيس جمهور از اختيارات قانونى ايشان است; همان طور كه تصويب طرح ها و لوايح, نظارت و نقد و بررسى برنامه هاى دولت از وظايف و اختيارات قانونى مجلس است. پس نمى توان يكى از اين دو نهاد را فداى ديگرى كرد. اگر بنا بود مجلس به جاى رئيس جمهور تصميم بگيرد, چه حاجت به انتخاب رئيس جمهور بود؟ و اگر تابعيت محض مجلس از رئيس جمهور نسخه مطلوب است چه نيازى به گزينش 270 نفر نماينده وجود داشت! همان مردمى كه به نمايندگان خويش رإى داده اند, همان ها نيز رئيس جمهور را برگزيده اند. بنابراين خط و نشان كشيدن براى هر يك از اين دو نهاد, نادرست و قانون ستيزانه است.
البته انتظار مردم از رئيس جمهور, معرفى وزيرانى دين باور, توانا و كارآمد با چشم پوشى از گرايش سياسى آنهاست; يعنى عمل به همان وعده هاى انتخاباتى (فراجناحى بودن), و اين نيز دقيقا همان چيزى است كه مردم از مجلس, به هنگام دادن رإى اعتماد به وزيران, انتظار دارند. با اين حال پنهان نيست كه تبادل نظر و مفاهمه ميان اين دو قوه, بسيارى از مشكلات را از فرارو خواهد برداشت.

از ديگر مباحث پررونق اين دوره, مسإله حضور زنان در هيإت دولت است ـ كه در صورت تحقق, پديده نوينى است ـ ولى اين كه تا چه حد اين حضور در سرنوشت آنان موثر واقع شود, جاى سخن بسيار است; زيرا اولا: معيار احراز مسووليت در جامعه دينى, شايستگى است, نه جنسيت. از اين رو, چنانچه در گزينش وزير زن دقت كافى به عمل نيايد, عدم موفقيت او نه به سود زنان است و نه به نفع جامعه اسلامى.
ثانيا: در صورت انتخاب, يك وزير زن, همان مسووليتى را بر عهده خواهد داشت كه يك وزير مرد. بنابراين, گرچه موفقيت او در اداره وزارت خانه, در ايجاد اعتماد به نفس در زنان و باور توانايى آنها, قابل انكار نيست, ولى اين اقدام, مسإله اى روبنايى است و مشكل كنونى زنان را از ميان بر نمى دارد.
حقيقت اين است كه ما در مورد زنان, با تقابل و ناهمسازى سنت و مدرنيسم مواجه ايم; مى دانيم كه پديده ((فيمينيسم)) در آن سوى مرزها, تا آن جا پيش تاخته كه مدعى است در فهم از واجب الوجود و خداى تعالى هم بايد تجديد نظر كرد, چرا كه تاكنون تلقى از خدا ـ بر اساس آيين مسيحيت ـ خداى پدر, پسر و روح القدس بوده است و از اين پس بايد ((خداى مادر)) به جاى ((خداى پدر)) نشانده شود! اين كه گاه شاهديم در كشور ما نيز ـ از طرف چهره هايى كه با معارف اسلامى آشنايى اندكى دارند ـ اظهار نظرهايى مى شود كه بايد فهم از دين و فقه تغيير يابد, و تاكنون فهم فقيهان و متكلمان اسلامى از دين و فقه ((مرد گرايانه)) بوده است, بى تإثير از انديشه هاى وارداتى نيست!
با وجود اين, در حالى كه پاره اى سرمست از شعارهاى فيمينيستى, برمه از عنبرسارا, چوگان مى كشند, دختركان مظلومى هم هستند كه نه فقط در روستاها بل در همين جامعه شهرنشين از طبيعى ترين حق شرعى و قانونى; يعنى ((انتخاب همسر)) و ((ارث بردن)) از پدر محروم اند و هنوز در بسيارى از موارد, وجه المصالحه آشتى دو فاميل سبكسر, به عنوان ((خون بس)) و امثال آن قرار مى گيرند. بنابراين, وزير شدن يا نشدن زن ـ فى نفسه ـ چه تإثيرى در حل اين معضلات دارد. انصاف اين است كه دين مقدس اسلام, بيش از هر مذهب و نحله فكرى در جهان, به حقوق زنان توجه كرده و بر اساس ساختار روحى و وضعيت جسمانى آنان, زمينه رشد و تكاملشان را فراهم ساخته است و تنها راه گريز از اين مهلكه تهافت سنت و مدرنيسم, روى آوردن به نسخه هاى فرهنگ خودى و دينى است. والسلام

پاورقي ها:

تإمل در انتخابات رياست جمهورى

حضور زيبا, پرشور و شكوهمند سى ميليونى ايران سرفراز, در دوم خرداد 1376 به ميزانى بود كه رسانه هاى جهانى را بر آن داشت تا با عنوان ((يك رويداد بزرگ در تاريخ معاصر)) از آن ياد كنند. در اين حماسه بى نظير, جناب حجه الاسلام والمسلمين خاتمى با احراز بيش از بيست ميليون رإى به رياست جمهورى اسلامى ايران برگزيده شد. چنين رخداد بزرگى را از زواياى گوناگون مى توان به ارزيابى نشست, لكن در اين فرصت تنها به بررسى اجمالى مسإله اى مهم و در خور توجه مى پردازيم.
شك نيست كه در جريان اعلام برنامه ها, هر چهار نامزد اين دوره بر نقش محورى ولايت مطلقه فقيه, دفاع از ارزش ها و آزادىها و حدود و موانع شرعى آن, ادامه توسعه و سازندگى, اهميت دادن به عدالت اجتماعى, مهار تورم و تمشيت بهينه زندگى مردم محروم, تصريح و اصرار داشتند, به طورى كه در سه ميزگرد مشترك (در زمينه هاى اقتصادى, سياسى و فرهنگى) معمولا به جاى نقد و بررسى برنامه و ديدگاه هاى يكديگر, به تإييد, توضيح و تشريح نظريات هم مى پرداختند.
با اين حال بيش از بيست ميليون از توده مردم, جناب آقاى خاتمى را براى اجراى اين برنامه ها برگزيدند; به ديگر سخن بسيارى از مردم از تورم و گرانى, قانون شكنى و عدم اهتمام جدى به مسائل فرهنگى ـ با وجود تإكيدهاى مقام معظم رهبرى ـ كه در رهگذر سياست هاى تعديل به وقوع پيوسته, افسرده خاطر بودند و رئيس جمهور برگزيده را نسبت به ساير رقيبان, در حل اين مشكلات تواناتر تشخيص دادند و لذا وى را براى اين مقام انتخاب كردند.
با وجود اين, گروهى كه عامل اصلى نا بسامانى ها بودند و در انديشه معرفى نامزدى مستقل; با احساس اقبال و گرايش عمومى به سوى نامزد نيروهاى پيرو خط امام, سرانجام به حمايت از وى شتافتند تا در سايه محبوبيت او, گذشته خويش را از نظرها بزدايند و در عين حال حضور خويش را در دولت آينده نيز تثبيت كنند. از اين رو, با تمام توان با شيوه تبليغاتى مخصوص به خود, به عرصه انتخابات آمدند, به گونه اى كه تنها تخلف رسمى از سوى طرفداران آقاى خاتمى, از جانب اين گروه بود كه به توقيف دو نشريه مربوط به آنها منجر شد و همين ها پس از پيروزى رئيس جمهور, وعده شتاب در سياست هاى تعديل را به مردم دادند!
اكنون جاى اين سوال ها باقى است كه آيا مردم به نيروهاى پيرو خط امام رإى داده اند تا برج سازىهاى تهران و شهرهاى بزرگ افزايش يابد و خصوصى سازىهاى بى مهار, اقتصاد كشور را در انحصار سرمايه داران زالو صفت قرار دهد و بنزهاى صدميليون تومانى در امثال شهرك غرب رژه بروند و عدالت اجتماعى قربانى توسعه گردد و پيشگامان جهاد و شهادت در مظلوميت و غربت بمانند؟ يا مردم مى خواهند, ضعف هاى گذشته اصلاح شود و تورم مهار; نه اين كه سياست هاى اشتباه پيشين, فربه تر گردند!
به نظر مى رسد, لازم آيد همه جريان هاى سياسى وفادار به انقلاب و رهبرى, درباره اين گروه, به درستى بينديشند; چه در نحوه شكل گيرى و پيدايش آنان, چه در ناحيه تبليغات و شگردهاى تبليغى آنها و چه در زمينه مواضع آنان درباره مسائل مهم داخلى و بين المللى.
پنهان نيست كه اين گروه شش نفره, در آستانه انتخابات پنجمين دوره مجلس شوراى اسلامى, خلق الساعه پديدار شد و با شيوه تبليغاتى مخصوص به خود; يعنى روشى روان شناسانه, پرحجم و سازمان يافته, مى رفت كه فضاى انتخابات اين دوره را به كلى دگرگون سازد, ولى موانعى آن را تا حدود زيادى از اين هدف باز داشت. در انتخابات رياست جمهورى نيز از اين شيوه بهره گرفت و عجيب اين كه يكى از افراد اين گروه در ميزگرد تلويزيونى ((به سوى انتخابات)), معتقد بود: نامزدهاى رياست جمهورى نبايد قبل از شروع رسمى انتخابات, خود را به مردم معرفى كنند و فقط بايد در ظرف همان چند روز تبليغات رسمى پيام خود را برسانند!
گذشته از بررسى ابعاد و جوانب تبليغات اين گروه, بايد درباره هزينه سرسام آور اين تشكل نيز انديشيد كه يك گروه اندك, اين همه مخارج را از چه منابعى تإمين مى كند؟ از منابع داخلى يا خارجى و اصولا با چه اهرم ها و قول و قرارهايى چنين توافقاتى به هم مى رسد؟
با اين كه يكى از چهره هاى سرشناس آنها, اولين كسى بود كه مذاكره مستقيم با امريكا را با افتخار مطرح ساخت و كسانى مانند سعيد رجايى خراسانى چند سال بعد همان نغمه را ساز كردند و در ايجاد فضاى فرهنگى تنش زا كه موجب حساسيت و واكنش جمعى از مردم مسلمان كشورمان شد, نقش اساسى داشتند و نيز در ايجاد تورم و گرانى, و دگرگون ساختن چهره شهرها در همانند سازى با غرب, و مسائلى از اين دست, چگونه به راحتى از زير بار اين مسووليت ها شانه خالى نمودند و به قولى خود را تطهير و در برابر اين مسائل واكسينه كردند.
بررسى اين پديده از آن رو ضرورى مى نمايد كه محتمل است همان بلايى كه بر سر متحد ديروز خود (روحانيت و تشكل هاى همسو) آوردند, بر سر هم پيمان امروز (روحانيون و ائتلاف خط امام) نيز بياورند كه در اين صورت فرجامى جز به كنار زدن هر دو جريان مهم نظام نخواهد داشت. گرچه ممكن است اين برداشت بر پاره اى گران آيد, ولى چون محتمل قوى است, تإمل در اطراف آن بى فايده نيست!والسلام على من اتبع الهدى
پاورقي ها:

يكى از بنيادىترين باورهاى دينى ((اعتقاد به معاد)) است. اعتقاد به زنده شدن
پس از مرگ ظاهرى و حيات دوباره, نه تنها ريشه در فطرت انسان ها دارد, بلكه در
سرلوحه برنامه هاى فرهنگى و تبليغى پيامبران الهى قرار داشته است. تمامى
راهنمايان آسمانى, انسان ها را به ((باور قيامت)) فرا خوانده اند, به طورى كه
تبيين و تعميق اعتقاد به معاد, به موازات اعتقاد به مبدإ, فصل مشترك برنامه
تمامى پيامبران توحيدى بوده است.

در برنامه تبليغى آخرين رسول الهى, پيامبر اكرم(ص) نيز اعتقاد به معاد از
جايگاهى ويژه برخوردار بوده و آن معلم راستين بشرى در زمان بعثت و در جاىجاى
پيام انسان ساز خويش, مردم را به باور قيامت دعوت كرده اند. قرآن كريم مجموعه
تعاليم آسمانى و سند نبوت آن رسول الهى و بهترين شاهد اين مدعا است و در تعداد
قابل توجهى از آيات قرآنى, مستقيم و غير مستقيم, به اين اعتقاد و ويژگى ها و
آثار آن اشاره شده است. براساس يك طبقه بندى موضوعى قرآن كريم, بيش از 1640 آيه,
معادل 25/8 درصد از كل آيات به تبيين و تشريح موضوع قيامت و آخرت اختصاص دارد.
(1) كه اين درصد در ميان موضوعات قرآنى داراى مقام دوم (پس از رسالت پيامبر
اكرم با 30 درصد) است.

اين باور دينى, آثار سازنده و مثبت فراوانى در زندگى فردى و اجتماعى بر جاى
مى گذارد و زمينه را براى تربيت انسان هاى مومن و تحقق جامعه توحيدى فراهم مىآورد.
پرورش فضايل اخلاقى, جلوگيرى از رذايل روحى, مبارزه با هواها و هوس ها, ايجاد
آرامش و اطمينان, تعديل علايق مادى و دنيوى, تغيير بينش نسبت به دنيا, پرورش
روحيه ايثار و شهامت, تقويت روحيه تفاهم و مجاهدت براى برقرارى عدالت و قسط, از
جمله آثار ارزشمندى است كه در پرتو باور به قيامت و زندگى اخروى به وجود مىآيد.
به بيان ديگر, اعتقاد به معاد هم هدف رسالت الهى است و هم زمينه را براى تحكيم
پيام الهى در بينش و گرايش مومنان فراهم مىآورد و اجراى فرمان هاى پيامبران را
تضمين مى كند. به همين دليل, در كلام مفسران پيام آسمانى و ائمه معصوم ـ عليهم
السلام ـ نيز تبيين و تشريح اين اعتقاد, از جايگاهى ويژه برخوردار بوده و احاديث
و روايات متواتر و فراوانى در اين باره به دست ما رسيده است.

در بررسى سير نزول آيات قرآن كريم و پيام ائمه هدى ـ عليهم السلام ـ نكته زير
قابل تإمل و توجه است: ((هر زمان كه جامعه در آستانه تحول عظيم فرهنگى و
اجتماعى قرار داشته و مومنان بايد رسالت فردى و اجتماعى سنگينى را به عهده
مى گرفتند, در چنين شرايطى تبليغ و ترويج اعتقاد به قيامت و زندگى اخروى از شدت
و گستردگى بيشترى برخوردار شده است, زيرا تشريح ناپايدار بودن زندگى دنيوى و
گذرا بودن لذات و سختى هاى مادى و تإكيد بر پايدارى حيات اخروى و مواهب آن,
زمينه را براى پذيرش مسووليت هاى خطير دينى و تلاش در راستاى تحقق آرمان هاى الهى
فراهم مىآورده است. به همين دليل, بيش از 47 درصد از آيات نازله درباره معاد,
در سه سال اول بعثت پيامبر اكرم(ص) و در آستانه علنى شدن رسالت رسول گرامى و در
نتيجه سنگين شدن مسووليت مومنان و ياران او نازل شده است.))(2)

تجربيات تاريخى نيز گواه اين مدعاست كه هر زمان اعتقاد و باور به قيامت در
تار و پود جامعه تنيده شد و مردم آگاهانه و صادقانه به اين باور دينى ايمان
آوردند, دستاوردهاى مهم و سترگ در زندگى فردى و اجتماعى آنان به وجود آمد, و هر
زمان كه اين باور تضعيف شد, آسيب پذيرى فردى و جمعى نيز افزايش يافت. براى
نمونه, تجلى ارزشمند و ماندگار اعتقاد به قيامت را در دوران معاصر مى توان در
مبارزات پيروزى انقلاب اسلامى و مجاهدات هشت سال دفاع مقدس به خوبى مشاهده كرد كه
تمامى اين دستاوردها در پرتو اعتقاد عميق و خالصانه به مبدإ و معاد قابل تفسير
و توجيه است.

اينك اين سوال اساسى مطرح است كه: ((چگونه مى توان اعتقاد به معاد را در جامعه
پايدار و نهادينه كرد؟))

پاسخ سوال فوق از آن نظر در وضعيت فعلى حايز اهميت است كه نسل حاضر در صدد
ايجاد تحول عظيم فرهنگى در جامعه و برپايى تمدن اسلامى است. بى شك تحقق اين رسالت
تاريخى و انقلابى تنها در سايه اعتقاد عميق و گسترده به مبدإ و معاد ميسر است.
در بعد داخلى, تنها زمانى احكام الهى و ارزش هاى انسانى ـ نظير اقامه نماز, امر
به معروف و نهى از منكر, آزادى و آزادگى, عدالت و برادرى ـ حاكم مى شوند كه باور
به زندگى اخروى, عميق و گسترده باشد. در بعد خارجى نيز تنها امتى مى تواند در
عصر حاضر, پرچمدار عدالت و قسط در زندگى فردى و اجتماعى باشد كه آگاهانه و
صادقانه به اين باورها ايمان بياورد و در راه تثبيت و حاكميت آنها آماده
جانفشانى و ايثار باشد. بنابراين, يافتن پاسخ سوال مذكور و تلاش در راه تعمق
اعتقاد به زندگى اخروى, در واقع, تلاش براى پايدارى ارزش ها و حاكميت فرمان هاى
آسمانى و در نهايت, تلاش براى برپايى تمدن اسلامى است.

براى يافتن پاسخ, ابتدا موانع تعميق اعتقاد به معاد بررسى مى شود و سپس روش ها
و راهكارهاى مناسب براى پايدارى و تعميم اين اعتقاد در جامعه تشريح مى شود.



موانع گسترش و تعميق اعتقاد به معاد

عواملى كه در جامعه دينى باعث تضعيف اعتقاد به معاد گشته و به عنوان موانع
اصلى در راه گسترش و تعميق اين باور تجلى مى كنند, عبارت اند از:



1ـ فرهنگ حاكم در دوران معاصر

پس از پيدايش رنسانس و فروپاشى اعتقادات مذهبى كليسا, فرهنگى جديد در اروپا
متولد شد. اين فرهنگ با اعتقاد به ((اصالت انسان)) و تكيه بر ((اومانيسم)) در
صدد نفى انديشه هاى آسمانى برآمد و دين و دين باورى را به شدت مورد حمله قرار
داد. در فرهنگ جديد, انسان از خاك برآمده و در خاك فرو خواهد رفت و تاريخ
زندگانى او نه ابتدايى دارد و نه انتهايى; هرچه هست همين زندگى مادى است كه
بايد از آن كمال استفاده و لذت را برد. انسان موجودى صرفا ((اين دنيايى)) است و
خوشبختى و سعادت او نيز بايد ((اين دنيايى)) باشد. در اين فرهنگ, رابطه انسان
با خدا و, در نتيجه, با خودش قطع شده است و انسان هيچ ارتباطى با پيامبران و
تعاليم آسمانى ندارد. در زندگى ماشينى, انسان با خود و ديگران و حتى طبيعت, قطع
رابطه كرده است و شب و روز بدون تفكر و تإمل به دور خود مى چرخد و با تكرار پس
از تكرار, زندگى را سپرى مى كند. در اين فرهنگ انگيزه اى و فرصتى براى انديشيدن
درباره خدا و قيامت و زندگى روزمره وجود ندارد.

از سوى ديگر, با گسترش ارتباطات بين جوامع, داد و ستدهاى اقتصادى اجتماعى و
فرهنگى بين كشورها فزونى يافت و با پيشرفت تكنولوژى ارتباطات, مبادلات فرهنگى در
صحنه بين المللى از رونق چشمگيرى برخوردار شد; اما به دليل مقارن شدن تحولات
اقتصادى با تغييرات فرهنگى و اجتماعى در اروپا و پيشرفت سريع و شگفت انگيز غرب
در زمينه هاى اقتصادى و تكنولوژى, ارتباطات فرهنگى بين كشورها يك سويه گشت و
تفكرات و دستاوردهاى فرهنگى غرب به همراه محصولات و كالاهاى غربى به ساير كشورها
سرازير شد.

در نتيجه, در وضعيت كنونى فاصله هاى جغرافيايى از بين رفته و به تعبير مك
لوهان, جامعه شناس مشهور معاصر, دنيا به ((دهكده جهانى)) تبديل شده است. ((تبادل
فرهنگى)) بين كشورهاى پيشرفته و جهان سوم به ((تهاجم فرهنگى)) و انتقال يك طرفه
فرهنگ و اطلاعات مبدل شده است و حكومت ها, غربگرايان و روشنفكران وابسته, با
تبليغ و ترويج سكولاريسم سعى در حاكميت فرهنگ غرب دارند. روح حاكم بر تمدن غرب
با اعتقادات دينى, مخصوصا باور به قيامت در تعارض است و فرهنگ ماده گرايى و
زندگى اين دنيايى را تبليغ و ترويج مى كند, لذا حاكميت فرهنگ معاصر, مانع اصلى
در گسترش اعتقاد به زندگى اخروى است.



2ـ تعارض آخرت خواهى و دنياگرايى

انسان معاصر متإثر از فرهنگ حاكم, خواهان زندگى آرام مادى است و مى خواهد از
لذات و مواهب طبيعت حداكثر استفاده را ببرد. از اين رو, يكى از اهداف راهبردى و
بنيادى دولت ها, دست يابى به ((توسعه ملى)) است. اين توسعه بيشتر در ((توسعه
اقتصادى)) تجلى پيدا كرده است و دولت ها در يك رقابت شديد و فشرده به سوى آن در
حركت اند. نظريه پردازان توسعه, معتقدند براى دستيابى به توسعه بايد ((توليد))
بالا برود و سرانه توليد ملى افزايش يابد و براى رشد توليد بايد ((مصرف)) افزايش
پيدا كند. در نتيجه, مردم بايد ((بيشتر)) و ((متنوع تر)) مصرف كنند تا توليد
كنندگان داخلى و خارجى ((بيشتر)) توليد كنند و چرخه اقتصاد به گردش درآيد و
((توسعه)) حاصل شود.

در جامعه دينى, سوالات متعددى در زمينه اين نگرش و آثار مترتب بر آن وجود دارد
كه به برخى از آنها اشاره مى شود:

آيا دنيا ملعون و مذموم است؟ احاديث و رواياتى كه در مذمت دنيا وارد شده است
به چه معناست؟ در جامعه مذهبى تا چه ميزان مى توان مردم را به مصرف بيشتر دعوت
كرد؟ اگر توليد بيشتر, درآمد بيشتر را براى توليد كنندگان به وجود مىآورد, يك
مسلمان تا چه ميزان مى تواند به كسب درآمد و ثروت بپردازد؟ آيا اين استغنا او را
از خدا دور نمى كند؟ آيا بدون تقويت روحيه دنياپرستى و مصرف گرايى, مى توان توليد
را افزايش داد؟ آيا فقر و تهيدستى نشانه دورى از دنيا و علاقه به آخرت است؟ آيا
دنياخواهى و آخرت گرايى قابل جمع است؟ آيا پذيرش يكى مترادف و ملازم با نفى ديگرى
است؟

متإسفانه عدم پاسخگويى روشن به سوالات مزبور و عدم تمييز دقيق مرز آخرت گرايى
و دنياخواهى, سبب شده است عده اى براى افزايش درآمد و ثروت خود به اعتقادات دينى
و باورهاى فطرى, درباره معاد و زندگى اخروى, كم توجهى و يا بى توجهى نمايند و
بدون دغدغه و با خاطرى آسوده به دنيا بپردازند.



3ـ عدم تبيين دقيق معارف اسلامى در زمينه معاد

تصوير تاريك از زندگى پس از مرگ و تإكيد افراطى بر ترس از آخرت و عذاب هاى
الهى, يكى از موانع گرايش به باورهاى مذهبى است.
برداشت هاى غلط از قرآن كريم و احاديث, به همراه استناد به بعضى از روايات
ضعيف, چهره اى هول انگيز و وحشت زا از معاد و قيامت ارائه مى دهد كه نتيجه آن تلخ
كردن زندگى روزمره در كام معتقدان و مختل نمودن گردش كار و زندگى است و استمرار
آن مى تواند اين تصور غلط را به وجود آورد كه دين و سمبل هاى دينى (نظير مسجد و
روحانى) فقط از مرگ و مردن و گريه و زارى سخن مى گويند و با شادى و نشاط مخالف
هستند. هم چنين تإكيد بر جنبه عاطفى اعتقاد به قيامت و عدم پرداختن به مبانى
استدلالى و جنبه هاى عقلى و ذهنى آن, موجب كاهش گرايش به باور مزبور به ويژه در
بين نسل جوان مى شود.

از سوى ديگر, بيان سطحى و تكرارى معارف الهى در برخى از محافل و مجالس و
رسانه هاى گروهى, سبب اشباع كاذب در بعضى از جوانان شده است و آنان انگيزه و
نياز جدى به درك و فهم معارف اسلامى, و از جمله مباحث مربوط به معاد, در خود
احساس نمى كنند.



4ـ تعارض رفتار و گفتار برخى از معتقدان به معاد

از جمله موانع موثر در گسترش و تعميق اعتقاد به معاد در جامعه, تعارض رفتار و
گفتار برخى از معتقدان به معاد است كه از يك سو مردم را به قيامت و باورهاى
اخروى فرا مى خوانند و از سوى ديگر, رفتار و كردار آنها در زندگى فردى و
اجتماعى, بيانگر علاقه شديد آنان به دنيا و دنياپرستى است. دعوت زبانى آنان به
اين باور, نه تنها مردم را با آخرت گرايى و معاد مإنوس نمى سازد, بلكه مخاطبان
نيز با پيدا كردن توجيهات ناصحيح (كلاه شرعى) سعى در آرام كردن وجدان و نداى
فطرت خويش خواهند كرد و از پذيرش مسووليت و رعايت اوامر الهى, شانه خالى خواهند
كرد. هرچند همگان مسووليت دارند تا اعمالشان بيانگر اعتقاد آنها به قيامت و
زندگى اخروى باشد, (يرغبكم بالاخره عمله)(3) ليكن مسوولان, حاكمان و مبلغان و
كارگزاران حكومت دينى, مسووليت مضاعف دارند, زيرا توده مردم, رفتار و كردار
آنها را ملاك عمل قرار داده و بر آن مبنا به قضاوت مى نشينند.



5ـ هواى نفس و اميال شيطانى

خلقت انسان, تركيبى از نار و نور است و غرايز پست حيوانى به همراه گرايش عالى
انسانى در سرشت او به وديعت نهاده شده است; ((فإلهمها فجورها و تقويها))(4)
همچنان كه پيامبران آسمانى, انسان ها را به مبارزه با هواى نفس و رشد گرايش هاى
عالى فطرى فرا مى خوانند و او را به فلاح و رستگارى دعوت مى نمايند. شياطين جن و
انس نيز انسان را به تبعيت از غرايز و سير در عالم حيوانى و ميل هاى نفسانى سوق
مى دهند. ملازمه حركت در سرازيرى نفسانيت, پشت پا زدن به باور معاد و ناديده
انگاشتن حساب و كتاب اخروى است. به بيان ديگر, باور به قيامت با پاسخ گويى به
هواهاى نفسانى و نيازهاى شيطانى در تعارض است و با اعتقاد به زندگى اخروى
نمى توان بى محابا در وادى لذات دنيوى و برآورده كردن نيازهاى نفسانى و شيطانى
قدم برداشت.

يكى از نكاتى كه زمينه ساز تقويت هوا و هوس نفسانى بوده و در تعليم و تربيت
دينى (برخلاف تعليم و تربيت رايج) مورد توجه جدى قرار گرفته است, نامشروع بودن
روش هاى كسب درآمد و ثروت و به تعبير احاديث ((لقمه حرام)) است كه به عنوان مانع
موثر و ناپيدا در تضعيف اعتقاد به معاد ايفاى نقش مى كند. اگر در جامعه اى ميدان
بروز آزادانه هواى نفس به وجود آيد و فضاى گناه و آلودگى در آن رايج گردد,
اعتقاد به معارف دينى به ويژه اعتقاد به معاد از بين خواهد رفت.



راهكارهاى گسترش و تعميق اعتقاد به معاد

با عنايت به موانع مذكور, مشخص مى شود كه پاسخ اين سوال را كه: چگونه مى توان
اعتقاد به معاد را در جامعه پايدار و نهادينه كرد؟ تنها در تبليغات زبانى
نمى توان جستجو كرد, بلكه بايد با نگرش جامع نسبت به رفع موانع و ايجاد شرايط
مناسب بر رشد باور به قيامت تإكيد كرد تا تمامى افراد جامعه آگاهانه و با
اختيار كامل پذيراى اين باور اصيل و سازنده در جامعه دينى باشند. بدين منظور
راه كارهاى زير پيشنهاد مى شود; بدان اميد كه صاحب نظران و انديشمندان با غنى
نمودن آنها زمينه تبيين حاكميت آنها را در جامعه فراهم آورند.



1ـ حاكميت فرهنگ دينى و نفى فرهنگ بيگانه

اعتقاد به قيامت, ركنى مهم از اركان اعتقادات مذهبى است كه در سايه حاكميت
فرهنگ دينى گسترش و عمق مى يابد. در نتيجه براى تعميق اين باور بايد در راستاى
حاكميت فرهنگ دينى و نفى فرهنگ بيگانه و غربگرايانه تلاش كرد. نكته قابل تإمل
آن است كه فرهنگ, شامل همه روابط آشكار و پنهان فردى و اجتماعى مى شود.
بنابراين, حاكميت فرهنگ دينى نيز بايد تمامى زواياى زندگى فردى و اجتماعى و روح
حاكم بر جامعه را در بر گيرد و كليه نهادها و ارگان هاى اجتماعى را متإثر سازد.
در جامعه دينى كليه روابط اقتصادى, سياسى, اجتماعى و فرهنگى از اهداف و
آرمان هاى دينى نشإت مى گيرند و متناسب با ارزش ها و برنامه هاى الهى سازماندهى
مى شوند. نهادهاى اجتماعى براى تحقق اهداف و برنامه هاى دينى مسووليت مشترك دارند
و ضمن تلاش براى اجراى برنامه هاى خود, بايد براى حاكميت فرهنگ دينى نيز
برنامه ريزى و تلاش نمايند. از اين رو, حاكميت فرهنگ دينى را نبايد صرفا از
ارگان ها و نهادهاى فرهنگى و اجتماعى انتظار داشت, بلكه همه و همه بايد دينى
بينديشند, دينى برنامه ريزى كنند و دينى عمل كنند. به بيان ديگر, كافى نيست كه
يك نهاد اجتماعى يا اقتصادى در كنار فعاليت خود به فعاليت هاى فرهنگى بپردازد,
بلكه بايد تحقق اهداف جامعه و گسترش فرهنگ دينى را وظيفه اصلى خود بداند و در
راستاى تحقق آن فعاليت اقتصادى و اجتماعى خويش را ساماندهى كند.

براى گسترش باور به معاد نيز تمامى ارگان هاى اقتصادى, سياسى, اجتماعى و
فرهنگى بايد تلاش مشترك و همسو را سازماندهى كنند. در غير اين صورت فعاليت يك
نهاد مى تواند فعاليت بخش ديگر را آسيب پذير و خدشه دار سازد. از آن جا كه تعدادى
از سازمان هاى اجتماعى در زمان حكومت غير دينى گذشته به وجود آمده و برنامه ها و
اهداف خويش را متإثر از فرهنگ ضد دينى غربى طراحى و اجرا نموده اند و متإسفانه
با گذشت چندين سال از حكومت اسلامى هنوز نتوانسته اند سازمان, اهداف و برنامه هاى
خويش را متناسب با تعاليم و ارزش هاى مكتب توحيد متحول و اصلاح نمايند. لذا
آسيب زايى عملكرد آنها بر باورهاى اخروى مردم به خوبى مشهود است و ناخواسته مردم
را به سوى ارزش هاى فرهنگ غرب, نظير ماده گرايى, مصرف زدگى, تجمل گرايى, ارزش هاى
طبقاتى و دورى از ارزش هاى معنوى و الهى سوق مى دهند.

براى نمونه, يكى از پايه هاى اصلى اقتصاد در فرهنگ غرب دريافت ماليات از مردم
است. اجراى ناقص آن در كشورهاى جهان سوم سبب مى شود كارگزاران حكومت معمولا با
اجبار و اكراه نسبت به اخذ آن از موديان مالياتى اقدام كنند. بنابراين, مردم
نيز معمولا براى فرار از پرداخت آن به انواع حيله ها و پنهان كارىها روى مىآورند.
اين اعمال, رابطه ماليات دهنده را با باورهاى دينى و آخرتى خدشه دار مى سازد. در
حالى كه در سيستم اقتصاد اسلامى, براى پرداخت خمس, فرد خمس دهنده سعى مى كند
آگاهانه با پرداخت بيشتر, رابطه خود و خدا را محكم تر كرده و براى آبادى آخرت
خويش ذخيره اى از قبل بفرستد. در نتيجه, اين دو روش دو اثر متفاوت را بر رويكرد
انسان نسبت به معاد بر جاى مى گذارد.

مثال ديگر را در مقايسه دو سيستم آموزش حوزوى و دانشگاهى مى توان جستجو كرد.
هر چند اهداف, برنامه ها, حيطه عملكرد و روش هاى اين دو نهاد علمى و فرهنگى
متفاوت است, ليكن نكته حائز اهميت آن است كه در سيستم حوزوى هر چه دانشجو و
طلبه مدارج علمى بيشترى را سپرى مى كند, اعتقادش به خدا و قيامت و ارزش هاى الهى
بيشتر شده و روحيه خدمت گزارى به مردم و تواضع در مقابل آنان در او فزونى مى يابد.
در حالى كه در سيستم آموزش دانشگاهى, به ويژه در رژيم غير دينى گذشته, با
افزايش معلومات علمى و مهارت هاى فنى توقع از مردم و ضرورت استفاده بيشتر از
امكانات و سرمايه هاى جامعه بالاتر مى رفته است. در نظام حوزوى معمولا رشد معلومات
با انگيزه رستگارى اخروى و آبادانى آخرت همراه است و در سيستم دانشگاهى معمولا
تلاش براى كسب مدارج بالاتر با هدف آبادانى دنيوى قرين است البته اين سخن روح
حاكم بر دو جريان علمى را تبيين مى كند وگرنه موارد نقض در هر دو جريان وجود
دارد. در نتيجه, دو سيستم اجتماعى متفاوت دو اثر مختلف را بر باورهاى دينى و
اجتماعى مردم بر جاى مى گذارد. بنابر اين, گسترش و تعميق اعتقاد به معاد نيازمند
نفى فرهنگ و دستاوردهاى فرهنگ غربى در جامعه و حاكميت جدى فرهنگ دينى در تار و
پود و در زندگى فردى و اجتماعى افراد جامعه است.



2ـ بيدارى و پيرايش فطرت ها

در بينش اسلامى, انسان موجودى است كه خداوند متعال گرايش هاى فطرى را در سرشت
او به وديعت نهاده است. اين گرايش ها در تمام زمان ها و در تمامى مكان ها تجلى
مى يابند. از جمله امور فطرى, كمال خواهى و آخرت گرايى در انسان است. بررسى سير
تحولات اجتماعى انسان ها نشان مى دهد كه اعتقاد به زنده شدن و بازگشت مردگان از
ديرزمان در تمامى جوامع بشرى وجود داشته است و هر يك متناسب با اعتقادات خويش
براى زندگى پس از مرگ چاره انديشى كرده اند.

معمولا با بالا رفتن سن آدميان, زمينه بيدارى اين گرايش بيشتر فراهم مىآيد; به
طورى كه اغلب افراد كهن سال در اواخر عمر به ياد مرگ و قيامت مى افتند و تلاش
مى كنند با تمهيدات گوناگون و استفاده از امكانات و سرمايه هاى خويش براى زندگى
اخروى خود توشه اى برگيرند.
نكته قابل توجه آن است كه بايد با بهره گيرى از روش هاى آموزشى و تربيتى مختلف
گرايش به معاد را از دوران پيرى به ميان سالى و دوره جوانى كشاند; به طورى كه
جوانان بتوانند با نگاه به آخرت و التزام عملى به ثواب و عقاب اخروى براى زندگى
خويش تصميم گيرى نمايند. در صورت بروز چنين پديده اى چنان تحولى در جوانان به
وجود خواهد آمد كه نمونه بارز و زيباى آن را در دوران جنگ تحميلى مشاهده كرديم
و شهيدان عزيز, با ايمان به قيامت و باور به حساب و كتاب آن, نرد جان باختند و
به لقإالله پيوستند.

تبيين دقيق و صحيح اعتقاد به معاد با استفاده از روش هاى موثر آموزشى و تربيتى
و در قالب هاى جذاب هنرى و فرهنگى در بيدارى نقش تعيين كننده دارد. سرمايه گذارى
براى آموزش كودكان و نوجوانان و جلوگيرى از نفوذ فرهنگ مخرب غربى به اين مناطق
(توسط رسانه هاى بيگانه و خودى!) و نيز اعزام معلمان و مبلغان كارآمد و باورمند
به قيامت در بيدارى فطرت ها و تنوير افكار نقش تعيين كننده دارد. هم چنين
هماهنگى رفتار و گفتار معتقدان و مبلغان معاد, زمينه تقويت گرايش فطرى مردم به
حيات اخروى را بيش از پيش فراهم مىآورد و از تعارض هاى احتمالى جلوگيرى مى كند.
برگزارى نشاط انگيز مراسم عبادى و عرفانى و جلوگيرى از برنامه هاى مذهبى
كسالتآور, خسته كننده (و حتى محرف و منحرف) مى تواند در ايجاد رغبت به سوى معارف
الهى و تقويت رابطه عاطفى با تعاليم آسمانى نقش موثر ايفا كند.

ادامه دارد.


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) سير تحول قرآن, ص165.
2 ) همان, ص161.
3 ) اصول كافى, جلد دوم. امام صادق(ع) از قول حضرت عيسى مى فرمايند: دوستان
شما بايد كسانى باشند كه عمل آنها شما را به آخرت ترغيب و تشويق نمايد.
4 ) سوره شمس, آيه 8. پس خداوند پاكى ها و ناپاكى ها را به نفس انسان ها الهام
كرد.

مقدمه

((گوستاو لوبون)) از جمله خاورپژوهان بلندپايه فرانسوى است كه به سال 1841
ميلادى چشم به جهان گشود و در سال 1931 از دنيا رفت. وى مطالعات گسترده اى درباره
اسلام و تمدن مسلمانان به انجام رسانده است. در آثار وى تعصبات يك جانبه و منفى
نسبت به اسلام و مسلمانان كمتر به چشم مى خورد و اين از ويژگى هاى منحصر به فرد
اوست كه در كمتر پژوهش گرى مى توان سراغ يافت. او فقط از عرب و تمدن عربى دفاع
نكرد, بلكه از حقوق مسلمانان دفاع و از سياست هاى ظالمانه دولت هاى اروپايى شديدا
انتقاد كرد و در نكوهش دولت متبوعش نسبت به جناياتى كه در حق مسلمانان الجزاير
مرتكب شد, مطالب فراوانى نگاشت.

((لوبون)) در اثناى تحقيقات و سياحت هاى علمى خود به كشورهاى مختلف, كتاب هاى
با ارزشى پيرامون تاريخ و تمدن برخى ملت ها نگاشت و حاصل اين پژوهش ها را با شرح
و توضيح در سه كتاب ((راز دگرگونى ملت ها)), ((ماهيت اجتماع)) و ((آرا و
باورها)) به وديعه نهاد و آن گاه با توجه به اين سه اثر, كتاب هاى ديگرى چون
((ماهيت انقلاب ها و انقلاب فرانسه)), ((ماهيت سوسياليسم)), ((تمدن هند)), ((تمدن
مصر)) و ((تمدن عربى در اندلس)) و ((تمدن عرب)) را به رشته تحرير درآورد.

آثار و نوشته هاى او به زبان فرانسوى بود كه احمد فتحى زغلول, صادق رستم و
عبدالرحمان برقوقى و ديگران آنها را به زبان عربى ترجمه كردند. كتاب ((تمدن
عرب)) را عادل زعيتر كه از مترجمان بنام بود, به عربى بازگرداند. اين كتاب چند
بار در سال هاى 1945, 1948 و 1979 به چاپ رسيده است.(1)

هر پژوهنده اى كه به ديده دقت به (تمدن عرب) بنگرد, متوجه مى شود كه ((لوبون))
در نگارش مطالب از ديده انصاف به تمدن اعراب نگريسته است. از اين رو نبايد برخى
اشتباهات كتاب را ناشى از تعصبات ناصحيح دانست,(2) بلكه علل آنها را بايد در
موارد ذيل جستجو كرد.

1 ـ عمده مآخذ ((تمدن عرب)) برگرفته از منابع اهل تسنن بوده و چون در آنها
گزارش هاى ناصواب به وفور يافت مى شود, در نتيجه كتاب نيز از اين اشتباهات در
امان نمانده است.

2 ـ در مآخذ اهل تسنن به نقش مهم رهبرى و امامت در اسلام و هدايت جامعه بشرى
اشاره نشده است و واقعيت ها آن گونه كه بايد, تجزيه و تحليل نشده و لذاست كه در
كتاب ((تمدن عرب)) هم به اين عامل مهم و حياتى و نقش سازنده آن و پيامدهاى منفى
عدم وجود آن اشاره نشده است, بلكه با نگاهى دقيق تر بايد گفت ((لوبون)) اسلام و
تمدن مسلمانان را از نظرگاه اهل تسنن معرفى كرده است.

3 ـ گزارش هاى نقيض در منابع تسنن, پژوهش گرى چون ((لوبون)) را نيز دچار اشتباه
كرده و برخى وقايع را به پيروى از مآخذ غلط نقل كرده است.

4 ـ درك ناصحيح ((لوبون)) از مفهوم وحى, غيب, معجزه و قرآن, سبب شده, وى در
شرح و توضيح اين مضامين به اشتباهات معتنابهى دست يازد.

5 ـ مشكل ديگر كتاب اين است كه نشانى مطالب را به تفصيل و به صورت امروزين,
عنوان نكرده است.

با اين همه تعاريف زيبا و دلنشين ((لوبون)) از اسلام و رسول خدا(ص) و علل گسترش
اين دين الهى و تحليل هاى با ارزشى كه نويسنده از اين مذهب و نقش سازنده اش در
شكوفايى تمدن ها ذكر كرده, ما را بر آن مى دارد كه توصيفات در خور توجه و تجزيه و
تحليل هاى لوبون و سخنان وى را در مدح اسلام بازگو كنيم!



عظمت اسلام

((گوستاولوبون)) در قسمت هايى از كتاب خود به تعريف از اسلام و فرستاده آن,
حضرت محمد(ص) پرداخته و به تناسب, تجزيه و تحليل هاى جالب و ارزنده اى ارائه داده
است كه ذكر آنها از ديدگاه يك خاورپژوه فرانسوى, عظمت اين مكتب الهى را بيش از
پيش روشن مى سازد.(3)



دوران كودكى حضرت محمد(ص)

((گوستاولوبون)) تحت عنوان ((دوران كودكى و جوانى حضرت محمد)) مى گويد:

1 ـ تاريخ نگاران عرب مى نويسند: ((هنگام ولادت پيشواى بزرگ اسلام, نشانه هاى
شگفت انگيزى آشكار شد; از آن جمله گويند: هنگام ولادت او جهان لرزيد, آتشكده مقدس
زردشتيان خاموش شد, شياطين به وسيله شهاب از صعود به آسمان ممنوع شدند, چهارده
كنگره از ايوان كسرى شكست و اين نشانه اى بود كه نابودى دولت مقتدر ايران را
نويد مى داد.))

(ص100)

2 ـ ((حضرت محمد ابتدا از مادرش آمنه شير خورد, سپس طبق عادتى كه تا به امروز
اعراب دارند, او را به قبيله باديه نشينى سپردند و تا سه سالگى نزد آن قبيله به
سر برد… در اين مدت چنان كه مورخان نقل كرده اند, خوارق عادات و كارهاى
شگفت انگيزى از او ديده شد…
.))

(ص100)

3 ـ ((بيست سال كه از سن آن حضرت گذشت, در جنگى كه ميان قريش و قبيله ديگرى
رخ داد, شركت كرد و لياقتى فوق العاده در آن جنگ از خود نشان داد كه بعدها آن
لياقت در او به نحو آشكار خودنمايى كرد.))(ص101)

4 ـ ((درستى و خوش خلقى او شهرت بى سابقه[اى] در ميان قريش برايش كسب كرد. به
همين دليل, قريش لقب ((امين)) به آن حضرت دادند.
اين آوازه بلند به علاوه نيك رفتارى و صداقت آن جناب, سبب شد كه علاقه خديجه آن
زن ثروتمند بيوه مكه(4) را به خود جلب كند تا بدان جا كه تمام كارهاى تجارتى خود
را به حضرت محمد واگذار كند… .))(ص101)

بعثت حضرت محمد (ص)

5ـ ((گوستاولوبون)) تحت عنوان ((بعثت حضرت محمد[ص])) مى گويد:

الف ـ ((حضرت محمد تا چهل سالگى هيچ گونه سخنى درباره بعثت خود اظهار نفرمود.
و پس از آن كه طبق معمول هر ساله براى عبادت به كوه حرا ـ كه در سه ميلى مكه
است ـ رفته بود, با رنگى پريده و حالتى متغير نزد خديجه آمد و چنانچه مورخان
عرب گويند: به او فرمود:
همين طور كه من در كوه حرا گام برمى داشتم, شنيدم جبرئيل در گوش من چنين مى گويد:
((اقرء باسم ربك الذى خلق…))… سپس به خديجه فرمود: اين سخن, وحى الهى است
و من نيروى نبوت و پيامبرى را در خود احساس مى كنم.))

(ص102)

ب ـ ((تهديدات و ريش خندها[ ى مردم مكه] او را در تصميم خود مردد نساخت, بلكه
چنانچه ابوالفدإ نقل كرده, به آنها فرمود: اگر خورشيد را در دست راست من نهند
و ماه را در دست چپم بگذارند, از اين كار دست نخواهم كشيد.))(ص103)

ج ـ ((حضرت محمد[ص] در برابر انواع آزار و شكنجه, با كمال متانت و بردبارى و
خون سردى مقاومت كرد. و هر روز به بركت فصاحت و بلاغت او, پيروان تازه[اى] به او
مى گرويدند.))

(ص104 و 105)

د ـ ((ده سال بدين ترتيب از عمر او گذشت و در اين ده سال دقيقه[اى] از كار
تبليغ دين خود, كوتاهى نكرد.))ص(105)



وقايع پس از هجرت

((گوستاولوبون)) تحت عنوان ((وقايع پس از هجرت)) مى گويد:

1ـ ((پس از اين كه پيغمبر به مدينه وارد شد, جنگ ها را خود رهبرى مى كرد يا يكى
از يارانش را به رهبرى برمى گزيد. اولين جنگ مهمى كه در سال دوم هجرت اتفاق
افتاد, غزوه ((بدر)) بود. در اين جنگ, ياران[ حضرت] محمد[ص] كه از 314 تن بيش
نبودند,(5) و در ميان همه آنها سه اسب سوارى بيش تر نبود, لشكر دشمن را كه
متجاوز از دو هزار نفر بودند,(6) تار و مار كردند. و اين شكست دشمن, موجب شهرت
جنگى پيغمبر گرديد.))(ص106)

2ـ ((پس از جنگ بدر, جريان هاى ديگرى بين حضرت محمد و همسايگان مدينه اتفاق
افتاد كه در غالب آن پيش آمدها غلبه و نصرت با حضرت بود و از خصوصيات او اين
بود كه چون مغلوب مى شد, مرعوب نمى شد و چون فاتح و پيروز مى گشت, از حد اعتدال پا
بيرون نگذاشته, مغرور نمى شد.))(ص107)

3ـ ((پس از چند سال كار پيغمبر اسلام بالا گرفت و نيروهاى زيادى به دست آورد,
ولى براى اين كه قدرتش توسعه پيدا كند, لازم بود مكه را نيز به تصرف درآورد, ولى
مصلحت چنان ديد كه ابتدا براى انجام اين كار, با مسالمت رفتار كند. از اين رو,
با 1400 نفر از ياران خود به سوى مكه رهسپار شد. قريش گرچه از ورود او به مكه
جلوگيرى كرد, ولى فرستادگان آنها از بزرگداشت بى سابقه ياران پيغمبر نسبت به او
مبهوت شدند; به طورى كه يكى از آنها گفت: من, دربار امپراطور روم و پادشاه
ايران را ديده ام,[ ولى] به خدا سوگند هيچ پادشاهى را در ميان پيروانش به عظمت و
جلالت محمد نديده ام.))(ص107)

4ـ ((پس از اين كه[ حضرت محمد(ص]( به شهر مكه درآمد, با قريشى كه در طول بيست
سال دست از آزار و دشمنى او نكشيده بودند, و از هرگونه اذيت و عنادى درباره او
فروگذار ننموده بودند, با كمال مهربانى و ملاطفت رفتار كرد و با سختى توانست
آنها را از دستبرد ياران خشمگين خود (كه درصدد انتقام از ايشان بودند) نگهدارى
فرمايد… .))(ص109)



زندگى پيغمبر اسلام و ويژگى هاى اخلاقى او

((لوبون)) تحت عنوان ((زندگى پيغمبر اسلام و ويژگى هاى اخلاقى او)) مى گويد:

1ـ ((عقل و خرد آن حضرت بر همه مردمان مى چربيد, و در انديشه از همگان برتر
بود. بيهوده سخن نمى گفت, و هميشه به ذكر خدا مشغول بود. پيوسته با مردم, خوش رو
و غالبا خاموش مى نشست. خوى او نرم و اخلاقش نيكو بود. در نظر او بيگانه و نزديك,
نيرومند و ناتوان در برابر حق يك سان بودند. مستمندان را دوست مى داشت و هيچ گاه
بى نوايى را به دليل نادارىاش با نظر حقارت نمى گريست چنانچه زورمند را به سبب
اقتدارش احترام نمى كرد. دل مردم شريف را به هر نحو[ كه] ميسورش بود, به دست
مىآورد. ياران خود را دلگرم مى كرد و از آنچه موجبات دل سردى آنان را فراهم
مى كرد, خوددارى مى نمود. هر كه نزدش مىآمد, با روى باز از او پذيرايى مى كرد, و
تا او از مجلس برنمى خاست, حضرت بلند نمى شد. هر كه دست به دست او مى داد, تا او
دستش را نمى كشيد, پيغمبر(ص) دست خود را رها نمى كرد. و به همين نحو اگر كسى
درباره حاجتى با او گفت و گو مى كرد, تا خود رشته سخن را قطع نمى كرد, آن حضرت,
سخنش را قطع نمى فرمود. نسبت به ياران خود تفقد و مهربانى مى كرد و از وضع آنها
مى پرسيد. گوسفندهاى خود را به دست خود مى دوشيد و روى زمين مى نشست. كفش و جامه
خود را وصله مى زد و كفش و جامه وصله دار مى پوشيد.)) (ص113)

2ـ ((رسول خدا(ص) از دنيا رفت و در تمام عمر, هيچ گاه از نان جو سير نشد. گاهى
اتفاق مى افتاد كه يك ماه يا دوماه در تمام خانه هاى آن حضرت, آتش براى طبخ غذا
روشن نمى شد و خوراك آنها آب و خرما بود. و گاهى رسول خدا(ص) از گرسنگى, سنگ به
شكم مبارك مى بست.))

(ص113)

3ـ ((اضافه بر آنچه گفته شد, طبق گفته تاريخ نويسان عرب, حضرت محمد بسيار
خوددار و متفكر, كم حرف, احتياط كار, خوش قلب, در رفتار و كردار خود بسيار
مراقب ادب و پاكيزگى خويش بود. تا پس از اين كه به ثروت و اقتدار نيز رسيد,
هيچ گاه كارهاى خود را به ديگرى واگذار نكرد.
او در برابر سختى ها و دشوارىها خوددار و متحمل, با همتى بلند, و در برخوردها
مهربان و خوشرو بود. يكى از خدمتگذارانش نقل مى كند كه هيجده سال تمام خدمت او
را انجام مى داد و در طول اين مدت, هيچ گاه سخن تند يا كردار ملالآور حتى براى
تنبيه كردن من نيز از او نديدم.)) (ص113 و 114)

4ـ ((حضرت محمد[ص] جنگجويى دلاور و در فنون جنگى ماهر بود. به هنگام خطر فرار
نمى كرد و بى دليل خود را به مهلكه نمى انداخت. آن تهورهاى زياده از حدى كه در عرب
ديده مى شد, در او وجود نداشت.(7) (ص114)

5ـ ((هنگامى كه حضرت محمد جوان بود, دست تقدير او را داور ميان بزرگان
سالخورده قريش قرار داد; جريان از اين قرار بود كه هنگامى كه آنها خانه كعبه را
تعمير كردند, درباره نصب حجرالاسود ـ كه معتقد بودند فرشته[اى] آن سنگ را از
آسمان براى ابراهيم آورده است ـ نزاعى برخاست و هر كدام از بزرگان قريش مى خواست
افتخار نصب ((حجرالاسود)) را نصيب خود كند. كار نزاع بالا گرفت تا جايى كه نزديك
بود خون ريزى شود و حل نزاع را به دم شمشير حواله كنند. در اين ميان, حضرت
محمد[ص] كه جوانى نورس بود, پيش آمده, گفت: پارچه[اى] نزد من بياوريد. گليمى يا
پارچه اى نزدش آوردند. او ((حجرالاسود)) را با دست خود برداشته, در ميان آن پارچه
نهاد, آن گاه گفت: هر يك از بزرگان قبائل, گوشه[اى] از اين پارچه را به دست
بگيرد و از زمين بلند كند. بزرگان قبائل به دستورش عمل كردند. اطراف پارچه را
گرفته تا راستاى جاى سنگ بلند كردند. سپس خود او نزديك آمده سنگ را از ميان
پارچه برداشت و در جاى خود نهاد. و بدين ترتيب نزاع خاتمه يافت.))(ص115)

6 ـ ((مسلمانان بر اساس دليل هايى كه داشتند معجزات بسيارى از او نقل كرده اند
كه اجمال آن را مسيو ((كازيميرسكى)) چنين نگاشته است: ((به خواست او در حضور
همه مردم, ماه دو نيم شد. روزى سرش را روى زانوى على[ع] گذارده و همچنان به
خواب رفته, على[ع] نيز با اين كه نماز عصر نخوانده بود و آفتاب غروب مى كرد,
براى اين كه او را بيدار نكند, همچنان نشست تا او بيدار شود. و چون اطلاع پيدا
كرد على نماز نخوانده, دعا كرد تا خورشيد برگردد, به طورى كه پرتوش بر كوه ها و
زمين افتاد و همچنان ايستاد تا على نمازش را خواند, آن گاه غروب كرد.
پيغمبر با اين كه قدش معتدل و متوسط بود هر كه در كنار او راه مى رفت, حضرت
بلندتر از او به نظر مى رسيد. از چهره اش نورى, هميشه پرتو افشانى مى كرد. و
هم چنين هرگاه دست به پيشانى مى نهاد, از ميان انگشتانش نورى مى درخشيد. سنگ ها و
درختان و گياهان به او سلام مى كردند و در برابرش خم مى شدند. حيوانات[ى] چون آهو,
گرگ, سوسمار با او سخن مى گفت[ند] بزغاله بريان شده با او تكلم كرد. جنيان از او
ترس داشته و به او ايمان آوردند, زيرا بر آنها نيز سيطره مطلقه داشت.(8) كور را
بينا مى كرد و مريض را شفا مى داد و مرده را زنده مى نمود.
براى على و خاندانش كه گرسنه بودند, از آسمان, مائده فرود آورد. خبر داد كه
فرزندان فاطمه دچار ظلم و ستم مى شوند و سلطنت بنى اميه هزار ماه طول مى كشد و
چنان شد كه خبر داده بود.)) گذشته از اينها اين مطلب در نظر مسلمانان معتقد, به
ثبوت رسيده كه محمد[ص] در يكى از شب ها به آسمان رفت… .))(ص126 ـ 125)

7 ـ ((و اما اين كه نسبت مكر و خدعه به محمد[ص] مى دهند, اين نسبت چندان بى جا
و نادرست است كه نيازى به پاسخ گويى آن نيست. او مردى بود كه در عين بى باكى,
ايمانى داشت كه با آن در هر مهلكه اى وارد مى شد. و هر كس بخواهد در دل ديگران
تخم ايمان بكارد, نخست بايد پيش از هر كس خود ايمان داشته باشد. محمد[ص] مردى
بود كه به يقين مى دانست از جانب خدا يارى مى شود و همين ايمان بود كه به او نيرو
مى داد و در برابر هر مشكلى پايدارى مى كرد.))(ص128)

8 ـ ((معجزه كبراى پيغمبر اين بود كه توانست پيش از مرگ خود, قافله پراكنده
عرب را گردهم آورد و از اين كاروان سرگردان و پريشان, ملت واحدى تشكيل بدهد
بدان سان كه همه را در برابر يك دين, خاضع, فرمانبر و مطيع يك پيشوا گرداند.
))(ص128)

9 ـ ((شكى نيست كه حضرت محمد از زحمات خود نتايج و بهره هايى گرفت كه هيچ يك
از اديان پيش از اسلام, چنين بهره هايى نصيب آنان نشد و از اين رو آن حضرت حق
بسيار بزرگى بر گردن اعراب دارد.))(ص128)

10 ـ ((اگر بخواهيم ارزش اشخاص را به كردار و آثار نيك شان بسنجيم, مسلما حضرت
محمد[ص] بزرگترين مرد تاريخ است, و بعضى از دانشمندان غرب با ديده انصاف بدان
جناب نگريسته و بسيارى از مورخان را نيز تعصبات دينى مانع از اعتراف به فضيلت
او گشته و پرده[اى] در جلو ديدگان شان آويخته است. از دانشمندان دسته اول مسيو
((بارتلمى سنت هيلر)) است كه درباره حضرت محمد چنين مى گويد: “”محمد از همه
اعراب باهوش تر بوده و در دين دارى از همه كس محكم تر و نسبت به مردم, مهربان ترين
بوده است. به واسطه همين برترى بود كه بدان قدرت و عظمت فوق العاده رسيد. ما اين
دين بزرگى كه او آورد و مردم را بدان دعوت كرد, براى پيروانش يكى از نعمت هاى
بزرگ خداوندى مى شماريم.””))(ص130 ـ 129)

قرآن مجيد

((گوستاولوبون)) تحت عنوان ((خلاصه قرآن)) مى نويسد:

((اعراب, قرآن را فصيح ترين كتاب ها مى دانند… و من به اين مطلب معترفم كه
قرآن سلسله آيات موزون و دلپذيرى دارد كه در ميان كتاب هاى آسمانى ديگر بى نظير و
بى سابقه است.))(ص132)



فلسفه قرآن

((گوستاولوبون)) تحت عنوان ((فلسفه قرآن و علت عالم گير شدن آن)) چنين مى نگارد:


1 ـ ((ما چون به قواعد و عقائد اساسى قرآن مراجعه كنيم, ممكن است اسلام را
صورت آشكارى از مسيحيت بدانيم, ولى با اين حال اسلام با مسيحيت در بسيارى از
مسائل اصولى اختلاف نظر دارد, بويژه درباره توحيد كه ريشه اساسى است, زيرا آن
خداى يگانه[اى] كه اسلام, مردم را بدان دعوت مى كند, آن خدايى است كه بر همه چيز
مسلط و بالاتر از همه است. فرشتگان با قدسيان, اطراف او را نگرفته اند. و اين
افتخار, تنها بهره اسلام است كه نخستين دينى است كه توحيد را در جهان آورده و
بايد در اين باره به خود ببالد.))(ص141)

2 ـ ((سهولت بى نظير اسلام, بر اساس توحيد خالص است, و رمز پيشرفت اسلام نيز در
همان سهولت و آسانى آن بوده[است]. پى بردن به اسلام به همين دليل, بسيار آسان
است. اسلام از مطالبى كه عقل سليم از پذيرش آن خوددارى مى كند و در اديان ديگر
نمونه هاى آن بسيار است, كاملا مبرا است; يعنى تناقضات و پيچيدگى هايى كه غالبا در
كيش ها و آيين هاى ديگر ديده مى شود, در دين اسلام, وجود ندارد. هر چه شما فكر
كنيد, ساده تر از اصول اسلام نيست كه مى گويد: خدا يگانه است; مردم همگى در برابر
خدا يك سان اند; با انجام چند فريضه دينى, انسان به بهشت (سعادت) مى رسد. و با رو
گرداندن از انجام آن به دوزخ درآيد. شما به هر مسلمان از هر طبقه اى كه برخورد
كنيد, مى بينيد تمام اصول اسلام و آنچه بر او واجب است, همه را در قالب چند جمله
كوتاه با كمال آسانى مى ريزد و همه را به خوبى مى داند. درست بر عكس مسيحيان كه
به آسانى نمى توانند معناى ((تثليث)) و ((استحاله)) را بفهمند و يا ساير مسائل
پيچيده[اى] كه تا استاد در علم لاهوت و ماهر در ريزه كارىهاى بحث و جدل نباشد,
هرگز از آن مطالب دشوار بيرون نخواهند آمد.))(ص142 ـ 141)

3 ـ ((شكى نيست كه نفوذ سياسى و اجتماعى اسلام بى نهايت زياد و مهم است… در
هر شهرى كه پرچم اسلام در آن به اهتزاز درآمد, تمدن نيز با درخشندگى خيره كننده
خود در آن جا تجلى نمود.))(ص143 ـ 142)

4 ـ ((اسلام براى اكتشافات علمى از هر دينى مناسب تر و ملايم تر است. درباره
واداشتن مردم به داد و دهش و گذشت از مردم, بزرگ ترين دينى است كه مى تواند تهذيب
نفوس و اخلاق را به عهده گيرد.))(ص143)

5 ـ ((تحولات زمان در دين اسلام هيچ گونه تغييرى نداد و همان نفوذى كه در صدر
اسلام داشت, هنوز همان نفوذ و تإثير را در دل ها دارد با اين كه دين هاى پيشين
روز به روز از قدرت و نيروىشان كاسته مى شود. هم اكنون بيش از صد ميليون مسلمان
در روى زمين زندگى مى كنند.
ممالك جزيره العرب(9), مصر, سوريه, فلسطين, تمام آسياى صغير و قسمتى از آسياى
كبير از هند و روسيه و چين و هم چنين تمام قسمت شمالى افريقا تا آن سوى خط
استوا تقريبا همه مسلمان اند. دو چيز است كه ميان تمامى اين ملت هاى گوناگونى را
كه تابع دستورهاى قرآن هستند, گردآورده و همگى را به صورت يك ملت درآورده: يكى
زبان و ديگرى روابط دينى… .))(ص143)

6 ـ ((پيشرفت سريع قرآن موجب شده كه مورخان مخالف اسلام, اين پيشرفت را معلول
دو چيز دانسته اند: يكى آزادىهايى كه در اين دين وجود دارد و ديگر زور شمشير;
ولى بايد دانست كه اين نسبت هاى ناروا بر اساس صحيحى استوار نيست, زيرا هر كس
قرآن بخواند, به خوبى مى بيند كه همان سخت گيرىهايى كه در اديان ديگر ديده مى شود,
در اين دين نيز موجود است. و موضوع تعدد زوجات نيز براى ملت هاى مسلمانى كه پيش
از ظهور اسلام در ميان آنها رايج بوده است, چيز تازه[اى] نبود كه موجب جلب آنان
به پذيرش اين دين گردد.

و پاسخ اين سخن را كه نسبت آزادى عمل به دين اسلام داده اند, دانشمند نامى,
مسيو ((بيل)) در چندين سال قبل به خوبى داده است. دانشمند مزبور پس از اين كه
ثابت كرده كه آنچه پيغمبر اسلام بدان دستور داده و پيروان خود را بدان پاىبند
كرده; مانند روزه, جلوگيرى از باده گسارى و دستورهاى اخلاقى ديگر به مراتب سخت تر
از دستورهايى است كه مسيحيان[ را] بدان دستور داده اند. آن گاه چنين گفته است:
“”با اين حال كمال اشتباه و نادانى است, اگر كسى بپندارد كه پيشرفت برقآساى
اسلام در سراسر جهان بدين جهت بوده كه اسلام كارهاى دشوار و رفتار نيك را از دوش
پيروان خود برداشته و آنها را در انجام كارهاى زشت, آزادى عمل داده است.
“”))(ص145 ـ 144)

7 ـ مسيو ((هوتينجر)) فهرست كاملى از اخلاق كريمه و آداب پسنديده اى كه در دين
اسلام وجود دارد, تدوين نموده كه صرف نظر از بحث طرف دارى از اسلام, به راستى اين
فهرست شامل آخرين دستورهايى است كه ممكن است براى تهذيب اخلاق و جلوگيرى از
رفتارهاى ناپسند يك انسان تدوين كرد.))(ص145)

8 ـ ((زور شمشير نيز موجب پيشرفت قرآن نشد, زيرا رسم اعراب اين بود كه هر كجا
را فتح مى كردند, مردم آن جا را در دين خود آزاد مى گذاردند. و اين كه مردم مسيحى
از دين خود دست برمى داشتند و به دين اسلام مى گرويدند و زبان عرب را بر زبان
مادرى خود انتخاب مى كردند, بدان جهت بود كه عدل و دادى كه از آن عرب هاى فاتح
مى ديدند, مانندش را از زمام داران پيشين خود نديده بودند. و براى آن سادگى و
سهولتى بود كه در دين اسلام مشاهده مى نمودند و نظيرش را در كيش پيشين سراغ
نداشتند.))(ص145)

9 ـ ((بارى, قرآن به وسيله شمشير پيشرفت نكرده, بلكه تنها با دعوت و تبليغ
بود. و همين تبليغ بود كه ملت هاى ترك و مغول را پس از ظهور اسلام هنگامى كه بر
سر اعراب مسلط شدند, با اين كه اعراب مغلوب آنها بودند, مسلمان كرد.))(ص146)

10 ـ ((قرآن در هندوستان كه فقط عبور عرب بدان جا افتاد, چنان پيش رفته كه هم
اكنون بيش از پنجاه ميليون(10) مسلمان در اين كشور وجود دارد… و هم چنين در
كشور پهناور چين كه عرب حتى به يك وجب زمين آن جا نيز حمله نبرد, پيشرفت قرآن
كمتر از هندوستان نبوده… .))(ص147)



فتوحات اعراب

((لوبون)) تحت عنوان ((بررسى اوضاع جهان در زمان پيغمبر اسلام)) مى گويد:

1 ـ ((پيغمبر اسلام توانست هدف مقدس واحدى براى تمام ملت عرب بنا كند; ملت هايى
كه هدف و ايده اى نداشتند و همين بناى عالى پيغمبر بود كه توانست به خوبى عظمت و
شخصيت او را آشكار نمايد… .))ص(151)

2 ـ ((اسلام در ميان ملت هايى كه به آن ايمان آوردند, وحدتى ايجاد نمود; نظير
همان وحدتى كه عشق به شهر روم براى روميان ايجاد كرد.)) (ص151)

لوبون تحت عنوان ((خلفاى راشدين)) گويد:

3 ـ ((آن وحدت سياسى سرزمين هاى عربى كه به دست او[ پيامبر(ص]( انجام شد,
نتيجه مساواتى بود كه دين او در بر داشت و اين وحدت سياسى, زاييده آن وحدت دينى
بود… .)) (ص157)



آنچه از نظرتان گذشت پاره اى از ارزنده ترين توصيفات ((لوبون)) درباره اسلام و
پيغمبر اسلام و پيامدهاى مثبت آن بود. براى طولانى نشدن, از ذكر ديگر تعاريف وى
در اين زمينه و موضوعات ديگر كه مربوط به تمدن اسلام و عرب و جز آن مى شود, بسنده
مى كنيم و مقاله را در همين جا به پايان مى رسانيم.


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) حضاره العرب, به قلم آقاى سيد هاشم حسينى, در سال 1347.ش ترجمه شده است,
كه نگارنده از آن سود جسته است. به گفته دهخدا در لغت نامه ((حضاره العرب)) به
قلم ((محمد تقى فخر داعى)) نيز ترجمه شده و تا زمان طبع لغت نامه, چهار بار به
چاپ رسيده است.
2 ) غوستاولوبون, شوقى خليل, مقدمه.
3 ) البته نبايد فراموش كرد كه نقل گفتار گوستاولوبون به معناى صحت كمى و
كيفى رخ دادهاى مورد نظر نيست, زيرا چنان كه در متن گفته شد, منابع اين خاورپژوه
را عمدتا كتاب هاى اهل تسنن و ديگر خاور پژوهان تشكيل داده كه هر يك به نقد و
بررسى نياز دارد.
4 ) برخى از پژوهشگران بلندپايه چون علامه جعفر مرتضى عاملى, گفته اند كه حضرت
خديجه به هنگام ازدواج با رسول گرامى اسلام(ص) دختر بوده است.
(ر.ك: الصحيح; ج1, ص121).
5 ) طبق پاره اى از روايات شيعى, 313 تن درست است, اما واقدى تعداد آنها را
305 تن ذكر كرده است. (المغازى, طبع عالم الكتب, بيروت, ج1, ص23).
6 ) واقدى تعداد قريش را در جنگ بدر, 950 تن ذكر كرده است.
(المغازى, ج1, ص39.
7 ) لازم به توضيح نيست كه ميان بى باكى و شجاعت تفاوت وجود دارد و اولى مذموم
و دومى ممدوح است. رسول خدا(ص) شجاع ترين انسان از بدو خلقت بود. اميرالمومنين
على(ع) در توصيف شجاعت آن حضرت فرمود: ((كنا اذا احمر البإس اتقينا برسول
الله(ص) لم يكن احد اقرب الى العدو منه; هرگاه آتش جنگ بالا مى گرفت, خود را از
آن در كنف رسول خدا(ص) حفظ مى نموديم. از آن حضرت كسى به دشمن نزديك تر نبود.))
(بحارالانوار ج16, ص117).
8 ) بر خلاف سخن ((لوبون)) بايد گفت كه ايمان جن به پيامبر اسلام(ص) چنان كه در
قرآن مجيد آمده, به اين دليل بوده كه آن حضرت با وحى الهى, مردم را به راه رشد
و كمال و ترقى فرا مى خواند. (ر.ك: سوره جن).
9 ) آمار ارائه شده, مربوط به سال 1884 ميلادى, زمانى كه لوبون ((تمدن عرب))
را تحرير كرده بود, ولى در حال حاضر بيش از يك ميليارد مسلمان در جاى جاى كره
زمين زندگى مى كنند.
10 ) آمار مزبور مربوط به سال هاى نگارش ((تمدن عرب)) است.

قسمت دوم

افزايش دانش, ترغيب به تإليف

كم نيستند شخصيت هايى كه به بركت توجهات اهل بيت, با ((رويايى صادق)) به
مقامات علمى دست يافتند و يا آن كه به تإليف كتاب يا انجام تحقيقاتى در معارف
اين خاندان تشويق و تهييج گشته اند. در خصوص عاشورا و حضرت امام حسين(ع) نيز از
اين نمونه ها كم نمى باشند و ما به مواردى اشاره مى كنيم.

شيخ جعفر شوشترى (1303 ـ 1330 هـ.ق) نقل كرده است: چون از تحصيل علوم دينى در
نجف اشرف فارغ شدم, به وطنم شوشتر مراجعه نمودم. چون به آثار و مواعظ و مصائب
اهل بيت ـ عليهم السلام ـ تسلطى نداشتم تفسير ((صافى)) را در ايام رمضان بر فراز
منبر به دست گرفته و براى مردم مى خواندم. در ايام عاشورا كتاب ((روضه الشهدا))ى
ملاحسين كاشفى را روى منبر آورده و مضامين آن را براى حاضران مى خواندم و برايم
مقدور نبود مطلبى را از حفظ به صورت وعظ و خطابه براى مستمعين بگويم يا با گفتن
نكته اى بدون مراجعه به منبعى آنان را بگريانم يك سال بدين منوال گذشت و ماه
محرم فرا رسيد, شبى با خود زمزمه كردم تا به كى به كتاب وابسته باشم و خود را
از نوشته جدا نكنم, پس به فكر فرو رفتم و از اين بابت خسته شدم تا آن كه خواب
مرا فراگرفت در عالم رويا مشاهده كردم گوئيا در زمين كربلا هستم و درست موقعى
بود كه سپاه امام در نينوا اردو زده و خيمه ها نصب شده بود و لشكرهاى دشمن به
همان نحو كه راويان نقل كرده, در مقابل حضرت بودند. من در خيمه مخصوص امام وارد
شدم و به آن حضرت سلام عرض كردم. آن وجود مبارك مرا نزد خويش فرا خواند و به
((حبيب بن مظاهر اسدى)) فرمود: اين شخص مهمان ماست گرچه نزد ما آب يافت نمى شود,
اما از آرد و روغنى كه داريم براى وى طعامى تدارك ببين. او فرمايش امام را
متابعت نمود و غذاى مزبور را مهيا كرد و نزد من آورد. چند لقمه اى از آن را
تناول نمودم كه از خواب بيدار شدم و از بركت آن طعام به دقايق و حقايقى در
مصائب كربلا چنان راه يافتم كه احدى بر من پيشى نگرفته و اين قوه در من رو به
فزونى رفت.(1)

يادآورى مى شود كتاب ((الخصائص الحسينيه)) كه يكى از آثار ارزنده اين فقيه و
محدث عالى مقام است در پس اين روياى صادقه توسط آن فرزانه عالى قدر به رشته
تحرير درآمد. كه به فارسى هم ترجمه شده است.

سيد عبدالله شبر كه از دانشمندان و فرزانگان شيعه است, در يكى از شب ها پس از
خستگى سر بر بالين نهاد تا اندكى بياسايد و براى نماز شب بيدار شود. در عالم
رويا بزرگمردى را مشاهده كرد كه چون هاشميان حجاز غرق در نورى سبز به سوى او
مىآيد, ندايى درونش را مخاطب قرار داده و مى گويد وجود بزرگوارى كه به تو نزديك
مى شود, سرور شهيدان حضرت امام حسين(ع) است. ((سيد عبدالله)) به احترام اين
بزرگمرد كه در چند قدمى اش قرار گرفته بود مى خواست از جاى برخيزد و احترام
نمايد, ولى زبان در كامش چسبيده بود و ابهت و عظمت امام وجودش را از اراده تهى
كرده بود. در اين لحظه بزرگمرد سبزپوش قلمى به اين دانشور سپرده و مى گويد:
بنويس, كتاب بنويس, همانا قلمت تا لحظه مرگ خشك نخواهد شد. سيد عبدالله شبر, از
پس اين روياى صادق با اشتياق فراوان به نوشتن و تدوين فرهنگ اهل بيت روى آورد و
چون قلم به دست مى گرفت, احساس مى كرد حقايق بى شمار در قالب الفاظ از درونش
جوشيده و بر صفحه كاغذ جارى مى شود. يكى از آثار وى ((مثير الاحزان فى تعزيه
سادات زمان)) است كه درباره مصائب خاندان عصمت و طهارت, خصوصا حضرت اباعبدالله
الحسين(ع) مى باشد.(2)

محمد حسين كاشف الغطإ (1294 ـ 1373 هـ.ق) طى خاطره اى گفته است: به هنگام سحر
پس از خواندن قرآن و اقامه نماز شب بر سجاده ام نشسته بودم تا فجر صادق فرا رسد
و نماز صبح را بر پاى دارم. همان جا به خواب رفتم در عالم رويا ديدم انسانى به
سيماى فرشتگان در برابرم ايستاده و به من گفت: براى چه درباره ((فردوس برين))
مسامحه مى كنى؟! از وى پرسيدم, فردوس چيست؟ گفت: همان كتابى كه تصميم دارى به
نگارش درآورى. بدان اين كتاب فردوس تو و شيعيان ماست.(3)

ناگفته نماند كه كتاب ((الفردوس الاعلا)) كه كاشف الغطإ پس از اين روياى صادق
به نگارش درآورد حاوى مباحثى در خصوص نهضت حسينى و ماجراى خونبار و حماسه آفرين
عاشوراست كه موضوعات تفسيرى و فقهى و مانند آن منضم اين نوشتار است. در كتاب
((جنه المإوى)) كه جلد دوم كتاب مورد اشاره است نيز مجموعه اى از دست نوشته هاى
اين دانشمند در خصوص حضرت امام حسين(ع) و زندگانى چند تن از ائمه(ع) و ده ها
پرسش دينى همراه با پاسخ آنها درج شده است.(4)

مرحوم شيخ محمد بهارى, فرزند محمد جعفر كه صاحب 44 كتاب نفيس در علوم گوناگون
اسلامى است, نخست در آبادى بهار همدان در مكتب خانه اى درس مى خواند. معلم مكتب به
لحاظ آن كه قابليت درس خواندن را در وى نديد, وى را از تحصيل محروم كرد. با اين
حال ماجرايى پيش آمد كه او را در زمره مشاهير جهان تشيع قرار داد. گويند آن
مرحوم شبى در عالم رويا حضرت سيدالشهدإ(ع) را مشاهده كرد كه وى را به رسيدن به
مقامات علمى و كمالات معنوى بشارت داد. بعد از اين خواب قدرت فهم, زكاوت و هوش
اين انسان پرتلاش به قدرى فزونى يافت كه در بسيارى از علوم دينى به موفقيت هاى
ارزنده اى دست پيدا كرد.(5)

در كتاب ((منتخب التواريخ)) آمده است كه حاج محمد رضا ازرى, از مرثيه سرايان
عرب و مداحان اهل بيت هنگامى كه خواست در شهادت قمر بنى هاشم از زبان امام
حسين(ع) مرثيه اى بسرايد اين مصرع را گفت:

((يوم ابوالفضل استجار به الهدى.)) يعنى روز عاشورا آنچنان روزى بود كه امام
هدايت به حضرت ابوالفضل پناه برد و پس از اين كه آن را سرود به اين فكر افتاد
كه شايد اين مطلب صحيح نباشد كه امام معصوم به برادرش پناه برده باشد و به همين
دليل از سرودن ادامه اين قصيده اجتناب ورزيد چون شب شد, حضرت امام حسين(ع) را
در عالم رويا ديد كه خطاب به وى فرمود آنچه گفته اى صحت دارد و مصرع دوم را آن
حضرت فرمود كه اين است. ((والشمس من كدر العجاج لثامها.)) يعنى در آن روز
خورشيد از تيرگى غبارش گويى حجاب يا نقابى پيدا كرده بود.
((ازرى)) وقتى اين خواب را ديد قصيده خود را تكميل كرد.



نقل وقايع كربلا و پرهيز از تحريف

سوگوارى براى سالار شهيدان و زنده نگه داشتن ياد حماسه سازان عاشورا سنت
حسنه اى است كه سنگ بناى آن را خاندان عصمت و طهارت بنا نهاده اند و به بركت چنين
مراسم معنوى جامعه تشيع توانسته است عزت و عظمت و هويت خود را در مقابل توطئه ها
و مقاصد و مكايد دشمنان حفظ كند و در واقع اين نهضت پشتوانه عظيمى براى شيعيان
بوده و خواهد بود و بايد آبرومندانه و با ابهت برگزار شود و اهداف حضرت امام
حسين(ع) را پيگيرى كرده و در ضمن از تحريفات لفظى و معنوى برحذر باشد. برخى از
روياهاى صادقه باز تإكيد به برپايى اين مراسم خصوصا به صورت واقعى و نقل درست
و عارى از هرگونه كذب اشاره دارد.

مرحوم ميرزا يحيى ابهرى, در عالم رويا مشاهده كرد; علامه مجلسى در صحن مطهر
حضرت سيدالشهدإ(ع) در طرف پايين پاى مبارك در طاق الصفا نشسته و به تدريس
مشغول است پس چون به موعظه پرداخت و خواست مصيبتى بگويد كسى آمد و گفت حضرت
صديقه طاهره(س) مى فرمايد: مصائبى را ذكر كن كه مشتمل بر وداع فرزند شهيدم باشد.
مجلسى نيز چنين كرد و خلق بسيارى جمع شده و به شدت گريستند كه نظير آن را در
تمام عمرم نديده بودم. مرحوم محدث قمى مى افزايد در همان مبشره نوميه است كه
حضرت امام حسين(ع) به وى فرمود به دوستان و امناى ما بگوييد به اقامه عزا و
سوگوارى ما اهتمام ورزيده و اهميت بدهند.(6)

شخصى در كرمانشاه, خدمت عالم كامل, آقا محمد على(ره), صاحب ((مقامع)) رسيد و
عرض كرد در عالم رويا مشاهده كردم با دندان خود گوشت بدن مبارك حضرت
سيدالشهدإ(ع) را مى كنم, اين فرزانه كه او را نمى شناخت سر به زير انداخت و به
تفكر فرو رفت. پس به او فرمود:
شايد روضه خوانى مى كنى؟ پاسخ داد: بلى. فرمود يا ترك كن يا طبق نقل معتبر و
با استفاده از منابع متقن نقل كن.(7)

مرحوم محدث نورى, در كتاب ((دارالسلام)) نقل كرده است كه: شخصى از روضه خوانان
شبى در عالم رويا ديد كه گويا قيامت برپا شده و خلق در نهايت وحشت و حيرت به سر
مى برند و ملائكه آنان را به سوى حساب مى كشانيدند. در اين حال دو نفر به من امر
كردند به محضر حضرت رسول اكرم(ص) بروم و چون مسامحه كردم به قهر بردند ناگهان
ديدم تابوت بزرگى بر دوش جماعتى است دانستم كه در آن سيده زنان حضرت فاطمه
زهرا(س) مى باشد. فرصت را غنيمت دانسته از دست موكلان متوارى شده و به زير آن
تابوت يا عمارى رفتم, اما ناگاه رسولى از سوى خاتم النبيين آمد و گفت كه بايد
به موقف حساب بيايى. در آن جا منبرى ديدم بسيار بلند, كه سيد انبيا بر فراز آن
نشسته و نخستين اوليا (حضرت على((ع))) بر پله اول آن ايستاده و مشغول رسيدگى به
امور خلايق است آن حضرت مرا مخاطب قرار داد و به نحو توبيخ فرمود: چرا در ذكر
مصيبت فرزندم حسين(ع) نسبت ذلت به او دادى؟ در جواب متحير شده و از شدت هراس
منكر شدم كه نخوانده ام در اين حال درد شديدى در بازويم حس كردم و همزمان طومارى
را برايم گشودند كه صورت مجالسى كه خوانده بودم, به طور دقيق در آن ثبت شده بود.
به خاطرم آمد كه بگويم آنچه نقل كرده ام, علامه مجلسى در جلد دهم بحارالانوار
آورده است. پس ملتفت شدم از طرف راست منبر دانشمندانى ايستاده اند كه يكى از
آنها علامه مجلسى است كه كتاب خود را آورد و به من داد تا آن موضوع را در آن
بيابم پس اوراق آن را بيهوده و بى هدف تورق مى نمودم, در آن حال گفتم آنچه ذكر
كرده ام در مقتل خواجه ملاصالح برغانى ديده ام. حاجى مذكور نيز توسط خادمى كتاب را
براى من آورد تا مطلب را در آن پيدا كنم. اين بار نيز خوفم مضاعف گشت و بيهوده
اوراق اين كتاب را با قلبى هراسان ورق مى زدم, چون از خواب بيدار شد جماعتى از
ذاكرين مصائب اهل بيت را جمع كرد و اين خواب را برايشان نقل نمود و گفت من در
خود قوه اقامه شروط روضه خوانى را نمى بينم و آن را ترك مى كنم و هر كس مرا تصديق
مى كند سزاوار است از ذكر مصيبت غير مستند و آغشته به دروغ امتناع كند و با آن
كه مبالغ قابل توجهى از اين راه بدو مى رسيد چشم پوشيد و دست از روضه خوانى كشيد.
(8)

علامه زنوزى, نقل كرده است در شب چهارشنبه در ماه محرم سال 1210 هـ.ق از سيد
بحرالعلوم شنيدم كه اظهار داشت, 25 سال قبل از اين به مطالعه كتب گوناگون مشغول
بودم كه خواب مرا در ربود. گويا در عالم رويا ديدم در مكه معظمه مى باشم و حضرت
امام حسين(ع) در آن جا توقف كرده و اراده مسافرت به كربلا را دارند. در روز ترويه
(هشتم ذى حجه) عزم حضرت جزم شده, مهياى پيمودن طريق كربلا شدند و جميع اهل بيت
ملازم ركاب عالى بودند. مرا ترديدى دست داد كه از حضرت تخلف كنم و به مراسم حج
قيام كنم يا ملازم ركاب آن امام همام شوم.
بعد از استخاره و استشاره بسيار رإيم بر اين قرار گرفت كه حج واجب را ادا
كرده ام و اكنون لزومى ندارد از اين فيض محروم گردم. پس با حضرت روانه شدم و
مسائلى را از آن امام پرسيدم و هرچه براى كاروان پيشواى سوم رخ داد تماشا كردم
تا يك شبى چون حضرت از جفاكاران امت شكوه بسيارى داشت عرض كردم شما را مكانى
نيست كه به آن روى آورده و از اين وضع رهايى يابيد. فرمود: بيا, از پى حضرت
روانه شدم و حصارى مشاهده كردم كه سر به آسمان كشيده بود. داخل آن شده و عالمى
ديگر را مشاهده نمودم. حضرت فرمود: ما را چنين مكانى است, ولى قضاى الهى بر اين
تعلق گرفته كه جام شهادت بنوشم و خداوند شفا و اجابت دعا در جوار بارگاهم و نيز
در تربتم عنايت فرمايد. پس منزل به منزل تمامى حوادث را ديدم و مطابق روايات
مستند نخست افرادى از خاندان آن حضرت و سپس اصحاب به شهادت رسيدند تا نوبت به
حضرت عباس(ع) رسيد. بعد از شهادت وى حضرت اباعبدالله(ع) تنها ماند و اهل بيت
چنان نگران شدند كه گويى آسمان بر زمين افتاده است. از خوف رويت اين رويداد از
خواب برخاسته و آن قدر گريسته بودم كه سه ورق از كتابى كه مطالعه مى كردم تر شده
بود و هشت ساعت از شب گذشته و اين واقعه در مدت سه ساعت اتفاق افتاده بود. كتب
احاديث را آوردم آنچه را در خواب ديده بودم با نقل راويان مقايسه كردم.
بى كم و كاست مطابق ديدم جز نقل حصار كه در كتب روايى و مقاتل مضبوط نبود.(9)

مرحوم سيد ضيإالدين درى كه يكى از وعاظ معروف تهران و استاد علوم معقول بود.
يك شب از دهه محرم جوانى از ايشان پرسيد مراد از اين شعر حافظ چيست:

مريد پير مغانم ز من مرنج اى شيخ

چرا كه وعده تو كردى و او به جا آورد

مرحوم درى, در يكى از شب هاى آخر ماه محرم پاسخ آن جواب را بر فراز منبر داد و
گفت: آدم ابوالبشر از خوردن گندم نهى شد و وعده نخوردن از شجره گندم را داد,
ولى به آن وفا نكرد, ولى حضرت على(ع) در تمام مدت عمر از گندم غذايى تهيه نكرد
و اين وعده را او عملى ساخت و مراد از پير مغان در شعر حافظ حضرت على(ع) است.
قبل از پايان آن سال مرحوم درى از دنيا رفت, ولى درست در سال بعد و در همان شب
از دهه محرم كه اين جوان سوال را از مرحوم درى كرد آن واعظ وارسته در عالم رويا
ديد كه به نزدش آمد و گفت اى جوان تو در سال قبل در چنين شبى از من معنى اين
بيت را پرسيدى و من آن گونه پاسخ دادم, ولى چون به جهان برزخ آمده ام شرح آن به
شيوه ديگرى برايم كشف شده است. مراد از شيخ در شعر حضرت ابراهيم(ع) است و مراد
از پير مغان حضرت سيدالشهدإ(ع) و مقصود از وعده, ذبح فرزند ابراهيم(ع) يعنى
اسماعيل(ع) است كه حضرت ابراهيم(ع) بدان امر خداوند وعده وفا داد, اما حقيقت
وفا را حضرت اباعبدالله الحسين(ع) در كربلا با شهادت فرزندش حضرت على اكبر(ع)
عملى نمود. فرداى آن شب اين جوان در مجلس همه ساله مرحوم درى آمد و ماجراى خواب
را براى حاضران بيان كرد كه با استماع آن شور و هيجان خاصى در آن مجلس پديد آمد.
(10)



بركات معنوى

يكى از چشمه هاى مصفا و منابع بابركت در تاريخ تشيع زيارت عاشوراست كه خواندن
آن با انگيزه درونى و همنوايى روحى و معنوى با حماسه سازان عاشورا بركات معنوى
فراوانى به دنبال خواهد داشت و حوائج مادى و معنوى افراد را برآورده خواهد ساخت.


آقا نجفى قوچانى (متوفى در سال 1363 هـ.ق) مى گويد بنا گذاشتم كه چهل روز
زيارت عاشورا روى بام مسجدى در اصفهان بخوانم و سه حاجت در نظرم بود اول,
افزايش درجه علم و اجتهاد; دوم, طلب مغفرت; سوم, اداى قرض پدر, يك ماه نگذشت كه
پدرم نوشت قرض من ادا شد و چون اين زيارت موثر واقع گرديد. در ماه محرم و صفر
جهت مطلبى كه در نظرم با اهميت بود (رسيدن به كمالات علمى) روى بام مسجد خواندم
و در حال قرائت آن سراپا در آفتاب رو به قبله ايستاده بودم. بعد از آن خوابى
ديدم كه مطلب برآورده است يك شب ديگر خواب ديدم كه به نجف رفته ام. مقبره مرحوم
ميرزاى شيرازى كه در آن جا حجراتى بود كه طلاب مى نشستند و يكى از افراد قوچانى در
آن جا منزل داشت.
بعدا به مسجد طوسى رفتم كه آخوند در زير سقف روى منبر درس مى گفت. بعد از آن
كه دور مسجد گشتم. آمدم كه پهلوى يكى از هم ولايتى هاى خود كه اهل قوچان بود
بنشينم او اظهار داشت درس آخوند خراسانى تمام شد. چرا مى نشينى؟ گوش نكردم و فكر
كردم تقرير اولى تمام شده و مى خواهد دومين تقرير را بگويد كه اين گونه نبود و
او فقط يك بار درس را مى گفت. اين را كه متوجه شدم نااميد گشتم, ولى بعد كه به
نجف رفتم, تمام آن خواب را مطابق واقعيت يافتم و در آن صبحى كه شبش خواب ديده
بودم. بعد از زيارت عاشورا كه آن مطلب مهم برآورده شده بود حالت طربى به من دست
داد كه اشعارى در همان حال گفتم:

زمان قبض گذشت انبساط جلوه گر آمد

درخت صبر قوى گشت باز پر ثمر آمد(11)


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) شيخ جعفر شوشترى, مقدمه الخصائص الحسينيه, پيشگفتار كتاب مجالس المواعظ
والبكا فى ايام عاشورا و نيز زندگانى شيخ انصارى, ص210.
2 ) شيخ عباس قمى, فوائد الرضويه, ص;250 سيد عبدالله شبر مفسر نور, عباس
عبيرى, ص35 ـ 37.
3 ) نامه اى از امام كاشف الغطإ, ص89 ـ 90.
4 ) كاشف الغطإ سوره خشم, محمد رضا سماك امانى, ص165 ـ 161.
5 ) اعيان الشيعه, سيد محسن امين, ج8, ص368.
6 ) مرحوم حاج شيخ عباس قمى, منتهى الامال, ج2, ص380.
7 ) محدث نورى, لولو و مرجان, ص169 و 170 و نيز بنگريد به كتاب فوائد الرضويه.
8 ) همان مإخذ, ص181 ـ 183.
9 ) وحيد بهبهانى, على دوانى, ص180 ـ 181.
10 ) سيد محمد حسين حسينى تهرانى, روح مجرد, ص455 ـ 457 (با دخل و تصرف در
عبارات و مضامين).
11 ) آقا نجفى قوچانى, سياحت شرق, به اهتمام رمضانعلى شاكرى. (با تلخيص و
دگرگونى در برخى عبارات)

پيش درآمد

از ديرباز, يكى از شيوه هاى نقد و بررسى شعر, نقد اخلاقى بوده است, بدين صورت
كه هر آنچه را خلاف اخلاق و دين باشد مى نكوهند و هر شعرى را كه با حكمت همسان و
همساز باشد مى ستايند. بيشتر انديشوران گذشته براى ادب و هنر تإثير تربيتى قائل
بوده اند; در اين زمينه سخن تولستوى قابل تإمل است. او مى گويد: ((هنر جهان
پسند, همواره ملاك ثابت و معتبرى با خويشتن دارد و آن ملاك ثابت و معتبر, معرفت
دينى و روحانى است.))

در اين بخش نظرگاه منتقدان را درباره مفهوم شعر مورد بررسى قرار مى دهيم.
پيشاپيش اين تذكار ضرورى است كه استخوان بندى اين نوشتار برگرفته از كتاب
((النقد الاخلاقى, اصوله و تطبيقاته)) نوشته ((نجوى صابر)) است.



ديدگاه ها

منتقدان, درباره مفهوم شعر به سه دسته تقسيم مى شوند:

الف ) عده اى فقط شعرى را شعر مى دانند كه با روح و تعاليم اصيل اسلامى هماهنگ
باشد و چنانچه اين ويژگى در سرشته شعر نباشد آن را فاقد معيارهاى هنرى و ابداعى
مى دانند. ابن قتيبه, مسكويه, باقلانى, ابن حزم اندلسى, عبدالقاهر جرجانى, ابن
وكيع و ابن بسام شنترينى از پيشگامان اين نظريه هستند.

ابن قتيبه (متوفاى 276ق) در مقدمه الشعر والشعرا چنين مى نگارد:

نيكوترين شعر, شعرى است كه فايدتى داشته باشد, و منظور از فايده, اخلاقى بودن
يا دينى و حكمى بودن شعر است.(1)

ابن قتيبه, شعر را به چهار نوع تقسيم مى كند كه بهترين نوعش را آن گونه مى داند
كه هم لفظش در آراستگى كامل باشد و هم معنايش بليغ و روشن.

مسكويه (متوفاى 421ق) بر تإثيرات زيانبار اشعارى كه از آموزه هاى دينى به دور
است, بر روح شفاف انسانى انگشت مى نهد و اشعار امروالقيس و نابغه ذبيانى را به
عنوان مثال, گواهى بر گفته هاى خود مى داند; چرا كه از نظرگاه وى اشعار اين دو
شاعر ـ به عنوان نمونه ـ بر جبلت و آيينه حقيقت نماى روح انسانى غبار تكدر
مى پاشد.

با اين حال, مسكويه شعر را به طور كلى طرد نمى كند, بلكه زيبايى هاى شعر را در
توجه به فطرت و ارزش هاى دينى و اخلاق برتر, موثر مى شمارد. او به حفظ شعرهايى كه
در راستاى نظريه اوست تإكيد مى ورزد و اهل ادب را از عنايت به اشعار مبتذل
برحذر مى دارد. هم چنين او از هر آنچه كه خواننده را در خيال و توهم غوطه ور
مى سازد, پرهيز مى دهد. منظور مسكويه از اين گونه اشعار, سروده هاى عاشقانه اى است
كه اهل عشق زمينى آن را مى سرايند و باعث مى شود كه جوانان را به سمت تباهى سوق
دهد.(2)

شايد بهترين نظريه پردازى كه باورداشت اين گروه را باز مى تاباند, ابوبكر ابن
الطيب باقلانى (متوفاى 403ق) بوده است. او موضع بسيار سرسختى در قبال شعر معلقه
امروالقيس گرفته است و به طور كلى در اشعار امروالقيس اين عيب ها را مورد نكوهش
قرار مى دهد.

1ـ اشعار امروالقيس, مضامينى دارد كه هر روح بىآلايشى از تكرار آن امتناع
مى ورزد.

2ـ اشعار او در عرصه ابتذال, سرآمد است و در نهايت سخافت و نازيبايى معنوى
است. او مى افزايد: ((امروالقيس, اگر در اين گفته هايش حقيقتى را سروده باشد, بر
زبان جارى كردن آنها خود قباحتى است نابخشودنى, پس چقدر نكوهيده تر است اگر دروغ
باشد. در ابيات مبتذل او نه لفظ بديع است و نه معنايى نيكو موج مى زند.))(3)

ابن حزم اندلسى (متوفاى 463ق) نيز همانند مسكويه, جز اشعار حكمى و تربيتى همه
انواع شعر را نكوهش مى كند. او مى گويد: ((هر كه گفته است كه شعر فقط پرداختن به
حكمت و زهد است چه نيكو سخنى گفته است كه پاداش بر او باد.))

چنان كه مى بينيم از ديدگاه ابن حزم, كسانى كه اشعار حكمى مى سرايند, به پاداش
معنوى مى رسند, ((اما كسى كه شعرش نامه اى است به دوست; يا مدحى است به حق براى
شايستگان; يا مرثيتى است براى برادرى, نه گناهى مرتكب شده است و نه چنين كارى
از او نكوهيده است, اما اگر شخصى را هجو كند و شعرى در عشق به زنان مسلمان
بخواند, فاسق است.))(4)

بنابراين, ابن حزم شعر را در ترازوى حلال و حرام مى نهد و براساس اين, اشعار را
مى سنجد. و اما يكى ديگر از نظريه پردازان اين گروه عبدالقاهر جرجانى (متوفاى
471ق) است. او در بيان نظريه خود به يكى از ابيات شعر متنبى اشارت مى كند:

يترشفن من فمى رشفات

هن فيه احلى من التوحيد

آنان از دهان من جرعه هايى مى نوشند كه از توحيد شيرين تر است.))

عبدالقاهر بر اين عقيده است كه شاعر از موفقيت در اين بيت دور بوده است, چرا
كه شهوت ابداع و نوآورى, او را برانگيخته است كه براى يك موضوع معمولى, مفهومى
جدى كه همانا توحيد است, به عاريت گيرد.(5)

نقش دين در ارزشيابى شعر, يكى از معيارهاى مهمى است كه ابن بسام شنترينى
(متوفاى 542ق) در نقد خود به كار مى برده است. اين ديدگاه او درباره اشعارى كه
ساحت دين را مورد تجرى قرار مى دادند, آشكار مى شود. دو بيت از شعر ((سميسر)) كه
در ترازوى نقد ابن بسام سنجيده شده چنين است:

يا ليتنا لم نك من آدم

اورطنا فى شبه الاسر

ان كان قد اخرجه ذنبه

فما لنا نشرك فى الامر

((اى كاش از فرزندان آدم نبوديم; كه ما را به جايى چونان اسارتگاه دچار كرد.


اگر معصيت او را از بهشت راند; به ما چه ربطى دارد كه شريك جرم او باشيم.))

ابن بسام مى نويسد: ((سميسر)) در اين شعر از شيوه غلو پردازى ديگران تقليد
كرده است و هر چند از حكمت فاصله ها دارد, اما براى پر كردن فضاى خالى حكمت در
جان اشعارش, آن را به ادعا اظهار مى كند. او در حقيقت با اين شعر, جوهره خويش را
برملا نموده است, بى آن كه معنايى سترگ و مهم گفته باشد يا لفظى پسنديده در شعرش
آورده باشد. شايد اوخواسته اداى ابوالعلاى معرى را درآورد كه او نيز آراى
نامربوطى را به نظم در كشيده است, هرچند شعر سميسر به پاى ظرافت كارىهاى شعرى
ابوالعلا نيز نمى رسد.))

ب ) گروه دوم بر اين باورند كه دين, در شعريت يك شعر هيچ دخلى ندارد و در
حقيقت شعر به ارزش ادبى خود بستگى دارد. ابن سلام جمحى (متوفاى 231ق); ابن معتز
(متوفاى296ق) و قدامه بن جعفر(متوفاى 326ق) از جمله سرآمدان اين ديدگاه هستند.

ابن سلام در مقدمه دراز دامن كتاب ((طبقات فحول الشعرإ)) هرگز به ضرورت
همسازى شاعر با تعاليم اسلامى و اخلاقى اشارتى نكرده است, بلكه در تقسيم بندى
طبقات شعرا هيچ گاه شيوه هاى اخلاقى و دينى را مد نظر قرار نداده است, چرا كه
امروالقيس را بزرگترين شاعر طراز اول جاهليت دانسته و اين على رغم ابتذال اخلاقى
اوست.

ابن سلام در اين زمينه نوشته است: ((شاعرانى هستند كه در زمان جاهليت موحد
بودند و حرمت حريم عفاف را نمى شكستند, در هجو زياد روى نمى كردند و طهارت كلام
داشتند. در مقابل اين گروه, كسانى نيز بودند كه در سروده هايشان از نازيباترين
الفاظ و معانى بهره مى بردند.))

با اين حال, ابن سلام جنبه اخلاقى را در طبقه بندى شاعران در نظر نگرفته است و
شعر شاعرانى چون ((اعشى)) را با آن همه ابتذالى كه در آن موج مى زند, ذكر مى كند.


قدامه بن جعفر از جمله اصحاب اين شيوه است كه هرگز ارزشهاى دينى و اخلاقى را
معيار ارزشيابى شعر نمى داند. او بر اين امر تإكيد مى ورزد كه همه معانى و
مضامين در اختيار شاعر است و او مى تواند هر معنا و مضمونى را كه خود دوست دارد
برگزيند و درباره آن سخن گويد.

بر اين اساس, قدامه بن جعفر هيچ معنا و مضمونى را بر ديگر معانى ترجيح نمى دهد
و در نظر او معانى يكسانند و اين شاعر است كه بدان ارج و ارزش مى دهد. در حقيقت
معيار او, كاملا هنرى است. قدامه در اين زمينه مى نويسد: ((اگر شاعر به سرايش
شعرى دست يازيد بايد رسيدن به غايت مطلوب هنرى را مد نظر داشته باشد, زيرا
نكوهيدگى معنا چيزى از جودت شعر نمى كاهد.))

به عقيده دكتر عز الدين اسماعيل, قدامه همه اهميت را به مرحله نخستين شكل گيرى
و تكون اين صنعت مى دهد و هيچ گاه به هدف اخلاقى ارج نمى نهد, زيرا موضوع يك شعر,
شايد موضوع نيكو باشد, اما از ديدگاه هنرى نكوهيده است و بالعكس. بر اين اساس
ما با دو معيار متفاوت رو به روييم: يكى غايت اخلاقى كه جزوى لاينفك از دين است و
ديگرى ((اثر))ى هنرى ـ ادبى است كه در وهله اول به انگاره هنرى تكيه مى كند و در
مرحله دوم به كيفيت به كارگيرى شاعر از معانى مورد نظر. اين مسإله يكى از
اركان مهم اثر ادبى بوده است, زيرا اگر كار هنرى در بعد هنرى خود و با ابزار
هنرى ضعيف ارائه شده باشد, اما موضوع آن موضوعى والا باشد هيچ گاه براى آن اهميت
ادبى هنرى قائل نخواهند بود؟ و يا اگر ابزار كاملا هنرى باشد و موضوع آن از
محدوده مسائل دينى خارج باشد و يا عقايد را ناديده مى انگارد و يا به ساحت
خداوند و رسول تجرى روا مى دارد, يك اثر كاملا هنرى است؟ به نظر ما كه هيچ منتقد
اسلامى در هيچ دوره اى, اين گونه اشعار را شعر نمى شمارد, هر چند از ابزارها و
آرايه هاى هنرى زيبايى سود جسته باشد.

دكتر غنيمى هلال, از گونه اى ديگر بدين مسائل مى نگرد و مى گويد: ((هدف اصلى
پرداختن بعضى از شاعران به جدايى شوون دينى از شعر بدين دليل بوده است كه آنان
تلاش داشته اند, اصل آزادى تفكر را در سرودن شعر مراعات كنند, حتى تمرد آنان نسبت
به اصول اعتقادى نيز از اين اصل نشإت مى گيرد. اين آزادى بدانان اين امكان را
مى دهد كه فلسفه خاص خود را نسبت به دين ابراز كنند. البته ناگفته نماند كه
بسيار اندكند شاعرانى كه چنين انديشه اى داشته اند, و حتى همانان گاه گاهى نيز به
مسائل متافيزيكى مى پرداختند; شاعرانى همانند ابونواس و ابوالعلا و متنبى.

اين شاعران هم چنين درباره سرنوشت انسان هيچ ابراز عقيده اى نمى كردند, چرا كه
معتقد بودند كه تمامى اين موضوعات از محدوده شعريت يك شعر خارج است.))

ج ) گروه سوم كسانى هستند كه ديدگاهشان نسبت به شعرها و تطبيقات آن متناقض
است. اصمعى, يكى از بارزترين منتقدان اين گروه بوده است. او مى گويد: آيا
نمى بينيد هنگامى كه شعر وارد مقولات نيكو و پسنديده شده است, به ضعف گراييد؟ آيا
نمى بينيد كه شعر حسان در جاهليت, بر اشعار او پس از اسلام پيشى مى گيرد و مردمان
بر شعر دوران جاهليت او ارج مى نهند, ولى هنگامى كه به مرثيه گفتن براى
پيامبر(ص) و حمزه و جعفر مى پردازد شعرش رنگى از نازيبايى به خود مى گيرد. راه
شعر از آن فحول است; همانند امروالقيس و نابغه ذبيانى كه به وصف ربع و اطلال و
دمن پرداختند و هجو و ستايش و تغزل و وصف شراب و اسب و جنگ و مفاخره را در شعر
خود به زيبايى سرودند و هرگاه شعر به مقولاتى مانند ((خير)) نزديك شد به تساهل
كشيده شد!

دكتر احسان عباس مى نويسد: در اين نظريه شگفت مى بينيم كه اصمعى شعر را محدود
به زندگى دنيوى كرده كه در زمان جاهليت رايج بوده است و موضوعاتى را براى شعر
برگزيده است كه براى اين گونه اشعار در چنان فضايى مناسب است. ما در اين جا به
دو اصطلاح مبهم بر مى خوريم; يكى ((تساهل)) و ديگرى ((خير)). اصمعى تساهل شعر را
به موضوعاتى مرتبط به خير و دين دانست و در برابر اين شعر مردان فحل را پيشنهاد
مى كند. اما ديگر منتقدان تساهل را با ضعف سريرت مترادف مى دانند.


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) ابن قتيبه, الشعر والشعرإ, ص71.
2 ) مسكويه, تهذيب الاخلاق, ص49 و 50.
3 ) اعجاز القرآن, ص245.
4 ) احسان عباس, تاريخ النقد الادبى عند العرب, ص488.
5 ) اسرار البلاغه, ص189.
6 ) ابن بسام, الذخيره, ص378.
7 ) اصمعى, الموشح, ص62.

اشاره

زندگى مردان بزرگ خدا هميشه پرحادثه است, حيات درخشان امام حسن(ع) از
پرحادثه ترين زندگى رادمردان تاريخ است, با اين كه بيش از 48 سال عمر نكرد, و بر
اثر زهرى كه مزدوران معاويه به او خوراندند به شهادت رسيد, ولى در همين دوران
كوتاه, همواره با باطل گرايان حق ستيز در حال نبرد بود, در عصر پدر, دوش به دوش
او با منافقان و منحرفان ستيز كرد, در جنگ هاى بزرگ جمل و صفين و نهروان,
قهرمانى بى بديل بود, و به طور كلى نام او در پيشانى قاموس رنج ها مى درخشيد. وى
در سخت ترين و تلخ ترين رخدادها پرچم نهى از منكر, مبارزه با نامردمى ها و طاغوت
زدايى را برافراشت, و براى تثبيت حكومت حق, ايثارها و جانفشانى ها كرد.

آنچه بيش از ديگر ويژگى هاى امام حسن مجتبى(ع) ـ در زمان حيات و پس از شهادت ـ
از برجستگى برخوردار بود, صبورى و حلم آن حضرت بود كه تإثير بسزايى در زندگى
وى و پيروانش داشت. امام ـ عليه السلام ـ آن گونه صبور بود كه صبورى وى زبانزد
عام و خاص شد و ضرب المثل ((حلم الحسنيه)) درباره وى رواج يافت. در اين گفتار
برآنيم تا ارجمندى حلم و مفهوم آن را مورد بررسى قرار دهيم, آن گاه نتايج
درخشان آن را در زندگى امام حسن(ع) بنگريم.



ارجمندى حلم

خداوند در قرآن, حضرت ابراهيم(ع) قهرمان مبارزه توحيدى را چنين تمجيد مى كند:
((ان ابراهيم لحليم إواه منيب;(1) همانا ابراهيم داراى صفت حلم و بسيار متوكل
بر خدا و بازگشت كننده به سوى خدا بود.))

در آيه 101 صافات خداوند مى فرمايد: ((فبشرناه بغلام حليم; ما ابراهيم را به
نوجوانى داراى حلم بشارت داديم.))

منظور از اين فرزند, حضرت اسماعيل(ع) است, كه ابراهيم(ع) از درگاه خدا
درخواست فرزندى صالح كرد, و خداوند درخواست او را اجابت نمود, و او را به
فرزندى كه داراى خصلت والاى حلم است مژده داد, آن فرزند اسماعيل بود, چنان كه در
ماجراى آن ذبح عظيم, حلم و استقامت و صبر انقلابى خود را به خوبى نشان داد.

واژه ((حليم)) پانزده بار در قرآن بيان شده است كه در يازده مورد از اوصاف
خداوندى برشمرده شده(2) و در دو مورد, از اوصاف ابراهيم(ع) و در يك مورد از وصف
اسماعيل(ع) و در موردى ديگر در وصف حضرت شعيب(ع) ذكر شده است.

بنابراين, ((حلم)) از ارزش هاى مهم اخلاقى و اسلامى است, و انسان هاى برجسته;
مانند پيامبران چنين صفتى دارند, و انسان هايى كه صفت حلم را به طور كامل دارند,
مظهر يكى از صفات الهى هستند.

در فرهنگ روايى, روايات بى شمارى در تمجيد خصلت ارزشمند حلم از پيامبر(ص) و
امامان(ع) به ما رسيده كه نظر شما را به ذكر چند نمونه جلب مى كنيم:

اميرمومنان على(ع) فرمود: ((كمال العلم الحلم;(3) كمال علم به صفت حلم بستگى
دارد.))

نيز فرمود: ((بوفور العقل يتوفر الحلم;(4) آن كس كه عقل سرشار دارد, داراى
حلم سرشار خواهد شد.))

امام صادق(ع) فرمود: ((الحلم سراج الله;(5) حلم, چراغ تابان خدا است.))



مفهوم حلم

لغت شناس معروف قرآن, راغب در كتاب مفردات گويد: ((حلم به معناى خويشتن دارى
به هنگام هيجان غضب است, و از آن جا كه اين حالت از عقل و خرد ناشى مى شود, گاه
به معناى عقل و خرد نيز به كار رفته است.))(6)

بنابراين, انسان داراى حلم كسى است كه در عين توانايى, در هيچ كارى شتاب
نمى كند, و در كيفر مجرمان شتاب زده نمى شود, روحى بزرگ دارد, و بر خشم و احساسات
خود, مسلط است.))

چنان كه در روايت آمده, شخصى از امام حسن مجتبى(ع) پرسيد: حلم چيست؟ فرمود:
((كظم الغيظ و ملك النفس;(7) فرو بردن خشم, و تسلط بر خويشتن است.))

بنابراين, آنچه در ترجمه حلم معروف شده و از آن به عنوان ((بردبارى)) ياد
مى كنند, صحيح به نظر نمى رسد, زيرا حلم به معناى تحمل بار ديگران نيست, بلكه به
معناى خويشتن دارى پرصلابت, و نرمش قهرمانانه است, كه پايه استوار براى حفظ اخلاق
و ارزش هاى اسلامى است.
بر همين اساس امير مومنان على(ع) فرمود: ((لا حلم كالصبر والصمت;(8) هيچ حلمى
مانند استقامت و سكوت نيست.)) بنابراين, استقامت و كنترل زبان, از شاخه هاى مهم
حلم است, پس حلم مفهومى ضد عجز و تسليم دارد.



حلم امام حسن (ع)

امام حسن(ع) و ساير امامان(ع) فرهيخته و تربيت شده مكتب قرآن بودند, چنان كه
در روايت آمده: كنيزى شاخه گلى را به امام حسن(ع) اهدا نمود, آن حضرت او را
آزاد كرد, انس بن مالك به آن حضرت عرض كرد: ((آيا شما براى يك شاخه گل ناچيز,
او را آزاد كرديد؟))

امام حسن(ع) در پاسخ فرمود: ((إدبنا الله تعالى…; خداوند ما را چنين تربيت
كرده است.)) آن جا كه مى فرمايد: ((اذا حييتم بتحيه فحيوا باحسن منها إو ردوها;
هنگامى كه كسى به شما تحيت گويد, پاسخ او را به طور بهتر, يا همان گونه بدهيد.
))(9) پاسخ بهتر همان آزاد كردن او است.))(10)

حلم امام حسن(ع) از آيات قرآن نشإت گرفته بود, از جمله از اين آيه كه خداوند
مى فرمايد: ((… ادفع بالتى هى احسن فاذا الذى بينك و بينه عداوه كانه ولى
حميم; ناپسندى را با نيكى دفع كن, كه ناگاه خواهى ديد همان كس كه ميان تو و او
دشمنى است, گويى دوستى گرم و صميمى است.))(11)

خصلت حلم امام حسن(ع) در حدى بود كه مروان يكى از دشمنان پركينه خاندان
رسالت, كه امام حسن(ع) را بسيار رنج داد و آزرد, گفت: ((اين كارها را با كسى
انجام دادم كه حلم و خويشتن دارى او با كوه ها برابرى مى كند.))(12) به عنوان
نمونه نظر شما را به فراز تاريخى زير جلب مى كنيم:

پير مردى ناآگاه از اهالى شام در مدينه, امام حسن(ع) را سوار بر مركب ديد,
آنچه توانست از آن حضرت بدگويى كرد, وقتى كه فارغ شد, امام حسن(ع) كنار او آمد,
و بدو سلام كرد, و در حالى كه لبخندى بر چهره داشت به او فرمود: ((اى پيرمرد!
گمانم غريب هستى, و گويا امورى بر تو اشتباه شده, اگر از ما درخواست رضايت كنى
از تو خوشنود مى شويم, اگر چيزى از ما بخواهى به تو عطا مى كنيم, اگر از ما
راهنمايى بخواهى تو را راهنمايى مى كنيم, اگر كمك براى باربردارى از ما بخواهى,
بار تو را برمى داريم, اگر گرسنه باشى تو را سير مى نماييم, اگر برهنه باشى, تو
را مى پوشانيم, اگر نيازمند باشى تو را بى نياز مى كنيم, اگر گريخته باشى به تو
پناه مى دهيم. اگر حاجتى دارى آن را ادا مى نماييم, اگر مركب خود را به سوى خانه
ما روانه سازى, و تا هر وقت بخواهى مهمان ما باشى, براى تو بهتر خواهد بود,
زيرا ما خانه آماده و وسيع, و امكانات بسيار داريم.))

هنگامى كه آن پير ناآگاه اين گفتار مهرانگيز نشإت گرفته از حلم و صبر انقلابى
امام حسن(ع) را شنيد, آن چنان دگرگون شد كه اشك از چشمانش جارى گرديد و گفت:
((گواهى مى دهم كه تو خليفه خدا در زمينش هستى, خداوند آگاه تر است كه مقام رسالت
خود را در وجود چه كسى قرار دهد, تو و پدرت مبغوض ترين افراد در نزد من بوديد,
ولى اينك تو محبوب ترين انسان ها در نزد من هستى!))

سپس او به خانه امام حسن (ع) وارد شد, و مهمان آن بزرگوار گرديد, و پس از
مدتى در حالى كه قلبش سرشار از محبت خاندان رسالت بود, از محضر امام حسن(ع)
بيرون رفت.(13)

فراموش نمى كنم هنگامى كه حضرت امام خمينى ـ قدس سره ـ در اوايل پيروزى انقلاب
در قم تشريف داشتند, روزى جمعى از چماق به دستان بدخواه, از خانه اى بيرون آمده
و با شعار و داد و فرياد نزديك بيت امام آمدند, امام اگر اشاره اى مى كرد, مردم
به آنها حمله كرده و آنها را تار و مار مى كردند, ولى امام در عين شجاعت و صلابت
بى نظيرى كه داشت, در اين مورد صلاح اسلام را در حلم و صبر انقلابى ديد, با حلم كم
نظيرى, سكوت كرد, و قريب به اين مضمون فرمود: ((كارى به آنها نداشته باشيد,
مسإله به مرور زمان حل خواهد شد.))

همان گونه كه امام فرموده بود; مسإله به طور طبيعى حل شد. آرى گاهى حلم و
صبر انقلابى, اين گونه پىآمدى درخشان دارد, و كارسازتر از عكس العمل هاى ديگر
خواهد بود.

امام حسن(ع) در عصر حكومت خودكامه معاويه, در وضعيتى قرار گرفت كه اگر صلح
تحميلى را (كه به معناى آتش بس و متاركه جنگ موقت, مشروط به شرايط بود)
نمى پذيرفت, و با خصلت والاى حلم و صبر انقلابى, با آن برخورد نمى كرد, كيان تشيع
در خطرى عظيم, و جان همه شيعيان در معرض نابودى جدى قرار مى گرفت. از اين رو, در
پاسخ به معترضان فرمود: ((واى بر شما! شما نمى دانيد كه من چه كرده ام, سوگند به
خدا پذيرش صلح من براى شيعيانم بهتر است از آنچه خورشيد بر آن مى تابد و غروب
مى كند….))(14)

شايد بر همين اساس بود كه پيامبر(ص) با بينش جهانى و پيش بينى وسيعى كه داشت,
در شإن امام حسن(ع) فرمود: ((لو كان العقل رجلا لكان الحسن;(15) اگر عقل, خود
را به صورت مردى نشان دهد, آن مرد, حسن(ع) است.))



رفتار پرصلابت

پرواضح است كه داشتن خصلت حلم, يك قانون غالبى است نه دائمى, بايد موارد را
شناخت و بر اساس ضوابط اسلامى با آن برخورد كرد, در بعضى از موارد بايد سد حلم
را شكست و فرياد زد و شدت عمل نشان داد, در آن مواردى كه حلم موجب سوء استفاده
گمراهان گردد. چرا كه هميشه افرادى هستند كه از شيوه حلم بزرگان, سوء استفاده
مى كنند, و تا زير ضربات خردكننده شلاق مجازات قرار نگيرند, دست از كردار زشت خود
برنمى دارند, در اين گونه موارد بايد در برابر آنها شدت عمل نشان داد, تا ايجاد
مزاحمت نكنند, لذا در زندگى امام حسن مجتبى(ع) ملاحظه مى كنيم, در عين آن كه به
حلم معروف بود, در بعضى از موارد, فريادى چون صاعقه داشت كه تار و پود دشمنان
را مى سوزانيد. به عنوان نمونه; پس از ماجراى صلح تحميلى, معاويه به كوفه آمد, و
در ميان ازدحام جمعيت برفراز منبر رفت, در ضمن گفتارش با گستاخى بى شرمانه اى از
اميرمومنان على(ع) بدگويى نمود, هنوز سخن او به پايان نرسيده بود كه امام
حسن(ع) بر پله آن منبر ايستاد, و خطاب به معاويه فرياد زد: ((اى پسر هند جگر
خوار! آيا تو از اميرمومنان على(ع) بدگويى مى كنى, با اين كه پيامبر(ص) در شإن
او فرمود: ((من سب عليا فقد سبنى, و من سبنى فقد سب الله, و من سب الله, ادخله
نار جهنم خالدا فيها مخلدا و له عذاب مقيم; كسى كه به على(ع) ناسزا گويد, به من
ناسزا گفته, و كسى كه به من ناسزا گويد, به خدا ناسزا گفته, و كسى كه به خدا
ناسزا گويد, خداوند او را براى هميشه وارد دوزخ مى كند, و او در آن جا همواره
گرفتار عذاب الهى است.))

آن گاه امام حسن(ع) از منبر پايين آمد و به عنوان اعتراض از مسجد خارج شد و
ديگر باز نگشت.(16)

برخوردهاى پرصلابت امام حسن(ع) در برابر معاويه و مزدوران او, بسيار است, كه
به همين يك نمونه بسنده شد.(17)



دخالت در سياست

اينك اين سوال مطرح مى شود كه امام حسن(ع) بعد از شهادت پدر بزرگوارش حضرت
على(ع) با آن كه آن حضرت ده سال امامت كرد, تنها شش ماه و چهار روز خلافت و
حكومت نمود, و سپس از كوفه به مدينه رفت و از سياست و حكومت دورى نموده و انزوا
را برگزيد, آيا اين روش كه نشإت گرفته از حلم او بود, كناره گيرى از سياست نيست؟


پاسخ به طور خلاصه اين است كه شرايط و جوى كه دشمنان و بدخواهان, و حتى
دوستان, براى آن حضرت ايجاد كردند, آن حضرت را قهرا از سياست و حكومت دارى كنار
زدند, نه اين كه او خودش كنار رفت, و هرگز حلم او باعث اين كار نشد, بلكه شرايط
و صلاح اسلام, چنين اقتضا مى كرد, از اين رو در مدينه نيز در فرصت هاى مناسب, مطالب
را به طور صريح بيان مى كرد, و با روش معاويه مخالفت مى نمود, به همين دليل
معاويه نتوانست وجود آن حضرت را تحمل كند, و با پيام هاى محرمانه اش, جعده دختر
اشعث را كه همسر امام حسن(ع) بود, واداشت تا آن حضرت را مسموم نمايد. شهادت
جانسوز او بزرگترين دليل بر دخالت او در سياست, و صلابت او در طاغوت زدايى است,
چنان كه حلم او نيز در اين راستا بود.


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) هود (11) آيه 75. در آيه 114 سوره توبه نيز نظير اين آيه با اندكى تفاوت
آمده است.
2 ) مانند آيه 225 و 235 و 263 سوره بقره, و 155 سوره آل عمران, و… (المعجم
المفهرس, ص216 و 217).
3 و 4 ) ميزان الحكمه, ج2, ص515 ـ 516.
5 ) بحار, ج71, ص422.
6 ) مفردات راغب, واژه حلم.
7 ) بحار, ج78,, ص102.
8 ) بحار, ج77, ص78.
9 ) نسإ (4) آيه 86.
10 ) مناقب آل ابى طالب, ج4, ص18.
11 ) فصلت (41) آيه 34.
12 ) منتهى الامال, ج1, ص171.
13 ) كشف الغمه, ج2, ص;135 بحار, ج43, ص344.
14 ) بحار, ج44, ص19 ((والله الذى عملت خير لشيعتى مما طلعت عليه الشمس او
غربت.))
15 ) فرائد السمطين, ج2, ص68.
16 ) احتجاج طبرسى, ج1, ص;420 بحار , ج44, ص91.
17 ) براى اطلاع بيشتر در اين مورد, به كتاب هاى زير مراجعه كنيد: احتجاج
طبرسى, ج1, ص398 تا ;420 بحار, ج44, ص70 تا 109, كشف الغمه, ج2, ص144 تا 152.

شكست يهوديان در مدينه(2)

قسمت چهارم

سبح لله ما فى السموات و ما فى الارض و هو العزيز الحكيم هو الذى اخرج الذين
كفروا من اهل الكتاب من ديارهم لاول الحشر ما ظننتم ان يخرجوا و ظنوا انهم
مانعتهم حصونهم من الله فاتيهم الله من حيث لم يحتسبوا و قذف فى قلوبهم الرعب
يخربون بيوتهم بايديهم و ايدى المومنين فاعتبروا يا اولى الابصار و لولا ان كتب
الله عليهم الجلإ لعذبهم فى الدنيا و لهم فى الاخره عذاب النار ذلك بإنهم
شاقوا الله و رسوله و من يشاق الله فان الله شديد العقاب.(1)



پيروزى, فعل حق است

ظاهر ((هو الذى اخرج الذين كفروا من اهل الكتاب من ديارهم)) حصر است يعنى اين
كار فقط از خدا ساخته بود مسلمين مدتها بنى نضير را محاصره كرده بودند اما اين
جلاى وطن و پيروزى بر يهوديان فقط از راه امدادهاى غيبى بود. در اين گونه موارد
خداى سبحان فعل را از انسان سلب مى كند و به خودش اسناد مى دهد, نظير اين آيه
سوره انفال: ((فلم تقتلوهم ولكن الله قتلهم))(2) با اين كه در ظاهر مجاهدين
جنگيدند, اما در اين آيه فعل از آنها سلب شد و به خدا اسناد يافت و فرمود: شما
دشمنان را از بين نبرديد بلكه كمك غيبى حق بود كه آنها را از پاى درآورد.
بعد به دنبالش هم به رسول اكرم(ص) فرمود: ((و ما رميت اذ رميت ولكن الله
رمى)).

بالاتر از اين, اين كه فرمود: ((ما ظننتم ان يخرجوا و ظنوا انهم مانعتهم
حصونهم من الله)) يعنى نه تنها كارى از شما ساخته نبود بلكه اصلا به فكرتان هم
نمىآمد كه پيروز مى شويد.



مقابله با رسول, مقابله با خداست

يهوديان ـ به زعم خويش ـ خود را در برابر الله قرار نمى دادند, چون به الله
معتقد بودند, بلكه خود را در برابر رسول الله قرار مى دادند, لذا خداى سبحان
فرمود اينها فكر مى كردند قلعه هايشان آنها را از خدا نجات مى دهد, يعنى اينها رو
در رو با الله اند. اگر كسى رسالت رسول برايش ثابت نشود هرگز نمى گويند او در
برابر الله ايستاد, ولى اگر براى كسى ثابت شد با حفظ شناخت رسول, مقابله با
رسول, مقابله با الله است. در مسائل اثباتى, بيعت با رسول به منزله بيعت با
الله است: ((الذين يبايعونك انما يبايعون الله))(3) يا ((من يطع الرسول فقد
اطاع الله))(4) در مسائل سلبى هم اين چنين است كه مقابله با رسول به منزله
مقابله با الله است.

يهوديان رسول اكرم(ص) را كاملا مى شناختند, در سوره مباركه بقره آمده است:
((الذين آتيناهم الكتاب يعرفونه كما يعرفون ابنائهم)) همان طورى كه پدر, اعضاى
خانواده خود را به خوبى مى شناسد آنها هم وجود مبارك رسول(ص) را كاملا شناختند,
زيرا همه نشانه هايى كه در كتاب آسمانى خود خواندند در حضرت يافتند و معجزه هاى
او را هم از نزديك ديدند, پس هيچ جاى شبهه اى براى آنان نبود: ((ان فريقا منهم
ليكتمون الحق و هم يعلمون))(5)

بنابراين اگر كسى ـ بعد از معرفت رسول ـ با او مقابله كند به منزله مقابله
الله است, لذا فرمود اينها فكر مى كردند در برابر الله مصونيت دارند اگر كسى
كاخ هاى مستحكمى بنا كرد كه از مرگ نجات پيدا كند دير يا زود بالاخره مى ميرد:
((اينما تكونوا يدرككم الموت ولو كنتم فى بروج مشيده))(6) ولى گاهى قصرهاى
مستحكم بنا مى كند كه در برابر رهبران مذهبى بايستد قرآن او را تهديد به هلاكت
مى كند نه به مرگ طبيعى, در سوره مباركه شعرإ از آيه 128 به بعد اين چنين است:
((اتبنون بكل ريح آيه تعبثون و تتخذون مصانع لعلكم تخلدون)) فكر مى كرديد كه
خالد و جاودانه خواهيد ماند ((و اذا بطشتم بطشتم جبارين)) در هنگام بطش و غضب
هم جبارانه اعمال قهر مى كرديد ((فاتقوا الله و اطيعون و اتقوا الذى امدكم بما
تعلمون امدكم بانعام و بنين و جنات و عيون انى اخاف عليكم عذاب يوم عظيم قالوا
سوإ علينا إوعظت ام لم تكن من الواعظين ان هذا الا خلق الاولين)) به پيامبرشان
مى گفتند چه موعظت كنى و چه نكنى در ما بى اثر است, اين حرف هاى شما كهنه شده است
(از چندين قرن قبل اين حرف بود كه مى گفتند: ((حرف انبيا كهنه شده است)))

((ان هذا الا خلق الاولين و ما نحن بمعذبين فكذبوه فاهلكناهم)) اين فاهلكناهم
غير از آن است كه ((اينما تكونوا يدرككم الموت ولو كنتم فى بروج مشيده)) آن
درباره مرگ عادى است اين درباره مرگ تعذيبى.



يهوديان, مرجع ضمير ((هم))

برخى از مفسران احتمال داده اند كه ضمير ((فاتيهم الله)) به مومنين برگردد,
فاتيهم الله من حيث لم يحتسبوا يعنى ((فإتى المومنين نصر الله من حيث
لم يحتسبوا)) كمك غيبى خدا از راهى كه فكر نمى كردند نصيب مسلمين شد. اين برداشت
با سياق آيه سازگار نيست, چون آن چه كه قرآن درباره مومنين سخن گفته با ضمير
جمع حاضر است و همه ضميرهاى جمع غايب به يهوديان بنى نضير برمى گردد, هم چنين اين
استنباط نه با گذشته اين جمله مناسب است نه با آينده آن كه فرمود: ((و قذف فى
قلوبهم الرعب يخربون بيوتهم)) ضمير ((يخربون)) و ((قلوبهم)) همه به يهوديان
بنى نضير برمى گردد بنابراين فاتيهم الله يعنى ((فاتى اليهود)).

از اين نوع آيه ها در قرآن زياد هست نظير آن چه در آيه 26 سوره نحل آمده است:
((قد مكر الذين من قبلهم فاتى الله بنيانهم من القواعد فخر عليهم السقف من
فوقهم و اتيهم العذاب من حيث لايشعرون)) يعنى خداى سبحان در برابر مكرشان
نابهنگام آنان را گرفت و غافلگيرشان كرد و مثل كسى كه در خانه اى با سقف مجلل و
ديوار محكم نشسته ولى پايه هاى آن در شرف انهدام است, اين چنين نبود كه اينها در
خانه نشسته بودند و سقف خانه روى سرشان آمد بلكه فرمود: ((فاتى الله بنيانهم من
القواعد)) يعنى فرمان خدا از راه قاعده به پايه هاى خانه هايشان رسيد و پايه هاى
آنها را لرزان كرد: ((فخر عليهم السقف من فوقهم و اتيهم العذاب من حيث
لايشعرون)) پس اين ((فاتيهم الله من حيث لم يحتسبوا)) اين ضميرها همه به يهوديان
بنى نضير برمى گردد نه مسلمين.



شدت عذاب

نكته ديگر در اين آيه اين است كه: چگونگى بيان تخريب خانه هاى يهوديان, شدت
عذاب را مى رساند; يعنى اين كه نفرمود اين قلعه ها را هم يهوديان خراب مى كردند هم
مسلمانان; يعنى دو تخريب يا دو اخراب نيست بلكه فقط يكى است فرمود: ((يخربون
بيوتهم بايديهم و ايدى المومنين)) نفرمود هم يهوديان خراب مى كردند هم مسلمين
بلكه فرمود يهوديان با دستان خود و با دست مسلمين خانه هاى خود را خراب كردند.
اين شدت تعذيب است, اگر چيزى مورد علاقه انسان باشد و انسان با دست دشمن خود
مورد علاقه خود را از بين ببرد اين يك شدت عذاب است, اگر مى فرمود خانه هاى آنها
را هم مومنين خراب مى كردند هم خودشان, اين آن شدت عذاب را تفهيم نمى كرد, اما
فرمود:
خانه هاىشان را خودشان خراب مى كردند منتها يك مقدار با دست خودشان و مقدارى هم
با دست مومنان: ((يخربون بيوتهم بايديهم و ايدى المومنين))



مفهوم عبرت

((فاعتبروا يا اولى الابصار)) اعتبار از عبرت و عبور و گذشت است. به اشك هم از
آن رو ((عبره)) مى گويند كه از چشم عبور مى كند و به صورت مى ريزد, اگر كسى طورى
گريه كند كه فقط چشمش تر بشود اين ((عبره)) نيست, اين كه درباره سيدالشهدا(ع)
نقل شده است كه حضرت فرمود:
((انا قتيل العبرات)) اگر كسى در مجلس سوگ آن حضرت به قدرى گريه كند كه فقط
چشمش تر بشود اين مصداق انا قتيل العبرات نيست, آن قدر بايد اشك ريخت كه از چشم
عبور كند و به گونه برسد كه بشود عبره.

اعتبار كردن هم آن است كه انسان از امت گذشته به امت حاضر و از نسل گذشته به
نسل حاضر عبور كند, اين همان فلسفه تاريخ است نه خود تاريخ. قرآن كريم وقتى
مسائل علمى يا تاريخى را مطرح مى كند مبدإ و منتها و آغاز و انجام آنها را هم
ذكر مى كند. فرق علم بشرى با قرآن اين است كه علم در مسير افقى اشيا بحث مى كند;
يعنى فى المثل يك معدن شناس فقط اين گونه بحث مى كند كه اين رده هاى كوه يا خاك
چند ميليون سال قبل به چه شكل بوده بعد اين چنين شده است و در آينده به چه صورت
درخواهد آمد. اين روش بحث علمى است كه در همه رشته هاى آن مطرح است.

اما چه كسى و چرا و به چه هدفى اين كارها را كرد و اين خواص را در طبيعت
گذاشت, در علوم مطرح نيست.

قرآن كريم همه اينها را چه درباره علوم تجربى نظير معادن چه درباره كشاورزى
چه درباره دامدارى مطرح مى كند و سپس اول و آخر اين كارها را هم بازگو مى كند.
درباره تاريخ هم اين چنين است يك مورخ و گزارش گر مى گويد قومى در آن سرزمين
زندگى مى كردند بعد جلاى وطن كردند, ديگران آمدند و اين سرزمين را آباد كردند و…
اما چرا قوم اول رفتند و ديگران آمدند, در علم تاريخ مطرح نيست. ولى قرآن كريم
وقتى اين قصص را نقل مى كند به آنها روح مى دهد; و بلافاصله مى فرمايد: ((فاعتبروا
يا اولى الابصار)) شما عبرت بگيريد, اين يك اصل كلى است و مخصوص سرزمين حجاز و
جزيره العرب يا قوم يهود و يا نژاد و زبان و زمين و زمان خاصى نيست.



استفاده فخر رازى از آيه

امام فخر رازى در تفسير خود مى گويد: ما در كتاب ((محصول)) ـ كه در علم اصول
است ـ با اين آيه و آيه هاى مشابه آن, ثابت كرديم كه قياس, حجت است. (قياسى كه
اهل سنت آن را حجت مى دانند همان تمثيل ناقصى است كه در منطق مردود شده است) اين
آيه هرگز دلالت بر حجيت قياس ندارد.

آن چه كه از اين آيه و مشابه آن استفاده مى شود همان قياس منطقى است كه اماميه
آن را حجت مى داند, اين همان تمثيل جامع دار است كه به قياس برمى گردد و ما هم آن
را حجت مى دانيم. اين چنين نيست كه قياس مصطلح در اصول ـ كه همان تمثيل غير حجت
منطقى است ـ با اين آيه ثابت بشود, تمثيل منطقى آن است كه حكمى بر موضوعى ثابت
بشود و ما بدون اين كه راز و رمز ثبوت حكم را براى موضوع بدانيم و فقط بر اساس
تناسب هايى كه خود, استنباط كرده ايم, آن را به موضوع ديگر سرايت بدهيم, اين قياس
اصولى (تمثيل منطقى) است, ولى اگر نكته ثبوت آن حكم براى اين موضوع را خود دليل
طرح كند اين قياس منطقى است نه قياس اصولى.

در آيه بعد مى فرمايد: سر اين كه ما يهوديان بنى نضير را مستإصل كرديم اين است
كه آنان با الله مقابله كردند. (صغرى) هر كس مقابله با الله كند سركوب مى شود
(كبرى).

خلاصه: يهوديان با خدا مقابله كردند (صغرى)

هر كس با خدا مقابله كند سركوب مى شود (كبرى)

يهوديان سركوب شدند (نتيجه)

پس مطلبى كه در اين آيه مطرح شده قياس مصطلح منطقى است نه قياس اصولى ((ذلك
بانهم شاقوا الله و رسوله)) (صغرى) ((و من يشاق الله فان الله شديد العقاب))
(كبرى) چون كبرى كلى است به ما مى گويد ((فاعتبروا يا اولى الابصار)). پس تلاش
فخرالدين رازى بى حاصل است.



اولى الابصار چه كسانى هستند؟

و اما اين كه فرمود: ((فاعتبروا يا اولى الابصار)) اولى الابصار را در آيات
ديگر به صورت ((اولوا الالباب)) ياد مى كنند و صاحبان بصيرت, گاهى در بعضى از
آيات نظير آيه سوره مباركه نازعات كه جريان آل فرعون را بازگو مى كند مى فرمايد:
((فاخذه الله نكال الاخره والاولى ان فى ذلك لعبره لمن يخشى))(7) اين لمن يخشى
يعنى علما چون ((انما يخشى الله من عباده العلمإ))(8) غير عالم كه نمى ترسد پس
اين كه فرمود: ((فاعتبروا يا اولى الابصار)) منظور از اين اولى الابصار همان
اولوا الالباب و علما هستند, اگر گاهى مى فرمايد: ((ان فى ذلك لعبره لمن يخشى))
چون فرمود: ((انما يخشى الله من عباده العلمإ)) پس ان فى ذلك لعبره للعلمإ
اين علما همان اولى الابصار و اولوا الالباب اند. آن كه عبور بكند و بگويد اين
قضيه اختصاص به گذشته ندارد شامل حال ما مى شود.


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) حشر (59) آيه1 ـ 4.
2 ) انفال (8) آيه17.
3 ) فتح (48) آيه10.
4 ) نسإ (4) آيه80.
5 ) بقره (2) آيه146.
6 ) نسإ (4) آيه78.
7 ) نازعات (79) آيه26.
8 ) فاطر(35) آيه28.

جهان اسلام

ابو مرزوق پس از 21 ماه حبس بى دليل, در آمريكا وارد اردن شد.(16/2/76)

100 هزار مسلمان در استانبول عليه ژنرال هاى تركيه دست به تظاهرات زدند.(22 /
2/76)

رژيم بغداد شركت افراد زير 18 سال را در مراسم عزادارى ماه محرم ممنوع كرد.
(25/2/76)

نيروهاى امنيتى هند سوگواران حسينى را در سرينگر بازداشت كردند. (29/2 /
76)

به اتهام گرايش هاى مذهبى 161 تن از پرسنل ارتش تركيه از كار بركنار شدند.(7 /
3/76)

حامد الگار: انقلاب اسلامى توانايى مديريت حكومتى اسلام را ثابت كرد.(11/3 /
76)

فضيل محمد نور رئيس حزب اسلامى مالزى: سكولاريزم بزرگ ترين خطر براى كشورهاى
اسلامى است.(12/3/76)



داخلى

ايران, رئيس شوراى آرشيو كشورهاى جنوب و غرب آسيا شد.(16/2/76)

متخصصان ايرانى مقيم خارج از پيشرفت و آبادانى كشور ابراز شگفتى كردند.(18 /
2/76)

رئيس مركز آمار ايران: 33 ميليون نفر در انتخابات رياست جمهورى حق رإى دارند.
(20/2/76)

زلزله در شرق كشور هزاران تن كشته و مجروح بر جاى گذاشت.(21/2/76)

وزير بازرگانى: تحقق عدالت اجتماعى با اقتصاد آزاد غير ممكن است.(22/2 /
76)

بالاترين نشان بين المللى تركمنستان به هاشمى رفسنجانى اعطا شد.(23/2/76)

رهبر انقلاب: انتخاب اصلح امرى طبيعى است, من برخى نامزدها را از دوران مبارزه
مى شناسم.

رهبر انقلاب: حضور اكثريت قاطع مردم در انتخابات ضامن امنيت نظام جمهورى اسلامى
است.(24/2/76)

رهبر انقلاب: اگر خواص پايشان در مقابل دنيا بلرزد, حسين بن على ها به مسلخ
كربلا خواهند رفت.(25/2/76)

هيإت منصفه مطبوعات به دليل تخلفات مكرر روزنامه آفتابگردان كرباسچى را مجرم
شناخت.(30/2/76)

ناطق نورى: نتيجه انتخابات هرچه باشد ناطق نورى همان سرباز انقلاب است.(31/2
/ 76)

رهبر انقلاب: همه نامزدها بر مبانى ارزشى انقلاب تإكيد كرده اند, هر كس رئيس
جمهور شود بايد پاسخگوى وعده هايش باشد.(1/3/76)

رئيس جمهور: برنامه هاى سازندگى به خاطر حمايت كارگزاران از آقاى خاتمى ادامه
مى يابد.

مجلس لايحه استان شدن قزوين را تصويب كرد.

وزير كشور: 89 درصد واجدين شرايط در انتخابات رياست جمهورى شركت كردند.

حجت الاسلام والمسلمين سيد محمد خاتمى بيش از 20 ميليون رإى به رئيس جمهورى
برگزيده شد.

در هفتمين دوره انتخابات رياست جمهورى, 29 ميليون و 760 هزار و هفتاد رإى به
صندوق ها ريخته شد.(4/3/76)

خاتمى: همه همدل باشيم و با محوريت و هدايت رهبر انقلاب به سوى اقتدار و
افتخار بيشتر گام برداريم.(5/3/76)

خاتمى: عظمت امروز ايران مديون امام خمينى, مرهون شعور مردم و رهبرى حضرت آيه
الله خامنه اى است.

رئيس مجلس: با هوشيارى و جديت در صحنه حاضريم و از هرگونه همكارى با
رئيس جمهور منتخب دريغ نمى كنيم.(6/3/76)

رسانه هاى جهان: اظهارات رئيس جمهور جديد, غرب را از تغيير سياست ايران نااميد
كرد.

خاتمى: تحليل گران غربى بد فهمند و رسانه هاى بيگانه شيطنت كرده اند. مردم در
انتخابات به انقلاب, نظام و رهبرى رإى دادند.(7/3/76)

خاتمى: نظريه ولايت فقيه بارزترين وجه تفكر امام و اساس و محور نظام اسلامى است.


حجت الاسلام والمسلمين ناطق نورى با 211 رإى از مجموع 243 رإى مإخوذه بار
ديگر به عنوان رئيس مجلس انتخاب شد.(11/3/76)

مقام معظم رهبرى: من نگرانم مبادا نسل هاى جوان و پاك ما امام را نشناسند.(13
/ 3/76)

سپرده هاى ارزى ايران در بانك هاى خارجى به مرز 11 ميليارد دلار رسيد.

خاتمى: رسالت ستادهاى انتخاباتى من پايان نيافته و اين جمع همدل بايد همواره
براى خدمت به نظام, انقلاب و مردم باقى بمانند.(17/3/76)



خارجى

براى اولين بار پس از جنگ نفت, يك هيإت دولتى عربستان وارد بغداد شد.(16/2
/ 76)

وزير كشور پاكستان از نقش يك شركت آمريكايى در كشتار شيعيان اين كشور پرده
برداشت.

كليساى سياهپوستان آمريكا در جورجيا به آتش كشيده شد.(18/2/76)

پاپ مردم لبنان را به همزيستى با اسرائيل فرا خواند!(22/2/76)

نتانياهو: با توسل به زور اعراب را وادار به سازش خواهيم كرد.(23/2/76)

رژيم 32 ساله موبوتو با ورود نيروهاى كابيلا به پايتخت زئير فروپاشيد.

پليس كشمير به عزاداران حسينى حمله كرد.(28/2/76)

نظاميان تركيه با قتل عام كردها مركز استان دهوك عراق را اشغال كردند.

تركيه يك پيمان جديد نظامى با رژيم صهيونيستى امضا كرد.(29/2/76)

عفو بين الملل: آلمان ناقض حقوق بشر است.(1/3/76)

رسانه هاى بين المللى حضور مردم ايران در انتخابات را حيرت انگيز خواندند.

حزب الدعوه: نظاميان رژيم صهيونيستى در شمال عراق حضور دارند.(3/3/76)

نيروهاى طالبان وارد شهر مزار شريف مقر ژنرال دوستم شدند.(4/3/76)

عربستان طالبان را به رسميت شناخت.(6/3/76)

رژيم تروريستى اسرائيل مديران شركت توتال فرانسه را به خاطر مذاكره با ايران
براى همكارىهاى نفتى به مرگ تهديد كرد.

تركيه و اسرائيل در زمينه توليد موشك به توافق رسيدند.(7/3/76)

افغان ها مزار شريف را از طالبان پس گرفتند, دامنه قيام به شهرهاى ديگر كشيده
شد.

خبرگزارى آلمان: رشد اسلامگرايى در تركيه, لائيك ها را به شدت نگران كرده است.

سند نهايى صلح تاجيكستان در تهران امضا شد.(8/3/76)

مسوول شاخه سياسى حزب وحدت اسلامى: 70 درصد نيروهاى اسير شده طالبان از اتباع
و كارشناسان نظامى پاكستان هستند.(11/3/76)

ائتلاف چپ فرانسه در برابر جناح شيراك به پيروزى رسيد.(12/3/76)

معاون جنبش اسلامى نور روسيه: وهابى ها درصدد ايجاد جنگ داخلى در جمهورىهاى
قفقاز هستند.(13/3/76)
پاورقي ها:

نقش التهاب در بروز حملات قلبى
گروهى از محققان طى مقاله اى در نشريه پزشكى ((نيوانگلند)) نوشته اند: التهاب با خطر بروز حمله قلبى يا سكته قلبى مرتبط است.
نتايج اين تحقيق نشان مى دهد كه وجود خواص مقابله كننده با التهاب در آسپرين علت پيشگيرى مواد مسكن از بروز حملات قلبى است.
محققان تاكنون تصور مى كردند وجود مواد پيشگيرى كننده از ايجاد لخته در آسپرين, علت پيشگيرى از بروز بيمارى قلبى را توضيح مى دهد.
مطالعات پيشين نشان داده است بعضى از انواع التهاب نقشى اساسى در تنگ كردن شريان هاى اصلى قلب دارند. تحقيق ديگرى نيز مشخص ساخته بود داروهايى كه از التهاب پيشگيرى مى كنند در كاهش اين خطرات موثر هستند.
دانشمندان از اين امر آگاهى داشتند كه مى توان ميزان التهاب بدن را به وسيله اندازه گيرى يك ماده موسوم به پروتئين واكنش پذير سى ـ پلاسماreaetive protein)
Plasma c- ) در خون مشخص ساخت. يك گروه از محققان به سرپرستى دكتر پال. ام. ريدكر از بيمارستان زنان و بيرمنگام خون 543 پزشك را بررسى كردند.
در اين تحقيق تعدادى از پزشكان آسپرين را به طور منظم هر روز مصرف كردند و ساير پزشكان يك ماده بى اثر را دريافت داشتند.
محققان پس از تقسيم نتايج تست پروتئين واكنش پذير سى به چهار گروه دريافتند كه پزشكان داراى بالاترين ميزان پروتئين سى, در مقايسه با پزشكان داراى كمترين ميزان پروتئين سى, سه بار بيشتر در معرض خطر ابتلا به حمله قلبى و دو بار بيشتر در معرض بروز سكته قلبى قرار دارند.
گروه ريدكر به اين نتيجه رسيد كه پروتئين سى مى تواند خطر بروز اولين حمله قلبى و سكته را پيش بينى كند.
اين محققان هم چنين دريافتند فوايد مصرف آسپرين در گروه داراى بالاترين ميزان التهاب بسيار بيشتر بود.
براى پزشكانى كه از التهاب رنج نمى بردند آسپرين هيچ گونه اثر حفاظتى نداشت.
اين گروه تحقيقاتى اعلام كرد: اين يافته ها نشان مى دهد كه علامت هاى التهاب, مانند پروتئين واكنش پذير سى ممكن است بتواند روشى براى شناسايى افرادى كه آسپرين داراى بيشترين و يا كمترين تإثير بر آنهاست در اختيار دانشمندان قرار دهد.

مصرف داروى دكونژستان و بروز سكته
پس از كشف اين كه مصرف داروى دكونژستان بدون تجويز پزشك در برخى از بيماران با بروز سكته ارتباط دارد پزشكان دانشگاه پنسيلوانيا نسبت به عوارض نادر اين دارو هشدار دادند.
دكتر اريك راپس, مدير مركز پزشكى دانشگاه پنسيلوانيا طى گزارشى در نشست ساليانه انجمن عصب شناسى آمريكا در بوستون گفت هشت بيمار نسبتا جوان دچار آسيب هاى مغزى ناشى از سكته شدند. اما تنها عاملى كه باعث بروز اين مسإله شده ظاهرا مصرف دكونژستان است.
دكتر ليديو وى وس, يك محقق و عصب شناس مى گويد پنج تن از اين هشت بيمار سابقه ميگرن داشتند. به عقيده ما مبتلايان به ميگرن قبل از مصرف دكونژستان بايد با پزشك خود مشورت كنند.
از آن جايى كه ميليون ها بيمار سال ها بدون هيچ خطرى از اين دارو مصرف كرده اند ما قصد هراس ايجاد كردن نداريم. اما امكان دسترسى به اين داروها بدون تجويز پزشك به معناى بى خطر بودن آنها نيست.
راپس كه استاديار عصب شناسى دانشگاه پنسيلوانيا است مى افزايد حتى در بروشور بسته دارو هم نسبت به مصرف بيش از حد, مصرف آن در كسانى كه بيمارى قلبى, ازدياد فشار خون, و ديگر بيمارىها دارند هشدار داده شده است.

چگونگى فعاليت مواد مخدر در مغز
محققان آمريكايى دو ماده شيميايى مغز را كه به شدت برفرآيند درد در مغز تإثير مى گذارد شناسايى كردند. به گفته دانشمندان اين كشف كليد اصلى براى درك چگونگى فعاليت داروهاى مانند مورفين و هروئين است.
به گفته متخصصان از اين دو پپتيد مى توان به عنوان مسكن هاى ترك اعتياد استفاده كرد.
جيمز زادينا و همكارانش در مركز پزشكىveterans affair medical و دانشگاه تولون در نيواورلئان اين دو پپتيد را اندو مورفين ـ 1 و اندو مورفين ـ 2 نامگذارى كرده و اعلام كردند اين دو در تسكين درد در موش ها بسيار فعال عمل كرده اند.
اين محققان در نشريه نيچر نوشته اند: مواد افيونى همچون مورفين بر روى گيرنده هايى در مغز موسوم به گيرنده هاىmu اثر مى گذارد. اما هيچ كس تاكنون اين كليد را كه مواد مخدر را به گيرندهmu متصل مى كند شناسايى نكرده بود.
تيم زادينا يك مجموعه پپتيد را كه تركيبات ساده متشكل از دو يا چند آمينو اسيد هستند ايجاد كردند. هر پپتيد در اين مجموعه داراى 5 آمينو اسيد در درون خود است. دانشمندان يك آمينو اسيد مختلف را تك تك با اين آمينو اسيد جاىگزين كردند تا اين كه آمينو اسيد متصل كننده به گيرندهmu را كشف كردند.
محققان سعى كردند تا اين آمينو اسيد را به مغز يا ستون فقرات موش تزريق كنند. آنان دريافتند اين آمينو اسيد به خوبى همانند مورفين براى از بين بردن درد عمل مى كنند.
اين محققان سپس به جستجوى يك پپتيد مشابه كه بطور طبيعى در مغز گاو وجود دارد پرداختند و دو پپتيد را يافتند. اين پپتيدها در مناطقى از مغز همچون تالاموس كه داراى گيرنده هايى براى داروهاى افيونى است يافت شدند.
ديويد جوليوس يك فارماكوژيست مولكولى در دانشگاه كاليفرنيا, سان فرانسيسكو, اين احتمال را مطرح كرد كه از خود اين مولكولها مى توان به عنوان مسكن استفاده كرد.
وى افزود: اين مواد احتمالا مى توانند در تسكين درد موثر باشند بدون اين كه داراى عوارض جانبى مرتبط با استفاده از مورفين همچون فشار تنفسى, حالت تهوع و اعتياد باشند. اين كشف هم چنين مى تواند براى تحقيق در مورد پپتيدهاى مشابه مورد استفاده قرار گيرد.

ارتباط بين فشار خون بالا و نارسايى قلب
پژوهشگران چگونگى تإثير فشار خون بالا بر نارسايى قلب را كشف كردند.
محققان در نشريه ((ساينس)) نوشتند: فشار خون بالا سبب تضعيف يك علامت شيميايى اساسى در مكانيسم پمپاژ سلول هاى قلب مى شود. اين سلول ها براى مدت زمانى مى توانند براى جبران آسيب وارده فعاليت كنند اما سرانجام با شكست مواجه مى شوند.
دكتر جاناتان لدرر, يكى از محققان برجسته مى گويد: اين يافته اهميت درمان فشار خون بالا در مراحل اوليه و پيش از آسيب رساندن زياد آن به قلب را خاطر نشان مى سازد.
لدرر از دانشكده پزشكى دانشگاه مريلند و مركز پزشكى بيوتكنولوژى هم چنين پيش بينى كرد كه اين يافته هم چنين اهداف جديدى را براى ارايه درمان هاى مناسب مى گشايد.
لدرر و همكارانش در مريلند با دانشمندان مركز پزشكى دانشگاه ويسكانسين, انستيتو ملى سالخوردگى, دانشكده پزشكى بيمارستان سنت جورج در لندن و دانشگاه دولتى اوهايو همكارى داشتند.
اين محققان فشار خون بالا در موش ها را هنگامى كه نمك به مقدار زياد مصرف كردند مورد بررسى قرار دادند. اين گروه تحقيقاتى ذرات بسيار ريز در يك سلول را مطالعه كردند. اين ذرات يك جريان الكتريكى را كه در سراسر قلب حركت مى كند تشخيص مى دهند. در يك سلول قلب سالم اين جريان, زنجيره اى از واكنش ها را برقرار مى كند كه به سلول ها علامت مى دهد زمان انجام يك واكنش متقابل است.
محققان در موش هاى داراى فشار خون بالا يك نقطه ضعيف را در اين زنجيره واكنشى كشف كردند. يك پيام شيميايى از خارج سلول به وسيله به اصطلاح كانال كلسيم دريافت مى شود و به نظر مى رسد در مسير خود به سمت گيرنده هدف در درون سلول ضعيف مى شود.
لدرر پيشنهاد مى كند كه علت تضعيف اين پيام آن است كه بايد چندين نانومتر را بيشتر طى كند.
بنا به گفته محققان اين سلول پس از مدتى ديگر قادر به جبران اين علامت ضعيف نيست.
براساس تخمين پزشكان در آمريكا, بيش از 50 ميليون نفر از فشار خون بالا رنج مى برند. و بسيارى از پزشكان نيز ممكن است اين عارضه را تشخيص ندهند.
پاورقي ها:

صاحب نظران
صاحب نظران در هر رشته اى از علوم و فلسفه ها و هنرها در اقليت اسف انگيزند. صاحب نظر كسى است كه معرفت او درباره موضوعات مطروحه مستند به دريافت عمق و استدلالهاى صحيح باشد و بتواند از عهده اثبات و نفى مطالب مربوط به آن موضوعات برآيد. علت اساسى اين كمبود, بى اعتنايى عده فراوانى از معلمان و مربيان به لزوم برانگيختن سوال در مغز متعلمان و متربيان است كه توجهى به اهميت تحريك استعدادهاى مغزى و روانى مردم مخصوصا نونهالان نمى كنند و از اين رو نبوغ و استعدادهاى عالى پيش از فعليت و بروز خاموش مى شوند, جاى بسى دريغ كه گفته مى شود در هر قرنى اگر خواستيد تعداد نوابغ و صاحب نظرانى را كه نبوغ و ديده ورى آنان به فعليت رسيده باشد با انگشتانتان بشماريد و عدد انگشتانتان كه ده تاست تمام شده است و هنوز مشغول ادامه شمارش هستيد بدانيد كه به ضعف باصره مبتلا شده ايد.
تفسير نهج البلاغه, محمد تقى جعفرى, ج18, ص227 ـ 228

زيارت حسين(ع)
امام صادق(ع) فرمود: اگر يكى از شما هزار مرتبه حج به جا آورد و حسين(ع) را زيارت نكند, به تحقيق كه حقى از حقوق پيامبر را ترك كرده است.
(منهاج الدموع, ص229)

پارسايى اميرالمومنين(ع)
در عصر خلافت على(ع) كه اموال بسيار به كوفه مىآمد, قنبر ـ غلام على(ع) ـ چند ظرف طلا و نقره از بيت المال را به حضور على(ع) آورد و عرض كرد: تو آنچه بود تقسيم كردى و براى خود نگه نداشتى, من اين ظرفها را براى تو ذخيره كرده ام. امام على(ع) شمشير خود را كشيده, به قنبر فرمود: واى بر تو! دوست دارى كه به خانه ام آتش بياورى. سپس آن ظروف را تكه تكه كرد و سرپرستهاى امور شهرى را طلبيد تا عادلانه[بين مردم] تقسيم كنند.
(بحار ج, 41, ص113)

حساب اعمال
مروى است كه فرزندان حضرت آدم بر بدن او بالا و پايين مى رفتند و پاهاى خود را بر دندانهاى آن حضرت مى گذاردند و بسان نردبان بالا مى رفتند و ايشان سر به زير انداخته و آنان را منع نمى كرد يكى از اولاد بزرگ گفت: پدر چرا منعشان نمى كنى؟ فرمود: آنچه مى دانم شما نمى دانيد يك حركت كردم مرا از سراى كرامت به دار ذلت آوردند, ترسم يك حركت ديگر كنم و بلايى ديگر نازل شود.(معراج السعاده, ص604)

فضايل حسين(ع)
از صادقين(عليهما السلام) منقول است كه خداوند عوض شهادت حسين(ع) ائمه را در نسل او قرار داده و شفا را در تربت او مقرر فرموده و دعا را نزد قبر آن جناب مستجاب نموده و ايام زيارت قبر او از رفتن و برگشتن جزو عمر زوار محسوب نمى شود. (منهاج الدموع, ص229)

شر نفاق
اميرالمومنين(ع): پيامبر به من فرمود, من بر امتم, نه از مومن مى ترسم و نه از مشرك, چرا كه مومن ايمانش او را باز مى دارد و مشرك را خداوند به وسيله شركش نابود مى كند, بلكه تنها از شر كسانى مى ترسم كه در دل منافقند و در زبان دانا. (نهج البلاغه, نامه27)

فقيه كيست
علامه مجلسى مى گويد:
فقيه در اخبار آل محمد(ص) بيشتر به معناى عالمى است كه اهل عمل باشد و عيوب و آفات نفس را بشناسد و دل از دنيا برگرفته و زهد پيشه كرده باشد و همواره شيفته نعمت جاويد قرب و وصال خدا باشد.
(هويت صنفى روحانى, ص61)

تدبير خردمندانه
بدان كه تاجرى كه صاحب خرد باشد, هرگز مفلس نشود زيرا كه اگر اتفاقا به سبب حادثه اى از حوادث مالش ضايع گردد, چون از خرد و دانش غنى باشد باز به دست تواند آورد, (لافقر للعاقل) و بى خرد و بدگهر چون افتاد برخاستن او مشكل و بى تدبير چون خر در گل[ است].
(انيس الناس, ص136)
متنعم
نعمت خداوند شامل حال كسى باد كه حكمتى بشنود و در دلش جاى دهد و به راه نجات خوانده شود پس نزديكتر آيد و دست در دامن راهبرى زند و نجات يابد.(امام على عليه السلام)

آداب دهه محرم
در دهه اول محرم به جاست كه حال دوستداران آل محمد(ص) دگرگون شود و آثار اندوه در ظاهر و در چهره و دل پيدا باشد و از بعضى لذتهايش در خوردن, نوشيدن, خوابيدن و حرف زدن صرف نظر كند و به مثابه كسى باشد كه در غم مرگ پدر يا مادرش سوگوار است و چنانچه بتواند در خانه اش از روى خلوص نيت اقدام به سوگوارى و عزادارى نمايد و اگر نتواند به مجالس تعزيه رود.
(المراقبات, ملكى تبريزى, ص11)

ذوق كار
صيادى را گفتند: از براى تحصيل صيدى موهوم و شكارى نامعلوم چرا اين همه زحمت بايد كشيد و از بهر چه اين مشقت بايد ديد؟ صياد گفت: ذوق اين كار در مشقت اوست! (انيس الناس, ص147)

توكل به خدا
به شما مى گويم از بهر جان خود انديشه مكنيد كه چه خوريد يا چه آشاميد و نه براى بدن خود كه چه بپوشيد, آيا جان از خوراك و بدن از پوشاك بهتر نيست مرغان هوا را نظر كنيد كه نه مى كارند و نه مى دروند و نه در انبارها ذخيره مى كنند آيا شما از آنها به مراتب بهتر نيستيد؟
(تاريخ فلسفه در جهان اسلام)

عاقبت نيكى
ذوالنون مصرى زن غير مسلمانى را ديد كه در زمستان گندم براى پرندگان بيابان مى ريخت.
بدو گفت تو كه كافرى اين كار برايت چه فايده دارد؟
زن گفت: فايده داشته باشد يا خير من اين كار را مى كنم.
چند ماه بعد در مراسم حج همان زن را ديد كه مراسم حج را بجا مىآورد و چون زن به ذوالنون برخورد كرد گفت بخاطر همان كار خداوند نعمت اسلام را به من احسان فرمود.(عاقبت بخيران عالم)

اسرار حسينى
هنگامى كه يزيد به سر مقدس امام حسين كه در تشت طلا بود در مقابل بازماندگانش بى حرمتى مى كرد, فرستاده قيصر روم كه مسيحى بود و در آن مجلس حضور داشت نزد يزيد رفته و گفت ما مسيحيان معتقديم سم الاغ حضرت عيسى در يكى از جزاير است و براى آن نذر مى كنيم و زيارت و طواف مى كنيم و شما با پسر پيغمبر خود چنين مى كنيد يزيد برآشفت و دستور قتل وى را داد مرد مسيحى كنار سر مقدس آمد و شهادتين گفت هنگام قتل او ديدند كه سر مقدس با صداى بلند ورسايى گفت ((لاحول و لا قوه الا بالله)).
(عاقبت بخيران عالم)

رحمت هاى سه گانه
خداى تعالى سه چيز را در سه چيز نهاده است: فراغت عبادت را پس از امن موونت, و اخلاص در كار را در نااميدى, و نجات از عذاب را در آوردن طاعت.
(تذكره الاوليإ, عطار نيشابورى)

عهد
ياد دارم به نظر خط غبارى كه مپرس
سايه كردست به من ابر بهارى كه مپرس
كرده ام عهد كه كارى نگزينم جز عشق
بى تامل زده ام دست به كارى كه مپرس
من نه آنم كه خورم بار دگر بازى چرخ
خورده ام زين قفس تنگ فشارىكه مپرس
غنچه چينان گلستان جهان را صائب
هست در پرده دل باغ و بهارى كه مپرس
(صائب تبريزى)

برگزيدگان
پيامبر اسلام(ص): ((براستى كه به على[ع] خصلتهاى نيكويى عطا شده كه احدى را پيش از اين نداده اند و اين صفات را پس از وى هم به كسى عنايت نكنند.))
(الامالى, شيخ طوسى, ص607)

خرم از او است
خاطرم با همه تيغ ستمش خرم از او است
كه گرم زخم از او مرهم زخمم هم ازاواست
گر چه هر لحظه جفائى رسدازدوست وليك
هم بما از سر رإفت نظرى هر دم از او است
(وفاى نورى)

خلق عظيم
روزى اعرابى نزد رسول اكرم(ص) آمد و رداى آن حضرت را چنان كشيد كه بر گردن مباركش جاى كنار ردا ماند, پس گفت: از مال خدا به من بده و آن حضرت از روى لطف به او التفات فرمود و خنديد و فرمود كه به او عطايى دادند. پس حق تعالى فرستاد: ((انك لعلى خلق عظيم)).
(منتهى الامال, شيخ عباس قمى, ص31)
پاورقي ها:

پاورقي ها:

(وفاى به عهد)

رسول الله صلى الله عليه و آله: ((من كان يومن بالله واليوم الاخر فليف اذا
وعد)).(1)

هر كس به خدا و روز قيامت ايمان دارد پس به وعده اش وفا كند.



رسول الله صلى الله عليه و آله: ((إقربكم غدا منى فى الموقف إصدقكم
للحديث… و إوفاكم بالعهد و إحسنكم خلقا)).(2)

در روز رستاخيز نزديك ترين شما به من راستگوترين شماست در قول… و وفادارترين
شماست در پيمان و نيكوترين شماست در خلق و خو.



رسول الله صلى الله عليه و آله: ((اذا نقضوا العهد سلط الله عليهم عدوهم)).
(3)

هر گاه مردم عهدهاى خود را بشكنند و به آن وفا نكنند خداوند دشمنانشان را بر
آنها مسلط خواهد ساخت.



رسول الله صلى الله عليه و آله: ((حسن العهد من الايمان)).(4)

خوش قولى از ايمان است.



امام على عليه السلام: ((احسن الصدق الوفإ بالعهد)).(5)

بهترين راستى و صداقت وفاى به عهد است.



امام على عليه السلام: (( بحسن الوفإ يعرف الابرار)).(6)

انسان هاى نيك كردار به خوش قولى شناخته مى شوند.



امام على عليه السلام: ((سنه الكرام الوفإ بالعهود)).(7)

وفاى به عهد راه و رسم بزرگواران است.



امام على عليه السلام: ((وعد الكريم نقد و تعجيل وعد اللئيم تسويف و تعليل)).
(8)

وعده انسان با كرامت نقد و فورى است[ يعنى به موقع به آن عمل مى كند] و انسان
پست در وعده هايش تعلل و سستى مى كند و آن را به تإخير مى اندازد.



امام على عليه السلام: ((لاتعتمد على موده من لايوفى بعهده)).(9)

بر دوستى كسى كه به عهد خود وفا نمى كند اعتماد نكن.



امام على عليه السلام: ((من احسن الوفإ استحق الاصطفإ)).(10)

هر كس به عهد خود به نيكى وفا كند و به آن پاىبند باشد مستحق انتخاب و
برگزيدگى است[ براى دوستى و برادرى].



امام صادق عليه السلام: ((لاتعدن إخاك وعدا ليس فى يدك وفاوه)).(11)

به برادر خود وعده اى نده كه وفاى به آن از قدرت و توان تو بيرون است.



امام كاظم عليه السلام: ((اذا وعدتم الصغار فإوفوا لهم فانهم يرون إنكم
إنتم الذين ترزقونهم)).(12)

هنگامى كه به كودكان وعده داديد به آن پاىبند و وفادار باشيد زيرا آنها گمان
مى كنند كه شما روزى رسان آنها هستيد (و بدين سان در بزرگى به روزى رسان واقعى و
خداى خود خوش گمان خواهند شد).


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) تحف العقول, ص45.
2 ) إمالى طوسى, ص229, ح53.
3 ) علل الشرايع, ص584, ح26.
4 ) كنزالعمال, ج4, ص365, ح10937.
5 ) غررالحكم, ح3327.
6 ) همان, ح4331.
7 ) همان, ح5556.
8 ) همان, ح10063 و 10064.
9 ) همان, ح10260.
10 ) همان, ح8690.
11 ) تحف العقول, ص367.
12 ) عده الداعى, ص75.

پروردگارا! ما را در سرايى جاى داده اى كه بهرمان, چاله هاى نيرنگ خود را كنده است و ما را با چنگال هاى مرگزايش در دام هاى فريب كارى خويش, آويخته است; پس از شر فريب هايش, به تو پناه مىآوريم و به يارى تو, خويشتن را از فريفته شدن به آرايش زيورهاى دنيايى, حفظ مى كنيم, زيرا كه دنيا جويندگان خود را به هلاكت مى افكند و ساكنان خويش را به نابودى مى كشاند و جايى است كه انباشته از آفت ها و آكنده از مصيبت هاست.
خدايا! رشته هاى محبت مان را از دنيا بگسل و با توفيق و پاسدارى خود, ما را در آن به سلامت بدار و تن پوش هاى سركشى را از اندام ما برافكن و با سرپرستى نيكويت, سررشته كارهايمان را به دست گير و از فراخناى رحمت خويش, بهره ما را افزون ساز و از فيض بخشش هايت, ما را جوايزى نيكو عنايت فرماى و درختان محبت خود را در باغ دل هامان بنشان و پرتوهاى شناخت خود را به تمامى, بر ما جلوه گر ساز و شيرينى گذشت و لذت آمرزشت را به ما بچشان و ديدگانمان را در روز ديدارت, با نگريستن به جمالت روشن فرماى و دوستى دنيا را از قلب هايمان بزداى, آن سان كه با نيكوكاران برگزيده ات و نيك كرداران انتخاب شده ات, انجام داده اى; اى مهربان ترين مهربانان و اى كريم ترين كريمان!
(ترجمه مناجاه الزاهدين)
پاورقي ها:

سردبير

انتخابات پرشور و بى مثال سى ميليونى هفتمين دوره انتخابات رياست جمهورى اسلامى ايران, نسيم فرح بخشى بود كه فضاى كشور اسلامى را طراوت بخشيد و بسان موجى, همه خس و خاشاك هاى دشمنان اسلام و انقلاب را از ميان برداشت و به جهانيان نشان داد كه پس از گذشت نوزده سال از انقلاب اسلامى, مردم مسلمان ايران همچنان پرشور و بانشاط, مريد و پيرو مقام معظم ولايت اند و به آرمان هاى امام شهيدان وفادار.
اين حماسه بزرگ ـ كه همه نامزدها و هواداران محترمشان در پديد آوردن آن نقش داشتند ـ به عنوان تجربه اى گرانسنگ در تاريخ معاصر ماندگار ماند.
انتخاب حضرت حجه الاسلام والمسلمين خاتمى كه از دستاوردهاى مهم اين شور شكوهمند بود, نيز از الطاف خفيه الهى است كه در آينده اسرارش عيان خواهد شد.
اين همايش بزرگ, طرفداران تشكيلاتى رقيبان رئيس جمهور برگزيده را نيز بايد خرسند سازد, زيرا همان طور كه حضرت آقاى خاتمى فرموده اند: ((مهم اين است كه رئيس جمهور آينده در اطاعت از مقام معظم رهبرى و براى حاضر نگه داشتن مردم در صحنه تلاش كند.)) پس اگر رئيس جمهور برگزيده در سايه مقام ولايت و در مسير آرمان هاى معمار بزرگ انقلاب اسلامى, حضرت امام خمينى(ره) حركت كرد و ضمن گسترش و توسعه ارزش هاى اسلامى, نسل جوان را به انقلاب اميدوار و دلبسته ساخت, كه شما نيز به هدف هايتان دست يافته ايد, چرا كه مهم, تحقق آرمان هاست, نه مجرى تحقق! و اگر خداى ناخواسته, ايشان موفق به اجراى برنامه هاى اعلام شده اش, نشد, فرصت هاى انتخاباتى فراوان ديگرى پيش روى شماست كه مى توانيد با بررسى و درس گرفتن از گذشته, زمينه اجراى ديدگاه هاى خويش را فراهم سازيد. بنابراين, نبايد يإس و نوميدى را در حريم خويش راه داد; ((سر خم مى سلامت, شكند اگر سبويى)). وجود مبارك رهبرى به سلامت كه سكاندار بزرگ انقلاب اند و جانشين شايسته امام راحل.
بى شك هم پيمانان انتخاباتى رئيس جمهور نيز مى دانند كه براساس آموزه هاى دينى, شكست و پيروزى و عزت و ذلت از آن خداست, اوست كه هر كه را مى خواهد به حكومت مى رساند و حكومت را از هر كس كه بخواهد مى ستاند و هم چنين از توصيه هاى شريعت مقدس است كه نه رواست بر گذشته و آنچه از دست رفته, اندوه برد و نه از پيروزى و عطيه الهى سرمست غرور گشت. از اين رو لازم است به هواداران يادآورى شود كه برخوردهاى دوران انتخابات, باعث نشود سخنانى بر زبان يا كلماتى به نگارش درآيد كه سبب تحريك احساسات علاقه مندان رقيبان انتخاباتى گردد, همان گونه كه مقام معظم رهبرى فرموده اند: ((همه بايد به رئيس جمهور كمك كنند)), و از جمله كمك هاى مهم به ايشان, اين است كه با رقيبى كه مشفقانه, اولين لبيك گوى همكارى بوده است, شرط حرمت به جا آورده, موجب رنجش و واكنش دوستان ايشان فراهم نگردد, زيرا نه از نظر سياسى به مصلحت است و نه از نظر اخلاقى روا.
بارى تجربه تلخ گذشته نشان مى دهد كه جدايى نيروهاى معتقد به انديشه و آرمان هاى حضرت امام, به سود انقلاب نبوده است, در اين سال ها, قدرت در ميان نيروهاى درون نظام دست به دست گشته و اكنون نيز آنچه صورت بسته, امرى دور از انتظار نيست, ولى بايد همه گروه ها, تحمل ديدگاه هاى مخالف را داشته باشند. در انتخابات مجلس سوم, گروهى رفتند و گروهى آمدند, در مجلس چهارم, گروه اكثريت رفت و اقليت, اكثريت شد, در مجلس پنجم نيز جمعى از اين رفت و پاره اى از آن آمد تا در انتخابات آينده چه پيش آيد!
حقيقت اين است كه هيچ گروهى پيراسته از اشتباه سياسى و تنگ نظرى نبوده است; همه گروه ها, پيروزى و شكست را تجربه كرده اند, همه در زمان حاكميت خويش, عرصه را بر رقيبان تنگ گرفته اند, اكنون فرصت جبران گذشته است و لذا سزاوار است همه نيروهاى انقلاب, گذشته را چراغ راه آينده قرار داده, گرد شمع ولايت حلقه زنند و در وحدت و وفاق ملى دريغ نورزند. به جاى منازعه در تفسير شكست و پيروزى, باور كنند كه اين حماسه سى ميليونى را فرزندان امام و حوزه خلق كردند, پيروزى هر كدام, پيروزى اسلام و روحانيت است. تجربه هيجده ساله نشان مى دهد كه هيچ گروهى به تنهايى قادر به اداره كشور نيست, انقلاب هم ميراث هيچ گروهى نيست و هيچ گروهى نه حق مطلق است و نه باطل محض, معيار درستى و خطا را بايد هماهنگى با آرمان هاى بلند امام راحل و مواضع مقام معظم رهبرى دانست و با فراست دريافت كه چرخ زمان به عقب بر نمى گردد, بنابراين بايد به آينده اسلام و انقلاب انديشيد و باور كرد كه در سايه اعتقاد و التزام عملى به محور نظام (ولايت فقيه) مى توان كارستانى بزرگ پديد آورد. البته اين سخن به معناى آن نيست كه گروه هاى خودى, در نقد و بررسى عالمانه ديدگاه ها و روش هاى اجرايى يكديگر, كوتاهى كنند. والسلام
پاورقي ها:

`

## اقتباس و ترجمه: سيد حسين اسلامى##

امام كاظم(ع) سومين يا چهارمين فرزند امام صادق(ع) است. بنا به نقل اكثر روايات, در هفتم ماه صفر 128 ق. در ((ابوإ)) (محلى بين مكه و مدينه) زاده شد. آن گونه كه در ((محاسن)) برقى آمده است, مادر او به نام حميده, بنابر احتمالى از مردم اندلس بود و در مرتبه بالا و والاى زهد و صلاح قرار داشت. امام بيست سال از زندگى خود را كنار پدر گذراند و ناظر بود كه دانشمندان پير و جوان از سراسر جهان به مدينه مىآمدند و در محضر پدر بزرگوارش تجمع مى كردند و عده اى به فراگيرى دانش مشغول بودند و گروه ديگرى در خصوص توحيد, تشبيه, قدر و امامت با امام صادق به مناظره مى پرداختند. امام كاظم در اين مدت بيست ساله از محضر پدر بزرگوارش علوم و اسرار امامت را آموخت و در همان سنين, شگفتى و تحسين دانشمندان را برانگيخت.
روزى ميان او و ابوحنيفه, مباحثه اى رخ داد, در پى اين مباحثه بود كه ابوحنيفه به دانش فراوان آن حضرت اذعان كرد. اين ماجرا زمانى رخ داد كه ابوحنيفه منتظر بود تا حضرت صادق(ع) به او اجازه ورود دهد. حضرت كاظم(ع) ـ كه كودكى بيش نبود ـ در برابر ابوحنيفه ظاهر شد ابوحنيفه بر آن شد تا باب سخن را با وى باز كند و از اين رو نخستين سوال را از امام كرد و چون پاسخ عميق و علمى آن بزرگوار را ديد, ديدگاهش نسبت به او تغيير كرد و دومين سوال خود را كه از مسائل مهم روز بود و متكلمان و فقيهان را به خود مشغول ساخته بود از حضرتش پرسيد.
در تحف العقول و ديگر منابع, ماجراى ياد شده, چنين گزارش شده است: ابوحنيفه مى گويد: در روزگار حضرت جعفر بن محمد صادق(ع) حج گزاردم و در بازگشت به مدينه رفته و به خانه حضرت صادق(ع) درآمدم و در دهليز, منتظر اجازه ورود بودم. كودكى نزدم آمد, به او گفتم: ناآشنا و غريب (كه جايى نداشته باشد) كجا قضاى حاجت كند؟ نگاهى به من كرد و گفت: در پس ديوار پنهان شود و كنار چشمه و جويبار و زير درختان ميوه و حياط خانه و گذرگاه نباشد و خارج از مسجد و دور از ديد مردم باشد و پشت و يا رو به قبله قرار نگيرد و… هر كجا كه خواهد قضاى حاجت كند. چون اين تفصيل از آن حضرت شنيدم او را بزرگ شمردم.
به او گفتم: فدايت شوم, گناه از كه صادر مى شود؟ نگاهى به من كرد. فرمود: بنشين تا تو را خبر دهم. نشستم و به گفته هايش گوش فرا دادم. آن گاه فرمود: لزوما گناه يا از بنده صادر مى شود و يا از خداى او و يا از هر دو. اگر چنان چه گناه از سوى خداوند باشد, او عادل تر از آن است كه بنده اش را به جرم گناه ناكرده مجازات كند. اگر از سوى خدا و بنده باشد, پس خدا قوىترين شريك است و توانا سزاوارتر است كه بنده ناتوان و ضعيف خود را ببخشد و اگر گناه به تنهايى از بنده سر زند ـ كه همين امر درست است ـ پس امر و نهى متوجه اوست و اگر خداوند او را ببخشد با او كريمانه رفتار كرده و اگر مجازات و كيفر كند همانا نتيجه عمل بنده بوده است.
ابوحنيفه گفت: آنچه از آن جوان (امام كاظم) شنيدم مرا مستغنى كرد و بدون اين كه با حضرت صادق(ع) ديدار كنم راه خود را پيش گرفتم و با خود خواندم: ((ذريه بعضها من بعض والله سميع عليم)).
پيش از آن كه حضرت كاظم از مرزنوجوانى بگذرد, شاهد جنگ هاى خونينى بود كه سال هاى متوالى ميان امويان و دشمنان آنان, كه به نام علويان شعار مى دادند و حكومت را متعلق به آنان مى دانستند, جريان داشت. آنان با برشمردن مفاسد و بدىهاى امويان و دشمنى آنها با اهل بيت(ع) در سست كردن پايه هاى حكومتى بنى اميه تلاش داشتند, اين حركت, سراسر جهان اسلام را فرا گرفت و مسلمانان آن را پذيرفتند, زيرا مى پنداشتند كه در سايه اين قيام, آزادى, كرامت و حقوق از دست رفته ده ها ساله خود را باز مى يابند, اما برخلاف آنچه مدعيان مى گفتند, حكومت به علويان نرسيد و بنى العباس قدرت را قبضه كردند. با گذشت چند سال, سردمداران نظام جديد كه منتظر از بين رفتن كامل دشمنان خود بودند زمينه را براى تإمين امنيت نظام خود هموار ساختند و شيوه هايى بدتر از آنچه كه حاكمان سابق در مورد علويان و شيعيان به كار مى بردند, اعمال كردند. منصور خليفه جديد, چندين بار بر آن شد تا امام صادق(ع) را از ميان بردارد, ولى خداوند امام را از شر او محافظت كرد.
امام كاظم(ع) بيست سال از عمر مبارك خود را كه در كنار پدر بزرگوار خود بود, پنج سال آن را در روزگار امويان, چهار سال و شش ماه به روزگار سفاح و نه سال و اندى در دوران حكومت منصور دوانيقى گذراند. او پس از پدر 35 سال زيست و امامت و رهبرى روحى و معنوى مردم را به عهده گرفت. آن حضرت ده سال از اين روزگار را با منصور, ده سال با محمدالمهدى پسر منصور, يك سال با موسى الهادى و پانزده سال ديگر عمر خود را با هارون الرشيد برادر منصور سپرى كرد و سرانجام ـ و بنابر مشهور ـ در رجب سال 183ق در زندان هارون و به دست سندى بن شاهك ـ زندان بان هارون ـ به وسيله زهر به شهادت رسيد.

پرتوى از صفات امام كاظم (ع)
كسانى كه به توصيف آن حضرت پرداخته اند معتقدند كه او عابدترين, زاهدترين, فقيه ترين, بخشنده ترين و كريم النفس ترين مردم روزگار خود بود. او ثلث آخر شب را برمى خاست و به عبادت و نمازهاى مستحب مشغول مى شد و چون هنگام نماز صبح فرا مى رسيد, پس از گزاردن فريضه به دعا مى پرداخت و آن چنان از خوف خدا مى گريست كه اشك بر محاسنش جارى مى شد و از خشيت خداوند بى هوش مى گشت, آن حضرت چنان زيبا قرآن مى خواند كه مردم گرد او جمع مى شدند و گاه نيز از خشوع و گريه حضرت, گريه مى كردند. از اين رو مردم او را ((عبد صالح)) خواندند و او بيش تر با اين نام شناخته مى شد تا با نام و كنيه اش. در كتاب ((مطالب السوول)) آمده است: او به صالح, صابر, امين و كاظم ملقب بوده و عبد صالح شناخته مى شد. از اين رو او را ((كاظم)) مى خواندند كه خشم خود را فرو مى برد و بر گرفتارىها شكيبايى مى ورزيد.
ابن جوزى از شقيق بلخى نقل مى كند: در سال 146 ق روانه حج شدم, در قادسيه فرود آمدم, در آن جا جوانى ديدم, خوب رو و گندم گون كه پيراهنى پشمين بر تن داشت و جداى از مردم در گوشه اى نشست, با خود گفتم: اين جوان از صوفيان است كه مى خواهد سربار مردم باشد, به قصد تو بيخش بدو نزديك شدم, چون مرا ديد, گفت: يا شقيق, ((اجتنبوا كثيرا من الظن ان بعض الظن اثم.))
با خود گفتم: او بنده صالحى است, زيرا از آنچه در دل داشتم آگاهم كرد, پس از او بخواهم كه افتخار هم نشينى خود را به من بدهد كه ناگهان از ديده ام غايب شد. زمان كوچ فرا رسيد و چون به ((واقصه)) رسيدم, او را ديدم كه نماز مى خواند و پيكرش مى لرزيد و اشك بر ديدگانش مى غلتيد, با خود گفتم كه به سويش بروم و از او عذرخواهى كنم. آن جوان نماز خود را مختصر كرد و گفت: اى شقيق, ((انى لغفار لمن تاب و آمن و عمل صالحا ثم اهتدى.)) با خود گفتم كه او از ((ابدال)) است كه دو بار از اسرار نهفته من پرده برداشت. پس از حركت از اين محل در ((زيال)) اطراق كرديم او را ديدم بر سر چاهى ايستاده و ظرفى چرمين در دست داشت و مى خواست از چاه آب برگيرد كه ظرف از دستش به چاه افتاد. او روى به طرف آسمان كرد و گفت: ((چون تشنه و گرسنه شوم تو پروردگار منى)) به خدا سوگند كه ديدم آب چاه چنان بالا آمد كه آن جوان ظرف خود را باز گرفت و آن را پر آب كرد و وضو ساخت و چهار ركعت نماز به جاى آورد. آن گاه بر تپه رملى رفت و از آن رمل ها مشت مى كرد و در ظرف آب مى ريخت و مى نوشيد. به او گفتم: از آنچه خداوند بر تو ارزانى داشته مرا بخوران. گفت: اى شقيق, گمانت را به خدايت نيكو گردان كه خداوند نعمت هاى ظاهرى و باطنى خود را بر ما ارزانى داشته است. آن گاه ظرف را به من داد و من از آن خوردم. در آن ظرف آميخته اى از آرد گندم و شكر ديدم كه به خدا سوگند هرگز دلپذيرتر و معطرتر از آن نخورده بودم, با خوردن آن سير شدم و چندين روز نياز به خوراك و نوشيدنى نداشتم. ديگر آن جوان را نديدم تا اين كه به مكه رسيدم. نيمه شبى او را در كنار ((قبه الشراب)) ديدم كه با خشوع و گريه به نماز ايستاده است, چون فجر برآمد در مصلاى خود به تسبيح خداوند پرداخت و چون از تسبيح فارغ شد به نماز صبح ايستاد. سپس هفت بار گرد كعبه طواف كرد و از حرم خارج شد. به دنبال او رفتم تا مقصد او را بدانم كه ديدم ـ بر خلاف ظاهر فقيرانه ـ غلامان و يارانى دارد. مردم به گرد او جمع شدند و بر او سلام مى كردند و به او تبرك مى جستند, از يكى از حاضران پرسيدم كه اين جوان كيست؟ گفت: او موسى بن جعفر بن محمد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب است.
آنچه گفته شد موافق نقل قول تمامى محدثان و راويانى است كه به توصيف بندگى و عبادت آن حضرت پرداخته اند و تمايل به تصوف بلخى خدشه اى در اين مطلب وارد نمى كند, زيرا روايات نقل شده از سنى و شيعه, برتر از آنچه نقل شده به امامان و اهل بيت نسبت داده اند و اين منطقى است كه هر كس سر به فرمان حق نهد قطعا خداوند خواسته او را اجابت كرده, و او را صاحب كرامت خواهد كرد.
همين طور در نقل ها آمده است كه او بخشنده ترين عصر خود بود و به نزديكان و بيگانگان عطا و بخشش مى كرد. بدره هاى او كمتر از سى صد دينار نبود. معاصران آن حضرت مى گفتند: شگفت از كسى است كه بدره حضرت موسى بن جعفر(ع) را دريافت كند و از فقر شكايت كند.
خطيب بغدادى در كتاب تاريخ خود آورده است: او سخى و كريم بود. او سى صد يا چهارصد دينار در كيسه مى نهاد و شبانه به در خانه بى نوايان مى رفت و دينارها را ميان آنها تقسيم مى كرد و كيسه هاى زر او ضرب المثل بود. هم چنين خطيب از محمد بن عبدالله بكرى نقل مى كند كه او گفت: براى گرفتن وامى به مدينه رفتم, ولى موفق نشدم. با خود گفتم: خوب است نزد ابوالحسن موسى بن جعفر(ع) بروم و عرض حال كنم, لذا به سوى او روان شدم. چون مرا ديد. خواسته ام را جويا شد, عرض حال كردم, به خانه خود رفت و شتابان خارج شد و غلام خود را از محل دور كرد. چون غلام رفت, حضرت كيسه اى كه سى صد دينار در آن بود به من داد و من سوار مركب شدم و به راه افتادم.
در نقل راويان آمده است كه يكى از فرزندان عمربن خطاب ساكن مدينه بود و امام كاظم(ع) را مىآزرد و اميرالمومنين على(ع) را دشنام مى داد, تنى چند از ياران امام از آن حضرت خواستند تا اجازه دهد او را بكشند, حضرت با آنان به درشتى سخن گفت و از اين كار نهى فرمود. روزى درباره آن مرد سوال كرد, به او گفتند: او مزرعه اى در اطراف مدينه دارد و در همان جا كار مى كند, حضرت سوار بر مركب خود روانه مزرعه آن مرد شد و او را در مزرعه ديد, به سوى آن مرد شتافت, آن مرد فرياد برآورد: كشت ما را لگد مكن. حضرت راه خود را دنبال كرد تا نزديك آن مرد رسيده در كنار او نشست و به ملاطفت با وى پرداخت. آن گاه به او فرمود:
چه قدر هزينه زراعتت كرده اى؟
ـ صد دينار.
ـ اميد دارى چه قدر عايدت شود؟
ـ ما غيب نمى دانيم.
ـ گفتم چقدر اميد دارى؟
ـ اميددارم دويست دينار عايدم شود.
حضرت سى صد دينار به او داد و فرمود: كشتزار تو نيز سالم مانده است, آن مرد برخاست و سر امام را بوسيد و روانه شد. حضرت از آن جا به مسجد رفت و آن مرد را در آن جا ديد, چون آن مرد امام را ديد گفت: ((الله اعلم حيث يجعل رسالته)), عده اى از او پرسيدند: جريان از چه قرار است. تو پيش تر, خلاف اين رفتار و گفتار را داشتى؟ او به آنان پرخاش كرده و بد گفت. از آن پس در هر حال از امام كاظم(ع) به نيكى ياد مى كرد. امام كاظم(ع) به ياران خود ـ كه خواهان كشتن همان مرد بودند ـ فرمود: كدام بهتر است, آنچه كه شما مى خواستيد انجام دهيد يا اين كارى كه من انجام دادم؟
در اين باره روايات فراوانى هست كه بيانگر زهد, صبر, خلق نيكو و ديگر صفات آن حضرت است.
زندگى امامان شيعه وقف علم, دين و خدمت به مردم بود و براى اين اهداف هر چيزى را فدا مى كردند, ولى موقعيت هاى سخت و رخدادهايى پيش مىآمد كه آنان را از اهداف شان باز مى داشت. آنان ـ جز در مقاطع كوتاه ـ هرگز طعم آسايش را نچشيدند و هرگاه فرصتى دست مى داد آن را غنيمت شمرده و آن را صرف اهداف و مصالح اسلام و نشر تعاليم و احكام آن مى كردند كه سراسر تاريخ زندگى آنان, مويد اين مطلب است.
در جو اختناقى كه حاكمان عباسى براى امامان شيعه و پيروانشان به وجود آورده بودند امام كاظم(ع) رسالت الهى را كه از پدرانش به ارث برده بود دنبال مى كرد. با توجه به اين كه آن حضرت فشارهاى شديد حاكمان جور و زندان را تحمل كرد, اما روايت هاى زيادى در موضوع هاى گوناگون, از ايشان نقل شده است و شاگردان مكتب او, از هر فرصتى براى كسب دانش از محضرش بهره مى جستند و فرصت ها را از دست نمى دادند.

برخى وصايا و كلمات قصار آن حضرت
در تحف العقول آمده است كه او به يكى از فرزندانش چنين سفارش مى كرد: اى فرزندم, مبادا كه خداوند تو را در حال ارتكاب معصيتى ببيند و مبادا تو را در جايى كه فرمان داده (در ميان بندگان صالح) نبيند. خود را در عبادت حق, مقصر بدان, زيرا خداوند آن گونه كه بايد, عبادت نشده است. و بپرهيز از كم حوصلگى و تنبلى كه اين دو صفت, تو را از بهره (نعمت) دنيا و آخرت محروم مى كنند.
امام كاظم(ع) در وصيتى به هشام بن حكم مى فرمايند: اى هشام, اگر در دستت گردويى بود و مردم آن را گوهر خواندند مغرور مشو كه براى تو سودى ندارد, زيرا تو مى دانى آنچه در دست دارى گردو است. و اگر در دست خود گوهرى داشتى و مردم آن را گردو خواندند گفته آنان به تو ضرر نمى رساند, زيرا تو مى دانى كه گوهر دارى. اى هشام, ملايمت را پيشه كن كه ملايمت خوش يمن, و خشونت و بد رفتارى نحس و شوم است و نيكى و خلق نيكو, خانه را آباد و روزى را زياد مى كند كه خداى فرموده است: پاداش نيكى, نيكى است همه مردم ـ چه مومن و چه كافر ـ مشمول اين قاعده اند. هر كس به تو نيكى كرد بر تو است كه كار او را جبران كنى و اگر همان گونه كه درباره ات احسان كرده اند احسان كنى, كارى نكرده اى, بلكه فضل, از آن كسى است كه ابتدائا احسان كند.
مومن همانند دو كفه ترازوست كه هرچه برايمان او افزوده شود, گرفتارىاش فزونى گيرد.
حسن مجاورت, نيازردن همسايه نيست, بلكه صبر بر آزار همسايه است. برترى فقيه و دانشمند بر عابد, همانند برترى خورشيد بر ساير ستارگان است. و نيز فرمود: روز قيامت منادى ندا مى دهد: هر كس كه بر خداوند حقى دارد برخيزد, تنها, كسى كه برمى خيزد شخصى با گذشت و مصلح است كه پاداش او با خداست. پس فرمود: بخشنده و خوش خو در حمايت خداوند است و خدا او را تا ورود به بهشت همراهى مى كند. پدرم پيوسته مرا به سخا و حسن خلق سفارش مى كرد تا وفات يافت.

امام كاظم (ع) و حاكمان عصر او
برخورد خصمانه كسانى كه تا ديروز بر گرفتارىها و فشارهاى آل على مى گريستند, در روزگار امام كاظم(ع) به رويارويى مبدل شده بود. آنان تا آن جا كه در توان داشتند بر علويان سخت مى گرفتند تا جايى كه تن به آوارگى در دادند و عده اى نيز به جرم علوى بودن كشته شدند. امام صادق(ع) نيز از اين قاعده مستثنى نبود. امام كاظم(ع) در مدت بيست سال در كنار پدر, اين وقايع را با تمام وجود لمس مى كرد. او مى ديد كه چگونه پدر گرامى اش, با اين كه طمع به خلافت نداشت و تنها به نشر تعاليم اسلام مشغول بود, هميشه مورد تعرض منصور و تهديد به قتل قرار داشت. اين فشارها باعث شد تا امام صادق(ع) نام جانشين پس از خود را فاش نكند و او را تنها به ياران خاص معرفى كند با اين شرط كه آنان اين راز را پنهان كنند.
امامت 35 ساله امام كاظم(ع) در اين جو و خفقان حاكم بر آن آغاز شد; فضايى كه كينه اهل بيت(ع) در آن پراكنده بود. او جانب احتياط را مى گرفت و تنها كسانى كه شايستگى تبليغ امامت او را داشتند, به اين امر مهم مى گمارد. آن گونه كه از تاريخ برمىآيد, او در تمام ايام حيات خود, از گزند عباسيان دورى مى جست و حتى به شيعيان اجازه نمى داد آن گونه كه در زمان حيات پدر ارجمندش معمول بود, با وى ديدار كنند. راويان روايات منقول از آن حضرت را كمتر با نام مباركش ذكر مى كردند, بلكه به كنيه و اشاره اكتفا مى كردند. آنان چنين نقل روايت مى كردند: از ابو ابراهيم, ابوالحسن, عبد صالح, عالم, سيد و رجل شنيديم… اين امر نشان دهنده تحت نظر بودن آن حضرت است. آن حضرت نيز براى حفظ جان ياران, از آنان مى خواست كه در امور دينى و عبادى تقيه كنند تا مبادا مورد تعرض و انتقام حاكمان جور قرار گيرند.
در اين باب به مطلبى از محمد بن فضل توجه مى كنيم:
در ميان اصحاب در باب مسح پا كه آيا از بالا به طرف انگشتان صورت مى گيرد و يا بالعكس. على بن يقطين طى نامه اى از امام كاظم(ع) استفتا كرد. امام پاسخ دادند كه به جاى مسح, پاها را در وضو بشويند. على از اين پاسخ متعجب شد, ولى امر امام را سرلوحه عمل خود قرار داد. چندى بعد يكى از دشمنان ابن يقطين از او نزد خليفه سعايت كرد كه او رافضى است و در مذهب, پيرو موسى بن جعفر است و او را امام مى داند, هارون اين مطلب را با يكى از خواص خود در ميان گذاشت و گفت: حرف هاى زيادى درباره على شنيده ام و بارها او را آزموده ام, ولى چيزى كه خلاف ميل من باشد از او سرنزده است. به او گفتند: رافضيان در وضو با اهل سنت مخالفت مى كنند, از اين رو مى توانى او را در وضو بيازمايى. هارون اين پيشنهاد را پذيرفت, پس در كمين او نشست و على بن يقطين, همانند اهل سنت و به همان ترتيب وضو ساخت, هارون كه اين صحنه را ديد نتوانست خوددارى كند و به سوى او رفت و گفت: على بن يقطين, هر كس بگويد تو رافضى هستى دروغ گفته است. پس از اين واقعه نامه اى از امام كاظم(ع) به او رسيد كه به شيوه شيعه وضو بسازد.
مطالب زيادى در اين باره آمده كه نشان مى دهد امام كاظم(ع) براى حفظ خون و جان شيعيان تمامى جوانب احتياط را در نظر مى گرفت تا مبادا خود و شيعيانش دست خوش قتل, زندان و آوارگى شوند. اما على رغم تمامى اين تمهيدات, ده ها تن از شيعيان و خود حضرت به دست دژخيمان دستگاه عباسى به شهادت رسيدند.
آنچه از تاريخ برمىآيد اين است كه امام كاظم(ع) در ده سال اول امامت خود, كه با منصور معاصر بود, با او ديدارى نداشته و حتى منصور برخلاف محمد المهدى و هارون ـ فرزند و نوه اش ـ او را به بغداد فرا نخواند و نيز به بند نكشيد. اين در حالى است كه منصور, از آن دو خبيث تر بود و اين از رفتار او با امام صادق(ع) و آل على آشكار مى شود.
زمانى كه خبر شهادت امام صادق(ع) به منصور رسيد, او طى نامه اى به محمد بن سليمان, عامل خود در مدينه, خواست تا وصى امام صادق(ع) را بكشد. محمد در پاسخ نوشت: جعفر بن محمد پنج تن را به عنوان وصى معرفى كرده است كه يكى از آنان شخص منصور است و منصور ناكام ماند. مسإله ديگرى كه بر پليدى و كينه ورزى او نسبت به خاندان على(ع) و ياران آنان دلالت دارد, وجود خزانه اى است كه كليد آن را به ((ريطه)) همسر مهدى داده بود. او به ريطه سفارش كرد كه پس از مرگ منصور و در حضور خليفه بعدى درب اين خزانه باز شود. ريطه مى پنداشت كه در خزانه گوهرهاى گران بهايى وجود دارد كه بايد از بيگانگان پنهان بماند. زمانى كه درب خزانه را گشودند, سر صد تن از علويان كه در كنار هر يك مشخصات صاحب سر بر رقعه اى نوشته شده بود مشاهده كردند. اين اقدام منصور براى شعله ور ساختن آتش كينه در دل خليفه بعدى بود تا بدون ترحم قدرت و مقام خلافت را حفظ كند.
امام كاظم(ع) بارها در روزگار مهدى و هادى به بغداد احضار شد و به بند و زندان درآمد و آزاد مى شد, اما روزگارى را كه آن حضرت در دوران هارون به سر برد سخت ترين دوران حيات او بود. هارون تمام تجهيزات خود را براى كنترل حركات آن حضرت به كار گرفت. در آغاز خلافتش بارها امام را به بغداد فرا خواند و او را به زندان افكند و پس از مدتى او را آزاد ساخته و چنين وانمود مى كرد كه او را محترم و گرامى مى دارد.

شهادت امام كاظم(ع)
با همه تنگناهايى كه براى امام به وجود آمده بود, شهرت او جهان گير شد و دانشمندان به سوى او روانه شدند و آنان كه تا ديروز از وى رو گردان بودند, به امامت او معترف شدند و شيعيان از همه جا خمس و زكات خود را براى او مىآوردند و تمامى اين امور از ديد مإموران هارون پنهان نبود. سخن چينان به هارون درباره خلافت او هشدار دادند, يكى از نزديكان امام كاظم(ع) به نام محمد بن اسماعيل نزد هارون رفته به او گفت: دو خليفه در يك زمان! يكى عمويم موسى بن جعفر در حجاز و ديگرى هارون در بغداد! محمد بن اسماعيل, چنان صحنه اى از جريانات مدينه را براى هارون ترسيم نمود تا هارون را وادار به تصميم گيرى كرد. هارون مصمم شد تا امام كاظم را بازداشت كند و از او رهايى يابد. بنا به نقل ابن جوزى در ((تذكره)) هارون به سال 170 هـ.ق در راه سفر حج وارد مدينه شد و مردم به استقبال او رفتند, پس از مراسم استقبال, امام مانند هميشه به مسجد رفت. در آن شب هارون نيز به زيارت قبر پيامبر(ص) رفت و خطاب به پيامبر(ص) گفت: يا رسول الله, از بابت كارى كه مى خواهم انجام دهم معذرت مى خواهم, شنيده ام كه موسى بن جعفر مردم را به سوى خود دعوت مى كند و با اين كار امتت را متفرق كرده و خون آنان را بر زمين مى ريزد, لذا مى خواهم او را زندانى كنم. آن گاه به مزدوران خود دستور داد او را از مسجد به خانه او بياورند. سپس دو محمل طلبيد و هر يك را بر قاطرى گذارد و بر آنها پوششى نهاد و همراه هر محمل, سوارانى گسيل داشت و به آنان دستور داد يكى از محمل ها را به كوفه و محملى كه امام در آن است به بصره ببرند. آن گاه به همراهان امام دستور داد تا او را به والى بصره, عيسى بن جعفر بن منصور تحويل دهند. او امام را يك سال در زندان نگاه داشت كه هارون به او نوشت كه امام را بكشد. او عده اى از خواص و معتمدان خود را خواست و با آنان درباره دستور هارون مشورت كرد, آنان او را از اين كار برحذر داشتند.
عيسى بن جعفر در نامه اى كه براى هارون فرستاد نوشت: مدت درازى است كه موسى بن جعفر در زندان من است و كسانى را گمارده ام تا اوضاع او را براى من گزارش كنند, ولى او در اين مدت نه از تو و نه از من به بدى ياد نكرده و تنها به عبادت و طلب آمرزش براى خود مشغول است, اگر كسى را براى تحويل گرفتن او نفرستى من او را آزاد خواهم كرد, زيرا در نگهدارى او در زندان دچار حرج شده ام. چون نامه به هارون رسيد كسى را فرستاد تا امام را از عيسى بن جعفر تحويل گرفته و او را به بغداد برده و به فضل بن ربيع بسپرد. امام روزگارى طولانى نزد او بود.
شيخ مفيد در ارشاد مى گويد: هارون از فضل بن ربيع خواست تا امام را بكشد, ولى او نپذيرفت, هارون در نامه اى به او فرمان داد تا امام را به فضل بن يحيى تحويل دهد و او امام را در حجره اى تحت نظر قرار داد, امام پيوسته مشغول عبات بود و بيشترين روزها را روزه بود و شب ها را به نماز مى گذراند. فضل چون اين حال را بديد امام را گرامى داشت و تنگناها را كمتر كرد. اين خبر به هارون رسيد. او كه در ((رقه)) بود از اين مسإله خشمگين شد و به او دستور داد تا امام را بكشد, ولى او ابا كرد. هارون غضبناك شد و مسرور خادم را طلبيد و دو نامه به او داد و گفت: به بغداد برو و بر موسى بن جعفر وارد شو, اگر او را در رفاه و گشايش ديدى, يكى از نامه ها را به عباس بن محمد و ديگرى را به سندى بن شاهك بده. در نامه اول به عباس دستور داده شده بود به محتواى آن عمل كند و در نامه سندى آمده بود كه بايد سر به فرمان عباس گذارد.
مسرور به دستور هارون به بغداد رفت و به خانه فضل بن يحيى درآمد. كسى از قصد او آگاهى نداشت, چون مسرور از وضع امام كاظم(ع) و آسايش نسبى او آگاه شد فورا نزد عباس و سندى رفت و نامه ها را به آنان داد. زمانى نگذشت كه پيكى نزد فضل آمد تا او را با خود ببرد, فضل مدهوش و مات همراه او روان شد و بر عباس بن محمد وارد شد, عباس تازيانه طلبيد و فرمان داد تا فضل بن يحيى را لخت كنند و سندى او را دويست ضربه تازيانه زد. مسرور ماجرا را براى هارون نوشت, هارون فرمان داد تا موسى بن جعفر(ع) را به سندى بن شاهك تحويل دهند, آن گاه خود در مجلس نشست و در حالى كه مردم گرد او بودند چنين گفت: اى مردم, بدانيد كه فضل بن يحيى سر از فرمان برتافت, من او را لعن و نفرين مى كنم و شما نيز چنين كنيد. از همه سو صداى لعن و نفرين برخاست. در همين حال يحيى بن خالد برمكى پدر فضل از درى مخفى وارد شد و پشت سر هارون قرار گرفت و به او گفت: آنچه از فضل خواستى من انجام مى دهم.
هارون شادمان شد و رو به مردم كرد و گفت: من فضل را به جرم سرپيچى لعن كردم, حال كه توبه كرده و سر به فرمان من نهاده است او را دوست بداريد. حاضران گفتند: ما دوستدار كسى هستيم كه تو او را دوست بدارى و دشمن كسى هستيم كه تو دشمن مى دارى!
آن گاه يحيى بن خالد به بغداد رفت و با سندى بن شاهك بر قتل امام كاظم(ع) به توافق رسيدند, سرانجام پس از سال ها ـ بين هفت تا چهارده سال ـ كه امام در زندان ها به سر برده به دست سندى و با غذاى آلوده به زهر مسموم شد و امام تنها سه روز زنده ماند. چون امام(ع) به شهادت رسيد, سندى عده اى از فقيهان و بزرگان بغداد را كنار پيكر امام حاضر كرد و به آنان گفت: آيا جاى شمشير يا نيزه بر پيكر او مى بينيد؟ گفتند: نه, سندى گفت: پس گواهى بدهيد كه او به مرگ طبيعى مرده است و آنان چنين كردند. بعد از اين اقدام, جنازه امام را بر روى پل بغداد قرار داد و منادى فرياد برآورد: موسى بن جعفر را ببينيد كه با مرگ طبيعى مرده است! سپس جسد مطهر امام كاظم(ع) را به گورستان قريش بردند و به خاك سپردند.
شهادت آن بزرگ در سال 183 يا 186ق و در 55 سالگى اتفاق افتاد.
از او 37 دختر و پسر به جاى ماند كه برترين و عظيم الشإن ترين آنان هشتمين خورشيد آسمان ولايت على بن موسى الرضا(ع) استO O.


پاورقي ها:منبع هاشم معروف الحسينى, سيره الائمه الاثنى عشر, ج2, شرح حال امام كاظم(ع).

درآمد

كربلا, صحنه ظهور چهره هايى با نگرش ها, عملكردها و فرجام هاى گوناگون است,
((زيانكاران)) و در مقابل آن ((ره يافتگان)), دو طيف نمادين جامعه آن عصر بودند
كه با وجود نقطه هاى مشترك, رفتار مختلفى را در آن حادثه از خود نشان دادند.

ره يافتگان, با پيشينه اى نه چندان مثبت و گاه منفى, ضمن شكستن زنجيرهاى
شيفتگى دنيا, دعوت امام زمان را لبيك گفته و در ركاب آن سالار نيك بختان, زندگى
خويش را با ميمنت و مباركى پيوند دادند. زهير بن قين, حر بن يزيد, حارث بن
امرءالقيس, نعمان و حلاس بن عمرو, بكر بن حى, عمرو بن ضبيعه و… در زمره اين
گروه اند كه در برزخ ماندن و رفتن, رفتن به سمت عشق را پذيرا شدند.

از ديگر سو, زيانكاران قرار داشتند; همانان كه هماى سعادت بر بام زندگى شان
نشست تا مركب عروج ايشان به سوى رضوان باشد, اما مستى رفاه طلبى, دنياپرستى,
مرگ گريزى, قدرت خواهى و عوام زدگى, عقل و تفكر را از آنان ربود و هر يك با
بهره گيرى از موقعيت خاص خود, دست رد به بخت زرين خويش زده و دعوت امام را اجابت
نكردند.

آرى! دنيا, گاه سكوى پرش سبك بالان به سوى ملكوت و گاه مرتعى زيبا و دلفريب
براى دنيا طلبان ظاهر بين است: ((زين للناس حب الشهوات من النسإ و البنين
والقناطير المقنطره من الذهب والفضه و الخيل المسومه والانعام والحرث ذلك متاع
الحيوه الدنيا والله عنده حسن الماب)).(1)

محبت امور مادى, از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسب هاى
ممتاز و چهارپايان و زراعت, در نظر مردم جلوه داده شده است; (تا در پرتو آن,
آزمايش و تربيت شوند; ولى) اينها (در صورتى كه هدف نهايى آدمى را تشكيل دهند,)
سرمايه زندگى پست (مادى) است; و سرانجام نيك (و زندگى والا و جاويدان), نزد
خداست.

دقت در زندگى هر يك از زيانكاران در جريان حماسه كربلا, ما را به نقطه هاى
آغازين سقوط حيات ايشان رهنمون و فرجام سوء ردكنندگان دعوت امام را مبرهن
مى سازد. حيات اين گروه را مرور مى كنيم:



1ـ عبدالله بن عمر:

عبدالله فرزند عمر بن خطاب و از صحابى رسول گرامى اسلام(ص) است.(2) عمر او را
در اداره حكومت پس از خود ناتوان مى شمرد.(3) ابن عمر بعد از عثمان از بيعت با
على(ع) سرپيچى (4)كرد, يارى نكردن حق و خار نكردن باطل دو ويژگى منفى او در
نگاه اميرمومنان بود.(5) او خلافت معاويه را به رسميت شمرد و با وى بيعت كرد,(6)
آن هنگام كه معاويه براى يزيد بيعت مى ستاند, ابن عمر به گروه مخالفان پيوست,
اما معاويه از او بيمناك نبود و به وفادارى او در آينده ايمان داشت(7) و در اين
باره به فرزندش چنين گفت: ((عبدالله بن عمر گرچه از بيعت امتناع ورزيد, ولى او
با توست, قدرش را بدان و او را از خود مران.))(8)

در آغاز خلافت يزيد و پس از ورود امام حسين(ع) به مكه ((ابن عمر)) براى ترغيب
آن حضرت به بيعت با يزيد نزد ايشان رفت و گفت: از دشمنى ديرين اين خاندان با
شما آگاهى دارى, مردم به او (يزيد) روى آورده اند و درهم و دينار در دست اوست,
در صورت مخالفت با او كشته مى شوى و گروهى از مسلمانان نيز قربانى مى گردند. من
از رسول خدا(ص) شنيدم كه فرمود:


((حسين كشته خواهد شد و اگر مردم دست از يارى او بردارند به خوارى و ذلت ابدى
مبتلا خواهند شد.)) پيشنهاد من اين است كه مانند همه مردم راه صلح پيش گيرى!(9)

امام در پاسخ پيشنهاد عبدالله بن عمر چنين فرمود:

ابوعبد الرحمان! آيا نمى دانى پستى دنيا به اندازه اى است كه سر يحيى بن زكريا
به زناكارى از زناكاران بنى اسرائيل هديه داده مى شود. مگر نمى دانى كه بنى اسرائيل
بين طلوع فجر تا طلوع سپيده خورشيد هفتاد پيامبر را به قتل رسانده و سپس در محل
كار خويش مى نشستند و به خريد و فروش مى پرداختند. گويا كه هيچ جنايتى را مرتكب
نشده اند, پروردگار تعجيل نفرمود و مدتى به آنان مهلت داد و سپس دست انتقام الهى
با شديدترين وجه گريبان آنان را گرفت و به سزاى اعمالشان رساند.

((اتق الله يا ابا عبدالرحمن و لاتدعن نصرتى; اباعبدالرحمن! از خدا بترس و از
ياريم دست برندار…))(10)

ابن عمر دعوت حجت خدا را رد كرد و راهى مدينه شد و پس از شهادت امام, نامه اى
به يزيد نگاشت و ضمن پذيرش خلافتش با وى بيعت كرد.

در جريان شورش مردم مدينه(11), او ضمن نكوهش پيمان شكنى مردم, خطاب به خاندان
خويش گفت: ((اگر بدانم هر يك از شما دست از بيعت با يزيد برداشته و از مخالفان
او حمايت كرده ايد رابطه من با او قطع خواهد گرديد.))(12)

در زمان خلافت عبدالملك مروان و پس از ورود حجاج بن يوسف به مدينه, عبدالله بن
عمر شبانه نزد حجاج رفت تا به وسيله او با عبدالملك بيعت نمايد, او در توجيه
شتاب خود اين سخن رسول خدا(ص) را يادآور شد ((هر كس بميرد و پيشوايى نداشته
باشد به مرگ مردان جاهلى مرده است.)) و گفت: مى ترسم شب را بدون امام به صبح
برسانم! گويند كه حجاج براى تحقير ((ابن عمر)) پاى خود را از فراش بيرون كرد و
گفت: براى بيعت دست خود را بر روى پايم بگذار!(13)

اين ماجرا اوج ذلت شخصيتى است كه با وجود كهنسالى و نقل روايات فراوان از
پيامبر اكرم(ص), توان تمييز صف صالحان از ستمگران را نداشت و همواره براى حفظ
((آقايى)) خويش در جبهه پيشوايان ظالم قرار مى گرفت, اما سرانجام فرجام دنيوى
كردار خود را نيز ديد.

عبدالله بن عمر آخرين صحابى, در اواخر حيات خود بينايى اش را از دست داد و در
مكه از دنيا رفت.(14)



2 ـ عبيدالله بن حر جعفى:

عبيدالله, از اشراف, شجاعان و شعراى معروف كوفه بود و در گروه پيروان عثمان
قرار داشت. پس از قتل عثمان كوفه را به قصد شام ترك گفت و در كنار معاويه جاى
گرفت و با سپاه او در جنگ صفين شركت جست. وى پس از شهادت حضرت على(ع) به كوفه
بازگشت.(15)

ابن حر, در منزل بنى مقاتل(16) با كاروان امام حسين(ع) مواجه شد, حضرت نخست
((حجاج بن مسروق)) را به منظور همراهى و يارى نزد او فرستاد, ليكن عبيدالله بن
حر به فرستاده امام جواب رد داد و گفت: ((به خدا سوگند از كوفه بيرون نيامدم جز
آن كه اكثر مردم خود را براى جنگ مهيا مى كردند و براى من كشته شدن حسين(ع) حتمى
گرديد. من توانايى يارى او را ندارم و اصلا دوست ندارم كه او مرا ببيند و نه من
او را!))

پس از بازگشت حاجيان از مكه امام خود به همراه چند تن از يارانش به نزد
عبيدالله رفت و پس از سخنان آغازين به وى چنين فرمود: ((ابن حر! مردم شهرتان به
من نامه نوشته اند كه همه آنان به يارى من اتحاد نموده و پيمان بسته اند و از من
درخواست كرده اند كه به شهرشان بيايم, ولى واقع امر بر خلاف آن چيزى است كه ادعا
كرده اند, تو در دوران عمرت گناهان زيادى مرتكب شده اى, آيا مى خواهى توبه كنى تا
گناهانت پاك گردد؟!)) ابن حر گفت: ((چگونه؟))

امام فرمود: ((فرزند دختر پيامبرت را يارى كن و در ركابش بجنگ.))

ابن حر گفت: ((به خدا قسم كسى كه از تو پيروى كند به سعادت ابدى نائل مى گردد,
ولى من احتمال نمى دهم كه يارىام به حال تو سودى داشته باشد, زيرا در كوفه براى
شما ياورى نيست. به خدا سوگندت مى دهم كه از اين كار معافم دار, زيرا نفس من به
مرگ راضى نيست و من از مردن سخت گريزانم. اينك اسب معروف خود ((ملحقه)) را به
حضورت تقديم مى دارم, اسبى كه تاكنون هر دشمنى را كه تعقيب كرده ام, به او
رسيده ام و هيچ دشمنى نيز نتوانسته است به من دست يابد! شمشير من را نيز بگير,
همانا آن را به كسى نزدم جز آن كه مرگ را بر آن شخص چشانيده ام!))

امام در برابر سخن نسنجيده و نابخردانه ابن حر چنين فرمود:

((حال كه در راه ما از نثار جان دريغ مى ورزى, ما نيز به تو و به شمشير و اسب
تو نياز نداريم, زيرا كه من از گمراهان نيرو نمى گيرم. تو را نصيحت مى كنم همان
گونه كه تو مرا نصيحت نمودى, تا مى توانى خود را به جاى دور دستى برسان تا فرياد
ما را نشنوى و كارزار ما را نبينى, فوالله لايسمع واعيتنا احد و لاينصرنا الا اكبه
الله فى نار جهنم; به خدا سوگند اگر صداى استغاثه ما به گوش كسى برسد و به
ياريمان نشتابد خداوند او را در آتش جهنم خواهد افكند.))(17)

دنيازدگى و مرگ گريزى ((ابن حر)), مانع وزش نسيم سعادت بر زندگى گناه آلودش
شد, نسيم روح افزايى كه مى رفت كردار ناشايست گذشته اش را محو و او را در صف
صالحان و شهدا قرار دهد.

گرچه عبيدالله بن حر, امام را در منزل بنى مقاتل ترك گفت, اما حسرت و پشيمانى
ابدى بر باقى مانده عمرش سايه افكند و زندگى اش را قرين تإسف و ماتم ساخت حتى
در سروده هايش آهنگ ندامت و حسرت پديدار گشت.(18)

فيالك حسره ما دمت حيا

تردد بين صدرى و التراقى

حسين حين يطلب بذل نصرى

على اهل الضلاله والنفاق

ولو انى اواسيه بنفسى

لنلت كرامه يوم التلاق(19)

ـ آه از حسرتى كه تا زنده ام در ميان سينه و گلويم در جريان است.

ـ آن گاه كه حسين براى برانداختن اهل گمراهى و نفاق از من يارى طلبيد.

ـ اگر آن روز جانم را براى يارىاش مى نهادم, روز قيامت به كرامت و جايگاه والا
دست مى يافتم.

ابن زياد, پس از آگاهى از ندامت ((ابن حر)), او را به كاخ خود فرا خواند و
((ابن حر)) به هر تدبيرى كه بود توانست از دستش بگريزد. او سرانجام خود را به
كربلا رسانيد و در مقابل قبر مطهر امام حسين(ع) ايستاده و قصيده معروف خود را ـ
كه بيش از چهارده بيت آن در دست نيست ـ سرود.
بعضى از ابيات آن از اين قرار است:

يقول امير قادر و ابن غادر

الا كنت قاتلت الحسين بن فاطمه

و نفسى على خذلانه واعتزاله

و بيعه هذا الناكث العهد لائمه

فيا ندمى ان لا اكون نصرته

الاكل نفس لاتسدد نادمه

و انى لانى لم اكن من حماته

لذو حسره ما ان تفارق لازمه(20)

عبيدالله بن حر, پس از مرگ يزيد و فرار ابن زياد, با قيام مختار همصدا شد و
به همراه گروهى به مدائن رفت , ولى سپس در كنار ((مصعب بن زبير)) با ((مختار))
جنگيد. پس از مدتى ((مصعب)) به او مظنون شد و او را حبس كرد. مدتى بعد با شفاعت
گروهى از قبيله ((مذمح)) وى را آزاد ساخت. ابن حر, پس از آزادى به عبدالملك
مروان پيوست و چون به كوفه آمد شهر را در دست كارگزاران ((ابن زبير)) ديد. او
مورد تعقيب خصم قرار گرفت و با بدنى مجروح بر كشتى سوار شد تا از فرات عبور
كند, وى براى فرار از اسارت خود را در آب انداخت و كشته شد.

مورخان, مرگ او را در سال 68 هـ.ق نوشته اند. گويند كه ((مصعب بن زبير))
((عبيدالله بن حر)) را بر دروازه كوفه آويخت.(21)



3 ـ عمرو بن قيس

عمرو, به همراه پسر عموى خود در منزل بنى مقاتل به محضر امام حسين وارد شد. در
ابتدا عموزاده اش به امام گفت: ((اين سياهى كه در محاسن شما مى بينم از خضاب است
يا موى شما بدين رنگ است؟))

حضرت فرمود: ((خضاب است, موى ما بنى هاشم زود سپيد مى شود… آيا براى يارى من
آمده ايد؟))

عمرو بن قيس گفت: ((عايله زيادى دارم, مال بسيارى از مردم نزد من است و
نمى دانم كار به كجا مى انجامد. خوش ندارم امانت مردم از بين برود!)) پسر عمويش
نيز همانند او پاسخ داد.

امام فرمود: ((فانطلقا فلاتسمعا لى واعيه, و لاتريا لى سوادا, فانه من سمع
واعيتنا إو رإى سوادنا فلم يجبنا و لم يغثنا كان حقا على الله عزوجل ان يكبه
على منخريه فى النار; پس از اين جا برويد, تا فرياد ما را نشنويد و ما را
نبينيد, همانا هر كس نداى ما را بشنود و يا ما را ببيند و پاسخ نگويد و به
ياريمان نشتابد, سزاوار است كه خداوند او را به بينى در آتش افكند.))(22)

گردباد دنياگرايى در پوشش فرينده عائله مندى و امانت دارى مردم, ابن قيس و
عموزاده او را در دام خود نهاد و آن دو را از همراهى با كاروان نور و راه يابى
به بهشت جاودان بازداشت و در كوير نفس سركش جاى داد. ((و ما الحيوه الدنيا الا
متاع الغرور.))(23)



4 ـ هرثمه بن ابى مسلم

هرثمه, به همراه سپاهيان امام على(ع) در جنگ صفين شركت كرد. در بازگشت, سپاه
امام در كربلا توقف نمود. هرثمه مى گويد: پس از برپايى نماز صبح, حضرت امير(ع)
مشتى از خاك كربلا را برداشت و آن را بوييد و فرمود: ((واها لك ايتها التربه,
ليحشرن منك اقوام يدخلون الجنه بغير حساب; اى خاك! همانا از تو مردمى محشور
مى شوند كه بدون حسابرسى وارد بهشت مى گردند.))

ابن ابى مسلم, يكى از نيروهاى اعزامى ((عبيدالله بن زياد)) به كربلا بود, او
مى گويد: هنگامى كه به سرزمين كربلا رسيديم, به ياد آن حديث افتادم, بر شترم
نشستم و به سمت امام حسين(ع) رفتم. پس از عرض سلام, حديثى كه از پدر والاى ايشان
شنيده بودم بازگو كردم, امام فرمود:
((با ما هستى يا بر ضد ما؟))

گفتم: ((نه با شما هستم و نه بر شما! دخترانم را در شهر نهادم و از ابن زياد
بر ايشان نگرانم.))

حضرت در پاسخ فرمود: ((فامض حيث لاترى لنا مقتلا و لاتسمع لنا صوتا, فو الذى نفس
حسين بيده لايسمع اليوم واعيتنا احد فلايعيننا الا اكبه الله بوجهه فى جهنم;(24)
برو! تا آن كه قربانگاه ما را نبينى و صداى ما را نشنوى, قسم به آن كه جان حسين
در دست اوست, اگركسى امروز صداى ما را بشنود و به ياريمان نشتابد, هر آينه
خداوند او را با صورت در دوزخ مى افكند.))

اگر فقدان توكل و دلبستگى به دنيا قرين زندگى انسان گردد, انديشه و ديدگاهى
چون هرثمه خواهد داشت; او كه خود شاهد همراهى زن و فرزند امام حسين و ساير
بنى هاشم و حضورشان در صحنه بحرانى كربلاست, از فرزندان خود ياد مى كند و به بهانه
نگرانى حال آنان, از همراهى با حجت خدا روى گردان است. ((انما اموالكم و اولادكم
فتنه و الله عنده اجر عظيم.))(25)



5ـ مالك بن نضر ارحبى و ضحاك بن عبدالله مشرقى

ضحاك, به همراه مالك بن نضر ارحبى به حضور امام حسين(ع) رسيد, اين ديدار
ظاهرا در كربلا صورت گرفت, امام پس از خوشامدگويى, سبب حضورشان را جويا شد, آنان
در پاسخ گفتند: براى عرض سلام خدمت رسيديم و از خدا عافيت و سلامت شما را
خواستاريم, مردم براى جنگ با شما جمع شده اند! نظر شما چيست؟

امام پاسخ داد: ((حسبى الله و نعم الوكيل; خدا مرا كفايت مى كند و چه نيكو
وكيلى است.))

آن دو براى امام دعا كردند, آن گاه حضرت فرمود: چرا مرا يارى نمى كنيد؟ مالك
بن نضر با بيان اين جمله كه: من مقروض هستم و عيال دارم, دعوت امام را رد كرد و
رفت.

ضحاك بن عبدالله نيز مشابه سخن ابن نضر را گفت و سپس حضور موقت و مشروط خود
را در كنار امام پيشنهاد داد و گفت: تا آن جا از شما دفاع خواهم كرد كه دفاع من
به حال شما مفيد باشد, در غير اين صورت در جدايى از شما آزاد خواهم بود, امام
نيز پذيرفت.

او در روز عاشورا, دليرى به خرج داد و امام بارها او را تشويق و دعا فرمود.
چون جمله ياران امام حسين(ع) ـ جز سويد بن عمر و بشير بن عمرو ـ به شهادت
رسيدند, او نزد حضرت آمد و شرط پيشين خود را يادآور شد و از ايشان اجازه بازگشت
خواست, امام هم آزادش گذاشت.

او كه قبلا اسب خود را در يكى از خيمه ها پنهان كرده بود, پس از اذن امام, سوار
بر اسب شد و فرار كرد. تعدادى از سربازان ((ابن سعد)) به تعقيب او پرداختند,
ضحاك چون به روستايى به نام ((شفيه)) رسيد ايستاد, تعقيب كنندگان او را شناختند
و رهايش كردند.(26)

ماجراى ((ضحاك بن عبدالله)) در نوع خود بى نظير است, او كه تا دقايق پايانى
حماسه عاشورا در كنار امام شمشير زد و شمارى از لشكريان خصم را از پاى درآورد و
از نزديك شاهد صحنه مظلوميت خاندان رسالت بود, چگونه بر عاقبت نيكوى خود پشت پا
زد و خود را از فيض شهادت در ركاب سالار شهيدان محروم ساخت! آرى, او به دنيا دل
بسته بود و اسبش نيز وسيله پيوند مجدد او به اين زندگى ناپايدار و گذرا گرديد…
: ((ذلك بانهم استحبوا الحيوه الدنيا على الاخره.))(27)


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) آل عمران (3) آيه 14.
2 ) ابى الحجاج يوسف المزى, تهذيب الكمال, موسسه الرساله, ج15, ص332.
3 )محمد بن جرير طبرى, تاريخ طبرى, دارالمعارف, ج4, ص227.
4 ) مسعودى, مروج الذهب, ج3, ص15.
5 ) نهج البلاغه, انتشارات هجرت, ص;521 قصارالحكم: 262.
6 ) تاريخ طبرى, ج5, ص58.
7 ) فاما عبدالله بن عمر, فرجل قد وقذته العباده و اذا لم يبق احد غيره بايعك,
ر.ك: ابى مخنف, وقعه الطف, موسسه النشر الاسلامى, 1367 ش, ص69.
8 ) محمد باقر مجلسى, بحارالانوار, دارالكتب الاسلاميه, ج44, ص311.
9 ) خوارزمى, مقتل الحسين, مكتبه المفيد, ج1, ص190 و ;191 سخنان حسين بن على,
محمد صادق نجمى, دفتر انتشارات اسلامى, ص42.
10 ) ابن طاووس, الملهوف على قتلى الطقوف, دار الاسوه, 1414ق, ص102.
11 ) ابن حجر, فتح البارى, دار احيإ التراث العربى, ج13, ص;59 تاريخ طبرى,
ج5, ص571 و عبدالله بن عمر به وسيله وليد با يزيد بيعت كرد. ر.ك: مروج الذهب,
ج2, ص316.
12 ) محمد بن اسماعيل بخارى جعفى, صحيح بخارى, دارالكتب العلميه, ج8, ص99.
13 ) ابن ابى الحديد, شرح نهج البلاغه, ج13, ص;242 قاموس الرجال, للشيخ محمد
تقى شوشترى, موسسه النشر الاسلامى, ج6, ص541.
14 ) ابن حجر, الاصابه, رقم ;4825 الطبقات الكبرى, ابن سعد, ج4, ص105 ـ 138.
15 ) ابن حزم, جمهره انساب العرب ص385 ; تاريخ طبرى, ج5, ص128.
16 ) اين منزل, منسوب به مقاتل به حسان بن ثعلبه است و بين عين التمر و
قطقطانيه قرار دارد ر.ك: ياقوت حموى,معجم البلدان, ج4, ص374.
17 ) ابن اثير, الكامل فى التاريخ, موسسه الاعلمى, ج4, ص50 و ;51 شيخ مفيد,
الارشاد, موسسه آل البيت, ج2, ص81 و ;82 خوارزمى, مقتل, ج1, ص226 و مقرم, مقتل
الحسين, ص189.
18 ) ر. ك: ادب الطف, جواد شبر, ج1, ص93 ـ 100.
19 ) همان, ص96 و 97.
20) الكامل فى التاريخ, ج4, ص288 و ;289 وقعه الطف, ص;277 ادب الطف, ص98.
21) تاريخ طبرى, ج5, ص105, 106, 129, 131, ;135 الكامل فى التاريخ, ج4, 289 و
انساب الاشراف, ج5, ص295.
22) شيخ صدوق, ثواب الاعمال, ص;308 رجال الكشى, شيخ طوسى, ص;113 بحارالانوار,
ج45, ص;84 ابوعلى حائرى, منتهى المقال, ج5, ص115 ـ 117 و موسوعه كلمات الامام
الحسين(ع), ص369.
23)آل عمران(3) آيه ;185 حديد (57) آيه :20 زندگى دنيا جز متاع و مايه
فريبكارى نيست.
24 ) شيخ صدوق, الامالى, موسسه الاعلمى, بيروت, ص117, تاريخ ابن عساكر (ترجمه
الامام الحسين عليه السلام), موسسه المحمودى, بيروت, 1389ق, ص235, بحارالانوار,
ج44, ص255, شيخ عبدالله البحرانى, العوالم, مدرسه الامام المهدى(ع), قم, 1407 ق,
ج17, ص;147 موسوعه كلمات الامام الحسين, ص379 و 380.
25 ) سوره تغابن (64) آيه 15 : به حقيقت, اموال و فرزندان شما اسباب فتنه و
امتحان شما هستند (چندان به آنها دل نبنديد) و (بدانيد كه) پاداش بزرگ پيش
خداست.
26 ) تاريخ طبرى, دارالكتب الاسلاميه , بيروت, ج3, ص315 و ;329 الكامل فى
التاريخ, ج4, ص;73 انساب الاشراف, ج3, ص;197 سماوى, ابصار العين, ص;101 سيد
مرتضى عسكرى, معالم المدرستين, موسسه البعثه, ج3, ص113, موسوعه كلمات الامام
الحسين(ع), 378 452 و 453.
27 ) سور نحل (16) آيه :107 آن به اين جهت است كه آنها دنيا را بيشتر دوست
داشته و بر آخرت ترجيح مى دادند.

جامعه مطبوعاتى از برجسته ترين عناصر فرهنگى كشور است و رسالتى بسان رسولان الهى دارد. اين جامعه, مجموعه اى فهيم, آگاه, متعهد و آگاهى بخش است كه راستى ها و كژىها را به نيكى مى نماياند; در بحران ها مردم را آماده پذيرش ناملايمات مى كند و در چاره انديشى براى معضلات اجتماعى و گشودن گره هاى كور و تزريق مقاومت و پايدارى به جامعه, پيشگام است و ساعى است تا در هر حال سطح فرهنگ عمومى و دانش ملى را ارتقا بخشد. كم توقع ترين قشر جامعه است و پاسدار بزرگ خوبى ها و پاكى ها, پيكارگر سترگ عرصه مبارزه با بى عدالتى, ناهنجارى و پلشتى هاست و بسا در اين رهگذر, دچار محروميت و آوارگى و خشم صاحبان قدرت و گروه هاى فشار قرار گيرد.
از سويى روزنامه نگاران با اين كه جزو مشهورترين آحاد جامعه اند, از مظلوم ترين آنها نيز هستند; شايد كمتر كارى مانند روزنامه نگارى داراى فشارهاى روحى و عصبى, تهديد و ارعاب, بى مهرى و ناسپاسى, خستگى توانفرسا و از جان مايه گذاشتن باشد. افزون بر اينها, عدم حمايت قانونى از مسائل معيشتى روزنامه نگاران و درآمد اندك آنان, موجب مى شود كه كسانى جز عاشقان به اين حرفه, به پشت ميزهاى تحريريه كشانده نشوند.
بنابراين, برگزارى جشنواره هاى مطبوعاتى و تقدير از سربازان بزرگ جبهه فرهنگى نظام اسلامى, كارى بايسته و در خور تقدير است, لكن متإسفانه در چهارمين جشنواره مطبوعات, اين اقدام شايسته, دستخوش كژانديشى, بدسليقگى و غرض ورزى قرار گرفت, به طورى كه به جاى تقدير از روزنامه نگاران و ارباب مطبوعات, عملا به حركتى باندى و مشكوك تبديل شد و كار به جايى رسيد كه دبير محترم جشنواره, در قبال مصيبت داورى, براى روزنامه نگاران از خداوند طلب صبر كرد!
بارى نقد و بررسى عملكرد چهارمين جشنواره مطبوعات و گفت وگو در امورى چون بى نظمى و نابسامانى, فقدان برنامه ريزى, عدم انعكاس مطلوب نتايج گروه هاى تخصصى در مطبوعات, تحت الشعاع قرار گرفتن نمايشگاه مطبوعات از ناحيه تداخل و همزمانى با نمايشگاه كتاب را به فرصت ديگرى مى سپاريم و به ذكر مواردى چند در باب مسابقه بسنده مى كنيم:
1ـ تنوع و گوناگونى رشته هاى اعلام شده, مستلزم آن بود كه هيإت داوران در هر دو مرحله (مرحله نامزدى آثار و مرحله معرفى آثار برتر) ضمن صلاحيت هاى نظرى و عملى روزنامه نگارى, در يكى از رشته هاى مورد نظر داراى تخصص باشند و از معيارهاى مشخص پيروى كنند, اما متإسفانه چنين نشد و اختلاف ميان ديدگاه گروه هاى به اصطلاح تخصصى و هيإت نهايى داوران به گونه اى بود كه يكى از نويسندگان محترم بر اساس داورى نخست در بسيارى از گرايش ها, نامزد اثر برتر شناخته شد, ولى هيإت نهايى داوران حتى در يك مورد هم رإى به برترى آثار وى نداد! و اين نشانه فقدان قانونمندى و دوگانگى معيارهاست.
2ـ با اين كه كسى در فرهنگى و اسلامى بودن انقلاب, ترديد ندارد و تعداد زيادى از نشريات كشور درباره ((معارف اسلامى)) قلم مى زنند, ولى سوگمندانه معارف اسلامى با ((جدول)) با سهميه يكسان در يك جايگاه قرار گرفت و پايين تر از سهميه ((عكس)), آن هم با عنوان مبهم و بدون توضيح معارف اسلامى!
پيداست اين سخن به معناى بى اهميت جلوه دادن موضوع هايى چون جدول و عكس نيست, بل حكايت از نزول جايگاه معارف اسلامى در جشنواره دارد. از اين رو, حاجتى هم به حضور كارشناس اين مسائل, در هيإت داوران, احساس نكردند.
3ـ در گزينش آثار برتر, مى بايست به دو معيار شكلى و محتوايى توجه مى شد; يعنى اثر هم از جنبه روزنامه نگارى (مانند برقرارى ارتباط با مخاطب, قدرت ارائه مطلوب و رعايت اصول نگارش و ويرايش) و هم از جهت محتوا و پيام, ارزيابى شود, لكن در اين جشنواره, عمدتا به بخش اول و با نگرش خاصى عنايت شده بود, به طورى كه مى توان گرايش جشنواره امسال را ((ژورناليسم نقابدار)) ناميد.
4ـ يكى از شرايط داورى, درك درست از زمان و فضاى نگارش مقاله هاست; فى المثل مقاله اى را كه در فضاى شكل گيرى انتخابات پنجمين دوره مجلس شوراى اسلامى نگارش يافته, با فضاى امروز نبايد ارزشيابى كرد و بايد با توجه به حساسيت زمان تحرير ملاحظه شود, ولى متإسفانه داوران اين دوره از اين معيار هم غفلت كرده بودند.
5ـ انتخاب آثار برتر به مثابه ((گرا)) دادن به جامعه مطبوعاتى و ترسيم خطوط آينده مطبوعات از سوى وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى و مآلا از سوى نظام مقدس جمهورى اسلامى تلقى مى شود. اكنون سوال اين است كه آيا معرفى چند نشريه معدود و چند نويسنده مشخص را ـ كه در بسيارى از موارد تكرارى از همان كارهاى سال گذشته و فاقد هرگونه ابتكار و نوآورى بودند ـ مى توان به حساب سليقه نظام اسلامى گذاشت و به مطبوعات توصيه كرد كه از ((ژورناليسم نقابدار)) تعريف نشده ـ كه احتمالا در مسير فرهنگ غير انگيخته از سياست حركت مى كند ـ پيروى كنند؟
6ـ طبق آمار رسمى, تعداد 746 نشريه مجوز انتشار دارند, كه تنها تعداد اندكى از آنان به عنوان آثار برتر مطبوعاتى معرفى شدند, سوال اين است كه آيا ساير نشريات كشور در مسابقه اين جشنواره شركت كرده بودند يا خير؟ اگر شركت نكرده بودند چرا؟ و اگر شركت كرده بودند, آيا آثار بهترى از آنچه معرفى شده داشته اند يا خير؟ در صورتى كه شركت كرده و آثار قابل قبولى ارائه نكرده اند, نمايانگر يك فاجعه فرهنگى است, زيرا اين همه نشريه (از روزنامه تا فصلنامه) و نويسنده, از عهده آثارى در حد آثار معمولى برگزيده, عاجز مانده اند! و اگر نه چنين است بل آثار برترى نيز بوده, اما داوران حوصله و وقت مطالعه آنها را نداشته يا فاقد صلاحيت داورى بوده, يا باندى حركت كرده اند, هر كدام از اينها نيز مصيبت فرهنگى و ضايعه جبران ناپذير براى كشور است, حتى جسارت به همان بزرگوارانى است كه صاحب اثر برتر معرفى شده اند, زيرا آنها را در معرض اتهام قرار داده اند, با اين كه برخى از آنان نويسندگان متعهد و لايقى هستند كه چه بسا در يك داورى عادلانه هم سزاوار شناخته مى شدند.
7ـ بر اساس آنچه اعلام شده, اثر برگزيده اى در رشته هاى سرمقاله, نقد موسيقى, شعر, مقاله ورزشى, نقد تجسمى, صفحهآرايى روزنامه اى, مقاله اجتماعى, نقد سياسى, وجدان كارى, سردبيرى و تهاجم فرهنگى معرفى نشد. اين مسإله محل تإمل است; به ويژه در زمينه ((سرمقاله)) كه در سومين جشنواره نيز به سرنوشت امسال گرفتار شد, و اين توهين آشكارى است به همه سردبيران نشرياتى كه در اين دو سال در جشنواره شركت كرده اند, زيرا بدين مفهوم است كه سردبيران كشور از نگارش سرمقاله اى كه در خور گزينش افتد ـ و لو در حد لوح تقدير ـ عاجزاند, در حالى كه هر روز, هر هفته و هر ماه شاهديم كه سردبيران كشور در ساحت هاى گوناگون به خلق آثار ارزشمند همت مى گمارند و معمولا آگاهى هاى روزنامه نگارى و تدوين مقالات آنها از ديگر نويسندگان كمتر نيست. از اين رو, با توجه به آثار معرفى شده برتر در رشته هاى ديگر, موضع گيرى دو ساله داوران جشنواره شگفتآور و سوال برانگيز است!
8ـ داوران هر دو مرحله چهارمين جشنواره مطبوعات بايد بدانند:
اولا: داورى شعبه اى از قضاوت است كه مانند حركت بر روى تيغه اى است كه اندكى لغزش, به مثابه سقوط در دره هلاكت است.
ثانيا: دستاورد اين جشنواره ها بايد موجب تشويق جامعه مطبوعاتى و ايجاد روح اعتماد به دست اندركاران مى شد, نه بر عكس.
ثالثا: داورى درباره آثار مطبوعاتى, با قضاوت در امور ديگر متفاوت است, و لازم بود به حساسيت و آگاهى اين ((جامعه)) توجه مى شد,, زيرا استفهام و انتقاد از همزادان روزنامه نگارى هستند و لذا تصميم هاى حساب نشده بى واكنش نخواهند ماند.
رابعا: جشنواره مطبوعات, مربوط به همه كشور است و ((شركت سهامى)) عده اى معدود نيست و اگر كسى صلاحيت يا فرصت ارزيابى و مقايسه آثار روزنامه نگاران را ندارد, نبايد به اين عرصه قدم بگذارد, كه بى اعتماد جلوه دادن وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى در چشم آگاه ترين جامعه فرهنگى كشور كم گناهى نيست.
خامسا: بهتر است معاون محترم مطبوعاتى وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى, به جاى انديشه بين المللى كردن جشنواره مطبوعات به فكر اصلاح جشنواره هاى داخلى مطبوعات باشند و براى اثبات حسن نيت و صداقت داوران در مراحل مختلف, و برطرف شدن سوء ظن ها, آثار برتر را در يك مجموعه چاپ و در اختيار ارباب مطبوعات قرار دهند تا سره از ناسره جدا شود.
در خاتمه از مسوولان بلند پايه فرهنگمند كشور مصرانه مى خواهيم كه اجازه ندهند عناصر مشكوكى, مهمترين ابزار فرهنگى انقلاب اسلامى; يعنى جامعه مطبوعاتى را به ابتذال بكشانند و از مسير رشد و بالندگى باز دارند. البته در قبال اين مسائل, نشريات مذهبى و به ويژه حوزوى رسالت ديگرى دارند كه بايسته است با برگزارى همايش مطبوعات دينى به اقدام هاى مقتضى دست يازند.
والسلام على من اتبع الهدى
پاورقي ها:

قسمت اول

روايت رويت و مشاهده حقيقت

يكى از پديده هاى شگفت انگيز كه از حقايق غيبى پرده برمى دارد, خواب هايى است كه
در منابع اسلامى از آنها به ((روياى صادقه)) تعبير مى شود و در قرآن كريم
نمونه هاى مستندى از اين گونه خواب ها ذكر شده است. در روايات امامان معصوم, چنين
آمده كه خواب راستين الهامى است از سوى خداوند متعال بر بنده مومن كه او را از
خير و شرى كه در آينده به او خواهد رسيد, خبر خواهد داد. در حديثى از رسول
اكرم(ص) نقل شده است: كسى كه به روياى صادقه ايمان ندارد به خدا و رسولش ايمان
نخواهد داشت.(1)

و نيز آن حضرت در سخن ديگرى فرموده اند: راستگوترين افراد در ميان شما فردى
است كه رويايش صادق تر و مطابق با حقيقت باشد.(2) در حديثى به نقل از رسول
اكرم(ص) مى خوانيم: ((ان الرويا جزء من سته و اربعين جزء من النبوه;(3) روياى
صادق يك جزء از چهل و شش جزء امر نبوت است.))

عباده بن صامت; از خاتم پيامبران حديثى نقل نموده است بر اين وجه كه مقصود از
آن بشارت كه در قرآن شريف براى افراد باايمان و پرهيزگار آمده (لهم البشرى فى
الحيوه الدنيا)(4) روياى راستين و صالحى است كه مومن براى خود مى بيند و يا
ديگران برايش مى بينند و چنين رويايى در واقع كلامى است از خداوند كه در حال خواب
با بنده اش مى گويد.(5)

البته بين روياهاى راستين و خواب هاى غيرواقع و آشفته تفاوت هاى اساسى وجود
دارد و اين گونه نيست كه هر نوع خواب داراى معنا و مفهوم واقعى باشد و آنان كه
بر اين باورند كه هر خوابى بصورت رمزى حقايقى را براى فرد خواب بين روشن مى كند
سخت در اشتباه هستند.

زيرا روياهاى ناشى از آشفتگى هاى روانى و آرزوهاى اشخاص كه در هنگام روز در
ذهن مى پرورانند, تخويفهاى شيطانى و عكس العمل طبايع و مزاج بيمار و اختلالات
هورمونى اساس درستى نداشته و فاقد هرگونه اعتبارى هستند و متإسفانه كم نيستند
افرادى كه اينگونه خواب هاى آشفته را به عنوان روياهاى درست تلقى نموده و با
روياهاى صادقه مخلوط مى كنند. و نيز ما بايد متوجه اين واقعيت باشيم كه اولا همه
روياها بنيان درستى ندارند و ثانيا از نظر موازين اسلامى ما اجازه نداريم براساس
روياهايى كه مى بينيم در قلوب برادران مسلمان امواجى از وحشت و هاله اى از نگرانى
پديد آوريم, برخورد خردمندانه با چنين مسائل و رعايت موازين اخلاقى اصل مسلمى
است كه بايد مطمح نظر دوستداران حقيقت قرار گيرد.

خواب هايى كه مربوط به مبشرات معنوى بوده و ما از آنها به عنوان روياهاى صادقه
تلقى مى كنيم حقيقتى را به انسان الهام مى نمايد كه روح و روانش را در ثبات و
آرامش فرو مى برد, البته در مواقعى اين خوابها ظاهرى غمگين دارند ولى نبايد از
خاصيت آموزندگى و هشدار دهندگى آنها غافل بود و اين كه در مواقعى انسان را
متوجه حقايقى كرده و طريق حق را از باطل روشن مى كند. بدون شك قلب پاك و عارى از
هواهاى نفسانى نقش موثر و سازنده اى در اين مورد دارد و روياهاى صادقه چون
فروغ هاى فروزان بر سينه اين انسان ها انعكاس يافته تا چشم دل آن را مشاهده كند
نفس طيب و طاهرى كه از آلودگى هاى دنيايى و شهوانى و وابستگى هاى مادى رهايى
يافته در عالم رويا مجالى يافته تا مشهوداتى را كه در عالم ملكوت و جايگاه
عرشيان و قدسيان كشف كرده بازگو نمايد. اما اگر نفسى چراگاه شيطان است و
وسوسه هاى او بوستان روانش را از تعفن گناه و عصيان پر كرده القائاتى خوفناك و
در عين حال بى اساس و آشفته بر قلبش وارد مى شود كه هراس انگيز و توإم با نگرانى
است بر اين اساس روياهاى راستين ميوه تزكيه روح, تلاش معنوى و كوشش هاى عبادى است
و به منزله اجر و پاداش خداوند به بنده اش تلقى مى گردد و ممكن است انسان نيكوكار
از اين رهگذر در موضوعاتى به بينش و معرفت خود بيفزايد و يا با مشاهده مسائلى
كه در حالت عادى از آنها آگاهى نداشت در امور زندگى مراقبت بيشترى داشته و خود
را به مسير صدق و صفا و حقيقت نزديك سازد.

نگارنده در اين نوشتار كوشيده است تا حماسه شكوهمند عاشورا و رهبرى اين قيام
جاودانه را در آيينه روياهاى صادقه مورد بررسى گذرا قرار دهد.



خاك خونين

حافظ (ابوالقاسم طبرانى) در كتاب ((المعجم الكبير)) پس از چند واسطه از ((ام
سلمه)) روايت كرده است ك رسول خدا(ص) روزى به خواب رفته بود وقتى بيدار شدند
مشاهده كرديم آشفته به نظر مى رسيدند و در دست مباركشان تربتى سرخ رنگ بود و آن
را مى گردانيدند. پرسيدم اين تربت چيست؟ فرمودند: جبرئيل مرا خبر داد كه حسين(ع)
در سرزمين عراق كشته مى شود و اين آن تربت است.

هم چنين ((حاكم, ابوعبدالله نيشابورى)) در ((المستدرك)) چنين مضمونى را
نگاشته است.(6)

ابن عساكر, در ((تاريخ دمشق)) پس از چند واسطه از ((على بن زيد بن جذعان))
روايت كرده است كه: ابن عباس از خواب بيدار شد, در حالى كه عبارت ((انا لله و
انا اليه راجعون)) را بر زبان جارى مى كرد و مى گفت: سوگند به خدا كه حضرت امام
حسين(ع) را به شهادت رسانيدند. مستمعين و يارانش گفتند اين گونه نيست. جواب داد:
رسول خدا را در عالم رويا ديدم كه شيشه اى از خون با خود داشت و به من فرمود هيچ
مى دانى بعد از من چه كردند؟ فرزندم, حسين را كشتند و اين حاوى خون او و ياران
اوست كه آن را به سوى خداى ـ عزوجل ـ بالا مى برم ((ابن جزعان)) افزوده است, تاريخ
اين داستان و حتى ساعت وقوع آن را نوشتند, پس از 24 روز به مدينه خبر رسيد كه
حضرت امام حسين(ع) در همان روز و همان وقت مشخص شده در رويا به شهادت رسيده است.
(7)

حافظ ترمذى در كتاب ((الجامع الصحيح))(8) از ابوسعيد, اشج از ابوخالد احمر از
رزين از سلمى روايت كرده كه وى گفته است بر ام سلمه وارد شدم ديدم مشغول گريستن
است سوال كردم چرا گريه مى كنى گفت رسول خدا را در خواب ديدم كه بر چهره مبارك و
سرش خاك نشسته بود عرض كردم يا رسول الله(ص) شما را چه شده فرمود: لحظه اى پيش
ناظر شهادت فرزندم حسين بودم.

ام الفضل, همسر عباس بن عبدالمطلب (عموى رسول خدا) كه نامش ((لبابه)) بود,
رويايى ديد كه موجب نگرانى و تإلم خاطر وى گرديد و براى تعبير آن به محضر رسول
خدا شرفياب گرديد و خواب خويش را چنين بيان كرد: در رويايى مشاهده نمودم عضوى
از اعضاى بدن شما در خانه ام واقع شده است, حضرت محمد(ص) خوابش را چنين تعبير
فرمود: دخترم فاطمه(س) پسرى به دنيا خواهد آورد و تو او را به شير قثم (يكى از
فرزندان عباس) شير خواهى داد. مدتى نگذشت كه فاطمه زهرا[س] امام حسين(ع) را به
دنيا آورد و ((لبابه)) وى را براى شير دادن به نزد خود برد.(9)

در كتاب ((مدينه المعاجز)) آمده است: زن ابوسفيان به خانه رسول اكرم(ص) آمد و
در كنار عايشه قرار گرفت و گفت روياى شگفتى ديدم, مايلم, آن را براى پيامبر نقل
كنم و خواب خود را چنين بيان كرد: خورشيدى عالم افروز را ديدم كه ماهى از آن
بيرون آمد و نور آن بر تمام جهان تابيدن گرفت, از آن ماه دو ستاره برخاست كه
جهان را روشن نمود. در اين ميان ابر تيره اى نمودار شد و مارى از آن خارج شد و
دو ستاره را بلعيد. مردم بر اين ماجرا گريستند و محزون گشتند. عايشه اين خواب
را به پيامبر اكرم(ص) عرضه داشت, آن حضرت با شنيدن اين رويا سيمايى دگرگون يافت
و فرمود خورشيد جهانتاب من هستم و دخترم فاطمه زهرا(س) آن ماه است و منظور از
آن دو ستاره امام حسن(ع) و امام حسين(ع) هستند آن ابر سياه معاويه مى باشد و
مارى كه از آن برون شده, فرزندش يزيد است. البته اگرچه يزيد تنها دستور به قتل
حضرت امام حسين(ع) داد ولى بايد به اين واقعيت اشاره نمود كه معاويه براى تثبيت
قدرت وى و بيعت گرفتن از مردم براى پسرش, يزيد حضرت امام حسن(ع) را مانعى بزرگ
بر سر راه خود مى ديد و لذا به شهادت ايشان اقدام نمود.



كاروان كربلا

در برخى روايات و منابع تاريخى چنين ذكر شده است كه وقتى حضرت امام حسين(ع)
خواست از بيعت با يزيد امتناع كند و از مدينه بيرون آيد.
در شب نخست بعد از آن كه از نزد حاكم اين شهر ـ وليد ـ جدا شد به زيارت مرقد
منور جدش رسول الله(ص) رفت و روى به آن روضه مطهر نمود و گفت: اى خداى من, اين
قبر فرستاده تو (حضرت محمد((ص))) است و من فرزند دختر او هستم و آنچه برايم رخ
داده است بر آن آگاهى, خوبى ها را دوست دارم و از منكرات متنفرم. اى پروردگارى
كه داراى مقام والايى هستى, به حق اين قبر منور و آن كسى كه در درونش آرميده است
هر آنچه رضاى تو و رسولت در آن نهفته برايم برگزين.

به دنبال اين سخنان تإثر انگيز, آن امام همام به شدت گريست و همچنان بر سر
قبر جدش بود تا حوالى صبح كه سر بر قبر گذارده و خوابش برد و در عالم رويا رسول
خدا را ديد در حالى كه گروهى از فرشتگان او را در ميان گرفته بودند. سپس پيامبر
اكرم(ص) او را در آغوش گرفت و ميان دو چشمش را بوسيد. آن گاه فرمود: اى محبوب
من, حسين جانم, گويا تو را مشاهده مى كنم كه به زودى به خون خويش آغشته شده, و
در زمين كربلا گروهى سرت را بريده در حالى كه تشنه كام هستى. سومين فروغ امامت
گريست و از آخرين فرستاده الهى خواست تا او را به همراه خود ببرد ولى رسول
خدا(ص) خطاب به وى فرمود: به دنيا بازگرد تا شهادت نصيبت گردد و آن پاداش عظيمى
كه خداوند برايت مقرر داشته است به تو برسد. سپس امام از خواب بيدار شد و آنچه
را در اين رويا ديده بود براى خاندانش بازگفت و اين ماجرا سبب تإثر و شيون
آنان گشت.(10)

كاروان كربلا وقتى به منزل ((قصر بنى مقاتل)) رسيد, بنا به نقلى ((عقبه بن
سمعان)) كه از ياران و همراهان كاروان امام بود و بسيارى از روايات واقعه
عاشورا از وى نقل شده است, مى گويد: شب هنگام در ركاب امام حركت كرديم و چون
ساعتى راه پيموديم حضرت امام حسين(ع) را خواب كوتاهى فرا گرفت و به زودى ديدگان
خود را گشوده و فرمود: انا لله و انا اليه راجعون, الحمد لله رب العالمين و دو
يا سه بار آيه ((استرجاع)) را تكرار فرمود. حضرت على اكبر(ع) وقتى متوجه
دگرگونى حال پدر شد و ديد مدام آيه استرجاع را بر زبان جارى مى نمايد, اسب خود
را به سوى مركب پدر هدايت كرد و خطاب به حضرت اباعبدالله(ع) عرض كرد: پدر جان,
فدايت شوم براى چه اظهار نگرانى مى كنى و استرجاع فرموده و زبان به حمد خداى
خويش گشوده ايد. امام لب به سخن گشود و فرمود: فرزندم, اندكى كه خواب رفتم در
حالت رويا سوارى عنان اسب را كشيد و گفت اين جمعيت در حال حركت اند و به استقبال
مرگ مى روند.

على اكبر(ع) در اين مصاحبه معرفتى سربلند و پيروز بيرون آمد و با قوت قلب و
شهامتى شگرف خطاب به پدر بزرگوار خويش عرض كرد:
خداوند پيشامد بدى برايتان پيش نياورد. آيا ما بر حق نيستيم؟ پدر فرمود:
سوگند به خداوندى كه بازگشت بندگان به سوى اوست, ما بر حقيم.
حضرت على اكبر(ع) با شنيدن اين سخن چون گل شكفته شد و عرض كرد: پس وقتى بر حق
بودن ما قطعى است, ديگر از مرگ باكى نداريم.
پدر كه چنين معرفتى را از پسر ديد, فرمود: خدايت پاداشى نيكو عطا نمايد.
بهترين پاداشى كه بايد فرزندى از پدر دريافت كند.(11)

مقتل نويسان, چنين نوشته اند: به هنگام سحر عاشورا, حضرت امام حسين(ع) را
خوابى مختصر در ربود و چون بيدار شد, فرمود: هيچ مى دانيد چه در خواب ديدم؟ عرض
كردند چه چيزى را مشاهده كرديد؟ فرمودند: در عالم رويا ديدم گويا سگ هايى قصد
حمله دارند و ميان آنها سگى ابلق را ديدم كه يورش او به من سخت تر بود و گمان
مى رود آن كس كه قاتل من خواهد بود مردى ابرص باشد آن گاه افزودند پس از آن رسول
خدا(ص) را با جمعى از اصحابش ديدم كه مى فرمود: فرزندم, تو شهيد آل عترت هستى و
عرشيان ورودت را به يكديگر مژده داده و در شب آينده نزد من خواهى بود. پس بشتاب
و اين فرشته الهى است كه براى جمعآورى خونت آمده است. امام پس از اين سخنان
افزود اين است خوابى كه ديدم و پيوستن ما به عالم قدس و ملكوت و رهايى از اين
دنيا, نزديك شده است.(12)



كردار و گفتار

شخصى به نام عبدالله رياح, مرد نابينايى را ديد و سبب كورى او را پرسيد. او
گفت: همراه سپاهيان اموى در كربلا بودم, ولى در جنگ عليه امام حسين(ع) و يارانش
حضور نداشتم, شبى به خواب رفتم و در عالم رويا فردى را با قيافه اى موحش ديدم كه
مرا خطاب قرار داده و مى گويد:
رسول الله, تو را احضار نموده اند, گرچه من به دليل هراسى كه داشتم در رفتن
تعلل ورزيدم, اما به اجبار مرا نزد آن سرور عالميان بردند. آن حضرت را با
قيافه اى خشمناك ديدم به پيشگاه مباركشان سلام كردم و عرض نمودم: يا رسول الله,
به خدا قسم, من حتى به سوى خاندان و اهل بيت تو در كربلا تيرى نيفكندم و نيزه اى
پرتاب ننمودم. پيامبر فرمود: آيا سبب آن نشدى كه لشكر ظلم از لحاظ تعداد افزون
گردد. سپس آن حضرت از طشت خونى كه در مقابلشان بود, مشتى برگرفته و برچشمانم
ماليدند. ديدگانم از آن سوخت و چون بيدار شدم خود را نابينا يافتم.(13)

البته ما كه كرارا اين ذكر را بر زبان جارى مى سازيم: يا ليتنى كنت معكم فافوز
فوزا عظيما, بايد متوجه اين واقعيت باشيم كه زبان و نيت و اعمال و رفتارمان با
يكديگر هماهنگى داشته باشند و به آنچه مى گوييم باور داشته باشيم و آنچه را باور
داريم عمل كنيم. شهيد دستغيب نقل كرده است يكى از دوستان, اين حكايت را تعريف
كرد: مكرر بر زبان جارى مى كردم: ((يا ليتنى كنت معكم)) يعنى اى امام حسين(ع) و
ياران آن امام, كاش من هم با شما بودم; و تصور مى كردم, ثواب شهداى كربلا را
خواهم داشت. شبى در عالم رويا وقايع كربلا را آن طور كه اهل منبر مى گفتند, ملاحظه
كردم, لشكر امام و سپاه ((ابن سعد)) در مقابل هم قرار گرفتند و من رو به
خيمه هاى سالار شهيدان رفتم و جزء اصحابش قرار گرفتم. آن وقت بنى هاشم يكى يكى به
عرصه رزم رفتند. پيش خود مى گفتم الان نوبت من فرا مى رسد و موقع فداكارى نزديك
است, مواظب بودم كه آقا امام حسين(ع) مرا نبيند بعد به سرعت پا به فرار گذاشتم
و به قدرى در متوارى شدن التهاب و هيجان داشتم كه از سرعت و دويدن از خواب
بيدار شدم. آرى با زبان و لفظ كار درست نمى شود و گاهى انسان طى رويايى صادق
مورد امتحان قرار مى گيرد.(14)

ادامه دارد.


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) كنز العمال, ج15, ص371.
2 ) همان.
3 ) مجمع البيان, ج5 ـ 6, ص233.
4 ) سوره يونس(10) آيه64.
5 ) محمد تقى فلسفى, معاد از نظر روح و جسم, ج اول, ص308 (به نقل از السمإ
والعالم, ص442).
6 ) علامه عبدالحسين امينى در كتاب سيرتنا و سنتنا سيره نبينا و سنته مإخذ و
مصادر اين رويا را ذكر كرده است.
7 ) همان.
8 ) همان, ج13, ص193.
9 ) بحارالانوار, ج44, ص237 و ارشاد مفيد, ص234.
10 ) گرچه ماجراى اين رويا در منابعى چون مجلس سى ام از امالى شيخ صدوق; مقتل
عوالم, ص;54 مقتل خوارزمى, ج1, ص185 و علامه امينى الغدير, ج5, ص224 آمده است,
برخى از پژوهشگران تاريخ عاشورا آن را خالى از كاستى ندانسته و در صحت آن ترديد
روا داشته اند.
11 ) مثير الاحزان فى احوال الائمه الاثنى عشر, علامه جواهرى, ص33, مقتل ابى
مخنف, ص;82 شيخ مفيد, ارشاد, ج2, ص;82 كامل ابن اثير, ج4, ص;51 المختار من مقتل
بحارالانوار, ص75 ـ ;76 الفتوح ابن اعثم كوفى, الفتوح, ص873.
12 ) مقتل علامه عبدالرزاق مقرم, ص220 و نيز بحارالانوار, ج45, ص30.
13 ) ابن شهر آشوب سروى مازندرانى, مناقب, ج4, ص58.
14 ) شهيد آيت الله دستغيب, عدل, ص250 ـ 251.

شكست يهوديان در مدينه(1)

قسمت سوم

آيه دوم:

((هو الذى اخرج الذين كفروا من اهل الكتاب من ديارهم لاول الحشر ما ظننتم ان
يخرجوا و ظنوا انهم مانعتهم حصونهم من الله فاتيهم الله من حيث لم يحتسبوا و قذف
فى قلوبهم الرعب يخربون بيوتهم بايديهم و ايدى المومنين فاعتبروا يا اولى
الابصار))(1)

او كسى است كه كافران اهل كتاب را در نخستين برخورد (با مسلمانان) از
خانه هايشان بيرون راند! گمان نمى كرديد آنان خارج شوند, و خودشان نيز گمان
مى كردند كه دژهاى محكمشان آنها را از عذاب الهى مانع مى شود; اما خداوند از آن جا
كه گمان نمى كردند به سراغشان آمد و در دلهايشان ترس و وحشت افكند, به گونه اى كه
خانه هاى خود را با دست خويش و با دست مومنان ويران مى كردند; پس عبرت بگيريد اى
صاحبان چشم!



شإن نزول

در مدينه يهوديان از نظر سياسى و اقتصادى مقتدر بودند.وقتى كه رسول اكرم(ص)
وارد مدينه شدند, آنان نخست دسيسه هاى مرموزانه اى به كار گرفتند ولى ديدند حضرت
مستقيما با آنها كارى ندارد و زمينه پيشرفتش هم فراهم است. سپس سه قبيله يهودى
بنى نضير و بنى قريظه و بنى قينقاع پيمان عدم تعرض بستند كه نه با اسلام باشند نه
عليه اسلام, وقتى جنگ بدر شروع شد و مسلمين پيروز شدند فهميدند كه حضرت محمد(ص)
همان پيامبر معهود است و زمانى كه جنگ احد با آن حوادثش پايان گرفت, كعب ابن
اشرف, پيشواى يهوديان بنى نضير, از مدينه به مكه رفت و با ابوسفيان رابطه برقرار
كرد و سوگند ياد كردند كه دشمن قسم خورده اسلام شوند. رسول اكرم(ص) روزى به
قبيله بنى نضير رفت تا طبق برخى از نقل ها درباره ديه دو نفر از آنها مهلت
بخواهد, كعب ابن اشرف, حضرت را به گرمى مى پذيرد, اما در پنهانى توطئه ترور و
قتل حضرت را در منزل خودش در همان قبيله بنى نضير فراهم مى كند, ذات اقدس اله به
وسيله وحى رسول اكرم(ص) را آگاه مى كند, حضرت فورا از آن جا برمى خيزد و به مدينه
مىآيد. قرآن كريم نسبت به يهوديان اعلان خطر كرد و به حضرت فرمود: ((لاتزال تطلع
على خائنه منهم))(2) در سوره مائده آمده است كه خداى سبحان به رسولش فرمود
اينها هر روز نقشه مى كشند اين چنين نيست كه اگر يك نقشه از آنها را خنثى كردى
آنها دست از نقشه و توطئه بردارند. رسول اكرم طبق دستور الهى از آن جا خارج شد
و دستور قتل كعب ابن اشرف را داد. كعب ابن اشرف به هلاكت رسيد, آن گاه يهوديان
بنى نضير با رسول اكرم مذاكره كردند كه ما چه كنيم؟ حضرت فرمود: از اين جا بايد
بيرون برويد و جلاى وطن كنيد. آنها تعهد سپردند كه بعد از مدتى جلاى وطن كنند
منافقين به همين يهوديان بنى نضير ـ كه رابطه سياسى مرموزانه اى داشتند ـ گفتند
شما جلاى وطن نكنيد و از مدينه بيرون نرويد و اگر خواستيد بيرون برويد ما با
شماييم و اگر به جنگ شما آمدند ما شما را يارى مى كنيم: ((لئن اخرجتم لنخرجن
معكم و لانطيع فيكم احدا ابدا و ان قوتلتم لننصرنكم))(3) از اين رو يهوديان به
پيامبر(ص) گفتند: ما از محلمان و از اين قبيله و از اين قلعه ها بيرون نمى رويم
تو هر چه از دستت بر مىآيد بكن.

اين شإن نزول آيه بود, البته با تفاوت هايى كه بين آن چه كه مرحوم امين الاسلام
در ((مجمع البيان)) نقل كرده با آن چه كه از تفسير على ابن ابراهيم قمى نقل شده
است و تفاسير ديگرى مانند آن.



عدم حسن ظن و سوء ظن به خدا

اين آيه دو نكته را يادآور مى شود: يكى سوء ظن يهوديان به خدا و ديگرى عدم حسن
ظن مسلمين به خدا; اين دو ظن با هم تفاوت دارد لذا تعبير قرآن هم حساب شده است,
آن چه بد است سوء ظن به خدا است نه عدم حسن ظن, فرمود يهوديان گمان مى كردند كه
هيچ قدرتى نمى تواند آنها را شكست بدهد, زيرا قلعه هاى مستحكم نفوذ ناپذير داشتند
آنها سوء ظن داشتند و شما حسن ظن نداشتيد, شما فكر نمى كرديد كه آنها با داشتن
همه اين قلعه ها و دژهاى مستحكم رفتنى باشند, آنها هم سوء ظن داشتند و خيال
مى كردند كه با همه اين قلعه هاى مستحكم هرگز شكست نمى خورند, فرمود: ((هو الذى
إخرج الذين كفروا من اهل الكتاب من ديارهم)) يعنى يهوديان بنى نضير را, نه تنها
از بيت شان بلكه از دارشان بيرون بردند, چون ((دار)) وسيع تر از ((بيت)) است.



مفهوم اوليت

((لاول الحشر)) يعنى اين يهوديان تاكنون در رفاه و آسايش به سر مى بردند هيچ
كدام از آنها و نياكانشان درد آوارگى را نچشيده بودند, اين اولين بار است كه
اسلام آنها را آواره مى كند: ((هوالذى اخرج الذين كفروا من اهل الكتاب من ديارهم
لاول الحشر)) هيچ قدرتى از نظر نظامى توان جنگيدن با آنها را نداشت از نظر سياسى
هم روابط تيره اى با مشركين داشتند اما هيچ قدرتى نتوانست آنها را آواره كند فقط
اسلام آنها را آواره كرد. اين اوليت در ((لاول الحشر)) تنها اوليت تاريخى و زمانى
نيست, چون اوليت تاريخى و زمانى فخرآور نيست; مثلا در حرم به روى همه زائران باز
است كسى صبح, زودتر از ديگران به حرم وارد مى شود, و ديگرى ديرتر, در اين صورت,
كسى كه زودتر رسيده, افتخارى را كسب نكرده چون همه فهميده اند كه بايد به حرم
مشرف شوند و زيارت كنند اما كسى راهش دورتر بود و يا ضعيف تر بود و ديرتر رسيد,
اما ديگرى راهش نزديك تر بود و يا قوىتر بود و زودتر رسيد, اين گونه از اوليت ها
زمانى است و اوليت زمانى مايه فخر نيست, اما گاهى حادثه اى پيش آمده اولا: تشخيص
اين كه اين حادثه حق است يا باطل كار آسانى نيست ثانيا: بعد از فهم حق بودن
كار, شجاعت و اقدام در مسير آن, مهم است. اين اوليت باعث فخر است. اين كه در
بسيارى از احتجاج ها در جريان اين كه على ابن ابى طالب(س) به عنوان ((اول من
اسلم)) به عنوان فخر ياد مى شود اين است نه اين كه على ابن ابى طالب(س) روز شنبه
ايمان آورد و ديگران در روزهاى يك شنبه و دوشنبه و… بلكه منظور اين است كه
روزى كه تشخيص اين كه اسلام حق است يا نه كار هر كسى نبود, على(ع) اسلام آورد و
شجاعانه اقدام كرد. پس دو عامل تشخيص حق و اقدام شجاعانه به جريان ((اول من
اسلم)) بها مى دهد.

حال يهوديان هم كه در ناز و نعمت پروريده شده بودند اولين كسى كه آنان را
آواره كرد, اسلام بود, لذا خداوند مى فرمايد: ((هوالذى اخرج الذين كفروا من اهل
الكتاب من ديارهم لاول الحشر)) اگر كسى بگويد براى اولين بار اسلام, يهوديان را
از مدينه بيرون كرده است اين فخر است.

در اين ((لاول الحشر)) نكته اى است كه بايد ذكر كنيم: ((حشر)) به معناى جمع است.
در قيامت عده اى محشور و جمع مى شوند اما نه با آسايش و آسانى بلكه با قدرت و
زور, اگر گروهى را با فشار ـ و نه با رإفت و مهربانى ـ از جاهاى دور گرد هم
بياورند, اين را ((حشر)) مى گويند در اين جا هم خداوند فرمود ما يهوديان را از
قلعه هايشان بيرون كرديم و در اين كار نه دشمنان از خطر سوء ظن محفوظ و نه
دوستان داراى حسن ظن بودند: ((ما ظننتم إن يخرجوا و ظنوا انهم مانعتهم حصونهم
من الله)) شما فكر نمى كرديد كه آنان بيرون رفتنى باشند, زيرا با هيچ عاملى
نمى توانستيد بر قلعه هايشان مسلط شويد, ((ما ظننتم إن يخرجوا)) اين عدم حسن ظن
شما بود. قرآن كريم نسبت به مسلمين اين نكته را هم رعايت مى كند و نمى فرمايد كه
شما به خدا گمان بد داشتيد بلكه مى فرمايد شما گمان نمى كرديد كه اينها رفتنى
باشند, اما سوء ظن يهوديان اين است كه: ((و ظنوا انهم مانعتهم حصونهم من الله))
آنها خود را با خدا طرف مى ديدند سوء ظن داشتيد و مى گفتند كسى نمى تواند ما را از
اين ديار و قلعه هاى مستحكم بيرون كند. در حالى كه خدا عزيز و نفوذناپذير است و
اگر قلعه مستحكم در برابر خدا بتواند مقاومت كند پس خدا معاذالله عزيز نيست پس
اين چنين نيست كه اين قلعه ها مانع نفوذ اراده حق باشد.

مشابه اين كار از منافقين هم نقل شده است منافق چون طبعا كافر است مخصوصا در
روزهاى جنگ ((هم للكفر يومئذ اقرب منهم للايمان))(4) در روزهاى جنگ هم آنها
كافرانه فكر مى كردند. در سوره مباركه فتح جريان منافقين را اين گونه نقل مى كنند:
سر اين كه منافقين در جبهه شركت نمى كردند اين بود كه فكر مى كردند مسلمين پيروز
نمى شوند و رهبرشان هم شكست مى خورد و كشته مى شود: ((بل ظننتم ان لن ينقلب الرسول
والمومنون الى اهليهم ابدا)) به منافقين خطاب كرده مى فرمايد شما فكر مى كرديد كه
زعيم اسلام (رسول اسلام) با همراهانشان وقتى به جبهه رفتند زنده بر نمى گردند اين
همان سوء ظن است: ((و زين ذلك فى قلوبكم و ظننتم ظن السوء و كنتم قوما
بورا))(5) شما يك ملت بايرى بوديد (باير در برابر داير آن زمين بى ثمر را گويند
اگر زمينه زندگى مردم هم مثل زمين بى ثمر شد آن مردم را باير مى گويند)

منافق باير است و ثمر نمى دهد اين سوء ظن هم در كافران است هم در منافقان. ولى
درباره مومنين فرمود: ((ما ظننتم ان يخرجوا)) دو تعبير لطيف نسبت به مومنين هست
اولا: نسبت به خدا نداد و نفرمود كه شما گمان نمى كرديد كه خدا اين كار را نمى كند
بلكه فرمود: شما گمان نمى كرديد كه كافران و يهوديان بنى نضير متوارى شوند. نكته
ديگر هم عدم ظن را به مومنين نسبت داد نه ظن عدم را, فرمود: ((ما ظننتم ان
يخرجوا)) و نفرمود: ((ما ظننتم ان لايفعل الله كذا)) مظنون درباره مومنين فعل
كفار است نه فعل حق. ولى درباره كفار اين دو نكته كاملا به عكس است هم ظن عدم
است نه عدم الظن هم مظنون فعل خداست, فرمود: ((ما ظننتم ان يخرجوا)) درباره
كفار فرمود: ((و ظنوا انهم مانعتهم حصونهم من الله…)) اينها ظن و گمان داشتند
كه خدا نمى تواند درباره شان كارى بكند سوء ظن به الله بود. ظن به عدم داشتند
((و ظنوا انهم مانعتهم حصونهم من الله)) چون حصون و قلعه ها نزدشان معتبر بود و
خيال مى كردند كه قلعه نمى گذارد كه خدا در آنها اثر بگذارد. انسانى كه مادى است
و جهان بينى مادى دارد, و ديگر سخن از روح و قلب و غيب و امثال آن, برايش مطرح
نيست فقط سخن از قلعه مى كند, آن گاه خداى سبحان فرمود ما همين قلعه را به دست
خودشان خراب كرديم. اولين كار اين بود كه با كشتن زعيمشان آنها را ترسانديم,
وقتى ترسيدند پا به فرار گذاشتند و براى اين كه زودتر فرار كنند همين قلعه اى كه
برايشان جاى امن بود به دست خودشان خراب شد, گرچه مومنين از بيرون تخريب
مى كردند اما قبل از اين كه مومنين شروع به كار بكنند خودشان تخريب كردند.



عذاب الهى

((فاتيهم الله من حيث لم يحتسبوا و قذف فى قلوبهم الرعب يخربون بيوتهم
بايديهم و ايدى المومنين)) هم اينها كه قلعه براىشان جاى امن بود اكنون به جاى
عذاب بدل شده است. فرار از خانه هاى عادى كار آسانى است اما گريختن از قلعه هاى
بلند و مستحكم, مشكل است. مى بينيم كه اگر خداى سبحان اراده كند جاى امن خطرناك
مى شود و به عكس, هرگز كسى فكر نمى كرد در جريان توفان نوح از تنور, آب بجوشد;
تنورى كه محل شعله ور شدن آتش است, با آب سنخيت ندارد ممكن بود خداى سبحان دستور
بدهد همين آب در جاى ديگر بجوشد اما از تنور جوشش دادن نشانه آن است كه هر جا
خدا بخواهد و اراده كند وضع برمى گردد: ((و فار التنور)).(6)

اگر انسان بى راهه برود, از جايى كه فكرش را هم نمى كند خدا به او ضربه مى زند و
در وادى خطر مى افتد و اگر در راه حق باشد خداى سبحان به او از راه هاى فكر نشده
فيض مى رساند. ((من يتق الله يجعل له مخرجا و يرزقه من حيث لايحتسب))(7) آن وقتى
هم كه بخواهد بگيرد ((من حيث لايحتسب)) مى گيرد. پس چه بهتر كه انسان كار را به
او بسپارد, اگر كار را به او بسپارد و در مسير مستقيم باشد راحت است كه او عزيز
است, ولى اگر به او نسپارد و بى راهه برود از راهى كه فكر نمى كرده آسيب مى بيند,
چه اين كه اگر در راه باشد از راهى كه فكر نمى كرده به او نفع مى رسد. هم درباره
تقوا آمده است كه: ((من يتق الله يجعل له مخرجا و يرزقه من حيث لايحتسب)) و هم
درباره بى تقوايى و انحراف آمده است كه: ((فإتا هم الله من حيث لم
يحتسبوا))(8)

اينها فكر همه چيز, حتى سنگ و گل را كرده اند اما فكر دل را نكرده اند كه چه
كسى بر دلشان مسلط مى شود و آنها را مى ترساند فرمود: ما آنها را با كشته شدن
زعيمشان كعب بن اشرف, مرعوب كرديم:



مطلب آغاز سوره ها

حالا معلوم مى شود كه چرا سوره حشر با توحيد شروع شده است, فرمود: ((و هو الذى
اخرج)) گاهى قصه ها ساده است, خداوند مى فرمايد اين قصه ها را ببينيد و جمع بندى
كنيد تا به الله برسيد, اما گاهى از عمق شروع مى شود و از همان اول كه لحن آيه
شروع مى شود با توحيد شروع مى شود: ((و هو الذى اخرج الذين كفروا من اهل الكتاب
من ديارهم لاول الحشر)). اگر آيه اى اولش با توحيد بود پيداست كه عميق است. فرمود
ما كار را از دل شروع كرديم آن گاه تخريب اين قلعه ها هم به دست خودشان شروع شد,
مومنين از بيرون خراب مى كردند كه زودتر برسند آنها هم از درون خراب مى كردند كه
زودتر فرار كنند, و سرانجام طولى نكشيد كه اين قلعه ها فتح شد.ادامه دارد


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) حشر (59) آيه2.
2 ) مائده (5) آيه13.
3 ) حشر (59) آيه11.
4 ) آل عمران (3) آيه167.
5 ) فتح (48) آيه 12.
6 ) هود (11) آيه40.
7 ) طلاق (65) آيه3.
8 ) حشر (59) آيه2.

جهان اسلام

امام جمعه مسجدالحرام خواستار وحدت مسلمانان عليه جنايات صهيونيست ها شد.

كميته دائمى قدس خواستار قطع روابط دولت هاى اسلامى با رژيم صهيونيستى شد.(9 /
1/76)

مردم مالزى با شعارهاى مرگ بر اسرائيل و زنده باد اسلام تظاهرات كردند.(16/1
/ 76)

شيخ الازهر عمليات شهادت طلبانه عليه صهيونيست ها را قانونى خواند.(21/1 /
76)

صدها نفر از اعضاى سازمان اخوان المسلمين مصر دستگير شدند.(24/1/76)

300 نويسنده مصرى براى مبارزه عليه صهيونيست ها هم پيمان شدند.(25/1/76)

100 نفر از مسلمانان بحرين دستگير شدند.(31/1/76)

امل و حزب الله لبنان عليه اسرائيل بيانيه مشترك دادند.(3/2/76)

نيروهاى لائيك 7 مركز آموزش قرآن را در تركيه آتش زدند.(9/2/76)

صدها مسلمان فلسطينى عليه آتاترك تظاهرات كردند.(14/2/76)

جماعت اسلامى مصر به خاطر وضعيت عمر عبدالرحمن به كلينتون هشدار داد.



داخلى

رهبر انقلاب: در شرايط حاضر خطر گرايش به اشرافى گرى بيشتر است, مسوولان و مردم
بايد مراقب اين خطر باشند.

سران كشورهاى اسلامى آمادگى خود را براى حضور فعال در هشتمين اجلاس سران
كشورهاى عضو كنفرانس اسلامى در تهران اعلام كردند.
(5/1/76)

((يونيدو)) طرح مطالعات توسعه صنعتى 13 كشور آفريقا را به ايران واگذار كرد.

ايران به عنوان بهترين ارائه دهنده خدمات پزشكى در حج برگزيده شد.(16/1 /
76)

چند مقام دولتى و مديران 24 شركت آلمان به دادگاه ايران فرا خوانده شدند.(19
/ 1/76)

رهبر معظم انقلاب اسلامى: مجمع تشخيص مصلحت بايد سياست هاى آينده را در مقام
مستشار عالى رهبرى معين كند.(20/1/76)

فروش اقساطى سهام كارخانه ها و شركت هاى دولتى به بخش خصوصى غيرقانونى اعلام شد.


حداقل نرخ ديه 48 ميليون ريال تعيين شد.(21/1/76)

بيش از 95 درصد كودكان زير 5 سال عليه بيمارى فلج واكسينه شدند.(23/1 /
76)

ايران و روسيه براى ساخت و خريد تجهيزات نظامى و هسته اى به توافق رسيدند.

انجام آزمايش تالاسمى قبل از ازدواج اجبارى شد.(24/1/76)

وزراى بازرگانى و صنايع: هيچ دليلى براى افزايش قيمت ها وجود ندارد, بهاى مواد
اوليه كاهش يافته است.

زائران كشورهاى مختلف در كنار كعبه فرياد مرگ بر آمريكا و مرگ بر اسرائيل
سردادند.

مردم و مجلس خواستار تجديد نظر در روابط با آلمان شدند.(25/1/76)

نيروى هوايى موفق به ساخت هواپيماى جنگنده شكارى شد.(26/1/76)

دلاور مردان كشتى آزاد, بار ديگر پرچم قهرمانى ايران را در آسيا به احتراز
درآوردند.(30/1/76)

با صدور بيانيه اى تشكل ((جمعى از ايثارگران انقلاب اسلامى)) اعلام موجوديت كرد.
(3/2/76)

دكتراى افتخارى علوم سياسى دانشگاه تهران به رئيس جمهور اهدا شد.(8/2 /
76)

238 نفر نامزد انتخابات رياست جمهورى شدند.(9/2/76)

معلمان نمونه سراسر كشور از خدمات فرهنگى رئيس جمهور تقدير كردند.(14/2 /
76)

حضرت آيه الله خامنه اى: مردم در انتخابات رياست جمهورى بيش از همه به علما
اعتماد مى كنند.

يكى از شاهدان اصلى دادگاه ميكونوس شهادت خود را پس گرفت.(14/2/76)



خارجى

وليعهد اردن از عرفات خواست مانع اقدامات ضد صهيونيستى فلسطينى ها شود.

حافظ اسد: رژيم صهيونيستى در تلاش براى ادامه اشغال سرزمين هاى عربى است.(28 /
12/75)

حكم اخراج دبير اول سفارت آمريكا در روسيه سفيد صادر شد.(5/1/76)

پاپ خواستار گسترش روابط با ايران شد.(7/1/76)

كميسيون فرهنگى سناى فرانسه با وضع قانون ممنوعيت حجاب اسلامى در مدارس مخالفت
كرد.(9/1/76)

قطعنامه لغو روابط با اسرائيل در اجلاس اتحاديه عرب امضا شد.(11/1/76)

وزير خارجه مصر از بهبود روابط اعراب و ايران استقبال كرد.(16/1/76)

واتيكان: غرب به سوى تباهى و مرگ پيش مى رود, تنها راه نجات, انتخاب خدا و
هم گامى با اوست.

عفو بين الملل از لندن: شكنجه گران در آمريكا از ابزارهاى پيشرفته الكتريكى
استفاده مى كنند.(17/1/76)

سوريه: انتفاضه تنها راه احقاق حقوق فلسطينيان است.(18/1/76)

جنبش عدم تعهد خواستار قطع روابط كشورهاى عضو با رژيم صهيونيستى شد.(20/1 /
76)

وزير امور خارجه پاكستان: پاكستان طالبان را به رسميت نمى شناسد.(21/1 /
76)

اشپيگل: آلمان تكنولوژى اتمى در اختيار عراق قرار داد.

بوريس يلتسين: مسكو مصمم به حمايت از جمهورى اسلامى ايران است.

چين از همكارىهاى امنيتى آمريكا و ژاپن انتقاد كرد.(23/1/76)

اتحاديه بازرگانى عرب خواستار قطع روابط با رژيم صهيونيستى شد.

بن بلا: در شرايط كشتار مردم الجزاير برگزارى انتخابات شرمآور است.(26/1 /
76)

وزير خارجه آلمان: اروپا بدون ايران نمى تواند سياست موفقى داشته باشد.(30/1
/ 76)

پنتاگون: نگران خطر تروريسم داخلى در جامعه آمريكا هستيم.(31/1/76)

شوراى روابط خارجى آمريكا, شكست طرح هاى واشنگتن عليه ايران را رسما اعلام كرد.


سفير دانمارك: غربى ها چه بخواهند چه نخواهند ايران پيروز و پابرجاست.

((گجرال)) مإمور تشكيل دولت در هند شد.(1/2/76)

پليس نيويورك تظاهرات مسالمتآميز سرخ پوستان را سركوب كرد.

پنج نماينده پارلمان تركيه براى تشكيل حكومت اسلامى در اين كشور سوگند خوردند.


طالبان: فهد از ما حمايت مى كند.(2/2/76)

شوراى امنيت ملى تركيه دستور تعطيلى صدها مدرسه دينى در اين كشور را صادر كرد.


مجمع عمومى, سياست هاى توسعه طلبانه رژيم صهيونيستى را محكوم كرد.

احزاب مصر خواستار انزواى رژيم صهيونيستى شدند.(7/2/76)

انتخابات يمن با به جاى گذاشتن 11 كشته پايان يافت.(8/2/76)

پينگ پنگ بازان ايران, قطر و الجزاير از مسابقه با تيم اسرائيل خوددارى كردند.


راديو لندن: بازگشت سفيران اروپا به تهران نشانه شكست تلاش هاى آمريكاست.(10 /
2/76)

مطبوعات آلمان: واكنش ايران باعث بزرگترين آبروريزى براى اروپا شد.

محافظه كاران پس از 18 سال صحنه سياسى انگليس را ترك كردند.(13/2/76)
پاورقي ها:

خواص آب انگور سياه
براساس تحقيقى كه در يك كنفرانس علمى ارائه شده است نوشيدن آب انگور سياه داراى خاصيت ضد لختگى خون مشابه آسپيرين است و بدن را در برابر بيمارى قلبى محافظت مى كند.
دو تحقيق ارائه شده در اجلاس انجمن كارديولوژى در آناهيم كاليفرنيا شامل يك تحقيق انجام شده بر روى انسان و يك تحقيق انجام شده بر روى ميمون هاى هندى قهوه اى است.
سرپرست اين مطالعات گفت: آب انگور سياه تإثير ضد لختگى مشابه آسپيرين ايجاد مى كند و به نظر مى رسد در مقايسه نسبتا كم خطر باشد كسانى كه آب انگور سياه مى نوشند از تإثيرات مضر الكل در شراب و ناراحتى هاى بالقوه معده ناشى از مصرف آسپيرين در امان هستند.
وى خواص سه نوع آب ميوه يعنى انگور سياه, پرتقال, و گريب فروت را مورد مقايسه قرار داد و دريافت مقدار تجمع پلاكت ها عامل لختگى خون در بين مصرف كنندگان آب انگور سياه 39 درصد كمتر است.
ساير آب ميوه ها اين اثرات را از خود نشان ندادند.
محققان گفتند اين تإثيرات مفيد ناشى از وجودflavonoids است, تركيباتى كه به طور طبيعى در بسيارى از ميوه جات و سبزيجات از جمله انگورهايى كه از آن آب انگور سياه به دست مىآيد يافت مى شود.
جان فولتس سرپرست اين مطالعات, از تحقيقات انجام شده بر روى ميمون ها براى تعيين مقدار مفيد آب انگور استفاده كرد و مشخص نمود كه يك مرد با وزن 70 كيلوگرم با نوشيدن 35 ميلى ليتر آب انگور سياه در روز مى تواند مقدار پلاكت هاى ايجاد كننده لختگى در خون خود را به ميزان قابل توجهى كاهش دهد.
زنان با وزن متوسط با نوشيدن 25 ميلى ليتر آب انگور سياه مى توانند از فوايد اين نوشيدنى بهره مند شوند.
قبل از جايگزينى آب انگور به جاى ساير داروها بايد احتياطهايى انجام شود و براى آن كه معلوم شود مصرف آب انگور سياه در تركيب با آسپيرين مفيد خواهد بود يا نه نياز به انجام تحقيقات بيشترى در اين زمينه است.

رژيهاى غذايى و بروز افسردگى
به گفته محققان, برخى رژيم هاى غذايى در زنانى كه نسبت به افسردگى آسيب پذير هستند, مى تواند به بروز مجدد اين عارضه روانى منجر شود.
اين روند با محروم شدن سلول هاى مغزى از پروتئين هاى حياتى كه وضعيت روحى افراد را كنترل مى كنند پديد مىآيد.
محققان ضمن تحقيقات خود به مطالعه نقش پروتئين تريپتوفانTryptophan) ) كه در بسيارى از غذاها وجود دارد پرداختند. اين پروتئين در ساخته شدن يكى از پيام رسان هاى شيميايىNeurotransmitter) ) به نام سروتونينSerotonin) ) نقشى بسيار حياتى ايفا مى كند.
يك رژيم غذايى كه در آن تريپتوفان اندكى وجود دارد با كاهش مقدار سروتونين در سلول هاى مغز, مى تواند به بروز افسردگى در افراد آسيب پذير منجر شود.
دانشمندان مى گويند حتى تغيير اندك اين پروتئين نيز مى تواند تإثيرات عميقى در افرادى كه نسبت به افسردگى كلينيكى آسيب پذيرى دارند به وجود بياورد.
محققان يكى از بيمارستان هاى اكسفورد انگلستان به اندازه گيرى مقدار تريپتوفان در خون 15 زن كه سابقه افسردگى داشتند اقدام كردند.
اين زن ها پس از مورد درمان قرار گرفتن, در هنگام انجام اين آزمايش ها از افسردگى رنج نمى بردند و در سلامت كامل قرار داشتند.
در مرحله بعد به اين گروه از زنان رژيمى متشكل از دو مايع مختلف داده شد كه در يكى تريپتوفان وجود داشت و مايع ديگر خالى از اين پروتئين بود.
هيچ يك از اين زنها از نوع مايع مورد استفاده خود اطلاع نداشتند.
پس از گذشت يك هفته, حالات روحى اين افراد هر يك ساعت يك بار به مدت 7 ساعت مورد مشاهده دقيق قرار گرفت.
نتايج اين مشاهدات كه در جديدترين شماره مجله پزشكى لانستLancet)) به چاپ رسيده است نشان مى دهد كه مايع بدون تريپتوفان باعث شد اين پروتئين در خون تا 75 درصد كاهش يابد. در 10 نفر از زن هايى كه از اين مايع استفاده كرده بودند علايم افسردگى كامل ظاهر گرديد و در 5 نفر ديگر از همين گروه نيز افسردگى نسبى مشاهده شد.
اين علايم پس از استفاده از مايع حاوى پروتئين تريپتوفان, مرتفع گرديد.
به گفته زنان شركت كننده در اين آزمايش, حالات افسردگى مجدد در آنها, دقيقا مشابه افسردگى هاى قبلى آنها بوده است.
روان پزشكان مى گويند افرادى كه سابقه افسردگى شديد دارند, آسيب پذيرى زيادى نسبت به كاهش مقدار تريپتوفان در خون نشان مى دهند.

بازيافت كليه از اهداكنندگان متوفى
پزشكان آمريكايى براى عمل پيوند, دريافت كليه از افراد زنده را ترجيح مى دهند چرا كه معتقدند بيشترين شانس موفقيت را براى عمل پيوند فراهم مى كند.
پزشكان ژاپنى در تحقيقى كه ممكن است شمار كليه هاى آماده براى پيوند را به ميزان زيادى افزايش دهد اعلام كردند كليه هاى بيماران متوفى را بازيابى كرده اند و دريافته اند كه بسيارى از آنها دست كم براى 10 سال قابل استفاده است.
در ژاپن كه ممنوعيت هاى فرهنگى و قوانين بر مسإله پيوند كليه حاكم است كليه را تنها زمانى مى توان از بدن بيمار برداشت كه قلب او از تپش باز ايستاده باشد و به اين دليل بيماران زيادى در انتظار پيوند كليه جان مى سپارند در حالى كه اين عمل در آمريكا عادى است. پزشكان ژاپنى به ندرت اقدام به استفاده از اندام هاى بيمارانى مى كنند كه دچار مرگ مغزى شده ولى قلبشان هنوز در حال تپيدن است.
يك تحقيق محققان ژاپنى كه در نشست انجمن ارولوژى آمريكا ارائه شده است نشان مى دهد پيوند كليه از اهدا كنندگانى كه قلبشان از كار بازايستاده است, سال ها بعد از عمل پيوند كاملا سالم و زنده مانده است.
دكتر كازونارى تانابه, از دانشكده پزشكى زنان توكيو گزارش داد 85 درصد از 108 كليه پيوندى مدت يك سال, 72 درصد مدت 5 سال و 52 درصد مدت 10 سال كار كردند.
بيش از 91 درصد از بيماران 10 سال بعد از عمل پيوند زنده بودند اگرچه در برخى كه اولين پيوند ناموفق بوده است, عمل هاى پيوند مجددا بر روى آنها انجام گرفته است.
تانابه مى گويد, نتايج به دست آمده بسيار خوب است. اين كشف ممكن است به افزايش شمار كليه هاى آماده براى پيوند كمك كند.

مرى مصنوعى ساخته شد
پژوهشگران دانشگاه پزشكى و داروسازى ((توباما)) با بهره گيرى از يك نگهدارنده از جنس ((كولاژن)) موفق به ساخت ((مرى)) مصنوعى شدند.
روزنامه ژاپنى ((نى كى سان گيو)) نوشت: براى ساخت اين ((مرى)) ابتدا نگهدارنده كولاژنى را بر روى عضلات پشت و زير بافت پوستى خرگوش پيوند مى زنند كه پس از دو هفته كولاژن تجزيه شده و بافت بدن خرگوش جايگزين آن مى شود.
دانشمندان بعد از اين مرحله, محل مورد نظر را با عمل جراحى باز كرده و به آن پوست نازك پشت خرگوش را پيوند زدند كه منجر به ايجاد يك بافت جديد شد.
پژوهشگران دانشگاه ((تويوما)) مى گويند بافتى كه پس از سه هفته ايجاد مى شود به راحتى منبسط مى شود و به سختى منقبض مى شود.
دانشمندان از اين بافت, يك مرى مصنوعى با قطر 4 ميلى متر و درازاى 2 سانتى متر ساختند و به مرى خرگوش پيوند زدند و نتيجه آزمايش موفقيتآميز بود.
پژوهشگران ژاپنى مى گويند ((مرى)) مصنوعى جديد برخلاف نمونه هاى قبلى به راحتى با مرى اصلى پيوند برقرار مى كند و هيچ محلى براى تراوش آب نيز در آن ديده نشده است.
پژوهشگران ژاپنى با بهره گيرى از دانش ژنتيك و فن ساخت اعضإ مصنوعى پيشتر, يك ((شش)) از نوع ((هيبريد)) نيز ساخته بودند كه با بدن موجود زنده سازگارى داشت.

ارتباط باكترىها با يكديگر
باكترىها و ميكروب ها از طريق صدور و جذب برخى مواد شيميايى با يكديگر و با گياهان و جانوران ((مكالمه)) مى كنند. اين نحوه برقرارى ارتباط مى تواند توضيحى بر اين نكته باشد كه چرا ميكروب ها مى توانند شمار زيادى از تركيبات شيميايى را به وجود آورند.
به نوشته ماهنامه علمى ((ساينتيفيك امريكن)) دانشمندان دريافته اند كه ميكروب ها و باكترىها در زمره قديمى ترين و فراوان ترين ارگانيزم هاى حياتى موجود بر بروى زمين اند.
وقتى با ميكروسكپ هاى الكترونى به اين باكترىها نظر شود ديده مى شود كه آنها چيزى ظاهرا جز يك ظرف پر از ((دى ان آ)) و ماده بى شكل سيتوپلاسم نيستند.
سلول بسيارى ديگر از ارگانيزم ها برخلاف ساختار باكترىها داراى ساختمانى پيچيده, شامل يك هسته, اسكلت بندى درونى و يك مولد توليد انرژى داخلى موسوم به ميتوكوندرياmitochondria است.
اما سادگى عجيب باكترىها در نقطه مقابل توانايى شگفت انگيز آنها براى بهره گيرى از محيط اطرافشان قرار دارد. اين توانايى بهتر از هر مورد ديگر در هنگام برقرارى ارتباط توسط باكترىها با ارگانيزم هاى پيچيده و نيز با ديگر باكترىها آشكار مى شود.
گاهى اوقات اين مكالمات كه از طريق مبادله برخى علائم شيميايى به انجام مى رسد سبب بروز تغييرات كوچكى در طرفين گفت و گو مى شود اما در مواردى نيز تغييراتى كه عارض دو طرف مكالمه مى شود كاملا گسترده و بنيادى است.
زيست شناسان تا همين اواخر مى پنداشتند كه هر چند باكترىها در دسته هاى بزرگ زندگى مى كنند اما هر يك از آنها در درون اين دسته ها و گروه صرفا يك واحد مجزا به شمار مىآيند كه رفتارى فردى و مجزا از ديگران دارند.
اما اكنون روشن شده است كه باكترىهاى درون هر مجموعه با يكديگر ارتباط نزديكى دارند و دائما در حال مبادله پيام و خبرگيرى از احوال يكديگر هستند و شيوه عمل هر يك از اعضاى گروه توسط همين ارتباطات جمعى تعيين مى شود.
پاورقي ها:

اسرار سجده
از اميرالمومنين(ع), سوال شد معناى سجده چيست؟ فرمود: يعنى خدايا تو مرا از خاك آفريدى و از دل خاك خارج كردى و سجده دوم يعنى دوباره به خاك باز گردانيم و سر برداشتن از سجده دوم يعنى دوباره از خاك مرا بيرون خواهى آورد.
(بحارالانوار, ج85, ص139)

سخن حكيمانه
وقتى نايب السلطنه از طرف ناصرالدين شاه به ملاقات مرحوم حاجى ملاعلى كنى رفته بود, مرحوم آقا به واسطه درد پايى كه داشت از نايب عذر خواست و پاى خود را دراز نمود نايب از اين رفتار نايب سخت ناراحت شد و گفت: آقا منم پايم درد مى كند با اجازه شما دراز كنم! مرحوم حاجى كنى فرمود: نايب! من كه پايم را دراز مى كنم دستم را كوتاه كرده ام شما هم دستتان را كوتاه كن و پايت را دراز نما ما چه حرفى داريم!
(كشكول طبسى, ص146)

همنشين بىآزار
زاهدى گفت روزى به گورستان رفتم و بهلول را در آن جا ديدم پرسيدم اين جا چه مى كنى؟ گفت: با مردمانى همنشينى همى كنم كه آزارم نمى دهند اگر از عقبى غافل شوم ياد آوريم مى كنند و اگر غايب شوم غيبتم نمى كنند!
(كشكول شيخ بهايى, ص11)

گزينش برتر
اصبغ بن نباته كه از ياران اميرمومنان بود از حضرت نقل مى كند كه فرمود: فرشته وحى خدا نزد آدم آمد و گفت من مإمورم كه تو را ميان سه چيز مخير سازم كه يكى را انتخاب كنى, آدم گفت كدامند؟ پيك وحى پاسخ داد ((خرد)) و ((شرم از زشتى ها)) و ((ديندارى)). آدم گفت خرد را انتخاب كردم. فرشته به ديندارى و شرم گفت برگرديد ولى پاسخ دادند ما دستور داريم هميشه همراه عقل و خرد باشيم و از آن جدا نشويم فرشته وحى پاسخ داد بنابراين به وظيفه خود عمل كنيد و از نزد آدم بازگشت.
(خصال, شيخ صدوق)

پاسخگويى مذهب
از انيشتين پرسيدند چرا آفريده شده ايم؟ او گفت به عقيده من جواب قطعى به اين سوال به عهده مذهب و مكتب مخصوص است ولى اگر كسى بپرسد كه آيا طرح اين چنين سوالى عقلانى است؟ بايد بگوييم يعنى جواب آن اين است كه انسانى كه زندگى و حيات ديگران و حتى خودش را بى معنا و واهى مى داند نه تنها بدبخت است بلكه صلاحيت زندگى هم ندارد.
(از دنيايى كه من مى بينم, ص17)

عظمت آفرينش
نيوتن, رياضى دان معروف, در اواخر عمر طولانى خويش در برابر عظمت آفرينش چنين اظهار نظر نمود: نمى دانم من در نظر جهان چگونه جلوه مى كنم, اما در نظر شخص خودم مانند پسر بچه اى هستم كه در كنار دريا به بازى مشغول است من مانند همان پسربچه گاه و بيگاه با پيدا كردن سنگ ريزه صاف تر يا گوش ماهى زيباترى خود را مشغول مى سازم در حالى كه اقيانوس عظيم حقيقت, در برابر من قرار دارد و اسرار آن نامكشوف باقى مانده است.
(كتاب هايى كه دنيا را تغيير داده اند, ص280)

راستگويى
معاويه به يكى از سرداران خود گفت چرا در مدت جنگ ما با على سكوت كردى و چيزى نگفتى؟ او در جواب گفت براى اين كه اگر راست مى گفتم مورد غضب تو مى شدم و اگر دروغ مى گفتم مورد غضب خدا و رسول او واقع مى گشتم از اين جهت بود كه ساكت ماندم. (كشكول طبسى)

طفل حكيم
روزى ابوحنيفه از محلى مى گذشت ديد طفلى از جاى گل آلود راه مى رود او را صدا زد و گفت مواظب باش نلغزى. طفل در جوابش گفت: لغزش من سهل است تو مواظب خودت باش كه نلغزى چون از لغزش تو پيروانت هم مى لغزند.
(انيس الادبإ, ص96)

چيز نارسيده
روزى پادشاهى از حاضران در مجلس پرسيد آن چيست كه پارسال نرسيده امسال هم نمى رسد سال آينده نيز نخواهد رسيد؟ مردى سپاهى كه در آن جا حضور داشت گفت مواجب من است.
(بگوئيم و بخنديم)

قيمت امير
روزى ملانصر الدين با يكى از امرإ وقت به حمام رفته بود در حمام امير از روى شوخى از او پرسيد اگر من غلام بودم اكنون چند مى ارزيدم ملانصرالدين بلافاصله جواب داد پنجاه دينار امير خشمناك شد و فرياد زد احمق فقط همين لنگى كه به خود بسته ام 50 دينار ارزش دارد. ملانصرالدين لبخندى زد و گفت آرى من نيز قيمت لنگ را گفتم وگرنه امير كه در حمام قيمتى ندارد.
(بگوئيم و بخنديم, ص194)

درمان دردها
يونك روان شناس معروف و معاصر مى گويد: من صدها بيمار را معالجه كرده ام و از ميان تمام بيماران من يكى پيدا نشد كه مشكل روانيش مربوط به پيدا كردن عقيده دينى نسبت به زندگى نباشد. با اطمينان خاطر مى گويم هر يك از آنها از آن جهت مريض شده بودند كه آنچه را مذاهب زنده هر عصر به پيروان خود عطا كرده اند از دست داده بودند و آنها كه عقيده مذهبى خود را باز نيافتند واقعا درمان نشدند.
(انسان معاصر در طلب روح)

ياد ابرار
سائلى را گفت آن پير كهن
چند از مردان حق گويى سخن
گفت خوش آيد زبان را بر دوام
تا بگويد حرف ايشان را مدام
گر نيم زيشان از ايشان گفته ام
خوشدلم كاين قصه از جان گفته ام
گر ندارم از شكر جز نام بهر
اين بسى بهتر كه اندر كام زهر
(بيدارگران اقاليم قبله)

حكمت زندگى
شنيدم شبى در كتب خانه من
به پروانه مى گفت كرم كتابى
به اوراق سينا نشيمن گرفتم
بسى ديدم از نسخه فاريابى
نفهميده ام حكمت زندگى را
همان تيره روزم زبىآفتابى
نكو گفت پروانه نيم سوزى
كه اين نكته را در كتابى نيابى
تپش مى كند زنده تر زندگى را
تپش مى دهد بال و پر زندگى را
(اقبال لاهورى)

حكمت درويشانه
پادشاهى به چشم حقارت در طايفه اى از درويشان نگاه كرد. يكى از آن ميان به فراست بدانست, گفت: اى ملك ما به جيش از تو كمتر و به عيش از تو خوشتر و به مرگ با تو برابريم.(انيس الناس, ص107)

بهترين
حكيمى را پرسيدند: برادر بهتر يا دوست؟ گفت: برادر دوست.
(انيس الناس, ص17)

خانه دل
پيامبر فرمود: خانه اى را كه در آن سگ است ملائكه داخل نمى شوند پس هرگاه خانه دل مملو از صفات رذيله كه سگان درنده هستند باشد چگونه ملائكه كه حمله علوم و معارفند داخل مى شوند.
(معراج السعاده, ص15)

دعوى مردانگى
لاف سر پنجگى و دعوى مردى بگذار
عاجز نفس فرومايه, چه مردى چه زنى
گرت از دست برآيد دهنى شيرين كن
مردى آن نيست كه مشتى بزنى بر دهنى
(مصلح الدين سعدى)

برترى عدل
شخصى از مولا اميرالمومنين سوال كرد كه جود بهترا ست يا عدل؟
حضرت فرمود: عدل افضل است چرا كه: 1ـ عدل هر چيز را در جاى خود قرار مى دهد و هر حقى را به ذى حق واقعى مى رساند, ولى جود امور و جريانها را از محل خودشان خارج مى كند.
2ـ عدل اداره كننده عموم است و مبناى زندگى, ولى جود يك حالت استثنايى است در موقع خاص!
(بيست گفتار, استاد مطهرى, ص 5 و 6)

عزت نفس
ابوغالب فخرالملك, وزير بهإالدوله, گويد چون خداى تعالى پسرى به سيد رضى كرامت فرمود, هزار دينار چشم روشنى برايش فرستادم, سيد رضى آن وجه را رد كرد و گفت وزير مى داند من از كسى چيزى قبول نمى كنم, ديگر بار فرستادم و گفتم: براى مولود است, باز فرمود: كودكان ما نيز قبول نمى كنند, باز گفتم: براى قابله است, پاسخ آمد قابله از زنان خودمان هستند, براى بار چهارم گفتم: براى طلاب است كه در خدمتتان درس مى خوانند, سيد فرمود: هر كس از طلاب مى خواهد بردارد يكى از طلاب برخاست دينارى برداشت و قدرى از آن را بريد و باقى را گذاشت, سيد فرمود چرا چنين كردى؟ گفت: ديشب براى روغن چراغ احتياج پيدا كردم و كليد در خزانه شما كه وقف طلاب است نبود از اين رو از بقال نسيه روغن چراغ گرفتم و حال خواستم قرض خود را ادا كنم.
(بيدارگران اقاليم قبله, ص216)
پاورقي ها:

مهريز, برادر سيد مهدى طباطبايى
1ـ اقتصاد را از سه زاويه مى توان مورد مطالعه قرار داد: 1ـ علم اقتصاد 2ـ نظام اقتصادى 3ـ سياست اقتصادى. آنچه در مقاله ((حكومت دينى يا حكومت فقهى)) گفته شده, اين است كه اسلام داراى نظام اقتصادى و سياست اقتصادى است, ولى علم اقتصاد مخصوص به دين و مسلك خاصى نيست.
2ـ مطالبى كه تحت عنوان گزارش هاى علمى ـ پژوهشى در مجله چاپ مى شود, از بولتن هاى علمى ـ پژوهشى خبرگزارى جمهورى اسلامى اقتباس شده و دخل و تصرف هاى مجله در حد ويرايش و احيانا تلخيص است.

سوال:
1ـ آيا گفتن تسبيحات حضرت زهرا(س) و شمردن با انگشتان دست به جاى تسبيح اشكال دارد يا نه؟
2ـ نماز كسى كه به زادگاه خود برمى گردد شكسته است يا درست؟ مثلا شخصى در روستا يا شهرى به دنيا آمده و تا 18 سالگى آن جا بوده سپس به جاى ديگر رفته و آن جا ساكن شده, حال اگر براى مسافرت به زادگاهش برود نمازش چه صورتى دارد؟ در ضمن يك اتاق يا منزل از پدر يا مادرش در همان زادگاهش به ارث برده و هنوز نفروخته است؟
3ـ آيا در مسح پا, تر شدن تمام انگشتان پا واجب است.
(قم, م. ت)
پاسخ :
1ـ شمردن تسبيح با انگشت اشكال ندارد.
2ـ اگر از زادگاه اعراض نكرده باشد; يعنى تصميم نداشته باشد تا آخر در آن جا سكنى نكند نمازش تمام است.
3ـ در مسح پا به مقدار پهناى يك انگشت از سر انگشتان تا برآمدگى وسط پا مسح كافى است و بهتر است حداقل سه انگشت باشد و تا مفصل مسح كند.

سوال:
1ـ كسى كه مشغول خواندن نمازهاى جهريه است آيا غير از حمد و سوره مى تواند بقيه اش را آهسته بخواند. در مورد نماز ظهر و عصر حكمش را مرقوم فرماييد.
2ـ در بعضى از مناطق هنگام برخورد دو نفر به واسطه احترامى كه نسبت به همديگر دارند ديده بوسى مى نمايند مثلا زن نامحرم كه احتمال ريبه از طرف او نيست طرف مقابل خود را كه مذكر است مى بوسد. نظر اسلام در اين مورد چيست؟ حكمش را در مورد پيرزن هاى نامحرم بيان فرماييد.
3ـ در بعضى از مناطق رسم است در وقت عروسى طبل همراه نقاره مى زنند كه اصطلاحا مى گويند: ساز و نقاره كه فقط مردان چوب بازى مى كنند, آيا از نظر اسلام اشكال دارد, وظيفه ما در شيوه برخورد با آنها چيست؟
4ـ بنده در زمان حيات حضرت امام(ره) به سن بلوغ رسيده بودم و الان با اجازه مقام معظم رهبرى بر تقليد از امام باقى هستم. حال بعد از گذشت 7ـ8 سال به شك افتادم كه آيا تا زمان زنده بودن حضرت امام, به سن بلوغ رسيده بودم يا نه؟
5ـ كسى كه در بانكى حساب باز مى كند و مبلغ معينى را پرداخت مى كند. اگرچه وام نگيرد آيا وقتى كه يك سال بگذرد خمسش را بايد بپردازد يا خير؟
6ـ معمولا در احوال پرسى بين دوستان وقتى كه صحبت هايشان تمام مى شود مى گويند: سلام مرا به فلانى برسان, آيا كسى كه حامل پيام مى باشد اگر در رساندنش تخلف كند گناه كرده است يا نه؟
7ـ موسيقى كه معمولا در بين مردم رايج است و مطرب نيست اگر بدون خواننده باشد (مثل نوار موسيقى امام على((ع))) چه حكمى دارد؟
8ـ رقص مرد در پيش مرد و مرد در پيش زن و بالعكس چه حكمى دارد؟(قم, م.و)
پاسخ :
1ـ مى تواند آهسته يا بلند بخواند.
2ـ جايز نيست.
3ـ اگر چوب بازى نوعى رقص باشد اشكال دارد و اگرنه اشكال ندارد و ساز و نقاره اگر مناسب مجالس لهو و فسوق باشد جايز نيست.
4ـ وظيفه خود را از دفتر معظم له بپرسيد.
5ـ اگر از درآمد در عرض سال باشد خمس دارد.
6ـ گناه نيست.
7ـ اگر موسيقى مناسب مجالس لهو و فسوق نباشد اشكال ندارد.
8ـ اشكال دارد.

سوال:
1ـ خداوند به بندگانش مى گويد كه قسم نخوريد حتى اگر قسمتان درست باشد ولى؟ خود چندين بار در قرآن قسم ياد كرده است مثل: والشمس و ضحيها, چرا؟
2ـ مى فرمايند بانوان و دختران بايد هنگام نماز حجاب كامل را رعايت كنند و حجاب كامل پوشاندن كامل بدن به غير از صورت و مچ دست و پا مى باشد, آيا دختران و بانوان مى توانند با پوشيدن بلوز و شلوار و روسرى نماز بخوانند يا نه؟
3 ـ كسى كه نمى داند چقدر نمازش قضا شده بايد چقدر نماز قضا بخواند چون نماز را سبك شمرده است و نمازش قضا شده است؟(قم, ر. عباسى)
پاسخ :
1ـ خداوند نفرموده است قسم نخوريد بلكه گاهى قسم خوردن واجب مى شود و در دادگاه گاهى چاره اى به جز قسم خوردن نيست. آن چه گفته شده اين است كه نبايد انسان براى چيزهاى بى ارزش و يا كم ارزش به ذات مقدس خداوند قسم بخورد آن هم در صحبت هاى معمولى و معامله و امثال آن.
2ـ اگر با بلوز و روسرى بتوانند موها و بدن خود را بپوشانند نماز اشكال ندارد.
3ـ به مقدارى كه يقين دارد نمازش فوت شده است قضا كند و مقدار مشكوك قضا ندارد.

سوال:
در جايى آقاى سروش مطرح كرده اند كه: ((معضله دعا اين است كه از يك طرف, خدا را بايد خواند و رحمت و اجابت او را بايد جلب كرد و از يك طرف بايد معتقد بود كه كسى در خدا و اراده او تإثير نمى تواند بگذارد)) اين مسإله مقدارى ذهن من را راجع به دعا كردن مغشوش كرده است اگر ممكن است بفرماييد كه سخن وى چرا صحيح نيست؟
(تبريز, ر.ن)
پاسخ :
پاسخ اين است كه دعا در انسان تإثير مى گذارد نه در خدا. رحمت خدا همه جا و همه كس و همه چيز را فرا گرفته است. انسان با دعا كردن قابليت جلب رحمت خداوند را در خود به وجود مىآورد و در مورد دعا براى ديگران نيز قابليت ريزش رحمت بر آنها را به وجود مىآورد و لذا دعاى كسى مستجاب است كه خود قربى داشته باشد و از اين قبيل است دعاى ملائكه براى مومنين و در مورد دعا براى باران و مانند آن اثر دعا اين است كه آن خواسته داراى مصلحت مى شود و خداوند آن چه را صلاح است انجام مى دهد. شاهد اين مدعا رواياتى است كه مى گويد اگر مومن به جاى درخواست حاجت, خدا را تمجيد كند خدا حاجت او را برمىآورد. تفصيل اين مطلب نياز به يك كتاب دارد.

تهران برادر ا, ح, حق شناس
بستگى به نظر مرجع شما در بقاى بر تقليد دارد و بهتر است سوال خود را از دفتر همان مرجع بپرسيد.

تازه هاى نشر: انتشارات بنياد حفظ آثار و ارزش هاى دفاع مقدس:
نقش فرهنگ دفاع مقدس, در اصلاح فرهنگ عمومى كشور, چاپ اول.
وصال (خاطره), محمد ابراهيم شفيعى, چاپ اول.
جنگى بود, جنگى نبود (داستان) مجيد قيصرى, نشر صابر, چاپ اول.
راز سبز آتش (خاطره) غلامعلى شجاعيان, چاپ اول.
دو هفته نامه جوانان روستا, نشريه فرهنگى, اجتماعى و اقتصادى به صاحب امتيازى موسسه توسعه روستايى ايران.
ويژه نامه سروهاى حماسه (يادنامه فرماندهان شهيد شهرستان انديمشك), مركز فرهنگى ـ هنرى غدير.

تذكر:
از ارسال اشعار, مقالات و پيشنهادها و راه حل و انتقادهاى سازنده برادران و خواهران ذيل سپاسگزاريم و اميد است كه همچنان ما را مورد عنايت خويش قرار دهند و از اين كه به علت محدوديت صفحه شعر نمى توان از همه اشعار رسيده استفاده كرد, پوزش مى طلبيم:
تهران, ليلا مهر آساO اصفهان, سيد اكبر سجاد (هشيار اصفهانى),O انديمشك, افسانه گرگينO آبادان, خدابخش استوارىO قم, سيد محمد على ميركريمىO اصفهان, زهرا عقيلى,O مشهد, فروغ الزمان ضرغامى,O بابل, مهدى كامران,O همدان, على رضا ميرزايىO O.
پاورقي ها:

عارف فرزانه و فقيه فرهيخته, حضرت آيه الله العظمى حاج آقا رضا بهإالدينى بزرگ مردى ملكوتى است كه به پاس نزديك به يك قرن تدريس و تهذيب معظم له, اولين اجلاس ((حوزه و تهذيب)), به همت سازمان تبليغات اسلامى, در تاريخ 23 ـ 24 اسفندماه 1375 در مدرسه دارالشفاى قم برگزار شد. مطالعه ((جلوه هاى جاودانه)) زندگانى اين آيت بصيرت, ديده اى روشن مى طلبد و باور ((انديشه هاى آسمانى))اش, محتاج قلبى سرشار از معرفت است. سيماى پرنور اين پير ژرف انديش, رايحه مسيحايى ((روح الله)) دارد و سينه پرعطوفتش با گوهرهاى گرانبهايى از اسرار الهى زينت يافته است. معظم له, از ياران ديرين حضرت امام خمينى(ره) است و خاطراتى شيرين از آن پير سفر كرده در سينه دارد كه به مناسبت سالگرد رحلتش, گلواژه هاى معطرى از آن حكايات را از كتاب ارزشمند ((آيت بصيرت)) اقتباس نموده, تقديم مى كنيم.
((واحد مقالات))

سر پيروزى
((هيچ چيز به اندازه عمل انسان در ساختن ديگران موثر نيست. رفتار و حركات يك انسان وارسته, خود تبليغ به وارستگى است: ((كونوا دعاه الناس بغير السنتكم; مردم را با غير زبان خود (عمل) به سوى خدا بخوانيد.)) اين كه تمام روحانيت به حضرت امام (قدس سره) توجه دارند و ايشان را به عنوان الگو پذيرفتند, به خاطر دعاوى امام نيست, به خاطر عمل ايشان است. آنچه به ايشان اين جنبه را داده است, اعمال و رفتار ايشان است. ما بيش از شصت سال امام را مى شناختيم. ايشان از ابتداى امر متعبد بودند. در پنجاه سال پيش شايع بود, كه ايشان استاد فلسفه اند. در عين حال همه مى گفتند ما چنين مرد حكيمى كه تا اين اندازه به مسائل ائمه ـ عليهم السلام ـ و اوضاع امور, وارد باشد, سراغ نداريم. بى جهت نيست كه چنين توفيقاتى نصيب امام شده است. از نظر اخلاق هم ايشان بى نظير بودند. شايد حدود 30 يا 25 سال كه ايشان با مرحوم زنجانى در جلسات فيضيه شركت داشتند, همواره پشت سر ايشان حركت مى كردند. حتى يك مرتبه ديده نشد كه بر ايشان پيشى بگيرد.
جلسات نشست امام هم با شاگردانش تشكيل مى شد. مسإله استاد و شاگرد اصلا براى امام موضوع نداشت. ايشان نمى گفت: اينها شاگردان من هستند, نبايد با اينها بنشينم; نه اين حرف ها نبود. گاهى رياست جلسه هم به دست شاگردان مى افتاد, امام استاد جلسه بود, اما جلسه را ديگران اداره مى كردند.
از نظر سياست و بينش اجتماعى هم كه جاى حرف نيست. اشاره مى كنيم: اين كه زعامت و مرجعيت عامه, به دست آيه الله بروجردى افتاد, تا حدود زيادى مرهون زحمات امام بود. ايشان صلاح مى ديدند كه بايد مرجعيت در دست يك نفر, متمركز باشد. روى همين اصل در اين جهت زياد كوشيدند.
خلاصه اين كه از ابتداى تإسيس حوزه علميه قم تاكنون, ما براى امام نظير نيافتيم و همه به خاطر خودسازى و تهذيب ايشان بوده است.))

الف ـ سال هاى آغاز طلبگى
((در سال هاى اول طلبگى كه در مدرسه فيضيه بوديم, با حاجآقا روح الله آشنا شديم. مدتى نگذشت كه رفاقت و دوستى ما با ايشان بسيار صميمى گشت. او را در حد بسيار بالايى از پاكى و تقوا ديديم. ايشان در جوانى علاقه شديدى به اهل بيت اظهار مى كرد و ارتباط تنگاتنگ معنوى با ائمه ـ عليهم السلام ـ داشت, به طورى كه در ماه مبارك رمضان كه با هم در جلسه اى شركت مى كرديم, ابتدا قرائت قرآن بود و سپس تلاوت كلام معصومين ـ عليهم السلام ـ . كتاب ارزشمند ((عبقات الانوار)) از مرحوم ميرحامد حسين آورده مى شد و از روى آن احاديثى گهربار و سخنانى دلنشين از ائمه ـ عليهم السلام ـ بيان مى گرديد.
با آن كه حاج آقاروح الله از نظر مالى وضع مناسبى نداشت, جديت و شور و عشق اين جوان موجب شد يك جلد از كتاب عبقات را منتشر نمايد, تا بقيه هم بتوانند از آن استفاده كنند.))

ب ـ شهامت و شجاعت
((در زمان رضاخان, فشار بر حوزه شروع شد, گاهى با ((تهديد)) و زمانى با ((تطميع)) قصد شكستن مراكز دينى و علمى را داشت. بدين خاطر بود كه در يك اقدام جسورانه قصد متفرق كردن طلاب و نابودى حوزه را كرد و از طريق مسوول دادگسترى وقت به نام داور, از كليه طلاب براى خدمت در پست قضاوت دعوت نمود. وى براى جذب هرچه بيشتر افراد و طلابى كه در اوضاع سخت مالى به سر مى بردند, مبلغى حدود دويست برابر شهريه حوزه براى طلاب و صد برابر شهريه براى استادان را پيشنهاد كرد; يعنى مبلغ سيصد تومان در هر ماه! جاذبه بسيار و زرق و برق زياد اين سخن در بعضى ها تإثير گذاشت و آنان را از حوزه و درس و بحث دور ساخت, به طورى كه در روزهاى آخر ثبت نام, گاهى طلبه اى براى اين كه عقب زده نشود, تمام زندگى و كتاب هايش را يك جا مى فروخت, تا از درس و تحصيل و فشار مالى حاكم بر حوزه نجات پيدا كند.
اين اقدام رضا خان, ضربه اى هولناك بر حوزه ها زد و زحمات چندين ساله حضرت آيه الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى براى بعضى افراد را از بين برد. بسيارى از بزرگان چون حضرات آيات, حاج آقا روح الله خمينى, حاج سيد محمد رضا گلپايگانى و حاج شيخ محمد على اراكى ـ اين شخصيت هاى ربانى و الهى ـ ماندند و مقاومت كردند و از حوزه و علم و دانش و از ((قال الباقر)) و ((قال الصادق)) دست نكشيدند.
بنده مشاهده كردم آنانى كه پشت به حوزه نمودند و پول و رياست را بر عزت و افتخار و فقر حوزه و علم آن ترجيح دادند به وضع بسيار دلخراش از كار افتادند و خانه نشين شدند و سرانجام با ذلت و نكبت از دنيا رفتند. اما افرادى كه ماندند و تحمل كردند و از فقر و سختى و مشكلات نهراسيدند, همه آبرومند و بزرگوار گشتند. اين همه به خاطر مقاومت در ادامه درس و ماندن در سلك روحانيت بود. بايد مواظب باشيم فريب دنيا و ظواهر چشمگير آن را نخوريم, حقوق هاى دويست و سيصد برابر و حتى بيشتر, ما را از علم و حوزه دور نكند. مگر آن كه واقعا انسان احساس وظيفه كند كه در اين صورت آن مبالغ مطرح نخواهد بود.
از موارد شجاعت حاج آقا روح الله, مخالفت با كشف حجاب و برخورد با دعوت رضاخان از علما به مجلس جشن بود. او قيد كرده بود كه آقايان عمامه ها را از سر بر دارند و با خانم هاى سربرهنه و بى حجاب به مجلس وارد شوند!
بنده در حجره مشغول مطالعه بودم كه آقا روح الله وارد شد و نشست, از من پرسيد ما با اين دعوت چه كنيم؟ بنده در فكر بودم كه چه جوابى بدهم. يك باره گفت: ((هرگز قبول نخواهيم كرد و مقاومت مى كنيم.)) و تا پايان هم مخالفت و مقاومت نمود.))

ج ـ خدمات حاج آقا روح الله (ره)
((نكته اى كه بايد ذكر كنم اين است كه چنين فردى كه آن روز حوزه ها را ديده بود و پا به ميدان مبارزه گذارد و تلاش كرد, خداوند به خاطر نيت پاك و مجاهدت بسيار او را يارى كرد و چنين عزتى به حوزه ها بخشيد. حقش اين است كه خدمات حاج آقا روح الله را ارج نهيم و از اين فرصت پيش آمده حداكثر استفاده را ببريم. ايشان حق عظيمى به گردن حوزه و طلاب دارند. بايد بيشتر درس بخوانيم طلاب فعلى آن فشارها را نديده اند و آن زجرها را نچشيده اند. روزهايى كه از فشار حكومت نمى توانستيم در مدرسه فيضيه بمانيم, در بيابان ها و باغ هاى اطراف قم مشغول درس و بحث بوديم از ما جواز عمامه مى خواستند و اگر نداشتيم كار ما به پاسگاه و بازداشت مى كشيد, همان طورى كه روزى نزديك حرم با بنده چنين كردند.
بايد قدر بدانيم و بيشتر متوجه باشيم, بيدار و هوشيار باشيم تا خداى ناكرده كفران نعمت نشود. اگر بيدارى و هوشيارى آن روز حاج شيخ نبود و دلسوزى ايشان درباره حوزه ها و طلاب وجود نداشت, با آن همه فشار حوزه ها را حفظ نمى كردند تا به دست ما برساند. او خودش سوخت و خاموش شد, ولى اصل حوزه ماند, تا اين كه به دست مرد باكفايتى چون آقا روح الله احيا شد.))

د ـ تإييد حضرت امام قدس سره
((يادم مىآيد كه در سال 1342 عده اى در مورد مرجعيت, نزد بنده آمدند و نظر مرا درباره دو نفر خواستند. عرض كردم: فلانى آدم خوبى است, اما فقط به درد درس و بحث مى خورد, ولى حاج آقا روح الله به درد همه كارى مى خورد.
اين سخن به گوش آن فرد رسيد و از دست من ناراحت شد; تا اين كه قبل از انقلاب از دنيا رفت. يك شب به خواب ما آمد و اظهار ناراحتى كرد, گفتم: به خاطر آن حرف, چه كنم تا از دستم راضى شوى؟ گفت: يك ختم قرآن برايم بخوان. ما خوانديم مدتى بعد در سال 1357 هـ.ش كه با پيروزى انقلاب مدرسه فيضيه بازگشايى شد, تعدادى از ارواح را ديدم كه خوشحال هستند يكى از آنها روح همان شخص بود در آن زمان بود كه احساس كردم خود ايشان هم فهميده كه آقا روح الله به درد همه كارى مى خورد.
حاج آقا روح الله كه به قم آمدند به ديدار ايشان رفتم و او را زيارت كردم. هنگامى كه براى بازديد بنده به منزل ما تشريف آوردند به ايشان عرض كردم: كار بزرگى كرديد و بايد تا آخر پاى آن بايستيد. فرمود: همه چيز در اختيار من است و من در اختيار خودم نيستم!
اعتقاد ما اين است كه مثل امام خمينى در زمان فعلى نداريم. وى فهم معصوم را پيدا كرده, درك او فوق درك ها و شجاعت ايشان فوق شجاعت هاست. پاى خود را جاى پاى معصوم گذارده و به واسطه نبوغ و درك فوق العاده و شجاعت بسيارش از همه جلو زده است. بايد انسان مويد من عندالله باشد تا بگويد: ((آمريكا هيچ غلطى نمى تواند بكند)) و يا بگويد: ((من توى دهن اين دولت كه از طرف آمريكا است مى زنم.)) اينها در تاريخ شيعه, آن هم به اين گستردگى در حد ناياب است.))

هـ ـ آثار سازنده
((بنده از نوجوانى به روزه و نماز شب علاقه مند بودم. سال هاى بسيارى با آنها انس داشته ام كه منشإ آثار و خيرات فراوانى برايم بوده اند.
اولين بارى كه ارواح علماى بزرگ به سراغ ما آمدند, هنگامى بود كه از شدت روزه فشار سختى را تحمل مى كردم, حتى افرادى چون امام خمينى توصيه به ترك روزه مى كردند, اما آثار و بركات آن بسيار بود و علاقه فراوانى به آنها نشان مى دادم. به تهجد و نماز شب نيز عشق و علاقه اى زياد در خود احساس مى كردم, به طورى كه خواب شيرين در برابر آن بى ارزش بود. اين شور و عشق به حدى بود كه گاهى خود به خود ـ هنگام اقامه نماز ـ بيدار مى شدم و در شب هايى كه خسته بودم, دست غيبى مرا بيدار مى كرد.
يادم هست در سال 1365 شمسى كه بيمار بودم و در اثر كسالت ضعف شديدى پيدا كردم, بر آن شدم كه در آن شب تهجد را تعطيل كنم, چون توان آن را در خود نمى ديدم; اما در سحر همان شب حاج آقا روح الله خمينى ـ قدس سره ـ را در خواب ديدم كه مى گويد: ((بلند شو و مشغول تهجد باش)). در آن شب به خاطر سخنان ايشان مشغول نماز شب شدم.
البته تإثير روزه و نماز شب با دست كشيدن از گناه و دورى از محرمات حاصل مى شود; و الا روزه اى كه تنها گرسنگى باشد و نماز شبى كه فقط بيدارى و پس از آن گناهان گوناگون و يا فخر و تكبر و خودنمايى, هيچ ارزشى ندارد.))
در نگاهى كوتاه به زندگانى حضرت آيه الله بهإالدينى, اين توشه معنوى را از بهترين صفات ايشان مى يابيم كه موجب پيشرفت هاى ارزنده اى بوده است. ايشان به دليل حالت هاى معنوى به قدرت روحى عميقى رسيده بودند, به طورى كه تسلطى همه جانبه بر جسم خويش در خود ايجاد نموده بودند.
نقطه آغاز اين تصميم, جمله اى حكيمانه از دوست صميمى و يار قديمى ايشان, امام خمينى قدس سره بوده است.
داستان را از زبان ايشان مى خوانيم:
((در دوران جوانى با زمستان سردى رو به رو شديم كه همچون ديگران براى دورى از سوزش سرما, پوستينى بر تن كرده بوديم و همراه آن كارهاى خود را با زحمت انجام مى داديم. تا اين كه روزى حاج آقا روح الله سراغ ما آمد و مرا با آن وضع ديد. فرمود: اين چه وضعى است كه براى خود درست كرده ايد؟!
از آن روز تصميم گرفتم بر سرما مسلط شوم. مدتى نگذشت كه در سوز و سرماى شديد زمستان با لباس معمولى زندگى مى كردم و هيچ گاه وسايل گرم كننده به كار نمى بردم و تنها از رواندازى سبك استفاده مى كردم.))

و ـ حمايت از ولايت
((بنده قبل از سال 42 درس خارج فقه داشتم. يك سال هنگام شروع, احساس كردم ساعت درس بنده با درس آقا روح الله هم زمان است و به خاطر تقويت درس ايشان و احترام به آن بزرگوار, درس خود را تعطيل كردم.
پس از پيروزى انقلاب ـ چون در دادگاه هاى كشور به نظر آقا روح الله عمل مى شد ـ بنده درس خارج قضا را تعطيل كردم, مبادا نتيجه بحث ما مخالفت با نظرهاى ايشان تلقى شود و موجب اختلاف و يا تضعيف نظام گردد.
با اخلاص بسيار و سوز فراوانى كه حاج آقا روح الله داشت, براى بنده روشن بود كه ائمه ـ عليهم السلام ـ هميشه پشتيبان او خواهند بود. از اين رو, تبليغات بعضى را براى مرجعيت افراد و قائم مقامى آنها, كارى پوچ و بى حاصل مى دانستم. مى ديدم كه خدا در اين كار نظر ندارد و موفق نمى شوند. از همان زمان رهبرى را در آقاى خامنه اى مى ديدم. چرا كه ايشان ذخيره الهى براى بعد از امام بوده است. بايد او را در اهدافش يارى كنيم.
بايد توجه داشته باشيم كه مخالفت با ولايت فقيه كار ساده اى نيست. هنگامى كه ميرزاى شيرازى بزرگ, مبارزه با دولت انگلستان را از طريق تحريم تنباكو آغاز كرد, يك روحانى با او مخالفت كرد و ميرزا با شنيدن مخالفت او, وى را نفرين كرد. همان نفرين باعث شد كه نسل او از سلك روحانيت محروم شوند. پسر جوانش جوانمرگ شد و حسرت داشتن فرزند عالم به دل او ماند.))

ز ـ حاج آقا مصطفى خمينى قدس سره
دفتر خاطرات و كتاب انديشه هاى حضرت آيه الله بهإالدينى نام چندين شخصيت فرهيخته و عاليقدر ديگر را در خود جاى داده است. از جمله آن ستارگان تابناك, شهيد حاج آقا مصطفى خمينى ـ قدس سرهـ فرزند بزرگ حضرت امام خمينى ـقدس سرهـ است.
سفارش ها و توصيه هاى حضرت امام ـ قدس سرهـ وى را بر آن داشته بود كه هماره رفت و آمدى صميمانه و رفاقتى مخلصانه با ((حاج آقا بهإ)) داشته باشد. از اين رو ايشان ديدى دقيق و عميق درباره ابعاد روحى و اخلاقى حاج آقا مصطفى پيدا نموده و بعد از حضرت امام قدس سره, وى را در بسيارى از زمينه ها شناخته است. بر اين اساس است كه درباره آن فرزانه والا مقام, خود قلم به دست گرفته و چنين مى نويسند:
((آيه الله حاج آقا مصطفى خمينى قدس سره, دانش هاى عقلى, نقلى, سياست اسلامى و دينى را در جوانى فراهم آورده بود, و به آن جا كه بايد برسد, رسيده بود. از نخبگان زمان ما, بلكه عصرها و زمان ها بود. درست گفتار و نيك سيرت بود. با كمال زيركى و هوشيارى به نفوس, آگاهى داشت. سهم فراوانى در انقلاب و حوادث آن مى برد. فرزند امام بود, بلكه خود, امامى بود. پدرى به مانند امام داشت, امام او را دوست مى داشت نه به خاطر فرزند بودنش و او نيز امام را دوست مى داشت, نه به خاطر پدر بودنش, بلكه به خاطر كمالات و انگيزه هاى ديگرى كه جاى بيان آنها نيست.))
و در گفت و گويى رو در رو مى فرمود:
((آنچه من در اين جا درباره حاج آقا مصطفى آوردم, هيچ مبالغه و گزاف نيست, اگر كمى به ذهن بعيد مى رسد, به خاطر اين است كه ما حاج آقا مصطفى را نمى شناسيم. او به راستى يكى از شخصيت هاى بزرگ, اما گمنام ماست, كسى نتوانست خوب او را بشناسد و بشناساند.
من معتقدم كه هيچ كس به اندازه خود امام ـ قدس سرهـ حاج آقا مصطفى را نمى شناخت افسوس كه ايشان هم به لحاظهاى گوناگون نتوانستند به معرفى چهره تابناك آن شهيد برآيند.))

ح ـ دو دوست صميمى
صميميت, صفا, يكرنگى و خلوص اين دو بزرگوار, گفتنى هاى بسيارى دارد كه بنا به گفته آيه الله بهإالدينى جز برخى از آنها را نمى توان بيان كرد!
روزى اين پير فرزانه به آن دوست فرهيخته و عارف, توسط حاج آقا مصطفى پيغام مى دهد كه شهريه طلاب را زياد كنيد, خدا مى رساند, پيغام كه مى رسد از همان ماه حضرت امام شهريه را زياد مى كنند.
و با توصيه حضرت امام راحل ـ قدس سره ـ بود كه مسوولين مدرسه فيضيه تنها از حضرت آيه الله بهإ الدينى دعوت كردند تا با شروع درس اخلاق, افراد مستعد و پاك سرشت را به بلنداى هدايت و رستگارى, رهنمون سازد. اوايل انقلاب كه برخى از مسوولين حوزه علميه قم خدمت رهبر كبير انقلاب ـ قدس سره ـ شرفياب شدند, ايشان فرمودند: ((اگر قرار است درس اخلاق گفته شود, آقاى بهإ الدينى بايد بگويد.))
شناخت زواياى فكرى و ابعاد عرفانى الهى اين دو بزرگوار نسبت به هم آن قدر بود كه حضرت امام ـ قدس سرهـ در جمله اى خطاب به حاج آقا مصطفى, فرزند عزيزش مى فرمايد: ((مصطفى! شما مرتب به خدمت آقاى بهإالدينى برويد, اگر ايشان راهتان ندادند از پشت بام به منزلشان رفته و از وجود وى استفاده كنيد.))
اين آغازى براى رفاقت و صميميت چهل ساله بين حاج آقا مصطفى و معظم له مى شود. ايشان پيرامون شخصيت آن مرحوم مى فرمودند:
((در طول چهل سالى كه ما با حاج آقا مصطفى رفت و آمد داشتيم, پاكى را در چهره اش مى ديديم و حتى يك دروغ از او نشنيديم, ولو به ضرر خودش هم بود, دست از صداقت برنمى داشت.))
آن صميميت و خلوص بدان جا رسيد كه حضرت آيه الله بهإالدينى فرمود: ((با همه گرفتارىاى كه امام داشتند و ما داشتيم, بعد از انقلاب, ملاقات خود را قطع نكرديم. ))
و در جاى ديگر در همين باره مى گفتند: ((در مقاطع مختلف جنگ و مشكلات كشور, ارواح به سراغ ما مىآمدند و سفارش امام را به ما مى كردند, دستوراتى عبادى صادر مى كردند, تا استحكام بيشترى براى امام و انقلاب حاصل شود.))
و زمانى ديگر مى فرمودند: ((بسيارى از مطالب درباره آقا روح الله هست كه مى دانم و هرگز مطرح نكرده ام و صلاح نمى دانم بگويم.))

ت ـ درباره مقام معظم رهبرى
بعد از امام اگر بشود به كسى اعتماد كرد به اين سيد (آيه الله خامنه اى) است… ايشان از همه افراد به امام نزديك تر است… كسى كه ما به او اميدواريم آقاى خامنه اى است…, بايد به او كمك كرد كه تنها نباشد.
اين جملات بخش هايى از سخنان اين انديشمند ژرف انديش و عالم گرانقدر است. عباراتى كه از سال 1361 تا 1367 فرموده اند.
گاهى كه صحبت از قائم مقامى برخى افراد بعد از امام مى شد, ايشان لبخندى مليح زده و با تإمل انديشمندانه اى مى فرمود: ((ما اين طور نمى بينيم, چون خدا نمى خواهد, هر چند بعضى تلاش مى كنند. خيال مى كنند مى توانند براى شيعه از جانب خود رهبر و مرجع درست كنند.))
آن گاه اين داستان را بيان مى كردند كه: ((در زمان سيد ابوالحسن اصفهانى براى مرجعيت بعد از ايشان, تبليغ زيادى براى ميرزا محمد حسين اصفهانى (كمپانى) كردند, ولى از آن جاكه خدا نمى خواست, ميرزا محمد حسين اصفهانى پنج سال قبل از سيد ابوالحسن اصفهانى رحلت كرد و سيد ابوالحسن اصفهانى بر پيكرش نماز خواند.))
در سال 1365 كه برخى از دوستان و علاقه مندان ايشان در خدمت آقا بودند, صحبت از رهبرى بعد از حضرت امام ـقدس سرهـ به ميان آمد فرمودند:
((البته هيچ كس حاج آقا روح الله نمى شود, ولى آقاى خامنه اى از همه به امام نزديك تر است. كسى كه ما به او اميدواريم آقاى خامنه اى است. شما از ما قبول نمى كنيد و تعجب مى كنيد, ولى اين ديد ماست, نزد ما محرز است سيد على خامنه اى.))
زمان مى گذشت و به مرور زمان سخنان گهربار و گلواژه هاى بينش آفرين اين پير روشن ضمير, بيشتر و بهتر عملى مى شد. تا اين كه رحلت حضرت امام ـ قدس سرهـ و انتخاب حضرت آيه الله خامنه اى ـ مدظله العالى ـ پيش آمد. خدمت ايشان رسيديم و به عنوان خبر جديدى خدمتشان عرض كرديم. فرمودند:
((ما مدت ها پيش به اين مطلب رسيده بوديم و بايد به ايشان كمك كرد تا تنها نباشد.))
پاورقي ها:

(ويژه محرم و سالگرد رحلت امام)

پاورقي ها:

(سخنانى از امام حسين عليه السلام)

((من زارنى بعد موتى زرته يوم القيامه و لو لم يكن الا فى النار لاخرجته)).
(1)

هر كس پس از مرگ من مرا زيارت كند, من در روز قيامت به ديدار او خواهم رفت و
اگر گرفتار عذاب جهنم باشد از آن جا بيرونش خواهم آورد.



((ان اجود الناس من اعطى من لايرجو و ان إعفى الناس من عفى عن قدره)).(2)

سخاوت مندترين مردم كسى است كه به شخصى كه به اعطاى او اميدى ندارد مالى را
اعطا كند و بخشنده ترين مردم كسى است كه در عين قدرت بر انتقام عفو كند.



((من قبل عطإك فقد إعانك على الكرم)).(3)

هر كس بخشش تو را پذيرفت, تو را بر كرامت يارى كرده است.



((لما سئل: هل ولد المهدى عليه السلام؟ قال: لا ولو ادركته لخدمته ايام
حياتى)).(4)

زمانى كه از امام(ع) سوال شد: آيا مهدى ـ عليه السلام ـ به دنيا آمده است؟
فرمود: خير و اگر او را درك مى كردم در تمام عمرم خدمتگزارش بودم.



((من احبنا لله و رسوله جإ معنا يوم القيامه كهاتين و قرن بين سبابتيه)).
(5)

هر كس به خاطر خدا و رسولش (ص) ما را دوست بدارد روز قيامت با ماست مانند اين
دو, و به دو انگشت وسطى و سبابه اش, اشاره فرمود.



((الزموا مودتنا اهل البيت فان من لقى الله و هو يودنا دخل فى شفاعتنا, ان
حوائج الناس اليكم من نعم الله عليكم فلاتملوا من تلك النعم فتعود عليكم نقما)).
(6)

با مودت و دوستى ما همراه باشيد همانا كسى كه ما را ملاقات كند در حالى كه
محبت ما را دارد, شفاعت ما شامل وى مى شود, همانا حوائج مردم به سوى شما از
نعمت هاى الهى است پس از اين نعمت ها آزرده خاطر نشويد, تا به جاى نعمت بر شما
نقمت و عذاب برگشت كند.



((لاينبغى لنفس مومنه ترى من يعصى الله فلاتنكر عليه)).

براى شخص مومن شايسته نيست كه ببيند كسى خدا را معصيت مى كند و او را نهى نكند.




((شر خصال الملوك الجبن مع الاعدإ والقسوه على الضعفإ والبخل عند الاعطإ)).
(7)

بدترين خصلت هاى فرمانروايان ترس از دشمن است و قساوت و سخت گيرى بر ضعفا و
بخل ورزى, هنگام بخشش به زيردستان.



[قال] حينما رإى القبور: ((ما إحسن ظواهرها و انما الدواهى فى بطونها
فالله عبادالله لاتشغلوا بالدنيا فان القبر بيت العمل فاعملوا ولاتغفلوا))

و إنشد عليه السلام قائلا:

يا من بدنيا اشتغل

و غره طول الامل

الموت يإتى بغته

والقبر صندوق العمل.(8)

امام ـ عليه السلام ـ هنگامى كه قبور را ديد فرمود چه ظاهرهاى زيبايى دارند و
همانا در باطن آنها مصيبت و سختى هاى بزرگى است. پس اى بندگان خدا سرگرم دنيا
نشويد, به درستى كه قبر خانه عمل است پس عمل شايسته انجام دهيد و غافل نباشيد.


سپس امام(ع) اين شعر را قرائت فرمودند:

اى كسى كه به دنيا مشغول شدى

و طولانى بودن آرزوها تو را فريب داده است

مرگ ناگهان خواهد آمد

و قبر خانه و محزن عمل هاست.


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) موسوعه كلمات امام حسين(ع) ص650, ح673.
2 ) اعلام الدين, ص298.
3 ) بحارالانوار, ج71, ص352.
4 ) عقد الدرر, ص160.
5 ) بحارالانوار, ج27, ص127.
6 ) احقاق الحق, ج11, ص591.
7 ) مناقب ابن شهر آشوب, ج4, ص65.
8 ) احقاق الحق, ج11 , ص628.

بر اساس نتايج سرشمارى اخير, جمهورى اسلامى ايران, از جوان ترين كشورهاى دنياست. جايگاه نسل جوان در هر كشورى; به ويژه نقش اين نسل ـ به عنوان عمده ترين ركن مردمى نظام اسلامى ـ در پيروزى انقلاب اسلامى و جنگ تحميلى بر كسى پوشيده نيست.
از سويى, نزديك به دو دهه از انقلاب اسلامى مى گذرد و اكنون نسل انقلاب و دفاع مقدس, در حال گذار به مرحله ميانسالى است و عملا پس از دو سه دهه ديگر, رسالت خويش را به نسل كنونى انقلاب اسلامى خواهد سپرد; به عبارت ديگر تداوم و يا انحراف انقلاب در گرو اصلاح يا افساد اين نسل است. تبيين اين مهم, نه در حوصله سرمقاله است و نه چندان نيازمند استدلال, كافى است به سرنوشت انهدام و فروپاشى اتحاد جماهير شوروى و مقاومت جمهورى چين و كره شمالى و كوبا, در برابر اين موج اشاره شود گورباچف چون فرزند انقلاب اكتبر 1917 روسيه نبود, نه تنها در برابر انهدام پايگاه سوسياليسم جهانى مقاومت نكرد, بلكه خود در فروپاشى آن پيشقدم شد, در حالى كه سه كشور ديگر سوسياليستى, چون زمام امورشان به دست فرزندان انقلاب بود, در مقابل اين موج ويرانگر و سهمگين ـ با وجود سست بنيادى سوسياليسم و مخالفتش با فطرت بشرى ـ مقاومت كردند.
دشمن نيز اين نكته را با فراست و تجربه دريافته است. از اين رو, هنوز آتش جبهه نظامى فروكش نكرده بود كه تهاجم سنگين فرهنگى را در دستور كار قرار داد, ولى در قبال آن, متإسفانه كسانى با كژ انديشى و ساده انگارى تهاجمى را كه تا اندرون خانه هايشان رخنه كرده بود, ((تبادل)) ناميدند و در عمل آتش بيار معركه دشمن شدند.
به هر روى, دشمن كوشيد تا با ايجاد زمينه سياست گريزى نسل جوان و به كار گرفتن ابزار تهاجم امواج, پيوند اين نسل را با گذشته مذهبى ـ فرهنگى افتخار آميزش بگسلد و او را در مسير سياست ها و اهداف استعمارى خويش رهنمون كند. البته خيل عظيمى از نسل جوان, با هوشمندى خود و احساس مسووليت والدين و با تربيت اسلامى خانوادگى و سلامت فضاى محيطى, توطئه دشمن را دريافت و بسان جنگ تحميلى, خود پيشگام مبارزه با اين تهاجم شد, اما برخى ـ گرچه اندك ـ دستخوش نيرنگ دشمن قرار گرفتند و اكنون نيز اگر اين بيمارى مسرى مهار نشود, خطر سرايت آن در آلوده ساختن دامن هاى پاك همچنان باقى است. گفتنى است كه تنها نسل جوان در معرض آفت تهاجم فرهنگى نيست, ولكن به سبب ويژگى ها و موقعيت اين مقطع سنى, آسيب پذيرى اين نسل از اقشار ديگر بيشتر است.
به هر حال, دهه نخست انقلاب اسلامى, با دسيسه هاى رنگارنگ استكبار, به خصوص جنگ تحميلى, سپرى شد. دهه دوم نيز عملا در خدمت توسعه و استحكام زير ساخت هاى اقتصادى كشور قرار گرفت كه دستاورد آن, خدمت هاى ارزشمندى در مسير توسعه و آبادانى كشور اسلامى بود, ولى اندوهگنانه بايد گفت در اين دهه, اقتصاد از فرهنگ, فربه تر ديده شد و در نتيجه, تعادل ميان اين دو به سود توسعه اقتصادى بر هم خورد. دهه سوم انقلاب اسلامى (يا به تعبير مقام معظم رهبرى, گام چهارم انقلاب, تحول اخلاقى و معنوى) يا دهه فرهنگى انقلاب اسلامى است.
رئيس جمهور محترم, بايد راهبرد محورى خويش را اين مهم قرار دهد و همت خويش را اولا: مصروف از ميان برداشتن موانع فرهنگمدارى قرار داده, كاستى هاى گذشته را جبران كند;
ثانيا: با اعمال سياست هاى مدون و سازمان يافته, تهاجم فرهنگى دشمن را مهار و منهدم سازد;
ثالثا: مساعى خويش را در گسترش و توسعه فرهنگ ناب اسلامى, به كار گيرد و انقلاب اسلامى را با اين فرهنگ درخشان به جهان تشنه معنويت, عرضه كند و به ياد داشته باشد كه اساسى ترين رسالت انقلاب اسلامى, چيزى غير از اين نبوده است.والسلام سردبير

پاورقي ها:

پس از گذشت نزديك به چهار سال از ماجراى رستوران ميكونوس, كه در آن چهار تن از عناصر حزب منحله دموكرات كردستان ايران, قربانى تسويه حساب درون گروهى شدند, بى دادگاه ميكونوس در تاريخ 21 فروردين 1376, با استناد به اظهارات واهى چند تن از ضد انقلابيون مجرم فرارى, سه تبعه لبنان و يك ايرانى را به زندان هايى از حبس ابد تا چند سال محكوم كرد و با وجود پرونده سازىهاى فراوان و جو سازىهاى صهيونيسم بين الملل, دستاويزى براى محكوميت مسوولان جمهورى اسلامى نداشت ولى در شرح حكم, برخى از آنان را به زمينه سازى براى ماجراى ياد شده متهم كرد.
متعاقب آن, وزارت خارجه آلمان, چهار ديپلمات ايرانى را از خاك آن كشور اخراج نمود و هلند به عنوان رئيس دوره اى اتحاديه اروپا اعلام كرد كه كشورهاى عضو اين اتحاديه سفيران خود را از تهران فراخوانند.
در پى اين رخداد كم سابقه, واكنش هاى داخلى و بين المللى مهمى عليه اين جنجال صورت گرفت. رئيس جمهور اسلامى ايران, رإى دادگاه ميكونوس را ((يك فضاحت تاريخى براى دستگاه قضايى آلمان)) خواند و موجى از خشم و نفرت در جهان اسلام, عليه اين هياهو برخاست. رسوايى دادگاه ميكونوس به حدى بود كه سخنگوى يكى از احزاب آلمان با صراحت گفت: ((يك قاضى كوچك با ادعاهاى دروغ نمى تواند تعيين كننده روابط آلمان با دنيا باشد)). برخى از كشورهاى اروپايى نيز از فراخوانى سفيرانشان استقبال نكردند و كشورهايى مانند يونان و ايتاليا ناخرسندى خويش را رسما اعلام كردند و كريستف ولف, سخنگوى اتاق صنايع و بازرگانى آلمان اعلام كرد: ((مناسبات اقتصادى ايران و آلمان نبايد تحت تإثير رإى دادگاه ميكونوس قرار گيرد.))
درباره اهداف و انگيزه هاى شكل گيرى اين حادثه رسوا, تاكنون تحليل هاى منطقى و قابل قبولى ارائه شده است و اجمالا همه تحليل گران و صاحب نظران منصف به مغرضانه, غير مستند و سياسى بودن رإى دادگاه و نقش آمريكا و اسرائيل به عنوان عوامل پشت صحنه و انگيزه سياسى كارگردانان اين ماجرا, اذعان كرده اند.

دلايل سياسى و غير قضايى بودن حكم
1ـ عمده ترين دلايل قاضى پرونده, اظهارات عناصرى چون بنى صدر و پاره اى از ضد انقلابيون فرارى مانند منافقين و سلطنت طلب ها بوده كه از نظر حقوقى فاقد ارزش است. زيرا بنى صدر خود مجرمى است كه به علت شركت در هواپيماربايى, دستور ضرب و شتم مردم در ماجراى 14 اسفند و همكارى با منافقين در ترور و تخريب, از سوى دستگاه قضايى جمهورى اسلامى ايران تحت تعقيب است و منافقين, به اعتراف خود آلمان ها, افرادى شرور و تروريست هستند, با اين حال گفته هاى اينها دستاويز قاضى دادگاه ميكونوس قرار مى گيرد ولى پيشنهاد مكرر سفارت جمهورى اسلامى ايران در آلمان, براى اداى توضيح ها و دفاعيات لازم, از سوى همين قاضى, تعمدا ناديده گرفته مى شود! گذشته از آن, براساس پاره اى از گزارش ها, بنى صدر خائن براى شركت در اين دادگاه صهيونيستى, مبلغ پنج هزار دلار, علاوه بر هزينه سفرش, رشوه دريافت كرده بود.

2ـ حكم اعلام شده در تاريخ 21 فروردين ماه, از پيش معلوم بوده است و تشكيل دادگاه صرفا براى حفظ ظاهر صورت پذيرفته, چرا كه قبلا ديپلمات هاى انگليسى به مإموران سياسى جمهورى اسلامى ايران, حكمى را كه ظاهرا دادگاه صادر كرد, در مذاكراتشان بيان كرده بودند.
3ـ اعلام حكم از سوى قاضى دادگاه, در حالى انجام مى شود كه منافقين و سلطنت طلب ها ـ با اجازه نيروهاى امنيتى آلمان ـ در بيرون و درون دادگاه ميكونوس اجتماع كرده بودند و در حال قرائت حكم, بسان ميتينگ سياسى, با كف زدن هاى ممتد, مفاد آن تإييد مى شود. و بلافاصله پس از اعلام حكم فرمايشى, ضدانقلابيون با صدور بيانيه هايى ضمن اظهار شادمانى, رإى دادگاه را حاصل تلاش هاى مستمر خود خواندند و با عنوان پيروزى از آن ياد مى كنند.
4ـ قبلا واسطه هاى غربى, پيشنهاد معامله سياسى بر سر اين حكم, به ايران داده بودند و گفته بودند در قبال كمك در آزادى ((رون آراد)) ـ خلبان اسرائيلى كه مدعى اند در لبنان اسير است ـ, پرونده دادگاه ميكونوس مختومه اعلام خواهد شد.
در ضمن اين ادله, نشانگر كذب بودن ادعاى استقلال قوه قضائيه آلمان نيز هست.

انگيزه صدور رإى
در پى پيروزى نتانياهو در انتخابات پارلمانى اسرائيل و مخالفت علنى وى با طرح به اصطلاح ((زمين در مقابل صلح)) و در دستور كار قرار دادن گسترش شهرك سازى و اخراج فلسطينيان از سرزمين هاى اشغالى, حقانيت مواضع جمهورى اسلامى ايران براى كشورهاى عربى ـ اسلامى, بيش از پيش روشن شد تا جايى كه رئيس دولت به اصطلاح خودگردان غزه (عرفات) در ملاقات با رئيس جمهور كشورمان, در پاكستان, از آينده نگرى جمهورى اسلامى و درستى مواضع آن در قبال اسرائيل تقدير كرد و اتحاديه عرب در آخرين نشست خود, با نزديكى رابطه با ايران و ضرورت تحريم رابطه با اسرائيل تإكيد كرد و اعضاى شوراى امنيت سازمان ملل متحد نيز دوبار به اتفاق آرا, رإى به محكوميت اسرائيل دادند ـ كه البته در هر دو نوبت با وتوى آمريكا مواجه شد ـ و سرانجام سخنگوى وزارت امور خارجه آلمان, در پى ملاقات هيإت فلسطينى با ((مادلين آلبرايت)) وزير امورخارجه آمريكا, تصريح كرد كه مذاكرات صلح به بن بست رسيده است; يعنى پنج سال تلاش آمريكا جهت به سازش كشاندن اعراب به شكست انجاميد و اين همه در حالى بود كه سران كشورهاى اسلامى ـ با وجود ممانعت و توصيه آمريكا به عدم شركت ـ بر حضور خود در اجلاسيه تهران, در سال جارى, تإكيد كردند كه موفقيت بزرگى براى دولت اسلامى به شمار مى رفت.
بنابراين رژيم صهيونيستى در افكار عمومى جهان محكوم تر از پيش و به كلى منزوى شده بود و آمريكا نيز كه پيش تر در تحريم اقتصادى جمهورى اسلامى موفقيتى كسب نكرده بود, به دنبال وتوى دوباره محكوميت اسرائيل در شوراى امنيت, در موضع انفعالى و انزوا قرار گرفته بود, در چنين موقعيتى مى بايست دستاويزى فراهم آورند تا مدتى موج تبليغاتى را به سوى ديگرى هدايت كنند, و از فشار متراكم سياسى بر اسرائيل بكاهند, لذا با كمك عوامل صهيونيستى در داخل آلمان ـ مانند حزب سبز ـ و به علت بى كفايتى دولت مردان برلين, سناريوى دادگاه ميكونوس روى صحنه رفت و با فضاحت تمام به نمايش درآمد, و در پى آن, ((نيكولاس برنز)), سخنگوى وزارت امور خارجه آمريكا, اعلام كرد كه ايالات متحده از تصميم آلمان تمجيد مى كند و افزود: ((تصميم دادگاه آلمان تإييدى است بر اين موضع دولت آمريكا كه كشورهاى اروپايى بايد در منزوى ساختن ايران به ايالات متحده بپيوندند.))
بارى متإسفانه اروپا, در اين ماجرا, نشان داد كه هنوز به رشد سياسى نرسيده و همچنان محتاج قيمومت آمريكا و اسرائيل است و صدراعظم آلمان ثابت كرد كه از توانايى اداره كشور بزرگى چون آلمان و حفظ منافع كشورش در برابر فتنه انگيزى گروه هاى وابسته به آمريكا و اسرائيل عاجز است.
اما مسوولان سياسى كشور ما نيز در رابطه با آلمان از موضع حكمت و مصلحت عمل نكرده اند, زيرا بدون هيچ التزام و ضرورتى و از روى حسن نيت در آزادى گروگان هاى غربى در لبنان كمك نمودند اما آنها در راه نجات گروگان هاى اسير ايران در اسرائيل همكارى نكردند!
دو جاسوس آلمانى از جمله شيمكوس را كه به اعدام محكوم شده بود, بدون هيچ تضمينى آزاد كردند و حدود سه ماه پيش كه قاضى دادگاه ياد شده كيفرخواستى را بر ضد مسوولان عالى رتبه كشور اسلامى, اعلام كرد و سيل خشم و خروش مردمى در مقابله با آن برخاست, متإسفانه اقدام موثرى به عمل نياوردند و در فريب دروغ هاى هلموت كهل, صدراعظم آلمان, گرفتار شدند.
اكنون نيز گرچه مقابله به مثل در رابطه با فراخوانى سفير و اخراج چهار ديپلمات مآب آلمانى لازم بود ولى بايد سريعا پرونده آلمان درباره مجهز ساختن رژيم بعثى, به سلاح هاى مرگبار شيميايى و ميكروبى و سيستم موشكى اسكاد ـ ب و… به جريان افتد و رسما صدر اعظم, وزير اقتصاد و وزير دفاع آنان كه ـ به اعتراف مطبوعات آلمان چون اشپيگل ـ كاملا در جريان جزئيات امر بوده و به دستور آنها اين اقدام ها صورت گرفته است, محاكمه شوند و در روابط اقتصادى با آلمان نيز جدا تجديد نظر شود, حتى اگر اين مشكل رخ نمى داد باز هم بزرگ ترين شريك تجارى قرار دادن آلمان از آينده نگرى و مصلحت نظام به دور بود و سرانجام بايد به خاطر داشت كه سياست هاى واكنشى در شإن ام القراى جهان اسلام نيست.
والسلام على من اتبع الهدى
پاورقي ها:

ازدواج و تشكيل خانواده, پيمانى مقدس و الهى است كه بين زن و شوهر و بر اساس فطرت خدايى و امر خداوند متعال صورت مى گيرد. هر چند در امر ازدواج و تشكيل خانواده نيازهاى جنسى و عاطفى و روانى دخالت دارند, ولى ازدواج نوعى تكامل روانى و رسيدن به تماميت شخصيت است. يعنى همان طور كه ما در تعريف شخصيت مى گوييم كه شخصيت كل صفات و خصوصيات فرد است; در واقع يكى از آن صفات و خصوصيات مهم, ازدواج است. بهترين تعبير از ازدواج را خداوند متعال در قرآن كريم, سوره روم, آيه 20 بيان فرموده است: ((و من آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجا لتسكنوا اليها و جعل بينكم موده و رحمه ان فى ذلك لايات لقوم يتفكرون; و از نشانه هاى او اين كه همسرانى از جنس خودتان براى شما آفريد تا در كنار آنان آرامش بيابيد, و در ميانتان مودت و رحمت قرار داد, در اين نشانه هايى است براى گروهى كه تفكر مى كنند!))
زندگى مشترك در آغاز غالبا از ميل جنسى ريشه مى گيرد, ولى در اين حد متوقف نمى شود و به تدريج به نوعى همبستگى عميق روحى و عاطفى, اقتصادى و اجتماعى ميان آن دو منتهى مى شود كه از آن به پيوند همسرى يا زناشويى تعبير مى شود.
بنابراين, به دنبال احساس تمايل قلبى زن و مرد براى ايجاد پيوند ميان خود است كه پيمان همسرى يا عقد ازدواج بسته مى شود.
اين پيمان در زندگى انسان از اهميت خاصى برخوردار است, زيرا موجوديت دو انسان را از جهات بسيار به هم مى پيوندد و نخستين محيط زندگى نوزاد انسانى را بنيان مى نهد و از اين راه بر جسم و جان و انديشه و عمل آينده او اثر مى گذارد. به همين جهت, پيمان ازدواج ميان ملل مختلف امرى مقدس شمرده مى شود و در نظام هاى حقوقى مختلف به آن توجه خاصى شده است.
اسلام نيز در نظام اجتماعى خود براى مسإله ازدواج اهميت فراوان و خاصى قائل شده است. در آيات قرآن و سخنان پيامبر اكرم(ص) و پيشوايان معصوم(ع) به تشويق هاى وافر آنان درباره ازدواج برمى خوريم, به حدى كه بنيان نهادن خانواده, از هر بنيان گذارى ديگر در پيشگاه خداوند محبوب تر شناخته شده است, زيرا ازدواج و تشكيل خانواده, پيمانى مقدس و ملكوتى است كه جلو بى بند و بارى و هرج و مرج طلبى ها و هم چنين آشفتگى هاى جنسى را مى گيرد و پسران و دختران جوان را وا مى دارد كه در چهارچوب قاعده و رعايت اصول و ضوابطى تن به حيات اجتماعى دهند و موجبات حفظ نسل شناخته شده و تربيت و سرپرستى آنها را از اين طريق فراهم آوردند و از پيدايش نسلى ناهنجار كه بار سرپرستى احدى بر دوششان نيست, جلوگيرى به عمل آورد. تشكيل خانواده مايه سكون و آرامش است, در بين نسلى كه بحران غرائز آنها را به اضطراب و نابسامانى دعوت مى كند و اين سكون خود موجب روابط پايدار و انديشيده است و از درگيرىها و اختلافات جلوگيرى مى كند. خانواده موجب پديد آمدن دوستى هاى پرشور و مودت و صفاى بى نظير, دوستى هاى خالص و صميمانه و بالاخره عشق است كه خود در پاك نگه داشتن محيط و جلوگيرى از درگيرىها نقش فوق العاده دارد.
اصولا ازدواج اين وظيفه را عهده دار است كه بين دو نفر كه هيچ گونه رابطه اى ندارند, انس و الفتى ايجاد كند كه يار و غمخوار همديگر گردند. در قبال رنج ها و مشقت ها از يكديگر حمايت نمايند, حيات خود را بر اساس ضوابط استوار نظام دهند و به كمك همديگر, موجبات رشد خود و اجتماع را فراهم آورند. زناشويى, ازدواج دو شخصيت است, با حفظ نسبى استقلال هر يك از زن و شوهر براى همكارى متقابل, نه انحلال يك شخصيت براى تكميل خواسته هاى ديگرى!
زناشويى بايد بر اساس محبت, همكارى, همدردى, تفاهم, تكميل, گذشت, فداكارى متقابل و زندگى مشترك زن و شوهر استوار باشد. مفهوم زناشويى با توجه به حفظ نسبى استقلال شخصيت زن و مرد و فراهم ساختن و امكان رشد و تعالى بعدى و ارضاى نيازمندىهاى مشروع و متقابل هر يك از آنها تكوين يافته است. دور شدن از اين مفهوم و عدم توجه به هدف اساسى زناشويى متناسب با شرايط و مقتضيات زندگى اجتماعى, سبب فراوانى زناشويى هاى سست و نابسامان و طلاق مى شود.
زناشويى را نبايد به هيچ وجه به منظور دستگيرى و ترحم به فردى انجام داد. چه ترحم, نه هدف و نه ضامن دوام زناشويى است, زيرا نمى توان پيش بينى كرد كه حس ترحم تا چه مدت مى تواند ادامه يابد و جايگزين ساير عواطف و سبب تسكين نيازمندىهاى ديگر حيات زناشويى گردد. ممكن است چنين زناشويى هايى با موفقيت نيز توإم باشند, ولى اين استثناها نمى توانند ملاك كلى در اين مورد باشند. زناشويى نبايد به منظور اداى دين و كفاره گناهان و يا رفع كدورت و شرمندگى باشد و چنين مقاصدى مانند احساس ترحم و ميل به دستگيرى نمى تواند غايت اساسى و ضامن دوام زناشويى بشود.
زناشويى نبايد مساوى با انتخاب نوكر و يا كلفتى مهربان و دلسوز باشد. اگرچه وجود همسرى متناسب و پرمحبت در امور داخلى به فرد مدد مى رساند, ليكن به زناشويى نمى توان تنها با چنين ديدى نگريست. هيچ زن باشخصيتى حاضر نيست كه تنها آشپز يا كلفت همسر خود باشد. توجه به احساسات و تمايلات و اغراض يك طرفه و خود پرستانه موجب بروز اختلالات عميق در زندگى خانوادگى خواهد بود.
زناشويى هايى كه فقط بر مبناى احساسات سطحى و زودگذر بنا نهاده شده باشند و پيش از بلوغ روانى براى ازدواج و عدم بلوغ شخصيتى پدران و مادران براى درك مسووليت عميق پرورش صحيح فرزند انجام گيرد, موجب اثرهاى ناگوارى بر فرزندان و موجب تظاهرات گوناگون روانى و سرشكستگى اجتماعى مى گردد.
به طور كلى, ازدواجى كه براى تفنن و ارضاى هوس انجام گيرد, يا به خاطر روابط جنسى, رسيدن به مال و ثروت و زيبايى و يا رسيدن به مددكار در انجام كارها, فخرفروشى و خودنمايى و طلب آرزو در سايه وصلت با فردى از طبقه بالاتر, فراغ از رنج خدمات زندگى و انداختن بار آن به دوش همسر كه نوعى استثمار است, ترحم و لطف به فردى كه بى پناه است و فريب دادن براى ارضاى هوس انجام گيرد, نمى تواند با موفقيت توإم گردد و با شكست روبه رو مى شود.
از رسول خدا(ص) نقل شده كه فرمودند: ((كسى كه زنى را تزويج مى كند و از اين كار منظورى به جز جمال او ندارد, چيزى كه خشنودش كند, از او نخواهد ديد و كسى كه زن را به خاطر مالش تزويج كند, (يعنى اگر مال نداشت هرگز با او ازدواج نمى كرد) خداى تعالى او را به خودش واگذار مى كند.))

اهداف ازدواج
ازدواج اهداف و انگيزه هاى مختلفى دارد و نيازها و اهداف بسيارى را تإمين مى كند. مهمترين اهدافى كه در ازدواج دنبال مى شود, عبارت اند از:

1ـ رسيدن به سكون و آرامش
ازدواج, نقش مهمى در ايجاد سكون و آرامش درونى دارد, زيرا ازدواج نوعى نياز فطرى است, به همين جهت افراد مجرد آرامش كامل روحى و روانى ندارند و در آنها هميشه يك نوع كشمكش درونى وجود دارد, ولى ازدواج نيازهاى عاطفى افراد را برآورده مى كند و كشمكش درونى را از بين برده و ميل و انگيزه زندگى را در آنها قوى مى نمايد, زيرا فردى كه ازدواج كرده, مى داند كه كسى او را از صميم دل دوست دارد و منتظر و نيازمند او مى باشد. اين احساس, تلاش و كوشش او را در زندگى چند برابر مى كند و زمانى كه بعد از تلاش و كوشش و خستگى به هم مى رسند و با روى خوش با يكديگر برخورد مى كنند, خستگى ها از ياد مى روند و جاى خود را به سكون و آرامش مى دهند.
انسان دوست دارد كه همه او را دوست داشته باشند و به او احترام بگذارند و همين طور او هم سعى مى كند همه را دوست داشته باشد و به همه احترام مى گذارد, ولى در اين بين انسان فطرتا نيازمند اين است كه يك شخص خاص بيشتر از همه او را دوست داشته باشد و بيشتر از همه به او مهر و محبت كند و همين طور مى خواهد كه شخصى را بيشتر از همه دوست بدارد و بيشتر از همه به او مهر و محبت كند و اين نياز در ازدواج برآورده مى شود. به عبارت ديگر, همه ما احتياج به احساس گرمى عاطفى داريم و مايل هستيم كه به شخص ديگرى متعلق باشيم و نوعى از خوشى را در ازدواج جستجو مى كنيم كه اغلب بر مبناى احساسات ما نسبت به منزل و خانواده در كودكى بنا نهاده شده است. با تإسيس منزل شخصى, معمولا قوس تكاملى فرد كامل مى گردد. در شكل جديد زندگى, فرد گم كرده خود را كه احساس استقلال است, در مى يابد و احساس بهترى خواهد داشت. احساس نياز به شركت و سهيم شدن فردى در علائق, آرزوها, اميدها و ناكامى ها بايد با اهميت تلقى شود. در زندگى پيچيده امروز يافتن رفيقى مهربان كه فرد بتواند تمام مسائل خويش را با او مطرح سازد و توقع تفاهم و دلسوزى از او داشته باشد و به طور كلى فرد را با تمام نقاط ضعف و مصايبش بپذيرد, بيش از هر زمان ديگر حس مى شود.

2ـ شكوفايى عواطف و احساسات
يكى ديگر از ثمره هاى پر بار ازدواج, شكوفايى عواطف مى باشد. در سايه اين پيمان مقدس و ملكوتى, عواطف پاكى كه در وجود زن و مرد نهفته است, شكفته مى شود, و شكوفه باز مى كند. در سايه شكوفايى اين عواطف پاك است كه مشكلات زندگى يك به يك آسان مى گردند و افراد مسائل زندگى را تحمل مى كنند و به همديگر ايثار و محبت مى كنند و اگر قصورى هم داشته باشند, گذشت مى كنند. اين شكوفايى عواطف, هم چنين باعث مى شود كه افراد به اولاد خود عشق و محبت داشته باشند و با حوصله و صبر شب ها بيدار بمانند و سختى هاى فراوان بكشند, تا اولاد خود را بزرگ كنند و آنها را خوب تربيت كرده و به جامعه تحويل بدهند.

3ـ تإمين نيازهاى جنسى
انسان داراى مجموعه اى از نيازها و غرايز است كه عدم ارضا و يا نقص در ارضاى هر كدام از اين غرايز ايجاد تزلزل در شخصيت را موجب مى گردد. يكى از نيرومندترين غرايز انسان, غريزه جنسى است كه بر اثر ازدواج تإمين اين نياز در مسير طبيعى و سالم قرار مى گيرد و زن و مرد را از انحراف و گناه مصون مى دارد. بنابراين, تنها وسيله طبيعى و مشروع ارضاى اين غريزه, ازدواج و تشكيل خانواده است.
شايد به همين علت است كه رسول خدا(ص) مى فرمايد: ((هر كس كه ازدواج كند, نصف دينش را حفظ كرده است.)) و يا ((هر كس كه مى خواهد پاك و پاكيزه خدا را ملاقات كند, بايد ازدواج كند)).
ضرورت تإمين نياز جنسى تنها از بعد مادى و جسمانى نبايد مطرح شود, بلكه در نتيجه تإمين اين نياز جسمانى, فرد از لحاظ روانى, ذهنى و اخلاقى نيز به آرامش مى رسد. بنابراين, فرد پس از ازدواج مى تواند اين غريزه مهم حياتى را با شيوه اى مطلوب و معقول و اجتماع پسند ارضا كند و در سايه آن به آرامش دست يابد.

4ـ حفظ نوع و نسب
يكى ديگر از اهداف ازدواج, حفظ نوع و نسب است. نسل بشر, با ازدواج حفظ و استمرار پيدا مى كند. البته نه تنها حفظ فيزيكى بدن, بلكه حفظ و استمرار پيوند عاطفى و روانى بشر نيز در ازدواج صورت مى گيرد, و ديگرى, حفظ نسب مى باشد. اگر ازدواج صورت نگيرد, نسب افراد از بين مى رود و مشكلات عظيمى ايجاد مى شود كه نمونه آنها مشكلات فراوانى است كه كودكان بى پدر و مادر براى جامعه, خانواده و زنى كه آن بچه را به دنيا آورده, در غرب ايجاد كرده است. كلا انتساب به والدين و اجداد, موجب آرامش دل و كرامت انسانى است.

5ـ جلوگيرى از انحرافات اخلاقى و بيمارىها
جلوگيرى از انحرافات اخلاقى و بيمارىهاى مختلف جسمى و روانى يكى ديگر از ثمرات خيلى مهم ازدواج است. تحقيقات نشان مى دهد كه ميزان بزهكارى, در ميان افراد مجرد, چندين برابر افراد متإهل مى باشد. اين ميزان در جوامع مختلف تا هشت و يا نه برابر هم مى رسد. انحرافات جنسى, مصرف مشروبات الكلى, اعتياد به مواد مخدر, مصرف دخانيات, قتل, دزدى, انحرافات سياسى و حتى تصادفات رانندگى, در ميان افراد مجرد چندين برابر افراد متإهل مى باشد. هم چنين, انواع بيمارىهاى جنسى; مانند: سيفليس, سوزاك, ايدز و غير آنها و بيمارىهاى روانى; مانند: افسردگى, اضطراب, اسكبز و فرنيا و غيره, در افراد مجرد, خيلى بيشتر از افراد متإهل است.

6ـ رسيدن به تماميت شخصيت و تكميل و تكامل
ازدواج كردن, همان طورى كه اشاره شد, نوعى تكامل روانى و عاطفى است كه شخصيت انسان را كامل مى كند. مى توان چنين بيان نمود كه, شخصى كه ازدواج نكرده, هنوز به آن اندازه از رشد و تكامل روانى نرسيده است و شخصيت او تكميل نشده است, ولى ازدواج و تشكيل خانواده شخصيت او را تكميل مى كند, زيرا هيچ انسانى به تنهايى كامل نيست, به همين جهت پيوسته در جهت جبران نقص و كمبود خويش تلاش مى كند. دختران و پسران جوان پس از دوران بلوغ و جوانى ضمن آن كه درصدد رسيدن به استقلال فكرى هستند, براى جبران نواقص خود و تإمين نيازهاى بى شمار خويش, به سوى ازدواج سوق داده مى شوند و با گزينش همسرى شايسته موجبات رشد و تكامل خويش را فراهم مى كنند. هنگامى كه فرد در كانون يك زندگى مشترك قرار مى گيرد, در سايه انس و الفت و محبت و روابط نزديك و صميمانه, بيشتر احساس مسووليت مى كند, استقلال مى يابد, زندگى خويش را هدف دار مى كند و از ثمرات كسب و كار و تلاش خود در واحد خانواده نو بنياد خويش بهره مى گيرد.
در زندگى زناشويى, زن و مرد از تشويق ها, حمايت ها رهنمودها و كمك هاى يكديگر بهره مند مى گردند و در برخورد با مسائل و مشكلات زندگى, از تعاون و همكارىهاى همسر خويش استمداد مى جويند. به همين دليل برخوردارى از وجود همسرى مومن و شايسته, يكى از بزرگترين نعمت هاى الهى است كه براى دنيا و آخرت انسان سودمند خواهد بود.
در سايه ازدواج و پيوند زناشويى, زن و شوهر گمان مى كنند فردى كامل شده اند, دختر وارد دنياى زنان و مادران مى شود و پسران وارد دنياى مردان و پدران. اين امر, به ويژه در زمانى شكل مى گيرد كه پيوند زناشويى با معنويتى همراه بوده باشد و زن و شوهر در سايه آن احساس مى كنند سكونى يافته و به خدا نزديك تر شده اند. چنين حالتى كه منتهاى مقصد و هدف است, آدمى بر اثر آن خود را تحت نظام الهى مى يابد.

7ـ تعاون و همكارى
در سايه ازدواج, روحيه تعاون و همكارى به اوج مى رسد, در اين پيوند, زن و شوهر دست به دست هم مى دهند و مشكلات را از سر راه برمى دارند. بچه ها را تربيت و بزرگ مى كنند. و مشكلاتى كه در تنهايى و مجرد بودن, احتمالا تا آخر عمر حل نمى شدند و يا لااقل چندين سال طول مى كشيد, از سر راه تكامل فرد كنار گذاشته مى شود.
در ازدواج چون دو نفر هدف مشتركى دارند, بنابراين دست به دست هم داده, راحت تر موانع را كنار مى گذارند و به همديگر عشق و علاقه مى ورزند. در سايه اين عشق و محبت و علاقه, هر كس در جاى خود مى كوشد كه مانع و مشكلات را از سر راه زندگى خود كنار گذارد و زندگى را هر چه بيشتر شيرين كند.

8 ـ پاسخ به نداى فطرت
همان طور كه اشاره شد, ازدواج پيمان مقدسى است كه بر اساس فطرت خدايى و امر خداوند متعال صورت مى گيرد و در حقيقت پاسخى درست و شرعى است كه به نداى فطرت و غريزه داده مى شود. خداوند متعال انسان را آفريد و براى وصول به آرامش و تداوم و بقاى نسل و نوع بشر, غريزه جنسى را در اندرون وجودش قرار داده و هدف از آن, رحمت و مودت, آرامش و آسايش, مهر و محبت, گذشت و فداكارى, شكوفايى عواطف, سلامت روان و جسم, سلامت اجتماع و جامعه و هم چنين بقاى نوع مى باشد. از آنچه گفته شد, فلسفه توصيه و تإكيد اسلام بر اين پيوند مقدس و بزرگداشت و اهميت آن روشن مى شود تا آن جا كه ازدواج به مثابه احراز نيمى از دين معرفى شده و دين دارى را بدون آن ناقص دانسته اند.

پاورقي ها:منابع : 1 ) قرآن مجيد. 2 ) فرض الله قلى زاده, ازدواج پيوندى مقدس (زير چاپ). 3 ) فرض الله قلى زاده, عوامل موثر در بهداشت روانى كودكان (زيرچاپ). 4 ) سيد ابوالقاسم حسينى, اصول بهداشت روانى, نشر دانشگاه مشهد, چاپ دوم, مشهد, 1363. 5 ) جمعى از نويسندگان, آموزش جوانان در آستانه ازدواج, نشر انجمن اوليا و مربيان, چاپ دوم, 1374. 6 ) مهدى كى نيا, مبانى جرم شناسى, نشر دانشگاه تهران, چاپ سوم, تهران, 1370. 7 ) بهداشت ازدواج از نظر اسلام, نشر گلى, چاپ يازدهم, 1369. 8 ) على قائمى, نظام حيات خانواده در اسلام, نشر انجمن و اوليا مربيان, چاپ چهارم. 9 ) احمد بهشتى , اسلام و تربيت كودك, نشر سازمان تبليغات اسلامى, چاپ اول, 1370. 10 ) بهشتى, باهنر, گلزاده غفورى, شناخت اسلام, دفتر نشر فرهنگ اسلامى, چاپ هشتم, 1371. 11 ) حضرت امام خمينى(ره), تحرير الوسيله , ترجمه سيد محمد باقر موسوى همدانى, نشر دارالعلم, قم, چاپ اول, 1370. 12 ) مجيد رشيد پور, تعادل و استحكام خانواده, نشر اطلاعات, چاپ اول, 1373.

حكومت و وظايف آن
نظام ادارى و اجرايى را بايد سازمان دولت و حكومت دانست كه در راستاى فلسفه وجودى خود و تإمين انتظارات ملت از آن شكل مى گيرد. در واقع اين سازمان روش و ابزارى است كه از طريق آن دولت و حكومت, هم خود را اداره مى كند و هم كشور را, و نيز به وسيله آن نيازهاى مادى و معنوى حال و آينده ملت را تإمين مى نمايد.
دولت و حكومت نيز تجلى اراده ملت است كه به خود سازمان مى دهد و اين سازماندهى سياسى را به نمايش مى گذارد. بنابراين, حكومت و دولت يا به عبارتى سازمان سياسى ملت و كشور از طرف ملت مإموريت ها و وظايفى به عهده دارد كه اجمالا به شرح زير است:
1ـ برقرارى نظم, امنيت, عدالت اجتماعى و تنظيم روابط مسالمت آميز بين آحاد ملت, از طريق ايجاد نهادهاى امنيتى, انتظامى, قضايى, بازرسى و…;
2ـ تنظيم روابط ملت با ملل ديگر, از طريق ايجاد نهادهايى چون وزارت خارجه, نهادهاى تجارى و اقتصادى و فرهنگى بين المللى;
3ـ تإمين امنيت ملت در مقابل تهديدات ساير ملل مجاور و غير مجاور, از طريق ايجاد نهادهاى دفاعى و ارتش;
4ـ اداره امور سرزمين و تنظيم رابطه مسالمتآميز دولت و حكومت با ملت و مراقبت بر تإمين رضايت ملت از دولت, از طريق نهادهاى سياسى چون وزارت كشور;
5ـ تربيت تخصصى و اجتماعى و اخلاقى آحاد ملت, به ويژه نسل آينده و ارتقاى دائمى سطح آگاهى هاى عمومى و تخصصى ملت و تكامل فكرى, علمى, بينشى, مهارتى و اخلاقى آن, از طريق وزارتخانه ها و نهادهاى آموزشى, علمى و رسانه اى;
6ـ پاسدارى از هويت ملى و عقيدتى, ميراث فرهنگى و تمدن ملت و تقويت و بسط آن, از طريق نهادهاى فرهنگى و دينى;
7ـ ترتيب تإمين نيازهاى مادى و معنوى; از قبيل غذا, پوشاك, مسكن, ارتباط, سفر, خدمات سير و سياحت, بهداشت و درمان, صنعت, اشتغال, محيط زيست, سكونت گاه و غير آنها, از طريق تإسيس وزارتخانه ها و نهادهاى تخصصى مربوط.
انجام مإموريت هاى مزبور يا مإموريت هاى خرد و كلان ديگر كه ممكن است بر اساس نيازهاى ملت مطرح شود در گرو ايجاد سازمان هاى ادارى متناسب با آن مى باشد كه دولت را در ايفاى وظايفى كه نسبت به ملت دارد كمك و مساعدت مى نمايد.
علاوه بر سازمان هاى مزبور كه انجام وظايف دولت نسبت به ملت و كشور را به عهده دارند, سازمان هاى ديگرى نيز در مجموعه دولت و حكومت وجود دارند كه ظاهرا مسووليتى نسبت به ملت ندارند و رابطه آنها با ملت غير مستقيم است. اين سازمان ها در واقع دولت و حكومت را سازماندهى و تجهيز مى كنند. اين سازمان ها ساختار دولت و ابعاد آن و نحوه عمل و فرآيندها و رويه هاى حاكم بر رفتار سازمان هاى دولت را مشخص مى نمايند. و در مجموعه حكومت و دولت نقش محورى دارند. اين سازمان ها عبارتند از سازمان برنامه و بودجه, سازمان امور ادارى و استخدامى, وزارت دارايى و…

كيفيت ارتباط دولت و ملت
نكته اى كه در اين بحث كلى نبايد مورد غفلت قرار گيرد اين است كه كيفيت ارتباط دولت و ملت چگونه است, و چه نهادهايى باعث ارتباط آن دو مى شوند؟ در اين جا نقش نهادها و مكانيزم هاى تجلى اراده سياسى ملت قابل توجه است. در فرآيند ارتباط ملت با دولت و حكومت دو مجموعه به ايفاى نقش مى پردازند.
ابتدا مجموعه نيروهاى سياسى جامعه در قالب احزاب, گروه ها, تشكل ها, انجمن ها, شوراها و نظاير آن هستند كه به صورت كانون هاى ابراز تمايلات سياسى و خواست هاى ملت عمل نموده و متقابلا به خواست ها و تمايلات مزبور جهت داده و ابعاد تازه اى به آن مى بخشند.
سپس مجموعه نيروها و نهادهاى رسمى قانون گذارى و سياست گذارى هستند كه رفتار و اعمال دولت و حكومت (نهادهاى اجرايى, قضايى, دفاعى و…) را كنترل و نظارت نموده و يا آن را جهت داده و هدايت مى نمايند. ملت براى اعمال نظريات, خواست ها و تمايلات خود مى تواند به روش هاى مختلف عمل كند. يكى از اين روش ها مجالس قانون گذارى است كه از طريق انتخاب وكلايى, امر نظارت بر رفتار دولت و سياست گذارى در امور كشور را انجام مى دهد. روش ديگر ممكن است دخالت مستقيم ملت باشد و آن اين كه رإسا زعماى حكومت و دولتمردان سطح ملى و يا محلى را انتخاب نمايد. روش ديگر ممكن است تركيبى از اين ها باشد كه در هر صورت بيانگر نقش اساسى و بنيادين ملت در ايجاد سازمان سياسى خود و كنترل و هدايت آن مى باشد.
با اين بحث مقدماتى اين نتيجه حاصل مىآيد كه ملت, دولت را براى انجام امور مربوط به خود و كشور به وجود مىآورد و دولت نيز براى انجام اين وظايف دو دسته سازمان تإسيس مى كند; يك دسته سازمان هاى محورى است كه مسوول سازمان دادن و اداره سازمان ها و تشكيلات دولت هستند و دسته دوم سازمان هايى هستند كه مستقيما مإمور پاسخ گويى به نيازهاى ملت مى باشند (نيازهاى معنوى, مادى, دفاعى, قضايى, امنيتى و…).
بديهى است كه دولت بايد سازمان خود را طورى طراحى نمايد كه به انجام اين مإموريت مهم توانا باشد و دولت را در انجام تعهداتش نسبت به ملت يارى نمايد.
درباره ايران قبل از انقلاب اسلامى (و برخى از كشورهاى جهان سوم), متإسفانه سازمان دولت قادر به انجام وظايف خود نبوده و از همه مهم تر اين كه دولت از موضع فلسفه وجودى خود به ملت نگاه نمى كرد, بلكه به جاى خدمت گذارى به ملت, به عنوان يك قوه حاكم بر آن, فرمانروايى نموده و از ملت انتظار اطاعت بى چون و چرا را داشت. اين مشكل از اين جا ناشى شده است كه فرهنگ سياسى اين جوامع يا ريشه در فرهنگ سياسى ادوار استبدادى حكومت هاى بومى دارد و يا اين كه محصول ادبيات سياسى دوران استعمار قديم و جديد مى باشدو به عبارتى دولت ها به مفهوم واقعى آن, سازمان سياسى شكل يافته بر اساس اراده سياسى ملت نيستند و بيشتر تحميلى به نظر مىآيند.
دولت و حكومت در ايران قبل از انقلاب اسلامى نيز چنين طبيعتى داشته است و منهاى تجربه ناموفق دوره مشروطيت, ملت ايران براى اولين بار در تاريخ سياسى خود, در پى انقلاب اسلامى توانست به مفهوم واقعى خود سازمان سياسى پيدا نمايد و دولت و حكومت تشكيل بدهد كه بر پايه اراده ملت رفتار خود را شكل داده و تعهداتش را نسبت به آن ايفا نمايد.
طبيعى است كه سازمان دولت و اصول حاكم بر شكل گيرى آن بايد با گذشته تفاوت كند و سازماندهى جديدى لازم است تا بتواند اهداف حكومت كه همان خواست ها و نيازهاى ملت بوده و در قانون اساسى متبلور شده است را تحقق ببخشد.
اين امر از همان ابتدا مد نظر بوده و لزوم تجديد نظر در سازمان سنتى دولت گذشته احساس شده است و پس از پيروزى انقلاب اسلامى گاه و بى گاه به اين مسإله توجه گرديده است, ولى به نظر مى رسد تلاش هاى به عمل آمده ناكافى و يا ناقص بوده به نحوى كه نتوانسته است به دگرگونى سازمان دولت و انطباق آن با مقتضيات حكومت و دولت جديد و انقلابى بينجامد. از اين رو به بروز مسائل جديد و پيچيده تر شدن فرآيندها و مكانيزم هاى عمل كننده در سازمان دولت كمك نموده است.
بقاى برخى معضلات اقتصادى, اجتماعى, فرهنگى و ادارى در جامعه ايران پس از انقلاب اسلامى نياز به تحليل و بررسى عالمانه و محققانه دارد, ولى در هر صورت آنچه را كه نمى توان در هر تحليلى ناديده گرفت, نقش سازمان دولت به عنوان مسوول كلى امور جامعه است كه بقاى معضلات مزبور خود شاخصى براى ارزيابى توانايى اين سازمان در ايفاى تعهداتش نسبت به ملت محسوب مى شود, يعنى با علم به اين مسإله كه متغيرهاى درون كشورى و برون كشورى و حتى تاريخى در كاركردهاى جداگانه يا هماهنگ, باعث پيدايش و بقاى معضلات گوناگون در جامعه مى شوند, نمى توان دولت و سازمان دولت را در اين مسإله تبرئه نمود و آن را در اين امر غير مسوول شناخت بلكه بر عكس, دولت بايد خود را مورد سوال قرار دهد كه تا چه اندازه قابليت, انعطاف, آمادگى و توانايى اداره جامعه و برطرف كردن مسائل آن را دارد, و اگر چنين توانايى وجود نداشته است اشكال كار در كجاست ؟ و چه كاستى هايى در سازمان دولت وجود دارد؟ و اساسا چه نوع سازمانى براى دولت در كشور ايران كه متناسب با مقتضيات انقلاب اسلامى و اراده و خواست ملت باشد مورد نياز است؟
تجربه نشان داده است كه سازمان كنونى نتوانسته و نمى تواند پاسخ گوى ايفاى تعهدات دولت نسبت به ملت و انقلاب اسلامى باشد و نياز به دگرگونى اساسى و سازماندهى جديد احساس مى شود.

ويژگى هاى سازمان فعلى دولت
ـ از ويژگى هاى اصلى سازمان كنونى اين است كه :
1ـ هنوز عميقا به اين باور نرسيده است كه بايد خدمتگزار ملت باشد و نه حاكم بر آن. على رغم اين كه اين مطلب بارها از سوى حضرت امام خمينى(ره) و رهبرى معظم انقلاب اسلامى و روساى محترم جمهور مورد تإكيد قرار گرفته است;
2ـ شديدا دچار تشريفات ادارى و بوروكراسى آزار دهنده و غير منطقى است كه متإسفانه دائما حيطه خود را گسترش مى دهد و ملت را در فشار جبر سازمانى گسترش يابنده گرفتار مى نمايد. اين وضعيت هم سرمايه هاى ملت و دولت را بى جهت هدر داده و هم نارضايتى عمومى را گسترش مى دهد كه در بلند مدت باعث بى اعتبارى نقش دولت نزد ملت و شكل گيرى اعتراض عليه آن مى شود;
3ـ كادرها و نيروهاى انسانى درون خود اعم از مديران, كارشناسان, متصديان و نيروهاى خدماتى را نيز آزار مى دهد و ضمن تبديل آنها به عوامل مكانيكى, باعث ايجاد رويارويى و تقابل بين آنها و مردم به عنوان ارباب رجوع مى گردد و اين نزاع ديرينه همچنان ادامه دارد و متإسفانه در اين ميان, طرفين مظلوم نزاع هر دو بازنده هستند در صورتى كه مقصر اصلى سازمان است!
4ـ سازمان دولت در نگرش, تصميم گيرى, سياست گذارى و اجرا به شدت تمركز گراست كه ريشه در سيستم سياسى و ادارى بسيط كشور دارد. هر چند سيستم سياسى تركيبى هم شايد چندان براى كشور ايران مناسب نباشد, ولى امكان طراحى الگويى ميانه و خروج سازمان دولت از تمركز گرايى غير منطقى وجود دارد. تمركز گرايى مزبور نتايج منفى زيادى دارد از جمله توليد بوروكراسى و تشريفات ادارى رايج در آن, تإخير در انجام امور, افزايش سقف هزينه هاى جارى دولت, بلا استفاده ماندن توانايى ساختار منطقه اى دولت در استان ها و شهرستان ها, جلوگيرى از روند توسعه اقتصادى, اجتماعى و فرهنگى, ضايع كردن منابع ملى و…;
5ـ نامتناسب بودن ساختار سازمان سياسى ـ ادارى دولت در پهنه كشور و عدم تبعيت الگوى تقسيمات كشورى از منطق علمى و نيازهاى ملى و منطقه اى;
6ـ ناتوانى سازمان دولت از به دوش كشيدن مسووليت هاى توسعه در كشور, به ويژه اين كه براى خروج از چرخه توسعه نيافتگى و دست يابى به موقعيت مناسب تر در جهان بايد تلاش هاى مضاعفى را انجام دهد.
7ـ برخوردارى از ساختارى دو گانه كه در يك سو وزارتخانه ها و دستگاه هاى سنتى با ساختار كهن گذشته قرار دارد و در سوى ديگر نهادهاى انقلابى كه در تعارض بين الگوپذيرى تحميلى از ساختارهاى كهن گذشته با فلسفه وجودى خود دچار نوعى سرگردانى هستند;
8ـ فقدان الگوى تقسيم كار سازمانى يكپارچه در دولت چه در سطح ملى و چه در سطح منطقه اى, كه به گسترش سازمان هاى تكرارى در يك امر ملى يا منطقه اى و افزايش سطح هزينه هاى ملى و نيز بروز نابسامانى ها در ايفاى تعهدات اجتماعى دولت نسبت به ملت منجر شده است. نظير بخش هاى مسكن, كشاورزى, خدمات شهرى, آموزش, خدمات اجتماعى, روابط خارجى, امور داخلى و… .
به هر صورت آنچه كه مشخص است اين است كه سازمان دولت نتوانسته است در حد انتظار از پس انجام تعهدات آن نسبت به ملت و اهداف انقلاب اسلامى برآيد و بى توجهى به آن و عدم دگرگونى در آن به ادامه ناتوانى دولت در حل مسائل كشور كمك خواهد كرد و به او اجازه نخواهد داد تا گام هاى موثرى در جهت توسعه ملى و پيشرفت سريع كشور بردارد. بنابراين لازم است رئيس جمهور آينده اين امر اساسى را سرلوحه كار خود قرار داده و ضمن پايان دادن به انتظار ديرينه ملت در جهت دگرگونى سيستم ادارى و اجرايى كشور, سازمان مناسبى را براى ايفاى تعهدات دولت طراحى و اجرا نمايد.
البته اين امر به يك عزم ملى نياز دارد كه در اين عزم ملى همگان بايد رئيس جمهور را مساعدت نمايند, در غير اين صورت اين اقدام ثمربخش نخواهد بود; يعنى رئيس جمهور براى انجام اين كار بزرگ نياز به همراهى و التفات رهبرى انقلاب اسلامى دارد و مجلس شوراى اسلامى و قوه قضائيه و كارشناسان سازمان دولت و اساتيد دانشگاه بايد رئيس جمهور را مدد رسانند.

راه حل ها
در مرحله اقدام, رئيس جمهور بايد موارد زير را مد نظر قرار دهد:
1ـ تحول را از دستگاه هاى محورى و سازمان دهنده دولت; يعنى سازمان برنامه و بودجه, سازمان امور ادارى و استخدامى كشور و وزارت اقتصاد و دارايى آغاز نمايد, تا نظام ناظر بر سازمان يابى مجموعه دولت در ابعاد مختلف ادارى, امور بودجه, برنامه ريزى, استخدام و كاربرى نيروى انسانى, مديريت, عمليات مالى دولتى, حسابدارى دولتى, اموال و غير آنها دگرگون و تسهيل گردد;
2ـ سيستم سياسى ادارى متمركز به نظام نيمه متمركز در جهت توزيع فضايى قدرت در كشور, همراه با پيش بينى تضمين هايى براى صيانت از وحدت ملى و سرزمينى تبديل شود, و الگوى سازمان يابى فضايى دولت براساس آن طراحى گردد به نحوى كه حصول به اهداف و نيازهاى سطح كشورى و مناطق مختلف عملى شود;
3ـ در سازمان دولت تقسيم كار به صورت يكپارچه و بر اساس اصل ((براى هر امر ملى فقط يك دستگاه مسوول)) انجام پذيرد. در اين صورت به ساختار دوگانه سازمان دولت نيز پايان داده خواهد شد;
4ـ در سازمان جديد به عنصر انديشه, قوه كارشناسى و تخصصى, به ويژه در رإس آن بهاى زيادى داده شود و ضمن ايجاد زمينه هاى جذب نخبگان فكرى و تخصصى جامعه در سازمان دولت, نهادهاى مشاوره اى واقعى و معنى دار در كنار رئيس جمهور, وزيران, استانداران, سفيران و روساى سازمان هاى ملى و منطقه اى ايجاد گردد;
5ـ تمركز زدايى سازمانى جدى گرفته شود و وزارتخانه ها به وظايف صرفا ستادى و سياست گذارى با وجهه ملى بپردازند و امور اجرايى و نيز تصميم گيرى در امور منطقه اى را به استان ها و شهرستان ها تفويض نمايند.
6ـ در ساختار تشكيلاتى كليه سازمان ها و نهادهاى دولتى چه در سطح ملى و چه در سطح منطقه اى, معاون طرح و برنامه پيش بينى شده و عزل و نصب آن قانون مند شود تا اولا: دستگاهها با روش و ديد برنامه اى با مسائل جامعه و كشور برخورد نموده و پيش بينى كننده باشند, ثانيا: برنامه ها و سياست هاى متخذه از ثبات نسبى برخوردار باشند.
پاورقي ها:

مقدمه

ماجراى غدير و نصب حضرت على(ع) به عنوان خليفه و امام بعد از پيامبر(ص) از
جانب آن حضرت در صحراى غدير در روز 18 ذىحجه سال دهم هجرت در برابر بيش از صد
هزار مسلمان از امور قطعى است, و از نظر اسناد و دلالت, هيچ گونه ابهام و اشكالى
در آن نيست, از اين رو از ذكر آن خوددارى كرده, به بررسى موضوع ديگرى در اين
باره مى پردازيم, و آن اين كه: آيا اميرمومنان على(ع) براى اثبات رهبرى خود, و
هم چنين ساير افراد خاندان نبوت(ع) براى خلافت بلافصل على(ع) به حديث غدير استدلال
نموده اند يا دليلى بر اين مدعا در دست نيست؟

گرچه بعضى مغرضان يا ناآگاهان در پاسخ اين سوال, طفره رفته اند, ولى اسناد,
مدارك و شواهد بسيار از طرق روايى شيعه و سنى در دست است كه اميرمومنان على(ع)
و خاندان نبوت و اصحاب و ياران مخلص پيامبر(ص) و امامان(ع) در هر فرصت مناسبى,
به نقل و بررسى ماجراى غدير پرداخته, و با استدلال به آن, مسإله خلافت و رهبرى
اميرمومنان على(ع) را پس از پيامبر(ص) اثبات نموده اند.(1)

ما در اين جا در ميان ده ها استدلال آنها نظر شما را به ذكر چند نمونه جلب
مى كنيم:



الف: در ايام خلافت ابوبكر

پس از رحلت پيامبر اكرم(ص) و حادثه سقيفه بنى ساعده, و بيعت مردم با ابوبكر,
حضرت على(ع) و جمعى از بنى هاشم و ياران على(ع) از بيعت امتناع مى ورزيدند, بحران
بسيار شديد بود, در اين بحران, حضرت على(ع) در خانه خود به سر مى برد, و به
تنظيم و جمعآورى آيات قرآن اشتغال داشت, حضرت على(ع) را براى اخذ بيعت آوردند,
آن حضرت در ضمن گفتارى در حضور جمعيت به حديث غدير استدلال كرد و فرمود:
((رسول خدا(ص) در روز غدير, در مورد رهبرى من, براى احدى حجت و عذر و سخنى
باقى نگذاشت, شما را به خدا سوگند مى دهم كه هر كس اين سخن را كه پيامبر(ص)
درروز غدير فرمود, برخيزد و گواهى دهد, و آن سخن اين بود كه پيامبر(ص) در غدير
فرمود:

((من كنت مولاه فهذا على مولاه اللهم وال من والاه, و عاد من عاداه, وانصر من
نصره, واخذل من خذله; كسى كه من مولى و رهبر او هستم, پس اين على(ع) مولى و
رهبر اوست, خدايا دوست بدار آن كس را كه على(ع) را دوست دارد, و دشمن بدار آن
كس را كه على(ع) را دشمن دارد, يارى كن آن كس را كه على(ع) را يارى كند, واگذار
آن كس را كه على را واگذارد.))

زيد بن ارقم مى گويد: ((دوازده نفر از شركت كنندگان در جنگ بدر, برخاستند و
گواهى دادند, و من كه اين سخن را در روز غدير از پيامبر(ص) شنيده بودم, در آن
روز از گواهى دادن كتمان نمودم و مورد نفرين على(ع) قرار گرفتم.))(2)

هم چنين در همين ايام كه حضرت على(ع) را با اكراه براى گرفتن بيعت به مسجد
آوردند, آن حضرت خطاب به جمعيت, به امورى براى تثبيت رهبرى خود, استدلال فرمود,
از جمله به حديث غدير استدلال كرده, چنين فرمود: ((يا معاشر المهاجر والانصار,
انشدكم بالله اسمعتم رسول الله(ص) يقول يوم غدير خم كذا و كذا; اى گروه مهاجر و
انصار! شما را به خدا سوگند مى دهم و به گواهى مى گيرم, آيا شنيديد كه پيامبر(ص)
در روز غدير در شإن من چنين و چنان فرمود؟!)) حاضران گفتند: آرى شنيديم. حتى
ابوبكر گفت: ((آرى همه آنچه را گفتى شنيده ايم و به خاطر سپرده ايم, ولى…
.))(3)

در همين ايام از خاندان پيامبر(ص) نيز براى اثبات خلافت حضرت على(ع) به حديث
غدير استدلال نمودند, از جمله حضرت زهرا(س) خطاب به مهاجر و انصار فرمود:
((انسيتم قول رسول الله(ص) يوم غدير خم; من كنت مولاه فعلى مولاه; آيا سخن رسول
خدا(ص) را در روز غدير خم فراموش كرده ايد كه فرمود: كسى كه من رهبر او هستم, پس
على(ع) رهبر اوست.))(4)

در همين ايام بعضى از اصحاب نيز به حديث غدير استدلال كردند, از جمله اسامه بن
زيد در ضمن نامه اى به ابوبكر, او را از عهده دارى خلافت برحذر داشت, و در ضمن
گفتارى نوشت: ((… فقد علمت ما كان من قول رسول الله(ص) فى على(ع) يوم الغدير,
فما طال العهد فتنسى;(5) تو به سخن رسول خدا(ص) در شإن على(ع) در روز غدير, به
خوبى آگاهى دارى, هنوز از آن روز دير زمانى نگذشته كه آن سخن را به فراموشى
سپرده باشى!))



ب: در شوراى شش نفره

پس از آن كه عمر بن خطاب در سال 23, در مدينه وفات كرد, مسلمانان مطابق وصيت
او, شوراى شش نفرى را تشكيل دادند تا خليفه بعد از او را در ميان شش نفر تعيين
كنند, در مجلس تعيين خليفه, جمعيت بسيارى از مهاجر و انصار اجتماع نمودند, حضرت
على(ع) در آن مجلس شركت نمود, و به دفاع از حق خود پرداخت و با آنها احتجاج و
مناشده نمود, و در ضمن گفتارش به حديث غدير, چنين استدلال كرد: ((انشدكم بالله
هل فيكم احد قال له رسول الله(ص): من كنت مولاه فعلى مولاه غيرى;(6) شما را به
خدا سوگند مى دهم, آيا در ميان شما كسى جز من وجود دارد كه پيامبر(ص) در شإن او
فرموده باشد: كسى كه من رهبر او هستم, پس على(ع) رهبر اوست.))

و در تعبير ديگر آمده فرمود: ((انشدكم بالله امنكم من نصبه رسول الله يوم
غدير خم للولايه غيرى;(7) شما را به خدا سوگند, آيا در ميان شما جز من كسى هست
كه پيامبر(ص) او را در روز غديرخم براى ولايت و رهبرى, نصب فرمود؟)) حاضران پاسخ
دادند; خدا را گواه مى گيريم; نه.



ج: در عصر خلافت عثمان

مطابق روايت سليم بن قيس, و حموينى شافعى در فرائدالسمطين, اميرمومنان على(ع)
در عصر خلافت عثمان, براى اثبات خلافت خود به امورى از جمله به حديث غدير استدلال
كرد, و به مردم چنين فرمود: ((شما را به خدا سوگند مى دهم آيا مى دانيد كه رسول
خدا(ص) در روز غدير خم مرا به رهبرى نصب فرمود, به من فرمود: برخيز, برخاستم,
آن گاه گفت: ((من كنت مولاه فعلى مولاه…; كسى كه من مولى و رهبر او هستم, پس
على(ع) مولى و رهبر اوست.)) سلمان از رسول خدا(ص) پرسيد: منظور از اين ولايت
چيست؟ رسول خدا(ص) در پاسخ فرمود: ((ولإ كولاى, من كنت اولى به من نفسه; منظور
از ولايت, ولايتى همچون ولايت من است كه من بر خود مومنان اولى هستم و از جان آنها
به آنها برترى دارم.))(8)



د: در عصر خلافت امام على(ع)

اميرمومنان على(ع) در عصر خلافت خود نيز در فرصت هاى مختلف, مانند روز ((رحبه))
در سال 35 در كوفه, و روز جمل در سال 36, و در روز ((ركبان)) (اجتماع سواران)
در سال 36 و 37 در كوفه, و در لشكرگاه صفين در سال 37, به حديث غدير استدلال كرد
و مسلمانان را به گواهى طلبيد, در روز رحبه 24 نفر از اصحاب پيامبر(ص) برخاستند
و گواهى دادند كه ماجراى غدير را ديده اند و گفتار پيامبر(ص) را در آن روز
شنيده اند, و در روز ركبان, نه نفر گواهى دادند.(9)

به اين ترتيب مى بينيم به رغم ادعاى بعضى كه منكر استدلال حضرت على(ع) به حديث
غدير شده اند, و يا آن را كمرنگ جلوه داده اند, آن حضرت در موارد متعدد, در
فرصت هاى مناسب, به خصوص در همايش هاى ويژه حديث غدير را مطرح نموده, و با استدلال
به آن, از حق خود دفاع كرده است.



هـ : امام حسن و امام حسين(ع) و حديث غدير

از خاندان نبوت, امام حسن(ع) و امام حسين(ع) نيز در بعضى از موارد, براى
اثبات حقانيت و امامت حضرت على(ع), به حديث غدير, استدلال كرده اند, از جمله در
ماجراى صلح معاويه و امام حسن(ع) كه در سال 41 رخ داد, امام حسن(ع) برخاست و
خطبه اى غرا خواند, در آن خطبه پس از حمد و ثناى الهى و برشمردن بعضى از
كرامت هاى خاندان نبوت, ماجراى غدير را يادآورى كرد و فرمود: ((و قد رإوه و
سمعوه حين اخذ بيد ابى بغدير خم, و قال لهم; من كنت مولاه فعلى مولاه…;(10)
مسلمانان ديدند و شنيدند كه پيامبر(ص) دست پدرم را در غدير خم گرفت, و خطاب به
مردم فرمود: آن كس كه من مولى و رهبر او هستم, پس على(ع) مولى و رهبر اوست…
))

و در سال 58 در عصر خلافت معاويه, امام حسين(ع) در مراسم حج در سرزمين منى در
اجتماع بيش از هفتصد نفر از مسلمانان مهاجر و انصار, كه حدود دويست نفر از آنها
از اصحاب رسول خدا(ص) بودند, سخنرانى كرد, و در ضمن گفتارش, به حديث غدير
استدلال كرده و چنين فرمود:
((انشدكم الله اتعلمون ان رسول الله نصبه يوم غدير خم, فنادى له بالولايه و
قال: ليبلغ الشاهد الغائب; آيا مى دانيد كه رسول خدا(ص) على(ع) را به رهبرى در
روز غديرخم نصب كرد, و با نداى خود, ولايت او را ابلاغ نموده و سپس فرمود: حاضران
به غائبان خبر دهند؟.))

حاضران گفتند: ((آرى خدا را گواه مى گيريم كه اين ماجرا را مى دانيم.))(11)



و: عبدالله بن جعفر و حديث غدير

يكى از افراد خاندان نبوت عبدالله بن جعفر طيار, برادر زاده على(ع) است كه
بعد از شهادت اميرمومنان على(ع), در نزد معاويه, به حديث غدير استدلال نمود, او
همراه حسن و حسين(ع) و عبدالله بن عباس و فضل بن عباس در نزد معاويه اجتماع
كردند, معاويه به عبدالله بن جعفر گفت:
((تو چقدر به حسن و حسين(ع) احترام مى كنى و از آنها تجليل مى نمايى, با اين كه
مقام آنها برتر از مقام تو نيست, و پدر آنها بهتر از پدرت نيست, و اگرفاطمه (س)
دختر رسول خدا(ص) نبود, مى گفتم مقام مادر تو اسمإ بنت عميس از او كمتر نبود.
))

عبدالله گفت: ((آگاهى تو به مقام حسن و حسين(ع) و مقام پدر و مادرشان اندك
است, سوگند به خدا آنها برتر از من هستند, و پدرانشان از پدرم برتر است, و
مادرشان از مادرم ارجمندتر مى باشد… اى معاويه! ((ان نبينا(ص) قد نصب لامته
افضل الناس, و اولاهم, و خيرهم بغدير خم;(12) همانا پيامبر ما(ص) در غدير خم
على(ع) را به عنوان برترين و مقدم ترين و نيك ترين انسان ها, به رهبرى نصب كرد.))



ز: عمار ياسر و اصبغ بن نباته

اصحاب باوفاى پيامبر(ص) نيز در فرصت هاى مناسب به دفاع از حق على(ع)
مى پرداختند, و به حديث غدير استدلال مى نمودند, از جمله عمار ياسر, يار راستين
پيامبر(ص) و حضرت على(ع) بود, او در جنگ صفين خطاب به عمرو عاص فرمود: ((ايها
الابتر الست تعلم ان رسول الله(ص) قال لعلى; من كنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من
والاه, و عاد من عاداه; اى ابتر آيا نمى دانى كه رسول خدا(ص) در غدير به على(ع)
فرمود: آن كس كه من مولى و رهبر او هستم, پس على(ع) مولى و رهبر اوست, خدايا
دوست بدار آن كس را كه على(ع) را دوست بدارد, و دشمن بدار آن كس را كه على(ع)
را دشمن بدارد.))(13)

اصبغ بن نباته صحابى معروف نيز كه از ياران مخصوص حضرت على(ع) بود, نامه اى از
جانب آن حضرت براى معاويه برد, وقتى كه بر معاويه وارد شد, ديد جمعى از ياران
خود فروخته او, از جمله عمرو عاص, ابوهريره, وليد بن عقبه حضور دارند, نامه
على(ع) را به معاويه داد, معاويه آن را خواند, سپس گفت: ((على(ع) قاتلان عثمان
را به ما تحويل نمى دهد.))

اصبغ گفت: ((اى معاويه! خون عثمان را بهانه قرار مده, تو مى خواهى با اين
بهانه سلطنت و رياست بر مردم را به دست آورى, اگر تصميم يارى عثمان را داشتى,
هنگامى كه زنده بود, او را يارى مى نمودى, ولى او را يارى نكردى در انتظار ماندى
تا خون او را بهانه و وسيله وصول به ملك و منال خود سازى.))

معاويه از گفتار اصبغ بن نباته خشمگين شد, و مى خواست بر خشمش بيفزايد كه اصبغ
در حضور معاويه و حاضران, به ابوهريره گفت: ((اى صحابى رسول خدا, من تو را به
خداى يكتا و بى همتا كه بر نهان و آشكار آگاهى دارد, و به حق حبيبش محمد
مصطفى(ص) واگذار مى كنم, و با توجه به آنها از تو مى خواهم كه به من خبر دهى آيا
در روز غديرخم, حاضر بودى؟)) ابوهريره گفت: ((آرى حاضر بودم.)) اصبغ گفت: در آن
روز از پيامبر(ص) چه شنيدى؟ ابوهريره گفت: شنيدم رسول خدا(ص) در شإن على(ع)
فرمود: ((من كنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه, و عاد من عاداه, وانصر من
نصره, واخذل من خذله.))

گفتم: ((اى ابوهريره, اكنون كه تو به عكس سخن پيامبر(ص) رفتار مى كنى, دشمن
على(ع) (معاويه) را دوست مى دارى, و دوست على را دشمن مى دارى)) ابوهريره آه
طولانى كشيد و گفت: ((انا لله و انا اليه راجعون))(14)



حـ : استدلال قيس بن سعد

قيس بن سعد از مسلمانان بزرگ و غيور انصار بود, بعد از شهادت امام حسن
مجتبى(ع) براى انجام مراسم حج, وارد مكه شد, و در مكه در ملاقاتى با معاويه به
وى گفت: سوگند به جانم, با بودن على(ع) و فرزندانش, هيچ كس از مهاجر و انصار و
قريش و عرب و عجم شايسته خلافت نيستند.))

معاويه از سخن قيس خشمگين شد, و گفت: تو اين حرف ها را از كجا مى گويى و از چه
كسى شنيده اى؟ قيس پس از گفتارى, ماجراى غدير را بازگو كرد, و گفت: رسول خدا(ص)
على(ع) را در روز غدير خم معرفى كرد و فرمود: ((هر كس من مولى و رهبر او هستم,
پس على(ع) مولى و رهبر اوست.))(15)

به اين ترتيب مى بينيم استدلال به حديث غدير در ميان خاندان نبوت و ياران ممتاز
پيامبر(ص) معمول بود, و آنها در هر فرصت مناسب آن را براى اثبات اولويت على(ع)
براى رهبرى, مطرح مى نمودند.


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) بخشى از اين استدلال ها تحت عنوان ((مناشدات و احتجاجات)), در كتاب ارزشمند
الغدير, جلد اول, به طور مسند از كتب معروف و معتبر اهل تسنن, از صفحه 159 تا
213 آمده است.
2 ) ابومنصور, احمد بن على بن ابى طالب طبرسى, احتجاج طبرسى, ج1, ص96.
3 ) همان, ص110.
4 ) شمس الدين, ابوالخير الجزرى الشافعى, اسنى المطالب فى مناقب على بن
ابى طالب, مطابق نقل علامه امينى در الغدير, ج1, ص197.
5 ) ابومنصور, احمد بن على بن ابى طالب طبرسى, احتجاج طبرسى, ج1, ص114.
6 ) علامه امينى, الغدير, ج1, ص159 تا 163, به نقل از مدارك متعدد اهل تسنن.
7 ) همان.
8 ) همان, ص165, به نقل از مدارك متعدد اهل تسنن.
9 ) همان, ص166 تا 196, اسامى گواهان در صفحه 184 و 191 همين كتاب آمده است.
10 ) قندوزى حنفى, ينابيع الموده, ص;482 علامه امينى, الغدير, ج1, ص198.
11 ) علامه امينى, الغدير, ج1, ص198.
12 ) همان, ص200.
13 ) ابن ابى الحديد, شرح نهج البلاغه, ج2, ص273.
14 ) علامه حنفى, مناقب على بن ابى طالب, ص130, مطابق نقل علامه امينى, الغدير,
ج1, ص202 و 203.
15 ) علامه امينى, الغدير, ج1, ص207 و 208.

پيش درآمد

فرهنگ هر جامعه, زيربناى رفتار و اعمال و مواضع آن جامعه است, بدان گونه كه
مى توان تحول و دگرگونى در سياست, اقتصاد, مديريت و ديگر مقوله هاى علوم انسانى
را بازتابى از دگرگونى فرهنگى ناميد. در دهه دوم انقلاب كارستان هاى بزرگى به
سامان رسيد. ولكن سوگمندانه بايد اذعان كرد كه تحول فرهنگى به فراخور انقلاب,
صورن نبسته است, از اين رو مقام معظم رهبرى, گام چهارم فراروى انقلاب را, گام
نوسازى و تحول معنوى و اخلاقى جامعه دانستند. در اين نوشتار بر آنيم تا ضرورت
توجه و اهميت به فرهنگ و مسإله نخست دانستن آن را بر رسيم.



هدف حكومت اسلامى

حكومت اسلامى براساس اصول و اهداف خود, همه چيز را در مسير هدايت و سعادت
جاودانى انسان ها مى نگرد و هدايت و سعادت انسان ها چيزى نيست كه صرفا با شعار يا
تحميل محقق شود. مهمترين رسالت حكومت اسلامى هموار كردن راه رشد جامعه و ساختن
بستر فرهنگى مناسب براى شكوفايى شخصيت حقيقى انسان ها است.

اگر جسم, مركب روح است و روح ملكوتى, حقيقت انسان را شكل مى دهد و اگر دنيا
مزرعه آخرت است; ارزش جسم تابع نقشى است كه براى روح و سعادت ابدى انسان ايفا
مى كند. پس هدف اصلى حكومت اسلامى نه تإمين نيازهاى جسمانى است و نه زندگى اين
جهانى, بلكه جسم را در خدمت تعالى روح و دنيا را در مسير آخرت مى نگرد. تإمين
خوراك, پوشاك, مسكن, درمان و ساير نيازهاى انسان كه در نظام حكومتى در قالب
برنامه هاى كلان صنعت, كشاورزى, درمان, … شكل مى گيرد, هيچ كدام بدون آن كه نقشى
مثبت در صراط عبوديت حق و در حقيقت براى تعالى روح و تإمين سعادت ديرپاى اخروى
انسان ايفا كنند, به خودى خود داراى ارزش نيستند و در صورتى كه اين امور, موجب
غفلت و احساس استغناى از حق و در نتيجه اعراض جامعه از اهداف عالى حكومت اسلامى
شوند, حتى در صورتى كه از پيشرفته ترين و مرفه ترين كشورهاى ماديگرا پيشى گيريم,
هرگز با اهداف اسلام و حكومت اسلامى انطباق نخواهد داشت.

دنيايى كه تإمين كننده مصالح آخرت باشد, عين آخرت است, اما دست يافتن به هر
آنچه مستلزم قربانى كردن آخرت باشد, ضد ارزش است و در تضاد با اسلام.

مرورى فراگير و جامع بر فقه اسلام كه مشتمل بر كل امور و شوون زندگى فردى و
اجتماعى انسان است, مبين اين نكته است كه روح حاكم بر همه آنها حتى در مورد
مسائل اقتصادى و سياسى, تهذيب و تكامل معنوى انسان است.

نمونه اين نگرش زكات است كه به عنوان ماليات در اقتصاد اسلامى مطرح است. هدف
اصلى پرداخت زكات ضمن برخوردارى از مزايا و نتايج گوناگون, طهارت و تزكيه نفس,
است, آن گونه كه قرآن مى فرمايد: ((خذ من اموالهم صدقه تطهرهم و تزكيهم بها.
))(1)

به هر حال, منظور اين است كه كار اصلى حكومت اسلامى تلاش براى تحقق همان هدفى
است كه اسلام با بعثت پيامبراكرم(ص) به دنبال آن بود.

پيغمبر اكرم, هدف از بعثت را تحقق و به كمال رساندن مكارم اخلاق در جامعه بشرى
اعلام مى فرمايد: ((بعثت لاتمم مكارم الاخلاق)) و قرآن نيز تزكيه انسان ها را در صدر
اهداف بعثت شمرده است.(2) و حتى اقامه قسط و عدالت هدفى فروتر در راه رسيدن به
آن هدف عالى تلقى شده است و به اين ترتيب رشد و توسعه اقتصادى ـ اجتماعى فقط در
راه برپايى قسط و عدل است و قسط و عدل به منظور هموار نمودن راه رشد معنوى و
فرهنگى و تحقق فضايل و مكارم اخلاقى در جامعه ارزش مى يابد.

بنابراين, حكومت اسلامى موظف است علاوه بر جهت گيرى دقيق در كليه برنامه هاى
اقتصادى, سياسى, اجتماعى به سوى هدف اصلى و تعبيه اهداف فرهنگى در متن آنها,
بخش اعظم امكاناتش را مصروف فرهنگ اسلامى و عبوديت حق در جامعه كند.

بايد اذعان داشت كه كار حكومت اسلامى بسيار, بسيار دشوارتر از ساير حكومت هاست,
زيرا علاوه بر جبهه گيرى مترفين و استكبار جهانى و شياطين كوچك و بزرگ در برابر
چنين حكومتى, نفس كار از آن جا كه بر خلاف خواسته هاى نفسانى و كشش هاى خاكى و
غريزى (بعد بالفعل) انسان هاست و مقصد آن سوق دادن روح ملكوتى انسان ها (بعد
بالقوه) به سوى عروج به عالم غيب و تإمين سعادت و زندگى جاويد انسان است, كارى
بس دشوار و رسالتى بس بزرگ و سنگين را به عهده دارد كه جز با تلاش مضاعف و اتكال
محض به مبدإ ملك و اتصال كامل به منبع عزت و قوت و قدرت مطلق و انقطاع از هر
چه جز اوست امكان موفقيت نداشته و اگر جز اين تصور شود يا در نيمه راه مى ماند
يا به بى راهه كشيده مى شود.

علاوه بر مشكل كار, ((اشكال در كار)) را عمدتا در عملكرد هيجده ساله بايد
جستجو كرد. البته تذكر اين نكته, ضرورى است كه ابعاد مثبت و سازنده خارق العاده
و دستاوردهاى شگفت انگيز نظام جمهورى اسلامى حتى براى دشمنان قابل انكار نيست و
بى گمان با توجه به تنگناها و موانع عادى و تحميلى دشمنان هيچ دولتى در شرايط
مشابه نتوانسته است به اندازه جمهورى اسلامى ضمن تحمل جنگ و انواع فشارها و
همزمان با جبران خرابى ها و عقب ماندگى هاى گذشته به مردم خدمت كند. در اين مقام
سخن از آرمان و كارهاى مهم انجام نشده است, نه انكار كارهاى انجام شده!



جايگاه فرهنگ در نظام اسلامى

در نظام اسلامى, زيربناى تمام اصلاحات به اصلاحات فرهنگى برمى گردد و استقلال
فرهنگى است كه استقلال در ساير زمينه ها را تضمين مى كند. با پيروزى انقلاب و
شكل گيرى جمهورى اسلامى, استقلال سياسى در بالاترين حد ممكن براى كشورمان حاصل شد و
اسطوره وابستگى اجتناب ناپذير كشورها به ابرقدرت ها فرو ريخت. در زمينه هاى
صنعتى, كشاورزى و… نيز گام هاى نسبتا بزرگ و موثرى برداشته شده است, اما در
زمينه فرهنگى با توجه به اهميت سرنوشت ساز و نقش موثر آن در تضمين استقلال سياسى
و اقتصادى و… و جايگاه زيربنايى آن در نظام اسلامى كمترين كار اساسى انجام شده
است, به ويژه در شرايطى كه دشمن به دلايل گوناگون عمده توجه و فشار تهاجمى اش را
در اين ميدان به كار گرفته است.

اگر امروز جامعه ما از ويژگى هاى فرهنگى مثبتى برخوردار است, الزاما محصول
برنامه ريزى و عملكرد مسوولان فرهنگى نيست همان طور كه نسبت به تغيير مثبت هيچ يك
از پديده هاى منفى فرهنگى, اقدام چشمگير و موثرى به عمل نياورده اند. اگر بخشى از
جامعه ما تحت تإثير فرهنگ ستم شاهى و برنامه ريزىهاى اربابان غربى اش از دير زمان
گرفتار خصلت هاى زشت تن پرورى, كم كارى, سرهم بندى در كار, تك روى, كوته نظرى,
بى نظمى, قانون شكنى, مصرف گرايى, اسراف و تبذير, عدم رعايت بهداشت و… بوده
است, كدام برنامه موثر و پى گيرى در محو اين امور اعمال شده است؟ جامعه ما تا چه
اندازه به سوى فرهنگ تلاش گرى و پركارى, محكم كارى و اتقان عمل, تعاون و
جمع گرايى, بلند نظرى و آينده نگرى, نظم و وقت شناسى, قانون مندى و انقياد در برابر
قانون, صرفه جويى و استفاده بهينه از نعمت ها و امكانات و گرايش به توليد, بازدهى
و بهره دهى بيشتر به جامعه و… سوق يافته است؟ آيا تا زمانى كه اين امور براى
جامعه ما به صورت يك فرهنگ و خصلت فردى و اجتماعى محقق و تثبيت نشود, تضمينى
براى موفقيت هاى بزرگ و دست يابى به اهداف سياسى, مديريتى, اجتماعى, علمى, صنعتى,
اقتصادى و… وجود دارد؟

تحقق امورى از قبيل آنچه ذكر شد بديهى ترين مقوله فرهنگى است كه حتى براى
نظام هاى مادىگرا و در مسير تحقق اهداف مادى و دنيوى نيز يك ضرورت قطعى است و
شاهديم كه كشورهاى غربى عموما ـ صرف نظر از انگيزه و هدف ـ اين امور را در حد
بالايى در جوامع خود پياده كرده اند. اين نكته تإسف هر مسلمان راستينى را
دوچندان مى كند, چرا كه علاوه بر اين كه اين كاستى تإسف بار منشإ بسيارى از عقب
ماندگى ها و مصائب در جوامع اسلامى است, همچون ابرى تيره چهره درخشان اسلام را نزد
ديگر جوامعى كه از حقيقت اسلام بيگانه اند و اسلام را از نگاه به سنت ها و رفتارهاى
مسلمانان ارزيابى مى كنند, مكدر و خلاف واقع مى نماياند! دشمنان هشيار و كينه توز
اسلام نيز با استفاده از همين نقطه ضعف همواره سعى كرده اند بيشترين ضربه را به
اسلام بزنند. اين در حالى است كه اسلام بيشترين فاصله را با اين گونه انحطاطهاى
فرهنگى داشته و بى گمان هيچ مكتب و آيينى به اندازه اسلام بر فرهنگ كار, توليد,
محكم كارى, تعاون, آينده نگرى , جمع گرايى, قانونمندى و نظم, صرفه جويى و بهره ورى
مطلوب و اجتناب از اسراف و تبذير تإكيد نكرده است و بررسى ديدگاه و دستورهاى
استوار اسلام درباره هر يك از اين امور مجال وسيعى مى طلبد.

با اين حال, اساس فرهنگ اسلام كه ريشه در معارف و اعتقادات آن دارد امرى فراتر
از مواردى است كه ذكر شد. امرى كه در پرتو تحقق آن تمام دستاوردهاى مثبت فرهنگى
و عوامل كمال انسان را نه فقط در دايره تنگ دنياى مادى و بعد جسمانى, بل امتداد
ابديت و حقيقت ملكوتى انسانى را در بر مى گيرد و با تغيير ماهيت رفتارها و
شاكله هاى فرهنگى در سايه انگيزه و هدف, محتوا و ارزش ديگرى مى يابند.



مشكل اصلى؟

كم توجهى به مقوله فرهنگ و اهميت آن موجب شده است كه هنوز تصوير روشنى از
مفهوم, گستره و ريشه فرهنگ اسلامى و تفاوت ها و تضادهاى آن با ساير فرهنگ ها ارائه
نشده است و كسانى كه ساده انديشانه خواسته اند تلاشى در اين صحنه به عمل آورند,
ديدگاهى مشترك ندارند و فعاليت هايشان نيز اكثرا كم نتيجه و احيانا متضاد و
ناهمگون بوده است و على رغم اين كه سالانه صدها ميليارد تومان از بودجه بيت المال
به عنوان فعاليت هاى فرهنگى توسط نهادهاى مختلف فرهنگى هزينه مى شود پيشرفت
چشمگيرى در اين قلمرو حاصل نشده است.


بنابراين, مشكل اصلى در مقوله فرهنگ را بايد در عدم درك صحيح و توافق اساسى
در مفهوم و تعريف فرهنگ اسلامى جستجو كرد.

طبيعى است اختلاف نظر يا ابهام و عدم درك صحيح از بنياد فرهنگ اسلامى به
راهبردها و كاربردهاى فرهنگى نيز سرايت يافته و سردرگمى و بى فرجامى گريبان
سياست گذارىها و برنامه ريزىها را نيز گرفته و از مجموعه كارهاى انجام شده, نتيجه
مطلوبى حاصل نمى شود.

ناهمگونى و سردرگمى در برنامه ها و داورىهاى متضاد در مورد فعاليت هايى كه تحت
عنوان كار فرهنگى انجام مى شود, عمدتا ناشى از همين مشكل اصلى است.



نقش شوراى انقلاب فرهنگى

شوراى انقلاب فرهنگى كه امام راحل, آن را بنيان نهاد و مقام معظم رهبرى با
اهتمام مضاعف آن را تحكيم فرمود, مسووليت تحقق اين امر مهم را داشته و دارد. از
آن جا كه رهبرى انقلاب اسلامى بيشترين اهميت و فراگيرترين قلمرو را براى مسإله
فرهنگ قائل بودند, اركان اصلى (سران سه قوه) و مهم ترين دستگاه ها و عناصر نظام و
جامعه اسلامى را به عضويت اين شورا فرمان دادند; اما متإسفانه به دلايلى از قبيل
آنچه مورد اشاره قرار گرفت و درگيرى مستمر اعضا با مشاغل و مسووليت هاى ديگرشان,
هرگز اين امر مهم را به عنوان كار اصلى و دست اول خود نتوانستند قرار دهند و در
نتيجه, اين شورا ضعيف ترين عملكرد را در قياس با آنچه
انتظارمى رفت تاكنون ارائه داده است.

اگر اين شورا را مشابه شوراى عالى دفاع, در شرايط جنگ تحميلى بدانيم اين ضعف
مشخص تر مى شود. در شرايط جنگ اعضاى شوراى عالى دفاع ضمن اهتمام به مسووليت ها و
امور جارى بيشترين اهتمام را به دفاع در برابر تهاجم نظامى دشمن داشتند. اين در
حالى است كه مسإله فرهنگ به مراتب از موضوع جنگ مهم تر است و تهاجم فرهنگى دشمن
كه امروز به اوج خود رسيده است به مراتب از تهاجم نظامى اش سرنوشت سازتر است,
شكست در جنگ نظامى احدى الحسنيين بود و قربانيان آن شهدا بودند كه شهادت
بالاترين مقامى است كه انسان به آن نائل مى شود, ولى قربانيان اين جنگ به قعر
جهنم سقوط مى كنند. قربانيان آن جنگ شهدايى بودند كه روح جاودانه و متكامل آنان
هم چنان روح بخش جامعه و جان بخش خانواده و نزديكانش بوده و هستند. ولى قربانيان
اين جنگ, مردگان متحركى هستند كه همچون جيفه اى متعفن و آلوده به ميكرب مسرى
نزديكان و اطرافيان را نيز سرافكنده يا آلوده مى كنند! و بالاخره شكست در اين
صحنه; يعنى از دست دادن همه چيز, گرچه به ظاهر بسيارى از چيزها را به دست
آوريم!

در اين جا از كم توجهى و غفلت حوزه هاى علميه و دانشمندان اسلامى كه درگير
كارهاى اجرايى روزمره نيستند, نمى توان به سادگى گذشت.
قطاع الطريق و رهزنان حتى در داخل كشور اركان اعتقادى, فرهنگى اسلام و نظام
اسلامى را موذيانه و گستاخانه مورد هجوم قرار مى دهند; ولى تحرك غيرت مندانه
چندانى از حوزه ها مشاهده نمى شود. از مطبوعات وابسته به عناصر لائيك, ليبرال و ضد
انقلاب كه در سايه جمهورى اسلامى با برخوردارى از فرصت و تجربه و توان قلمى,
انهدام اسلام و ترويج فرهنگ غربى را دنبال مى كنند, بگذريم, حتى رنگين نامه و
روزنامه هايى كه با بودجه بيت المال و اسلام تإسيس و اداره مى شوند, صحنه
قلم فرسايى حرفه اىهاى تربيت شده فرهنگ غربى است و تا آن جا پيش مى تازند كه مثلا
قتل فجيع دو كودك در خيابان گاندى را كه به دست دو نوجوان از همان قربانيان
تهاجم فرهنگى غرب اتفاق افتاد چنان تحليل و ترسيم كردند كه نتيجه آن تبرئه
فرهنگ غرب و بمباران ماهواره اى آن بود و آنان كه بايد چنان صحنه مطبوعات را
قبضه كنند كه جايى و نيازى به اين مغزهاى گنديده غربى نماند, چنان خفته اند كه
گويى مرده اند!



اشاراتى در مورد زير بناى فرهنگ اسلامى

مجموعه رفتارها و آثار وجودى انسان ها نشإت گرفته از باورهاى قلبى و خصلت هاى
درونى آنها است و در عين حال اين رفتارها موضوع احكام خمسه است و ارزش گذارى
اعمال انسان تابعى از آن احكام است.

ايمان (باور قلبى) مرتبه تثبيت شده علم بر صفحه دل است و امرى فراتر و عميق تر
از علم است و اخلاق (خوى و خصلت هاى درونى) صفات رسوخ يافته و پايدار شده در جان
آدمى است كه با حالت هاى گذرايى كه بر روح به طور موقت عارض مى شود متفاوت است.
پس وجه اشتراك ايمان و اخلاق, رسوخ و پايدارى است و هر دو مى توانند مثبت يا منفى
باشند و تإثير و تإثر متقابل داشته باشند.

اين دو عنصر اساسى, سازنده شخصيت حقيقى انسان اند و ضمن آن كه شاكله شخصيت
درونى را مى سازند, شخصيت برونى انسان نيز تحت تإثير آنها شكل مى گيرد.

رفتارها و مجموعه آثار وجودى انسان ها بازتاب طبيعى باورها و خصايل درونى
آنهاست و تصحيح و تعالى و زيبايى آنها به صورت فراگير و پايدار, جز با تصحيح و
تكامل باورها و خصايل درونى امكان پذير نيست.

در عين حال اعمال و رفتارها نيز در باورها و صفات تإثير متقابل دارند و مثلا
ممارست و تكرار هر چه بيشتر اعمال نيك و رفتارهاى خير مى تواند باورها و صفات
نشإت گرفته از آنها را تثبيت و تقويت كند; مثلا انفاق بيشتر, صفت سخاوت را
راسخ تر مى كند و مداومت در نماز خاضعانه تر موجب قرب بيشتر و باور افزون تر به خدا
مى شود.

رفتارها به نوبه خود موضوع احكام پنج گانه هستند كه عبارت اند از واجب, مستحب,
مباح, مكروه و حرام. خط ارزش و ضد ارزش به ترتيب در طيف اين احكام قابل ترسيم
است و مباح را نقطه صفر و صعود به طرف مستحب و واجب را قلمرو ارزش ها, و سقوط در
امتداد مكروه و حرام را محدوده ضد ارزش ها مى توان ترسيم كرد.

مباحات تحت تإثير غلبه هر يك از دو طرف طيف مزبور قابل الحاق به آنهاست.
انسان مومن و متخلق به فضايل اخلاقى كه زندگى دنيا را مسير آخرت و حركت در آن را
براى رسيدن به لقإالله و قرب به او مى بيند, امورى از قبيل خوردن و خوابيدن (كه
ابتدائا از مقوله مباحات به شمار مىآيند) به عنوان ضرورت هاى مقدمى براى ادامه
حيات به منظور سير الى الله مى نگرند و بدين ترتيب مباحات حلال نيز به قلمرو
واجبات و مستحبات پيوند مى خورند و مجموعه حركات و اعمال آنها تبديل به عبادت و
مصداق: ((ان صلوتى و نسكى و محياى و مماتى لله رب العالمين))(3) مى شوند.

براساس اين بينش تمام رفتارهاى فردى و اجتماعى جامعه اسلامى صبغه و محتواى
عبادى مى يابند و از خواص عبادت برخوردار مى شوند و از آن جا كه در اين فرض اعمال
و رفتارهاى انسان نشإت گرفته از ايمان و باور قلبى او به خدا است. هرچه درجات
ايمان بالاتر باشد, به همان نسبت عمل از كيفيت و محتواى برتر و شكل و قالب
زيباتر و استوارتر برخوردار مى شود و در عين حال با پيوند عمل به مبدإ لايزال,
جاودانه و آثار جاودانه مى يابد در اين قلمرو ديگر اثرى از ضد ارزش ها و گناهان و
مكروهات يافت نمى شود, اسراف و تبذيرها جاى خود را به صرفه جويى, و نيز مصرف
گرايى و تجمل پرستى و زندگى پرخرج و ريخت و پاش جاى خود را به توليد و بازدهى
بيشتر و ساده زيستى مى دهد. پركارى و تلاش خستگى ناپذير به جاى تن پرورى و كم كارى
مى نشيند و سرهم بندى و تدليس به محكم كارى و صداقت تبديل مى شود و نظم و انضباط
و قانون مندى به جاى بى نظمى و قانون شكنى قرار مى گيرد و… و در يك جمله
خودمحورى, خودپرستى و خودخواهى به خداخواهى و خداپرستى تبديل مى شود و در پرتو
آن عشق به جامعه و خدمت به مردم و روحيه ايثار و فداكارى فضاى جامعه اسلامى را
فرا مى گيرد.

آنچه ذكر شد اشاره اى گذرا به گوشه هايى از فرهنگ اسلامى بود و در نگاهى عميق تر
به مبانى فرهنگ اسلامى درمى يابيم كه فرهنگ اسلامى منطبق است با هر آنچه انسان را
به كمال غايى سوق مى دهد; كه چيزى جز عبادت و پرستش حق نيست, زيرا:

آفريدگار, فلسفه خلقت انسان را فقط و فقط رسيدن به مقام عبوديت و تنها راه
كمال را در عبادت خود قرار داده است: ((ما خلقت الجن والانس الا ليعبدون))(4) و
تنها انسان را به يك امر فرمان داده است و آن هم پرستش او است: ((و ما امروا الا
ليعبدوا الله مخلصين له الدين))(5) و يگانه صراط استوارى كه انسان را به كمال
مطلوب مى رساند; عبادت خود دانسته است: ((و ان اعبدونى هذا صراط مستقيم))(6) و
انسان را فقط به پيمودن راه مستقيم فرمان داده و از پيمودن راه هاى ديگر نهى
فرموده است: و ان هذا صراطى مستقيما فاتبعوه و لاتتبعوا السبل فتفرق بكم عن
سبيله)).(7)

در مكتب توحيد نه سخن از ((من)) است كه زيربناى فرهنگ غربى و اگزيستانسياليزم
و سرمايه دارى است و نه ((ما)) كه مدعاى مكتب سوسياليستى است كه هر دو شرك است,
بلكه كانون و اساس همه امور ((خدا)) است: ((در خلوت مستان نه منى هست و نه
مايى))(8)

در اين نگرش, من و ما هر كدام جايگاه صحيح و مطلوب خود را مى يابد و رابطه آن
دو به بهترين وجه ممكن شكل مى گيرد.

به جهان خرم از آنم كه جهان خرم ازاوست

عاشقم بر همه عالم كه همه عالم از اوست

و عبادت كه اوج تواضع و فروتنى و فرمان بردارى در پيشگاه خالق يكتاست, بازتابى
از ميزان شناخت و معرفت و ايمان به اوست و فقط هر آنچه براى او و رضايت و قرب
به او انجام شود مصداق عمل صالح است و جز آن خسران و تباهى است: ((ان الانسان
لفى خسر الا الذين آمنوا و عملوا الصالحات;(9) و آنچه وراى هدايت وحى و حق است
ضلالت و گمراهى است; ((فماذا بعد الحق الا الضلال.))(10)

خلاصه آن كه اگر پذيرفتيم علت وجودى انسان پرستش حق است و فقط با پيمودن صراط
مستقيم عبوديت حق است كه انسان به كمال نايل مى شود و دست تواناى آفريدگار هستى
در نهاد انسان, فطرت پرستش حق و گرايش به سوى جمال, كمال, علم, عزت و قوت مطلق
و كشش به سرچشمه تمام خوبى ها و كمالات; يعنى خداوند متعال را تعبيه فرموده است و
بالتبع اگر قبول كرديم كه هر آنچه انسان را از پيمودن اين راه باز دارد فسق و
خروج از مسير كمال انسان و ضلالت است و منتهى به سقوط و انحطاط انسان مى شود,
مى توانيم با محك زدن تمام امور و كارها با اين اصل آنها را مورد ارزيابى قرار
دهيم تا ميزان انطباق و عدم انطباق آنها با فرهنگ اسلامى مشخص شود. با اين شاخص
مى توان مثلا در مقوله هنر مرز بين موسيقى, فيلم و تئاتر حرام و غير حرام را
تشخيص داد و مصداق فرهنگى و ضد فرهنگى بودن آنها را دريافت.

اگر مجموعه راهبردها و تشكيلات و روش هاى نظام ادارى كشور با چنين نگرشى ترسيم
شود, ممكن است ضرورت تحول گسترده و عميقى در نظام ادارى كشور به وجود آيد.


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) سوره توبه(9) آيه103.
2 ) سوره جمعه(62), آيه2.
3 ) سوره انعام(6), آيه162.
4 ) سوره ذاريات(51), آيه56.
5 ) سوره بينه(98), آيه5.
6 ) سوره يس(36), آيه61.
7 ) سوره انعام(6), آيه153.
8 ) ديوان امام خمينى, ص187.
9 ) سوره العصر(103), آيه 3 ـ2.
10 ) سوره يونس(10), آيه32.

در جامعه انسانى, اساسى ترين كار, تعليم و تربيت است. كسى كه اين رسالت را به
دوش مى كشد ((معلم)) است. كار معلمى به هرگونه تلاشى كه براى هدايت, تكامل و
تعليم و آموزش انسان, صورت مى گيرد اطلاق مى شود, براساس همين تعريف است كه
پيامبران, معلم بشر خوانده مى شوند, هم چنين پدر و مادر و ديگر اعضاى خانواده
نسبت به كوچك ترها نقش معلم را دارند. اما در نام گذارى طبقات مختلفى كه وظيفه
تعليم و تربيت را بر عهده گرفته اند, اصطلاحا تنها به يك طبقه ((معلم)) مى گويند;
يعنى همان كسانى كه رسالت آموزش و پروش فرزندان ما را از دوره كودكى و تحصيلات
ابتدايى تا دوره جوانى و تحصيلات عالى, بر عهده مى گيرند.

در جامعه اسلامى ما اين وظيفه مهم بر عهده انسان هاى شريف, قانع و وظيفه شناسى
است كه از سر تعهد و دلسوزى به ساختن و شكل دهى استعدادهاى مومن و كاردان
مشغولند. مردم ما نيز از آن جا كه به نقش اين طبقه فرهيخته, آگاهند, هميشه از
كارشان تقدير مى كنند و حتى روز مشخصى را هم به نام ((روز معلم)) تعيين كرده اند.
به همين مناسبت لازم است كه درباره ((نقش معلم در جامعه)) مطالبى را با معلمان
عزيز در ميان بگذاريم.



جايگاه معلم

قرآن كريم, براى كار فرهنگيان, نقش كار خدايى قائل است, نخستين سوره اى كه بر
پيامبر اكرم(ص) نازل شد به اين نقش, اشاره مى كند:



((اقرإ باسم ربك الذى خلق خلق الانسان من علق اقرء و ربك الاكرم الذى
علم بالقلم علم الانسان ما لم يعلم))

در اين سوره, صفت ((تعليم)) براى خداوند متعال آمده است; يعنى همان كارى كه
معلمان بدان مشغولند.

علاوه بر اين, نقش معلم در جامعه, نقش پيامبران است; يعنى معلمان با الگوگيرى
از رسولان الهى به پرورش و آموزرش افراد جامعه, همت مى گمارند.

بر اين نقش در آيه هاى متعددى از قرآن كريم تصريح شده است براى نمونه در سوره
جمعه مى فرمايد: ((هو الذى بعث فى الاميين رسولا منهم يتلوا عليهم آياته و يزكيهم
و يعلمهم الكتاب والحكمه; او كسى است كه در ميان جمعيت درس نخوانده رسولى از
خودشان برانگيخت كه آياتش را بر آنها مى خواند و آنها را تزكيه مى كند و به آنان
كتاب (قرآن) و حكمت مىآموزد.))



ارزش كار معلم

اهميت هر كارى را بايد با نقش و ارزش آن سنجيد. اهميت كار تعليم و تربيت و
معلمى به اندازه اى است كه ساختن و هدايت يك فرد مساوى زنده كردن همه افراد
جامعه است. خداوند در آيه 32 از سوره مائده مى فرمايد: ((…من احياها فكانما
احيى الناس جميعا; … هر كس, انسانى را از مرگ رهايى بخشد, چنان است كه گويى
همه مردم را زنده كرده است.))

امام صادق(ع) در تفسير اين آيه, سخنى دارند كه مفهوم آن را نقل مى كنيم, ايشان
فرموده اند: منظور از زنده كردن يك فرد, هدايت و پرورش اوست, اگر كسى جوانى را
به راه درست, هدايت كند و وظيفه انسان سازى را بر عهده بگيرد, مثل اين است كه
همه دنيا را زنده كرده است. پس منظور از زنده كردن, پرورش و هدايت كردن است.

پيشوايان دينى ما هميشه و در همه حال, مردم را به ارزش اين كار بزرگ, تذكر
مى دادند و حساسيت آن را در پيچ و خم هاى زندگى فردى و اجتماعى, نشان مى دادند;
مثلا به اين داستان توجه كنيد:

يكى از نبردهاى پيامبر(ص) جنگ خيبر بود, در اين جنگ, براى مسلمانان وضعيت
حساس و فوق العاده اى به وجود آمده بود; يعنى جنگ تا ده روز پشت دژهاى مستحكم
يهوديان به بن بست كشيده شده بود. هر فرماندهى كه مإمور فتح دژها مى گرديد با
شكست مواجه مى شد.))(1) تا اين كه سرانجام پيامبر(ص) افسران و دلاوران ارتش را
جمع كرد و اين جمله را فرمود: ((لاعطين الرايه غدا رجلا يحب الله و رسوله و يحبه
الله و رسوله يفتح الله على يديه ليس بفرار;(2) اين پرچم را فردا به دست كسى
مى دهم كه خدا و پيامبر را دوست دارد و خدا و پيامبر او را دوست مى دارند و
خداوند اين دژ را به دست او مى گشايد و او اهل فرار نيست.))

همه منتظر بودند كه پيامبر(ص) پرچم را به چه كسى خواهد داد و آن فرد كيست؟ تا
اين كه پيامبر(ص) فرمود: ((على كجاست؟)) در پاسخ عرض كردند: او چشم درد دارد و
در گوشه اى استراحت مى كند. فرمود: او را بياوريد. على(ع) آمد. پيامبر(ص) دستى بر
ديدگان او كشيد و در حقش دعا فرمود. با اين عمل پيامبر, درد چشم به كلى برطرف
شد و پرچم را به دست او داد.

نكته تربيتى كه ما از اين داستان در نظر داريم اين است كه:

در آن هنگام كه على(ع) عازم حمله به دشمن بود, پيامبر به او فرمود: قبل از
جنگ, نمايندگانى را به سوى سران دژ اعزام كن و آنان را به آيين اسلام دعوت نما و.
.. سپس فرمود: ((لئن يهدى الله بك رجلا واحدا خير من ان يكون لك حمر النعم;(3)
هرگاه خداوند يك فرد را به وسيله تو هدايت كند, بهتر از اين است كه شتران سرخ
موى از آن تو باشد و آنها را در راه خدا صرف كنى.))

آرى, اين ارزش انسان سازى است كه در تعاليم اسلامى هيچ چيز با آن برابرى
نمى كند.



وظايف معلم

انسان موجودى است كه با جبرهاى گوناگونى همراه است; يعنى رفتارهايى كه از خود
بروز مى دهد تحت تإثير عواملى است كه از پيش از تولد و دوران انعقاد نطفه تا
محيط, تغذيه و وراثت, در او موثر بوده اند. هر چه آدمى بتواند بر اين جبرها فايق
آيد, تربيت او بهتر و صحيح تر است.
اساسا كار معلمان و دست اندركاران تعليم و تربيت اين است كه بتوانند اين
عوامل جبرى را به نحو احسن به فرد منتقل كنند; يعنى وراثت خوب, محيط مناسب,
تغذيه حلال و تربيت درست را براى او ايجاد كنند تا زمينه انتخاب آزاد و آگاهانه
او فراهم آيد و يا اين كه اگر كسى عوامل جبرى نامناسبى او را احاطه كرده اند,
معلم به گونه اى عمل كند كه بتواند تإثير اين عوامل را بشكند و از آن ميان, راه
درست را بنماياند.

پس وظيفه اصلى معلم تإثير گذارى صحيح بر عوامل نادرست وراثت, محيط و تربيت
خانوادگى و تغذيه است. براى اين كه با اين قوانين و عوامل آشنا شويم, اندكى
درباره هر يك بحث مى كنيم:

1ـ وراثت: منظور از وراثت اين است كه انسان به واسطه ژن ها, صفات ظاهرى و
معنوى پدر و مادر به او منتقل مى شود. شكل ظاهرى صورت و اندام, هم چنين خصوصيات
باطنى زشت مثل خودخواهى, جاه طلبى, حسادت, و يا ويژگى هاى پسنديده مثل سخاوت,
ابتكار, هوش و چيزهايى از اين قبيل, از پدر و مادر به كودك مى رسد; منتها گاهى
آشكار است و زمانى پنهان.

البته قانون وراثت با اين كه امر مسلمى است ولى مى بينيم كه برخى از فرزندان
صفات پدر و مادر خود را به ارث نبرده اند. اين استثناها مربوط به اين است كه اين
فرزندان از اجداد قبلى خود, خصوصياتى را كسب كرده اند, چنان كه دكتر الكسيس كارل
مى گويد:

((ما قطعات بى شمارى از عوامل ارثى نياكان را با خود داريم كه صفات ما نيز از
صفات ايشان مشتق شده است….))(4)

حديثى نيز هست كه امام باقر(ع) فرمود: مردى از انصار با همسر خود به محضر
رسول اكرم(ص) شرفياب شد و عرض كرد: يا رسول الله, اين زن, دختر عمو و همسر من
است, زنى است پاك و با عفت ولى براى من فرزندى آورده است كه چهره اش سياه و
سوراخ هاى بينى اش گشاد, موهايش پيچيده و خلاصه طفلى با تمام خصوصيات نژاد يك حبشى
از او متولد شده است كه نظير چنين فرزندى در خانواده و اجداد پدرى ما نيست.
رسول اكرم(ص) از زن سوال كرد: تو چه مى گويى؟ آن زن, قسم ياد كرد كه از موقعى كه
من به همسرى اين مرد درآمده ام كوچك ترين انحرافى مرتكب نشده ام.

حضرت به فكر فرو رفت و سپس فرمود: بين هر انسان تا آدم 99 عرق وجود دارد كه
در ساختمان جسم فرزند فعاليت مى كنند و وقتى نطفه اى در رحم قرار گيرد, عرق ها به
جنبش افتاده و همه از خدا درخواست مى كنند كه فرزند, شبيه آنها بشود. اين بچه
غير مشابه شما هم از همان عرق هاى دور دست است كه در اجداد و اجداد اجداد شما
سابقه ندارد. كودك را بگير, او فرزند توست.(5)

بنابراين, اسلام, قانون وراثت را مى پذيرد و روان شناسان نيز از آن, بسيار سخن
گفته اند, بنابراين, قانون مسلم و انكارناپذيرى است و بر پدران و مادران است كه
مواظب باشند كه چه ويژگى هايى را به فرزندان خود منتقل مى كنند.

پس حال كه وراثت, امر مسلمى است, وظيفه معلم آن است كه بر اين قانون آگاهى
داشته باشد و در هنگام كار تربيتى, خصوصيات پدر و مادر افراد را هم در نظر
بگيرد.

2ـ محيط: آدمى در محيط پرورش مى يابد, فضايل و رذايل اخلاقى را از محيط
برمى گيرد. محيطهاى انسان هم مختلف است: خانواده نخستين محيط اوست, سپس كوچه و
محله و آن گاه مدرسه و… .

معلم, هوشيارانه بايد عامل محيط را دريابد و ريشه يابى كند كه دانشآموز و يا
فردى كه او را تربيت مى كند از قبل در چه محيطى پرورش يافته, خانواده او كيست؟
پدر و مادر و اطرافيانشان چه خصوصياتى دارند؟ در اين ميان, خصوصا بايد به تربيت
خانوادگى فرد, نظر كند.

3ـ تغذيه: يكى ديگر از عوامل شكل دهنده شخصيت انسان, غذاست. قرآن كريم به اين
حقيقت اين گونه اشاره كرده است: ((فلينظر الانسان الى طعامه))(6) در احاديث
معصومان ـعليهم السلام ـ نيز نكته هاى ارزشمندى در اين خصوص وجود دارد, به طورى
كه بخش قابل توجه اى از كلمات آن بزرگان كه در باب هاى مختلف كتاب هاى حديثى وجود
دارد, مربوط به تغذيه است.

اين همه تإكيد از آن روست كه غذا در روح و رفتار آدمى موثر است. متإسفانه
روان شناسى, به اين موضوع اصلا توجهى نكرده و درباره غذاهاى حرام و حلال و نقش
آنها در رفتارهاى ناهنجار فردى و اجتماعى بحثى نكرده است. ما نمونه هاى فراوانى
از انسان هاى خوش رفتار و يا بد رفتار در تاريخ داريم كه خود و يا اطرافيانشان
اعتراف كرده اند كه ريشه كردارهايشان در شير و مادر و نيز تغذيه هاى بعدى بوده
است.

معلم بايد به نقش تغذيه آگاه باشد و هر آن, خود و ديگران را در خصوص تغذيه
درست و مناسب بدنى از يك سو و نيز تغذيه روحى و پرورشى كه همان پرهيز از غذاهاى
حرام و شبهه ناك است, از سوى ديگر, تذكر دهد.

به نظر ما, اگر معلم توانست فعاليت هاى خود را علاوه بر آموزش بر عوامل وراثت,
محيط و تغذيه, متمركز كند, در كار خود موفق است و مى تواند دانش آموزان كارآمد و
خلاقى را تربيت كند و بر بسيارى از نابسامانى هاى تربيتى و خانوادگى فايق آيد.



پيش زمينه ها

گفتيم كه معلمى, شغل انبياست و معلم كسى است كه مى كوشد با آموزش و پرورش
استعدادها, بر عوامل وراثت, محيط و تغذيه غلبه كند و زمينه رشد فرد و اجتماع را
فراهم سازد. اما صد البته كه اين رسالت عظيم به پيش زمينه هايى نياز دارد كه تا
فراهم نشود كار تربيت عقيم و نازاست. اين پيش زمينه به طور خلاصه آن است كه معلم
تا خود را نساخته باشد نمى تواند ديگران را بسازد:

ذات نايافته از هستى بخش

كى تواند كه شود هستى بخش

پس بايد خودسازى كند, و براى اين امر پيش نياز ديگرى لازم است و آن, خودشناسى
است, يعنى خودسازى به هيچ روى ميسور نيست مگر آن كه فرد ابتدا خود را شناخته
باشد. بنابراين پيش زمينه هاى لازم براى معلم دو چيز است: خودشناسى و خودسازى.

خودشناسى: درباره خودشناسى, همه مكتب هاى عرفانى و انسان گرا, به نحوى سخن
گفته اند. فيلسوفان الهى كهن, تنها يك چيز را قابل ارزش مى دانستند و آن,
خودشناسى بوده است.

در اسلام و قرآن, انسان, گرامى ترين موجودى است كه تمامى هستى به خاطر رشد و
تكامل او آفريده شده است. در احاديث معصومان ـ عليهم السلام ـ به اندازه اى به
خودشناسى اهميت داده شده كه با آن خداشناسى, به دست مىآيد: ((من عرف نفسه فقد
عرفه ربه)).

معلم در درجه نخست بايد بر استعدادها و توان روحى و معنوى خويش وقوف يابد و
از نقش خليفه اللهى خود در هستى آگاه شود, سپس جايگاه شغلى و رسالت اصلى خود را
بشناسد تا بتواند در كار تربيت, كامياب شود. معلمى كه خود را نشناخته و از نقش
خويش در هستى و اجتماع غافل است, نمى تواند نيروهاى آگاه و مفيدى را تربيت كند.

خودسازى: هر گامى كه در راه خودشناسى برداريم, به همان اندازه با نيروى طلب و
اراده بايد در راه خودسازى قدم برداريم. خودسازى, ميوه اى است كه از درخت تناور
خودشناسى مى رويد. شناخت هاى ما از خود و هستى بايد در خودسازى تجلى يابد و
نشانه هاى خودسازى هم در كردارها خود را نشان مى دهد.

معلمى كه به خودسازى پرداخته است, خود به خود بيشترينه وظيفه خويش را در ديگر
سازى و شاگرد پرورى انجام داده است. و اين همان دعوت عملى است كه در اين سخن
معصوم, جلوه گر شده است كه: ((كونوا دعاه الناس بغير إلسنتكم)).

اميد كه معلمان عزيز و همه دست اندركاران آموزش و پروش و تربيت جامعه اسلامى
ما بر اين دو ابزار كارآمد بيش از پيش, دست يابند و در كار تربيتى و آموزشى
خويش, موفق باشند.


پاورقي ها:پانوشت ها:
1 ) تاريخ طبرى, ج2, ص300.
2 ) مجمع البيان, ج9, ص;120 سيره حلبى, ج2, ص;43 سيره ابن هشام, ج3, ص349.
3 ) صحيح مسلم, ج5, ص;195 صحيح بخارى, ج5,ص22و23.
4 ) انسان موجود ناشناخته, ص245 و 253.
5 ) وسائل الشيعه, ج5, ص128.
6 ) عبس (80) آيه24.

تسبيح حق

قسمت دوم

((سبح لله ما فى السموات و ما فى الارض و هو العزيز الحكيم))(1)

در بحث قبل گفتيم كه: اسناد تسبيح به ما فى السموات, اسناد الى ما هو له است,
نه مجازى در كلمه است و نه مجازى در اسناد, زيرا اگر برهان عقلى يا نقلى معتبر
بر خلاف ظاهر اقامه نشد آن ظاهر, حجت است. ظاهر اين كريمه همانند آيات ديگر
تسبيح را به همه موجودات آسمانى و زمينى اسناد داد و چون دليل عقلى و يا نقلى
معتبر بر خلاف آن اقامه نشد بايد اين ظاهر را بر گرفت. چند دسته از آيات قرآن
كريم اين گونه از ظواهر را تإييد مى كند. دسته اى از آيات, اسلام را به موجودات
عالم اسناد مى دهد: ((له اسلم من فى السموات والارض))(2) دسته ديگر سجود را به
موجودات عالم اسناد مى دهد: ((و لله يسجد ما فى السموات و ما فى الارض))(3) دسته
سوم امتثال امر الهى را به اينها اسناد مى دهد كه در سوره ((فصلت)) آمده است:
((فقال لها و للارض ائتيا طوعا او كرها قالتا إتينا طائعين))(4) يعنى خداى
سبحان به آسمان و زمين فرمود مطيع امر من باشيد و منقادا بياييد, آسمان و زمين
عرض كردند ما همانند ساير اطاعت كننده ها مىآييم.

اين سه دسته از آيات با آيه هاى تسبيح, هم محتوايند و ظاهر همه اينها مإخوذ
است مگر اين كه دليل بر خلافش اقامه بشود كه نشد.



نظم ادبى در ذكر تسبيح

از تسبيح حق در آغاز سوره حشر با فعل ماضى ياد شد: ((سبح لله)) و در پايان
همين سوره به صورت مضارع آمد: ((يسبح له ما فى السموات و الارض))(5) در مسإله
تسبيح نظم صناعى سوره ها هم اين طور بود; يعنى در بحث قبل ديديم كه تسبيح در سوره
مباركه اسرإ با مصدر شروع شد: ((سبحان الذى اسرا)) در سوره حديد و حشر و صف با
فعل ماضى: ((سبح)) و در سوره جمعه و تغابن با مضارع: ((يسبح)) و در سوره مباركه
((اعلى)) با امر شروع شد: ((سبح)). نظم صناعى و ادبى اين سوره ها محفوظ ماند
گرچه در مضمون آيات سوره هاى گذشته گاهى مضارع مقدم بر ماضى است, و گاهى امر
مقدم بر مضارع است, ولى اين سير ادبى آغاز سوره ها با نظم صناعى محفوظ ماند.

اين كه تسبيح با فعل هاى ماضى و مضارع و امر و مصدر ياد مى شود نشانه آن است كه
نه ماضى به معناى ماضى است نه مضارع به معناى مضارع است, چون هر كدام از اين
افعال دلالت بر صدور فعل در زمان خاص دارند اگر فعلى به شكل هاى مصدر, ماضى,
مضارع و امر آمد معلوم مى شود كه اصل فعل مراد است خصوصيات زمان دخيل نيست; يعنى
اين چنين نيست كه اين فعل در گذشته صادر شده باشد چون همين معنا به صورت مضارع
ياد شد, يا در آينده واقع بشود چون همين فعل به صورت ماضى ياد شد و يا اساسا
زمان در او منظور باشد چون همين فعل به صورت مصدر ياد شد. از اين كه گاهى
((سبحان)) و زمانى ((سبح)) و وقتى ((يسبح)) و در جايى ((سبح)) است معلوم مى شود
كه اين گونه از افعال منسلخ از زمان اند; يعنى همان طورى كه ذات اقدس اله منزه
از نقص است و اين نقص در يك زمان خاص نيست و هم چنين متصف به كمالات ذاتى است و
اين اتصاف در زمان خاص نيست اگر گفته شد: ((كان الله عليما قديرا)) اين ((كان))
فقط اصل اتصاف را مى رساند نه زمان را, اگر هم موجودات, خدا را تسبيح مى كنند اين
تسبيح هم منزه از زمان است خود اين تسبيح سبوح است و منزه از آن است كه به لوث
زمان آلوده بشود. اگر گفته شد ((كان الله عليما قديرا)) يعنى علم و قدرت براى
حق تعالى هميشه ثابت است, اگر گفته شد موجودات عالم خدا را تسبيح مى كنند يعنى
اين تنزيه و تسبيح, دائمى و هميشگى است.



تسبيح دائمى حق

از موجودات عالم, چگونه كار دائم صادر مى شود بدون اين كه خسته شوند؟ موجودات
يا به صورت فرشته اند كه خداى سبحان درباره آنان فرمود كه اينها دائما در حال
تسبيح و عبادتند و فتور و ضعفى در آنان راه ندارد, چون يك موجود مجرد هرگز خسته
نمى شود. يا موجودات مادى نظير آسمان و زمين و گياهان و درختان و…, همه كارشان
را در صراط حق است. انسان هم اگر كارش را در صراط حق تنظيم مى كند اين انسان همه
شوونش عبادت است: ((ان صلاتى و نسكى و محياى و مماتى لله رب العالمين))(6) اين
كه در زيارت آل ياسين ـ كه از بهترين زيارت هاى ماست ـ به حضرت ولى عصر ـ ارواحنا
فداه ـ و بر تمام جزئيات زندگى آن حضرت سلام عرض مى كنيم و مى گوييم: سلام بر تو
وقتى كه مى نشينى, سلام بر تو وقتى كه مى ايستى ((والسلام عليك حين تقرإ و تبين
والسلام عليك حين تقوم السلام عليك حين تقعد و السلام عليك حين تركع و تسجد والسلام
عليك فى آنإ ليلك و اطراف نهارك))(7) نشان مى دهد كه ولى عصر ـ ارواحنا فداه ـ
همه كارهايش لله است. پس اگر موجودى توانست همه شوونش را لله تنظيم كند اين
موجود دائما در عبادت است.

در كتاب شريف وسائل الشيعه, بابى در بحث الصلاه هست كه اگر كسى دائما متذكر به
حق بود ذكر خدا در دل و بر لب داشت, او دائما در نماز است. اگر گفته شده كه
((خوشا آنان كه دائم در نمازند)) نه يعنى هميشه نماز مى خوانند, بلكه بدين
معناست كه انسان هاى الهى در عين حال كه كارهاى عادى دارند همه كارهايشان نماز
است. اگر كسى هميشه به ياد حق باشد مثل اين است كه هميشه در نماز است: ((الذين
هم على صلاتهم دائمون))(8) همين است ((والذين هم على صلاتهم يحافظون))(9) يا
((على صلواتهم يحافظون))(10) يك بحث ديگرى دارد كه اينها مواظب نمازهاى واجب و
مستحب اند اما دائما در نمازند اين حال كسى است كه ((اقم الصلاه لذكرى))(11) را
امتثال مى كند. اگر كسى ياد حق را هميشه در دل داشت اين دائما در نماز است.
موجودات جهان خارج دائما در صراط مستقيم اند و هرگز غافل نيستند.

بنابراين, فرشتگان, موجودات و نيز انسان هاى الهى و خودساخته, هرگز از تسبيح
خسته نمى شوند, چون هيچ گاه عصيان نمى كنند, فقط انسان معصيت كار است كه در نظام
تشريع كه واقع مى شود, گناه مى كند وگرنه در نظام تكوين, هيچ موجودى معصيت نمى كند.




تسبيح گويى كل آفرينش

خداوند متعال, در اين آيه شريفه, ((سبح)) را به ((ما فى السموات و ما فى
الارض)) اسناد داده است, اگر چيزى به سماوات و ارض اسناد داده شد ما فى السموات
و مافى الارض را هم شامل مى شود و اگر چيزى به ما فى السماوات و ما فى الارض منسوب
شد خود سماوات و ارض را هم شامل مى شود, اين سياق نشانه آن است كه هيچ كدام از
اينها خالى از حكم ديگرى نيست اگر گفتيم خداوند آسمان ها و زمين را خلق كرد يعنى
من فى السموات و من فى الارض هم مخلوق اند. اگر گفتيم آسمان و زمين به ياد حق است
من فى السماوات و من فى الارض هم به ياد حق اند. خود سياق و حكم نشان مى دهد كه
ظرف و مظروف هر دو در اين حكم سهيم اند.

پس آن جا كه حكم به آسمان و زمين اسناد داده شد من فى السموات و من فى الارض
را هم شامل مى شود آن جا كه حكم به من فى السماوات و من فى الارض اسناد داده شد
خود سماوات و ارض را هم شامل مى شود منظور كل نظام آفرينش است.



آسمان در قرآن

در قرآن كريم منظور از آسمان ها آن نيست كه در كتاب هاى هيئت و نجوم مطرح است;
يعنى همين هفت آسمان يا كمتر يا بيشتر, چون قرآن آسمان را با خصوصياتى ذكر
مى كند كه در دسترس علم هيئت نيست; مثلا مى فرمايد درهاى آسمان به روى كفار باز
نمى شود: ((لا تفتح لهم ابواب السمإ))(12) اين آسمانى كه در دارد و درش به روى
كافر باز نمى شود اين آسمانى نيست كه رصد خانه و هيئت آن را كشف كند, اين آسمان
فقط به روى مومنين باز است. يا اين كه گفته شده دعاى مومنين از آسمان ها مى گذرد
اين آسمانى نيست كه علم هيئت آن را كشف مى كند, اينها در حقيقت زمين اند نه آسمان.
يا اين كه مى فرمايد: ((و فتحت السمإ فكانت ابوابا))(13) هنگام قيامت سراسر
آسمان ها در است و گشوده مى شود, منظور, آسمان ظاهر نيست.

البته ممكن است آن چه را كه قرآن كريم درباره آسمان ظاهرى فرموده علم آن را
كشف كرده يا مى كند اما اساس سماوات, غيبى و معنوى است آن جا كه مى فرمايد: ((و
اوحى فى كل سمإ امرها)).(14) امر هر آسمانى را خدا به مسوول آن آسمان وحى
فرستاد و از راه ايهإ او را توجيه كرد يا در هنگام نزول وحى مى فرمايد: ((يتنزل
الامر بينهن)).(15)

همه اينها نشان مى دهد كه اين, آن آسمانى نيست كه با هيئت و علم كشف بشود بلكه
آسمانى است كه در عروج رسول اكرم(ص) و مانند آن مطرح است. بنابراين, چه آسمان
ظاهر, چه آسمان باطن همه مسبح ذات اقدس الله اند.



علت ذكر ((لام)) در لله

كلمه ((سبح)) در اين آيه شريفه متعدى است. ريشه اصلى اين كلمه, ثلاثى مجرد است
كه سبح, آن شناگرى است كه در دريا از چشم دور مى شود: ((سبح فى المإ اذا ذهب و
بعد)) اين را مى گويند سابح, تسبيح يعنى تبعيد, دور داشتن يعنى ذات اقدس الله را
از هر نقصى و از هر عيبى دور داشتن, سبحه يعنى نزهه و بعده. سبح متعدى است چه
اين كه ((با))ى تعديه هم در قرآن كريم فراوان استعمال شد آن چه كه موساى كليم
مى فرمايد به خدا عرض مى كند: ((كى نسبحك كثيرا))(16) و يا خدا مى فرمايد: ((و
تسبحوه بكره و اصيلا))(17) يا در موارد ديگرى مثل امر كه ((سبح اسم ربك
الاعلى))(18) در همه موارد چه امر و چه مضارع اينها همه متعدى است و نيازى به
كلمه لام نيست. اين لام يا براى آن است كه اخلاص را بفهماند: ((سبح مخلصا لله)) يا
معناى خضوع و سجود در اين تسبيح تضمين شده است: ((سبح ساجدا خاضعا لله)) يا
براى تضمين معناى سجود و خضوع است يا همان معناى غايى كه لله يعنى خالصا لوجه
الله, از اين جهت با لام ذكر شده است.



علت تقديم مفعول بر فاعل

در اين كريمه ((سبح لله ما فى السموات و ما فى الارض)) و علت تقديم مفعول بر
فاعل نه تنها براى آن است كه در ظرف و جار و مجرور سعه اى است كه در غير آن نيست
بلكه تقديم لله در همه اين موارد كه مفعول مقدم است براى اهميت مسإله است مثل
اين كه در مسإله جهاد خدا نمى گويد شما در راه خدا بجنگيد بلكه مى گويد در راه
خدا شما بجنگيد: ((فليقاتل فى سبيل الله الذين يشرون الحياه الدنيا
بالاخره))(19) نمى فرمايد ((فليقاتل الذين يشرون الحياه الدنيا والاخره فى سبيل
الله)) چون هدف حتى بر فاعليت فاعل, مقدم است لذا در اين گونه موارد نوعا نام
ذات اقدس اله قبلا ذكر مى شود.



هم آهنگى ابتداى هر سوره با محتواى آن

هر مضمونى كه در ابتداى هر سوره مىآيد در حقيقت, نشان دهنده محتوا و مضمون آن
سوره است, حتى اسماى حسنايى هم كه در پايان سوره ذكرمى شود آن هم عهده دار محتواى
سوره است; يعنى اگر سوره اى ـ مثل همين سوره حشر ـ با تسبيح آغاز شد, يا عزت و
حكمت يك جا ذكرشد, نشان مضمون اين سوره است. اينها اوصاف و اسماى الهى اند. در
پايان همين سوره حشر آمده است كه: ((يسبح له ما فى السموات والارض و هو العزيز
الحكيم)) يعنى تسبيح, عزت, حكمت و… عهده دار محتواى اين سوره اند يعنى هر مطلبى
كه در اين سوره مطرح هست به استناد تسبيح حق, عزت حق و حكمت حق است. اسماى
حسنايى كه در پايان هر آيه ذكر مى شود اين تإثير را دارند چه اين كه اگر در
پايان هر سوره هم ذكر شوند اين تإثير را نيز خواهند داشت. ويژگيى كه سوره حشر
دارد اين است كه بسيارى از اسماى حسناى حق تعالى در پايان آن آمده است. پس
((سبح لله ما فى السموات و ما فى الارض))گاهى ((ما)) براى تقرير و زيادى تثبيت
مطلب تكرار مى شود و زمانى هم نيازى به تكرار آن نيست چه اين كه در سوره حديد
مى فرمايد: ((سبح لله ما فى السموات والارض)) بدون تكرار كلمه ((ما)). ولى در
سوره حشر مى فرمايد:
((سبح لله ما فى السموات و ما فى الارض)) وقتى انسان در طليعه سوره با نزاهت
حق رو به رو و به مضمون سوره وارد مى شود هر جا نقصى به ذهن او رسيد به قصور خود
حمل مى كند, چون اول پذيرفت خدا سبوح و منزه از هر نقص است. سوره هايى كه بوى نقص
و طعم عيب دارند معمولا با تسبيح شروع مى شوند, مثل آن سوره هايى كه در آن, قرض
الحسنه دادن به خدا و يا نصرت او مطرح است, توضيح آن كه: خدا در بعضى از اين
سوره ها مى فرمايد به من قرض الحسنه بدهيد: ((من ذا الذى يقرض الله قرضا
حسنا))(20) يا كيست كه خدا را يارى كند چون قرض الحسنه مرحله اى قوىتر از مرحله
نصرت است. گاهى خدا مى فرمايد كيست كه به من قرض بدهد و زمانى مى فرمايد كيست كه
مرا يارى كند؟
قرض الحسنه را بايد به كسى داد كه ندارد ولى مى تواند تهيه كند, و كسى را بايد
يارى داد كه توان ندارد. نقص مورد نصرت بيش از نقص قرض الحسنه است. همه اين
مراحل را قرآن كريم از باب تنزل اسمإ حق ياد مى كند. چون اين گونه تعبيرات بوى
نقص مى دهد و طعم عيب دارد اول اين سوره ها با تسبيح حق شروع مى شود: ((سبح لله ما
فى السموات و ما فى الارض)) بعد مى فرمايد: ((من ذا الذى يقرض الله قرضا حسنا))
يعنى اگر ما در وسط سوره حديد به قرض الحسنه دادن به خدا برخورد كرديم چون اول
سوره با تسبيح همراه بود يقين پيدا مى كنيم كه اين قرض الحسنه ناشى از فقر خدا
نيست. در اين سوره مباركه حشر هم ما يك آثار بى مهرى را مى بينيم كه خدا دستور
جلاى وطن به يهوديان بنى نضير مى دهد.

اين جلا, طعم بى مهرى مى دهد اما وقتى در آغاز اين سوره با سبوح بودن حق آشنا
شديم كه خدا منزه از هر نقص و مبراى از هر عيب است مى فهميم كه اگر در جايى
دستور شدت داده است در آن جا به عنوان ((اشد المعاقبين فى موضع النكال
والنقمه))(21) ظهور كرده است و وضعش براى ما روشن نيست بايد كم كم بفهميم.

تسبيحى كه در اين سوره است براى آن است كه بسيارى از مضامين اين سوره با عزت
خدا تضمين مى شود خداى عزيز دستور جلاى وطن مى دهد اگر او سبوح است و از هر عيب و
نقصى منزه است يقينا در اين كار مصلحت است گاهى دستور مى دهد درخت ها را قطع
كنيد, اين يك مورد استثنايى است: ((ما قطعتم من لينه او تركتموها قائمه على
اصولها فبإذن الله))(22) قطع درخت در اسلام ممنوع بود يعنى در همه جنگ ها به همه
رزمندگان گفته بودند كه نبايد درخت كسى را قطع كنيد, اما در اين سوره دستور قطع
درختان يك باغ آمده است و اين به حسب ظاهر, رنگ بى مهرى دارد. ولى اگر انسان
ريشه يابى كند مى بيند كه اين جا جاى ظهور ((اشد المعاقبين فى موضع النكال
والنقمه)) است و لذا مى فرمايد:
((سبح لله ما فى السموات و ما فى الارض و هو العزيز الحكيم)).

خدا عزيز است در بحث هاى قبل هم آورديم كه عزيز را از همان عزت گرفته اند عزت
يعنى صلابت و نفوذ ناپذيرى, به زمينى كه سرسخت و نفوذ ناپذير است و با نيش كلنگ
و بيل هم نمى توان خاكى از او كند ((ارض عزاز)) مى گويند, اين زمين عزيز و
نفوذناپذير است, مومن عزيز هم اين چنين نفوذ ناپذير و تسليم ناشدنى است و اگر
چنان چه كسى به نبرد با عزيز پرداخت قهرا شكست مى خورد و آن عزيز, پيروز است. پس
غلبه از لوازم عزت است نه اين كه معناى عزت, غلبه باشد نه عزيز يعنى پيروز, نه
عزت يعنى غلبه, اگر موجودى نفوذناپذير بود جنگ با او با شكست همراه است و خدا
عزيز است و در دسترس كسى نيست اگر چيزى هم در دسترس نبود و بعيدالمنال بود
مى گويند عزيزالوجود است يعنى نمى توان به او دسترسى پيدا كرد, خدا عزيز است و
هيچ كس به او دسترسى ندارد.



آميختگى عزت و حكمت

آن گاه اين عزت و صلابتش آميخته با حكمت است هر كارى كه مى كند به جاست اين
چنين نيست كه چون عزيز است ـ معاذ الله ـ كارهاى نابه جا بكند, او سبوح است و
منزه از هر عيب و نقص است پس عزتش با حكمت همراه است و اگر كسى در برابر او
خاضع, مطيع و منقاد بود خدا عزت و حكمت خود را در او ظاهر مى كند و او مظهر عزيز
و حكيم مى شود, اگر فرمود: ((العزه لله جميعا))(23) در كنارش هم فرمود: ((لله
العزه و لرسوله و للمومنين))(24) اگر فرمود: ((و هو العزيز الحكيم))(25) كه اين
لسان, لسان حصر حكمت است ولى فرمود من به هر كه بخواهم مى دهم:
((و يوتى الحكمه من يشإ و من يوت الحكمه فقط اوتى خيرا كثيرا))(26) حكمت,
كار خدا و وصف فعلى خداست چه اين كه عزت هم صفت فعلى اوست, و اين صفت را در
افرادى ظاهر مى كند آن گاه مى فرمايد: ((العزه لله و لرسوله و للمومنين)). در جاى
ديگر مى فرمايد: ((العزه لله جميعا)) نه اين كه خدا و پيامبران همه عزيزاند بلكه
عزت پيامبران و مومنين مظهر عزت حق است, عزت بالاصاله و بالذات از آن خداست
درباره حكمت هم باز اين چنين است.

اگر ((يوتى الحكمه من يشإ)) اين چنين نيست كه خدا به كسى حكمت بدهد و به او
واگذار و يا عطا كند كه آن فرد حكيم بشود بلكه در آينه هستى او مى تابد و او
مظهر حكمت مى شود.

بنابراين, آن چه كه در اين سوره مطرح است مضمون اين سوره را همين سطر اول
تضمين مى كند: ((سبح لله ما فى السموات و ما فى الارض و هو العزيز الحكيم)).

در اين سوره, عزت و حكمت, همراه با هم آمده است: ((و هو العزيز الحكيم)) اين
لسان, لسان حصر است; او عزيز و حكيم است و اين چنين نيست كه اين صفات را
جداگانه داشته باشد. گاهى ممكن است انسان دو صفت داشته باشد هر صفتى را در جاى
خود اعمال كند منهاى وصف ديگرى, اما اوصاف ذات اقدس اله اين چنين نيست لذا گاهى
بدون عطف ذكر مى شود مخصوصا در پايان همين سوره مباركه حشر كه بسيارى از اسماى
الهى ذكر مى شود, نوع اين اسما و صفات, بدون عطف است, اين جا هم كه بدون عطف ياد
شده براى آن است كه حكمتش آميخته با عزت و عزتش آميخته با حكمت است, او حكيمانه
عزيز است و عزيزانه حكيم است, و هو العزيز الحكيم.

والسلام.


پاورقي ها:پى نوشت ها:
1 ) حشر (859) آيه1.
2 ) آل عمران (3) آيه83.
3 ) نحل (16) آيه 49.
4 ) فصلت (41) آيه11.
5 ) حشر (59) آيه24.
6 ) انعام (6) آيه162.
7 ) مفاتيح الجنان دعاى آل ياسين.
8 ) معارج (70) آيه23.
9 ) همان, آيه34.
10 ) مومنون (23) آيه9.
11 ) طه (20) آيه14.
12 ) اعراف (7) آيه40.
13 ) نبإ (78) آيه9.
14 ) فصلت (41) آيه12.
15 ) طلاق (65) آيه14.
16 ) طه (20) آيه33.
17 ) فتح (48) آيه9.
18 ) اعلى (87) آيه1.
19 ) نسإ (4) آيه74.
20 ) بقره(2) آيه245.
21 ) مفاتيح الجنان.
22 ) حشر(59) آيه5.
23 ) نسإ (4) آيه139.
24 ) منافقون آيه63.
25 ) ابراهيم (14) آيه4.
26 ) بقره(2) 269.

جهان اسلام

علامه سيد محمد حسين فضل الله: حكم اعدام سلمان رشدى مورد اجماع علماى اسلام
است.(28/11/75)

دادگاه استانبول شش اسلامگرا را به حبس ابد محكوم كرد.(2/12/75)

عوامل مسلح فرقه گرا دو عضو بلند پايه نهضت فقه جعفرى پاكستان را به شهادت
رساندند.(5/12/75)

يك رهبر مسيحيان آمريكا مسلمان شد.(7/12/75)

مفتى قدس: دريافت شناسنامه اسرائيلى توسط مسلمانان فلسطينى حرام است.(8/12
/ 75)

تظاهر كنندگان خشمگين پاكستانى پرچم آمريكا و آدمك كلينتون را به آتش كشيدند.
(9/12/75)

سازمان جماعت اسلامى مصر اعلام كرد: رژيم مبارك كافر است و بايد سرنگون شود.(20
/ 12/75)

سه عضو نهضت جعفرى پاكستان به شهادت رسيدند.(23/12/75)

عضو بلندپايه نهضت فقه جعفرى در پنجاب پاكستان به شهادت رسيد.

پرچم اسرائيل در اجتماع اعتراضآميز حزب الله لبنان به آتش كشيده شد.(25/12
/ 75)



داخلى

سينماگران كشور با آرمان هاى امام خمينى و شهيدان انقلاب تجديد ميثاق كردند.

جمهورى اسلامى ايران و تركمنستان پنج سند همكارى امضا كردند.(27/11/75)

دستگاه آزمايش موتور هواپيماى سوخو 24 در ايران ساخته شد.

فرمانده سابق قرارگاه حمزه به فرماندهى نيروى انتظامى منصوب شد.(28/11 /
75)

شهردار سابق منطقه 6 تهران به 13 سال زندان و تبعيد محكوم شد.(29/11/75)

سرمايه گذارى بانك ها در شركت هاى سرمايه گذار ممنوع شد.

مجلس, تشكيل دادگاه خانواده را تصويب كرد.(1/12/75)

رئيس جمهور: عدالت اجتماعى بايد ركن اساسى و راهبردى برنامه 25 ساله توسعه
كشور باشد.(2/12/75)

رئيس مجلس: دست آمريكا و صهيونيست ها در واقعه مولتان پاكستان كاملا پيداست.(4
/ 12/75)

طى سال جارى مردم 110 ميليارد ريال از طريق كميته امداد به محرومين اهدا
كردند.(5/12/75)

حجه الاسلام والمسلمين خاتمى: هر كس در نظام ماست بايد ولايت فقيه را به عنوان
مبناى نظام بپذيرد.(7/12/75)

رهبر انقلاب: نتيجه آراى مردم در انتخابات رياست جمهورى هر چه باشد به سود
كشور و نظام است.

رهبر انقلاب: كسى كه اكثريت آرا را به دست آورد مشروعيت مردمى دارد و رهبرى
نظام او را تنفيذ مى كند.(8/12/75)

روساى سه قوه بر لزوم بى طرفى مسوولان اجرايى در برگزارى انتخابات تإكيد كردند.
(9/12/75)

سفير تركيه از ايران اخراج شد.(11/12/75)

رئيس جمهور: ايران تنها كشورى است كه بدون كمك خارجى و با اتكا به مردم
ويرانى هاى جنگ را بازسازى كرد.(12/12/75)

رهبر انقلاب: نمى توان تحمل كرد عده اى ثروت اندوزى كنند و در كنار آن جمعى
گرسنه باشند.

تعداد قربانيان زلزله اردبيل به 965 نفر رسيد.(14/12/75)

رهبر انقلاب: نوسازى معنوى و استقرار عدالت اجتماعى به عنوان گام چهارم انقلاب
بايد شتاب بگيرد.

اسپرىهاى دارويى براى اولين بار در ايران ساخته شد.(19/12/75)

150 نفر از كاركنان گمركات كشور به اتهام تخلف از كار بركنار شدند.

رهبر انقلاب: اجبار دختران به ازدواج هاى ناخواسته خلاف شرع است.

رهبر انقلاب اسلامى: اسلام براى ايجاد محيطى سالم و امن حجاب را براى زنان تعيين
كرده است.(21/12/75)

رهبر انقلاب: از هر كارى كه با مهار تورم و تقويت پول ملى تعارض دارد, بايد
جلوگيرى شود.

يك هواپيماى سى ـ 130 با 86 سرنشين در ارتفاعات نيشابور سقوط كرد.

حضرت آيه الله خامنه اى: نبايد گوهر گرانبهاى ارتباط با مردم را از دست داد,
اشرافى گرى شاخص اصلى دورى از مردم است.(25/12/75)

از سوى سازمان ملل, ايران جدىترين كشور در مبارزه با مواد مخدر شناخته شد.(27
/ 12/75)

طى حكمى از سوى رهبر انقلاب, تركيب جديد مجمع تشخيص مصلحت با رياست پنج ساله
آقاى هاشمى رفسنجانى تعيين شد.(28/12/75)



خارجى

مجسمه آتاترك در تركيه به آتش كشيده شد.(27/11/75)

به فرمان يلتسين 200 هزار نيروى مسلح روسيه از كار بركنار شدند.

رئيس مجلس اسلامى انگليس: هزاران مسلمان براى اجراى حكم اعدام سلمان رشدى هم
قسم شده اند.(1/12/75)

يك ديپلمات آمريكايى به جرم جاسوسى از هند اخراج شد.(2/12/75)

وزير دفاع عربستان: داشتن بهترين روابط با ايران براى رياض مهم است.(6/12 /
75)

گروه ((ارتش خدا)) در آمريكا اعلام موجوديت كرد.(8/12/75)

پارلمان تركيه طرح استيضاح اربكان را رد كرد.(9/12/75)

دولت نواز شريف به تقليد از غرب روزهاى يك شنبه را تعطيل رسمى اعلام كرد.(11 /
12/75)

امير بحرين: روابط خوب ايران و بحرين منافع دو كشور را در منطقه به همراه
خواهد داشت.(12/12/75)

نمايندگان مجلس اردن خواستار اخراج سفير اسرائيل شدند.(14/12/75)

سوريه: شهرك سازى صهيونيست ها اعلام جنگ عليه اعراب است.

نتانياهو چهار دفتر ساف در بيت المقدس را تعطيل كرد.(16/12/75)

آمريكا با قطعنامه ضد اسرائيلى شوراى امنيت مخالفت كرد.(18/12/75)

اربكان: هيچ كس قدرت شكست دادن مردم دين دار را ندارد.(19/12/75)

بى نظير بوتو به عنوان رهبر دائمى حزب مردم پاكستان انتخاب شد.

ربانى: پاكستان و آمريكا عامل بدبختى مردم افغانستان هستند.(20/12/75)

رژيم صهيونيستى احداث شهرك هاى يهودىنشين در بيت المقدس را آغاز كرد.(21/12 /
75)

شوراى امنيت تحريم ليبى را چهار ماه ديگر تمديد كرد.

مجمع عمومى سازمان ملل با اكثريت آرا از سياست هاى توسعه طلبانه رژيم
صهيونيستى انتقاد كرد.(25/12/75)

وليعهد عربستان: مصلحت دو كشور ايران و عربستان در تقويت علائق و روابط حسنه
است.(27/12/75)
پاورقي ها: