دانشور نوآور
(ابتكارات و ارزيابى‏هاى فكرى و شكوفايى علمى و فرهنگى شهيد آيت اللّه سيد مصطفى خمينى )
قسمت اول‏
غلامرضا گلى زواره‏
اشاره‏
مقام معظم رهبرى حضرت آيت اللّه العظمى خامنه‏اى در پيامى به مناسبت فرا رسيدن آغاز سال 1387 ش، امسال را سال نوآورى و شكوفايى ناميدند و تصريح فرمودند نوآورى فضاى كشور را فرا بگيرد، از سويى در اين سال نظام مقدّس جمهورى اسلامى ايران سى سالگى خود را تمام مى‏كند و سه دهه را پشت سر مى‏گذارد.
با الهام از بيانات امام خمينى و مقام معظم رهبرى ابتكارات، خلاقيّت‏ها و نوآورى‏هايى موجب شكوفايى شكوهمند در جامعه اسلامى مى‏گردد كه بومى، با اصالت و تأثير پذيرفته از موازين مذهبى و شرعى باشد، در عين حال و ضمن زايش مستمر علمى، نظريه‏پردازى و توليد علم بايد به نيازهاى روز و مسايل و مقتضيات زمان و آفت‏ها و آسيب‏شناسى‏ها توجه داشت اين نوآورى ضمن اين كه موجب شكوفايى در تمامى ابعاد مى‏گردد، با ارزش‏ها هماهنگ بوده و خود جلوه‏اى از فرهنگ سازى به شمار مى‏رود و خودباورى، اتكا به منابع معنوى و تقويت هنجارهاى بومى را به ارمغان مى‏آورد.
تأكيد بر خلاقيّت‏ها و سرعت پذيرش ابتكارات در جامعه ما به شرطى است كه اولاً خود هويتى ارزشمند داشته و ثانياً ثمراتش مفيد بوده و ثالثاً شيوه‏هاى شايسته‏اى را به ديگران بياموزد و مهم‏تر از همه اين‏ها، آن نوآورى مى‏تواند در اجتماعى مذهبى مطرح گردد كه وارداتى نباشد و وامدار فرهنگ غربى نگشته و استقلال علمى و فكرى را به ارمغان بياورد و صرفاً به رشد اقتصادى و عمرانى اكتفا نكند و مسايل معنوى، پويايى تربيتى و جوشش درونى را براى رسيدن به تعالى انسانى بر طبق موازين قرآن و عترت به ارمغان بياورد.
يكى از شخصيت هايى كه در اين زمينه گام نهاد و در عرصه‏هاى گوناگون علوم عقلى و نقلى نقدها،تحليل‏ها و ابتكارات جالبى را مطرح ساخت علامه شهيد آيت اللّه سيد مصطفى خمينى مى‏باشد، معمولاً در اغلب آثار، منابع و مقالاتى كه به شرح حال اين حكيم عارف پرداخته‏اند، جنبه‏هاى سياسى،مبارزاتى و نقش وى رادر نهضت امام خمينى و پيروزى انقلاب اسلامى آن هم در بُعد اجتماعى مورد توجه قرار داده‏اند در حالى كه بررسى‏هاى علمى، يافته‏هاى فكرى، كاوش‏هاى فلسفى، كلامى، فقهى، اصولى و نگرش‏هاى دقيق تفسيرى، عرفانى، ادبى و اخلاقى در كارنامه اين شخصيت درخشندگى ويژه‏اى دارد و اين مهم را مى‏توان از آثار و نگاشته‏هايش، خاطرات شاگردان و تصريح شخصيت‏هاى بلند پايه حوزوى بدست آورد.
بنابراين جا دارد در سال نوآورى و شكوفايى علمى از دانشور جوانى سخن گوئيم كه در اين عرصه كارنامه‏اى پربار و گران سنگ از خود به يادگار نهاد، شيوه‏ها و روش‏هاى ابتكارى وى در تحوّل عرصه‏هاى معرفتى و آموزشى بسيار كارساز و گره گشا مى‏باشد البته براى بدست آوردن مرواريدهاى معانى و گوهرهاى گرانبهاى او شايسته است (به بهانه دوازدهم رجب سالگرد تولدش) در آثارش به غوّاصى بپردازيم و نكته‏هاى ناب را بيابيم، از طرفى اين بعد از زندگى فقيهى را مورد بازنگرى اجمالى قرار مى‏دهيم كه مبارزاتش و ارتباط او از يك طرف با مردم و از سوى ديگر با امام خمينى در پيش برد مقاصد انقلاب اسلامى بسيار تأثير گذار بود، ضمن اين كه شهادت مرموزانه‏اش كه به فرمايش امام از الطاف الهى بود به منزله سپيده‏اى از اُفُق سر زد و صبح پيروزى را نويد داد به راستى اگر شهادت او صورت نمى‏گرفت معلوم نبود ما فتح و ظفر را به اين سرعت در آغوش مى‏گرفتيم و اكنون سى‏امين سالگرد آن را نظاره گر نبوديم، پس با هم بُعد علمى اين سپيده گشاى انقلاب را مرور مى‏كنيم.
نگاشته‏هاى ارزشمند
شهيد آيت اللّه سيد مصطفى خمينى علاوه بر تدريس علوم منقول و معقول، در مباحث و موضوعات فقهى، اصولى، كلامى، تفسير و حكمت نگاشته هايى از خويش به يادگار نهاده است كه بيانگر عظمت علمى و فكرى آن دانشور وارسته است. در بين اهل معرفت معروف است افرادى كه در تدريس و فعاليت‏هاى آموزشى به توفيق هايى دست مى‏يابند كمتر اين فرصت را بدست مى‏آورند كه از خود آثار علمى عميقى به يادگار بگذارند امّا سيّد مصطفى خمينى در زمره معدود دانشمندانى است كه در دو عرصه آموزش و نگارش پيشگام بود، از سنين جوانى حوزه تدريس داشت و به تربيت شاگردانى فاضل همت گماشت و از همان ايام يافته‏هاى علمى خود را به رشته تحرير در آورد.
اگر اهل فن و خبرگان خرد و انديشه در نگارش‏هاى ايشان تأمّلى نمايند متوجه مى‏شوند مؤلّف از استعداد، نبوغ، سرعت انتقال، حافظه‏اى نيرومند، ذهنى فعّال و پويا و يك نوع خودجوشى بهره‏مند بوده است، از همان اوان جوانى به سهولت بر انتقال يافته‏ها و كاوش‏هاى علمى و انديشه‏هاى فرازين از ذهن بر صفحات كاغذ توانا بود و هنگام فراگيرى دانش‏هاى گوناگون و همگام با كوشش‏هاى آموزشى دست بر قلم برد و تحقيقات مفيد و سودمند و محصول انديشه‏هاى خود را نگاشت. يكى از هم درسانش گفته است: از همان اوايل هرچه مباحثه مى‏كرد و به نظرش مى‏رسيد مى‏نوشت، چه در ادبيات، چه در فقه، اصول، حكمت و فلسفه نوشته‏هاى فراوانى دارد، به هنگام گرفتارى آن استاد شهيد به دست رژيم پهلوى در سال 1342 با وجود آن كه حدود سى و سه بهار از عمرش سپرى مى‏شد وقتى در زندان قزل قلعه در يكى از بازجويى‏هاى ساواك آثار علمى خود را بر مى‏شمرد از دوازده اثر علمى ياد كرد، برخى از اين آثار در يورش دژخيمان ساواك به بيت امام خمينى به غارت رفت، از جمله آن‏ها كتاب بيع در ده مجلد و كتابى در مبحث اجاره بود كه در اين ماجرا از بين رفت در تبعيدگاه تركيه با وجود فرسايش‏هاى روحى، دورى از وطن و گرفتارى‏هاى ديگر نه تنها از امر تأليف غافل نگرديد كه بلكه در فرصت پيش آمده و همراه با تنديس دانش و تقوا يعنى والدش، توفيقاتش در اين عرصه فزونى گرفت و با وجود آن كه منابع و مآخذ معتبر و مستند در اختيار نداشت آثار ارزشمندى چون دو جلد كتاب مكاسب محرّمه در 420 صفحه، قاعدة الانقاد در يكصد و هشتاد صفحه و چندين رساله ديگر به رشته تحرير درآورد، بعد از هجرت اجبارى از تركيه به نجف اشرف برنامه‏هاى علمى خود را پى گرفت و به نگارش آثارى گران سنگ اهتمام ورزيد.(1)
فهرست آثار
الف: قرآن‏
1- تفسير قرآن چهار مجلّد شامل تفسير سوره حمد و بخشى از آيات سوره بقره(تا آيه 23 بقره).
ب: اصول فقه:
2- تحريرات فى الاصول حاوى دوره علم اصول مستدل كه سه جلد آن تا مبحث استصحاب به طبع رسيده است.
3- كتاب اصول كه بطور مختصر مبانى و مباحث اصلى علم اصول را معرفى كرده است.
4- القواعد الاصوليه‏
ج: مباحث فقهى و فتوايى‏
5- حاشيه عروة الوثقى (اجتهاد و تقليد)
6- تحرير عروة الوثقى(احتياط و تقليد)
7- تحرير عروة الوثقى(طهارت)
8 – كتاب الطهارة در فقه استدلالى مبسوط(شامل نگارشى ابتكارى به شيوه بزرگان فقه)
9- كتابى در مبحث نكاح‏
10- كتاب البيع (دوره كامل مباحث استدلالى بيع) كه شيوه‏اى نوين و كاملاً ابتكارى دارد
11- مكاسب محرّمه در دو جلد
12- مبحث اجاره(كتاب الاجاره)
13- مستند تحريرالوسيله به همراه شرحى از آن در بيع و مكاسب محرّمه و خيارات‏
14- الواجبات فى الصلوة
15- كتاب الصوم در فقه استدلالى‏
16- دراسات فى ولايت الفقيه(حكومت اسلامى)
17- كتاب الخيارات در فقه استدلالى به صورت مستدل و مبسوط
18- القواعد الفقيه‏
19- رساله‏اى در باب حديث رفع‏
20- حواشى بر وسيله النجاة آيت اللّه سيد ابوالحسن اصفهانى‏
د: حكمت و عرفان‏
21- قواعد الحكميه‏
22- حاشيه و تعليقه بر اشعار اربعه ملاصدرا
23- حاشيه هدايه ملاصدرا
24- دوره فلسفه قديم‏
25- حاشيه بر كتاب مبدأ و معاد ملاصدرا
26- حاشيه بر بخش طبيعيات اسفار ملاصدرا
ه.: مباحث ديگر
27- حاشيه بر خاتمه مستدرك الوسايل ميرزا حسين نورى(حديث)
28- شرح زندگانى ائمه(ع) كه تا شرح حيات حضرت امام حسين(ع) ادامه يافته است.
29- القواعد الرجاليه(در دانش رجال)
30- تطبيق هيأت جديد برهيأت و نجوم اسلامى‏
31- قضيه آيت اللّه حكيم و دولت عراق (مباحثى در تحليل مسايل سياسى روز)
32- نقد دروس الاعلام النجف الاشرف.
33- الفوائد و العوائد در موضوعات گوناگون اخلاقى، عرفانى و…(2)
غالب اين آثار به صورت خطى است، تعدادى چاپ شده و كار تحقيق، تصحيح و آماده سازى شمارى از اين تأليفات از سوى مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى در حال انجام است.
حيات علمى‏
سيد مصطفى از استعدادى سرشار بهره داشت، قدرت دركش به گونه‏اى بود كه انديشه‏هاى مطرح شده از سوى اهل فضل و معرفت را از همان آغاز طرح و بيان دريافت مى‏كرد و به ذهن مى‏سپرد و در همان زمان در ذهن نقّاد خويش ارزيابى مى‏كرد و پرسش‏ها و اشكالات مفيدى مطرح مى‏نمود، در برخى دروس خارج حوزه برخى اشكالاتى را پيش مى‏كشيدند كه خود را مطرح كنند و يا اشكالشان چنان جزيى و سطحى بود كه با همان جواب مختصر اوّليه ساكت مى‏شدند اما مصطفى به دليل ذهن پويا و فعّال مباحث اساسى را عميقاً مورد تأمّل قرار مى‏داد و چندين بار متوالى اشكال خود را ادامه مى‏داد تا جواب قانع كننده و گره گشا دريافت دارد.
به دليل همين كنجكاوى‏ها و ژرف نگرى‏ها و اشتياق درونى به فضيلت و معرفت، مصطفى به فراگيرى دانش‏هاى رايج در حوزه اكتفا نكرد بلكه به كثيرى از علوم و ادبيات احاطه يافت و به اعتراف عدّه‏اى از هم درسانش او گنجينه‏اى از دانش‏هاى بسيار بود و كمتر رشته‏اى از علوم اسلامى، ادبى و علمى و ذوقى بود كه او از آن بهره‏اى نگرفته باشد. آيت اللّه فاضل لنكرانى در اين باره گفته است: از نظر فضيلت علمى به نظر من ساليان دراز بود كه حاج آقا مصطفى يك مجتهد مسلّم كامل و صاحب نظر در فقه، اصول، فلسفه، رجال، تفسير و ساير علوم اسلامى بود.(3)
آيت اللّه حاج شيخ محمد صادق خلخالى گفته است: حاج آقا مصطفى نه تنها به طور معمول حرف قدما را مطالعه مى‏كرد بلكه آن‏ها را با دقّت بررسى و ايرادشان را بيان مى‏كرد. اكثر رجال سند را با خصوصيات و تاريخ تولد و رحلت آنان، مى‏دانست، اشعار نخبة المقال را در حافظه داشت، در فن درايه و رجال متبحّر گرديده بود، در علوم معقول و منقول از خويشتن ابتكار نشان مى‏داد. در باب حافظه قوى او همين بس كه اكثر اشعار حافظ و سعدى و بخش‏هايى مهم از مثنوى مولوى و تاريخ علماى اسلام را از بر داشت، كثرت مطالعه، او را يك استاد اهل فن كرده بود، آگاهى‏هاى كلامى و عرفانى او به ذهن و فكرش بسنده نمى‏گرديد و اين نگرش‏ها بر جان و روحش نشسته و او را به صورت عارفى پاك باخته و دل سوخته درآورده بود.(4)
مصطفى مطالبى را كه فرا مى‏گرفت نه تنها فراموش نمى‏كرد بلكه آن‏ها را مأخوذ و مدرك تلاش‏هاى علمى و بعدى خويش قرار مى‏داد، در هر جلسه‏اى كه حضور مى‏يافت آن را به يك محفل پربار فكرى و معرفتى مبدّل مى‏ساخت، هر كس با او در جلسه‏اى مصاحبتى داشت و در يك بحث علمى وارد مذاكره وگفتگوى علمى با وى مى‏شد به احاطه فكرى، تفوّق علمى، قدرت استدلال و ذهن نقّاد ايشان نسبت به مباحث مطرح شده، وقوف مى‏يافت و برخود لازم مى‏ديد كه اين نبوغ و درخشندگى علمى را تحسين كند.(5)
امكان دارد افرادى در علوم متعدّد به مرحله اجتهاد برسند ولى دانشورى كه تخصص‏هاى گوناگون در علوم عقلى و نقلى داشته باشد، به فضايل و كمالات عرفانى و معنوى آراسته گردد، از بينش سياسى عميق برخوردار گردد و مقتضيات زمان را در نظر گيرد و با تيزبينى و فراست توان تحليل مباحث اجتماعى را داشته باشد، پرچم مبارزه را پيشاپيش امت اسلامى بر دوش گيرد و در غياب رهبرى قيام، نقش محورى نهضت اسلامى را بر دوش گيردو با جاذبه و دافعه‏اى شگفت موضع‏گيرى‏هاى ناب و شايسته‏اى از خود بروز دهد جزء نوادر است كه تنديس اين ويژگى جامع سيد مصطفى خمينى است.
مصطفى دانشورى بود كه صرفاً به توانايى‏هاى درونى ذهنى اكتفا نمى‏كرد و چراغ بر دست به دنبال حكمت كه گمشده‏اش بود مى‏گشت، هرجا دانشورى، عارفى يا حكيمى مى‏يافت در برابرش خاضعانه زانوى تلمّذ بر زمين مى‏زد و از خرمن دانش و فضلش توشه بر مى‏گرفت و اين گونه دانسته‏هاى خود را گسترش مى‏داد، مراقب بود كه از فرصت‏هاى بدست آمده، نهايت استفاده را بكند، اگر ضرورت ايجاب مى‏كرد در جلسه‏اى حضور يابد و شمع جمع حلقه نشينان بيتى باشد براى جلوگيرى از اتلاف وقت، مباحث و نكات مفيدى را مطرح مى‏كرد و آن جلسه را پربار مى‏ساخت، وقتى در زندان گرفتار شد از فرصت بدست آمده در حبس قزل قلعه تهران استفاده برد و با فقدان منابع علمى، در مسايل مستحدث فقهى دست به نگارش زد، يكى از نزديكانش نقل كرده است: در سلول انفرادى با وجود نداشتن كتاب حدود يك صد و بيست صفحه مطلب فقهى در مسايل نو و ابتكارى كه موضوعش در گذشته وجود نداشت همچون بيمه، بانك و مانند آن به نگارش درآورد.(6) در تبعيدگاه تركيه اگرچه شرايط مشقت آور بود ولى زانوى غم به بغل نگرفت و اوقات را به تأسّف خوردن نگذرانيد بلكه در تمامى اوقات كه با امام بسر مى‏برد به مباحثات علمى و فلسفى پرداخت و به يافته‏هاى خود فكر كرد و آنها را ژرف بخشيد و انديشه‏هاى تازه‏اى را مطرح كرد و يا بر روى كاغذ آورد.(7)
مصطفى به اتكاى استعداد ذاتى، هوش سرشار و ذهن فعال، پيگيرى در تحقيق و پژوهش و ارزيابى اقوال و گفته‏هاى متفكران را رها نكرد بلكه اين توانايى درونى را با تلاشى مداوم، همت و پشتكارى ضميمه كرد، يكى از فضلا كه با وى هم بحث بوده عقيده دارد از امور مهم كه موجب موفقيت مصطفى گرديد همين تلاش مستمرش بود. يك بار از زمان طلوع آفتاب مشغول بحث، مطالعه، نگارش و تتبع در آراء و افكار بود، در اين روند هيچ گونه خستگى به وى راه نمى‏يافت و بحث‏ها با تمام خصوصيات و جزئيات قلمبند مى‏كرد، گاهى يك هفته‏اى از منزل بيرون نمى‏آمد زيرا موضوعى علمى را دنبال مى‏كرد، و مى‏خواست به نتيجه مطلوب برسد، علاوه بر توانايى‏هاى علمى گسترده و حضور در عرصه‏هاى معرفتى متعدد، هيچ گاه خود را دنباله رو يافته‏هاى ديگران نديد و با يك نوع آزادمنشى آراى بزرگان را نقد مى‏كرد و با دليل و برهان نارسايى‏هاى پاره‏اى افكار را شرح مى‏داد، بدون دليل حاضر نبود سخنى را از كسى بپذيرد اگرچه آن شخصيت، شهرت علمى فوق العاده‏اى داشت، مطالب را سربسته نمى‏پذيرفت و همچون امام به تجزيه و تحليل آنها بر مى‏خاست.(8)
بيشترين اشتياق حاج آقا مصطفى به كاوش‏هاى علمى و فكرى بود و در نجف معمولاً مسايل سياسى را به برادرش حاج احمد ارجاع مى‏داد، امام خمينى هم با توجه به دستمايه‏هاى علمى اين فرزند ارشدش نمى‏خواست فكرش صرف جهت‏هاى ديگر گردد و تأكيد مى‏نمود مصطفى بايد در علوم و دانش‏هاى حوزوى غوّاصى كند تا بتواند در آينده جايگاه خاص خويش را در اين عرصه ارتقا دهد البته اين بدان معنا نمى‏باشد كه او در مسايل سياسى فاقد موضوع‏گيرى بود، به عنوان نمونه در همان روزهاى اقامت در نجف گرايش‏هاى فكرى سيدابوالحسن بنى صدر را شناخته و اصلاً حاضر نبود در يك جا بنشيند و با او صحبت كند بر روى افكار صادق قطب زاده حساس بود و او را از خانه‏اش بيرون كرد، در آن موقع به درستى تشخيص داد كه اين دُمل‏ها در آينده چركى گرديده و از عفونت آن‏ها مردم مسلمان اذيت مى‏شوند.(9)
در نجف با بزرگان حوزه و استادان برجسته حشر و نشر داشت و با احاطه علمى كه از آن برخوردار بود، وارد مباحث علمى گرديد و در بسيارى موارد با قدرت استدلال موضوعات طرح شده را به نتيجه مطلوب مى‏رسانيد و اكثر شخصت‏ها و مجتهدان نجف در مقابل برهان‏هاى قوى و ارزيابى‏هاى دقيق او خاضع مى‏گرديدند.(10) معروف بود كه وى خود را با شجاعت علمى به آب و آتش مى‏زند و در دهان پلنگ مى‏رود، بيت آيت اللّه سيد عبدالهادى شيرازى مركز بحث‏هاى گسترده علما بود و با رحلت ايشان همچنان محل رفت و آمد شخصيت‏هاى برجسته نجف بود كه در آن جا جلسات مذاكره و مناظره تشكيل مى‏دادند، هر شب فروعى مطرح مى‏گرديد، حاج آقا مصطفى در اكثر اين گفتگوها حضور مى‏يافت، ورود و خروج ايشان در بحث‏هاى فقهى، اصولى و فلسفى مشهور بود به گونه‏اى كه بعد از چند سال به عنوان چهره‏اى علمى قوى و مقتدر مشهور گرديد.(11)
بر ساحل قرآن‏
در دوران تيرگى ستم و مظلوميت ارزش‏هاى الهى و در زمانه‏اى كه قرآن و فرهنگ قرآنى در مهجوريت قرار گرفته و رويكرد نشان دادن به مباحث تفسيرى و توجه به كلام خداوند ناقض شأن علمى به شمار مى‏آمد و مقامات فرهنگى و شهرت اجتماعى افراد را اين نوع نگرش‏ها مورد تأمّل قرار مى‏داد.
سيد مصطفى خمينى اهتمام خويش را بر فيض‏گيرى و فيض رسانى از اقيانوس بى كران معارف قرآنى استوار ساخت و در چنين فضايى به نگارش تفسير روى آورد و تلاشى سترگ و شايسته تكريم و تحسين تقديم علاقه‏مندان به حقايق قرآنى نمود.
يكى از آثار قلمى ارزشمند ايشان «تفسير القرآن الكريم» است كه در بردارنده تفسير آيات سوره حمد و بقره(آيات يك تا چهل و شش) بوده و در چهار مجلّد به اهتمام حجةالاسلام و المسلمين سيد محمد سجّادى اصفهانى به سال 1362 ش از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى به طبع رسيد، البته قبلاً جلد اوّلش به كوشش مؤسسه مطبوعاتى اسماعيليان در قم چاپ شده بود.
روش تفسيرى حاج آقا مصطفى مبتنى بر تفصيل و توضيح كامل است، بدين صورت كه در آغاز آيات مورد نظر را ذكر نموده سپس به واژه‏شناسى و اشتقاق صرفى كلمات مى‏پردازد و اگر بحثى درباره نحوه نگارش و رسم الخط اصطلاحات باشد راجع به آن سخن مى‏گويد، سپس اختلاف قرائت‏ها را مورد توجه قرار داده و چگونگى اعراب و علم نحو را يادآور مى‏شود، بعد از آن آيات مورد نظر را از ديدگاه علم معانى، بيان و فن بلاغت مورد كاوش قرار مى‏دهد، بعد به استخراج و دسته بندى نكاتى مى‏پردازد كه امكان برداشت آنها از آيات درباره اصول فقه وجود دارد، آن گاه مضامين فلسفى آيه را مورد دقت و توجه قرار مى‏دهد، از استخراج نكته‏هاى اخلاقى، عرفانى، اشراقى و مواعظ و عبرت‏ها هم دورنمانده است، در خاتمه هر بحث به جمع بندى مباحث گذشته و نظرات تفسيرى گوناگون پرداخته و در ضمن آن با تبيين كامل و نهايى مفهوم آيه ديدگاه تفسيرى خود را با صراحت بيان مى‏كند. در اين بخش نخست ديدگاه پيروان تفسير روايى را درج كرده، سپس رأى اصحاب اجتهاد را آورده و با ذكر مشرب اهل ذوق و عرفان و حكمايى چون ملاصدرا و اعلام نظر خويش تفسير آيات مورد نظر را به پايان مى‏رساند.(12)
اين نگرش همه جانبه و نگاهى چندگانه به آيات الهى و توجه به جنبه‏هاى ادبى، روايى، عقلى، تفسيرى، كلامى و تاريخى مبيّن آن است كه اولاً مفسّر محترم از دقت و ژرف بينى برخوردار بوده، ثانياً بر اقوال دانشوران علوم گوناگون احاطه داشته و مى‏توانسته از درياهاى گوناگون، مرواريدهاى معانى استخراج كند. پرداختن به مسايل اعتقادى، عرفانى و حتى توجه به علم اعداد و دانش‏هاى غريبه، ذكر مسايل فقهى و بيان مسايل علم اصول به تناسب خاص، از سطح علمى و پژوهشى مؤلّف اين تفسير حكايت دارد.
آن شهيد بنا به سيره شايسته مفسّران گذشته، ابتدا مطالب اين تفسير را تدريس مى‏كرده و در ضمن به نگارش در آورده و مطالبى بر آن افزوده است چرا كه در درس و بحث و گفتگوهاى عالمانه و نقّادانه هنگام درس، نكاتى به ذهن مى‏آيد كه در نگارش متداول نمى‏توان به آنها دست يافت، از آن جا كه كار تحقيق و تصحيح تفسير مزبور قبلاً توسط يك نفر به انجام رسيده، از برخى اشكالات مصون نمانده، ضمن اين كه اين كاستى‏ها هرگز از كار گران سنگ حجةالاسلام و المسلمين سجّادى نمى‏كاهد. در طبع جديد تجديد نظر و اصلاحات لازم به چندين نفر سپرده شده و پاورقى‏هاى مفيد وارزشمند بر آن افزوده شده، ارجاعات تكميل گرديده، عنوان‏گذارى صورت گرفته و ويرايش‏هاى لازم هم آرايش ظاهرى كتاب را ارتقا داده است.(13)
نويسنده اين تفسير هر چند اگر مجال مى‏يافت، ديگر جلدهاى اثر مذكور را كامل مى‏كرد، امكان داشت بازنگرى جدى در آن مى‏نمود، با اين حال در مقايسه با تفسيرهايى كه به جمع قرآن، برهان و عرفان پرداخته‏اند جامع‏تر و علمى‏تر است، بويژه در عرصه حكمت و عرفان مطالب جديد و نظام يافته‏اى دارد، به دليل آن كه مؤلّف اهل كشف و شهود بوده نكاتى را كه از قلبش عبور كرده و خودش به آنها رسيده است در اين تفسير درج كرده است، در مواضع مورد اختلاف به مبانى خود اشاره دارد و قلمى عالمانه و عارفانه توأم با حكمت و خرد بر تفسير سايه افكنده است.
تقرير موضع بحث، تفكيك ديدگاهها، تعيين موضعى روشن و قوى و استوار به صورت مستدل توجه به ديدگاههاى مفسّران و صاحب نظران اهل سنّت و گواه جستن به منابع روايى و آراى علمى آنها و بهره گرفتن هم زمان از اطلاعات تاريخى، فلسفى، عرفانى،ادبى و فقهى، اين تفسير را درخشان و ارزشمند مى‏نماياند. مفسّر شهيد در بهره‏گيرى از دانش‏هاى گوناگون در حد يك متخصص اظهار نظر كرده و بدون هيچ گونه مبالغه‏اى جايگاه علمى و فكرى خود را در هر يك از دانش‏هاى ياد شده بيان نموده است، حتى با صراحت بر برخى مفسرين معروف چون فخر رازى مى‏تازد و وى را شايسته اظهار نظر در برخى حوزه‏هاى علوم اسلامى نمى‏داند، نگرش‏هاى علمى اين تفسير از يكديگر مستقل هستند و آن شهيد درهم آميختگى بحث‏ها را امرى زيان بخش مى‏داند.
اگرچه در تفسير مزبور مى‏توان گرايش‏هاى متعدد علمى را يافت ولى جنبه عرفانى و فلسفى آن بر ديگر ابعاد برترى دارد، در روشن كردن نكته‏هاى عرفانى از ديدگاه‏هاى ابن عربى بسيار بهره مى‏برد و يافته‏ها و نگاشته‏هاى عرفانى حضرت امام خمينى را مأخذ قرار مى‏دهد، در هر كجا كه به نام والدش اشاره دارد، از او به بزرگى ياد مى‏كند و اين واقعيت بيانگر شدّت ارادت و تأثير عميق معنوى و علمى امام بر روى ايشان مى‏باشد. بهره‏گيرى به جا و مناسب از سروده‏هاى عرفانى و عربى فارسى از ديگر ويژگى‏هاى اين تفسير است.
سيد مصطفى در هنگام تفسير قرآن به علوم اجتماعى مباحث تاريخى و سياسى توجه داشته و از اين جهت قرآن را با توجه به نيازهاى زمان و مكان تفسير كرده است، واقع گرايى، دورى از تعصب، بيان استدلال مخالفان، تبيين مباحث عرفانى با زبان برهانى، تنوع موضوعات، پرهيز از درازگويى، توجه به جغرافياى تاريخى و تاريخ كه همگى هوشمندانه و با ظرافت مورد استفاده قرار گرفته‏اند بر جذابيّت و عمق اين اثر مى‏افزايد.(14)
آيت اللّه شيخ محمد مهدى شمس الدين كه نكاتى پيرامون اين تفسير نگاشته است مى‏گويد وقتى مقدمه آن راملاحظه كردم ديدم كتاب حاضر به حضرت سيدالشهداء اهداء گرديده است، در خلال برخى بحث‏ها از جمله ذيل تفسير آيه الحمد للّه رب العالمين به فرازى از دعاى امام حسين در روز عرفه اشاره كرده و افزوده است: روحى و ارواح العالمين لك الفداء يا ابا عبداللّه و يا سيد الشهداء و در ادامه اميدوار است كه از تفضّلات آن حضرت نگارش اين تفسير مورد قبول حضرت حق تعالى قرار گيرد و اين موضوع نشان مى‏دهد كه او قرآن و عترت را از هم جدا نمى‏داند و انتخاب نام و ياد حضرت امام حسين(ع) مؤيد آن است كه مؤلف با روحى حماسى به ساحل قرآن رفته است. به گفته شمس الدين مؤلّف اين تفسير بر حسب ترتيب سوره‏ها و آيات جلو نرفته بلكه در لابلاى بحث‏ها، نكات عرفانى، فلسفى، لغوى، فقهى و كلامى ديده مى‏شود كه بيانگر ابداعات، منظومه فكرى سيد مصطفى مى‏باشد. از تفسير بر مى‏آيد كه مؤلف تمام معارف و كمالات برگرفته‏اى از قرآن كريم مى‏داند و اساس علوم اسلامى كلام وحى است، در اثناى برخى بحث‏ها مؤلف مى‏گويد كتاب تدوين با تكوين تطبيق دارد و تشريح با فطرت‏ها و طبع‏ها منطبق مى‏باشد. برخى مباحث عرفانى و اخلاقى به نحو بارزى در شخصيت مفسّر و ويژگى‏هاى تربيتى او انعكاس يافته است، به باور آن مفسّر شهيد بنيان‏هاى اخلاقى، معنوى و تشريعى در قرآن تشريح گرديده و خطوط اساسى عقايد، راههاى كسب معرفت و عواملى كه شخصيت يك انسان كامل را مى‏سازند در قرآن به خوبى و آشكارا ترسيم گشته است.(15)
در عرصه حكمت و كلام‏
سيد مصطفى در فلسفه صاحب نظر بود، نكات حكيمانه را به خوبى هضم كرده و بر منابع مهم فلسفى احاطه داشت، تدريس منظومه سبزوارى و ادامه اين تلاش در نجف، همچنين درس خصوصى اسفار او براى عدّه‏اى از فضلاى حوزه و بحث‏هاى عميق فلسفى وى با استادان حكمت همچون شيخ محمد فكور يزدى به همراه تأليف چندين كتاب و رساله فلسفى و حواشى بر برخى آثار ملاصدرا بيانگر توانايى فوق العاده او در اين زمينه مى‏باشد. افزون بر نگارش‏هاى ياد شده، در تفسير ذيل هر كدام از آيات و موضوعات قرآنى از بحث‏هاى فلسفى و كلامى كمك مى‏گيرد.(16)
در مباحث كلامى از سه عنصر قرآن، برهان و عرفان بهره مى‏جويد و با ابزار عقل و دل، وحى را مى‏كاود و باورهاى دينى را استوار مى‏سازد، بريافته‏هاى درونى همچون كاوش‏هاى خردمندانه اعتبار مى‏بخشد و بر آيات و فهم قرآنى اصرار مى‏ورزد، عبادت و بندگى خدا را با خردمندى در تعارض نمى‏بيند و از نشانيدن عرفان و عقل بر كرانه قرآن غفلت نمى‏ورزد. او مى‏گويد مؤمن كسى است كه باورش به گونه‏اى ثابت در درونش جاى گرفته و درخت يقين در قلبش ريشه دوانيده باشد، چه با شهود و كشف باطنى و چه از راه استدلال و برهان.
آن استاد بزرگ مى‏افزايد سه اصل اساسى توحيد، رسالت و ولايت مطلقه وجود دارد كه هدايت و سعادت بشر بر پايه آن‏ها استوار مى‏گردد، در كتاب‏هاى كلامى، اين مطلب روشن شده و به حد تحقيق و برهان و دقت رسيده و مكاشفه، مشاهده عرفانى و باطنى به آن گواهى مى‏دهد. به راستى باور به يگانگى خدا، رسالت رسول اكرم(ص) و ولايت ائمه هدى اركان هدايت هستند و بشر براى تأمين سعادت راستين به اين سه ركن نياز دارد.
سيد مصطفى اصل امامت و ولايت مطلقه امامان را اصولى بر آمده از قرآن دانسته است، با اين تفاوت كه توحيد و نبوت به روشنى و اصل مذكور با اشارات و رمزها در قرآن آمده است، به اعتقاد وى در صورت حذف اصل سوم قرآن از دست برد انحراف، تحريف و مانند آن مصون نبود و نبوت ناقص مى‏گرديد.(17)
سيد مصطفى از نظر فلسفى داراى فكر و نظر بود و در مواردى از اين رشته عقلى مطالب تازه و بديعى از خود به يادگار نهاد، وى همچون حكيمى ژرف انديش و كار آزموده بر دليل‏هاى تسلسل ايرادات اساسى وارد مى‏كرد، او براهين و ادله‏اى را كه فيلسوفان براى امتناع اين اصل اقامه كرده‏اند با دقت مورد بررسى و تعمق قرار داد و به داورى عادلانه بين آنان برخاست و راه حل درست و نهايى را ارائه داد. او در ضمن اين كه مانند حكماى اسلامى حقيقت علم و آگاهى را نسبت به اشياى خارجى حصول و حضور ماهيت شى‏ء خارجى در ذهن مى‏داند در عين حال مى‏گويد نفس به دليل بالقوه بودن و محروم بودن از كمالات در اين حالت مظهر معقولات و نيز خلّاق آن‏ها نخواهد بود، بديهى است نفس در مرتبه قوس صعودى هر قدر اشتداد و تكامل پيدا كرد صلاحيت خلاقيّت و مظهريّت را بدست مى‏آورد، وى اصرار مى‏ورزد آنان كه به آخوند ملاصدرا ايراد گرفته‏اند و نظرش را براى حلّ مسئله علم مخدوش معرفى كرده‏اند به مغز سخن نرسيده و به بيراهه رفته‏اند. سيد مصطفى درباره اعراض و جواهر و همه مقولات آراى ويژه و جديدى دارد.
صدرالمتألهين در اسفار در بحث اقسام فاعل و بيان فاعل مسخر و مختار و توضيح فرق آن‏ها گفته است فاعلى كه اختيار محض دارد فقط خداست و ديگر فاعل‏ها در فعلشان در تسخير ديگرى هستند سيد مصطفى اين نكته را نقد كرده و مى‏گويد اين ديدگاه ناقض برخى افكار آخوند است و با ديدگاه تحقيقى تضاد دارد از جمله سخنان نغز و جديدى كه آن شهيد بدان اشاره كرده و با حساسيت ويژه‏اى روى آن تأكيد دارد تفاوت ميان علم و ادراك است، وى مى‏گويد ادراك براى نفس در مرتبه قوس صعودى فراهم مى‏گردد امّا علم در مرتبه قوس نزولى بدست مى‏آيد، زيرا علم وسيله عبور و ارتباط با خارج است و اين خلاف ادراك مى‏باشد زيرا ادراك آدمى به يك حقيقتى مى‏رسد بدون آن كه حقايق خارجى را بر وى مكشوف سازد.(18)
نظريه اتحاد عاقل و معقول داراى مشكلاتى است كه حكما به آن اشاره داشته‏اند زيرا چگونه نفس با تعلّق به ماده با عقل مجرد متحد مى‏گردد و عروج نفس به مرحله تجرّد به چه نحوى امكان‏پذير است و نيز چگونه نفس در مرحله حس و خيال، خلّاق و متصوّره است ولى در هنگام تعقل فقط مدرك بوده و فاقد هرگونه خلّاقيتى است، در حالى كه ما ميان صورت‏هاى خيالى و عقلانى از اين جهت تفاوتى نمى‏يابيم. چرا نفس در يك مرحله فاعل است و قيام صورت‏هاى ذهنى به آن صدورى است و در مرحله عقلانى منفعل مى‏باشد. شهيد سيد مصطفى خمينى براى رفع اين مشكل به راه حلّ ديگرى اشاره مى‏كند و چنين نتيجه مى‏گيرد كه چون نفس در هنگام تعقّل مى‏خواهد واجد صورت‏هاى عقلى شود و به كمال عقلانى برسد در اين حركت كمالى كه از آن به حركت در قوس صعود تعبير مى‏گردد نمى‏تواند خلّاقيت داشته باشد زيرا فاقد اين كمال است و فاقد شى‏ء نمى‏تواند كمالى را در ذات خود خلق كند بنابراين در قوس صعودى نفس خلاق نيست ولى نفس انسان بعد از آن كه به مرحله عقلانى رسيد و واجد كمال شد در قوس نزولى مى‏تواند به خلق صورت‏هاى عقلانى و قائم به نفس بپردازد و اين علم يك دانش تفصيلى بوده و از مبدأ عقلانى منشأ مى‏گيرد. بدين ترتيب خلاقيت نفس، اتحاد نفس با عقول مستقل، وحدت ماهيات مجرده و نيز تفاوت انسان‏ها در تعقّل حفظ گرديده است زيرا هر كسى در نفس خويش عقل متصلى دارد كه در آن به خلق صورت‏هاى عقلانى مى‏پردازد.(19) ادامه دارد
پى‏نوشت‏ها:
1. مجله بينات، همان، ص 64 – 63، مجموعه مقالات، ص 63 و 64، شهداى روحانيت، ج 1، ص 34.
2. بررسى و تحليلى از نهضت امام خمينى، سيد حميد روحانى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، ج 1، ص 45 – 44، گلشن ابرار، ج ح، ص 776، مجله حوزه، ش 82 – 81، ص 364 – 363، گنجينه دانشمندان، محمد شريف رازى، ج 4، ص 548.
3. مصاحبه با آيت اللّه فاضل لنكرانى، مجله پيام انقلاب، ش 91، ص 34.
4. شاهد ياران، همان، ص 46 – 45.
5. مشعل معرفت، پاسدار اسلام، ش 227، ص 37.
6. مجله جنگ و زندگى، آبان 1361.
7. اظهارات حجةالاسلام دعايى، مجله پيام انقلاب، ش 18، 30 مهر 1359، ص 48.
8. مجموعه مقالات، ص 59 – 58، پيام انقلاب، ش 96، هفتم آبان 1359، ص 10؛ مجله پاسدار اسلام، ش 23، آبان 1362، ص 28، رويدادها، دبيرخانه مركزى، ائمه جمعه، تهران، 1370، ص‏50.
9. گفتگو با محتشمى‏پور، گنجينه دل، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ دوم، زمستان 1375، ص 431 – 430.
10. از ايران به ايران، حجةالاسلام و المسلمين سيد على اكبر محتشمى پور، ج 2، ص 24.
11. گفتگو با حجةالاسلام و المسلمين محتشمى پور، مجله بيّنات، همان، ص 147.
12. مجله بيّنات، ص 67 – 66.
13. همان، ص 193 – 192.
14. مجله حوزه، ش 82 – 81، ص 197 – 196.
15. نك:مقاله، هوامش على تفسير القرآن الكريم لاستاذ العلامة الشهيد آيت اللّه سيد مصطفى خمينى، شيخ محمد مهدى شمس الدين، مجموعه مقالات كنگره شهيد آيت اللّه سيد مصطفى خمينى.
16. مجله حوزه، ش 82، ص 233، يادها و يادمان‏ها، ج 2، ص 101.
17. نك:سيرى در انديشه‏هاى كلامى سيد مصطفى خمينى، عباس مخلصى، مجله حوزه، همان مأخذ.
18. بنگريد به مقاله آراى فلسفى شهيد آيت اللّه سيد مصطفى خمينى در مجموعه مقالات كنگره آن شهيد.
19. بنگريد به مقاله نظر آن شهيد درباره مسئله وجود ذهنى به قلم دكتر زهرا مصطفوى، همان مأخذ.

خورشيد مهدويت در حال پرتو افشانى است‏
غلامرضا گلى زواره‏
زلال شوق‏
فردا كه نسل فاصله‏ها كنده مى‏شود
بوى تو در بهار پراكنده مى‏شود
جنگل كه شاخه شاخه به عريان شدن رسيد
از برگ‏هاى تازه‏تر آكنده مى‏شود
شمشير تو به حادثه لبخند مى‏زند
آن وقت آفتاب سر افكنده مى‏شود
تك تك تمام دلهره‏ها كوچ مى‏كنند
وقتى كه دل به عشق پناهنده مى‏شود
تو معنى نهايت عشقى براى من‏
افسوس واژه پيش تو شرمنده مى‏شود(1)
براى سخن گفتن از آن فروغ فروزان بايد وضو ساخت و ركعتى نماز توأم با نشاط معنوى و شور ملكوتى خواند و به صحن آينه ايمان گام نهاد. او طنين پر صفاى صداقت، مديحه سراى اشتياق به ساحت قرب حق، نغمه سراى سرمدى و رايحه دل‏انگيز بهار هستى است.
چشمه‏هاى چشمانمان در زلال شوقش جارى است، درياى آبى دلمان برايش موج مى‏زند، قلبمان به عشق وجود منوّرش مى‏تپد. وقتى حضورش را نظاره گر باشيم شقايق گلبرگ‏هاى خويش را نثارش مى‏كنند و لاله‏هاى گلگون به استقبالش مى‏آيند، پرندگان نواى نويد و اميد سر مى‏دهند. هنگامى كه ظهور پرشكوهش فرا رسد رويشى شكوهمند را شاهد خواهيم بود حضورش حماسى‏ترين سروده‏ها را خواهد سرود و خورشيد هدايتش با پرتوافشانى جهان را گرمى، حرارت و نور خواهد بخشيد، چون بيايد لحظه‏هاى فراموش شده معنويت و ارزش‏هاى شور آفرين عرشى، مشام بشريت را با رايحه‏اى آسمانى معطّر خواهد ساخت.آن واپسين خورشيد امامت و هدايت در پس ابرهاى تيره، جهان را چشم انتظار طلوع زرافشان خويش به اميدى سبز، سازنده و رشد دهنده نشانده است و انتظار در بستر زمان به صورت سنّتى زيبا، جذّاب و تحول آفرين مبدّل گشته و بر پويايى وزايايى و خلاقيّت‏هاى تشيع افزوده است، او هم اكنون نيز در محتواى وجودمان و اعماق ضميرمان جارى است و اگر محروميتى وجود دارد حجاب‏هاى ماست كه اين جدايى را پديد مى‏آورد.
فيض نگاه پر محبت و آميخته به عطوفتش در لحظه لحظه حيات ما جريان دارد و اين جارى جاويد و جان بخش در صورتى كه لياقت اكتساب و دريافتش را بدست آوريم به ما فروزندگى، فرزانگى و انرژى روحانى عطا مى‏كند. امّا متأسفانه كثيرى از انسان‏ها در غفلتى كشنده، جهالتى فرساينده و كاهلى سقوط دهنده، شب و روز نفس مى‏كشند و نام اين زندگى نباتى را حيات بشرى نهاده‏اند، همين غفلت‏ها، كوتاهى‏ها، ظاهرسازى‏ها، عافيت‏طلبى‏ها و گرايش نشان دادن به امور فناپذير دليل اصلى تمام گرفتارى‏ها، دشوارى‏ها، كشمكش‏ها و بى عدالتى‏هاست.
بايد با فراست ناشى از پرهيزگارى و روشنى برانگيخته از ايمان و تزكيه درون و برون جامعه موجود را براى جامعه موعود مهيا كنيم. قيل و قال‏ها و غوغاها و شعارهاى پر سر و صدا اگرچه از سينه‏هايى پرجوش و خروش حكايت دارند امّا دوندگى‏هاى غفلت آلود را حيات و آگاهى و بيدارى نمى‏دهند. اگراعضاى جامعه از فضاى زندگى دنيايى و تكثرها و تعين‏هاى توأم با رفاهى كاذب و سرابى به دنياى انتظار حىّ موعود گامى فراتر پيش رود و تن‏هاى خسته و پژمرده و خزان زده روى به سوى آن خورشيد معرفت و بصيرت نمايد رويش و طراوت و تعالى راستين شاهد خواهد بود. ان شاء اللّه تعالى.
سرشت حقيقت جويى‏
سوى تو اى خلاصه گلزار زندگى‏
مرغ نگه در آرزوى پر كشيدن است‏
بگرفته آب و رنگ زفيض حضور تو
هر گل در اين چمن كه سزاوار ديدن است‏
با اهل درد شرح غم خود نمى‏كنم‏
تقدير قصه دل من ناشنيدن است(2)
خداوند در قرآن كريم مى‏فرمايد: «فطرت اللّه الّتى فطر الناس عليها»(3) بر اساس اين آيه و قرائن روايى سرشت انسان‏ها بر پرستش خداوند يكتا و لايزال نهاده شده است، همين گرايش مستقل در ضمير ناخودآگاه آدمى او را به سوى كمال مطلق و خالق هستى سوق مى‏دهد و منشأ اعتقادات دينى مى‏باشد.
انبياء آمدند تا مردم را متوجه معبود حقيقى و ذات اقدس الهى كنند و آنان را از بت پرستى، كفر، شرك و نفاق نجات دهند
امّا موضوع فطرت به خداشناسى ختم نمى‏گردد و يكى از ابعاد آن حس حقيقت جويى و كنجكاوى در پديده هاست، همچنين سوق يافتن به سوى نيكى‏ها و خوبى‏ها، از اين جنبه سرشتى آدمى سرچشمه مى‏گيرد، انسانى با اين خصال نسبت به رهبران آسمانى و امامان معصوم محبّتى ملكوتى دارد و در صدد آن است عالى‏ترين عواطف انسانى و خالصانه‏ترين احساسات معنوى را نثار آن وجودهاى پاك نمايد، از سوى ديگر انسان مؤمن بر اثر پيروى از دستورات الهى به تزكيه نفس و تصفيه دل مى‏پردازد و به تدريج نائره محبت الهى در وجودش شعله ور مى‏گردد و حبّ خدا كه به صورت فطرى در عمق جان انسان‏ها وجود دارد، دلش را روشن مى‏گرداند و هرچه بر ايمان و معرفت خود مى‏افزايد اين حبّ عرشى افزايش مى‏يابد، به نحوى كه هرچه را كه از خدا و منتسب به او باشد دوست مى‏دارد، پيامبر و امام كه نمايندگان خدا و سفيران او به سوى بشريتند، چون از سوى او و حامل پيام او هستند محبوب وى مى‏گردند و از صميم دل آن‏ها را دوست مى‏دارد، به علاوه چون امام از انواع نقص‏ها و كاستى‏ها منزه و آراسته به خصال و مكارم عالى است شايسته دل بستگى و مهرورزى مى‏باشد، با توجه به گرايش‏هاى فطرى، جنبه الهى شخصيت امام و پاكى كاملش، در اثر حب و دوستى او دل‏هاى اهل ايمان به آرامش مى‏رسد و در يادش دل‏ها صفا مى‏يابد بنابراين رابطه امام با امت يك ارتباط قلبى و انسى و معنوى است كه ريشه در سرشت آدمى دارد.
از آن جا كه امور فطرى، اكتسابى نمى‏باشد و نيز فراگير مى‏باشد و مرز جغرافيايى و زمان نمى‏شناسد موضوع اعتقاد به امامت و بويژه باور داشتن به وجود مصلح حقيقى عالم، اگرچه در پس پرده غيب باشد امرى است برخاسته از درون انسان‏ها، به همين دليل همه ملل و اقوام به نحوى در انتظار فرج هستند و اعتقاد دارند روزى جهانگشاى عادلى ظهور نموده و جهان را از عدل و داد پر مى‏كند و در واقع بهار آفرين تمام دل‏هاى خزان است، جز اين كه جز شيعيان همه در مصداق و نام اين مصلح بزرگ و اميد آينده و خورشيد معرفت، به اشتباه افتاده‏اند.
مردمان جهان بطور سرشتى دريافته‏اند كه براى جهان رهبر و امامى كه حقيقتاً مصلح و عادل باشد ضرورتى اجتناب‏ناپذير است و از روى گرايش‏هاى عالى درونى به اين موجود معنوى و عرشى عشق مى‏ورزند و خصوصيات او را درهيچ كدام از مدعيان حقوق بشر مشاهده نمى‏كنند، وجدانشان به آن‏ها قانع نمى‏گردد اگر پذيرفتيم ميل به وجود مصلحى جهانى فطرى است بايد اين واقعيت را در نظر داشت خداوند متعال به چنين گرايشى پاسخ مثبت داده است و در غير اين صورت در نظام احسن آفرينش يك كاستى و كمبودى مشاهده مى‏گردد.
مهدويت و مدّعيان دروغين‏
گروههايى از نويسندگان عرب و خاورشناسان اعتراف كرده‏اند در ميان پيروان اديان كهن و حتى نزد برخى اقوامى كه به دين‏هاى آسمانى اعتقادى ندارند چنين رواج دارد كه در آينده منجى بشريت ظهور مى‏كند و مردم را از درد و رنج و ستم مى‏رهاند، عدّه‏اى از مسيحيان معتقد به بازگشت حضرت عيسى براى نجات انسان از ظلم و جهالت مى‏باشند، در افسانه‏هاى ايران باستان نيز زرتشتى‏ها انتظار يكى از نوادگان زردشت را مى‏كشند، در اعتقادات مصريان قديم، آيين هندو و چينى نيز افكارى اين گونه ديده مى‏شود اما اين كه عدّه‏اى چون احمد امين در جلد سوم ضحى الاسلام مطرح كرده‏اند معتقدات شيعه، از يهوديان و مسيحيان به آن‏ها رسيده سخنى است كه بر هيچ پايه علمى و منطقى استوار نمى‏باشد و كسى كه از روى انصاف تاريخ تشيع را ورق بزند ريشه اين تهمت‏ها و كينه توزى‏ها را بدست مى‏آورد.
وقتى روايات مربوط به حضرت مهدى(عج) در عصر پيامبر و ائمه انتشار يافت و اعلام گرديد كه او از اهل بيت و خاندان فاطمه زهرا(س) مى‏باشد. اموى‏ها به وسيله خالد بن يزيد بن معاويه حديث سفيانى را جعل كردند و گفتند او در آخر الزمان بيرون خواهد آمد و پس از خروج، بر مملكت و بندگان حكم مى‏راند و جبران آن چه مروان بن حكم و فرزندانش نكرده‏اند مى‏كند. براى سلسله عباسى گران آمد كه اموى‏ها، سفيانى را داشته باشند و خود كه تنها رقيب علوى‏ها بودند از اين موضوع بى‏بهره باشند، لذا چون اموى‏ها منقرض شدند، احاديثى را جعل نمودند كه طبق آن‏ها مهدى موعود از خاندان عباسى است و او بشريت را از ستم اموى‏ها مى‏رهاند.(4)
همين اخبار كذب موجب گرديد بنى عباس يكى از فرزندان خود را به اسم مهدى نامگذارى كند تا اين امر را بر مردم مشتبه نمايد و مهدى را از خود بخوانند اما مطالعه احوال و كارنامه اين خليفه عباسى نشان مى‏دهد كه او بيت المال مسلمين را ضايع ساخت و از خاندان پيامبر عدّه‏اى را به شهادت رسانيد و بر مردم ظلم و جفا روا داشت و در عين حال مدعى مهدويّت هم بود.(5)
علاوه بر مباحث كلامى، روايات متعددى از پيامبر و ائمه درباره غيبت و قيام امام مهدى(عج) در دسترس مى‏باشد، نگاهى به اين همه حديث معتبر و مستند، بيانگر آن است كه اين موضوع مهم از ديد پيامبر اكرم(ص) و جانشينان بر حق و راستين او پنهان نبود، و همگى بر آن تأكيد داشته‏اند، علاوه بر روايات منقول از نبى‏مكرّم كه در دو جلد مفصل تدوين گرديده، از هر كدام امامان نيز تعدادى حديث در اين باره آمده است كه مجموعه آنها به ششصد حديث بالغ مى‏گردد و در اثرى تحت عنوان معجم احاديث المهدى درج شده است.
پيدايش عقايد درباره مهدويت محمد حنفيه، نفس زكيه، عبداللّه بن معاوية بن عبداللّه جعفر، اسماعيل فرزند امام صادق، حسن بن قاسم و محمد بن قاسم، نشانه از تأكيدى است كه پيامبر(ص) در مورد مهدويت نموده‏اند و نيز مؤيد آن است كه مهدويت امرى ثابت و مقبول ميان مسلمانان اعم از شيعه و سنى بوده و تنها در مورد مصاديق آن‏ها تفرقه‏ها و مشكلاتى پيش آمده و عدّه‏اى راه انحراف و كژى را پيموده‏اند، حتى در قرون هشتم و نهم هجرى ما شاهد برخى ادعاهاى دروغين در اين‏باره هستيم.(6)
اين كه پيامبر و ائمه با رواياتى مردم را به موضوع غيبت، انتظار و اصل مهدويت توجه مى‏دادند از آن جهت بود كه پذيرفتن اين پديده از نظر روند تاريخى و شرايط و مقتضيات زمان براى مردم امرى نامأنوس بود و بايد بتدريج آنان با چنين مسايلى آشنا مى‏شدند و زمينه فكرى مهيا مى‏گرديد، اما ائمه‏اى كه به زمان غيبت نزديك‏تر مى‏شدند علاوه بر آماده سازى فكرى مردم در سيره عملى شيعيان را با موضوع مزبور و عدم دسترسى مستقيم به امام آشنا مى‏كردند،حضرت امام هادى كمتر با مردم معاشرت مى‏نمود و جز خواص و ياران با آن حضرت كمتر كسى تماس داشت، حضرت امام حسن عسكرى(ع) غالباً از پشت پرده با مردم سخن مى‏گفتند تا آنان زمينه‏هاى لازم براى پذيرش اين امر مهم را بدست آورند.(7)
علت محروميّت از امام
از آغاز تاريخ دو فكر ناهمگون و دو جريان متضاد در جوامع انسانى وجود داشته است، جدال دائم ميان ايمان و كفر، ستم و عدالت، خوبى و بدى، ظلمت و روشنايى و در نهايت با وقوع يك تحوّل و انقلاب ارزش‏هاى الهى و فضيلت‏هاى انسانى بر فساد و پستى و باطل غلبه يافته است و نظامى جديد با غلبه حق، حضور اميدوار كننده خود را نويد داده است، همچنان كه ابراهيم در مقابل نمروديان، موسى در برابر فرعونيان، عيسى در مقابل مخالفان و پيامبر اكرم(ص) در مقابل كفار و مشركان و منافقان و حضرت على(ع) در برابر قاسطين، مارقين، ناكثين، وامام حسين(ع) در برابر بنى اميه، مهدى امت نيز در برابر تمام طاغوت‏ها و تاريكى‏ها و كژى‏ها خواهد ايستاد و بر تمامى باتلاق‏هاى فساد، مرداب‏هاى خلاف و دره‏هاى مخوف جنايت پيروز مى‏گردد كه: «انّ الارض يرثها عبادى الصالحون»(8) حكمت امامت و ولايت اين است كه مردم در پرتو نظامى عادلانه و به بركت هدايت امام به سعادت كامل و واقعى دست يابند و از مسير درستى و راستى منحرف نگردند و براى اقامه عدل اهتمام ورزند امّا علاوه بر وجود امامى معصوم و شخصيتى شايسته ولايق كه ولى خدا، وصى پيامبر و امام امت است، بايد بستر مناسب هم بوجود آيد، جامعه‏اى كه امام معصوم را درگير چندين جنگ خونين مى‏نمايد، ساليان متمادى او را خانه‏نشين مى‏سازد و او را در برابر سپاه كفر و ستم تنها مى‏گذارد و حتى به او خيانت مى‏ورزد و مهديان اين امّت را از امام اوّل تا يازدهم مورد آزار و اذيت قرار مى‏دهد، لياقت برخوردارى از مهدى(عج) را از دست مى‏دهد.
ايام آزمايش ايمان‏
در دوران غيبت تشكيل حكومت از جانب امام، معاشرت با مردم از سوى امام و دريافت تعاليم بطور مستقيم از آن حضرت صورت نمى‏پذيرد و اين محروميت بزرگى است براى مردم، بدون ترديد علت اين وضع از جانب خداوند متعال يا خود امام نمى‏باشد زيرا حق تعالى از بذل فيض و رحمت به بندگان خود دريغ نمى‏ورزد و امام هم مظهر رحمت الهى و واسطه فيض خداست از زمان امام هادى كه فشارهاى سياسى حكّام وقت افزايش مى‏يافت عملاً دسترسى مردم به امام و استفاده شايسته از وجود با بركت ايشان با دشوارى روبرو بود و با وجود اين كه امام در جامعه حضور داشت اما در عمل گويى در پرده غيبت،پنهان است و بنابراين غايب گرديدن امام ريشه در نا مساعد بودن شرايط و نبودن شايستگى لازم در جامعه براى درك حضور امام دارد.
در غيبت بر اساس حكمت الهى رموز فراوانى ديده مى‏شود و اختصاص به حضرت مهدى ندارد و يك سنت الهى به شمار مى‏آيد و در امّت‏هاى پيشين سابقه داشته و گاه پيامبرى همچون صالح و موسى(ع) از قوم خود كناره‏گيرى مى‏كرده و آنان را به حال خويش وا مى‏گذاشته است.
يكى از ابعاد غيبت بُعد آزمايشى آن است، در اين مرحله پيروان ائمه بايد به دقت مراقب حال خود باشند و قلب خويش را از فروغ ايمان زنده نگه دارند و به درازا كشيدن غيبت آن‏ها را متزلزل نسازد، در روايات متعددى باقى ماندن بر ديانت و تقوا را در عصر غيبت تأييدى الهى خوانده‏اند. آدمى بايد با توجه به حكمت خداوند خويشتن را شايسته اين تأييد بسازد تا گوهر ايمان را از گزند هرگونه آفت و لطمه‏اى مصون بدارد.
يازدهمين امام شيعه حضرت عسكرى(ع) فرموده‏اند: پس از من فرزندم قائم است كه همچون پيامبران عمرى دراز خواهد داشت و غايب مى‏گردد و درغيبت طولانى او قلب‏هايى تيره مى‏گردد. اعتقاد كسانى پابرجا خواهد بود كه دلشان به فروغ ايزدى درخشان باشد و روح خدايى به امدادشان بشتابد.(9)
آرى جامعه بايد رشد يابد، قدر و قيمت واسطه‏هاى فيض الهى را درك كند، آرمان‏هاى مقدّس خود را به مرحله عمل درآورد، نارسايى‏ها را شناخته و تشنه حجت خدا گردد و با تمامى وجود موعود منتظَر را منتظِر شود و بطلبد و امام هم قيام نخواهد كرد تا زمانى كه توده‏هاى مسلمان از اعماق قلب و با اعتقادى راسخ و عزمى استوار براى ظهورش لحظه شمارى كنند، خداوند اين نفوس را دگرگون نمى‏كند تا آن كه خود به اصلاح خويش همت گمارند: «انّ اللّه لايغيّر مابقوم حتى يغيّروا ما بانفسهم.»(10)
در آن زمانى كه امّت به خيزش و خروش درآمدند، احساس مسؤوليت كردند، از خواب غفلت بيدار شدند و خصال و كردار خود را از صافى صداقت و اخلاص گذرانيدند و به پالايش درونى و اصلاح جامعه پرداختند و از ديو و دَد آزرده شدند و در جستجوى انسان كامل تلاش كردند و ارزش امام را به حق دانستند، مهدى موعود ظهور مى‏كند تا با حضور نورانى و با صلابت خويش جامعه را اصلاح كند و بر مردمان به حق ولايت يابد و بساط ستم، فساد و جهل را از بيخ و بن بركند.
پس امام معصوم جامعه مستعد و سعادت طلب مى‏خواهد كه در برابر ذلت و شقاوت ايستادگى نمايد و در نهايت به ظهور قائم بپيوندد كه ائمه فرموده‏اند قائم آل محمد آن گاه بيايد كه هر يك از سعيد و شقى به نهايت كار خود برسد.(11)
انتظار يعنى پاى مردى براى عقيده و اين نكته مفهومى عميق و پرمعنا دارد و منتظر يعنى مسؤول در برابر وظيفه‏اى خطير يعنى همواره در حال جنب و جوش، سازندگى و كسب شايستگى، از خود گذشته و به حق پيوسته، منتظر عدالت، از ستم بيزار است و جهل را بر نمى‏تابد، ظاهرسازى و چند گانه زيستن و چند گونه برخورد كردن با مردم را نمى‏پذيرد، او انگيزه‏ها را بهبود بخشيده نه ظواهر را، درون را درست كرده نه جلوه‏هاى كليشه‏اى را.
آن خورشيد درخشان كيست؟
مهدى هدايت كننده همه انسان هاست. رسول اكرم(ص) فرمود: مهدى از فرزندان من است كه سيمايش چون ماه تابان مى‏درخشد، زمين را پر از عدل و داد مى‏كند چنانكه قبلاً پر از ستم شده بود، اهل آسمان‏ها و زمين و پرندگان از امامت او خشنودند.(12) نام شريفش طبق اتفاق اصحاب و اخبار و همه مسلمين همان اسم مبارك جدش خاتم انبياء، محمد(ص) مى‏باشد، القابى چون مهدى، قائم، صاحب الامر، صاحب الدولة الزهرا و بلد الامين در روايات براى آن حضرت ذكر گرديده است.
روزى حذيفه از رسول خدا روايت نمود كه آن حضرت فرمودند: اگر نماند از دنيا مگر يك روز هر آيينه خداوند بر مى‏انگيزاند مردى را كه اسم او نام من است و خلق او خلق من، كنيه‏اش ابوعبداللّه است و بيايد آن جناب و مُكنى به كنيه جميع اجداد طاهرين خود است.(13)
از امام باقر(ع) روايت شده است كه آن حضرت فرمود: به اينجهت نام آن حضرت را مهدى ناميده‏اند كه از جانب خدا به هر كار نهان و سرّى هدايت مى‏شود و تورات و انجيل را از نقطه‏اى از سرزمين انطاكيه خارج مى‏سازد.(14)
طبق فرموده حضرت امام رضا(ع) حضرت مهدى اين خصال را دارد: «للامام علامات يكون اعلم الناس، و احكم الناس و اتقى الناس و احلم الناس و اشجع الناس و اسخى الناس…»(15) عالم‏ترين مردم، بهترين حكم كننده بين مردم، پرهيزگارترين، صبورترين و باحلم‏ترين، شجاع‏ترين و سخاوتمندترين افراد مى‏باشد. با توجه به اين كه زمين از حجت خداوند خالى نخواهد بود و نيز اين حديث كه اگر كسى بميرد و امام زمان خود را نشناسد بر مرگ جاهليت مرده است.(16) و دو آيه مهم قرآنى: «و نريد أن نمن على الذين استضعوا فى الارض و نجعلهم ائمه و نجعلهم الوارثين»(17) «و لقد كتبنا فى الزبور من بعد الذكر انّ الارض يرثها عبادى الصالحون»(18) كه علمايى چون شيخ مفيد به آن تمسّك نموده‏اند. (19) پشتوانه كلامى شيعه براى اين كه حضرت مهدى(عج) در حال حاضر وجود دارد بسيار قوى است، به علاوه برهان لطف و نيز لزوم واسطه فيض الهى اين عقيده را قوّت مى‏بخشد. ناگفته نماند كه امام در عصر غيبت نقش‏هاى مهمى برعهده دارد كه در موقعيت‏هاى مقتضى آنها را عملى مى‏سازد.
1- هدايت باطنى يعنى از راه جذبه‏هاى غيبى در دل‏ها تأثير مى‏گذارد و آن‏ها را به كمال مى‏رساند، اين نوع هدايت كه سطح والايى از هدايت و تربيت است از شؤون امام بوده و از اين جهت غيبت و حضورش يكسان مى‏باشد و افرادى كه بخواهند و زمينه را براى دريافت اين نور هدايت در خود فراهم سازند. از آن آفتاب حقيقت روشنايى مى‏گيرند و در مراتب كمال بالاتر مى‏روند.
2- امام مهدى انسان كاملى است كه به تمام عقايد حقّه الهيه معتقد و به تمام اخلاق و صفات كمالى آراسته است و تمامى شايستگى‏هايى كه از جانب خداى متعال اعطاء شده و امكان دارد در افراد تحقق يابد در شخص او تحقق يافته است، او پيشرو قافله انسانيّت است و وجود مقدّس او بدون واسطه با عالم غيب ارتباط دارد و درهاى كمالات غيبى به رويش گشوده است و تحت تربيت و ولايت مستقيم پروردگار جهان زندگى مى‏كند چنانكه پيامبراكرم(ص) فرمودند: «ادّبنى ربّى فاحسن تأديبى؛ پروردگارم مرا تربيت كرد و چه نيكو تربيت نمود» امام مهدى با چنين لياقت و توانايى معنوى و ارتباط ملكوتى با جهان غيب واسطه بين انسان و عالم غيب است و فيوضات را از مبدأ هستى دريافت مى‏كند و به مردم مى‏رساند. به عبارت ديگر انوار فيض الهى نخست در آيينه دل مصفاى امام تابيده و انعكاس‏هاى آن به سوى بندگانى كه استعداد دريافتش را دارند مى‏رسد، از اين جهت نيز حضور و غيبت امام يكسان است و پنهان بودن او از نظر مردم عادى و ناشناخته بودنش در ميان امّت او را از ايفاى اين نقش اساسى باز نمى‏دارد، او روح جهان محور عالم است خواه در حضور باشد خواه در غيبت.
3- علاوه بر اين كه امام از راههاى متعدد جويندگان صادق را در مشكلات علوم دينى و معارف ناب و پى بردن به حقايق و مكارم امداد مى‏كند و با هدايت خويش گره از دشوارى‏هاى آنان مى‏گشايد و مردم به طور مستقيم از وجود پربركت، هدايت، تربيت و لطفش برخوردار مى‏شوند، آن حضرت نيازهاى متوجهين خالص، متوسلين مؤمن و كسانى كه تقاضاهايى بر حق دارند به اذن خداوند برآورده مى‏سازد و افرادى كه تصميمى خلل‏ناپذير، درونى مهذّب و دلى تصفيه شده دارند و از اطاعت اوامر الهى غفلت نمى‏ورزند و اسير اميال و شهوات و امور دنيايى نگرديده‏اند.از فروغ مددهاى غيبى آن امام همام ولو بطور ناخودآگاه برخوردار مى‏گردند.
بنابراين آثار وجودى حضرت مهدى(عج) در عصر غيبت جز در جهاتى قطع نمى‏گردد، در روايات، امام غايب به خورشيدى ابرآلود تشبيه گرديده است، خورشيد چه آشكار باشد و چه در پس ابرها آثارى را براى كره زمين برقرار مى‏سازد گرچه در هواى ابرى پرتوهاى طلايى رنگ آن به ديدگان نمى‏رسد اما روشنايى و گرمايش همچنان استمرار دارد.(20)
از اين روى نقش هدايتى امام در بعد باطنى و معنوى، نگهبانى از شريعت‏هاى الهى و وساطت او در رسانيدن فيض الهى به انسان‏ها و سرانجام ولايت تكوينى امام در دوران غيبت تعطيل نمى‏شود، پس غيبت جزئى است نه كلّى و اگر در ابعادى وجود مبارك حضرت ولى عصر(عج) از نظرها پنهان است اما در جهاتى ديگر حضورى فعال دارد، در فرازى از يكى از زيارات امام عصر مى‏خوانيم: «السّلام عليك يا حجة اللّه التى لاتخفى؛ درود بر تو اى حجت الهى كه مخفى نمى‏باشى.»
آن شاخ گل ارچه هست پنهان زچمن‏
از فيض وجود اوست عالم گلشن‏
خورشيد اگر چه هست در ابر نهان‏
از نور وى است باز عالم روشن‏
به علاوه آيا بايد ديد خليفةاللّه غايب است يا ما حاضر نمى‏باشيم و در حجابيم و اسم خود را بر سر آن شاهد هرجايى مى‏گذاريم:
يا ربّ به كه بتوان گفت اين نكته كه در عالم‏
رخساره به كس ننمود آن شاهد هر جايى‏
اگرچه برهان‏هاى عقلى و نقلى به تواتر از خاندان وحى در دسترس داريم و در منابع سنى و شيعه آمده است. براى انس مردم با اين وضع علامه حسن زاده آملى به نكته‏اى جالب اشاره مى‏كند: لاك پشت از فاصله‏اى نسبتاً دور به تخم خود توجه مى‏كند و با همين نگريستن آن تخم را براى وجود لاك پشتى مستعد مى‏گرداند آيا نفس كلّى قدسى خليفة اللّه، ولى اللّه و حجة اللّه به خلق در حال غيبت از اين حالت كمتر است.(21)
موضوع طول عمر امام‏
بررسى‏ها در تاريخ اقوام گذشته نشان مى‏دهد كه درازاى عمر در گذشته سابقه داشته، مانند حضرت نوح(ع) كه حدود دو هزار سال زيسته و بنا به مستندات قرآنى نهصد و پنجاه سال در ميان امّت خود به تبليغ و هدايت مردم پرداخته است، پيامبران و افراد ديگرى هم بوده‏اند كه عمرى دراز داشته و سال‏ها در ميان مردم زندگى كرده‏اند و منابع تاريخى و روايى به نمونه‏هاى مستعدى در اين باره اشاره كرده‏اند.
دانش زيست‏شناسى نيز عمر طولانى را نه تنها نفى نمى‏كند بلكه درصدد است كه با پژوهش‏هاى جديد و سالم نگاه داشتن سلول‏هاى بدن براى مدت مديدى بر سن آدميان بيفزايد. علت اصلى مرگ افراد اين است كه يا عضوى از اعضاى بدن فرسوده گرديده و احياناً توسط ويروس‏ها و سموم به مخاطره مى‏افتد و ارتباط و انسجام اندام‏ها
برهم مى‏خورد و اين اغتشان در حيات بشرى، مرگ او را زودرس مى‏كند حال اگر علوم زيستى، ژنتيكى و مانند آن از اين عارضه جلوگيرى كند مانعى براى درازاى عمر وجود ندارد، نوع تغذيه، مكان زندگى، عوامل جوّى، استعدادهاى ارثى، خصال روحى، آرامش روانى و برخى عوامل ديگر بر طول عمر انسان اثر مى‏گذارند به گونه‏اى كه اگر شخصى به اسرار و رموز غذاها و تأثيرات محيطى واقف باشد، مسايل بهداشتى را رعايت كند، راه مقابله با ميكروب‏ها و سموم را بداند و خود را از فشارهاى روانى و آشفتگى‏هاى روحى دور كند در اين صورت برخوردارى وى از عمرى بادوام و طولانى امرى بعيد و غيرممكن نمى‏باشد.
وجود درختانى با طول عمر زياد، زنده ماندن چندين هزارساله نباتات حياتى و حالات شگفت‏انگيز حيوانات زمستان خواب و تابستان خواب بشر را به طولانى كردن عمر اميد وار نموده و به كوشش و تحقيقات و كنجكاوى وادارش نموده است.
در اقيانوس اطلس يك ماهى زندگى مى‏كند كه 3500 سال از عمرش گذشته است، در حفارى‏هاى مصر باستان گندم‏هايى از سنبل از اهرام بدست آوردند و در حالت ترديد قرار داشتند كه آيا امكان رويش در آن‏ها وجود دارد يا خير، براى امتحان آنها را كاشتند، مشاهده كردند سبز و بارور گرديده است.
مهم‏تر از اين‏ها بايد قلمرو قدرت الهى را در نظر گرفت كه بسيار نامحدود است و در برابر او كارهاى مشكل و آسان يكى است، اراده الهى بر هر چيزى تعلق مى‏گيرد و بر اساس خواست او موجود مى‏گردد و هيچ مانعى بر سر راه قدرت او نمى‏باشد، «ان اللّه على كلّ شى‏ء قدير» عمر دراز جزو محالات نمى‏باشد كه قدرت حق بر آن تعلق نگيرد و در صورتى كه اراده پروردگار اقتضا كند هيچ مانعى بر سر راه تحقق آن نمى‏تواند باشد و اين امر در معارف اسلامى از مسلّمات است.
گذشته از آن وقتى روح انسان بر اثر ارتقاء و اشتداد وجود نورى از سنخ ملكوت مى‏گردد هرگاه طبيعتش را مسخّر خود كند و بر آن غالب آيد احكام عقل‏هاى قدسى و اوصاف عرشى بر وى ظاهر مى‏گردند تا به حدّى كه بدنش متخلّق به وجودهاى مجرّد و عرشى مى‏گردد نتيجه اين تحقيق چنين است كه امكان دوام چنين انسانى كه كامل حقيقى و برزخ بين وجوب و امكان مى‏باشد در نشات عنصرى است، اگر انسان كاملى با اين معنويت و معرفت كيميا گونه بدن عنصرى را قرن‏ها پايدار بدارد چه منعى براى آن متصور است. آن حضرت در كودكى چون حضرت يحيى از حكمت برخوردار شد و در طفوليت امام مردم گرديد و بسان حضرت عيسى در وقت صباوت به مقام ارجمندى رسيده است، شگفت از اشخاصى است كه خضر و الياس از انبياء و شيطان و دجال از دشمنان را در قيد حيات مى‏دانند ولى وجود با بركت حضرت ولى عصر(عج) را منكر مى‏گردند. حتى عدّه‏اى از صوفيان ندا در داده‏اند كه در هندوستان افرادى هستند كه به دليل حبس نفس، كم غذا خوردن و غلبه بر تمايلات، ساليان متمادى عمر مى‏كنند با اين وجود وقتى از طول عمر حضرت حجت اللّه ذكرى به ميان مى‏آيد نغمه مخالفت مى‏نوازند.(22)
دوران غيبت صغرى‏
اگر بعد از شهادت حضرت امام حسن عسكرى(ع) غيبت كامل شروع مى‏شد امكان داشت وجود حضرت حجّت مورد غفلت واقع گردد و كم كم فراموش شود از اين رو ابتدا غيبت صغرى آغاز گرديد كه از سال 260 ق تا زمان رحلت آخرين نايب امام در سال 329 ق جمعاً 69 سال طول كشيد. در عصر مزبور امام از طريق چهار نفر با شيعيان ارتباط داشت و امور مالى، فقهى و كلامى آنان را حل و فصل مى‏كرد، اين افراد از انسان‏هاى مؤمن و شيعيان سابقه دار و مورد اعتماد ائمه قبلى بودند كه به ترتيب عبارتند از: عثمان بن سعيد العمرى، ابوجعفر محمد بن عثمان عمرى، ابوالقاسم حسين بن روح و ابوالحسن على بن محمد سمرى، اين بزرگان در عصر غيبت كبرى در محورهاى ذيل تلاش‏هايى را انجام دادند.
1- مبارزه با غلات و جلوگيرى از انحرافات در اعتقاد به ائمه، اگر نوّاب امام با غاليان و افراد افراطى به نبرد فكرى و سياسى بر نمى‏خاستند، انديشه‏هاى باطل آنان در ميان شيعيان مشكلات كلامى و اختلافات فرقه‏اى پديد مى‏آورد.(23)
2- رفع شك و ترديد درباره حضرت مهدى(عج): ابن ابى غانم قزوينى مدعى گرديد كه امام يازدهم فرزندى نداشته است، شيعيان اين سخن را نپذيرفتند و درباره آن از امام زمان پاسخ خواستند. نامه‏اى به خط امام نوشته شد كه در آن ضمن مرورى بر اصل مسئله ولايت و امامت و اشاره به ائمه قبلى آمده بود: شما گمان كرديد خداوند پس از آن امام(حضرت امام حسن عسكرى(ع)) دين خود را باطل كرده و واسطه ميان خود و آنان را قطع نموده است چنين نيست و تا برپايى قيامت نيز چنين نخواهد بود. در پى آن مطالبى درباره ضرورت غيبت و لزوم پنهان ماندن آن حضرت از چشم اغيار عنوان گرديده بود.(24)
در روايتى آمده است پس از ادعاى جعفر كذّاب بر جانشينى برادرش امام حسن عسكرى، توقيعى از امام صادر گرديد كه در آن نيز موضوع امامت ائمه، عصمت و علم آنان مطرح گرديد و آنگاه با اشاره به اصل اساسى امامت سؤال شده است با توجه به اين كه جعفر حلال و حرام خدا را نمى‏شناسد، حق را از باطل تشخيص نمى‏دهد و محكم را از متشابه تفكيك نمى‏كند چگونه مى‏تواند مدعى امامت باشد.(25)
3- سازماندهى وكلا: از آن جا كه تعيين وكيل براى اداره امور نواحى گوناگون جهان اسلام و برقرارى ارتباط شيعيان با امامان قبلاً متداول بود، در دوران غيبت صغرى اين تماس با امام زمان قطع گرديد و محور ارتباط وكيلان با حضرت همان نايبى بود كه ولى عصر تعيين مى‏كرد.
4- مخفى نگاه داشتن امام و پنهان كردن مشخصات حضرت: در عصر غيبت صغرى امام در حجاز و عراق بوده و به گونه‏اى زندگى مى‏كرده كه نايب خاص مى‏توانست با او ديدار داشته باشد، حتى گاه اصحاب ديگر قادر بوده‏اند با امام ملاقات كنند، نوّاب وظيفه داشتند اين برنامه‏ها را مخفى نگاه دارند.(26)
در آستانه ظهور
شيعه به مصلحى الهى كه در باطن عالم مى‏زيد بلكه به او توسّل مى‏جويد و از او مدد مى‏طلبد پاك دلان و انسان‏هاى شايسته به آن بزرگوار عشق مى‏ورزند و همواره در استغاثه و دعا هستند تا شايد توفيق ديدارش و ان شاء اللّه درك محضرش را در زمان ظهور پيدا كنند، در اين ارتباط دعاى ندبه را در روز عيد فطر، عيد قربان، عيد غدير و روز جمعه مى‏خوانند و زمزمه مى‏كنند كه: «عزيز علىّ ان ارى الخلق و لاترى و لا اسمع لك حسيساً و لا نجوى» چقدر سخت است براى من كه هر صبحى ديده بگشايم و همه را ببينم ولى تو را نبينم و حتى صدايى از تو به طور آهسته به گوشم نرسد و دعاى عهد را هر صبح مى‏خوانند بدين اميد كه از ياوران قائم (عج) باشند و اگر قبل از ظهور آن منجى عالم بشريت مرگشان فرا برسد رجعت نموده و از ياران حضرتش گردند.
در پاره‏اى روايات اين مضمون ديده مى‏شود كه: «افضل العبادة انتظار الفرج؛(27) انتظار فرج حضرت بقية اللّه الاعظم برترين عبادت است.» يا آن كه: «انتظار الفرج من اعظم الفرج؛ در انتظار فرج بودن از بزرگترين گشايش‏ها است.»(28) البته شخص منتظر فكر و ذكرش متوجه امام است و هيچ گاه او را از ياد نمى‏برد و با اين نگرش و تذكر مى‏كوشد قبل از ظهور آن حضرت خود را اصلاح كند و به اعمال صالح خويش را بيارايد تا لياقت مصاحبت آن شمس ملكوتى را بدست آورد. شيعيان در دورانى كه سراسر استكبار، ابتذال و فساد است و غالباً مادى مى‏انديشند و شعور انسان‏ها از سطح عمل فيزيكى عدسى چشم فراتر نمى‏رود با چنين عقيده والايى رابطه خويش را با سرّ خداوند، باقيمانده انبياء و اولياء حفظ كرده‏اند و با اين باور هيچ ستم و اجحافى را در طول تاريخ بر نتابيده و با انتظار مذهب اعتراض در برابر زورگويان ايستاده و براى وصول به آرمانى والا در فجر ساحل ايستاده است تا طلوع خورشيد مغرب را نظاره‏گر باشد، خورشيدى كه دادگستر جهان خواهد گرديد. انتظار، رفع تكليف نيست بلكه فهم مسؤوليت است و قومى كه عدالت محض و معنويت خالص را منتظر است بايد همواره براى تحقق آن بكوشد.(29) انسانى كه به امام زمان ارادت مى‏ورزد اين محبت را در رفتار و كردارش آشكار مى‏سازد براى حفظ جانش از بلايا صدقه مى‏دهد، در مشاهد مشرفه و اماكن مقدسه به نيابت از او عبادت و زيارت مى‏كند.
همچنين بايد دانست مبارزات دامه دار حضرت مهدى وظهور آن حضرت آخرين حلقه از حلقه‏هاى مبارزات اهل حق عليه باطل است و نهضت آن بزرگوار يك انقلاب همه جانبه و جهانى است و برنامه‏اى بسيار عميق و دشوار دارد، او مى‏خواهد تمام اختلافات و پريشانى‏ها را از ريشه براندازد و آدميان را زير لواى توحيد گرد آورد و فضايل انسانى را احيا كند. به وقوع پيوستن چنين انقلابى عظيم كارى سهل و آسان نمى‏باشد.
تلاش پيگير جبهه مدافع حق در تربيت افراد شايسته و پرورش روح معنوى جامعه زمينه را براى چنين قيام همگانى و پذيرفتن حكومت حق فراهم مى‏آورد. اگرچه در آستانه ظهور دنيا را هرج و مرج و فساد فرا مى‏گيرد و نااميدى بر جهان حاكم مى‏شود امّا همراه با اين موج فشار، گروههايى از اهل ايمان پرورش پيدا مى‏كنند كه اگرچه از نظر تعداد در اقليت هستند اما از نظر كيفى ارزنده‏ترين نمونه‏هاى اهل ايمان هستند و در رديف ياران حضرت امام حسين(ع) خواهند بود، اين عدّه به محض ظهور امام به آن حضرت ملحق مى‏گردند و در زمره يارانش به حساب مى‏آيند. در برخى روايات سخن از دولتى است كه تا قيام مهدى ادامه مى‏يابد و تمام امكانات خويش را در اختيار او قرار مى‏دهد.(30) در احاديثى آمده است: مسلمانان در آخر الزمان توسط مهدى از فتنه‏ها و آشوب‏ها رهايى مى‏يابند چنانكه در آغاز ظهور اسلام با تلاش پيامبر اكرم(ص) از شرك و ضلالت خلاص پيدا كردند.(31)
اما پيروزى امام به آسانى بدست نمى‏آيد و رنج و مشقت طاقت فرسايى به همراه دارد.
امام صادق(ع) فرموده‏اند: اين پيروزى دست نخواهد داد جز در غرقاب خون و عرق.(32)
در زمان ظهور آن چنان اعتقادات خالص اسلامى دچار خرافه‏ها و شبهه‏ها گرديده‏اند كه گويى دين جديدى مى‏آيد. حضرت صادق(ع) فرموده‏اند: همين كه قائم بپاخيزد امرى جديد مى‏آورد همان گونه كه پيامبر در آغاز ظهور اسلام امرى جديد آورد.(33)
چندان اين نوآورى حضرت قائم عجيب مى‏نمايد كه گروهى كه خود را به اصطلاح حامى دين مى‏دانند آن را غير قابل تحمّل مى‏دانند و عليه حضرت غائله‏اى برپا مى‏كنند امّا آنان در برابر اين تحوّل جهانى و الهى نابود مى‏گردند. امام ششم در سخن ديگرى تأكيد فرموده‏اند: «آزارى را كه حضرت قائم به هنگام رستاخيزش از جاهلان آخرالزّمان مى‏بيند از اذيت هايى كه پيامبر اكرم(ص) از نابخردان و جاهلان ديد بسى سخت‏تر است».(34)
وقتى بينش واقعى اسلام ترويج گرديد و حاكميت طاغوت‏ها و گمراهان و دين فروشان درهم شكست محيط براى رشد فكرى، عقلى و علمى مساعد مى‏گردد، خردها به شكوفايى رسيده و دانش در رشته‏هاى گوناگون علمى گسترده مى‏شود، امنيت همه جا را فرا مى‏گيرد، محبت، صدق، صفا و برادرى ميان انسان‏ها مستقر مى‏شود، ريا و نفاق، تبعيض و بى عدالتى ديگر بازارى ندارد، اين ايام دوران بلوغ فكرى و معنوى بشريت، استقرار نهايى و كامل حق و عدالت است.
پى‏نوشت‏ها:
1. شعر از داديار حامدى مى‏باشد.
2. سروده‏اى از مقام معظم رهبرى.
3. سوره روم، آيه 30.
4. الائمة الاثنى عشر، هاشم معروف حسنى، ج 2، ص 545 – 540.
5. مروج الذهب، ج 2، ص 314 – 313، حيات الامام موسى بن جعفر، ج 1، ص 44، تتمة المنتهى، محدث قمى، ص‏140-141.
6. كنزالعمال، حسام الدين هندى، ج 17، ص 27، فرق الشيعه، نوبختى، ص 78 و 90.
7. اثباة الوصيه، مسعودى، ص 231.
8. سوره انبياء، آيه 105.
9. بحارالانوار، علامه مجلسى، ج 51، ص 224.
10. سوره رعد، آيه 11.
11. قيام و انقلاب مهدى، شهيد مطهرى، ص 66، به نقل از شيخ صدوق از امام صادق(ع).
12. ينابيع المودة، قندوزى حنفى، ص 188، ذخائر العقبى، محبّ طبرى، ص 136، بحارالانوار، ج 51، ص 80.
13. نجم الثاقب، محدث نورى، ص 59.
14. معجم احاديث الامام المهدى، ج 1، ص 344.
15. اثباةالهداة، شيخ حرّ عاملى، ج 3، باب 34، ص 716.
16. الغيبة، شيخ طوسى، ص 137.
17. سوره قصص، آيه 5.
18. سوره انبياء، آيه 105.
19. الارشاد فى معرفة حجج اللّه على العباد، شيخ مفيد، ج 2، ص‏340.
20. خورشيد مغرب، محمد رضا حكيمى، ص 235 – 231.
21. انسان كامل از ديدگاه نهج البلاغه، علامه حسن زاده آملى، ص‏159.
22. بنگريد به رساله انّه الحق، همان مؤلّف.
23. حيات فكرى و سياسى امامان شيعه(عليهم السلام)، ج 2، ص‏233 – 232.
24. الغيبة، شيخ طوسى، ص 174 – 173.
25. مأخذ قبلى، ص 176 – 174.
26. همان، ص 260، تاريخ سياسى غيبت امام دوازدهم، ص 166، حيات فكرى و سياسى امامان شيعه،همان ص 238.
27. ينابيع المودة، ص 493.
28. بحارالانوار، ج 52، ص 122.
29. ادبيات و تعهد در اسلام، محمد رضا حكيمى، ص 326 – 325.
30. بحارالانوار، ج 52، ص 243.
31. همان، مأخذ، ص 243.
32. همان، ص 243 (روايت 82).
33. همان، روايت 98.
34. همان.

ابوطالب(ع) شخصيت مظلوم تاريخ‏
عسكرى اسلامپوركريمى‏
مقدمه‏
ابوطالب(ع) عموى بزرگوار رسول اكرم(ص)، پدر اميرالمؤمنين، على (ع)، است. وى وصى «عبدالمطلب» و بزرگترين حامى پيامبر اسلام(ص) بود. تاريخ زندگى او سراسر پر از افتخارات بى‏نظير است. مردى كه به حق، پناهگاه دردمندان و محرومان بود. ايثار و اخلاص در وجود او تجسم پيدا كرده بود. ابرمردى كه «تاريخ»، فداكارى و استقامتهاى وى را در كسى جز در فرزندش «اميرالمؤمنين» سراغ ندارد!! چنان كه دانشمند «اهل سنت»، ابن ابى الحديد، مى‏گويد:(1) ابوطالب و پدرش «عبدالمطلب» بزرگ «قريش» و امير و سرور «مكه معظمه» بودند و مردم آن سامان و مهاجرين و مسافرين اين شهر تاريخى و زائران بيت خدا را پذيرايى و رهبرى مى‏كردند.
او يك لحظه از خدا غافل نبود؛ بلكه او از جانشينان حضرت ابراهيم(ع)، قهرمان توحيد، بود، و طبق پيشگويى‏هاى انبياى الهى منتظر نبوت خاتم پيامبران «محمد بن عبدالله(ص)» بوده است؛ از اين جهت رسول خدا پيش از آن كه از مادرش متولد گردد، حضرت ابوطالب(ع) به رسالت وى ايمان داشت و هنگام تولد رسول خدا، وقتى كه «فاطمه بنت اسد»، همسر ابوطالب، تولد پيامبر اسلام را به اطلاع وى رسانيد، و از غرايب امرش در هنگام زايمان او سخن گفت، «ابوطالب» فرمود: از اين كارها و چنين نوزادى تعجب مى‏كنى؟ صبر كن، سى سال ديگر تو نيز همانند وى را كه وزير و وصيش خواهد بود، به دنيا مى‏آورى!!!(2)
ابوطالب، مردى با ايمان و مقتدرى بود كه پيامبر اسلام را از شر كفار قريش تا واپسين لحظات عمر حفظ و از اين رهگذر، سهم بسزايى در پيشرفت اسلام داشته است؛ اما، على رغم آن همه فداكارى‏ها و ايثارگرى‏هايش …. بعضى از مبغضين و متعصبين، نسبت به آن حضرت اسائه ادب نموده و در ايمان و اعتقادش دچار شك و ترديد گرديدند. در اين نوشتار، برآنيم: به گوشه‏هايى از فضائل، ايثار و فداكارى، و دلائل ايمان آن بزرگ‏مرد اسلام كه به حق، مظلوم تاريخ است، اشاره نماييم.
تولد ابوطالب‏
سى و پنج سال قبل از تولد پيامبر(ص)، ابوطالب در خانه پدرش عبدالمطلب (شيبة الحمد)(3) به دنيا آمد؛ مادر او «فاطمه» دختر عمرو بن عائذ بن مخزوم بود.
اسامى ابوطالب‏
ابوطالب، (چنان كه رسم عرب است كه هر فردى داراى كنيه‏اى، مأخوذ از نام فرزند بزرگ مى‏باشد، با قرار دادن كلمه «اب» در مرد، و «ام» (در زن) از لحاظ فرزند بزرگش طالب، مكنى به ابوطالب شد؛ و اما نامهاى آن حضرت:
الف) عبدمناف، برخى خيال كرده‏اند: كه معنى اين نام «بنده بت» است؛ چنان كه صاحب قاموس گفته است: گويا اين كه مناف نام بتى از قريشيان بوده است. اما با اعتقاد به طهارت پدران اوصيا و پيشوايان، هرگز باور نمى‏شود كه نام بنده بت، بر حضرت ابوطالب گذاشته باشند؛ به ويژه آن كه بر حسب گفته صحاح اللغه و لغويين ديگر، كلمه «نوف» بر علوّ و فضيلت دلالت دارد. بنابر اين عبد مناف، يعنى عبد العالى، بنده بلند مرتبه، نه بنده بت.
ب) برخى نام ديگر آن حضرت را «عمران» ذكر كرده و آل‏عمران را به وى نسبت مى‏دهند؛ چنان كه در قرآن است.
جلوه‏هايى از ايثار و فداكارى ابوطالب
هنگامى كه رسول خدا(ص) به دنيا آمد، پدرش، عبدالله، از دنيا رفته بود؛ از اين رو كفالت او را جدش «عبدالمطلب» به عهده گرفت، و هنوز بيش از هفت سال از عمر وى نگذشته بود، كه جدش نيز از دنيا رفت. عبدالمطلب در هنگام احتضار در جمع فرزندانش، ابوطالب را به عنوان كفيل پيامبر(ص) معرفى كرد. چنان كه در منابع دست اول اسلامى آمده است: «رسول خدا (ص) هشت ساله بود كه جدّ بزرگوارش وفات يافت؛ عبدالمطلب در هنگام وفات كفالت و نگهدارى پيامبر(ص) را به ابوطالب سفارش و توصيه كرد.»(4) چنان كه اين وصيت به زبان شعر نيز بيان شده است:
اوصيك يا عبد مناف بعدى‏
بموعد بعد ابيه فردٍ
اى عبد مناف (ابوطالب!) نگاهدارى و حفاظت شخصى را كه مانند پدرش يكتاپرست است، بر دوش تو مى‏گذارم و ابوطالب در پاسخ گفت: پدرجان! محمد(ص) هيچ احتياجى به سفارش ندارد؛ زيرا، او فرزند من است و فرزند برادرم. (ابوطالب با عبدالله پدر پيامبر(ص) از يك مادر بودند).(5)
وقتى كه عبدالمطلب درگذشت، ابوطالب پيامبر(ص) را پيش خود برد، و با اين كه ثروتى نداشت و نادار بود، امّا بهترين سرپرست براى آن حضرت بود؛ على(ع) مى‏فرمايد: «پدرم در عين نادارى، سرورى كرد و پيش از او هيچ فقيرى سرورى نيافت».(6)
ابوطالب نسبت به پيامبر(ص) چنان دوستى و محبت شديدى ابراز مى‏داشت كه هيچ يك از فرزندان خود را تا آن اندازه دوست نمى‏داشت، در كنار پيامبر(ص) مى‏خوابيد و هرگاه بيرون مى‏رفت، او را نيز همراه خود مى‏برد و چنان دلبستگى شديدى به پيامبر(ص) داشت كه، نسبت به هيچ‏كس چنان نبود و خوراك خوب را مخصوص آن حضرت قرار مى‏داد.(7)
«ابن عباس» و ساير صحابه مى‏گويند: «حضرت ابوطالب رسول خدا را بسيار دوست مى‏داشت؛ به طورى كه او را از فرزندانش بيشتر دوست داشته، و بر آنان مقدم مى‏نمود! بنابر اين هرگز از وى دورتر نمى‏خوابيد و خود هر جا مى‏رفت او را نيز با خود مى‏برد.»(8)
علامه مجلسى(ره) نقل مى‏كند: «هرگاه رسول خدا در رختخوابش مى‏خوابيد، حضرت ابوطالب پس از آن كه همه مى‏خوابيدند، به آرامى او را بيدار مى‏كرد، و رختخواب على را با وى جابجا مى‏نمود، و فرزند خود و برادرانش را جهت حفاظت وى مأمور مى‏ساخت.»(9)
يعقوبى مى‏نويسد: از رسول خدا(ص) روايت شده است كه پس از وفات «فاطمه بنت اسد»، همسر ابوطالب، كه زنى مسلمان و بزرگوار بود، فرمود: «اليوم ماتت اُمّى؛ امروز، مادرم وفات كرد»، و او را در پيراهن خويش كفن كرد و در قبرش فرود آمد و در لحد او خوابيد و چون از ايشان پرسيدند: چرا براى فاطمه بنت اسد چنين بى‏تاب شده‏اى؟ فرمود: «او به راستى مادرم بود؛ زيرا، كودكان خود را گرسنه مى‏گذاشت و مرا سير مى‏كرد. آنان را گردآلود مى‏گذاشت و مرا تميز و آراسته مى‏نمود، و راستى كه مادرم بود».(10)
حضرت ابوطالب رسول خدا را از سن هشت سالگى به خانه خويش منتقل ساخت، و تا سن پنجاه سالگى رسول خدا(ص)، لحظه‏اى از يارى و حمايت او دست برنداشت و او را بر خود و فرزندانش مقدم مى‏داشت!! و خطرهاى احتمالى را كه متوجه رسول خدا مى‏گرديد، خود و فرزندانش با جان و دل مى‏خريدند، و آن چنان فداكارى و ايثار مى‏نمودند كه ملائكه و جبرئيل بر آنها مباهات مى‏كردند!!
در تاريخ آمده است كه كفار قريش بارها به حضرت ابوطالب مراجعه نموده و از او خواستند كه جلوى تبليغات پيامبر اسلام(ص) را كه به نظر آنان اهانت به آيين و مقدّسات بت پرستى بود، بگيرد. پس از چندين بار تذكر، سرانجام با اخطار و هشدار شديدتر پيش آمدند؛ به گونه‏اى كه جان رسول خدا(ص) و حضرت ابوطالب مورد تهديد جدى قرار مى‏گرفت؛ در چنين موقعيتى ابوطالب با تمام قوا از رسول خدا حمايت مى‏كرد و مى‏گفت: «اذهب يا بن اخى؛ فقل ما احببت فوالله لا اُ سلمك لشى‏ء ابدا؛(11) تو نگران نباش و به دنبال مأموريت الهى‏ات انجام وظيفه كن؛ به خدا سوگند! به هر قيمتى (و لو جان من در خطر باشد) دست از حمايت تو برنمى‏دارم!!»
ابن ابى الحديد مى‏نويسد: «ابوطالب، كسى است كه پيامبر خدا را در دوران كودكى‏اش كفالت نمود و در بزرگى‏اش او را مورد حمايت قرار داد، و از شرارت كفار قريش جلوگيرى كرد؛ وى در اين راه انواع سختى‏ها و گرفتاريها را تحمّل نمود، و بلاها را با جان و دل خريد، و در يارى و نصرت پيامبر و تبليغ آيينش با تمام وجود قيام كرد! آن چنان ايثار نمود كه «جبرئيل» در هنگام وفات او بر پيامبر نازل شد و خطاب كرد: ديگر از مكّه خارج شو؛ زيرا، ياور و كمك تو از دنيا رفته است!!»(12)
شايان توجه است كه محدثين و مورخين «شيعه و سنى» فداكاريهاى اين رادمرد اسلام را ثبت كرده‏اند، و احاديث و رواياتى را در اين‏باره نقل نموده‏اند، از آن جمله آورده‏اند كه : قريش از ابوطالب مى‏ترسيدند و احترامش را نگه مى‏داشتند؛ تا او زنده بود، خطر جدى رسول خدا را تهديد نمى‏كرد؛ اما پس از وفات او جسارت و خلافكارى‏ها به حدى رسيد كه، خاك بر سر مبارك رسول خدا(ص) مى‏ريختند!! و شكمبه‏هاى حيوان را بر سر و شانه‏اش مى‏ريختند!!!! و در حال نماز و عبادت، به اذيت و آزار او و يارانش مى‏پرداختند؛ تا جايى كه رسول خدا فرمود: «ما نالت قريش منى شيئا اكرهه حتى مات ابوطالب؛ كفار قريش نتوانستند با وجود عمويم «ابوطالب» كارهاى ناشايست نسبت به من انجام دهند، تا اين كه او وفات كرد». پس از وفات ابوطالب آن چنان صحنه را بر پيامبر(ص) تنگ كردند كه، رسول خدا سال وفات «ابوطالب» و حضرت خديجه(س) را كه مدتى بعد از رهايى از شعب ابى طالب رخ داد، «عام الحزن»، سال غمها و اندوه‏ها ناميد … .(13)
بحث و تحليلى در ايمان ابوطالب‏
در فرهنگ قرآن، ايمان و عمل صالح توأمان مطرح است. هر جا سخن از عمل صالح در ميان است، ايمان نيز در كنارش طرح مى‏شود و در واقع عمل صالح، آيينه ايمان و باورهاى درونى انسان مى‏باشد «و من يأته مؤمناً قد عمل الصالحات»(14) كسى كه از دريچه ايمان به حريم خدا وارد مى‏شود، به تحقيق آن كس عمل صالح و شايسته انجام مى‏دهد. ايمان، طرح درونى است و اعمال مؤمن، بر مبناى اين طرح بنا مى‏شود و شكل شايسته و مطلوب به خود مى گيرد. «كل يعمل على شاكلته»(15) پس، از ديدگاه قرآن، چهره واقعى اشخاص را در سيماى اعمال و آيينه ايمان آنها بايد جستجو كرد و بر اين اساس درباره آنها به داورى نشست.
يكى از چهره‏هاى نامدارى كه داوريهاى متفاوتى را متوجه خود ساخته است، حضرت ابوطالب، پدر بزرگوار حضرت على(ع) مى‏باشد. پيچيدگى شخصيت و سياست‏پيشگى پر رمز و راز او، باعث شده كه عدّه‏اى به انحراف شناخت و لغزش داورى در مورد ايشان دچار گرديده و شبهه و خدشه‏اى در ايمان ابوطالب ايجاد نمايند و اتهام شرك را در سيماى آن عالى مقام بزنند؛ اين گروه متعصب و مبغض نه تنها ابوطالب را بى ايمان مى‏دانند، حتى مى‏گويند!! پدر و مادر پيامبر خدا(ص) نيز بى ايمان از دنيا رفته و (نعوذ بالله) در دوزخ «جمره» آتشند!!!(16) و حال آن كه به كرات در منابع اصيل اسلامى وارد شده است كه هيچ يك از پدران و مادران معصومين(ع) مشرك نبودند؛ چنان كه على(ع) مى‏فرمايند: «سوگند به خدا! كه نه پدر و نه اجدادم «عبدالمطلب و هاشم و عبدمناف» هرگز بت رانپرستيدند؛ بلكه آنان به سوي «كعبه» نماز خواندند، و به آيين حضرت ابراهيم(ع) قبل از اسلام عمل مى‏كردند.»(17)
در باره ايمان آن حضرت كتابهاى مستقلى نوشته شد و علماى بزرگ عامه و خاصه نيز اين موضوع را مورد توجه قرار داده، و به طور مبسوط از آن بحث نموده‏اند و بدون اغراق صدها حديث و نظرهاى مثبت در ايمان آن حضرت در منابع اسلامى ثبت و ضبط است؛ چنان كه علامه مجلسى(ره) بيش از يكصد و پانزده صفحه، و با بيان هشتاد و پنج حديث در اين مورد، اين مسئله مسلّم تاريخى را مورد امعان‏نظر قرار داده، و ديدگاه‏ها و منابع بزرگ اهل سنت را نيز نقل نموده است.(18) همچنين صاحب الغدير در جلد هفتم و هشتم كتابش، صدها حديث را از منابع معتبر (شيعه و سنى)، همراه با اعترافات محققين و مورخين آنان نقل نموده، و در بيش از يكصد و ده صفحه به تحقيق اين مطالب پرداخته است و با آن آگاهى و اشراف محققانه خود، از شخصيت مظلوم تاريخ، ابوطالب، دفاع نموده است.(19)
علما و انديشمندان و محققان اهل «سنت» نيز كم و بيش و به طور پراكنده در كتابهاى خود به ايمان حضرت «ابوطالب» اشاره نموده و معمولا نتيجه مثبت گرفته‏اند؛ هر چند بعضى‏ها نتوانسته‏اند بغض و دشمنى خود را نسبت به ولايت على(ع) و پدر بزرگوارش ناديده بگيرند. در اين ميان به نظر مى‏رسد كه ابن ابى الحديد، بيش از ديگران به اين موضوع پرداخته و احاديث و قضاياى بسيار جالبى را نقل نموده، كه براى مغزهاى افراد حقجو سودمند است؛ اگر چه او نيز جزو افراد «متوقف» و سرگردان مى‏باشد!!!(20) گويا بيش از سه‏هزار شعر ابوطالب، در مدح رسول خدا و رسالتش، اين افراد متعصب و يا گروه مبغض را در مورد ايمان آن حضرت قانع نساخته است!!! و صدها حديث از رسول خدا و ائمه اطهار(ع) در اين مورد كافى نبوده است!! و فقط به يك حديث ضعيف(21) كه به اعتراف خود آنان راوى‏اش «مغيرة بن شعبه» مردى فاسق و مبغض اهل‏بيت و به ويژه على(ع) است تمسك نمودند و ابوطالب را (نعوذ بالله) اهل آتش مى‏دانند!!!
آيا منصفانه است كه كسى درباره ايمان ابوطالب شك و ترديد كند؟ و يابالاتر از آن، او را مشرك معرفى نمايد؟!!! ابوطالب كسى است كه حضرت محمد(ص) را در خانه خود پرورش داد و در زمان رسالت او، از مال و حيثيت و موقعيت اجتماعى و سياسى خود، در راه يارى او كوتاهى نكرد. ابن ابى‏الحديد، مورخ و دانشمند معروف اهل سنت، در ضمن شرح فداكارى‏هاى حضرت ابوطالب، مى‏گويد: «يك نفر از علماى شيعه درباره ايمان ابوطالب كتابى نوشت و نزد من آورد كه من تقريضى بر آن بنويسم. من به جاى تقريض اين اشعار را كه شماره آنها به هفت بيت مى‏رسد، در پشت كتابش نوشتم، كه مضمون بخشى از آنها چنين است: « هرگاه ابوطالب و فرزندش على(ع) نبودند، هرگز اسلام قد راست نمى‏كرد؛ پدر در مكه از آن حمايت كرد و فرزند در يثرب (مدينه)، جانش را نثار كرد.»(22) او در راه حفظ پيامبر(ص) لحظه‏اى از پا ننشست و سه سال دربه‏درى و زندگى در كوه‏ها و درّه‏ها را بر رياست و سيادت مكّه ترجيح داد. او راضى بود تمام فرزندانش كشته شوند؛ ولى پيامبر(ص) زنده بماند. در هنگام مرگ به فرزندان خود گفت: من محمد را به شما توصيه مى‏كنم؛ زيرا او امين قريش و راستگوى عرب، و حائز تمام كمالات است؛ آئينى آورد كه دل‏ها بدان ايمان آورد. آيا با اين وصف، باز مى‏توان درباره ايمان و اعتقاد او ترديد كرد و اعمال او را، گواه و گوياى ايمانش ندانست؟!! بايد دانست كه كردار نيك و بزرگ ابوطالب، نشأت يافته از ايمان سرشار و محكم و آهنين او مى‏باشد؛ ولى به حق بايد گفت: ابوطالب شخصيت مظلوم تاريخ است؛ او نه تنها در زمان حياتش مورد ستم واقع شد، حتى بعد از وفاتش نيز ستم‏هايى بر او روا داشته شده است؛ تا آنجا كه گروهى تصوّر كرده‏اند كه تعصب قومى او را بر حمايت و يارى و فداكارى درباره پيامبر(ص) واداشته است و اگر رشته خويشاوندى ميان او و برادرزاده‏اش نبود، او هرگز تا اين حد از او دفاع نمى‏كرد؛ ولى اين داوران جاهل تاريخ، از دو مطلب غفلت ورزيده‏اند:
1- درست است كه تعصب خويشاوندى گاهى انسان را تا لب پرتگاه مى‏كشاند؛ ولى رشته خويشاوندى سبب نمى‏شود كه انسان چهل و دو سال تمام از انسانى دفاع و پروانه‏وار گرد وجود او بچرخد و خود و فرزندان و تمام فاميل را قربانى تعصب خويش سازد. از اين افراد مى‏پرسيم: مگر ابولهب ارتباط نزديك نسبى با پيامبر(ص) نداشت؟ مگر ابولهب، عموى پيامبر نبود؟ چرا او بر اساس رابطه نسبى، برادرزاده خويش را يارى نكرد؟ نه تنها يارى نكرد، بلكه مانند مشركان ديگر و بدتر از آنان، در صدد آزار و شكنجه پيامبر برآمد و موضع خصمانه در برابر دين توحيدى اتخاذ كرد و در برابر رسول خدا با تمام توان ايستاد، تا جايى كه كلمات عقاب‏آميزى از سوى خدا در باره او و همسرش نازل شد.(23) پس ايمان است كه به انسان، شجاعت، از خودگذشتگى، مقاومت و ايثارگرى مى‏بخشد و نقش عوامل ديگر بسيار ضعيف و كمرنگ است و در شرايط حساس هرگز نمى‏تواند، تأثيرگذارى داشته باشد.
2- آنان سخنان و اشعار و سروده‏هاى آن حضرت را از نظر دور داشته و داورى بى پايه‏اى كرده‏اند؛ در صورتى كه اشعار جاودانه او (بيش از سه‏هزار بيت) حاكى از آن است كه محرّك او بر اين دفاع همان عقيده راسخ او نسبت به فضيلت و كمال و به تعبير روشن‏تر، نبوت و رسالت او بود. آيا مى‏توان اشعار فروان او را كه در باره عظمت برادرزاده و فضيلت و كمال و دعوت آسمانى او سروده است، از نظرها دور داشت؟ اشعار و سروده‏هاى وى، كاملا بر ايمان و اخلاصش گواهى مى‏دهد كه به قسمتى از آنها مى‏پردازيم: «اشخاص شريف و فهميده بدانند كه محمد(ص) بسان موسى و عيسى، پيامبر، و بسان آنها راهنما است و هر فردى از پيامبران به امر پروردگار، منصب هدايت را به عهده مى‏گيرد؛ شما اوصاف او را در كتابهاى آسمانى با كمال درستى مى‏خوانيد، و اين گفتار صحيح است و رجم به غيب نيست … »(24) اشعار گذشته، و دهها شعر ديگر كه در ديوان(25) وى و در لابلاى تاريخ و نوشته‏هاى حديث و تفسير موجود است، گواه زنده‏اى است بر اين كه انگيزه او از دفاع از پيامبر، همان عقيده خالص و اسلام واقعى او بوده، و هيچ محركى جز عقيده، و ايمان نداشته است.
براى اثبات ايمان اين بزرگ اسلام علاوه بر ايثار و فداكارى‏هاى او و اشعار و سروده‏هايش، كه در شأن و عظمت دعوت نبوى و ايمان به حقانيت رسول خدا و فضائل او … مى‏باشد شواهد و ادلّه فراوان ديگرى نيز در منابع روايى شيعه و سنى وجود دارد، كه به جهت رعايت اختصار، به ذكر چند روايت بسنده مى‏كنيم:
1) ابن ابى‏الحديد معتزلى مى‏گويد: با اسناد بسيارى، برخى از عباس بن عبدالمطلب و بعضى از ابوبكر بن ابى قحافه، نقل كرده‏اند كه: ابوطالب رحلت نكرد، مگر اين كه گفت: «لا اله الا الله، محمد (ص) رسول الله»(26) ابوبكر در سال هشتم هجرت در حالى كه دست پدرش را كه نابينا بود، گرفت و به حضور رسول خدا(ص) آورده، و پس از گذشتن بيست و يك سال از رسالت آن حضرت ايمان آورد؛(27) ابوبكر از ايمان وى خوشحال شد و گفت: اى پيامبر خدا! سوگند به خدايى كه تو را به حق مبعوث كرد، من به اسلام و ايمان عمويت «ابوطالب» بيش از اسلام پدرم خشنود گرديدم. ناگفته نماند كه اين فراز از سخنان خليفه اول، در كنار دهها حديث ديگر كه مبنى بر ايمان ابوطالب است، در منابع اهل‏سنت آمده است.
2) در تواريخ و سيره‏هاى «شيعه و سنى» آمده است كه پيامبر اسلام(ص) با خديجه و اميرالمؤمنين – عليهم السلام مشغول خواندن نماز مستحبى بودند(28) «ابو طالب» با فرزندش «جعفر» به نماز آنان تماشا مى‏كردند؛ در اين هنگام ابو طالب به جعفر گفت؛ «صل جناح ابن عمّك؛ برو در طرف راست پيامبر خدا نماز بگذار»؛ و سپس به على (ع) سفارش كرد: «اما انه لايدعو الا الى خير فالزمه؛ آگاه باش كه رسول خدا جز به راه نيك دعوت نمى‏كند از او دست بر ندار».(29)
3- على(ع) مى‏فرمايد: «وقتى وفات پدرم، ابوطالب، را به رسول خدا خبر دادند، آن حضرت سخت گريست؛ و سپس دستور داد: برو او را غسل داده و كفنش كن. خداوند او را ببخشد و رحمت كند.»(30) آنگاه آن حضرت خود تشريف آورده و در كنار جسد «ابوطالب» قرار گرفته و فرمود: «اى عموى بزرگوار! تو مرا در يتيمى كفالت نمودى، و در كودكى تربيت فرمودى، و در بزرگى‏ام يارى دادى، خداوند به تو پاداش خوبى مرحمت فرمايد.»(31)
ابن ابى الحديد معتزلى پس از ذكر اين مطالب مى‏نويسد: رسول خدا فرمود: «اما و الله لاستغفرنّ لك و لاشفعنّ فيك شفاعة يعجب لها الثقلان؛ من در مورد تو آن چنان از خدا طلب مغفرت و شفاعت مى‏نمايم، كه جن و انس از عظمت آن تعجب مى‏نمايند».(32)
ودر همين مورد جبرئيل به محضر پيامبر(ص) شرف ياب گرديد و خطاب كرد: خداوند شفاعت تو را در مورد شش نفر پذيرفته است:
1- مادرت «آمنه» كه تورا به دنيا آورده است؛2- پدر گرامى‏ات كه تو از صلب او متولد كرديده‏اى؛ 3- مرد بزرگوارى چون «ابوطالب» كه تو را مورد همايت خويش قرار داد؛ 4- جد پدرى‏ات «عبد المطلب» كه پرستارى تو را عهده‏دار شد؛ 5 – «حليمه بنت ابى ذويب» كه دايگى تو را بر عهده گرفت؛ 6- دوست دوران جاهليت تو كه مردى سخى و پناهگاه محرومان بود.(33)
4- در روايتى از امام صادق(ع) كه چشم بصيرت به حقايق ايمانى ابوطالب دارد و به تعبير معروفى كه «اهل البيت ادرى بما فى البيت» درباره او مى‏فرمايد: «مثل ابوطالب، مثل اصحاب كهف است كه ايمان خود را مكتوم مى‏داشتند و خدا به ايشان دو برابر پاداش عطا كرد.»(34)
5 – از امام باقر(ع) درباره ايمان ابوطالب سؤال شد، حضرت فرمود: «اگر ايمان ابوطالب در كفه ترازويى قرار گيرد و ايمان اين خَلْق در كفه ديگر نهاده شود، ايمان او برتر خواهد بود»(35)؛ و همين ايمان برتر بود كه ابوطالب را واداشت كه حمايت‏هاى بى‏دريغ خود را از مقام رسالت و نبوت توحيدى دريغ نكند؛ و گرنه ارتباط نسبى و … نمى‏توانست چنين انگيزه نيرومندى در ابوطالب ايجاد نمايد.
6- امام صادق(ع) فرمود: هنگامى كه مادر اميرالمؤمنين، على (ع)، تولد رسول خدا را به همسرش ابوطالب مژده داد، او نيز متقابلا فرمود: من هم به تو مژده مى‏دهم كه بعد از سى سال ديگر تو همانند او را كه فقط پيامبر نخواهد بود، به دنيا مى‏آورى. در حديث ديگرى آمده: «تتعجبين من هذا انك تحبلين و تلدين بوصيّه و وزيره»؛ يعنى تو نيز «وصى» و «وزير» او را به دنيا مى‏آوري.(36) از اين روايات استفاده مى‏شود كه حضرت ابوطالب پيش از تولد رسول خدا به رسالت وى ايمان داشته است و از فاصله زمانى او با وصيش باخبر بوده، و بدين‏گونه امامت فرزندش را نيز تأييد نموده است.
7- در روايتى از امام حسين(ع) وارد شده كه پدرش على(ع) نقل مى‏كند كه روزى او (امام على) در كنار خانه‏اش با جمعى نشسته بود، ناگاه مردى نادان سؤال كرد: يا اميرالمؤمنين! شما همچو مقام والايى داريد، در حالى كه پدرتان در آتش است!! حضرت فرمود: ساكت شو؛ خدا دهانت را بشكند، اين چه سخنى است؟!! سوگند به كسى كه پيامبر را به حق مبعوث كرد، اگر پدرم در مورد همه گناهكاران روى زمين شفاعت كند، خداوند از او مى‏پذيرد. آيا پدر من در آتش است و حال آن كه سرنوشت مردم در بهشت و جهنم به اختيار فرزندش نهاده شده است…»؟!!(37)
تذكر و نتيجه‏گيرى‏
طرح ايمان ابوطالب ريشه سياسى دارد
بدون شك هرگاه يك‏دهم شواهد و دلائلى را كه مبنى بر ايمان و اسلام «ابوطالب» است، در باره يك فرد ديگرى دور از گود سياست، و كينه و بغض، وجود داشت، تمام فرق اسلامى، اعم از سنى و شيعه، به اتفاق، اسلام و ايمان وى را تصديق مى‏كردند؛ ولى چرا با بودن دهها گواه محكم بر ايمان بزرگ مردى چون ابوطالب، تشكيك كرده و حتى حكم به كفر او داده‏اند؟!!
پاسخ: هدف از طرح اين مسئله جز، طعن در فرزندان ابوطالب و بالأخص اميرالمؤمنين، چيز ديگرى نيست؛ گروهى متعصب مى‏خواهند با انكار ايمان ابوطالب، فضيلتى را درباره على(ع) انكار كنند و اگر ابوطالب پدر على(ع) نبود، هرگز اثبات ايمان او به يك‏دهم از شواهد و دلائلى كه در باره او وجود دارد، نياز نداشت.
هدف از طرح اين‏گونه شبهات، اين است كه عقايد مردم نسبت به حاميان شماره يك اسلام، سست شود و به آنها بدبين گردند و به تدريج نسبت به اصل هم ترديد نمايند. به عنوان مثال اگر بنا باشد ايمان مردم به ابوطالب سست شود، چقدر از اين رهگذر گمراهى به وجود مى‏آيد و مردم نسبت به حامى اول اسلام بدبين مى‏شوند و اين به بالاتر سرايت مى‏كند.
به نظر مى‏رسد كه به احتمال قوي، ترديد در ايمان ابوطالب از همين قانون و اقدام برخلاف ناشى شده است و عده‏اى را از شاهراه حقيقت منحرف كرده است و همين عده روى اطمينان بى اساسى كه به زمام‏دار سياه‏كارى (چون معاويه‏ها) داشتند، وجود ارزنده‏اي چون ابوطالب را تكفير كرده‏اند. بدون اين كه قدرى بيشتر فكر كنند، بهترين حامى پيامبر اسلام(ص) را از حليه ايمان محروم داشته‏اند و بدين ترتيب خيانتى بزرگ مرتكب شده‏اند.
نكته شايان تذكر ديگر، اين كه علت كتمان ايمان ابوطالب از زعماى قريش و ساير دشمنان چه بود؟
ابن ابى الحديد معتزلى در اين باره مى‏نويسد: «ابوطالب، بدين جهت ايمانش را در ميان دشمنان اسلام اظهار نكرد، تا آمادگى دفاعى بيشترى در يارى از رسول خدا داشته باشد، و اگر خود را مسلمان نشان مى‏داد، همانند ساير صحابه، نمى‏توانست در برابر خيانتهاى قريش كارى از پيش ببرد…»(38) البته اين‏گونه حركتها در مواردى كه انسان در اقليت باشد، يك قانون عقلايى است كه انسان بتواند در لباس خصم براى اهداف خويش، كارآيى بيشترى داشته باشد؛ چنان‏كه «مؤمن آل فرعون» در لباس فرعونيان و طاغوتهاى آن زمان به يارى حضرت موسى (ع) شتافت و در برابر تصميم به قتل آن حضرت بپا خاست و آنان را از اين فكر ستمكارانه منصرف كرد؛ او گفت: «أتقتلون رجلا ان يقول ربى الله و قد جاءكم بالبينات من ربكم …»(39) همچنين حضرت «شمعون» وصى حضرت عيسى (ع) از همين طريق به يارى فرستادگان آن حضرت شتافت، و شهر «انطاكيه» را از شر ضلالت و گمراهى نجات داد، و خود را به لباس صحابه و ياران پادشاه آن سامان در آورد..(40)
شيوه ذكر شده در صورت لزوم و تناسب زمانى يك ضرورت عقلى و قرآنى و اجتماعى بوده و احاديث زيادى در اين باره در منابع روايى آمده است؛ چنان كه: رسول اكرم(ص) فرمود: «اصحاب كهف، ايمان واقعى خود را مخفى نگهداشته، و خود را كافر معرفى مى‏كردند؛ از اين رو، خداوند دو پاداش به آنان مرحمت فرمود؛ و همين‏طور عمويم «ابوطالب» در كنار قريش خود را با آنان هم‏كيش معرفى نمود و ايمان واقعى‏اش را پنهان داشت؛ خداوند به او نيز دو پاداش عطا خواهد كرد.»(41)
از مجموع مطالب ذكر شده نتيجه مى‏گيريم: كه اعمال شايسته و كردار بزرگ حضرت ابوطالب، گواه زنده و صادق باورها و ايمان او است؛ او با تحمل سختى‏ها و شدايد فراوان دست از حمايت و يارى رسول خدا برنداشت. همه امكانات و قواى خويش را در اين راه سرمايه‏گذارى كرد و در برابر فشارهاى روزافزون مشركان با مهارت ايستادگى نمود و با تدبير نيرومند خويش، راه‏هاى مشكل و صعب العبور سياسى و اجتماعى را هموار مى‏كرد و با موقعيت خاص اجتماعى كه داشت، در راه حمايت برادرزاده خويش، از آن بهره جسته و هم چنان با ايمان ايستاد و زندگى كرد و با ايمان و شعار توحيد، چشم از دنيا فرو بست؛ اما براي مصالح اسلام و مسلمانان و حمايت از آيين حيات‏بخش اسلام و شخص رسول خدا، ايمانش را از قريشيان و دشمنان اسلام مكتوم داشت.
پى‏نوشت‏ها:
1. ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج‏1، ص 4 مقدمه آن.
2. اصول كافى، ج‏1،ص 452،ح 1و 3، روضة المتقين، ج‏12 ص 221 ؛بحارالانوار، ج 35، ص 77، ح 14.
3. از اين جهت او را «شيبة الحمد» ناميدند كه وقتى متولد شد، در سر او، مقدارى موى سفيد بود، و به او «شيبه»، كه به معنى پيرى است گفتند و به خاطر ويژگيهاى نيك اخلاقى كه داشت واژه «حمد، كه در اينجا به معنى ستودگى» است به او افزودند.
4. محمد بن جرير طبرى، تاريخ الامم و الملوك، قاهره، مطبعة الاستقامه، بى تا، ج 2، ص 32، احمد بن اسحاق يعقوبى و تاريخ يعقوبى، مترجم، محمد ابراهيم آيتى، (تهران؛ شركت انتشارات علمى و فرهنگى، چ ششم، 1371 ش)، ج 1، ص 368 و ابن هشام السيرة النبويه، (بيروت، دار احياء التراث العربى، بى تا)، ج 1،ص 189 و على بن حسين مسعودى، مروج الذهب،(مصر مطبعة السعاده چ چهارم، 1384 ق،)، ج 2 ص‏281.
5. محمد بن جرير طبري ، همان، احمد بن اسحاق يعقوبى، همان، ابن هشام، همان.
6. احمد بن اسحاق يعقوبى، همان.
7. محمد بن سعد، الطبقات الكبري، قاهره، مطبعة نشر الثقافة الاسلاميه، 1358 ق، ج 1، ص 101.
8. الغدير، ج‏7، ص 376.
9. بحارالانوار، ج 35،ص 93.
10. احمد بن اسحاق يعقوبى، همان.
11. الغدير، ج 7،ص 360 – 359 تاريخ ابن جرير طبرى، ج 2، ص 67، كامل ابن اثير، ج 2، ص 64.
12. ابن ابى الحديد، پيشين، ج‏1، ص 29 و همچنين ج 14، ص 70.
13. الغدير، ج 7، ص‏373 و 376، شرح من لا يحضره الفقيه، ج 12، ص 222، تاريخ كامل ابن اثير، ج 2، ص 91.
14. سوره طه،آيه 75.
15. سوره اسراء، آيه 84.
16. ابن ابى الحديد، پيشين، ج 14، ص 66 و 67 در حديث مجعول از پيامبر (ص).
17. بحارالانوار، ج 35، ص 81، ح 22، الغدير، ج‏7، ص 387.
18. بحارالانوار، ج 35، ص 183 – 68.
19. علامه امينى، الغدير، جلد7 از صفحه 331 تا 413 پايان كتاب و همچنين در جلد 8 از صفحه‏1 تا 31.
20. ابن ابى الحديد، پيشين، ج 14، ص 70.
21. «و اما حديث الضحضاح من النار فانما يرويه الناس كلهم عن رجل واحد و هو «المغيرة بن شعبه» و بغضه لبنى هاشم و على الخصوص لعلىّ (ع) مشهور و معلوم و قصته و فسقه امر غير خاف» ابن ابى الحديد، ج 14، ص 70.
22. ابن ابى الحديد، پيشين، ج 14، ص 84.
23. سوره مسد، آيه 5.
24. مجمع البيان، ج‏7، ص 37؛ الحجة، ص 56 – 57، سيره ابن هشام، ج 1،ص 353 – 352 ؛مستدرك حاكم، ج‏2، ص 623.
25. ابوهفان عبدى، جامع ديوان ابوطالب كه 121 بيت از آن اشعار قصائد را آورده است؛ ابن هشام در سيره خود ، ج 2، ص 286، 94 بيت و ابن كثير شامى در تاريخ خود، ج 3، ص 52 – 57، 92بيت از آن اشعار آورده است‏
26. سيره صحيح پيامبر اسلام، ج‏2، ص 211، از معتزلى، شرح المنهج، ج 14، ص 71.
27. ر.ك: الغدير، ج 7، ص 312.
28. نمازهاى واجب پس از هجرت پيامبر(ص) تشريع شده است.
29. ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 13، ص 199 و 200 كامل ابن اثير، ج 2،ص 58، تاريخ طبرى، ج 2، ص 314، بحارالانوار، ج 35، ص 80، ح 20؛ الغدير، ج‏7، ص 396.
30. ابن ابى الحديد، پيشين، ج 14، ص 76 طبقات ابن سعد، به نقل از الغدير، ج 7، ص 372.
31. بحارالانوار، ج 35، ص 68، ح 1.
32. ابن ابى‏الحديد، پيشين، ج 16، ص 76.
33. ابن ابى‏الحديد، پيشين، ج 14، ص 67 ؛ بحار الانوار، ج 35، ص‏108،ح 35.
34. سيره صحيح پيامبر بزرگ اسلام، علامه جعفر مرتضى عاملى با ترجمه حسين تاج آبادى، ج 2، ص 230، ازكتاب امالى صدوق، ص‏551.
35. همان مدرك، ص 217. از الدّرجات الرّفيعه، ص 49.
36. بحارالانوار، ج 35، ص 77،ح 14؛ اصول كافى، ج 1،ص 452 ،ح 1 و 3؛ روضة المتقين، ج 12، ص 221.
37. بحارالانوار، ج 35، ص 110، ح 39.
38. ابن ابى الحديد، پيشين، ج 14، ص 81.
39. سوره مؤمن = غافر،آيه 28.
40. ر.ك: سوره يس،آيه 14 و تفسيرهايش به ويژه مجمع البيان.
41. ابن ابى الحديد، پيشين، ج 14، ص 70؛ بحارالانوار، ج 35، ص 72، ح 7؛الغدير، ج 7، ص 380.

آزمايش دشوار اين سال‏
حجةالاسلام و المسلمين محمد تقى رهبر
در اين مقطع تاريخى كه بر كشور مى‏گذرد ملت ما و مسؤولين ما روزهاى دشوارى را پشت سر مى‏گذارند گوئى شرائط طبيعى و سياسى و اقتصادى دست به دست هم داده تا دولت و ملّت را در بوته امتحان نهاده تا از اين محك آزمايش چگونه بيرون آئيم.
سى سال است كه اين ملت بزرگ در معرض آزمونهاى گوناگون قرار داشته و امواج سهمگين را از سر گذرانده و با صبورى و درك سياسى مشكلات را به جان خريده و از آرمانهاى خود دست نكشيده است. سنت آفرينش نيز چنين اقتضا دارد كه انسانها در بوته امتحان نهاده شوند و جوهره انسانى در اين گذرگاه به نمايش گذاشته شود. در جاى جاى قرآن كريم اين سنت الهى را مشاهده مى‏كنيم. يك جا مى‏فرمايد:
«آيا مردم مى‏پندارند كه به صرف اينكه گفتيم ايمان آورديم، رها مى‏شوند و مورد آزمايش قرار نمى‏گيرند؟ همانا گذشته‏گان را نيز قبل از آنها در معرض آزمايش قرار داده‏ايم و خداوند مى‏داند چه كسانى: صادق اند و چه كسانى دروغ مى‏گويند.» (سوره عنكبوت، آيات 2 و 3)
اين آزمايش به گونه‏هاى مختلف صورت مى‏پذيرد و براى همه يكسان نيست. گروهى با ثروت، گروهى با فقر، گروهى با قدرت، گروهى با مصيبت، و…آزمايش الهى در شرائط گوناگون و سنين مختلف عمر آدمى از آغاز تكليف تا پايان زندگى به گونه‏اى متفاوت صورت مى‏پذيرد و از حكمت‏هاى الهى يكى همين است كه انسان خود نمى‏داند وسيله آزمايش او چيست و چگونه در معرض آزمون قرار مى‏گيرد.
بارى از بحث امتحان و تبيين جوانب آن بگذريم و به موارد مورد ابتلاى امروز مان نظر افكنيم. گفتيم عوامل معيشتى و سياسى و اقتصادى دست به يكديگر داده تا ما را بيازمايد. از مصاديق طبيعى خشكسالى گرفته، سرماى بى سابقه زمستان و از يكسو عدم بارندگى، از سوى ديگر سال دشوارى را براى كشاورزى و دامدارى پديد آورد. بسيارى از درختان خشكيد و بسيارى از مزارع نابود شد و كشاورزان و دامداران خسارتهاى سنگينى را متحمل شدند كه جبران آن ناممكن و فشار مضاعفى را بر دولت و توده مردم وارد آورد. تنها در يك استان مانند اصفهان خسارت‏ها 1100 ميليارد تومان برآورد شده كه با اين محاسبه خسارت تمام كشور را به ده‏ها هزارميليارد مى‏شود حدس زد.در اين ميان دولت و مجلس 500/2 ميليارد تومان تصويب كردند كه بابت جبران اين خسارت خشكسالى پرداخته شود كه بديهى است با اينگونه ارقام جبران خسارتها ناممكن است. از سوى ديگر تبعات اين زيان‏ها در كل جامعه تأثير مى‏گذارد و دامنه خسارتها را بصورت گرانى و مشكلات مادى و معنوى برجاى مى‏نهد كه عبور كردن از گذرگاه نيز دشوار است چه براى دولت و چه براى تودم مردم، درآمدهاى دولت محدود است و بودجه‏هاى مصوب سال 87 هر يك مصارفى دارد، از يارانه‏هاى پرداخت حقوق و واردات و تأمين هزينه‏هاى جارى كه حساب و كتاب هر يك معلوم است.
هر چند قيمت نفت افزايش يافته ولى به همين نسبت واردات بنزين كه هر ليتر بيش ازهزارتومان تمام مى‏شود و دولت آنرا به يكصد تومان سهميه بندى و 400 تومان آزاد عرضه مى‏كند و مصرف سرسام آور آن، ارقام نجومى را تشكيل مى‏دهد. و نيز ساير واردات كه به نسبت افزايش قيمت نفت افزايش يافته و يكى از علل گرانيها را در گرانى جهانى خواروبار و توليدات صنعتى و كليه فرآورده‏هايى كه ثمره افزايش قيمت نفت است، بايد جستجو كرد و بدين ترتيب مى‏توان حدس زد كه گران كردن جهانى نفت نيز از توطئه‏هاى سياستگذاران دانست كه در صدد اعمال فشار بر ملل ضعيف هستند تا بدينوسيله زمينه سلطه بيشتر را فراهم آورند.
بدين ترتيب، مردم بايد بدانند كه گرانيها در چهار ديوارى ايران نيست بلكه مردم كشورهاى جهان با آن روبرو هستند، نهايت اين گرانيها براى اقشار كم درآمد غير قابل تحمّل است و آنها را به اعتراض وا مى‏دارد كه در اين خصوص اقدام دولت به واردات كالاهاى ضرورى به مبلغ دو هزار ميليارد تومان با تصويب مجلس در جهت كاهش دادن اين فشار از دوش مردم ضعيف و آسيب‏پذير است هر چند اين مبلغ نيز به نياز روز كفايت نمى‏كند ولى در هر حال راه فرجى است كه مجلس و دولت مى‏پيمايند.
مافياى ثروت اندوز
در اين ميان عواملى هستند كه بر شدت بحران مى‏افزايند، آنان كه انبارهايشان از كالاى مورد نياز مردم در معيشت و ساختمان و غيره انباشته و چشم به راه گرانى‏ها هستند تا مثلاً در يك انبار برنج يا آهن ميلياردها به جيب بزنند و از هر فرصتى براى اشباع غريزه پول پرستى بهره گيرند و مانند جهنم فرياد (هل من مزيد) سر مى‏دهند و بر موج گرانى سوار مى‏شوند و به گرده ملت مى‏تازند و كسى جلودار آنها نيست و از شبكه‏هاى پنهان آنها كسى سر در نمى‏آورد، كه اين هم براى آنها يك امتحان است، گوئيا اين قشر از ايمان و وجدان بى‏بهره‏اند و چون مرده شورها انتظار سيه روزى مردم را مى‏كشند تا شكم جهنمى خود را سير كنند به هر قيمتى كه مى‏خواهد تمام شود. در اين شرائط بر دستگاه‏هاى اطلاعى و اجرائى است كه دست كثيف اينها را كوتاه كنند و مجال ندهند در اين شرائط سخت اين گروه معدود هرچه مى‏خواهند بكنند و كسى جلودار آنها نباشد. برخى صاحبان كارخانه‏ها نيز دست در اين كاسه دارند. هر روز صبح كه از خواب بيدار مى‏شوند نرخ جديدى روى كالاهاى توليدى خود مى‏گذارند و كسى ناظر بر آن نيست. مردم مى‏پرسند بازرگانى و تعزيرات و صنايع چه كاره‏اند؟! كه نمى‏توانند براى سه ماه حداقل يك جنس را به يك قيمت ثابت نگهدارند نه اينكه هر هفته و هر روز شاهد نرخ جديدى در بازار باشند.
به نظر مى‏رسد حاكميت در اين عرصه نبايد كوتاه بيايد. زيرا نظارت به قدر لازم وجود ندارد والّا دليل ندارد صاحب كارخانه‏اى كه مجوز كار خود را از اين دستگاه‏ها گرفته ترك تازى كند و كسى نتواند با آن برخورد كند! اينجا نيز عرصه امتحان براى دستگاه‏هاى اجرائى است كه در اين جنگ اقتصادى كه دشمن سامان داده و سود جويان و سوداگران آن را اجرا مى‏كنند، مجال ندهند مشتى پول پرست عرصه را بر جامعه تنگ كنند و از اين بازار آشفته سوء استفاده نمايند.
نگارنده اين مقال كه خود در نهاد قانونگذارى است موارد فوق را به مسؤولين امر گفته و بازهم خواهد گفت كه عزم جدى مسؤولان اجرايى براى خدمت به مردم يكى اينست كه دست سودجويان و چپاولگران را از اين سوداگرى‏ها كوتاه كنند و مجال ندهند هر كسى براى خود نرخ تعيين كند ياهر سوداگرى به قدر توان جيب مردم را بزند. تكرار مى‏كنم كه وضعيت امروز ما حالت يك نبرد جدى را دارد كارگزاران سياست‏هاى استكبارى از جمله آمريكايى گفته‏اند: از طريق جنگ اقتصادى ملت ايران را به زانو در مى‏آوريم و دولت را ناكارآمد جلوه مى‏دهيم!تا مقاصد سياسى خود را به اجرا درآوريم و جرم اين دولت اين است كه در برابر بيگانه خضوع نمى‏كند و در اين سال كه سالى است تعيين كننده بايد بر دولت و حاكميت هرچه بيشتر فشار وارد كرد.اين را ملت مى‏داند و بازهم بيش از پيش توجه داشته باشد كه با دلسردى از نظام آب به آسياب دشمن نريزد.
آنها كه از اين دولت و خط اصولگرائى مجلس دق دل دارند در اين فرصت‏هاى دشوار انتقاد خود را متوجه نظام مى‏كنند كه در رسانه‏هاى مطبوعاتى نمونه آن را مى‏بينيم. اينها نمى‏خواهند اعتراف كنند كه گرانيهاى جهانى و تحريمهاى اقتصادى چه بار سنگينى بر نظام وارد كرده و اين جرم نظامى است كه نمى‏خواهد در برابر دشمن كينه توز تسليم شود و آزادگى و استقلال را با كلام مادى سودا كند، امپرياليسم و صهيونيسم و عوامل شان كه از غيظ و غضب بر ملت بزرگ و حاكميت آن خشمگين‏اند امروز عامل اقتصادى وفشار تحريم‏ها را به كار گرفته و چون از ابزار تهديدها طرفى نبستند و دلير مردان ايران را در صحنه دفاع حاضر مى‏بينند،بر آنند تا از درون مردم را سرد كنند و با فشارهاى اقتصادى دل ملت را خالى كنند كه البته ملت رشيد ما كه از عقبات سخت‏تر از اين با سرافرازى عبور كرده و تن به سازش و تسليم نداده به يارى خداوند از اين گذرگاه دشوار نيز عبور خواهد كرد و با زبان حال مى‏گويد:
بر خوان ناكسان ننهم پاى اگر چه نيست‏
جز اشك چشم و خون جگر ما حضر مرا
ملتى كه از امام حسين(ع) حماسه‏ساز عاشورا آموخته كه حاضر است سخت‏ترين مصائب را ببيند اما از آرمان الهى خود دست برندارد، از اين آزمايش‏ها نيز عبور خواهد كرد مهم اين است كه پشتوانه روانى ملت قوى باشد كه هست و حاكميت نيز بر ايده‏هاى خود استوار باشد كه هست اما ساز و كارى هم انديشيده شود كه از فشار بر اقشار آسيب‏پذير بكاهد و جلو مسرفين و چپاولگران و محتكران را بگيرد و با قاطعيت به جنگ پياده نظام دشمن برود كه اين بار سر از كارخانه و توليد و بازار و تجارت و زمين خوارى و غيره سر بيرون آورده است.
دولت و دستگاه‏هاى اجرايى و مردم نيز مى‏دانند كه در كشور بحمداللّه همه چيز هست و قحطى وجود ندارد. آنچه لازم است انصاف و عدالت و جلوگيرى از اجحاف و بى عدالتى است كه از وظائف هميشگى حاكميت است كه در اين عرصه مسؤولان كوتاه نخواهند آمد و خداوند نيز ياور مؤمنان خواهد بود.

پيامدهاى نگاه به نامحرم‏
حجةالاسلام سيد جواد حسينى
چشم، دريچه دل و انديشه انسان است، اگر چگونه نگريستن را ياد بگيريم و چگونه ديدن را تجربه كنيم، چشم، چشمه اميد و ايمان مى‏شود و نگاه ما، عبادت و سبب رشد و تكامل خواهد شد، و اگر آن را رها كنيم تا به هر چه هوى و هوس دستور داده نگاه كند، زيانهاى متعددى متوجه انسان خواهد شد، و به گناهان ناخواسته‏اى دچار خواهد شد، مگر فاصله “نگاه” تا “گناه” چه قدر است؟
اگر عقل و خرد انسان در اختيار چشم قرار گيرد، پيامدهاى روانى و غير روانى فراوانى در پى خواهد داشت كه ممكن است انسان را به تباهى بكشاند.
حضرت على(ع) فرمود: «اَلعَينُ جاسُوسُ القَلبِ وَ بَريد العَقل؛(1) چشم جاسوس و مأمور دل و نامه رسان عقل است».
در جاى ديگر فرمود: «اَلعَين بَريدُ القَلب؛(2) چشم پيغام رسان دل است.»
كلمه «جاسوس» در روايت اول نشان از آن دارد كه چشم بر دل مؤثر است، چون جاسوس هرچه گزارش دهد دل و فرمانده مى‏پذيرد، چنانكه سخنان پيغام رسان براى پيغام دهنده حجّت و اعتبار دارد. از اينجا مى‏توان حدس زد كه نگاه، تأثيرات عميقى بر روح و روان انسان مى‏گذارد. شايد شاعر به همين ارتباط اشاره دارد آنجا كه مى‏گويد:
ز دست ديده و دل هر دو فرياد
كه هرچه ديده بيند دل كند ياد
بسازم خنجرى نيشش زفولاد
زنم بر ديده تا دل گردد آزاد
در روايت ديگرى تعبير ظريف‏ترى آمده، آنجا كه على(ع) فرمود: «القلب مصحف البصر؛ دل كتاب (دست نوشته) ديده است» يعنى اين نگاه است كه هرگونه بخواهد كتاب دل را مى‏نويسد و بر آن نوشتارى بوجود مى‏آورد. پيامدهاى نگاه را در چند بخش مورد بررسى قرار مى‏دهيم.
الف: پيامد روانى‏
1- نوعى بيمارى يا عادت مذموم‏
گام اول در روابط نامشروع نگاه آلوده است و گام گذاران در اين وادى، چه بسا گرفتار عادت مذموم دائمى خواهند شد. روان شناسان، چشم چرانى را نوعى بيمارى روانى مى‏شمارند. بينايى، يكى از مهم‏ترين اعضا براى تحريكات جنسى است. اگر فرد تنها از نظربازى براى ارضاى كشش جنسى استفاده كند، دچار نوعى انحراف شده است معمولاً شخص نَظَر باز با مشاهده و نگاه ارضا نمى‏شود و به همين جهت گاه مبتلا به استمناء و خود ارضائى مى‏شود. اين گونه افراد كنج كاوى شديدى نسبت به ديدن اندام برهنه جنس مخالف دارند و اين امر گاهى باعث مى‏شود ساعت‏ها پشت پنجره يا روى بالكن‏ها يا كنار كوچه و خيابان به نظاره گرى بپردازند تا شايد به كام دل برسند.(3)
منابع دينى نيز قرنها قبل از روانشناسان، چشم چرانى را نوعى انحراف و بيمارى دانسته است رسول خدا(ص) فرمود: «لكلّ عضوٍ من ابن آدم حظٌّ من الزّنا العين زناها النّظر؛(4) هر عضوى از بنى آدم بهره‏اى از زنا دارد، و زناى چشم نگاه كردن (به بدن نامحرم) است.»
امام صادق(ع) فرمود: «النّظرة سهمٌ من سهام ابليس مسمومٌ من تركها للّه لالغيره اعقبه اللّه ايماناً يجد طعمه؛ نگاه (به نامحرم) تير زهرآلوده‏اى از تيرهاى شيطان است. هر كس آن را براى خدا ترك كند نه بخاطر غير او، خدا ايمانى به او مى‏دهد كه مزّه آن را مى‏چشد.»
يقيناً مراد از مسموميّت نگاه، مسموميت جسمى و بدنى نيست بلكه مقصود مسموميّت روحى و روانى است در واقع نگاه نوعى بيمارى است كه ويروس نگاه را پخش مى‏كند و به ديگران سرايت مى‏دهد.
2- كاهش آرامش روانى و افزايش التهاب و اضطراب‏
چشم چرانى آرامش روحى و روانى انسان را نابود ساخته و فرد را دچار اضطراب و تشويش مى‏نمايد.(5)
توضيح مطلب اين است كه با توجّه به قدرت و دامنه نفوذ عاطفى زن و مرد بر يك ديگر و نقش حساس آن دو در تأمين نيازهاى طبيعى و غريزى، جلوه‏گرى زنان و دختران و جاذبه‏هاى جنسى موجب جلب پسران و مردان شده اگر نتواند از نگاه خود دارى كند. شديداً انحراف اذهان و آشفتگى فكر و دل آن‏ها را در پى‏دارد.نگاه هم براى مردان مشكل ساز است و هم براى دختران و زنان، چرا كه برخى زنان و دختران نيز تلاش مى‏كنند كه زمينه جذب و توجه و نگاه كردن ديگران را به خود جلب كنند.
به قول يكى از نويسندگان «چه بسيار دخترانى كه به سبب شوق و دست‏يابى به نشانه‏هاى مقبول زيبايى و زنانگى به اختلالات روانى دچار مى‏شوند.گمان و تصوّر چنين دخترانى آن است كه زندگى و آينده آنها به اندازه بينى و يا خميدگى آنان بستگى دارد، تا آن جا كه حتى يك ميلى متر كوتاهى طول مژه نيز مى‏تواند به يك مسئله جدّى و بحرانى در زندگى تبديل شود.»(6)
استاد شهيد مطهرى مى‏گويد: «با توجّه به اينكه روح بشر فوق العاده تحريك‏پذير است اشتباه است كه گمان كنيم تحريك پذيرى روح بشر محدود به حدّ خاصى است و از آن پس آرام مى‏گيرد. هيچ فردى از تصاحب زيبا رويان و هيچ زنى از متوجّه كردن مردان و تصاحب قلب آنان و بالأخره هيچ دلى از هوس، سير نمى‏شود. تقاضاى نامحدود خواه ناخواه انجام ناشدنى است و هميشه مقرون به نوعى احساس محروميّت و دست يافتن به آرزوها و به نوبه خود منجر به اختلالات روحى و بيماريهاى روانى مى‏گردد كه امروزه در دنياى غرب بسيار به چشم مى‏خورد.»(7)
در منابع دينى نيز در گذشته‏هاى دور به اين امر اشاره شده است. على(ع) فرمود: «من اطلق طرفه كثر اسفه؛ هر كس چشم خويش را آزاد گذارد، هميشه اعصابش ناراحت بوده(و به آه و حسرت دايمى گرفتار مى‏شود)».(8)
و در جاى ديگر فرمود: «من اطلق ناظره اتعب حاضره؛(9)هر كسى چشم را رها كند زندگى فعلى خود را به رنج و ناراحتى گرفتار نموده است.»
و حضرت امام صادق(ع) فرمود: «كم من نظرةٍ اورثت حسرةً طويلةً؛(10) چه بسيار نگاهها كه حسرت طولانى (و هميشگى را در پى دارد.» و از طرف ديگر اگر چشم را از حرام بپوشاند از نظر روحى، راحت و آسوده خواهد بود، على(ع) فرمود: «من غضّ طرفه اراح قلبه؛(11) كسى كه چشمش را فرو بندد دل و روحش راحت خواهد بود.»
3- بيمار شدن عقل‏
انسان در سايه پيروى از آموزه‏هاى نورانى اسلام، به تكامل مى‏رسد و عقلش رشد مى‏كند و در صورت سرپيچى از دستورهاى الهى و دست يازيدن به كردار خلاف شرع همچون چشم چرانى از رحمت الهى دور مى‏شود با خاموش شدن نور الهى در خانه دل، عقل و روح انسان دچار نوعى بيمارى مى‏گردد.
على(ع) در اين باره مى‏فرمايد: «قرين الشّهوة مريض النّفس معلول العقل؛(12) كسى كه با شهوت همراه است جان و عقلش مريض و بيمار است.»
و در جاى ديگر فرمود: «ذهاب العقل بين الهوى و الشّهوة؛(13) نابودى عقل در هوا(پرستى) و شهوت است.»
وقتى عقل بيمار شد تصميم گيريها و رفتارهاى انسان نيز بيمارگونه خواهد بود.
4- تنوع طلبى‏
انسانى كه پيش از ازدواج چشم چرانى را تجربه كرده هنگام ازدواج اولاً به همسر خويش به ديد شك و ترديد مى‏نگرد كه نكند او هم چون خودش چشم حرام به سوى نامحرمان داشته باشد، ثانياً خود هر روز به دنبال ديدن مناظر جديد از صحنه‏هاى حرام است و تنوع‏طلبى و ديدن صحنه‏هاى حرام روان او را بيمار مى‏سازد و چه بسا زندگى موجود را به سردى كشانده گرفتار دام‏هاى فساد خواهد ساخت.
ويل دورانت مى‏گويد: «فساد پس از ازدواج بيشتر محصول عادت‏هاى پيش از ازدواج است.»(14)
در ادامه سخنان خود مى‏گويد: «ميل به تنوع(طلبى) گرچه از همان آغاز در بشر بوده است. ولى امروزه به سبب اصالت فرد در زندگى نو و تعدد محركات جنسى (از جمله چشم چرانى) در شهرها و تجارى شدن لذّت جنسى ده برابر گشته است.»(15)
در نتيجه بايد گفت چشم چرانى از نظر روانى عامل نوعى بيمارى و عادت مذموم، كاهش آرامش روانى و اضطراب روحى، از بين رفتن كرامت انسانى، و تنوع‏طلبى مى‏گردد.
پيامدهاى خانوادگى و اجتماعى نگاه‏
نگاههاى حرام و چشم چرانى علاوه بر پيامدهاى روحى و روانى، زيانها و اثرات سوء خانوادگى و اجتماعى نيز دارد كه به اهم آنها اشاره مى‏شود:
1- بدنامى طرفين‏
چه بسيارى دوستى‏ها و ارتباطهاى نامشروع كه از نگاه و يك چشمك زدن آغاز شده ولى نگاه‏هاى هوس آلود و تداوم آن و تسلّط طبيعى شهوت آن را به ناكجا آباد كشانيده، سبب بدبختى و بدنامى طرفين گرديده و حتى افشا شدن برخى از اين روابط بعد از ازدواج، كانون گرم خانوادگى را متلاشى نموده، سبب بروز مشكلات خانوادگى و اجتماعى شده است.
در مجلّات مختلفى كه درباره جوانان و مسائل خانوادگى چاب مى‏شود مى‏توان سرگذشت‏ها و نامه‏هاى زيادى را ديد كه حكايت از عشق‏هاى نامشروع دارد كه بر اثر يك نگاه حرام به وجود آمده و سبب فساد و جنايت و يا تزلزل خانواده شده است. ولى نقطه آغاز آن همان نگاه حرام بوده است.
در تحقيقى كه در نيواورلئان آمريكا(1982) در مورد خودكشى انجام گرفته است مشخص شده كه ويژگى مهم عدّه‏اى از زنانى كه دست به خودكشى زده‏اند، اين است كه پس از نگاه‏هاى حرام و برقرارى ارتباط و بچه دار شدن نتوانسته‏اند همسر را براى خود حفظ كنند.اينان تا توانسته‏اند از نگاهها و بدن خود به سايرين بهره داده‏اند به اين اميد كه شايد كسى نيز حاضر شود در غم‏ها و شادى‏هاى آنها شريك باشد، ولى نتوانسته‏اند به اين مقصد نايل شوند،(16) چرا كه مردى كه با نگاه شهوت آلود در داخل زندگى او آمد با نگاه به ديگرى نيز مى‏رود.
2- مقايسه‏هاى هوس آلود
در جامعه‏اى كه نگاه به نامحرم رائج شود به دنبال آن جلوه‏گرى‏ها و فرهنگ برهنگى و بدحجابى حاكم مى‏شود، و در پى آن زن و مرد به هر سوى و هر كس كه بخواهند نگاه مى‏كنند. اينجاست كه همواره در زندگى حالت مقايسه بوجود مى‏آيد مقايسه ميان آنچه دارند و آنچه ندارند. و اين مقايسه‏ها هوس را دامن مى‏زند و خانواده را در معرض نابودى قرار مى‏دهد. زنى كه سال‏ها در كنار شوهر و در مشكلات با او زندگى كرده، پيداست اندك اندك بهار چهره‏اش، شكفتگى خود را از دست مى‏دهد و روى در خزان مى‏گذارد و در چنين حالى است كه سخت محتاج مهربانى و وفادارى همسر خويش است، امّا ناگهان زن جوان‏ترى از راه مى‏رسد و در كوچه و بازار و اداره و مدرسه با پوشش نامناسب خود و نگاههاى حرام به همديگر، فرصت مقايسه‏اى را پيش مى‏آورد كه مقدمه مى‏شود براى ويرانى اساس خانواده.(17)
دختران جوانى كه امروزه در اوج نشاط و شادابى مغرور از دلبرى‏ها و جلوه‏گرى‏هاست و سعى مى‏كنند با آماده نمودن جاذبه‏هاى تحريكى نگاههاى ديگران را صيد كنند بايد بدانند كه در فردايى نه چندان دور، خود دچار سرنوشت فرهنگ مقايسه خواهند شد و همان سرنوشتى را كه براى ديگران رقم زده‏اند، براى خود او رقم مى‏خورد.
3- نگرانى دائمى‏
جوانانى كه از طريق نگاههاى هوس آلود بهم رسيده و ازدواج و پيوند زندگيشان بر اساس اين بنيان سست بنا شده است هميشه طرفين، خصوصاً زنان اين نگرانى را دارند كه نكند همسرش دوباره صيد نگاه ديگرى شود و زندگى او از هم بپاشد، و همين نگرانى هميشگى در عدم آرامش روحى و روانى او كافى است كه زندگى او را به تلخ كامى بكشاند.
4- از هم پاشيدگى خانواده‏
اگر سرى به هفته نامه‏ها و مجلّات خانوادگى بزنيم، صفحات راز و پزشك مشاور، مملو از غم نامه‏هايى است كه دخترها و پسرها از دوستى‏ها و ازدواج‏هاى ناكام خود نوشته‏اند، بسيارى از ايشان وقتى شور و اشتياق اوّليه‏شان فرو نشست و با واقعيّت‏هاى زندگى، بيش‏تر آشنا شدند، با يك ديگر احساس نوعى بيگانگى و غرابت نموده، با عدم تفاهم در زندگى مشترك مواجه مى‏شوند.
بسيارى از ازدواج‏هايى كه از نگاههاى خيابانى، پارك و دانشگاه‏ها شروع شده‏اند يا به سرانجام روشنى نرسيده، يا قبل از ازدواج رها شده و حاصلى جز بدنامى نداشته‏اند.(18) عشقى كه با نگاه آمده با نگاه هم مى‏رود.
دكتر جامعه‏شناسى در اين زمينه مى‏گويد: جوانانى كه هم ديگر را در پارك‏ها و خيابان‏ها مى‏يابند، يا از طريق تماس‏هاى تلفنى به هم ديگر علاقمند مى‏شوند. اصولاً مبنا و اساس علاقه‏مندى خود را با همان نگاه‏هاى اوّليه پايه گذارى مى‏كنند و اين عشق و علاقه وقتى ظاهرى باشد(و از طريق نگاه بوجود آمده باشد) قاعدةً بعد از مدّت زمانى كوتاه (كم‏تر از يك سال) به طلاق مى‏انجامد.(19)
تازه اگر هم ازدواجها برقرار بماند هميشه همراه با بگو و مگوهاى مشكل ساز است.
پسرى در مصاحبه مى‏گويد:به نظر من، اگر پس از ايجاد ارتباط(هاى خيابانى) ازدواجى صورت گيرد مشكل آفرين مى‏شود، چون پسرهايى كه (از طريق نگاه‏هاى هوس آلود با دخترى) دوست مى‏شوند، تا مشكلى در زندگى پيش مى‏آيد، مى‏گويند. آره،تو همان كسى بودى كه با من (از طريق نگاه و …) دوست شدى…(20)
زليخا مُرد از اين حسرت كه يوسف گشت زندانى‏
چرا عاقل كند كارى كه باز آرد پشيمانى(21)
5 – زايش گناه‏
نقطه آغاز بسيارى از گناهان نگاه است، وقتى نگاه رفت، به دنبال آن دل مى‏رود، دل رفت به دنبال آن دين مى‏رود، بسيارند كسانى كه گرفتار دام زنا و يا خودكشى و يا ديگر كشى شده‏اند ولى آغاز آن با يك نگاه بوده است.
در منابع دينى به شدّت روى اين مسئله تكيه شده كه گناه، گناه مى‏آورد، از جمله امام صادق(ع) فرمود: «النّظرة بعد النّظرة تزرع فى القلب الشهوة و كفى بها لصاحبها فتنة؛نگاه پى در پى در قلب، شهوت ايجاد مى‏كند و همين براى انحراف بيننده كافى است.»
از حضرت مسيح(ع) نقل شده است كه فرمود: «لاتكوننّ حديد النّظر الى ما ليس لك فانّه لن يزنى فرجك ما حفظت عينك فان قدرت ان لاتنظر الى ثوب المرأة الّتى لاتحلّ لك فافعل؛(22) هرگز تيز نظر به سوى چيزى كه برايت (حلال) نيست نباش زيرا تا زمانى كه چشمت را حفظ كنى دامنت آلوده به زنا نمى‏شود، و اگر بتوانى به لباس زنى كه برايت حلال نيست نگاه نكنى، اين كار را انجام بده.»
اين حديث نشان مى‏دهد كه حتى نگاه به لباس زن انسان را وادار مى‏كند كه به خود او نگاه و نگاه به نامحرم كم كم انسان را به كار خلاف عفّت مى‏كشاند وهلّم جرّا.
از جمله مطالبى كه امام هشتم در جواب محمد بن سنان فرمود اين است: «نگاه كردن به موى زنان شوهردار و غير آنها حرام است چون باعث تحريك(شهوت) مردان و كشيده شدن به فساد و وارد شدن به چيزى مى‏شود كه براى او حلال و زيبا نيست و همين طور نگاه كردن به چيزهايى كه مانند مو مى‏باشد حرام است.»(23)
اين روايت تصريح مى‏كند كه نگاه كردن به نامحرم عامل تحريك شهوت و كشيده شدن به فساد بدتر مى‏شود.
يكى از نويسندگان، مى‏گويد:نگاه به نامحرم در اين دنيا نيز با شعله ورشدن آتش شهوت، انسان را در فساد و تباهى غوطه ور مى‏سازد.»(24)
استاد مطهرى: «غريزه جنسى، غريزه‏اى نيرومند و عميق و دريا صفت است و هرچه بيش‏تر اطاعت شود، سركش‏تر مى‏گردد، هم چون آتش كه هرچه به آن بيش‏تر خوراك بدهند شعله ورتر مى‏شود.»
لذا بهترين راه براى دورى از شهوات حرام، چشم پوشى از نگاه حرام است.
على(ع) فرمود: «نعم صارف الشهوات غضّ الابصار؛(25) چشم پوشى از نگاه (حرام) بهترين عامل بازدار از شهوت است.»
پى‏نوشت‏ها:
1. بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، دارالكتب الاسلامية، ج 104، ص 41، ح 52؛ منتخب ميزان الحكمه، محمدى رى شهرى، قم دارالحديث، 1382، ج 1، ص 504.
2. ميزان الحكمه، همان، ص 504.
3. دكتر احمد احمدى، روانشناسى نوجوان و جوانان، اصفهان، نشر مشعل، چهارم، 1373، ص 125 جوانان و روابط، ابوالقاسم حاجى، مركز مطالعات و پژوهش‏هاى حوزه، 1380، ص 136.
4. جامع الاخبار، ص 408،ح 1129، به نقل از منتخب ميزان الحكمه، ج‏1، ص 504، ح 6141.
5. مشكلات جنسى، ناصر مكارم شيرازى، قم، انتشارات نسل جوان، ص 167.
6. چهره عريان، خانم دكتر سعداوى، ص 168؛ مقدمه‏اى بر روان‏شناسى‏
زن، ص 110، به نقل از جوانان و روابط، همان، ص 34.
7. مسأله حجاب، مرتضى مطهرى، قم، انتشارات صدرا، 1374، ج 42، ص 84 – 87.
8. ميزان الحكمه، محمدى رى شهرى، همان، ج 10، ص 74 و غررالحكم، ج 2، ح 304.
9. منتخب ميزان الحكمه، همان، ص 504، ح 61313.
10. همان، ج 1، ص 504، ح 6133.
11. همان، ح 6141
12. ميزان الحكمه، ج 10، ص 378 و 386.
13. همان، ج 1، ص 360، ح 4421.
14. لذّات فلسفه، ويل دورانت، تهران، نشر دانشجويى، ص 94.
15. همان، ص 94 و 97.
16. ر ك: تحليلى بر روابط دختر و پسر در ايران، دكتر على اصغر احمدى، سازمان انجمن اولياء و مربيان، پنجم، 1378، ص 83، جوانان و روابط، همان، ص 80.
17. ر.ك: فرهنگ برهنگى و برهنگى فرهنگى، حداد عادل، تهران انتشارات سروش، ص 70، جوانان و روابط، ص 46، با تغييرات.
18. جوانان و روابط، ص 55 با تغييرات.
19. همان، ص 55، هفته نامه ديدگاه، دكتر شيخى، پيش شماره 3، آبان، 79، ص 5.
20. ايران جوان، ش 135، ص 36، جوانان و روابط، ص 56.
21. گلى از هر چمن، سيدمحمد على جزايرى، الامام المنتظر، ص 437.
22. منتخب ميزان الحكمه، ص 230، ح 2740.
23. همان، ص 505، ح 6142.
24. آيين همسردارى، ابراهيم امينى، تهران انتشارات اسلامى، 43، 1374، ص 171.
25. ميزان الحكمه، مكتبة الاعلام الاسلامى، ج 1، ص 72.

پاسدارى و مراقبت از خويشتن‏
آيت الله جوادى آملى‏
تهيه و تدوين:حجةالاسلام و المسلمين محمدرضا مصطفى پور
مهمترين كار انسان و بزرگ‏ترين مسؤوليت او نسبت به خويشتن تهذيب نفس است، قرآن كتابى است كه فراوان درباره معرفت، تهذيب و تزكيه نفس سخن گفته و از وى خواسته تا به شناخت و مواظبت و مراقبت دائمى از خود بپردازد و با اين تهذيب نفس و مراقبت و مواظبت از آن به لقاء الهى كه غايت آفرينش اوست نائل شود.
به لحاظ اين كه همه انسان‏ها در حال سفر به سوى خدا هستند و همگان به سوى او در حركتند تا با او ملاقات كنند: «يا ايّها الانسان انك كادح الى ربّك كدحاً فملاقيه؛(1) اى انسان، تو با تلاش و رنج به سوى پروردگارت پيش مى‏روى و سرانجام او را ملاقات خواهى كرد.»
خطاب به انسان كه همه اصناف انسان را شامل مى‏شود و در واقع بر انسانيت انسان تكيه كرده، بيانگر اين حقيقت است كه خداوند نيروهاى لازم براى حركت مستمر الهى در وجود او قرار داده است و همه انسان‏ها مسافرى هستند كه به سوى خدا در حال سفرند تا به اقليم وجود گام نهند.
انسانى كه مسافر است بايد همواره مراقب باشد كه از وسط جاده حركت كند تا به نقطه‏اى كه جاده به آن منتهى مى‏شود، برسد و آن نقطه همان غايت مطلوبى است كه هر انسان سالكى غرضش رسيدن به آن است و اگر انسانى در وسط جاده حركت كرد، هدايت شده است امّا اگر سهل انگارى كند و از وسط جاده به اين طرف و آن طرف متمايل شود به تدريج گمراه شده و نتيجه مطلوب از دست او مى‏رود و در نتيجه گرفتار گمراهى مى‏شود.
و به عبارت ديگر: همه راه‏هايى كه سالك طى مى‏كند چه راه هدايت و چه راه ضلالت، چه راه و چه بيراهه همه و همه به سوى خداى منتهى مى‏شوند چون غايت و مقصود نزد اوست، چيزى كه هست آن هست كه راه‏ها مختلفند يكى آدمى را به مطلوبش و به فلاح و رستگارى مى‏رساند و ديگرى زيان كارش مى‏سازد.
براى اين جهت كه انسان به سوى خدا در حال حركت است و بايد در وسط جاده حركت كند حضرت امير(ع) در نهج البلاغه ضمن تقسيم آدميان به سه گروه به آنها هشدار مى‏دهد كه در وسط جاده حركت كنند: «اليمين و الشمال مضلة و الطريق الوسطى هى الجادة؛(2) انحراف به راست و چپ گمراهى و ضلالت است و راه ميان و مستقيم جاده وسيع الهى است.» و ويژگى‏هاى اين جاده ميانه عبارت است از اين كه: «عليها باقى الكتاب و آثار النبوة و منها منغذ السّنه و اليها مصير العاقبه؛(3) قرآن مجيد كتاب جاويدان الهى، آثار نبوت و راه ورود به سنت پيامبر و پايان كار نيز به راه ميانه منتهى مى‏شود.»
يعنى تنها راه براى نجات و سعادت همانا سلوك در جاده ميانه است، قرآن در برنامه ايمان آورده‏ها نيز از آن‏ها خواسته است تا با مراقبت از خويشتن و پاسدارى از ايمان و لوازم آن راه نجات و سعادت را براى خودشان هموار سازند و از اين راه به كمال شايسته خود يعنى ملاقات الهى نائل شوند. در سوره مائده آيه 105 فرمود: «يا ايها الذين آمنوا عليكم انفسكم لايضرّكم من ضلّ اذا اهتديتم الى اللّه مرجعكم جميعاً فينبئكم بما كنتم تعملون؛ اى مؤمنان، مراقب خود باشيد، اگر شما هدايت يافته‏ايد، گمراهى كسانى كه گمراه شده‏اند به شما زيانى نمى‏رساند، بازگشت همه به سوى خداست پس شما را به آن چه كه عمل مى‏كرديد، آگاه مى‏سازد.»
در اين آيه چهار مطلب آمده است كه در چهار فصل از آن بحث مى‏شود:
1- لزوم مراقبت دائمى از خويشتن.
2- مصونيت از آسيب پذيرى در برابر گمراهان در پرتو مراقبت از خويش.
3- رجوع همگان به خدا.
4- اخبار از اعمال همگان پس از رجوع به خدا.
فصل اول:
لزوم پاسدارى و مراقبت از خويشتن‏
در اين آيه خطاب به مؤمنان فرمود: «عليكم انفسكم؛يعنى ملازم خود و مراقب خويشتن باشد» زيرا آدمى با كمى غفلت، مسلك را از دست مى‏دهد.
آدمى كه پيوسته در حركت است بايد توجه داشته باشد كه در هر حركت در نظر گرفتن امورى لازم است كه آدمى بايد به آن‏ها توجه داشته باشد:
1- متحرك 2- مبدأ و قوه حركت 3- هدف حركت 4- مسافت حركت 5 – زمان حركت 6- محرّك 7- زاد و توشه 8 – مركب.
در سير انسان، متحرك و سالك و مسافر خود انسان است و هدف و مقصد او لقاء الهى و راه آن، دين خدا يعنى قرآن و سنت و به طور كلّى صراط مستقيم و محرّك او خداى سبحان و ياد او و زاد راه و ره توشه او تقواى الهى و مسافت آن دنيا و عالم طبيعت و زمان آن مقدار حركت سالك به سمت هدف است. حال به تفصيل به بيان اين امور مى‏پردازيم:
1- متحرك و سالك‏
سالك و متحرك خود انسان است كه مى‏تواند با خودشناسى و تهذيب نفس به بالاترين مدارج كمال يعنى فرشته خويى سير كند و مى‏تواند با ترك آن به مرتبه‏اى سقوط كند كه از حيوانات نيز پست‏تر گردد انسانى كه خود را شناخت و بر نفس امّاره خود حاكم شد، مى‏تواند راه را تا آن جا ادامه دهد كه به مقام نفس مطمئنّه دست يابد و مخاطب خداى سبحان قرار گيرد كه «يا ايتها النفس المطمئنه ارجعى الى ربّك راضية مرضية فادخلى فى عبادى وادخلى جنّتى؛(4) از نفس مطمئنه به سوى پروردگارت باز گرد، در حالى كه هم تو از او خوشنودى و هم او از تو خوشنود است و در سلك بندگانم داخل شو و در بهشتم وارد گرد.»
انسان هايى كه در پرتو ايمان و ياد خدا به اطمينان رسيده‏اند و به خدا و و عده‏هاى او اطمينان دارند و در نهايت نيز با اطمينان و آرامش در حضور خداى سبحان قرار مى‏گيرند.
اگر آدمى بخواهد در بستر نفس خود حركت كند دو چيز براى او اهمّيت دارد يكى بينش صحيح كه خواست آدمى را دگرگون كند و ديگر اراده قوى و آهنين و اگر اراده قوى با بينش صحيح همراه باشد وى مراحل تكامل را طى مى‏كند و به مقام اطمينان راه مى‏يابد.
از باب تشبيه معقول به محسوس: وجود انسان در درجه اول مانند معادن طلا و نقره است كه اين معادن از آغاز معدن نبوده‏اند بلكه استعداد طلا و نقره شدن در نهان و نهاد خاك‏ها بوده و هر خاكى استعداد معدن خاصى را داشته و به مرور زمان كم كم آن سنگ و سپس لعل و طلا شده‏اند. آدميان نيز استعداد فرشته شدن را دارند و با آماده كردن نهان و نهاد خود و شكوفايى استعداد، فرشته خو مى‏شوند.
2- راه سلوك‏
لازم حركت و سفر، راه است و گرنه سفر عملى نمى‏شود عنوان صراط و سبيل و طريق نشانه وجود راه است انسانى كه به خواهد به سوى مقصد حركت كند بايد در راه يا صراط مستقيم حركت كند و صراط مستقيم همان دين الهى، عبادت و سرسپردگى در برابر خدا و بندگى او، تسليم بودن در برابر اوست چنانچه انبياء و اولياء و صدّيقين و شهداء اين راه را رفته‏اند و به مقصد نائل شده‏اند يعنى آن چه انبياء و اولياى الهى بيان كرده‏اند و خود آن را در عمل پياده كرده‏اند راه است.
در برابر صراط مستقيم، راه‏هاى انحرافى است كه سرعت سير در آن، انسان را از مقصد دور مى‏كند.
انسان بايد مواظب و مراقب باشد كه در راه باشد و گرنه راه را گم خواهد كرد. انسان همين كه نفس خود را رها كرد و مشغول ديگرى شد سقوط كرده است پس بايد همه خاطرات و اخلاق و اعمال و نيّات خود را مراقبت كند كه بيگانه در او راه نيابد. اگر بيگانه در او راه يافت صاحب خانه را اسير و بيرون مى‏كند.
همه تلاش شيطان آن است كه درون انسان راه يابد و صاحب خانه را اسير بيرون كند و آدمى بايد تلاش كند تا شيطان به حريم جان او راه پيدا نكند و آن راه، خداست كه «ذكر اللّه مطردة الشيطان؛(5) ياد خدا وسيله طرد شيطان است.»
3- هدف حركت‏
هر راهى براى نيل به هدف است و هدف و مقصد سير انسان لقاء اللّه است يعنى اگر انسان اعتقاد، تخلّق و عمل صالحى دارد براى تقرّب به خداست اين كه انسان به خدا تقرب پيدا كند معنايش آن است كه به كمالات خدا نزديك شود. يعنى آدمى سعى كند كمالات الهى را در خود پياده كرده و از علم و قدرت و عدالت و ارزش‏هاى الهى برخوردار شود و از نقائص و كاستى‏ها و آلودگى‏ها خود را پاك سازد تا با جان پاك به لقاء الهى برسد: «و انّ الى ربّك المنتهى؛(6) منتها و پايان سير انسان پروردگار است.»
4- زاد راه‏
سير نفسانى انسان همچون طى راه بدون زاد راه و توشه و مركب ممكن نيست زاد راه همان تقوا است كه در قرآن به آن امر شده است.
«تزوّدوا فان خير الزاد التقوى؛(7) توشه برگيريد پس در حقيقت بهترين توشه تقواى الهى است.» اين زاد راه هم در درون نفس انسان و مربوط به شؤون نفسانى اوست.
5 – مركب حركت‏
آدمى براى حركت در راه نياز به مركب دارد تا بر آن سوار شود و به سوى مقصد حركت كند و اين، سير را آسان‏تر كرده و او بهتر طى كند.
حضرت امير(ع) مركب انسان را به سوى مقصد، عدالت و ميانه روى مى‏داند: «ليكن مركبك العدل فمن راكبها ملك؛(8) عدل مركب تو باشد، هر كه عادلانه زندگى كند مالك هوا و هوس خود خواهد شد و سلطان سلطنت خويش.»
و فرمود: «ليكن مركبك القصد و مطلبك الرشد؛(9) مركب تو اقتصاد صحيح و قسط و عدل و مطلوب تو رشد باشد.»
و فرمود: «اركب الحق و ان خالف هواك؛(10) مركب تو حق باشد گرچه مخالف هوايت باشد.»
امام حسن عسگرى(ع) فرمود: «انّ الوصول الى اللّه سفر لايدرك الّا بامتطاء الليل؛(11) وصول براى خدا مسافرتى است كه بدون مركب نماز شب به ثمر نمى‏رسد.» اهل نماز شب سواره راه مى‏روند.چون شب زنده‏دارى از بهترين عبادت هاست.
آدمى اگر آن را به انجام رساند به مقصد يعنى لقاء الهى نائل مى‏شود.
برخى از بزرگان اهل معرفت محبّت را مركب دانسته‏اند.(12)
يعنى افرادى كه از روى محبت خدا را مى‏پرستند سواره‏اند و آدمى بايد تلاش كند تا از راه معرفت الهى به محبت و عشق به او دست يابد تا به آسانى به سوى هدف حركت كند.
6- زمان حركت‏
در سير و سلوك زمان هم مطرح است و آن، مقدار حركت سالك به سمت هدف است، هر اندازه انسان اهل سير و سلوك باشد همان، اندازه زمان سير او خواهد بود.
محور كارهاى انسان براى رفع نيازهاى فردى و اجتماعى او تاريخ و زمان ميلادى يا شمسى يا قمرى است ولى اين‏ها زمان سير و سلوك نيست بلكه اين زمان مال متحرك‏هاى ديگر است، مقدار عمر زمينى را نشان مى‏دهد نه ساكنان آن را، عمر انسان بر اين اساس نيست كه زمين به دور خورشيد بچرخد، هر اندازه انسان حركت كند همان مقدار عمر دارد. از باب مثال، وقتى انسان در سير و سلوك پنجاه قدم علمى يا عملى در مسير هدف برداشته باشد پنجاه سال عمر كرده است اما اگر انسانى چنين سير معنوى نداشته باشد كودكى است كه پير شده است زيرا به سوى خدا قدمى بر نداشته است بنابراين عمر هر انسان به ميزان سير و سلوك اوست.
7- تحرّك‏
تنها محرّك در سير و سلوك نفسانى ذات اقدس الهى است او دو نوع تحريك دارد:
الف: عمومى كه همه انسان‏ها را دعوت مى‏كند.
ب: تحريك تكوينى كه ويژه گروهى خاص است.
چنان كه انسان متفكر را با تكليف، تشويق و تهديدهاى تشريعى و با ترغيب به لقاى حق و تشويق به بهشت حركت مى‏دهد و با نهادينه شدن اين انگيزه‏ها در انسان خداوند او را در ادامه دادن راه و سرعت سير كمك مى‏كند. افزون بر تداوم تشويق‏هاى تشريعى از جهت تكوين نيز گرايش و شوقى در او مى‏آفريند و وسائلش را آسان مى‏كند در نتيجه او به راحتى اين راه را مى‏پيمايد: «امّا من اعطى واتّقى و صدّق بالحسنى فسنيسّره لليسرى؛(13) آنكس كه در راه خدا اعطا مى‏كند و پرهيزگارى پيشه نمايد و به جزاى نيك الهى ايمان داشته باشد.ما او را در مسير آسانى قرار مى‏دهيم. يعنى انسانى كه در راه خدا انفاق كند و به نيازمندان كمك نمايد و با نيّت پاك و از روى اخلاص اين كار را انجام دهد و به روز قيامت و پاداش‏هاى نيك الهى و يا به شريعت الهى و آيين اسلام ايمان داشته باشد، خداى سبحان به او توفيق عنايت كرده و امر اطاعت الهى را براى او آسان مى‏گرداند. زيرا انسانى كه ايمان به معاد و پاداش عظيم الهى را پيشه خود سازد مشكلات بر او آسان شده و مسير تكامل را به راحتى طى مى‏كند.
بنابراين راه بهره مندى از اين تحريك تكوين خاص ارتباط با مبدأ فاعلى و محرّك و پيوند با مبدأ غايى يعنى هدف است و اين مبدأ فاعلى و غايى همانا خداى سبحان است. و اگر سالك از مبدأ فاصله بگيرد و يا ارتباطش را قطع كند از حركت باز خواهد ايستاد و چون هيچ چيز در اين عالم راكد نيست معناى توقف آن است كه ديگر به سمت هدف واقعى نمى‏رود بلكه در مسير انحرافى گام برمى دارد.
بهر روى محرّك انسان و هادى او خداست و هدف اين حركت نيز لقاى اوست و تنها راه رسيدن به هدف واقعى ارتباط با محرّك و عامل حركت، در واقع خداى سبحان است و آيات قرآن در زمينه ارتباط خدا دو دسته هستند.
1- آياتى كه به انسان گوشزد مى‏كند آدمى همواره بايد به ياد خدا باشد: «يا ايها الّذين آمنوا اذكروا اللّه ذكراً كثيراً؛(14) اى مؤمنان زياد به ياد خدا باشيد.»
2- آياتى كه انسان را متوجه ذكر نعمت‏هاى الهى مى‏كند: «اذكروا نعمتى التى انعمت عليكم؛(15) بياد نعمتى باشيد كه من به شما انعام كردم.»
بنابراين انسان پيوسته بايد از طريق توجه به نعمت‏هاى الهى و ياد خدا با او ارتباط برقرار كند و از برنامه‏هاى او پيروى نمايد تا او را به سوى هدف هدايت كند و به عبارت ديگر انسان شاكر در برابر نعمت‏هاى خدا، راه وصول به حق بر او آسان مى‏شود.
انسانى كه در حال حركت و سير و سلوك است مسافت حركت او همين دنياست كه به آن به عنوان تجارت خانه اولياء الهى بنگرد و از آن براى جهان ابديت بهره بردارى نمايد.
و به عبارت ديگر: قيامت ظرف ظهور واقعيت‏هايى است كه در دنيا انجام داده است يعنى هر كس در دنيا هرچه را انجام دهد در آخرت همان ظهور خواهد كرد.
در حقيقت انسان در سير و سلوك نوع متوسط است و تحت او انواع مختلفى است كه هم اكنون در دنيا تحقق دارند و در قيامت ظهور مى‏كنند در دنيا تحت عنوان انسان انواع چهارگانه شيطان، فرشته، بهائم و درندگان است و در هر يك از اين راه‏ها كه بخواهد حركت كند، ابتدا آن وصف براى او به صورت حالت مى‏شود و اگر ساليان متمادى به همان وضعيت ادامه دهد آن وصف براى او ملكه مى‏شود و در صورت ملكه شدن آن وصف، چنين شخصى يا شيطان مى‏شود يا فرشته مى‏شود و يا حيوان و يا درّنده و حقيقت او در قيامت به صورت واقعى خود محشور مى‏گردد. زيرا آن روز، روزى است كه باطن انسان‏ها آشكار خواهد شد اگر باطن او شيطان باشد، شيطان گونه و اگر درنده باشد درنده گونه و اگر حيوان باشد، حيوان گونه و اگر فرشته باشد، فرشته خو محشور خواهد شد و اگر انسان بخواهد انسان و فرشته خو محشور شود بايد در مسير لقاء الهى به سير و سلوك پرداخته و با فراهم كردن زاد و توشه تقوا در صراط مستقيم الهى حركت كند.
فصل دوم:
مصونيّت از آسيب پذيرى در برابر ديگر گمراهان‏
در قسمت دوم آيه پس از توجه به مراقبت از خويشتن، آدميان را بر اين نكته متذكر مى‏شود كه اگر انسانى هدايت يافته باشد گمراهى ديگران اعم از نياكان، دوستان و بستگان آسيبى به او نمى‏رساند «لايضرّكم من ضلّ اذا اهتديتم»(16) زيرا اين انسان با پذيرش هدايت الهى و پيروى از برنامه‏ها و معارف قرآن و سنت پيامبر(ص) و اقتداء به ائمه معصومين(ع) و مراقبت بر اين وضع و تداوم آن براى او مصونيت حاصل مى‏شود كه اگر محيط اطراف او آلوده باشد اين آلودگى به او سرايت نكند و او را آلوده نسازد.
سؤال و جواب‏
برخى با توجه به اين قسمت از آيه برداشت كرده‏اند كه هر كس فقط بايد به فكر خود باشد و از خود مراقبت كند تا به نجات برسد و در قبال جامعه مسؤوليتى ندارد و نبايد در برابر آنان به امر به معروف و نهى از منكر بپردازد، همينكه خود را مراقبت كرد و هدايت شد و گمراهى ديگران به او آسيبى نمى‏رساند و ظاهر اين آيه با آيات امر به معروف و نهى از منكر ناسازگار است كه آدميان رابه مسؤوليت اجتماعى آن‏ها توجه مى‏دهد.
از پى اين سؤال دو جواب داده شده است:
1- در منطق قرآن هدايت يافته كسى است كه همه واجبات الهى را انجام داده و محرمات الهى را ترك كند و مى‏دانيم كه يكى از واجبات الهى امر به معروف و نهى از منكر است و اگر كسى اين وظيفه الهى را ترك كند اطلاق لفظ هدايت يافته بر او صحيح نيست. زيرا او همه واجبات الهى را انجام نداده است.
2- آيه از آياتى است كه تأكيد آن بر وجود امر به معروف و نهى از منكر بيشتر است زيرا آيه خطاب به مؤمنانى است كه آن‏ها مراقب خودشان باشند و به فكر اصلاح يكديگر و تأمين نيازها و تعليم و تزكيه ديگران نيز مى‏باشند و جامعه را در مى‏يابند و اگر احياناً آن‏ها وظيفه خود را انجام دادند و ديگران نپذيرفتند به لحاظ اين كه آن‏ها مراقب خودشان هستند وظيفه خود را در مقابل آن‏ها انجام مى‏دهند، گمراهى آن‏ها آسيبى به او نمى‏رساند.
و به عبارت ديگر: مؤمنان بايد به خود به پردازند و از ديگران كه اهل ضلالتند و با امر به معروف و نهى از منكر هدايت نشده‏اند، صرف‏نظر كرده و در زمره آنان قرار نگيرند و از گمراهى آن‏ها نيز نهراسند و بدانند كه حساب گمراهان با پروردگارشان هست نه با مؤمنان، و در واقع مؤمنان مسؤول كار آن‏ها نيستند. براى تأييد اين مطلب به دو روايت استناد مى‏شود:
1- ابوثعلبه از پيامبر اكرم(ص) درباره آيه «يا ايها الذين آمنوا عليكم انفسكم لايضرّكم من ضلّ اذا اهتديتم»(17) پرسيد، حضرت در جواب فرمود: «ائمر بالمعروف و انه عن المنكر و اصبر على ما اصابك حتى اذا رأيت شحاً مطاعاً و هوى متبعاً و اعجاب كلّ ذى رأى برأيه فعليك بنفسك و دع عنك امر العامة؛(18) امر به معروف كن و نهى از منكر نما و بر آن چه كه به تو مى‏رسد شكيبا باش، اما هنگامى كه ببينيد مردم، دنيا را مقدّم داشته و بخل و هوا بر آن‏ها حكومت مى‏كند و هر كس تنها رأى خود را مى‏پسندد و گوشش بدهكار سخن ديگرى نيست به خويشتن به پرداز و عوام را رها كن.»
2- در حديث ديگرى نيز آمده است كه جبير بن نصير مى‏گويد: در حلقه جمعى از ياران پيامبر(ص) نشسته بودم و از همه كم سن‏تر بودم، آن‏ها سخن از امر به معروف و نهى از منكر به ميان آوردند، من در ميان سخنان آنان آمده و گفتم، مگر خداوند در قرآن نمى‏فرمايد: «يا ايها الذين آمنوا عليكم انفسكم لايضرّكم من ضلّ اذا اهتديتم» بنابراين امر به معروف و نهى از منكر چه لزومى دارد ناگاه همگى مرا مورد سرزنش قرار داده و اعتراض كرده و گفتند: آيه‏اى از قرآن را جدا مى‏كنى بدون آن كه معناى آن را بدانى.
سپس آنها رو به من كرده و گفتند: تو جوان كم سن و سالى هستى و آيه‏اى از قرآن را بدون آن كه معناى آن را بدانى از بقيّه جدا كردى ولى شايد به چنين زمانى برسد كه ببينى بخل مردم را فرا گرفته و بر آن‏ها حكومت مى‏كند، هوا وهوس پيشواى مردم است و هر كس تنها رأى خود را مى‏پسندد در چنان زمانى مراقب باش گمراهى ديگران به تو آسيبى نمى‏رساند.(19)
در واقع اين آيه مربوط به شرائط خاصى است كه امر به معروف و نهى از منكر نتيجه بخش نيست زيرا در آن شرائط دنيا و تمايلات نفسانى مردم بر آن‏ها حاكم است و آن‏ها پذيراى حق نيستند.
اما تو بايد مراقب خود باشى كه در آن شرائط گمراهى آنان به تو آسيبى نرساند زيرا هر كس مسؤول اعمال خويش است و خدا شما را به خاطر اعمال آنان مؤاخذه نخواهد كرد.
فصل سوم:
رجوع همگان به خدا
در اين فصل بخش سوم آيه مورد بحث واقع مى‏شود كه مى‏فرمايد:
«الى اللّه مرجعكم جميعاً» يعنى مرجع همگى و رجوع همگان به سوى خداى سبحان است.
با توجه به اين كه خداى سبحان آفريدگار همه اشياء است. بازگشت همه موجودات نيز به سوى خدا است و در خصوص انسان‏ها نيز فرمود:آدميان وقتى با مصيبتى مواجه مى‏شوند مى‏گويند: «انا للّه و انا اليه راجعون»(20) توجه به اين واقعيت كه همه از او هستيم اين درس را به ما مى‏دهد كه از زوال نعمت هرگز ناراحت نشويم زيرا هرچه هست او به ما داده است و اين كه به سوى او بر مى‏گرديم به ما مى‏گويد: اين جا سراى جاويدان نيست و دنيا محلى گذراست كه ما بايد از آن در جهت پيمودن مراحل تكامل استفاده كنيم.
در فصل اول نيز به اين مطلب پرداخته شد كه هدف و مقصد نهايى همه انسان‏ها خداى سبحان است چه انسان‏هايى كه هدايت يافته باشند و در جاده ميانه حركت كنند و چه كسانى كه در دو طرف جاده حركت نمايند.
فصل چهارم:
اخبار به اعمال پس از رجوع به خدا
در فصل چهارم به بخش چهارم آيه پرداخته مى‏شود كه مى‏فرمايد: «فينبئكم بما كنتم تعملون» پس از رجوع به خدا به حساب همگان رسيدگى مى‏شود و همه را به آن چه انجام داده‏اند آگاه مى‏سازند.
روز قيامت روزى است كه هرچه انسان داده است به او اطلاع مى‏دهند. زيرا اين كارها در حضور خدايى انجام شده است كه او همه چيز را مى‏داند حتى از چشم‏هاى خيانت كار آگاه است. «يعلم خائنة الاعين و ما تخفى الصدور؛(21) خداى سبحان به چشمهاى خائن و آن چه كه در سينه‏ها مخفى مى‏كنيد آگاه است.» و او «يعلم السرّ و اخفى؛(22) خداى متعال به سرّ و پنهان‏تر از سرّ و راز آگاه است.»
با توجه به اين كه آدمى به سوى خدا رجوع مى‏كند و خداى سبحان از همه اسرار آگاه است و او را به همه اعمال او خبر مى‏دهد پس بر انسان لازم است به مراقبت از خويشتن بپردازد و از خود و ايمان خود پاسدارى نمايد و با نفسى پاك و اعمال صالح در حضور خداى سبحان قرار گيرد و با او ملاقات كند.
نتيجه گيرى‏
با توجه به آيه 105 سوره مباركه مائده يكى از برنامه‏هاى مؤمنان آن است كه همواره مراقب خود و ايمان خود باشند و اين مراقبت با پيروى از تعاليم قرآن و دستورات پيامبر تحقق پيدا مى‏كند و اين تعاليم و دستورات بايد بر روابط فردى و اجتماعى انسان حاكم باشد به گونه‏اى كه عمل به آن براى او ملكه شده و او به راحتى آن اعمال را انجام مى‏دهد افزون بر آن او بايد به اين نكته توجه داشته باشد كه منحرفان براى گمراهى او در كمين هستند و او بايد با مراقبت از خويش و هدايت يافتگى در صراط مستقيم حركت كند تا گمراهان منحرف در كمين نشسته به او آسيبى وارد نكنند.
اهل ايمان بايد بدانند خداى سبحان آغاز و انجام همه انسان هاست و اين خدا عالم به همه حقايق و واقعيت هاست از اين رو در قيامت انسان را تمامى اعمال دنيويشان آگاه ساخته و دستاوردشان را به آن‏ها نشان خواهد داد.
در واقع باور به خدا و قيامت و بازگشت به خدا و حساب رسى كردارها زمينه ساز مراجعت بر ايمان و لوازم آن و پرهيز از گمراهى است كه مؤمنان بايد به آن به عنوان برنامه نظر كنند و از آن بهره برند.
پى‏نوشت‏ها:
1. سوره انشقاق، آيه 6.
2. نهج البلاغه، خطبه 16.
3. همان.
4. سوره فجر،آيه 30 -27.
5. غررالحكم، ج 1، ص 404.
6. سوره نجم،آيه 42.
7. سوره بقره، ايه 197.
8. غررالحكم، شماره 7767.
9. همان، شماره 8054.
10. همان، شماره 964.
11. بحارالانوار، ج 75، ص 380.
12. شرح فصوص قيصرى، ص 46.
13. سوره ليل، آيه 7 – 5.
14. سوره احزاب، آيه 41.
15. سوره بقره، آيه 40.
16. سوره مائده، آيه 105.
17 . همان.
18. مصباح الشريعه، ص 19.
19. تفسير طبرسى، ذيل آيه.
20. سوره بقره، آيه 156.
21. سوره غافر، آيه 19.
22. سوره طه، آيه 7.

ده منزل سلوك درآثارحضرت امام خمينى(سلام الله عليه)(1)
ياسر جهانى پور
مقدمه‏
آنچه مايه سعادت و هدايت آدمى است، شناخت خداوند و راههاى وصول به اوست وتوحيد و يكتاپرستى يگانه راه دستيابى بشريت به آن مقصد نهايى است.بى ترديدآن علمى كه انسان رابيشتر به اين راه نزديك مى‏كند، علم عرفان است كه شريفترين علوم الهى است. و اصل و مبدأ و مقصد و ظاهر و باطن آن همه توحيد و شناخت حق و حقيقت است. عارفان به اين نكته تأكيد داشته و دارند كه هر عمل خيرى درعين نورانيت وصفا داراى يك نقطه تاريك و سياهى است اگر مقصود و هدف الهى نباشد. آموختن علم حتى علم عرفان و سير و سلوك با اين همه سفارشهايى كه در اسلام به آن شده اگر همراه باعمل نباشد و تنها به يادگيرى اصطلاحات و مفاهيم اكتفا شود جز ظلمت چيز ديگرى به همراه نخواهد داشت. پس بر سالك راه حق و حقيقت لازم است كه دل رانورانى به ياد خدا كرده و نيت را صفا و جلا داده و اخلاص را به مرتبه قلب برساند و آنگاه قدم در راه سلوك نهد. در اين مقاله سعى شده كه بيشتر به عرفان عملى پرداخته شود واز بحث پيرامون شناخت خدا و آثار و اسما و صفاتش كه مورد بحث عرفان نظرى است دورى شود.
منزل اول: يقظه (بيدارى)
جمعى از عرفا اين منزل را اولين منزل از منازل سلوك قرار داده‏اند. اهميت آن به حدى است كه بدون آن هيچ سلوكى انجام نخواهد گرفت. ما پيش از اين در مقاله‏اى با عنوان ذكر در آثار امام خمينى كه در همين مجله به چاپ رسيد در مورد بيدارى و غفلت توضيحات كامل را داده‏ايم و اينك از شرح دوباره آنها خوددارى مى‏كنيم.
نكته اول: بايد دانست كه بيدارى شامل دو مرتبه است.اول بيدارى فكر. و آن عبارت است از اينكه فكر از بند قيود گناه و غفلتهاى كلى و معاصى كبيره خارج شود. به عبارت ديگر بينديشد راهى كه رفته و مى‏رود اشتباه بوده و نياز به تغيير مسير دارد. اين اولين مرتبه بيدارى است. دومين مرتبه بيدارى، بيدارى دل است به اين معنا كه دل را كه به مثابه رئيس و فرمانده بدن است از قيود و بندهاى گناهان آزاد كند. مطلب مهم در اينجا آن است كه انسان براى هر عملى كه انجام مى دهد اثرى درقلب او پيدا مى‏شود اگر عمل نيكى باشد نورانيت و اگر عمل نادرست و گناهى باشد ظلمت و تيرگى حاصل مى‏شود. با توجه به اين كه فرد مدت زيادى در گناه بوده و از او اعمال خلاف شرع بسيار سرزده است، ناگزير اگر بيدارى فكرى برايش حاصل شد بايد كه دل را هم از اين خواب غفلت بيدار كند. زيرا دل به دليل تيرگى ناشى از گناه ميل به معاصى داشته و هنوز از آنهالذت مى‏برد؛ بنابراين بيشتر همت وتوجه علماى اخلاق معطوف به اين نكته بوده و سعى آنهابر بيدار كردن طالبان سعادت براين مطلب استوار بوده است.ما در نكته بعد به دو مورد از موارد احياى دل اشاره مى‏كنيم.
نكته دوم: طريقه منقول از مرحوم مبرور زبدة العارفين آقا محمد بيدآبادى( ره) در تصفيه قلب و سلوك .
«سالك مدتى قبل از شروع دراربعين درايام بيكارى مداومت نمايد بر ذكر الله خاطرى وناظرى و نوافل را با خشوع بجاآورد تا ميل كاملى به هم رسد بعد آن شروع در اربعين نمايد و از حيوانى احتراز نمايد ونوافل را طرّاًبا خشوع بجا آورد و در بين نافله شب و شفع سيصد و شش مرتبه يا حىّ و يا قيّوم را متصلاً تكرار كند تا نفس قطع نشده چون نفس قطع شود نفس كشيده بگويد: برحمتك استغيث اللهم احى قلبى و چون نفس راتازه كرد باز شروع كند به تكرار نهج سابق تاتمام شود بعد از آن به اتمام باقى نوافل بپردازد واربعين رابدين نهج تمام كند بعد از اتمام شروع به آيه نور نمايد در بامداد و در هر نورى از انوار پنجگانه متوسل شود به يكى ازاصحاب كساء و آل عبا صلوات الله عليهم، اين عمل باعث حيات قلب كه عبارت است از علم به مطالب كليه مى‏شود. مكرر به تجربه رسيده است.»(1)
طريقه ديگرمنقول ازحضرت امام خمينى است كه ايشان ازعرفاى پيش از خود از جمله مرحوم عارف ميرزا جواد ملكى تبريزى و ملا حسينقلى همدانى اخذ نموده‏اند؛ مى‏فرمايند : آرى باذكر حقيقى ، حجابهاى بين عبد و حق خرق شود و موانع حضور مرتفع گردد…و درهاى ملكوت اعلى به روى سالك باز باشد… ولى عمده آن است كه قلب در آن ذكر زنده باشد و مرده نباشد و با مردگان انس نگيرد… بالجمله براى زنده نمودن دل ، ذكر خدا و خصوص اسم مبارك ياحىّ و يا قيّوم با حضور قلب مناسب است…و از بعض اهل ذكر و معرفت منقول است كه در هر شب و روزى يك مرتبه در سجده رفتن و بسيارگفتن لااله الاانت سبحانك انى كنت من الظالمين براى ترقيات روحى بسيارمناسب است.(2)
نكته سوم: باآن كه جمعى از عرفا تفكر را منزل و مقام اول از سير و سلوك دانسته‏اند لكن بايد دانست ميان اين دو مرتبه ازبيدارى و كيفيت حصول آنها تفاوت است.آنچه براى بيدارى فكر مؤثر است، موعظه و نصيحت و تشويق و ترغيب به بهشت و ترساندن از جهنم است. مهمترين وظيفه عالم اخلاقى در نوشتن يك كتاب اخلاقى مراعات همين نكته است وگرنه صرف آموزش اخلاق ونقل چند حكايت و روايت كه اثرى بر آن مترتب نباشد، هيچ بيدارى و تنبيهى نه تنها حاصل نخواهد شد بلكه بر ظلمت وتيرگيها افزوده مى‏شود. دراين رابطه امام خمينى درجاى جاى كتب خود ضمن نصيحت و ترغيب به رعايت تقوا و عمل صالح ، مسلمين راباموعظه به بيدارى فراخوانده‏اند. از آن جمله مى‏فرمايند:غفلت از حق كدورت قلب رازياد كند و نفس و شيطان را برانسان چيره كند و مفاسد را روزافزون كند و تذكر و يادآورى از حق، دل را صفا دهد و قلب را صيقلى نمايد و جلوه گاه محبوب كند و روح را تصفيه نمايد وخالص كند واز قيد اسارت نفس انسان رابراند و حب دنيا را كه منشأ خطيئات و سرچشمه سيئات است از دل بيرون كند و همّ را همّ واحد كند و دل رابراى ورود صاحب منزل پاك وپاكيزه نمايد.(3)
و نيز مى‏فرمايند : بايد دانست اگر انسان از خود غفلت كند و در صدد اصلاح نفس وتزكيه آن برنيايد و نفس را سرخود بار بياورد هر روز ، بلكه هر ساعت بر حجابهاى آن افزوده شود وازپس هرحجابى آن افزوده شود واز پس هر حجابى ، حجابى بلكه حجبى براى او پيدا شود تا آنجا كه نور فطرت بكلى خاموش شود و از محبت الهيه در آن اثرى و خبرى باقى نماند بلكه از حقتعالى و آنچه به او مربوط است متنفرگردد و ريشه عداوت حق و مقربان درگاه مقدس او در قلبش محكم گردد تا آنجا كه به كلى درهاى سعادت به روى اوبسته شود و راه آشتى با حقتعالى و شفعاء منسدّ گردد و مخلّد در ارض طبيعت گردد كه باطن آن درعالم ديگر جلوه كند و آن خلود در عذاب است.(4)
واماآنچه براى بيدارى دل مؤثر و پر فايده است،ذكر و فكر است .فكر در چندامراز جمله مرگ ، احوال بزرگان ، آيات قرآن ، نشانه هاى خداوندى ، وذكر شامل مواردى كه ياد شد.
منزل دوم: توبه‏
پس ازآن كه براى سالك تنبه و بيدارى پيدا شد، و دلش از انوار الهى بهره اى گرفت، براى سلوك الى الله عزم مى‏نمايد و به عبارت ديگراشتياقى در وجود او پيدا شده و شوقى در نهاد او جوشش مى‏كند تابانيرويى فوق العاده و عزمى قوى پاى در سلوك نهد و اين مهمترين نتيجه واثر بيدارى دل است؛ قبل از آن لازم است كه به چند نكته توجه كند.
اول اين كه با همان نيرويى كه در ابتداى سيردارد با همان تا به آخرادامه دهد و سلوك رانيمه كاره رها نكند و اين عبارت است از ثبات در سلوك .
دوم آن كه براى سلوك خود تا حدامكان استاد و راهنمايى پيدا كند كه بزرگان فرموده‏اند: طى اين مرحله بى همرهى خضرنكن زيرا كه در اين مسير شيطان دربسيارى از كمينگاهها نشسته ومترصدگمراه نمودن سالك است پس استادى لازم است كه سالك رااز خطرات احتمالى و كمينگاههاى شيطان با خبر كند. ديگر آن كه سالك در بسيارى از موارد شايد نتواند از ميان چند راه ،راه خود راپيدا كند. در اين مواقع نياز به استاد و مرشدى است تا سالك را به مسير صحيح خود هدايت كند. فى‏الجمله يافتن استادى براى سلوك متضمن فوايد بسيار از جمله مواردى كه ذكر شد مى‏باشد.
سوم آن كه سالك متوجه باشد براى رسيدن به اغراض دنيوى و كرامات و ديدن عجايب و غرايب ، سلوك نكند كه نتيجه اين كار هلاكت محض در درگاه خداوند است. بزرگترين هدف درسلوك خود را فناى فى الله و وصول و رضاى خداوند قرار دهد و براى اين كار سلوك انبياء و اولياء را الگو قرار داده و از حضرات ائمه ، خصوصا حضرت امام حسين(ع)امداد بطلبد كه بسيار مفيد فايده خواهد بود.
وآخراين كه دستورات علما و عرفاى پيشين را مورد توجه قرار داده و در بعضى موارد از آنها استفاده كند. مسلماً آنچه كه ايشان بدان اشاره كرده‏اند به لحاظ آن كه از باطنى نورانى برخاسته مفيد فايده براى همه سالكان خواهد بود. اين مقاله كه هم اينك پيش روى شماست بااشاره به بعضى از نكات عاليه عرفانى درصدد برآوردن همين نكته براى طالبان سعادت و خير است.
نكته اول: توبه به معنى بازگشت ازگناه ودراصطلاح اهل علم پشيمانى برگناه است. پس از آن كه براى سالك بيدارى حاصل شد،اولين كارى كه بايد طبق دستور علماى اخلاق بكند ، توبه است. يعنى آن كه در دل نيت كند از گناهانى كه در گذشته كرده ، به سوى خدا بازگشت كند. اين بازگشت و رجوع متضمن سه اصل است :
اول اينكه: از گناهان خود واقعاً پشيمان شده و عزم نمايد كه ديگربه سمت آن گناهان بازنگردد.
دوم اين كه: حقوقى كه از مردم ضايع نموده ، همه را جبران نمايد.و به عبارت ديگرحق‏الناس را ادا كند. زيرا حق الناس به لحاظ آن كه مستلزم ظلم است از مواردى است كه خداوند از آن نگذشته و مشمول شفاعت واقع نمى شود.
سوم اين كه: حقوقى كه از خداوند ضايع نموده ادا نمايد. يافرايض و واجباتى كه از روى سهل انگارى يابى توجهى در وقت خود انجام نداده همه راقضا كند.
از مواردى كه متفرع بر پشيمانى است ، گريه و اندوه است به اندازه‏اى كه گوشتى كه از راه حرام بر تن فرد روئيده بااين اندوه از بين رفته و مطابق روايت گوشت نو برويد. از موارد متفرع بر عزم آنكه به طرق مختلف كه ذكر مى‏شود فكر بازگشت به گناه را هم از ذهن خود بيرون كند ؛ زيرا نفس به دلايل مختلف طالب گناه بوده و معصيت براى اولذّت بخش است ، به همين دليل فكرگناه ممكن است انسان را ناخود آگاه به سمت گناه بكشاند و نيز از موارد ديگر كه متفرع بر عزم به عدم بازگشت به سوى گناه است آن كه اگر به هر دليل ميلى براى او به انجام گناه پيش آمد ، يا عمل خلاف شرعى مرتكب شد خود را تنبيهى سخت كند تا ديگر اشتياق به معصيت پيدا نكند.ازاين مورد نمونه‏هاى عملى بسيار در ميان علماء نقل شده است.از مواردى كه متفرع برحق الله است آن كه همانطور كه شيرينى گناه را بر نفس خود چشانيده وازآن لذت برده است تلخى عبادت و مخالفت بانفس را هم به خود بچشاند و اين امر در ضمن انجام قضاى واجبات و اداى فرايض و نوافل و عبادات مستحب صورت خواهد گرفت.
نكته دوم: خداوند براى توبه حقيقى سه اثر و يا سه پاداش در قرآن ذكر فرموده است كه عبارتند از :
رستگارى و سعادت: و توبوا الى الله جميعاايهاالمومنون لعلكم تفلحون.(5)
تبديل سيئات به حسنات:الّا من تاب وآمن وعمل عملا صالحافاولئك يبدل‏الله سيئاتهم حسنات و كان الله غفورا رحيما.(6)
محبوب خداوند شدن: انّ الله يحبّ التوابين و يحبّ المتطهرين.(7)
نكته سوم : شروطى كه حقتعالى براى توبه ذكر فرموده عبارت ازسه شرط است كه در ذيل به آنها اشاره مى‏شود:
شرط اول عبارت است ازاين كه ، توبه قبل از مرگ و رؤيت احوالات آخرت باشد
وليست التوبه للذين يعملون السيئات حتى اذا حضراحدهم الموت قال انى تبت الآن؛(8) درتفسيراين آيه ازطريق احاديث منقول ازائمه اطهارروايت شده است كه مقصود از رسيدن مرگ ديدن احوالات آخرت است.
عن الامام الصادق وقد سئل عن قول الله عزّوجلّ وليست التوبه للذين …ذلك اذا عاين امرالاخره.(9)
وعن رسول الله(ص):من تاب قبل ان يعاين قبل الله توبته.(10)
شرط دوم آن‏كه گناه به جهالت و غفلت نه ازروى عناد و لجاجت ازانسان صادر شده باشد.
انماالتوبه على الله للذين يعملون السوء بجهاله.(11)
انه من عمل منكم بجهاله ثم تاب من بعده و اصلح فانه غفور رحيم.(12)
و شرط سوم آن كه توبه فرد توبه نصوح باشد.
ياايهاالذين آمنوا توبوا الى الله توبة نصوحاً.(13)
درمعناى توبه نصوح روايات مختلف با مضامين تقريباً يكسان وارد شده است.
امام على فرمود:توبه نصوح پشيمانى به قلب ،استغفار با زبان وعدم بازگشت به گناه است.
ونيز امام هادى فرمود : توبه نصوح آن است كه باطن انسان مانند ظاهراو بلكه برتراز آن گردد.
وامام كاظم فرمود : نصوح يعنى فردى توبه كند و ديگر به گناه بازنگردد.(14)
نكته چهارم : مرحوم عارف كامل ميرزا جواد ملكى تبريزى(ره) در باب توبه مى‏فرمايند: خوب است در مقام اقدام به توبه، عملى را كه سيد بزرگوار در اقبال ، در اعمال ماه ذى‏القعده روايت كرده بجا بياورد و تفصيل آن اين است كه حضرت ختمى مرتبت (ص) روز يكشنبه دوم ذى القعده بيرون تشريف آورده فرمودند : ياايهاالناس كدام يك از شمااراده توبه دارد؟ عرض كرديم همه ما مى‏خواهيم توبه نماييم. فرمودند : غسل بكنيد و وضو بگيريد و چهار ركعت نماز در هر ركعت يك مرتبه حمد و سه مرتبه توحيد ويك مرتبه معوذتين بخوانيد و بعد از نماز هفتاد مرتبه استغفار و ختم به لاحول و لا قوة الا بالله العلى العظيم نماييد و بعد از آن بگوييد: يا عزيز و يا غفار اغفرلى ذنوبى و ذنوب جميع المؤمنين و المؤمنات فانه لايغفرالذنوب الا انت و فرمود : هيچ بنده‏اى نيست ازامت من كه اين عمل را بكند جزاين كه منادى از آسمان ندا دهد اى بنده خدا عملت را از سربگير كه توبه تو مقبول است و گناه تو آمرزيده، الى آخرحديث.(15)
نكته پنجم: امام خمينى در بيان توبه مى‏فرمايند كه مهمترين اثر قبولى توبه باز شدن درهاى رحمت و غيب بر دل سالك است.
«اى عزيز اكنون تا حجابهاى غليظ طبيعت نور فطرت رابكلى زائل نكرده و كدورتهاى معاصى صفاى باطنى قلب رابكلى نبرده ودستت ازدار دنيا كه مزرعه آخرت است و انسان در آن مى‏تواند جبران هر نقصى و غفران هر ذنبى كند كوتاه نشده دامن همتى بر كمر زن و درى از سعادت به روى خود باز كن و بدان كه اگر قدمى در راه سعادت زدى و اقدامى نمودى و با حق از سر آشتى در آمدى و عذر ماسبق خواستى درهايى از سعادت به رويت باز شود و از عالم غيب از تو دستگيريها شود و حجابهاى طبيعت يك يك پاره شود و نور فطرت به ظلمتهاى مكتسبه غلبه كند و صفاى قلب و جلاى باطن ظهور كند و درهاى رحمت برويت باز شود و جاذبه الهيه تو را به عالم روحانيت جذب كند و كم كم محبت حق در قلبت جلوه كند و محبتهاى ديگر رابسوزاند و اگر خدايتعالى در تو صدق و اخلاص ديد تو را به سلوك حقيقى راهنمايى كند و كم كم چشمت را از عالم كور كند و به خود روشن فرمايد و دلت را از غير خودش وارسته و به خودش پيوسته كند».(16)
نكته ششم : بر اساس آنچه از آثار بزرگان و علماى اخلاق از جمله حضرت امام خمينى (ره) بر مى‏آيد آن است كه بعد از اداى شرايط توبه مهمترين و بهترين و پر فضيلت ترين عمل براى قبولى توبه سجده هاى طولانى همراه با اشك واندوه است.
«وازبعض اهل ذكر و معرفت منقول است كه در هر شب و روزى يك مرتبه در سجده رفتن و بسيار گفتن لااله الاانت سبحانك انى كنت من الظالمين براى ترقيات روحى خوب است. و از بعضى سالكان راه آخرت نقل فرموده كه چون از حضرت استاد خود فايده اين عمل را شنيد در هر شب و روزى يك مرتبه به سجده مى‏رفت و هزار مرتبه اين ذكر شريف را مى‏گفت و از بعضى ديگر نقل نموده كه سه هزار مرتبه مى‏گفت. و از حضرت زين العابدين (ع) منقول است كه سنگ خشن زبرى را ملاحظه فرمود سر مبارك را بر آن نهاد و گريه كرد و هزار مرتبه گفت: لا اله الّا حقا حقا لا اله الّا تعبّداً ورقّاً لا اله الّا ايماناً و تصديقاً… وارد شده است كه طول سجده از دين ائمه واز سنن اوّابين است».(17)
منزل سوم: مشارطه و مراقبه و محاسبه‏
اين سه شرط را بزرگان مشايخ عرفان ، از اركان سلوك دانسته و رعايت آنها را از ابتداى سلوك تا به آخر الزامى دانسته‏اند. حقيقت آن است كه اين سه ركن از مكمّلهاى توبه و قبولى وارزشمندى آن هستند. كيفيت رعايت اين سه شرط به تفصيل در كتب اخلاقى ذكر شده است و مااينك به اجمال به بحث پيرامون اين اركان مى نشينيم.
نكته اول: پس ازآن كه سالك از معاصى توبه خالص و نصوح نموداولين كارى كه براو واجب است آن است كه راهى پيش گيردتاديگربه سمت گناهان سابق برنگردد. آن عملى كه بهتراز هر كار ديگر وى را در رسيدن به اين مطلوب يارى مى‏دهد رعايت اين سه ركن است .ركن اول كه مشارطه است عبارت است ازاين كه در ابتداى روز با خود شرط كند كه تا به آخر روز از انجام هرگناهى دورى كند. براى پرورش اين فكر و شرط لازم است كه ركن دوم يعنى مراقبه رامدنظرداشته باشد. مراقبه يعنى آنكه درتمام روز با كمال دقت مواظبت بر اين امر داشته باشد كه گرد گناه نگردد و به اصطلاح از نفس خود مراقبت كند. چون روز به شب و موقع خواب رسيد پيش ازخواب چند دقيقه اى اعمال خود رابه حساب كشيده وخوب و بد آنهارابسنجد. نتيجه اين كار آن است كه اگر عمل بدى ديد يا خود را تنبيه كرده و يااستغفار نمايد واگر عمل نيك وخوبى ديد از خدا زيادت طلبيده و سپاسگذارى نمايد.
نكته دوم: به لحاظ آن كه يكى از قوا و نيروهاى نفس نيروى شهوت است ،اگر در كنترل عقل قرارنگيردانسان راازراه سعادت دور كرده واو رابه ورطه گمراهى مى كشاند. محبت كه از اثرات اين نيروست بمثابه شهوت اگر در راه صحيح خود نباشد ، موجب گمراهى انسان است. يكى از مواردى كه براى سالك لازم است كه ازآن مراقبت شديد به عمل بياورد مسأله دوستى دنيا وغيرخداست. دل اگرازعشق غيرخداپر شد عواقبى چند به دنبال خود دارد:
اول اين كه دل به غير صاحبخانه سپرده شده است.حقتعالى در سوره احزاب آيه 4 مى‏فرمايد : ما جعل الله لرجل من قلبين فى جوفه اين آيه بدين معناست كه در يك ضمير، دو دوست نمى گنجد بنابراين اگر دل از عشق غير حق لبريز شد ديگر جايى براى محبت خداباقى نمى ماند واين خود بزرگترين خسران براى انسان است. ما در عمل نيز شاهد چنين حقيقتى هستيم. انسانهاى دنياطلب وآنانى كه تمام وجهه و همت خود رابراى رسيدن به مقاصد دنيوى صرف مى‏كنند اغلب دراموراخروى خود دچار نقصان وكمبود بوده واز ياد خدا غافلند.
دومين اثر سوء دنيا طلبى كه از عواقب مورد اول است اين كه موقع مردن انسان دچار دو حالت وحشتناك و هراس آور مى‏شود يااين كه با بغض وكينه حقتعالى از دنيا مى‏رود و يا اين كه بافريب شيطان از گفتن شهادتين عاجز مى‏گردد و اينها همه از اثرات دوستى و محبت غيرخداست.
امام مى‏فرمايند: آن كس كه مبتلا به حب نفس است و دنبال آن حب دنياست…درحال احتضار و كوچ بعضى از امور بر انسان ممكن است كشف شود و دريابد كه مامور خداوند او را از محبوب و معشوق خود جدا مى‏كند با غضب خدا و نفرت و دشمنى او كوچ كند و اين عاقبت حب نفس و دنياست.(18)
و سومين اثرش اين كه بر طبق حديث شريف حب الدنيارأس كل خطيئه انسان براى بدست آوردن بيشتر دنيا و طمع درآن مرتكب انواع گناهان شده تاجايى ميرسد كه ازانجام هرگناهى هيچ باكى ندارد و اين بزرگترين عامل در سياهى قلب وتيرگى نفس است.
نكته سوم: امام خمينى(ره) مى‏فرمايند : مراقبت و محاسبه نفس درتشخيص راه خودخواهى وخداخواهى ازجمله منازل سالكان است.(19)
از اين كلام اين نكته فهميده مى‏شود كه مراقبت هر يك از سالكان باتوجه به مدارج سلوكشان متفاوت است.سالك دراوايل سلوك چون به فكرآن است كه از گناه دورى كند ، بالطبع مراقبه اش متضمن همين مطلب بوده وفراترنمى رود؛چون ازاين حدگذشت،مراقبه دقيق‏تر شده و به مرحله تشخيص خودخواهى ازخداخواهى مى‏رسد. و به عبارت ديگر تميز ريا و اخلاص و اين كه كار براى نفس خود مى‏كند يابراى خدا و اين مرحله البته از مهمترين و دقيق‏ترين و خطرناكترين مراحل سلوك است. دراين مرحله بسيارى از سالكان به لحاظ آن كه عزم الهى نداشته و در پى هواى نفس ازابتدابوده‏اند دچار هلاكت معنوى و دور افتادگى از خدا مى‏شوند.پس كسى كه مى‏بيند به دنبال رسيدن به كرامات و امور خارق‏العاده است بهتراست كه ازاول دراين راه قدم نگذارد و اگر گذاشت و به عواقب بدى رسيد كسى غير خود را سرزنش نكند.
منزل چهارم: ذكر
در باره ذكر پيش ازاين در مقاله‏اى كه در همين مجله به چاپ رسيد بحث نموده‏ايم و اينك از بازگويى دوباره همان مطالب خوددارى مى‏كنيم.
عن ابى حمزه الثمالى عن ابى‏جعفر(ع) قال: مكتوب فى التوراة التى لم تغيّران موسى سأل ربه فقال : يا رب اقريب انت منى فاناجيك ام بعيد فاناديك؟ فاوحى الله عزّوجلّ اليه يا موسى انا جليس من ذكرنى فقال موسى: فمن فى سترك يوم لاسترالّا سترك؟ فقال: الذين يذكروننى فاذكرهم ويتحابون فىّ فاحبّهم فاولئك الذين اذااردت ان اصيب اهل الارض بسوء ذكرتهم فدفعت عنهم بهم.(20)
ابوحمزه ثمالى ازامام باقرنقل مى‏كند كه فرمود:درتوراتى كه تغييرننموده،نوشته شده هماناموسى ازپروردگارش سؤال كرد: بار خدايا آيا تو به من نزديكى تا مناجات كنم با تو يا دورى تا صدايت كنم؟ پس خداوند به او وحى كرد اى موسى من همنشين كسى هستم كه مراياد كند. پس موسى سؤال كرد: كيست درپناه تو روزى كه پناهى غيراز پناه تونيست؟فرمود: آنها كه مراياد مى‏كنند پس من آنهاراياد مى‏كنم ونيز آنان كه در راه من با هم دوستى مى‏كنند پس آنهارادوست دارم اينهاآنانى‏اند كه وقتى بخواهم به اهل زمين بدى برسانم ياد آنهامى‏كنم پس آن عذاب راازآنان بواسطه آنهارفع مى‏كنم.
نكته اول: بايد دانست كه ذكر به نسبت با مراتب يقين متفاوت خواهد بود. يقين نقطه مقابل شك است همانگونه كه علم نقطه مقابل جهل است وبه معنى ثبوت ووضوح چيزى آمده است وطبق آنچه ازاخباروروايات استفاده مى‏شود به مرحله عالى ايمان يقين گفته مى‏شود. امام باقر(ع) فرمود: ايمان يك درجه ازاسلام بالاتر است و تقوا يك درجه از ايمان بالاتر ويقين يك درجه برتر از تقوا است. سپس افزود: ولم يقسم بين الناس شى‏ء اقل من اليقين، در ميان مردم چيزى كمتراز يقين تقسيم نشده است.(21)
براساس آيات وروايات يقين شامل سه مرتبه است:
1- علم اليقين (كلّا لوتعلمون علم اليقين(22) و آن اين است كه انسان از دلائل مختلف به چيزى ايمان آورد مانند كسى كه بامشاهده دود ايمان به وجود آتش پيدا مى‏كند. كسى كه صاحب اين مقام است از روى ايمان به وجود حقتعالى و ثواب و عقاب ذكر مى‏گويد.
2 – عين اليقين (ثم لترونّها عين اليقين)(23) وآن درجايى است كه انسان به مرحله مكاشفه و معاينه مى‏رسد وباچشم خود مثلا آتش را ملاحظه مى‏كند.يا خدا و صفات و آثار او را در همه عالم مشاهده مى‏نمايد واز روى محبت و عشق به ذات حق ذكراو مى‏گويد.
3 – حق اليقين (انّ هذا لهو الحق اليقين)(24) وآن همانند كسى است كه وارد آتش شود و سوزش آن رالمس كند و به صفات آتش متصف گردد و اين بالاترين مرحله و مرتبه يقين است.و در اين مرحله ذاكر كسى است كه از زبان حق ذكر مى‏گويد. خوديت و منيت ذاكر در اين مقام به لحاظ فنادر ذات حقتعالى مندك ومتلاشى شده است،پس بالاترين مرتبه، ذكر براى اين گروه از خاصان درگاه الهى است. در اين حال به خود ذاكر، ذكر گفته مى‏شود.بنا بر اين تنديس ومجسمه ذكر كسى است كه مردم با ديدنش به ياد خدابيفتند.
نكته دوم: همانطور كه بارها گفته شده ذكر بر دو مرتبه لسانى وقلبى است. براى اين كه ذاكر، ذكر به زبان قلب بگويد ناچار بايد ابتدا به زبان ظاهر شروع كند.به جهت اثرگذارى بهتر ذكر در قلب رعايت چند نكته لازم است:
يكى آن كه: در جاى تاريك ذكر بگويد تا چشم از ديدن ظواهر غافل شود.اين كارباعث مى‏شود حواس ذاكر مختل نشده و يكسره ملتفت به ذكرگفتن باشد.واگردرجاى تاريك نيست بهتراست چشمهاى خودرابرهم نهاده وباحال آرامش وطمأنينه وبافراغت بال ذكربگويد.
دوم آن كه: با وضو و رو به قبله باشد.اين كار نشان از آن دارد كه ذاكر به ذكر و مذكور توجه واقعى دارد.
سوم آن كه: بهتر است نفس را حبس كند تاتوجهش به ذكر و مذكور بيشتر گردد.
چهارم اين كه: افضل آن است كه بعد از انجام طاعت مستحب ياواجبى ذكر بگويد زيرا اثر پذيريش بيشتر از مواقع ديگر است.
پنجم اين كه: اگر مقدور است جاى خلوتى را براى ذكر گفتن انتخاب كند تا گفتگوى ديگران خاطر او را بهم نريزد. در صورتى كه موارد فوق اجرا شود اثر گذارى ذكر بر دل چند برابر شده و قلب زودتر از زبان به ذكر حق باز كند و اگر شرايط فوق مقدور نبود در هر حالى مى‏توان ذكر گفت. زيرا كه ذكر حق به لحاظ نورانيتى كه دارد اثر خود را هر چند اندك و ناچيز بر قلب خواهد گذاشت.
امام خمينى ضمن تأكيد بر اهميت ذكر قلبى مى‏فرمايند: تا لااله الاالله با قلم عقل بر لوح صافى قلب نگاشته نشود انسان، مؤمن به وحدت خدا نيست و وقتى اين كلمه طيبه الهيه در قلب وارد شد سلطنت قلب با خود حقتعالى شود و ديگر انسان كس ديگر را مؤثر در مملكت حق نمى داند و از كسى ديگر متوقع جاه و جلال نيست.(25)
و باز در جاى ديگر مى‏فرمايند : غفلت از حق كدورت قلب را زياد مى‏كند و نفس و شيطان را بر انسان چيره كند و مفاسد را روز افزون كند و تذكر و ياد آورى از حق دل را صفا دهد و قلب را صيقلى نمايد و جلوه گاه محبوب نمايد و روح را تصفيه و خالص كند و از قيد اسارت نفس انسان رابرهاند و حبّ دنيا را كه منشأ خطيئات و سرچشمه سيئات است از دل بيرون كند و همّ را هم واحد كند و دل را براى ورود صاحب منزل پاك و پاكيزه نمايد. پس اى عزيز دل را عادت بده به ياد محبوب بلكه به خواست خدا صورت قلب ، صورت ذكر حق شود و كلمه طيبه لا اله الا الله صورت اخيره و كمال اقصاى نفس گردد كه از اين زادى بهتر براى سلوك الى الله يافت نشود.(26)
منزل پنجم: اخلاص‏
اخلاص تصفيه عمل ازشوائب همراه بانيت صحيح است .زيراعمل با پاكى نيت ، تصفيه شده و لياقت ورود در محضر ربوبى را مى‏يابد.
عن الرضا(ع ):ان اميرالمؤمنين كان يقول طوبى لمن اخلص لله عبادته و دعائه ولم يشغل قلبه بما ترى عيناه و لا ينسى ذكر الله بما تسمع اذناه ولم يحرك صدره بما اعطى غيره»(27) امام رضا از قول اميرالمومنين فرمود: بهشت براى كسى است كه خالص كند براى خدا عبادت و دعايش را و قلبش به آنچه چشمانش ببيند مشغول نشود و به آنچه گوشهايش مى شنوند ياد خدا را فراموش نكند و سينه اش به آنچه به ديگران عطا شده تحريك نشود( يعنى دچار وسوسه و كفران نشود).
نكته اول: مراتب كلى اخلاص عبارت است از اخلاص در دين و اخلاص در عمل.
فرد با اخلاص در دين از دايره شرك و نفاق بيرون رفته و به اسلام حقيقى داخل مى‏شود همچنان كه حقتعالى مى‏فرمايد : الاّالذين تابوا و اصلحوا و اعتصموا بالله و اخلصوا دينهم لله فاولئك مع المؤمنين و سوف يؤت الله المؤمنين اجراً عظيماً.(28)
اخلاص در عمل كه پس از خالص نمودن دين از كفر و شرك است داراى مراتب بسيار بر حسب نيات مى‏باشد. اولين مرتبه آن تصفيه عمل است از توجه به غير ، مرتبه ديگرش تصفيه عمل است از توجه به خود الى آخر من مراتبه. مرتبه آخر آن مخصوص كسانى است كه از خود بيخود شده و به حال تكوين و جمع بين كثرت و وحدت و به مقام بقا بعد الفنا رسيده‏اند. براى اين گروه اخير حقتعالى چند ويژگى در سوره صافات ذكر فرموده كه ذكر آنها خالى از لطف نيست.
اول فرمود : و ما تجزون الّا ما كنتم تعملون الّا عباد الله المخلصين.(29)
به اين معنا كه هركس هر آنچه كرده جزا مى‏بيند جز بندگان مخلص كه جزاى آنها چيزى فراتر است كه نه چشمى ديده و نه گوشى شنيده زيرا اينان كه فانى در حق شده‏اند عملشان نه ازخودبلكه از خداست از اينرو پاداش آنها را كسى جز خدا نمى داند. فلا تعلم نفس مااخفى لهم من قرّة اعين جزاء بما كانوا يعملون(30)مخلصين علاوه بر آن كه براعمالشان جزا داده مى‏شوند بر نيتشان كه افضل از اعمالشان نيز هست و تمام مراتبشان بر درستى نيتشان استوار مى‏باشد نيز جزا داده مى‏شوند.
دوم فرمود : فكذبوه فانهم محضرون الّا عبادالله المخلصين.(31)
يعنى آنكه در پيشگاه حقتعالى حاضر مى‏شوند جز بندگان با اخلاص زيرا آنان قيامت كبراى نفسانيه را گذرانيده و حساب خود راپس داده‏اند بنابراين آنها را روز جزابى حساب به جايگاهشان فى مقعد صدق عند مليك مقتدر برند.(32)
سوم فرمود: سبحان الله عما يصفون الاعبادالله المخلصين.(33)
يعنى آن كه خدا از آنچه توصيف مى‏كنند پاك و منزه است جز بندگان مخلص كه هيچ كس جز ايشان نمى‏تواند خدا را آنگونه كه هست تنزيه و تقديس كند زيرا كه غير اين جماعت كسى خدا را آنطور كه بايد نشناخت. و به عبارت ديگر همه خداوند را به زبان حال وقال خود تسبيح مى‏كنند جز بندگان مخلص كه برترين تسبيح مخصوص ايشان است و حمد و تسبيح ايشان باحمد و تسبيح ديگران متفاوت است زيرا خداوند از زبان آنها حمد خود براى خود مى كند.
چهارم فرمود : فانظر كيف كان عاقبة المنذرين الّا عبادالله المخلصين.(34)
بنگرحال ترساننده شدگان را جز بندگان بااخلاص ، زيرا آنان از حال تبشير و تنذير بيرون رفته و در صراط تجليات اسمائى و صفاتى قرار گرفته‏اند پس حالشان حال دهشت و هيمان است نه خوف و رجا.به عبارت ديگر مخلصين علاوه برآنكه جزو گروه منذرين‏اند از آن درجاتى بالاتر رفته و به خدا رسيده‏اند پس حساب اين گروه از آنان جداست.
نكته دوم: اولين و اساسى ترين ركن عبادات اخلاص است و آن مايه نجات و سعادت در پيشگاه حقتعالى و باعث يأس شيطان و نافعترين چيز در روزى كه هيچ كس به حال انسان نفعى نمى رساند، مى‏باشد كمااين كه حق از زبان ابراهيم فرمود: و لا تخزنى يوم يبعثون يوم لاينفع مال و لابنون الّا من اتى الله بقلب سليم(35) پس براى تحصيل آن انسان سالك بايدبه هر روش وطريقى توسل جسته وبانفس سركش به مجاهده سخت برخيزد.اولين مرتبه ازاخلاص ترك رياست كه در نظر اهل الله شرك جلى است. در ذيل به چند روش براى كسب اخلاص و ترك ريا اشاره مى‏شود:
بهترين كار براى ترك ريا آن است كه هر جا خوف آن مى‏رود كه در معرض ريا قرار بگيرد، از آن محلها دورى كند تا ملكه اخلاص در او قوى شود پس از آن در جمع حضور يابد. اين يك قاعده كلى براى ترك رياست.
پس سريعترين راه براى ريشه كنى ريا در ابتدا دورى از جماعت است. و اين اگر چه براى نفس دشوار است بدليل آن كه مهمترين عامل ريا در جمع حاصل مى‏شود لاجرم از آن چاره‏اى نيست.علامت ريا آن است كه انسان در نفس خود مشاهده مى‏كند كه وقتى تنهاست مايل به طاعات نيست اگربا زحمت و يا از روى عادت هم عبادتى بكند آن را با حال نمى‏كند بلكه سر و دست عمل را شكسته ، پاك و پاكيزه تحويل نمى‏دهد ولى وقتى در مساجد و مجامع حاضر شدو در محضر عمومى مشغول آن گرديد آن را از روى نشاط و دلچسبى و سرور و حضور قلب انجام مى‏دهد، مايل است ركوع و سجودش طولانى شده مستحباتش نيكو انجام گرفته اجزاء و شرايطش درست ملاحظه شود.
روش كلى براى دفع و قلع و قمع تمام رذائل بر طبق آنچه بزرگان اخلاق فرموده‏اند، قيام عليه نفس به طريق عكس آنچه ميل اوست مى‏باشد. براى دفع ريا لازم است خلاف آنچه نفس خواهان آن است يعنى حضور نيافتن در جمع براى نشان ندادن خود ، عمل كرد.زيرا نفس رياكار دائم علاقه دارد كه خود را در معرض ديد و تحسين ديگران قراردهد.امام مى فرمايند: بهترين علاجها كه علماء اخلاق واهل سلوك از براى اين مفاسد اخلاقى فرموده‏اند،اين است كه هر يك از اين ملكات زشت را كه در خود مى‏بينى در نظر بگيرى و بر خلاف آن چندى مردانه قيام نمايى و همت گمارى برخلاف نفس تا مدتى و برضد خواهش آن رذيله رفتاركنى . و از خداى تعالى در هر حال توفيق بطلبى كه باتواعانت كند در اين مجاهده مسلما بعد از مدت قليلى آن خلق زشت رفع شده وجنود رحمانى به جاى آن برقرار مى شود.(36)
همچنان كه پيش از اين در منازل سلوك اشاره شد منزل دوم مشارطه و مراقبه و محاسبه است. سالك چون عزم خود راجزم نمود تا ريا و توجه به غير وحتى خود رااز وجودش ريشه كن كند، لازم است به اين سه ركن توجه ويژه داشته باشد.به وقت محاسبه اگر در خود ريايى ديد بهتر است تا خود را تنبيه كند شايد با سختگيرى بر نفس اين صفت پليد دست از او بردارد.بهتر است سالكى كه ريادراوست به اين مطلب فكر كند كه اين كسانى كه براى خوش آمد آنها عبادت مى‏كند همان بندگان ضعيفى هستند كه اگرخداوند يك لحظه آنان رابه خودشان واگذارد هيچ‏كارى از دستشان برنمى‏آيد و همه هلاك مى‏شوند. پس اى عزيز، براى يك خيال باطل، يك محبوبيت جزئى بندگان ضعيف، يك توجه قلبى مردم بيچاره، خود رامورد سخط و غضب الهى قرار مده.(37)
حضرت امام با عنايت خاص نسبت به اين مسئله و بزرگ نشان دادن آن، غافلان را آگاه نموده وازآن برحذر داشته و در آثار خود به اين مطلب مكرر اشاره فرموده‏اند.ازآن جمله مى‏فرمايند:
معلوم است اعمال قلبيه در صورت خالص نبودن مورد توجه حقتعالى واقع نشود و او نپذيرد و به شريك ديگر واگذار فرمايد كه آن شخصى است كه براى نشان دادن به او عمل مى شود. پس اعمال قلبيه مختص به آن شخص مى‏شود.واز حد شرك بيرون رفته وبه كفرمحض وارد مى‏شود بلكه مى‏توان گفت اين شخص نيزازجمله منافقين است.بيچاره گمان كرده مؤمن است ولى مشرك است دراول امر در نتيجه منافق است.(38)
و در بيان درمان ريا مى فرمايند:
مدتى مواظبت كن از قلب خود و اعمال و حركات و سكنات خودراتحت مراقبه آورده وخفاياى قلب راتفتيش كن و حساب شديد از او بكش مثل اين كه اهل دنيا از يك نفر شريك حساب مى‏كشند، هر عملى را كه شبهه ريادراوست ترك كن گرچه عمل خيلى شريفى دراوباشد حتى اگرديدى واجبات راعلن كردن خالص نمى توانى بكنى درخفابكن.(39)
نكته سوم: مهم‏ترين اثراخلاص كه دراحاديث مكرر به آن اشاره شده است ، جارى شدن چشمه هاى حكمت بر قلب و زبان است. عن‏النبى (ص) قال : مااخلص عبداًلله عزّوجلّ اربعين صباحاً الاجرت ينابيع‏الحكمة من قلبه على لسانه(40) حكمت مذكور در روايت غير از معانى علمى و فلسفى آن و شامل درك حقايق كليه، كشف اسرار و وصول به كنه اشياى عالم است. خداوند متعال درقرآن حكمت رابه عظمت ستوده و از آن با عنوان خيركثير ياد فرموده است. يؤت الحكمة من يشاء و من يؤت الحكمة فقد اوتى خيراً كثيراً (41).
پى‏نوشت‏ها:
1. ملااحمد نراقى، الخزائن، تصحيح و تعليق على اكبر غفارى و حسن زاده آملى،ص‏389.
2. امام خمينى، شرح جنود عقل و جهل، دفتر نشر آثارامام،1380،ص‏124.
3. امام خمينى،چهل حديث،دفتر نشرامام،1376، ص‏291.
4. شرح حديث جنودعقل وجهل،ص‏83.
5. سوره نور، آيه‏31.
6. سوره فرقان،آيه 70.
7. سوره بقره،آيه 222 .
8. سوره نساء،آيه 18.
9. محمدى رى شهرى، ميزان الحكمه، دارالحديث، 1416،ج‏1، ص 342 .
10. همان.
11. سوره نساء،آيه 17.
12. سوره انعام،آيه 54.
13. سوره تحريم،آيه 8.
14. ميزان الحكمه،ج‏1، ص‏342.
15. ميرزا جواد ملكى تبريزى، رساله لقاء الله، چاپ دهم، فيض كاشانى،ص 81.
16. شرح حديث جنود عقل و جهل ،ص 85 و 86.
17. همان، ص 125.
18. صحيفه امام،ج‏16 ،ص 222.
19. همان.
20. شيخ كلينى،اصول كافى،ترجمه سيدجواد مصطفوى،انتشارات اسلاميه، ج 2،ص 496.
21. آية الله مكارم شيرازى، تفسير نمونه، دارالكتب الاسلاميه، چاپ 22 ، ج 27 ،ص 284.
22. سوره تكاثر،آيه 5.
23. سوره تكاثر، آيه‏7.
24. سوره واقعه، آيه 95.
25. شرح چهل حديث،ص 38.
26. همان، ص 291 و292.
27. سيد عبدالله شبّر،اخلاق، ركن اول، باب اول، فصل دوم، ص‏17.
28. سوره نساء،آيه 145.
29. سوره صافات،آيه 39 و 40.
30. سوره سجده،آيه 17.
31. سوره صافات،آيه 127 و 128.
32. سوره قمر،آيه آخر.
33. سوره صافات،آيه 159 و160.
34. سوره صافات،آيه 73و74 .
35. سوره شعراء،آيه 87 و 88 و 89.
36. شرح چهل حديث،ص 15.
37. همان،ص 39.
38. همان،ص 37.
39. امام خمينى،پرواز در ملكوت ،ص 54.
40. رساله سيرو سلوك منسوب به بحر العلوم،نشر هجرت، 1401، ص 90.
41. سوره بقره،آيه 269.

برگهايى از زندگى و مبارزات شهيد بهشتى‏
شهيد مظلوم آيت الله بهشتى در سال 1307 در يك خانواده روحانى در اصفهان ديده بدنيا گشود. تحصيلات ابتدائى و سطح را در حوزه علميه اصفهان گذراند و پس از آن رهسپار قم شد. در قم از محضر اساتيد بزرگى چون آيت الله بروجردى، آية الله محقق داماد، امام خمينى و علامه طباطبائى در رشته‏هاى فقه، اصول، فلسفه و عرفان كسب فيض كرد. علاوه بر فلسفه اسلامى، فلسفه‏هاى مكتبهاى فلسفى شرق و غرب را نيز مطالعه كرد تا از اين رهگذر علاوه بر اينكه نسبت به آن مكاتب آگاهى و بينش كسب كند به حقانيت فلسفه و عرفان اسلامى نيز پى برد. آشنايى و تسلط او به زبانهاى عربى، انگليسى و آلمانى باعث شد كه مستقيما متون اصلى كتب اسلامى و منابع مكتبهاى شرقى و غربى را مورد مطالعه و تحقيق قرار دهد.
شهيد مظلوم آيت الله بهشتى بزودى در فقه، اصول، فلسفه، عرفان، معارف قرآن، علم حديث، علم رجال، اديان، روانشناسى، جامعه‏شناسى، تاريخ و كتبهاى اقتصادى جهان صاحب نظرى انديشمند و توانا شد. يكى از مهمترين و پرثمرترين فعاليتهاى شهيد بهشتى را بايد حركت او به اروپا و تلاشهاى خستگى ناپذيرش براى هدايت نسل جوان مسلمان ايرانى كه براى تحصيل به خارج عزيمت كرده بودند نام برد.
شهيد بهشتى بنا بر ضرورت و با اصرار مراجع تقليد به هامبورگ سفر نمود تا در مسجدى كه توسط مرحوم آيت الله بروجردى بنيان گذارده شده بود و محل تجمع مسلمانان هامبورگ بود، به فعاليت و هدايت و ارشاد پردازد.
البته انگيزه اصلى هجرت شهيد بهشتى بخارج از كشور همان احساس نيازى بود كه مسلمانان هامبورگ بوجود يك روحانى مبلغ و محقق داشتند.
شهيد بهشتى در آن ديار احساس مى‏كرد كه جوانان مسلمان نياز شديدى به يك تشكيلات اسلامى دارند و در برابر سازمانهاى الحادى كه به اغواى دانشجويان مى‏پرداختند، وجود چنين سازمان و تشكيلاتى بيشتر ضرورى مى‏نمود. با اين بينش، اتحاديه انجمنهاى اسلامى دانشجويان در اروپا توسط شهيد بهشتى بنيان نهاده شد و فعاليتهاى اسلامى سامان گرفت. شهيد بهشتى با ايراد سخنرانى، سازماندهى، سمينارهاى اسلامى، تهيه جزوات، رهنمودهاى تشكيلاتى و در مواردى كمك مالى از مسجد هامبورگ، دانشجويان مسلمان ايرانى را ارشاد مى‏نمود. علاوه بر فعاليتهاى فوق «مركز اسلامى هامبورگ» با رهنمودهاى آن عالم متفكر راه هدايت و راهنمايى مسلمانان ايرانى را طى مى‏نمود. همين مركز بود كه بارها از جانب شاه براى ديدار از آن تلاش و تقاضا به عمل آمد، ولى هر بار شهيد بهشتى مانع اينكار مى‏شد تا اينكه سرانجام شاه خائن به كمك پليس آلمان به مركز اسلامى هامبورگ رفت تا بدين ترتيب علاوه بر تظاهر به اسلام، شهيد بهشتى را نيز لكه دار نمايد، لكن وقتى به آنجا رفت متوجه شد شهيد بهشتى قبل از آمدن او به شهرى ديگر رفته تا بدينوسيله نقشه او را نقش برآب نمايد.
شهيد بهشتى بيش از پنج سال در آلمان بسر برد و در سال 1349 به ايران آمد و ساواك بازگشت مجدد او را به آلمان ممنوع كرد.
درباره ممنوعيت سفر به آلمان و توطئه‏اى كه ساواك عليه آن شهيد تدارك مى‏بيند در كتاب «شهادتنامه» چنين آمده است:
«شهيد مظلوم آيةالله بهشتى وقتى در سال 1349 به ايران آمد ديگر ساواك شاه به او اجازه بازگشت به آلمان را نداد. او را دستگير هم نكرد، ولى توطئه بزرگى عليه او تدارك ديد تا شخصيتش را براى هميشه خرد كند. ساواك فكر كرده بود اگر بهشتى را دستگير كند او بزرگ خواهد شد، پس چه بهتر كه بجاى زندان، او را به دام توطئه بيافكند. توطئه اين بود كه عوامل ساواك همه جا گفتند و شايع كردند كه بهشتى وهابى است و اهل ولايت نمى‏باشد.
بهشتى همواره از اختلاف ريشه برانداز شيعه و سنى رنج مى‏برد و معتقد بود كه ايجاد اتحاد ميان شيعه و سنى كه جهانخواران همواره از تفرقه آنها عليه اسلام بهره بردارى مى‏كنند يكى از ابعاد مهم مبارزه با استكبار جهانى است. ساواك با استفاده از همين زمينه او را به وهابى گرى متهم كرد و تعدادى از روحانيون غافل نيز آلت دست شدند. و به بهانه دفاع از ولايت بهترين چهره‏هاى مدافع ولايت را آماج تهمتهاى ناروا قرار دادند. ساواك گرچه در اين توطئه ناكام ماند، ولى توانست از سرعت حركت مبارزاتى بهشتى و همرزمانش تا حدودى بكاهد.»
شهيد بهشتى از جدايى دو قشر تحصيلكرده جامعه يعنى طلاب علوم دينى حوزه‏هاى علميه و تحصيلكرده‏هاى مدارس دانشگاهها، رنج مى‏برد و همواره در تلاش بود تا اين دو قشر را بهم نزديك كند و سياستهاى استعمارى را كه در طول تاريخ عليه دخالت دين در مسائل اجتماعى و سياست تبليغات مى‏كردند، رسوا سازد.
او براى نيل به اين مقصود دبيرستانى در قم تأسيس نمود و بدينوسيله محلى براى آشنايى و تماس روحانيون و دانش‏آموزان بوجود آورد. نام اين دبيرستان نيز به پيروى از سياست پاك و والاى آن شهيد كه مى‏خواست قشر روحانى و نسل جوان با هم در تماس و مرتبط باشد، «دين و دانش» گذاشته شد.
دبيرستان دين و دانش كه در سال 1333 در قم تأسيس شد اولين اقدام مهم آن شهيد جهت مبارزه با سياست استعمارى جدايى دو قشر روحانى و دانشجو بود.
شهيد بهشتى علاوه بر مديريت، به تدريس زبان انگليسى در اين دبيرستان اشتغال داشت و علت انتخاب درس انگليسى پيروى از هدف والاى خويش جهت نزديكى روحانى به قشر تحصيلكرده جوان و اثبات اين حقيقت كه روحانيت علاوه بر علوم دينى بر علوم روز و مسائل اجتماعى نيز تبحر داشته و آنگونه كه تبليغ مى‏كنند كه اينان كارشان در گوشه‏اى خزيدن و مسأله گفتن است، نيست. خود آن شهيد بزرگوار در اين باره چنين مى‏گفتند: «من خودم با اينكه طبعاً مى‏بايست به تدريس تعليمات دينى در دبيرستانها مى‏پرداختم، به دو منظور بجاى اين كار تدريس زبان انگليسى را عهده دار شدم: هدف اول اين بود كه مى‏خواستم حقوقى كه از فرهنگ مى‏گرفتم در ازاى آموزش علوم دينى نباشد، چون گرفتن پول براى آموزش علم دين در شريعت مذموم است. هدف دوم اين بود كه عملاً ذهن دانش‏آموزان را متوجه اين نكته كرده باشم كه روحانيون در چهارچوب حوزه‏ها محصور نيستند و علاوه بر علوم حوزه‏اى با علوم روز آشنايى دارند.»
شهيد بهشتى دانشگاه و قشر دانشگاهى را نيز از نظر دور نمى‏داشت. او در همان حين كه در حوزه علميه قم عالى‏ترين مقام علمى را كسب كرده و بدرجه اجتهاد نائل آمده بود و از مدرسين حوزه علميه محسوب مى‏شد، در تهران دوره دانشكده الهيات و معارف اسلامى را تا اخذ درجه دكترا طى نمود و با اينكه نيازى به تحصيل در دانشكده نداشت و خود از اساتيد دانشكده بسيار فاضل‏تر بود، براى اينكه بتواند گامهايى مؤثر جهت پيوند روحانى و دانشجو بردارد، تحصيل در دانشكده را انتخاب نمود و با اين عمل خويش افكار حوزه را در جامعه دانشگاهى رسوخ داد و در طرد انديشه‏هاى دشمنان اسلام جهت تفرقه افكنى بين دو قشر روحانى و دانشجو، در حد امكان تلاش نمود.
از جمله اقدامات مهم فرهنگى و اجتماعى شهيد بهشتى بايد از تأسيس مدرسه منتظريه (حقانى) قم نام برد. اين مدرسه كه به كمك همرزمانش از جمله شهيد قدوسى تأسيس گشت، برنامه‏هاى منظمى جهت تحصيل طلاب علوم دينى ارائه داد و محلى شد براى تجمع طلاب علوم دينى و تحصيل بر اساس روش جديد ارائه شده از جانب آن شهيد و همرزمانش. كسانى كه در اين مدرسه پرورش يافتند مهمترين و بيشترين نقش و سهم را در مبارزه با رژيم پهلوى به عهده داشتند و پس از پيروزى انقلاب نيز خدمات بزرگى را به جامعه انقلابى ايران ارائه داده و مى‏دهند.
شهيد مظلوم آيت الله بهشتى با نهضت ملى ايران و مبارزات اسلامى آيةالله كاشانى گام در عرصه مبارزه نهاد و شكست اين مبارزات بود كه ذهن بيدار و خلاق شهيد بهشتى متوجه اين امر شد كه تا روحانيت از تشكلى قوى برخوردار نباشد نمى‏تواند در امور پيشرفت كند و لذا از آن پس بود كه او به كمك همرزمانش سعى وافر داشتند كه به مبارزات مردم نظم و سامان دهند و نيروهاى مؤمن و مخلص را به گرد هم جمع آورند.
شهيد بهشتى در سال 1341 بفرمان حضرت امام به عضويت شوراى روحانيت جمعيتهاى مؤتلفه اسلامى در آمد و حكم اعدام انقلابى منصور توسط اين شورا و به امضاء او و شهيد مطهرى صادر شد.
شهيد بهشتى در سال 1342 به جرم فعاليتهاى انقلابى عليه رژيم شاه از اقامت در قم ممنوع و از آن شهر تبعيد شد. آن شهيد بزرگوار در اثر مبارزه و حركت در مسير اهداف نهضت الهى امام خمينى در فاصله سالهاى 49 تا 57 سه بار توسط ساواك دستگير شد. او از عناصر فعال جامعه روحانيت بود كه در سازماندهى و رهبرى تظاهرات و راهپيماييهاى ميليونى مردم مسلمان ايران نقشى بزرگ بعهده داشت، بطوريكه آخرين بارى كه ساواك او را دستگير نمود، به او اعلام كردند: تو را دستگير كرده‏ايم تا راهپيماييهاى تاسوعا و عاشورا صورت نگيرد. شهيد بهشتى در پاسخ به مزدوران شاه مى‏گويد: اشتباه شما در همينجاست، چه مرا آزاد كنيد و جه نكنيد اين راهپيمائيها صورت خواهند گرفت، اين كارها قائم به شخص نيست.
شهيد مظلوم آيت الله بهشتى در آبان ماه سال 57 پس از هجرت امام از عراق به پاريس، سفرى جهت زيارت رهبر كبير انقلاب به پاريس نمود در اين سفر بود كه هسته اصلى شوراى انقلاب اسلامى تشكيل شد و خود آن شهيد و مرحوم استاد شهيد آيةالله مطهرى رحمةالله عليه از عناصر اصلى اين شورا بودند.
پس از انقلاب‏
پس از آنكه انقلاب مقدس اسلاميمان با رهبريهاى پيامبر گونه حضرت امام بطرزى معجزه آسا به پيروزى رسيد، شهيد بهشتى كه از دانشى وسيع و فكرى روشن و قدرت مديريتى كم نظير و صبر و استقامتى وافر برخوردار بود، براى خدمت به انقلاب كمر همت بر بست و با ايثار و گذشت و جامعيت بى نظيرش در تمام مسائل علمى و سياسى و اجتماعى، خدمات شايانى به اسلام و انقلاب ارائه داد.
فعاليتهاى ايثارگرانه و قدرت شگرف او در انجام امور سازش ناپذيرى او بود كه باعث شد دشمنان اسلام و انقلاب او را عامل و مسبب تحقير و شكست خود در جامعه اسلامى ايران دانسته و به انحاء مختلف دست به تلاش زنند تا شخصيت والاى او را متلاشى كنند و خود بر مسند قدرتى كه از آن جز نابودى اسلام قصد و نيتى نداشتند، تكيه زنند.
بنى صدر، اين مهره آمريكايى يكى از بزرگترين موانع راه سلطه جوييهاى نامشروع خويش را وجود شهيد بهشتى مى‏دانست. نه تنها بنى صدر، بلكه تمام گروههاى معاند و ضدانقلاب از جمله سازمان مجاهدين خلق و عوامل ليبرال و ملى گرا و روشنفكرهاى وابسته، با آن بزرگوار سرستيز داشتند.
بنى صدر و دار و دسته‏اش كه مهمترين آنان مجاهدين خلق (منافقين) بودند با طرحى خائنانه در نظر داشت كه روحانيت و نيروى مؤمن و فعال و متعهدى را كه سخت بر معيارهاى مكتبى اصرار مى‏ورزند، از تسلط بر امور دور سازد و خط متمايل به غرب را جايگزين آن كند. او با ملاقاتهايى كه با مأموران سيا در پاريس و تهران داشت قول همكاريهاى لازم را در اين زمينه به آنها داد.
نا جوانمرادنه‏ترين راهى كه او براى نيل به هدف شوم خويش انتخاب نمود اين بود كه توسط عواملش شخصيت شهيد بهشتى را در سطح جامعه لكه دار كند و بر اين اساس بود كه سيل دروغ و تهمت و ناسزا از همه طرف بسوى شهيد مظلوم سرازير گشت و اين تبليغات مسموم نه تنها در تمام شهرها رسوخ نمود، بلكه در دل روستاهاى كشور نيز راه پيدا كرد.
چيزى نگذشت كه تهمتهاى «قدرت‏طلبى كردن»، «انحصار طلب بودن» «سوء استفاده كردن از بيت المال»، «بانى تمام نابسامانيها و عقب ماندگيها بودن»، «ارتباط با بيگانه داشتن» و دهها تهمت و افتراء ديگر شخصيت مقدس شهيد بهشتى را در سطح جامعه اسلامى ايران بزير سؤال برد و اين تبليغات دروغ علاوه بر اينكه خوراك تبليغاتى دشمنان داخلى انقلاب گرديد، رسانه‏هاى گروهى دنياى استكبار را نيز تغذيه نمود. شهيد مظلوم آيت الله بهشتى بخاطر اينكه بر معيارهاى اسلامى سخت پافشارى مى‏كرد و سعادت و رستگارى ملت اسلام را جز با اطاعت از مقام ولايت فقيه ميسر نمى‏دانست و هر انديشه باطل و انحرافى ديگرى را كه مى‏خواست ولايت فقيه را از ارزش انداخته و روحانيت اسلام را منزوى سازد طرد مى‏نمود، مورد خشم و غضب و كينه طيف گسترده‏اى كه با نظام جمهورى اسلامى مخالفت مى‏كردند و از دشمنان سرسخت روحانيت بودند، واقع شد.
شهيد بهشتى محور مبارزه با ليبراليسم و منافقين بود. همه بر گرد شمع نورانى وجودش جمع مى‏شدند و با پيروى از رهنمودهاى سازنده‏اش با كودتاى خزنده بنى صدر مقابله و مبارزه مى‏كردند. آنان مى‏دانستند كه بهشتى جز اسلام را نمى‏خواهد و مخالفت و مبارزه‏اش با بنى صدر عليرغم تصور بعضى از دوستان ناآگاهى كه تحت تأثير جوّ حاكم قرار گرفته بودند، يك مسأله شخصى نيست آنان مى‏دانستند شهيد بهشتى از فحش و تهمت و دروغ نمى‏هراسد و تا پاى جان بر حاكميت ارزشهاى اسلامى اصرار خواهد ورزيد. و آنان مى‏دانستند كه جز اينكه به گرد آن رجل عظيم القدر الهى جمع شوند و از او كه از نزديكترين افراد به رهبر كبير انقلاب است، پند و راهنمائى بگيرند، راه درست و صواب را نخواهند يافت و به سر منزل مقصود نخواهند رسيد.
با اين درك و بينش عميق بود كه اين 72 تن از آغاز تا لحظه مرگ از او جدا نشدند و در سراى جاويد هم با هم هستند و غرق در رحمت و بركات خداوندى بسر مى‏برند، و همانا هر كس كه در اين دنيا به راهى و همراه كسى باشد در آن سرا نيز با او محشور است و همانگونه كه يزيديان با يزيديان محشور مى‏شوند. حسينيان نيز با حسينيان محشور مى‏گردند و اينان چه نيكو همنشينانى هستند.
بهشتى و يارانش عاشقانه بسوى ملكوت اعلى پر كشيدند
شهيد بهشتى تا جان در بدن داشت بر سر حاكميت اسلام فرياد زد. او مى‏گفت: انقلاب اسلامى ايران دومين تجربه انقلاب بنيادى اسلام در تاريخ ماست و بر ماست كه به هوشيارى و وظيفه‏شناسى و پيروى از امام امت اين رهبر انقلاب و پيرو راستين پيامبر بزرگوار اسلام انقلابمان را پاينده‏تر كنيم و شرط اين است كه راه هرگونه تحريك عليه اسلام و شعار نه شرقى، نه غربى را ببنديم.»
او با قاطعيت تمام هر انديشه‏اى كه با موازين مكتب اسلام انطباق نداشت رد مى‏كرد و تكيه‏اش نه بر شرق بود و نه بر غرب، كه جز اسلام را راه نجات نمى‏دانست و با هر كس كه جز اين فكر مى‏كرد به مبارزه بر مى‏خاست. او اعلام مى‏كرد كه: «من و همفكرانم با كسانى كه بخواهند سياست نه شرقى، نه غربى را خدشه دار كنند مبارزه مى‏كنيم» شهيد بهشتى بر حفظ هويت اسلامى انقلاب سخت تأكيد داشت و ملت مسلمان زجر كشيده در راه حاكميت اسلام را اينگونه هشدار مى‏داد:
«ملت مسلمان متعهد ايران! هشيار باش! آگاه باش! حفظ هويت و اصالت اسلامى انقلاب كن! فرياد كشيدى (نه شرقى، نه غربى، جمهورى اسلامى) حفظ هويت اسلامى انقلاب نيازمند به حضور دائم، آگاهانه، هشيارانه، فداكارانه تو در صحنه است».
او مى‏گفت: «در جمهورى اسلامى كسانى بايد حكومت كنند كه خدمت كنند.»
و از مردم مى‏خواست كه در انتخاب افراد خدمتگزار دقت كنند و هوشيار باشند:
«كسانى را انتخاب كنيد كه تشنه قدرت نباشند. تشنگان قدرت حق حكومت كردن ندارند و در جمهورى اسلامى عاشقان خدمت براى مسئوليتها بايد دعوت شوند و اين شما هستيد كه بايد اينگونه افراد را پيدا كرده و مسئوليت را بر دوش آنها بگذاريد.»
و بدين طريق بود كه دشمنان اسلام از مواضع قاطع او وحشت داشتند و لحظه‏اى ديدنش را تحمل نمى‏كردند. اين سخن او كه: «مسأله اصلى حاكميت مكتب و حاكميت نظام ارزشى بر رفتار ماست» براى كسانى كه منفذى را جستجو مى‏كردند كه بوسيله آن ارزشهاى غربى را وارد پيكره نظام كنند، غير قابل تحمل بود.
همچنين اين سخن او كه: «آنچه براى ما بعنوان اصل و ارزش نخستين و مبداء و سرچشمه ارزشهاى ديگر مطرح است اسلام است و اسلام است و اسلام» همچون تيرى زهرآگين بر قلب ناپاك غرب باوران و شرق قبله گان فرو مى‏نشست.
و سرانجام وقتى ديدند كه با حربه تهمت و دروغ و حيله و نيرنگهاى گوناگون نمى‏توانند اين مرد خدا را از صحنه خارج كنند، تصميم گرفتند كه دست به قتل او آلوده سازند و ننگ و عذاب دنيا و آخرت را براى خويش فراهم آورند.
پس از آنكه با آگاهيها و تيزهوشيهاى امام عزيز و مبارزات ياران توانايش چون شهيد مظلوم آيةالله بهشتى، بنى صدر خائن از اريكه قدرت نفسانى و شيطانى خويش فرو آمد و دست ناپاك او از سر امّت اسلام كوتاه شد. بدستور آن مهره بيگانه عوامل مزدورش با كار گذاشتن بمبى در سالن اجتماعات دفتر مركزى حزب جمهورى اسلامى بهشتى مظلوم و 72 تن از يارانش را بشهادت رساندند.
بهشتى و يارانش لباس خاكى را از تن دريدند و جامه زيباى سراى باقى را كه آرزويش را داشتند بر تن كردند. بهشتى و يارانش عاشقانه بسوى ملكوت اعلى پر كشيدند.
بهشتى و يارانش آسوده در جوار رحمت بى منتهاى حق تعالى آرميدند.
و جز ننگ و عذاب و خذلان نصيب دشمنان اسلام نشد و اسلام عزيز را با اين خونهاى پاك، جان و حياتى تازه رسيد.
امام راجع به ايشان فرمودند: اين پيش آمد براى همه ملت ناگوار بود و يك اشخاصى كه براى خدمت خودشان را حاضر كرده بودند و خدمتگزاران اين كشور بودند، اشخاصى بودند كه آنقدرى كه من از آنها ميشناسم از ابرار بوده‏اند. از اشخاص متعهد بوده‏اند كه در رأس آنها مرحوم شهيد بهشتى است. ايشان را من بيست سال بيشتر مى‏شناختم. مراتب فضل ايشان و مراتب تفكر ايشان و مراتب تعبد ايشان بر من معلوم بود. و آنچه كه من راجع به ايشان متأثر هستم، شهادت ايشان در مقابل او ناچيز است و آن مظلوميت ايشان در اين كشور بود. مخالفين انقلاب افرادى كه بيشتر متعهدند، مؤثرتر در انقلابند، آنها را بيشتر مورد هدف قرار داده‏اند. ايشان مورد هدف اجانب و وابستگان به آنها در طول زندگى بود، تهمتهاى ناگوار به ايشان مى‏زدند. از آقاى بهشتى مى‏خواستند يك موجود ستمكار، ديكتاتور، معرفى كنند، در صورتيكه من بيش از بيست سال ايشان را مى‏شناختم و بر خلاف آنچه اين بى انصافها در سرتاسر كشور تبليغ كردند و مرگ بر بهشتى گفتند من او را يك فرد مجتهد، متدين، علاقه‏مند به ملت، علاقه‏مند به اسلام و به دردبخور براى جامعه خودمان مى‏دانستم، و شما گمان نكنيد كه اين آقايان وارد شده‏اند در اين شغلهاى دولتى اينها يك اشخاصى بوده‏اند يا هستند كه راهى براى استفاده جز اين مقام ندارند. اينها هر كدام اشخاص متعهدى بودند كه در پيش روحانيت مقام بزرگ داشتند، و آنطور نبود كه واخورده باشند كه بخواهند بيايند اينجا انحصار طلب باشند. خدا انصاف بدهد به آنهايى كه انحصار طلب بودند و مى‏خواستند بهشتى و خامنه‏اى و رفسنجانى و امثال اينها را از صحنه خارج كنند.
مقام معظم رهبرى حضرت آيت الله العظمى خامنه‏اى فرمودند: بدليل اينكه شهيد مظلوم بهشتى داراى شخصيت ممتازى بود همواره مورد حمله ليبرالها و منافقين واقع مى‏شد به قول شاعر:اول بلا به مرغ بلند آشيان رسيد. آنكس كه آشيانش و پروازش بلندتر و شخصيت اش برجسته‏تر است بيشتر از همه مورد تهاجم دشمنان قرار مى‏گيرد. دشمنى با كسى كه تأثيرى در روند اين مبارزه ندارد كارى ندارد.
شهيد بهشتى بزرگترين تأثير را داشت، يعنى از شخص امام كه بگذريم، در ميان مردم ديگرى كه در كار مبارزه و رهبرى اين مبارزه و اداره اين انقلاب نقش داشتند، از همه مؤثرتر مرحوم شهيد بهشتى بود. طبيعى بود كه او را بيشتر مورد تهاجم قرار بدهند.

دو ميلاد بزرگ، ميلاد مادر و فرزند
ميلاد مادر
بيستم جمادى الثانى سال پنجم هجرت روزى است كه خورشيد عفت و عصمت و طهارت در افق بشريت طلوع كرد و پاك‏ترين بانوى جهان قدم به عرصه گيتى نهاد. امروز، روز تولد پاكى و عفت است و زهراى اطهر سلام اللّه عليها در اين روز ديده به جهان گشود تا هم خود مظهر پاكى‏ها باشد و هم اين كه پاك‏ترين فرزندان را به جهان عرضه كند.
زهراى مرضيه سلام اللّه عليها، تنديس عفّت و معرفت و مظهر استقامت و شجاعت بود. او مصداق اعلاى طهارت و ياور رسالت بود و امامت به دست او و نسل او استمرار جاودانه يافت.
زهراى مرضيه، هم ميراث رسالت و هم نگهبان بزرگ اين ميراث بود. او هم از ثقلين و هم از پاسداران سترگ ثقلين بعد از رحلت رسول خدا بود.
فرياد او و همسر عرش نشينش نخستين و بلندترين فريادى بود كه در حراست از ميراث رسالت و خط راستين ديانت در تاريخ طنين افكن شد. بعد از رسول خدا، وجود شريف زهراى مرضيه سلام اللّه عليها، مهبط ملائك شد زيرا كه آن بزرگوار پاره پيكر رسالت بود و براى تداوم رسالت، شجاعانه قد برافراشت.
بعد از رحلت رسول خدا، حضرت صديقه كبرى چندان نزيست و پس از مدت كوتاهى به پدر بزرگوارش ملحق شد. اين دوره از حيات زهراى مرضيه گرچه بسيار كوتاه بود، ولى از حساس‏ترين فراز حيات زهراى اطهر محسوب مى‏شود. در اين دوره، درياى وجود صديقه كبرى در ابعاد مختلف فيضانى شكوهمند يافت و آن بزرگوار شجاعانه به تبيين معارف، مبانى و ارزش‏هاى دين همت گماشت. تبيين مسأله بنيادين امامت، از اساسى‏ترين موضوعاتى بود كه مورد توجه صديقه كبرى قرار گرفت و آن بزرگوار نسبت به اهميت اين ميراث عظيم رسالت، به مسلمانان هشدار داد. حضرت زهراى مرضيه بيان مى‏فرمود كه انتظام ملت اسلام از امامت است و آن چه پيروان دين پاك محمّد(ص) را از خطر پراكندگى مى‏رهاند توجه اساسى به ولايت اهل بيت است.
حضرت زهراى مرضيه به موازات طرح اهميت ولايت، قرآن را نيز به عنوان محور و خزينه معارف دين معرفى مى‏كرد و به مسلمانان هشدار مى‏داد كه از قرآن دست بر نكشند و در فهم احكام دين و رسيدن به معرفت اعلاى دينى، قرآن كريم را همچون راهگشايى صادق برگزينند.
آن بزرگوار مى‏فرمود:قرآن با مطالب و محتوايى روشن در پيش روى شماست و اوامر و نواهى آن آشكار است. پس بر خلاف اين محتواى روشن حكمى صادر نكنيد كه از زيان كاران خواهيد بود.
ناآگاهى و سردر گريبان، زندگى دنيايى كردن، از عواملى بود كه پس از رحلت رسول خدا در جامعه اسلامى رخ نمود و آن را با خطر انحراف مواجه كرد. صديقه كبرى براى مقابله با اين خطر، به مسلمانان هشدار داد و به آن‏ها نصيحت كرد كه در راه صيانت از ميراث راستين اسلام همچنان استوار بمانند و از دنيا گرايى و رفاه‏طلبى مهلك بپرهيزند.
حضرت صديقه كبرى در راه صيانت از زلال دين، پيروى از سنت رسول خدا را نيز امرى حياتى مى‏دانست و به مسلمانان تأكيد مى‏فرمود كه هرگز شيوه محمد مصطفى(ص) و سنت رسول خدا را فراموش نكنند و از پيامدهاى خطرناك بى اعتنايى به سنت رسول خدا در هراس باشند.
حضرت زهراى مرضيه در واپسين دوره حيات خويش، گذشته از آن كه در راه استمرار خط راستين رسالت شجاعانه اقدام مى‏كرد، تبيين احكام و مسائل دين را نيز از نظر دور نمى‏داشت و با بيانى مؤثر حقايق و رموز احكام را براى مردم بيان مى‏داشت تا به فرايض دين، نگرشى الهى و هدفدار داشته باشند.
در راستاى اين اهداف بود كه آن بزرگوار، نماز را عاملى براى زدودن كبر، زكات را وسيله‏اى براى پاك كردن نفوس و افزايش روزى و روزه را طريقى براى اثبات اخلاص بنده ذكر مى‏فرمود. آن بزرگوار حج را عاملى براى استحكام بنيان دين مى‏شمرد و عدالت و دادگرى را وسيله‏اى براى پيوند دادن قلوب مسلمانان مى‏دانست.
صديقه كبرى به مسلمانان هشدار مى‏داد كه اگر جامعه اسلامى پايبند به ارزش‏ها و اصول اسلامى نباشد و مردم گرد محور امامت جمع نشوند، آينده نامباركى در انتظار مردم و جامعه خواهد بود و طوفان بلا و مصيبت پى در پى در جامعه خواهد وزيد.
زمانى كه زهراى اطهر جامعه را به سوى هدايت و استمرار دقيق خط رسالت فرا خواند ولى عكس العمل مناسبى از جامعه دريافت نكرد، حزن و اندوهش مضاعف شد. از يك سو در غم از دست دادن پدر كه سرور كائنات و صاحب رسالتى عظيم بود، غوطه مى‏خورد و از سوى ديگر به آينده پر تلاطم اسلام و راه نامطمئنى كه در پيش روى مسلمين قرار گرفته بود مى‏گريست.
ميلاد فرزند
همچنين بيستم جمادى الثانيه (1320قمرى) سالروز ميلاد مسعود فرزند برومند آن حضرت، امام خمينى رضوان اللّه تعالى عليه است. از چنين مناسبت خجسته‏اى، با توجه به نيازى كه جهان امروز به معنويت و آزاد انديشى و آزادمنشى دارد، بايد براى تشريح اصول، ارزشها و آرمانهاى مكتبى كه حضرت زهرا بانوى اول آن و امام خمينى از برجسته‏ترين پرورش يافتگان آنست تلاش كرد.
نعمت بزرگ انقلاب و نظام مقدّس جمهورى اسلامى، تجلّى پرتوى از اين معنويت و بركات همين مكتب است. امام خمينى با تمسك به تعليمات اسلام و آنچه از بركات وجود پيامبر گرامى اسلام و فاطمه زهرا و ائمه معصومين سلام اللّه عليهم اجمعين به بشريت رسيده است توانست مردم ايران را به قيام عليه ظلم و فساد و استبداد داخلى و سلطه بيگانگان تشويق نمايد و بساط دوهزار و پانصد سال ستم شاهى را برچيند و انقلاب اسلامى را به پيروزى برساند.
پيروزى يك انقلاب به نام خدا و تأسيس يك نظام حكومتى به نام دين در يكى از حساسترين نقاط جهان، بزرگترين مانع بر سر راه قدرتهاى استكبارى بود. دقيقاً به همين دليل بود كه از اولين لحظات پيروزى انقلاب اسلامى در ايران، كارشكنى‏ها و كينه توزى‏ها عليه اين انقلاب و نظام برخاسته از آن شروع شد و انواع و اقسام ضربات، از حمله نظامى گرفته تا محاصره اقتصادى و دشمنى‏هاى سياسى و تهاجم فرهنگى بر آن تحميل شد. قطعاً اين تلاش‏هاى دشمنانه همچنان ادامه خواهد يافت زيرا هدف دشمن، از ميان برداشتن نظام جمهورى اسلامى است.
در بخش تهاجم فرهنگى، تلاش براى بى هويت كردن زن ايرانى، محور عمده و شاخص فعاليتهاى دشمنان نظام دشمنان جمهورى اسلامى است. به زن، در دوران قبل از انقلاب، به مثابه يك كالا نگاه مى‏شدو ابزارى بود براى بوالهوسى‏ها و سوداگرى‏هاى حاكمان و سودجويان، اين نگاه با پيروزى انقلاب اسلامى تغيير كرد. زن ايرانى در همه صحنه‏هاى انقلاب حضور يافت و در عين حال كه متانت خود را حفظ كرد، راه رشد و تعالى علمى را نيز در پيش گرفت و تا قلّه دانش و خدمت به جامعه پرواز كرد.اين نعمت بزرگ را زنان ايرانى به بركت مكتب فاطمه زهرا سلام اللّه عليها و همت و بلند نظرى امام خمينى دارند.
اين، موفقيتى است كه دشمنان انقلاب و بدخواهان نظام جمهورى اسلامى آنرا برنمى‏تابند و به همين دليل سرمايه گذارى عظيمى براى از بين بردن اين موفقيت بزرگ به عمل مى‏آورند.
تجربه اندلس، كه اروپائيان براى جلوگيرى از پيشرفت اسلام تا قلب اروپا به انواع و اقسام ابزارهاى فرهنگى بويژه زن، متوسل شدند، بايد براى ما درس عبرت مهمى باشد، موج فزاينده تهاجم فرهنگى با هدف دور ساختن زنان و دختران از حريم عفت و متانت كه اكنون در فضاى جامعه مشاهده مى‏شود، هشدار مهمى است كه نبايد بى تفاوت از كنار آن گذشت. مسؤولين فرهنگى، خانواده‏ها و همه ارگانها و نهادهايى كه به نحوى با مسائل فرهنگى سرو كار دارند بايد با ترويج صحيح منش حضرت فاطمه زهرا سلام اللّه عليها، با اين موج خطرناك مقابله كنند و راه را بر دشمنان ببندند.زنان ايرانى، حضرت فاطمه زهرا را الگوى خود مى‏دانند و در جامعه ما زمينه كاملاً مناسبى براى تعالى معنويت بر اساس اين الگو وجود دارد. از اين زمينه و اين فرصت بايد حداكثر استفاده را به عمل آورد و راه تعالى را هموارتر كرد و معنويت آينده زن ايرانى را تضمين نمود.
با تبريك سالروز اين دو ميلاد بزرگ و روز زن به تمامى وفاداران به اسلام و آرمانهاى انقلاب اسلامى، اميد است زنان قهرمان ميهن اسلامى ما نيز در راه پاسدارى از ارزشهاى دينى، صلابتى زهرا گونه داشته باشند.

نگاهى به رويدادها
اخبار جهان اسلام‏
وزارت دفاع عراق: سلاح تروريست‏ها در بصره ساخت اروپاست.
همزمان با افشاى بخشهايى از توافق نامه استعمارى آمريكا ناوهاى جنگى آمريكا و ناتو در سواحل لبنان استقرار بى سابقه يافتند. (16/2/87)
جنبش حماس: كاسه صبرمان لبريز شده، محاصره غزه را مى‏شكنيم.
لبنان با مداخلات آمريكا در آستانه تحولات خطرناك قرا گرفت. (17/2/87)
مردم فلسطين در شصتمين سالگرد اشغال كشورشان لباس سياه پوشيدند. (19/2/87)
ضرب شست حزب اللّه، توطئه آمريكا را در هم شكست.
سيد حسن نصراللّه: دستانى را كه براى خلع سلاح مقاومت دراز شود قطع مى‏كنيم. (21/2/87)
اسرائيل: حزب اللّه 3 سال تلاش ما را يك شبه برباد داد.
حسنى مبارك سالگرد اشغال فلسطين را به سران رژيم صهيونيستى تبريك گفت. (22/2/87)
در شصتمين سالگرد اشغال فلسطين، اسرائيل اعتراف كرد؛ ملت‏ها ما را به رسميت نمى‏شناسند.
كاخ سفيد: قدرت حزب اللّه نگران كننده است.
علماى الازهر خواستارتحريم صدور گاز مصر به رژيم صهيونيستى شدند. (23/2/87)
مشاور سياسى نخست وزير سابق عراق: پذيرش توافقنامه امنيتى واشنگتن – بغداد اسارت ملت عراق است.
جنبلاط: به سيد حسن نصراللّه بگوييد ما و آمريكا جنگ را باختيم. (25/2/87)
رقص گرگ‏ها در سالگرد 60 سال جنايت نمايش يافت. (26/2/87)
در پى عقب نشينى دولت سينيوره دومين پيروزى حزب اللّه پس از جنگ 33 روزه بدست آمد. (28/2/87)
اكثر نمايندگان عراق با توافقنامه امنيتى بغداد – واشنگتن مخالفت كردند. (29/2/87)
اجلاس دوحه اختصاص 11 وزير به مقاومت لبنان را پذيرفت.
بوش از نورى مالكى در پى اهانت تفنگداران به قرآن كريم عذرخواهى كرد.
شيخ الازهر: حزب اللّه، لبنان را از نابودى نجات داده است. (1/3/87)
با تحقق خواسته‏هاى مقاومت در اجلاس دوحه، آرامش به لبنان بازگشت، 26 سال پيش فرزندان سلحشور امام خمينى شهرى كه صدام آن را دژ مستحكم خود خوانده بود به قوت ايمان و استوارى اراده خويش از چنگال غاصبان بيرون آوردند و قلب امام و امت را شاد ساختند. امروز در آستانه سالگرد چنان روزى حزب اللّه لبنان به عنوان فرزندان معنوى امام خمينى(ره) پشت صهيونيسم جهانى به عنوان كينه توزترين دشمنان اسلام ناب محمدى(ص) را دوباره بر خاك رساندند. شادمانى بر مبارزان نوش باد.
با انتشار نهايى توافق‏هاى نشست دوحه، مردم لبنان به خيابان‏ها ريختند و پيروزى تازه حزب اللّه را جشن گرفتند. (2/3/87)
آيت اللّه سيستانى در پاسخ به يك استفتاء: مبارزه مسلحانه با اشغالگران مجاز است. (4/3/87)
آيت اللّه سيستانى خطاب به مردم عراق: نارضايتى خود را از حضور اشغالگران اعلام كنيد.
آيت اللّه سيستانى: تا زنده‏ام امضاى پيمان امنيتى با آمريكا ممكن نيست. (5/3/87)
ميشل سليمان رئيس جمهور جديد لبنان رسماً آغاز به كار كرد. (6/3/87)
سيد حسن نصراللّه:افتخار مى‏كنيم عضو حزب ولايت فقيه هستيم.
سيد حسن نصراللّه: آمريكا و اسرائيل قدرت حمله به هيچ كشورى را ندارد. (7/3/87)
عليرغم مخالفت مراجع و فعالان سياسى عراق، شوراى عالى امنيت ملى عراق، توافقنامه امنيتى با آمريكا را تأييد كرد. (8/3/87)
دادگاه لبنان قرار بازداشت سرهنگ معمرقذافى را به جرم ربودن امام موسى صدر صادر كرد.
در اثر فشار افكار عمومى و مخالفت مراجع تقليد، دولت عراق مذاكرات مربوط به طرح امنيتى با آمريكا را متوقف كرد. (12/3/87)
نسيم نسر پس از 6 سال از اسارت صهيونيست‏ها آزاد شد. اسير آزاد شده لبنانى از سيد حسن نصراللّه قدردانى كرد.
توافقنامه امنيتى واشنگتن – بغداد تا پايان سال جارى مسكوت ماند.
اخبار داخلى
رهبر انقلاب: هرگاه اسلامى‏تر عمل كرديم موفق‏تر بوديم.
آيت اللّه هاشمى رفسنجانى در كنفرانس بين المللى وحدت اسلامى: نبايد به جاى مقابله با دشمن به خود مشغول شويم. (16/2/87)
رهبر انقلاب: اتحاد و خوشى بينى، راه حل مشكلات است. (17/2/87)
پاسخ ايران به بسته 1 + 5: پيشنهاد تعليق، آپارتايد هسته‏اى است.
جوانان از نمايشگاه بين المللى كتاب استقبال بى سابقه كردند. (18/2/87)
رهبر انقلاب در جمع نخبگان تأكيد فرمودند: نوآورى نياز لحظه به لحظه كشور است. (19/2/87)
لاريجانى رئيس هئيت مديره فراكسيون اصولگرايان شد.
آيت اللّه هاشمى رفسنجانى: هرگز زير بار محروميت از فناورى هسته‏اى نمى‏رويم. (21/2/87)
رهبر معظم انقلاب از نمايشگاه بين المللى كتاب تهران بازديد كردند.
نيويورك تايمز با اشاره به برقرارى آتش بس در شهرك صدر: آمريكا هيچكاره است، ايران، عراقى‏ها را آشتى داد.
وزير امور خارجه:انگليس بايد عامل حمله تروريستى به سفارت ايران را تحويل دهد. (24/2/87)
رئيس جمهور در جمع خبرنگاران داخلى و خارجى: پس از 60 سال جنايت، اسرائيل به آخر خط رسيده است.
رئيس جمهور: شخصاً براى حل مشكل مسكن وارد مى‏شوم. (25/2/87)
آيت اللّه شاهرودى: بمب گذارى شيراز آغاز يك سلسله اقدامات تروريستى بود.
سهام عدالت روستائيان، عشاير و كاركنان لشكرى و كشورى دو برابر افزايش يافت.
سيد مهدى هاشمى سرپرست وزارت كشور شد. (26/2/87)
رئيس جمهور عراق در پاسخ به آمريكا: كمك ايران به ملت عراق دخالت نيست. (29/2/87)
مظاهرى: شرط سپرده گذارى براى دريافت وام حذف شد.
براى نهمين بار در آسيا فوتسال ايران بر سكوى قهرمانى ايستاد.
آيت اللّه هاشمى رفسنجانى در يادواره اسيران و 4500 شهيد لشكر 92 زرهى خوزستان: ملت ايران با مقاومت و ايستادگى حق خود را خواهد گرفت. دفاع مقدس مى‏تواند يكى از درسهاى هميشگى دانشگاه‏هاى جنگ دنيا باشد. (30/2/87)
در جلسه صميمانه توديع و معارفه، پورمحمدى جاى خود را به هاشمى داد. (31/2/87)
200 نماينده از خدمات پورمحمدى تشكر كردند.
رهبر انقلاب در ديدار رئيس جمهور اريتره:جنگ‏هاى قومى قبيله‏اى در آفريقا توطئه آمريكا و اسرائيل است.
البرادعى: مدركى بر نظامى بودن فعاليت‏هاى هسته‏اى ايران و جود ندارد. (1/3/87)
رهبر معظم انقلاب: گروه‏هاى سياسى بايد مرز خود را با غير خودى‏ها و بيگانگان حفظ كنند. (2/3/87)
لاريجانى انتخاب اصولگرايان براى رياست مجلس هشتم شد. (6/3/87)
مجلس هشتم امروز با پيام رهبر انقلاب گشايش مى‏يابد.
شهرام جزايرى به 11 سال حبس محكوم شد! (7/3/87)
اعتراف صريح عبدالقدير خان، پدر بمب هسته‏اى پاكستان: مشرف مرا مجبور كرد عليه ايران دروغ بگويم. (12/3/87)
لاريجانى با 237 رأى 90 درصد آرا، وبدون رأى مخالف رئيس مجلس شد.
در نوزدهمين سالگرد ارتحال، بر ادامه راه امام خمينى تأكيد شد.
آيت اللّه هاشمى رفسنجانى: استراتژى امام ادامه حاكميت اسلامى با اتكاء به مردم است. (13/3/87)
اخبار خارجى
هشدار ائتلاف عراق يكپارچه به مالكى: توافقنامه بغداد – واشنگتن عراق را به پايگاه نظامى آمريكا تبديل مى‏كند. (17/2/87)
تعداد قربانيان ميانمار به 22 هزار نفر رسيد. (18/2/87)
مدودف، رسماً بر كرسى رياست كرملين نشست. (19/2/87)
پوتين رياست جمهورى را داد، نخست وزيرى را گرفت. (21/2/87)
زلزله 8/7 ريشترى چين، هزاران قربانى گرفت.
رئيس سابق مجلس رژيم صهيونيستى: اسرائيل كشتى سرگردان با آينده‏اى نامعلوم است. (24/2/87)
135 هزار كشته و مفقود آخرين آمار تلفات زلزله چين اعلام شد.
آمريكا براى عربستان نيروگاه هسته‏اى مى‏سازد. (29/2/87)
نيويورك تايمز: حماقت بوش و هوشمندى ايران عامل شكست‏هاى آمريكاست. (30/2/87)
در 150 شهر فرانسه، اعتصاب و تظاهرات مردمى عليه ساركوزى برپا شد. (4/3/87)
فرود خونين در خيابان‏هاى هندوراس، هواپيماى مسافربرى حامل 42 سرنشين در هندوراس هنگام فرود بر روى باند باران خورده فرودگاه از باند خارج شد و وارد يكى از خيابان‏هاى شهر سالوادور گرديد. (12/3/87)

سخنان معصومين‏
سخنانى از امام امام على عليه السلام‏
عيب جويى از ديگران‏
«أَكبرُ العَيبِ أن تَعيبِ ما فيكَ مِثلُه.»
(نهج البلاغه، حكمت 353)
بزرگترين عيب آن است كه آنچه را كه خود دارى، بر ديگران عيب شمارى.
«مَن نَظَر فى عَيبِ نَفسِه اشتَغَل عَن عَيبِ غَيره.»
(نهج البلاغه، حكمت 349)
هر كه در عيب خود نگرد عيب جويى ديگران از نظرش برود.
«لايُعابُ المَرءُ على تَأخِيرِ حَقِّهِ، انّما يُعابُ مِن أَخذِ ما لَيسَ لَه.». (نهج البلاغه، حكمت 166)
آدمى را عيب نيست كه حقش به تأخير افتد همانا عيب آن است كه دست بناحق برآرد.
«مَن نَظَرَ فى عُيُوبِ النّاسِ فَأَنكَرَها، ثُمّ رَضِيَها لِنَفسِهِ، فَذلِكَ الأحمَقُ بِعَينِه.» (نهج البلاغه، حكمت 349)
هر كس عيبهاى مردم را ديد و بر آنها نپسنديد سپس همان را بر خود پسنديد بعينه احمق است.
«مَن عابَ عيبَ، وَ من شَتَمَ أُجيب.»
(كنزالفوائد، ج 1، ص 279)
كسى كه عيب (ديگران) گويد، عيبش را بگويند. و كسى كه دشنام دهد، پاسخ بشنود.
«أَعسَرُ العُيُوبِ صَلاحاً العُجبُ واللّجاجة.»
(ابن ابى الحديد، ج 20، ص 322)
سخت درمانترين عيبها، عيب (خودپسندى) و لجبازى است.
«طُوبى لِمَن شَغَلَهُ عَيبُهُ عَن عُيوبِ الناس.».
(ابن ابى الحديد، ج 20، ص 296)
خوشا به حال كسى كه توجه به عيبش او را از توجه به عيبهاى مردم باز دارد.
«كُن فى الحرصِ على تَفَقُّدِ عُيوبِكَ كَعَدُوّك.»
(ابن ابى الحديد، ج 20، ص 305)
براى پيدا كردن عيبهايت مثل يافتن دشمنت حريص باش.
«ايّاكَ و مُعاشَرَةَ مُتتَبِّعِى عُيوبِ النّاس، فَانّهُ لَم يَسلَم مُصاحِبُهُم مِنهُم.» (غررالحكم، ج 1، ص 160 و 19)
بر تو باد به دورى از معاشرت با كسانى كه در جستجوى عيبهاى مردمند، زيرا همنشين آنها از گزندشان سالم نمى‏ماند.
«أعقَلُ النّاسِ مَن كانَ بِعَيبِهِ بَصيراً، و عَن عَيبِ غَيرِهِ ضَريراً.»
(غررالحكم، ج 1، ص 201 و 409)
خردمندترين مردم كسى است كه بيناى عيب خويش و نابيناى عيب ديگرى باشد.
«ذووأ العيوبِ يُحيُّونَ اشاعَةَ مَعائِبِ النّاسِ، لِيَتَّسِعَ لَهُم العُذرُ فى مَعايبهم.» (غررالحكم، ج 1، ص 365 و 37)
صاحبان عيوب، شايع كردن عيوب مردم را دوست مى‏دارند تا براى عذر تراشى عيبهاى خود در وسعت باشند.
«لاتَعِب غيرك بما تأتيه، ولاتعاقب غيرك بذنبٍ تُرخِّص لنفسك فيه.» (غررالحكم، ج 2، ص 336 و 232)
ديگرى را به عيبى كه خود انجام مى‏دهى، ملامت مكن و كسى را به گناهى كه بر خود روا مى‏دارى، عقوبت نكن.
«مَن تَتَبَّعَ خَفِيّاتِ العُيوبِ، حَرَّمَهُ اللّه مَودّاتِ القُلوب.»
(غررالحكم، ج 2، ص 188 و 729)
هر كه در جستجوى عيبهاى پنهانى مردم باشد، خداوند دوستى دلهاى مردم را بر وى حرام گرداند.
«من بَحَثَ عَن عُيوبِ النّاس فَليَبدَء بِنَفسِه.»
(غررالحكم، ج 2، ص 194 و 837)
كسى كه در پى كنجكاوى و تفتيش از عيوب مردم است بايد اول از (عيب) خودش شروع كند.

همراه با راستگويان‏
“يا أيها الذين آمنوا اتقوا الله و كونوا مع الصادقين”
(سوره توبه،آيه‏119)
اى مؤمنان! تقواى الهى داشته باشيد و همراه با راستگويان باشيد.
همواره در قرآن مجيد، هرگاه خطابى به مؤمنان آمده است، در آغاز از آنان مى‏خواهد كه تقوا داشته باشند. وچنان كه مكرر تذكر داديم، تقوى فقط ترسيدن نيست بلكه عبارت است از حالتى كه انسان بايد در تمام مراحل زندگى داشته باشد، و آن حالت خوف و رجاء است. ما همچنان كه بايد از غضب و خشم حق تعالى بترسيم، در مقابل به رحمت بى كرانش مى نگريم واز او پيوسته مى‏خواهيم ما را مورد رحمت و لطف خويش قرار دهد. و انگهى تقوى به اين معنى است كه اگر تمام كائنات كافر گردند يا نافرمانى كنند تو كه تقوا دارى همچنان استقامت داشته باشى و در ايمانت پابرجا بمانى. پس تقوا به معنى ايمانى است كه توأم با استقامت باشد. و از اين رو است كه پيامبر مى‏فرمود “شيّبتنى سورة هود” سوره هود مرا پير كرد، چرا كه در اين سوره، خداوند به پيامبر و همراهانش دستور مى‏دهد كه: “فاستقم كما أمرت و من تاب معك” پايدار باش هم خودت و هم همراهانت. و اين استقامت است كه ايمان را با رنگ مى‏سازد و آن را تقوادار مى‏سازد. ايمان با استقامت، تقوا است.
و چنان كه تذكر داديم همواره در قرآن، مؤمنان را به تقوا امر مى‏كند. در اين آيه شريفه، ضمن دستور تقوا، به مؤمنان، از آنها مى‏خواهد كه همراه باصادقان و راستگويان باشند. و مگر پس از ايمان و تقوا چيزى هست؟ آرى! همراه با صادقين شرط ايمان و تقوا است، زيرا راه راستگويان انسان را از انحرافات و كژيها نگه مى‏دارد و حق را كه چندان روشن و بيّن نيست از باطل تشخيص مى‏دهد.
حال بايد ديد راستگويان چه كسانى‏اند؟
قرآن در چند مورد، صادقين را معرّفى مى‏كند. در سوره بقره، آيه 177 آمده است: “ليس البرّ أن تولّوا وجوهكم قبل المشرق و المغرب و لكنّ البرّ من آمن بالله و اليوم الآخر و الملائكة و الكتاب و النبيين و آتى المال على حبّه ذوى القربى و اليتامى و المساكين و ابن السبيل و السائلين و فى الرقاب و أقام الصلاة و آتى الزكاة و الموفون بعهدهم إذا عاهدوا و الصابرين فى البأساء و الضرّاء و حين البأس، أولئك الذين صدقوا و أولئك هم المتقون” در اين آيه شريفه كه بيان اوصاف و ويژگيهاى مؤمنان مى‏كند كه خلاصه‏اش عبارت است از ايمان به خدا و روز جزا و ايمان به پيامبران و فرشتگان و كتابهاى آسمانى و انفاق كنندگان در راه او به مستمندان و مستحقان و نماز گزاران و زكات پردازان و وفا كنندگان به پيمانشان و صابران در هنگام سختى‏ها و خوشى‏ها، سپس مى‏فرمايد اينان راستگويان اند و اينان تقواپيشگان. يعنى راستگويان كسانى هستند كه در تمام اين مراحل به راستى و درستى عمل كنند و هرگز در سختى‏ها و خوشى‏ها نلغزند و در هر حال صبر و شكر را از دست ندهند.
در جاى ديگرى از سوره حجرات آيه 15 مى‏فرمايد: “إنما المؤمنون الذين آمنوا بالله و رسوله ثم لم يرتابوا و جاهدوا بأموالهم و أنفسهم فى سبيل الله أولئك هم الصادقون” مؤمنان، تنها كسانى هستند كه ايمان به خدا و رسولش آوردند آنگاه هرگز نلرزيدند و ترديد نكردند و با مال و جان خود در راه خدا جهاد كردند، اينان به حق راستگويان اند. پس ملاحظه مى‏كنيد كه راستگويان درجه والاى ايمان و تقوا است چرا كه بسيارى از مؤمنان در زندگى خود دچار وسوسه مى‏شوند و گاهى مسائلى به قلبشان خطور مى‏كند كه خالى از ايمان است و چه بسا در سختى‏ها و دشوارى‏ها بلغزند وبلرزند و دنبال انحراف و كژى بروند. ولى صادقان كسانى هستند كه ضمن ايمان و تقواى الهى هرگز در هر حال شك و ترديدى به دلشان حتى خطور هم نمى كند. راستى چه كسى مى‏تواند اين چنين باشد؟ خدايا ما كه نمى توانيم به آن حد از ايمان و تقوا بالا رويم ولى همواره بايد بكوشيم تا راستگويان ما را بپذيرند. و راستگويان چنان كه از آيات قرآن بر مى‏آيد مصاديقشان مشخص است و از آن چند نفر كسى كه خود آنها را از هر رجس و پليدى پاك و منزه كردى، تجاوز نمى‏كند.
راستگو كسى است كه اعلام مى‏دارد: “لو كشف الغطاء ما ازددت يقيناً” اگر پرده‏ها پس برود بر يقينم افزوده تر نمى شود. و چه كسى جز امير مؤمنين و فرزندان پاكش سلام الله عليهم مى‏تواند اين ادعا را بكند؟!
پس بايد صادقان را در جاى ديگرى جستجو كنيم و اگر خواهان رستگارى و پيروزى هستيم به آنان تمسك كنيم و به دامن پاكشان چنگ زنيم شايد خدا ما را بپذيرد و از گناهانمان در گذرد و ما را به وسيله آن راستگويان در روز حسرت نجات بخشد و از عذاب غضبش برهاند.
و قطعا دستور به مؤمنان كه آنها را به همراهى با راستگويان فراخواند، همين ولايت است كه پيروى از ولايت، همراهى با راستگويان و صادقان است و لا غير.
سليم بن قيس هلالى از امير المؤمنين عليه‏السلام نقل مى‏كند كه در ميان جمعى از مسلمين فرمود: شما را به خدا آيا نمى دانيد كه خداوند در قرآن فرموده است: “يا أيها الذين آمنوا اتقوا الله و كونوا مع الصادقين؟” سلمان عرض كرد: يا رسول الله أعامة هى أم خاصة؟ آيا اين صادقين عام و شامل است كه همه را در بر مى‏گيرد يا افراد خاصى مقصود آيه است؟ حضرت پاسخ داد: همه مؤمنان مأمور به اين امر شده‏اند ولى مصداق صادقين خاص است و تنها برادرم على و اوصياى پس از ا و را تا روز قيامت در بر مى‏گيرد.مسلمانان جواب دادند آرى به خدا شنيديم .
آرى، شنيدند كه بايد همراه با على باشند ولى هواى نفس و پيروى از باطل‏ها آنها را واداشت كه دست از على بردارند و به ديگران بپيوندند.
در تفسير برهان (ج 2، ص 170) آمده است كه نافع از عبدالله بن عمر نقل مى‏كند كه گفت: “إن الله سبحانه أمر أولاً المسلمين أن يخافوا الله ثم قال: كونوا مع الصادقين يعنى مع محمد و أهل بيته” خداى سبحان اولاً مسلمانان را امر مى‏كند كه از خدا بترسند سپس مى‏فرمايد كه همراه با راستگويان باشيد يعنى با محمد و خاندانش. و الفضل ما شهدت به الاعداء. در موارد ديگرى نيز از ابن عباس رضوان الله عليه نقل شده است كه مقصود از صادقين، على بن أبى طالب است. و اين معنى از خود آيه نيز روشن مى‏شود زيرا پس از دستور به تقوا كه به نظر مى‏رسد بالاترين مرحله ايمان است، دستور مى‏دهد كه بايد همراه با راستگويان باشيم نه اينكه خود راستگويان، چرا كه ما نمى توانيم به آن مقام بالا برسيم و تنها خواص و نخبگانند آنان كه به اين مقام دست يافتند و به اين درجه رسيدند و ما اگر مى‏خواهيم كه خداوند اعمالمان را قبول كند بايد تلاش كنيم كه با صادقان باشيم يعنى تنها از آنها پيروى و تبعيت كنيم شايد كه رستگار شويم.
خدايا ما را از پيروان صادقان قرار ده آمين رب العالمين.

نور در محاصره ظلمت‏
(آسيب‏شناسى جريان‏هاى معارض با امام اميرالمؤمنين(ع))
غلامرضا گلى زواره‏
انفكاك ناپذيرى قرآن و عترت‏
هنگام رحلت رسول اكرم(ص) جامعه نوپاى اسلامى به رشد و شكوفايى فكرى و معنوى لازم نرسيده و ريشه‏هاى چندين صد ساله جاهليت، از صحنه ذهن و روح مردم به طور كامل جدا نشده بود و بدون ترديد اگر امّت مسلمان با اين وصف، به حال خود واگذار مى‏گرديد، بار ديگر شعله‏هاى مخرّب جاهليت از اعماق وجودشان سر بر مى‏كشيد و هويت جامعه اسلامى را در معرض تهديد قرار مى‏داد.
در واقع موقع كوچ ابدى آخرين فرستاده الهى، اسلام به سان نهال نوپايى بود كه رسول اكرم(ص) مدت بيست و سه سال حراست و حفاظت از آن را عهده دار بود و رنج‏هاى وافرى را آن حضرت تحمّل نمود تا اين موجوديت مقدّس با دشوارى‏هاى اساسى و گرفتارى‏هاى نگران كننده مواجه نگردد. با اين وصف موازين برهانى و بنيان‏هاى خردمندانه هيچ گاه نمى‏پذيرد كه آن خاتم پيامبران بعد از سال‏هاى متمادى مشقّت و اهتمام در پرورش اين شكوفه شكوهمند، بى آن كه آن را به دست باغبانى شايسته و لايق ديگر بسپارد، آن را به حال خود وانهد و در انديشه آينده آن نباشد.
به علاوه لازم است پس از آن حضرت حافظى باشد تا شريعت الهى را از گزند اختلاف، تحريف و كذب صيانت كند و ضامن بقاى آن باشد، كه كسى جز امام معصوم نمى‏تواند چنين مسؤوليتى را عهده دار گردد، همان انسان والا و شخصيت كاملى كه در اعمال، رفتار، تصميم‏گيرى‏ها، معارف و علوم از هرگونه خطا، لغزش و معصيتى مصون است. اوست كه بايد رموز و ظرايف و دقايق قرآنى را تبيين كند و جزئيات احكام و موازين شرعى را بيان دارد و نگهبان سيره نبوى باشد به طورى كه مردم بتوانند به او اعتماد كنند و در صورت اختلاف به وى مراجعه نمايند و از اعماق جان و دل بر حكم و فرمانش گردن نهند. از اين روى در روايات مُستند از امامان به عنوان “ترجمان وحى” و “قرآن ناطق” نام برده شده است.
بديهى است مأخذ اساسى هرگونه حكم و قانون اسلامى آن است و تمامى آبادانى‏هاى علمى و فكرى و فرهنگى اسلام و مسلمانان بر آيات وحى استوار گرديده است و اعتبار و حيثيت ديگر منابع و مستندات دينى به آن وابسته مى‏باشد امّا قرآن و محتواى ژرف و بلندش نياز به تفسير، توضيح و تبيين دارد و رهروانى كه به اين مسير ناآشنا باشند، لازم است توسط امام معصوم هدايت گردند تا به درستى و راستى سرمنزل مقصود را بيابند. به علاوه در وراى الفاظ و معانى ظاهرى قرآن مقاصدى وسيع‏تر و محتوائى عميق نهفته است كه بايد رسول اعظم يا كسانى كه از سوى او گمارده شده‏اند و با فراسوى اين عوالم ظاهرى، ارتباط ملكوتى و معنوى دارند در اين وادى نيز رهبر باشند، تا آيات را آن چنان كه منظور كلام وحى است تفسير كنند و گرنه با برداشت‏هاى متفاوت و احياناً متعارض از قرآن توسط عدّه‏اى كه صلاحيت‏هاى لازم را بدست نياورده‏اند آفات زيادى گريبانگير بوستان جامعه توحيدى خواهد شد و با استمرار مسيرى نادرست و راهى پرآفت، فرقه‏هاى منحرف كه چون مرداب هايى از اقيانوس جامعه سربرآورده‏اند، در ميان مردم، بذر نفاق و گمراهى و نااميدى مى‏افشانند، از آن گذشته با وجود آن كه قرآن حاوى تمامى معارف است و در جامعيت و گستردگى موضوعات آن هيچ گونه ترديدى وجود ندارد ولى در اين كلام استوار الهى معارف و احكام غالباً در قالب كلّيات و مفاهيم عمومى بيان گرديده‏اند و روشن گرديدن جزئيات دستورات اسلامى به عهده رسول اكرم(ص) و ائمه هدى(ع) خواهد بود.
به جهت همين پيوستگى قرآن و عترت است كه پيامبر در آخرين روزهاى زندگى دنيوى خطاب به مردم فرمودند: «انّى تارك فيكم الثقلين كتاب اللّه و عترتى اهل بيتى ما ان تمسّكتم بهما لن تضلوا ابداً و انّهما لن يفترقا؛(1) من در ميان شما دو امانت گرانبها باقى مى‏گذارم كتاب خدا(قرآن) و عترت و اهل بيت خودم، تا زمانى كه به اين دو (امانت نفيس) تمسّك جوئيد گمراه نخواهيد شد و اين دو يادگار من هيچ گاه از هم جدا نمى‏گردند.»
براى اين كه چنين امر مهمى محقّق گردد، رسول اكرم(ص) نهايت اهتمام خويش را به كار مى‏برد و بارها از اين كه افراد نالايق پس از آن حضرت، زمام امور را بر دست گيرند با اظهار نگرانى مى‏فرمايد: «انّما اخاف على امّتى الائمّة المضلّين؛(2) بر امّت خويش از فرمانروايان گمراه كننده بيمناكم.» «انّى اخاف عليكم استخفافاً بالدين و…تقدّمون أحدكم و ليس بأفضلكم فى الدين؛(3) بر شما از آن بيم دارم كه دين سبك شمرده شود و كسانى را جلو بياندازيد كه برترين شما در دين نمى‏باشند.» آن مصطفاى پيامبران و رحمت جهانيان در حديثى ديگر با صراحت بيان مى‏فرمايند: «امّا الّتى أخافها عليه، فغدر قريشٍ به من بعدى؛(4) بيم آن دارم كه قريش پس از من با او (على) از در فريب درآيند.»
نبى اكرم(ص) در واپسين لحظات زندگى نيز اطرافيان را مورد خطاب قرار دادند و توصيه نمودند كاغذ و قلمى براى ايشان حاضر كنند و فرمودند بيائيد برايتان مكتوبى بنگارم كه پس از آن گمراه نگرديد. در اين حال گروهى كه آرزوهاى خويش را در آستانه فنا مشاهده مى‏كنند به اهانتى شرم آور و تعابيرى تكان دهنده دست مى‏زنند و با غوغا سالارى فرياد مى‏زنند كتاب خدا براى ما كافى است.(5) و بدين گونه به فرمايش خاتم پيامبران اعتنايى نكردند و جوامع بشرى را از درك لغت امامت كه استمرار دهنده مسير انبياء عظام بود، محروم نمودند.
فضيلت در محاق مظلوميّت‏
اميرمؤمنان(ع) نخستين كسى بود كه بعد از خديجه كبرى(س) به نداى ملكوتى حضرت محمد(ص) لبيك گفت و در همان ساعات اوّل بعثت نبى اكرم(ص) به آن وجود آسمانى ايمان آورد. او نخستين كسى بود كه همواره چون سايه همراه رسول خدا(ص) بود و در موقعيت‏هاى گوناگون مخاطره‏انگيز از حضرتش دفاع مى‏كرد و جلو آزارهاى قريش و مشركين را مى‏گرفت و در اين راستا از تهديدها و فتنه انگيزى‏هاى كفّار و مشركين هراسى به دل راه نمى‏داد. در ليلة المبيت به جاى پيامبر خوابيد و بدون هيچ گونه هراسى جان خود را در معرض خطر قرار داد تا جان جانان حضرت محمد(ص) از گزند تروريست‏هاى مشرك مكّه مصون بماند. كه قرآن كريم به اين فداكارى اشاره مى‏كند(6) و منابع روايى و تاريخ گزارش چنين ايثارى را نقل نموده‏اند.(7)
در تمامى غزوات رسول اكرم(ص)، تنها مرد ميدان نبرد و شير بيشه فداكارى حضرت على(ع) بود كه با دليرى و مهابت ويژه‏اى، به نبرد با دشمنان اسلام و مسلمين مى‏پرداخت و لحظه‏اى پيامبر را تنها نمى‏گذاشت. از سوى ديگر رسول اعظم(ص) بهترين بانوان جهان يعنى حضرت فاطمه زهرا(س) را به عقد ازدواج فرزند ابوطالب درآورد و چندين مرتبه از وى به عنوان وزير، جانشين و امام پس از خود سخن گفت كه آخرين و مهم‏ترين آنها حماسه فراموش نشدنى غدير است.(8)
با اين وجود مشاهده مى‏كنيم در حالى كه حضرت على(ع) مشغول تجهيز غسل، كفن و دفن پيامبر اكرم(ص) بود، حقّ مسلّمش را ضايع كردند و كسانى كه با روى كار آمدن آن امام مظلوم، موقعيت سياسى خود را در خطر مى‏بينند اجازه نمى‏دهند آن اسوه پرهيزگاران زمام امور جامعه اسلامى را بر دست با كفايت خود بگيرد و به مدت حدود رُبع قرن آن حضرت را خانه نشين مى‏نمايند. چند ماهى بعد از رحلت رسول خدا(ص) وى را در سوگ همسرش حضرت زهرا(س) مى‏نشانند و بر حزن و تألّم او مى‏افزايند بدين گونه اجازه ندادند آن بحر موّاج الهى، حقايق ناب اسلامى را به سوى مردم برساند و چنين قلّه معرفت، بصيرت و تقوا را كه سينه‏اش از دانش، تدبير و صلابت ايمانى موج مى‏زد به امور جزيى واداشتند. خود حضرت مى‏فرمايند: صبر كردم در حالى كه به كسى مى‏ماندم كه خار در چشم و استخوان در گلو دارد و با چشم خويش مى‏ديدم كه ميراثم(رهبرى و ولايت) را به غارت مى‏برند.(9)
آن خورشيد درخشان امامت اين مصائب را با كسى در ميان نمى‏نهاد تا اسلام بماند، قرآن حاكم باشد، خداوند از وى راضى باشد و بين صفوف مسلمين تفرقه پديد نيايد و اين خاموشى و سكوت در برابر آن همه ستم و حق كشى، مظلوميت حضرت را مضاعف مى‏نمايد. آن امام همام فرموده‏اند: از روزى كه پيامبر خدا رحلت فرمود تا كنون مدام مظلوم هستم.(10) پيامبر نيز نگرانى خود را از اين مظلوميت اعلام مى‏دارد و از اين كينه ورزى نسبت به جانشين راستين خود، مى‏گريد.(11)
راستى چرا به تأكيدهاى پيامبر اعتنايى ننمودند و اين گونه قرآن را از عترت جدا كردند و مردم را از آل محمّد محروم نمودند و چرا نخواستند مسلمانان، قرآن و احكام آن را از اهل خودش فرا گيرند و در دين و سياست به افرادى روى آوردند كه از فضيلت‏هاى معنوى و شايستگى‏هاى ذاتى بى بهره بودند و چرا دانشوران به معارف اهل بيت توجهى نكردند و در اين زمينه به اغيار اقبال نشان دادند و در حالى كه تمسّك به قرآن و عترت جامعه را از هرگونه ضلالتى بيمه مى‏نمود مى‏توان عوامل گوناگونى را براى پديد آمدن چنين ضايعه‏اى برشمرد:
1- رسوبات فكرى جاهليت، خرافات، تعصب‏هاى قومى و قبيله‏اى.
2- جاه‏طلبى خواص و غرض ورزى رشك ورزان.
3- خودمحورى، غرور كاذب و غفلت جوامع اسلامى از حقايق ناب علوى.
4- فاصله گرفتن از فضيلت‏ها و ارزش‏هاى قرآنى و روايى.
5 – كتمان حقيقت و ترجيح دادن منافع فردى و گروهى بر مصالح عموم مسلمانان.
6- تبليغات كاذب و موهوم و سوءاستفاده از بيانات پيامبر كه در مواضع ديگر و در ارتباط با مسايل ديگر مطرح فرموده بودند.
7- عافيت‏طلبى و عزلت جويى عدّه‏اى كه مى‏توانستند با حضور در صحنه‏هاى سياسى و اجتماعى، اين عرصه‏ها را بر مخالفان و دشمنان تنگ نمايند.
8 – جامعه‏اى كه مى‏بايست بستر مناسب را براى رهبرى امام على مهيا كند، به جاى پذيرش اين حقانيت، فريب اغواگرى‏ها و نيرنگ‏هاى افرادى را خورد كه در فضيلت، پارسايى، معرفت و بصيرت با آن امام همام فاصله‏اى بسيار زياد داشتند و متأسفانه مسلمانان تحت تأثير چنين ابرهاى تيره‏اى، زمام رهبرى جامعه را به دست كسانى سپردند كه نه كامل‏تر بودند و نه فاضل‏تر و در نتيجه كاستى‏ها را بر كامل‏ترين‏ها ترجيح دادند.
رشد سرطانى نفاق‏
سرانجام حضرت على(ع) پس از بيست و پنج سال بركنارى از زعامت امور مسلمين، با اصرار مردم در رأس جامعه اسلامى قرار گرفت و خلافت آن حضرت چهار سال و نه ماه استمرار يافت. مولاى متقيان در ايام كوتاه امّا پربار زمامدارى خويش شيوه رسول اكرم(ص) را به كار بست و غالب تغييراتى كه بعد از رحلت رسول خدا(ص) بوجود آمده بود، به حال اوّل برگردانيد كارگزاران نالايق را كه در مصادر امور بودند، از كار بركنار نمود و چون در صدد بود يك نهضت انقلابى را پديد آورد از اين رو گرفتارى‏هاى بسيارى را به دنبال داشت.(12)
امام در آغازين روزهاى خلافت طى سخنانى كه در جمع مردم بيان نمود، چنين فرمود: «و الّذى بعثه بالحقّ لتبلبلنّ بلبلةً، و لتغربلنّ غربلةً و لتساطنّ سوط القدر حتّى يعود اسفلكم اعلاكم و اعلاكم اسفلكم، و ليسبقنّ سابقون كانوا قصّروا و ليقصّرنّ سبّاقون كانوا سبقوا؛(13) سوگند به خداوندى كه پيامبر را به حق برانگيخت، سخت آزمايش مى‏شويد. چون دانه‏اى كه در غربال ريزند يا غذايى كه در ديگ گذارند، به هم خواهيد ريخت. زير و رو خواهيد شد. تا آن كه پايين به بالا و بالا به پايين رود. آنان كه سابقه‏اى در اسلام داشتند و تاكنون منزوى بودند، بر سر كار مى‏آيند و آنها كه به ناحق پيشى گرفتند، عقب زده خواهند شد.»
به همين دلى عناصرى كه چنين روند شايسته و درستى را برنمى‏تابيدند در چهره‏هاى گوناگون، علم مخالفت با حضرت را برافراشتند و آشفتگى‏هاى خونين و مرارت بارى را به وجود آوردند و نبردهاى سنگينى را به امام تحميل كردند و براى اين كه جامعه را با خود همراه سازند ظاهرى موجّه به خود دادند در حالى كه باطنى خراب و گمراه كننده داشتند و سرانجام بهمن خطرناك نفاق به سوى اجتماع سرازير گرديد. حال سؤال اين است، با وجود آن كه روش حضرت على با شيوه پيامبر تفاوتى نداشت چرا پيامبر با آن سرعت پيشروى نمود و دشمن را يكى پس از ديگرى ساقط فرمود ولى وقتى امام اوّل با خصم مواجه مى‏گردد، برايش مانع تراشى مى‏كنند و آن پيشروى زمان پيامبر براى حضرت وجود ندارد. در جواب بايد گفت پيامبر با كسانى در نبرد بود كه كافر و يا مشرك بودند، ابوسفيانى كه در مقابل رسول خدا مى‏ايستد فرياد مى‏زند زنده باد بت هُبَل و طبيعى است كه اين شعار در برابر توحيد و يكتاپرستى و ايمان مسلمانان هيچ جاذبه‏اى ندارد امّا فرزند همين فرد يعنى معاويه حتى خود را كاسه داغ‏تر از آش معرفى مى‏نمايد و مى‏گويد از اسلام و قرآن دفاع مى‏كنم و موقعى كه مى‏خواهد جنگى را بر عليه اميرمؤمنان سامان دهد اين آيه را مطرح مى‏نمايد: «و من قتل مظلوماً فقد جعلنا لوليّه سلطاناً فلا يسرف فى القتل انّه كان منصوراً؛(14) هر كس به ستم كشته شود به طلب كننده خونش نيرويى داده‏ايم ولى در انتقام از حدّ نگذرد كه او پيروزمند است.» حال چقدر جامعه بايد هوشيار و بيدار باشد كه از وراى اين ظاهرسازى، چهره باطل را شناسايى كند و معاويه را به عنوان دشمن دين و قرآن تشخيص دهد امّا متأسفانه چنين فرهنگى بر جامعه حاكميت ندارد كه نقشه معاويه را نخست بشناسد و سپس آن را خنثى كند. از اين روى معاويه كه در قتل عثمان دست داشت و يا حداقل تعمداً در دفاع از وى كوتاهى نمود آن روزى كه متوجه شد از كشته خليفه سوم مى‏تواند بهره‏بردارى سياسى كند قتل عثمان را بهانه‏اى براى جنگ با حضرت على(ع) قرار داد كه حضرت با فراستى ويژه ماجراى پشت پرده را افشا نمود و موقعى كه اين خليفه خلافكار اُموى در نامه‏اى امام را متهم به كشتن عثمان نمود، اميرمؤمنان در
مكتوبى خطاب به وى نوشت: اين كه تو فراوان مسأله عثمان و قاتلان او را طرح مى‏كنى، آن جا كه يارى وى به سودت بود، چنين كردى و در مواقعى كه يارى رساندن او به سود خودش بود وى را وانهادى.(15)
در حالى كه از مجموعه بيانات حضرت على(ع) در نهج البلاغه برمى‏آيد كه آن حضرت اگرچه به روش عثمان انتقاد داشته اما كشته شدن اين خليفه را در مسند خلافت به دست شورشيان با مصالح كلّى اسلامى منطبق نمى‏دانسته است و قبل از آن كه چنين اتفاقى روى دهد، امام نگرانى خود را از اين بابت اعلام داشته است، با اين وصف نه حضرت على فرمان به قتل عثمان داد و نه رفتار انقلابيون را در اين باره تأييد كرد و تمام كوشش حضرت آن بود كه بدون خونريزى خواسته‏هاى بر حق مردم برآورده شود.(16)
جلوه ديگرى كه معاويه در ظاهرى آراسته و درونى منافقانه از خود بروز داد اين است كه در جنگ صفّين هنگامى كه پيروزى سپاهيان حضرت على(ع) را حتمى و شكست خود را نزديك ديد با مشورت عمروعاص دستور داد قرآن‏ها را بر نيزه كنند، اين حركت چنان زيركانه صورت گرفت كه عدّه‏اى از قواى امام متقين اعلام كردند ما تا حالا در راه قرآن مى‏جنگيديم ولى ديگر نمى‏توانيم با قرآن در نبرد باشيم و ادامه جنگ ديگر حرام است و تهديد نمودند ديگر نبايد كسى بجنگد و حضرت را تحت فشار قرار دادند تا مالك اشتر هم برگردد.(17)
فتنه‏هاى اُموى‏
علاوه بر خطر نفاق، عامل ديگرى كه فضاى سياسى و اجماعى عصر حضرت على(ع) را تيره و آشفته نمود، فتنه گرى اُمويان بود، آنان در نيرنگ هايى خطرناك، مردم را در وضع مبهم قرار دادند. اگرچه اجراى چنين نقشه‏هايى توسط معدودى صورت مى‏گرفت امّا عوارض ناشى از آن فراگير و فرساينده بود. به همين دليل امام على بن ابى طالب مى‏كوشد به جاى روى آوردن به فتوحات مسلمين، به اصلاح جامعه اسلامى بپردازد و امّت مسلمان را از اين سلول سرطانى كه از درون مشغول تخريب است، برهاند و كسانى چون عمار ياسر و ديگر صحابه، حضرت را در اين راه يارى مى‏كنند.
از اقداماتى كه در راستاى دور كردن مردم از اسلام راستين صورت گرفت اين بود كه معاويه تعصب قومى و ملّيت و گرايش‏هاى نژادى را كه پيامبر اكرم(ص) ميرانده بود، از نو زنده نمود و به مردم توصيه نمود تا مى‏توانيد به فرزندان خود اشعار جاهلى را بياموزيد زيرا مى‏خواست مسلمانان را به خُلق و خوى جاهليت بازگرداند. تبعيض در برخورد با مسلمانان به حدى رسيد كه حتى در انتخاب امام جماعت مساجد هم قوميّت خاصى بر ديگران، بدون شايستگى ذاتى، برترى داشت.
معاويه گروهى از افراد را كه صحبت پيامبر را درك كرده و در ميان مردم اعتبارى داشتند استخدام كرد، از ميان اين اشخاص آنانى كه اسير مقام و دنيا و جاه‏طلبى بودند براى تأمين نظر اُمويان به جعل حديث پرداختند و بازار حديث سازى رواج فزاينده‏اى يافت.
حركت ديگر، موروثى نمودن خلافت بود، يعنى هر كس خليفه پس از خويش را بدون در نظر گرفتن صلاحيت‏ها و معيارهايى كه اسلام مشخص نموده، تعيين نمايد و اين توصيه ابوسفيان بود كه فرزندش معاويه آن را اجرا كرد زيرا وى در سنين آخر زندگى و در حالى كه چشمان خود را از دست داده بود گفت: اى بنى اميه وقتى خلافت به دستتان رسيد نگذاريد از ميان شما خارج شود، باور نكنيد كه بهشت و جهنمى وجود دارد، با خيال راحت زمامدارى را براى يكديگر نگه داريد و خلافت را چون ميراثى در نظر بگيريد. علاوه بر اين، روش خلافت، به شيوه‏هاى مملكتدارى روميان و ايرانيان نزديك شد و ديگر آن موازين قرآنى و سنت نبوى در امر خلافت اجرا نمى‏شد. كار خطرناك ديگر معاويه اين بود كه عدّه‏اى از انسان‏هاى خالص و پرهيزگار را كه به خاندان عترت ارادت مى‏ورزيدند مسموم نمود و با اين كار حق طلبان و خيرخواهان و افراد نيكو روش را كه سدّ راه خود تلقى مى‏كرد، از بين بُرد. در جاهليت سرهاى مخالفان را بر نيزه مى‏كردند كه روش مذمومى بود و اسلام آن را منسوخ نمود امّا معاويه و امويان اين رسم منفور را دو مرتبه زنده كردند و سر عدّه‏اى از اصحاب حضرت على از جمله عمروبن حمق خزاعى را به نيزه نمودند. آن كسى كه معاويه از همه بيشتر از او هراس داشت حضرت على(ع) بود و چون متوجه شد حضرت به شهادت رسيده است بطور ناگهانى ماجراى انتقام خون عثمان را تعطيل نمود و در اين باره سكوت كرد و نيرنگ امويان چنان قوى بود كه مردم متوجه نشدند پس اين همه خونى كه در اين مسير بر زمين ريخته شد و جنگ صفين كه بر عليه حضرت على تدارك ديده شد و نيز ماجراى جنگ جمل براى چه بود و كسى هم از معاويه نپرسيد حالا كه تمام اختيارات بدست توست چرا قاتلان عثمان را مجازات نمى‏كنى؟!
معاويه احساس نمود حضرت على(ع) ديگر در ميان مردم نيست امّا فرهنگ و معارفش و خاطراتش مثل جويبارى در ميان امّت اسلامى جريان دارد و مشاهده كرد مردم تازه با كشته شدن حضرت على(ع) مى‏فهمند چه گوهر ارزشمندى را از دست داده‏اند، آن ملعون براى اين كه ياد حضرت را از دل‏ها محو كند، دستور داد بر بالاى منابر و در مراكز دينى و در هر نماز جمعه‏اى حضرت على(ع) را سبّ كنند و بر روى منبر پيامبر بر جانشين راستين او دشنام دهند!(18)
رشك ورزى خواص، جهالت عوام‏
عدّه‏اى ملاحظه مى‏نمودند كه حضرت على(ع) نزد رسول اكرم(ص) مقام فوق العاده‏اى دارد و خاتم پيامبران در موقعيت‏هاى مقتضى بارها شخصيت وى را مورد تكريم و تجليل قرار داد و او را از سايرين ممتاز نمود، حتى امام را در سنين جوانى بر تمامى اصحاب ترجيح مى‏داد، خواص با وجود آن كه مى‏دانستند اين تأييدها مبناى قرآنى و آسمانى دارد و از كانون وحى سرچشمه مى‏گيرد و نيز در وجود حضرت على(ع) شايستگى‏ها و لياقت‏هاى فراوانى بود، برايشان چنين روندى قابل تحمّل نبود و لذا حتى در زمان حيات رسول خدا(ص) سرو صداى اعتراض‏آميز آنان بلند گرديد و در اين زمينه پيامبر را مورد انتقاد قرار مى‏دادند. امّا چون موقعيت معنوى، علمى و اجتماعى حضرت على همچنان با حمايت پيامبر اكرم(ص) هر روز كه مى‏گذشت تقويت مى‏گرديد، مخالفان ناگزير شدند خاموش گردند و منتظر فرصتى بودند تا آتش رشك خود را برافروزند و عقده‏هاى روانى و حقارت‏هاى درونى را با ضربه زدن به پيكر خاندان وحى تخليفه نمايند و به محض آگاهى از رهبرى مولاى پرهيزگاران، حسادت‏ها افزايش و عقده‏ها گشوده گشت و شورش‏هاى متعدد داخلى فضاى جهان اسلام را در زمان حضرت على(ع) به شدت آشفته نمود.
از سوى ديگر لغو امتيازهاى قومى و طبقاتى و عزل افراد نالايق هنگام رهبرى امام على(ع) براى افرادى كه به ثروت اندوزى، رفاه‏طلبى و عافيت جويى روى آورده بودند به هيچ عنوان قابل پذيرش نبود، بسيارى از افراد جامعه و حتى عدّه‏اى از مهاجرين و انصار شناخت درستى از ويژگى‏هاى معنوى و پايگاه معرفتى اميرمؤمنان(ع) نداشتند و حتى تصوّر نمى‏كردند آن امام مظلوم جانشين راستين رسول خداست و از جانب پروردگار براى امامت مردم منصوب گرديده است، كلامش حجت و اطاعتش بر همه لازم مى‏باشد، در فاصله يك ربع قرن خانه نشينى مولاى متقيان نيز همه چيز به بوته فراموشى سپرده شده بود البته اين بدان معنا نيست كه جبهه حق وجود نداشت كم نبودند تعداد افرادى كه فكر مى‏كردند اميرالمؤمنين(ع) چهارمين خليفه‏اى است كه حداكثر از سه خليفه ديگر كمى عادل‏تر است. همين جهالت مردم و عدم شناخت درست از موقعيت حضرت على زمينه را براى متشنج نمودن اوضاع توسط قاسطين، مارقين و ناكثين فراهم ساخت.
چنين روند آفت زايى موجب گرديد تا افرادى كه اهل عبادت و روزه دارى بودند تصميم بگيرند براى حفظ اسلام كشتن حضرت على(ع) را در رديف به قتل رسانيدن معاويه و عمروعاص قرار دهند و همين جاهلان متنسّك چنين عمل كردند كه دشمنان رودررويى چون فرزند ابوسفيان از كارنامه آنان بهره بردارى خوبى به نفع خود كنند و بدون دردسر به غصب خلافت، انحرافات، سلطه گرى و فتنه‏انگيزى خويش ادامه دهند.
افراط و تفريط ها
وقتى افرادى از ميزان و اعتدال خارج شوند و از مفاهيم عقيدتى، فكرى و كلامى اسلام و حقايق قرآنى برداشت‏هايى ويژه داشته باشند به انحراف روى مى‏آورند و از رهبرى و قلّه اسلامى فاصله مى‏گيرند و رفته رفته چون سيلاب‏هاى بنيان كنى نه تنها براى مزارع و دشت‏هاى تشنه مُفيد نخواهند بود، بلكه بوستان‏هاى معارف و گلستان‏هاى ايمان را دچار پژمردگى نموده و باغ مصفا و با طراوت فضيلت را در معرض تخريب قرار مى‏دهند، به علاوه افراط گرى آنان سنگ بناى تحريف و بدعت و فرقه سازى را بوجود مى‏آورد و در عصر حضرت على(ع) اين روش غلط و آشفته منجر به پيدايش غاليان و خوارج گرديد.
امام پرهيزگاران در خصال پسنديده و اوصاف ربّانى يكتا بود. يار محرومان و حامى مظلومان به شمار مى‏آمد. حاكمى عادل، مجاهدى مؤمن، زاهدى پارسا و عارفى مبارز بود. هيچ عاملى او را از گام نهادن در مسير حق باز نمى‏داشت. كلامش شنوندگان را مبهوت مى‏ساخت، ترديدها را زايل مى‏نمود و نور اميد را در قلوب روشن مى‏كرد.
امّا همين ويژگى‏هاى بسيار عالى براى افرادى كه حقايق عالم را نمى‏شناختند و ايمان درستى هم نداشتند و در درك معارف ناب عاجز بودند يك نوع شكى را بوجود آورد كه محصول پرآفتش غالى گرى بود زيرا گفتند خدا در اين مرد حُلول كرده است و بدين ترتيب به سوى يك كجروى خطرناك فرو غلطيدند و سرانجام گفتند(العياذباللّه) اميرمؤمنان همان خداست؟!
امام استوار و راسخ به نبرد با اين خرافه رفت و تا نابودى اين مرداب انحراف آرام نگرفت. اولين كسى كه دم از اين انديشه باطل زد عبداللّه بن سبا بود كه به امام گفت: تو همان خدايى! حضرت وى را امر به توبه كرد و راهش را شيطانى معرفى نمود و دستور داد زندانش نمودند و چون از گناهش اظهار ندامت ننمود، حضرت او را در آتش سوزانيد.(19)
پيامبر و ائمه هدى از غُلات اظهار تنفر نموده و آنان را به شدت مذمّت كرده‏اند. بزرگان شيعه هم اين اشخاص منحرف را اهل بدعت دانسته و غُلات را كافر معرفى نموده‏اند.
فرقه دومى كه چون قارچى سمّى در عصر رهبرى حضرت على(ع) سربرآورد، خوارج بودند. آنان كه پس از جنگ صفين و ماجراى حكميت شكل گرفتند با تمسّك به قرآن و تظاهر به اسلام براى امام اوّل دشوارى هايى را فراهم نمودند و از خود عقايد فاسدى برجاى نهادند. آنان به طرز گمراه كننده‏اى كردارهاى خويش را با قرآن توجيه مى‏كردند و براى روش‏هاى باطل خود استدلال‏هاى عقيدتى مى‏آوردند و قرآن را به نفع مقاصدى كه داشتند تأويل مى‏نمودند.
اين منحرفين براى رهبرى جامعه اهميّت فوق العاده‏اى قايل نبودند و صرفاً به عنوان نماينده مسلمين به او مى‏نگريستند كه مسؤوليت دينى و سياسى جامعه را عهده دار بود و اگر پس از انتخاب و اتمام بيعت خلاف افكارش گام بر مى‏داشت هر لحظه‏اى قادر بودند عزلش كنند و در صورت سرپيچى با وى جنگيده و در مواقعى كه ضرورت ايجاب مى‏نمود امام را واجب القتل مى‏دانستند. آنان حضرت على(ع) را تا زمان راضى شدن به حكميت، خليفه مسلمين تصوّر مى‏كردند ولى پس از آن بناى تمرّد نهادند.
تحجّر و خشك انديشى و تعصب بى‏جا اساس افكار اين فرقه را تشكيل مى‏داد و كردارهاى وحشيانه آنان از تفكرات باطل و خباثت آلودشان حكايت داشت و سرانجام حضرت على(ع) ناگزير گرديد جنگ با شاميان را وانهد و در نهروان با اين قوم جاهل و منحرف بجنگد و غائله آنان را كه در راه عقيده خود قساوت‏ها به خرج مى‏دادند و حاميان حضرت را مى‏كشتند، بخواباند. ولى پس از چندى يكى از اين خوارج آن حضرت را در مسجد كوفه هنگام نماز، به شهادت رسانيد.(20)
پى‏نوشت‏ها: –
1. ميرحامد حسين متوفى 1306 ه.ق دانشمند بزرگ شيعه اين حديث را از حدود دويست نفر از علماى اهل تسنّن نقل كرده است كه اين مجموعه در كتاب ارزشمند عبقات الانوار به قلم وى آمده است.
2. بحارالانوار، ج 21، ص 181.
3. همان، ج 28، ص 32.
4. همان، ج 69، ص 227.
5. الطبقات الكبرى، ابن سعد، ج 2، ص 237.
6. سوره بقره، آيه 207.
7. نك: الفصول المهمه، ابن صباغ مالكى، ص 29؛ امالى، شيخ صدوق، ص 298، احقاق الحق، قاضى نور اللّه شوشترى، ج 3، ص 34 – 26.
8. حديث غدير، در زمره احاديث متواتر است يعنى جاى هيچ گونه ترديدى در متن يا سند آن وجود ندارد، نك: الغدير، علامه امينى، ج 1، ص 214.
9. نهج البلاغه، خطبه سوم.
10. سفينة البحار، محدث قمى، ج 2، ص 108.
11. بحارالانوار، ج 28، ص 76.
12. شيعه در اسلام، علامه سيد محمد حسين طباطبايى، ص 15.
13. نهج البلاغه، فرازى از خطبه شانزدهم.
14. سوره اسراء، آيه 33.
15. نهج البلاغه، نامه 37.
16. سيرى در نهج البلاغه، شهيد مطهرى، ص 171 – 170.
17. نك: 15 گفتار، شهيد مطهرى، ص 132 و 134.
18. شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ص 58 و 72 و ج 13، ص 222.
19. وسايل الشيعه، شيخ حرّ عاملى، ج 18، ص 554.
20. نك:مروج الذهب، ج 2، ص 415؛ الامامة و السياسة، ج 1، ص 47، شرح نهج البلاغه، ج 2، ص 281.

توطئه جديد عليه روحانيت‏
حجةالاسلام و المسلمين محمد تقى رهبر
اين روزها شاهد تخريب و توطئه‏اى هستيم كه روحانيت را نشانه مى‏رود. آماج اين حملات روحانيانى هستند كه از انديشه والا در اسلام‏شناسى و معرفت دينى برخوردارند و از آغاز نهضت اسلامى در كنار امام و درس فقه و اصول و انديشه‏هاى سياسى آن بزرگ مرد قرار داشته‏اند يا در جايگاه مرجعيت قرار دارند، ترديدى نيست كه ساماندهى اين توطئه در اختيار دشمنان اسلام و قدرتهاى سلطه‏گر و صهيونيسم و امپرياليسم جهانى است اما جاى تأسف است كه اين نقشه خائنانه به دست پاره‏اى عناصر داخلى و برخى فريب خوردگان خودى به اجرا در مى‏آيد و اسفبارتر اينكه گاه پياده نظام اين حمله افرادى هستند كه خود را طرفدار نظام و انقلاب مى‏دانند و به دليل نداشتن قدرت تجزيه و تحليل ابزار دشمنان مى‏شوند و ناخودآگاه زيربناى فكرى و انسانى انديشه انقلاب و چهره هايى را كه نماد انقلاب و سرمايه فكرى و علمى و ارزشى نظام‏اند را هدف قرار مى‏دهند كه در هر مقطعى از زمان كه مى‏گذرد نمونه‏هاى آن را مى‏بينيم.
اين موضوع ما را بر آن مى‏دارد كه به گذشته اين ماجرا برگرديم و به سير تاريخى آن نگاهى گذرا كنيم تا مبرهن گردد كه توطئه ياد شده نه فقط دست ابزار دشمنان دانا و دوستان نادان امروز است بلكه همپاى تاريخ سياستمداران توحيد استمرار داشته و حتى پيامبران و امامان معصوم نيز مصون از تيرها و تركش‏هاى اين جبهه مهاجم نبوده‏اند هر چند شرح اين مختصر در اين مجال نمى‏گنجد.لذا به روزگار خودمان و وقايع صدساله اخير رجوع مى‏كنيم و مواردى را بازبينى مى‏كنيم و به ريشه‏هاى اين عمليات روانى و تخريبى نظر مى‏افكنيم.
چرا روحانيت هدف است؟
نخستين نكته‏اى كه بايد بدان توجه كرد اينكه چرا روحانيان و رهبران دينى هدف قرار مى‏گيرند؟ اينها كه چهره‏هاى علمى، ارشادى، مردمى و محبوب و خدوم جامعه هستند كه ميليون‏ها انسان از ولادت تا وفات به آنان نياز دارند و به آنها اعتماد مى‏كنند و حساب و كتاب زندگى خود را بى‏پروا پيش روى آنان مى‏گشايند و صحت اعمال خود را رهين فتوا و امضاى آنان مى‏دانند و در يك سخن آنها كه سكاندار معنويات و فرهنگ و معارف امت‏اند، چرا آنان هدف قرار مى‏گيرند؟ البته پاسخ اين پرسش در عملكرد جبهه دشمن روشن است، روحانيت با اين جايگاهى كه دارد حامى منافع ملت و مصالح مملكت و دژخلل‏ناپذير دفاعى كشور است و دشمن اين را نمى‏خواهد. اما خودى‏ها و داخلى‏ها چرا؟! در اين مورد نيز بايد ميان گروههاى داخلى مرزى برقرار كرد. يك طرف مرز، كسانى هستند كه منافع نامشروع خود را به بيگانه پيوند زده و يا منافع و اميال نفسانى خود را با مواضع روحانيت منطبق نمى‏بينند و در يك تعارض درونى ميان فطرت و شهوات قرار دارند تا كدامين غالب آيد، و آنجا كه منافع شخصى و اميال نفسانى و اغراض سياسى غلبه مى‏كند به مواضع روحانيت پشت مى‏كنند طرف ديگر مرز خودى‏ها هستند كه عمدتاً بخاطر كج فهمى و تحجر و جناح گرايى به نفى و اثبات شخصيت‏هاى روحانى مى‏پردازند اگر بخواهيم از اين سه گروه تعبير و تفسيرى طبق وقايع تاريخى گذشته داشته باشيم اينها همان «قاسطين و ناكثين و مارقين» زمان‏اند كه در عهد اميرالمؤمنين(ع) در سه جبهه گروه معاويه، طلحه و زبير و خوارج قرار داشتند…
بارى توطئه عليه روحانيت در سالهاى اخير از آنجا آغاز شد كه استعمارگران خارجى و غرب باوران داخلى روحانيون را مزاحم خواسته‏ها و منافع نامشروع خود ديدند و تلاش كردند آنان را از سر راه خود بردارند. روحانيت را ديدند كه از حمايت ملت برخوردار است و حاضر نيست در برابر دشمنان سر فرود آورد و هر كجا يك حركت ضد استعمارى شكل مى‏گيرد روحانيون در صف مقدم مبارزه و در كنار مبارزان آزادى‏خواه قرار دارند، ديدند كه روحانيت در مقام مرجعيت با يك فتواى فقهى كاسه و كوزه استعمار را درهم مى‏ريزد.
و مثلاً در قضيه تنباكو و فتواى تحريم آن از طرف مرجع بزرگ ميرزاى شيرازى براى كوتاه كردن دست انگليسى‏ها از انحصارات آن تا بدانجا نافذ است كه در حرمسراى شاه نيز كسى به خود حق نمى‏دهد لب به قليان بزند! اين نفوذ كلمه را دشمنان ملت زير نظر داشتند از اينرو در صدد تخريب اين تكيه گاه مستحكم برآمدند. نفوذ و نقش روحانيت را در انقلاب مشروطيت ديدند و تصميم به حذف روحانيت از صحنه سياسى گرفتند، مجاهدات آيت اللّه كاشانى را در ملى كردن نفت ديدند و ديديم كه روزنامه نگاران آنروز و سياسى كاران آن زمان چه كردند!
حضرت امام(ره) به اين نكته‏هاى تاريخى توجه داده و به تحليل آن پرداخته‏اند. امام با اشاره به عملكرد برخى سياسيون فرمودند: «خوب شما تا آخر هم اعليحضرت را مى‏خواستيد اينكه نمى‏توانيد حاشا بكنيد تا آخر هم مى‏گفتيد خوب ايشان باشند…حكومت نكنند، شمائى كه تا آخر اينطور بوديد، بختيار هم تا آخر مى‏خواستيد، آخر شما نبايد ديگر ما را بازى بدهيد… از ميرزاى شيرازى كه قضيه تنباكو را درست كرد تا آقاى كاشانى تمام علمائى كه در خلال اين در مشروطيت براى اسلام كار كردند…تمام اينها را به آنها بد گفتند.آن روزنامه جبهه ملى را پيدا بكنيد ميرزاى شيرازى را متهم كرده بود به دروغگوئى، شيخ فضل اللّه را اينقدر فحش داده! جرم شيخ فضل اللّه بيچاره چه بود؟ جرم شيخ فضل اللّه اين بود كه قانون بايد اسلامى باشد، جرم شيخ فضل اللّه اين بود كه احكام قصاص غير انسانى نيست، انسانى است. او را دار زدند و از بين بردند و حالا شما به او بدگوئى مى‏كنيد! بعد مى‏رسيد به آقاى كاشانى آقاى كاشانى هم همينطور بود، جرم اينها همين است كه بايد اسلام در ايران پياده شود و شما مى‏گوئيد كه احكام غرب مترقى است.» (نقل از صحيفه نور، ج 15، ص 21 با تلخيص)
امام راحل در جاى ديگر با اشاره به دستهاى تفرقه افكن ميان صفوف ملت چنين مى‏گويد: «تاريخ يك درس عبرت است براى ما…تاريخ مشروطيت را بخوانيد كه وقتى مشروطيت پاگرفت دستهايى آمد و مردم ايران را به دو دسته تقسيم كرد..طرفدار مشروطه، مخالف مشروطه. در خانه دو تا برادر مخالف و موافق بودند، نگذاشتند مشروطه آنطور كه علما طرح ريزى كردند عملى بشود تا آنجا كه مرحوم شيخ فضل اللّه نورى در ايران بخاطر اينكه مى‏گفت بايد مشروطه مشروعه باشد و آن مشروطه‏اى كه از غرب و شرق به ما برسد قبول نداريم در همين تهران به دار زدند و مردم كف زدند يا رقصيدند.» (صحيفه نور، ج 18، ص 136 با تلخيص)
حضرت امام در جاى ديگر با اشاره به ترورهاى انجام شده نسبت به روحانيت وضع پس از انقلاب را بدينگونه ترسيم فرمودند: «ببينيد چه جمعيت‏هائى هستند كه روحانيون را مى‏خواهند كنار بگذارند همانطور كه در صدر مشروطه با روحانى اين كار را كردند و اينها را زدند و كشتند و ترور كردند. همان نقشه است. آنوقت ترور كردند سيد عبداللّه بهبهانى را، كشتند مرحوم نورى را و مسير ملت را از آن راهى كه بود برگرداندند به يك مسير ديگر و همان نقشه الآن هست كه مطهرى را مى‏كشند،فردا هم شايد من و پس فردا هم يكى ديگر، مسير غير مسيرماست، مسير ما اسلام است و اسلام مى‏خواهيم، ما آزادى كه اسلام در آن نباشد نمى‏خواهيم.» (صحيفه نور، ج 6، ص 286).
روحانيت در جبهه تشيع‏
ناگفته پيداست كه روحانيتى مورد خشم و بغض دشمنان كينه توز اسلام است كه سرمايه معنوى و خط سياسى خود را از فرهنگ تشيع گرفته باشد، تشيع سرخ كه از محراب على(ع) و كربلاى حسينى(ع) الهام مى‏گيرد كه به كفر و نفاق و ظلم و جنايت تن نمى‏دهد و نابودى آن را مى‏خواهد و خط قرمز آن حريم اسلام و پاسدارى از ارزشهاى دينى و انسانى و اخلاقى است و گرنه بسيار بودند عالمان دينى و راويان حديث و حاملان فقه بيرون از حريم تشيع كه به ذلت و سازش تن دادند و بر سر دنيا معامله كردند و در دربار ظلمه جاى گرفتند و توجيه‏گر مظالم و شهوات و جنايات آنها شدند.
نمونه‏اى از اين را در عالمان وابسته به دربار بنى اميه و بنى مروان و بنى عباس در تاريخ اسلام مى‏بينيم. در حاليكه ائمه معصومين و ياران صديقشان از گفتن يك مسئله شرعى ممنوع بودند و آزاد مردان شيعه تبعيدى و زندانى و زنده به گور مى‏شدند و خانه هايشان را بر سرشان خراب مى‏كردند، عالمان دربارى در كنار خلفاى جور مى‏نشسته و با امنيت خاطر روزگار مى‏گذراندند و هرگاه لازم مى‏شد به نفع دربارها فتوى مى‏دادند و حديث جعل مى‏كردند و كتاب خدا را به نفع آنان تفسير مى‏نمودند.
در حاليكه روحانيت شيعه، چنين سابقه و عقبه فكرى و دينى و تاريخى فرهنگ سازش را نفى مى‏كرده و لذا همواره مورد خشم زورگويان بوده است و امروزه نيز چنين است و در آينده نيز چنين خواهد بود چرا كه فرهنگ تشيع قابل بازسازى به نفع تبهكاران نيست.
اين است كه به فرموده امام راحل: «در هيچ كشور و انقلابى جز انقلاب بعثت و رسالت و زندگى ائمه هدى – عليهم السلام – و انقلاب اسلامى ايران سراغ نداريم كه رهبران آن اينقدر آماج حملات و كينه‏ها گردند.» (صحيفه نور، ج 20،ص 242)
در انقلاب اسلامى ايران ديديم كه دشمن زخم خورده و خشمگين و عوامل كثيف آنان حتى از رنگين كردن محراب‏ها با خون عالمان و روحانيان هفتاد و هشتاد ساله نگذشتند چرا كه آنان را سكان دار انقلاب و ستيزه گران عليه دشمنان اسلام و غارتگران جهانى و افشا كننده نيرنگ‏هاى عناصر وابسته به آنان مى‏دانستند و به حق چنين است.
شهيدان بزرگوارى چون آيت اللّه مدنى و قاضى و دستغيب و اشرفى اصفهانى و بهشتى و مطهرى و قدوسى و باهنر در ارودگاه روحانيت شيعه خيمه زده‏اند و بايد خون آنان همچون طلايه داران تشيع ريخته شود چرا كه استكبار درنده خوى طعمه خود را در كشور ايران از دست داده و راه بازگشت ندارد و گناه اين را به گردن روحانيت مى‏اندازد چرا كه پرچم انقلاب در كف روحانيت است و آحاد ملت از حوزوى و دانشگاهى و كارگر و كشاورز و مرد و زن و استاد و دانشجو دل در گرو روحانيت دارد چرا كه آنان را آزموده‏اند و ديده و خوانده است كه روحانيت شيعه پاى هيچ قرارداد استعمارى را امضا نكرده و در برابر ستم و غارتگرى و استعمار گردن خم نكرده است و اين براى روحانيت شيعه افتخار بزرگى است.
مواضع روحانيت در برابر اقطاب ثروت و زر و تزوير
روحانيت با زندگى زاهدانه همواره از دست بردن به سفره سرمايه داران پرهيز داشته و با چپاولگران حقوق مردم در ستيز بوده و به همين دليل مورد خشم مرفهان و پول پرستان بوده است به فرموده امام راحل(ره): «علماى اصيل اسلام هرگز زيربار سرمايه‏داران و پول پرستان نرفته‏اند و همواره اين شرافت را براى خود حفظ كرده‏اند و اين ظلم فاحشى است كه كسى بگويد دست روحانيت اصيل طرفدار اسلام ناب محمدى(ص) با سرمايه داران در يك كاسه است و خداوند كسانى را كه اينگونه تبليغ كرده و يا چنين فكر مى‏كنند نمى‏بخشد. روحانيت متعهد به خون سرمايه داران زالو صفت تشنه است و هرگز با آنان سر آشتى نداشته و نخواهد داشت. آنها با زهد و تقوا و رياضت درس خوانده و پس از كسب مقامات علمى و معنوى نيز به همان شيوه زاهدانه و با فقر و تهيدستى و عدم تعلق به تجمّلات دنيا زندگى كرده‏اند و هرگز زير بار ذلّت نرفته‏اند…به هر حال خصوصيات بزرگى چون قناعت و شجاعت و صبر و زهد و طلب علم و عدم وابستگى به قدرتها و مهم‏تر از همه احساس مسؤوليت در برابر توده‏ها روحانيت را زنده و پايدار و محبوب ساخته است و چه عزتى بالاتر از اينكه روحانيت با كمى امكانات تفكر اسلام ناب را بر سرزمين افكار و انديشه مسلمانان جارى ساخته است و نهال مقدّس فقاهت در گلستان حيات و معنويت هزاران محقق به شكوفه نشته‏اند. راستى اگر كسى فكر كند كه استعمار روحانيت را با اين همه مجد وعظمت و نفوذ تعقيب نكرده و نمى‏كند ساده انديشى نيست؟»
(منشور روحانيت، پيام حضرت امام قدّس سرّه)
توطئه ترور شخصيت‏ها
در اينجا توصيه مؤكّد داريم كه علما و فضلا به ويژه نسل جديد روحانيت بار ديگر «منشور روحانيت» را كه پيام تاريخى امام خمينى (قدس سره) به روحانيون سراسر كشور بود بخوانند كه بسيارى مطالب را در موضوع سخن از گذشته و آينده موشكافى كرده و مى‏تواند افشاگر توطئه‏هاى روزانه عليه روحانيت باشد و راهگشاى افكار نسل نو را در برابر توطئه و شايعه سازى‏ها باشد. اين روزها اگر مى‏بينيم افرادى به راه افتاده و از اين مجلس به آن مجلس و از اين دانشگاه به آن دانشگاه كوچ مى‏كنند و يك مشت لاطائلات و اكاذيب را در ميان نسل دانشجو و جوانان خام مى‏پراكنند، اين توطئه ادامه همان توطئه‏هاى گذشته است كه بدان اشاره شد. اين دوره گردها و مزدوران فريب خورده از فضاى آزادى سياسى كشور سوء استفاده كرده و با شايعه سازى و دروغ‏پردازى سعى در مخدوش كردن چهره علما و فقها و محققان و نظريه پردازان حوزه‏ها دارند با همان سياست از پيش طراحى شده يعنى تخريب چهره اين بزرگان و دامن زدن به جوّ بى‏اعتمادى ميان مردم و مراجع و جوانان كشور نسبت به روحانيت تا اين پايگاه مستحكم را سست كنند و اعتبار و اعتماد را از بين ببرند و زمينه را براى نفوذ بيگانه‏گان و غرب باوران و وطن فروشان هموار سازند. يكى در سخنرانى منبرى دامن به اين جوّسازى مى‏زند و ديگرى در سخنرانى در دانشگاه و يكى نيز با قلم و ديگرى با شايعه سازى و دروغ‏پردازى و سرنخ همه اينها در دست دشمن مهاجم و اردوگاه وطن فروشانى است كه طرح نقشه مى‏كنند و القا مى‏نمايند و گروهى دانسته و ندانسته، و بسيارى به عقيده خودشان با حسن نيت!! و انگيزه دينى آنرا دامن مى‏زنند، در حقيت، همان دست‏هائى كه شيخ فضل اللّه نورى و مدرس را در صدر مشروطيت به شهادت رساندند و عالمان و ائمه جماعات و جمعه و مسؤولان نظام را در اول انقلاب با بمب و گلوله به شهادت رساندند، ترور كردند امروزه تغيير تاكتيك داده و با ترور شخصيت آنها در صدد ويران كردن پايگاه روحانيت‏اند تا هر يك را به نوعى از صحنه خارج كنند و روشنفكرى غربى را رواج دهند و زمينه حاكميت ليبراليسم و امپرياليسم و زور و زر را فراهم آورند و اكنون كه انقلاب اسلامى سى ساله مى‏شود جبهه نوين ديگرى را عليه انقلاب بگشايند و بدون ترديد اين ماجرا تمام شدنى نيست و سلاح را نبايد از كف نهاد كه جنگ ادامه دارد. و بر مسؤولين اطلاعاتى و امنيتى نظام است كه با عزمى جدى و ساز و كارى دقيق و گسترده پايگاه‏هاى دشمن را در هرجا و مكان و هر لباس و مقام شناسائى كرده و آن پايگاه‏هاى نفاق و جنايت را درهم بكوبند و اسناد وابستگى اين جريان به خانه دشمن را برملا سازند تا مردم دشمنان دين و ملت را بشناسند و زمينه فريبكارى و خيانت آنان از بين برود كه يكى از عرصه‏هاى مبارزه امروزه اينجاست و نبايد از پاى نشست.

پرسش ما و پاسخ امام باقر عليه السلام‏
حجةالاسلام سيد جواد حسينى
اول ماه رجب ولادت با سعادت امام محمد باقر(ع) است به جاى بيان تاريخ ولادت مناسب آن ديديم كه دو فضيلت از فضائل آن حضرت را، يكى از زبان خود آن حضرت و ديگرى از زبان فرزندش حضرت صادق(ع) ذكر شود، اميد كه مفيد و مورد قبول افتد.
1- دائم الذكر بود
حضرت امام صادق(ع) فرمود: «كان ابى كثير الذّكر لقد كنت امشى معه و انّه ليذكر اللّه و آكل معه الطّعام و انّه ليذكر اللّه، و لقد كان يحدّث القوم و ما يشغله ذلك عن ذكر اللّه و كنت ارى لسانه لازقاً بحنكه يقول لا اله الّا اللّه ؛پدرم زياد ذكر(خدا) مى‏گفت، براستى من هميشه با او راه مى‏رفتم، و او (در حال رفتن) ذكر خدا مى‏گفت، و با او غذا مى‏خوردم و او ذكر خدا مى‏گفت، و هر گاه با مردم حرف مى‏زد، حرف زدن با مردم او را از ياد خدا باز نمى‏داشت و من مى‏ديدم كه زبانش به سقف دهانش چسبيده مرتب لا اله الّا اللّه مى‏گفت، و كان يجمعنا فيأمرنا بالذّكر حتّى تطلع الشمس و يأمر بالْقرائه من كان يقرأ منّا و من كان لايقرء امره بالذّكر، هميشه اين گونه بود كه ما (فرزندان) را جمع مى‏كرد، (بعد از نماز صبح) سپس دستور مى‏داد به ذكر خدا گفتن تا طلوع آفتاب( با اين توضيح كه) هر كس قرآن وارد بود از ما دستور مى‏داد قرآن بخواند، و كسى كه قرائت (قرآن) بلد نبود دستور مى‏داد به ذكر (خدا) گفتن.»(1)
2- علم ماكان و مايكون‏
فضيلت ديگر از زبان خود حضرت باقر عليه السلام نقل شده، آنگاه كه جابر سلام رسول خدا(ص) را به او رساند كه حضرت او را باقر العلم ناميده، امام باقر فرمود: «و اللّه يا جابر لقد اعطانى اللّه علم ماكان و ما هو كائن الى يوم القيامة؛اى جابر به خدا سوگند خداوند علم گذشته و آينده تا روز قيامت را به من عطا كرده است.»(2)
سخنانى از ميان احاديث حضرت باقر(ع) انتخاب شده و به صورت پرسش و پاسخ بيان مى‏شود.
س. چرا بايد به سخنان شما امامان گوش داد و احاديث شما را شنيد؟
اين پرسش هميشه مطرح است كه چرا در منابر و مجالس از قرآن و احاديث اهل بيت(ع) استفاده مى‏شود؟ آيا بهتر نيست به جاى اين سخنان كه مربوط به قرون گذشته است، از سخنان دانشمندان فعلى مخصوصاً از نوع غربى آن استفاده كنيم كه هم جديد است و هم روشنفكران بهتر مى‏پسندند و هم نشانه اطلاع منبرى از زمان است و هم پُز عالى دارد؟
قرآن كريم از طرف خود جواب داده كه: «و ننزّل من القرآن ما هو شفاءٌ و رحمةٌ للمؤمنين؛(3) از قرآن چيزى نازل كرديم كه شفا دهنده و رحمت براى مؤمنان است.»
و اما پاسخ امام باقر(ع): «انّ حديثنا يحيى القلوب؛(4) به راستى حديث(سخن) ما دلها(ى مردم) را زنده مى‏كند.»
مراد از اين قلوب، قلبهاى گوشتى نيست، بلكه مراد روح و روان انسان است كه گاه بر اثر نرسيدن غذاهاى معنوى مى‏ميرد و يا بر اثر گناه قساوت پيدا مى‏كند.
على(ع) فرمود: «و ما قست القلوب الّا لكثرة الذّنوب؛(5) و دلها قساوت پيدا نمى‏كند، مگر به جهت زياد گناه كردن.»
س. دوستداريم از زبان شما بشنويم كه شيعه واقعى شما كيست؟
به بيان ديگر، بسيارند كسانى كه ادّعا مى‏كنند شيعيان شما هستند، خوب است بدانيم شما چه كسانى را شيعه واقعى خود مى‏دانيد؟
پاسخ امام باقر(ع): «ما شيعتنا الّا من اتّقى اللّه و اطاعه؛(6) شيعه ما، تنها كسى است كه تقواى الهى پيشه كند(خدا ترس باشد) و از خداوند اطاعت نمايد.»
و در ادامه فرمود: «و ما كانوا يعرفون الّا بالتّواضع و التّخشّع و اداء الامانة و كثرة ذكر اللّه؛(7) و شناخته نمى‏شدند، مگر با تواضع و فروتنى، خشوع، اداى امانت و زياد ذكر خدا گفتن.»
و ضمناً اضافه فرمود كه شيعيان چند دسته‏اند و يك نوع آن طلاى ناب است:
«شيعتنا ثلاثة اصنافٍ صنف يأكلون النّاس بنا و صنفٌ كالزّجاج ينمّ و صنفٌ كالذّهب الاحمر كلّما ادخل النّار ازداد جودةً؛(8) شيعيان ما سه دسته‏اند: گروهى ما را وسيله درآمد از مردم قرار داده‏اند و گروهى همچون شيشه‏اند (كه هم زود مى‏شكنند و هم هرچه اسرار دارند، آشكار مى‏سازند) و گروهى چون طلاى(ناب) سرخ‏اند. كه هر چه بيشتر داخل آتش شوند، بر خوبى آنها افزوده مى‏شود(و هرچه سختى و رنج در راه دين ببينند، آبديده‏تر و مقاوم‏تر مى‏شوند).»
يك سفارش به شيعيان‏
حضرت باقر(ع) فرمود: «مروا شيعتنا بزيارة قبرالحسين بن علىّ(ع) فانّ اتيانه يزيد فى الرّزق و يمدّ فى العمر و يدفع مدافع السوء؛(9) شيعيان ما را امر كنيد به زيارت قبر حسين بن على(ع)، زيرا زيارت او باعث افزايش روزى و طولانى شدن عمر و دفع بديها مى‏شود.»
راه شناخت مقامات شيعه
يزيد رزّاز از حضرت صادق(ع) و ايشان از پدرش امام باقر(ع) نقل نموده كه آن حضرت فرمود: «اعرف منازل الشّيعة على قدر رواياتهم و معرفتهم فانّ المعرفة هى الدّراية للرّواية و بالدّراية للرّواية يعلوالمؤمن الى اقصى درجات الايمان؛(10) بشناس مقام شيعيان را از طريق مقدار روايات آنها و معرفت و شناختشان، زيرا معرفت همان فهم روايت است و با فهم روايت مؤمن(و شيعه) به درجات بالاى ايمان مى‏رسد.»
س. برترين كمالات انسان چيست؟
حال كه فهميديم سخنان شما دلها را زنده مى‏كند و شيعه شما بايد داراى قلوب زنده و داراى كمالات باشند، خوب است بدانيم برترين كمالات حقيقى انسانى از ديدگاه امام باقر(ع) چه چيز است؟
امام باقر(ع) مى‏فرمايد: «الكمال كلّ الكمال التّفقّه فى الدّين و الصّبر على النّائبة و تقدير المعيشة؛(11) همه كمال در شناخت عميق و خوب فهميدن دين و شكيبايى در پيش آمدها و اندازه نگه داشتن در زندگى است.»
اندازه نگهدار كه اندازه نكوست‏
هم لايق دشمن است و هم لايق دوست‏
س. بدترين عقوبت خداوند در دنيا چيست؟
به بيان ديگر، مى‏دانيم كسى كه راه كمال را نپيمايد و در بيراهه و در مسير گناه قدم بردارد، به بلاهايى در دنيا و آخرت گرفتار مى‏شود. خوب است از زبان حضرت باقر(ع) بدانيم بدترين مجازات‏الهى در دنيا چيست؟
پاسخ امام باقر(ع): «ما ضرب عبدٌ بعقوبةٍ اعظم من قسوة القلب؛(12) هيچ بنده‏اى به كيفرى بزرگ‏تر از سنگدلى و سخت دلى كيفر نشد.»
راز اين مسئله را حضرت باقر(ع) در سخن ديگرى آشكار نمود؛ آنجا كه فرمود: «اعلم انّه لاعلم كطلب السّلامة و لاسلامة كسلامة القلب؛(13) بدان كه هيچ علمى چون طلب سلامت نيست و هيچ سلامتى مانند سلامت قلب نيست.»
به يقين مى‏توان گفت كه مقصود حضرت فقط علم پزشكى و سلامتى جسم و جان و قلب گوشتى نيست، بلكه سلامتى قلب از گناهان و قساوت نيز مقصود است.
و از جمله گناهانى كه سلامتى قلب را به خطر مى‏اندازد و قساوت را در پى دارد، تكبّر است.
حضرت باقر(ع) فرمود: «ما دخل قلب امرءٍ شى‏ءٌ من الكبر الّا نقص من عقله مثل ما دخله من ذلك قلّ ذلك او كثر؛(14) چيزى از كبر در قلب مرد داخل نمى‏شود، مگر آنكه به همان مقدار از عقلش كاسته مى‏شود، خواه كم باشد يا زياد.»
س. برترين عبادت چيست؟
آرى، متوجه شديم كه نافرمانى خدا، بدترين مجازات را كه قساوت قلب باشد، در پى دارد، اكنون جا دارد از محضر حضرت باقر(ع) با زبان حال بپرسيم كه برترين بندگى و طاعت خداوند چيست تا در كنار عبادات واجبه به انجام آن اقدام كنيم؟
حضرت باقر(ع) در پاسخ اين سؤال مى‏فرمايد: «ما عبد اللّه بشى‏ءٍ افضل من عفّة بطنٍ و فرجٍ؛(15) خداوند با چيزى برتر از عفت شكم و دامن پرستيده نشده است.»
از اين روايت استفاده مى‏شود كه عبادت، فقط عبادتهاى مرسومه واجب و مستحب نيست ؛بلكه در معناى عام، عفت جستن و دورى از لقمه حرام نيز عبادت و بلكه عبادت برتر شمرده مى‏شود.
همچنين به فرموده حضرت باقر(ع)، در نجوايى كه خداوند در كوه طور با موسى(ع) داشت، فرمود: «ابلغ قومك انّه ما يتقرّب الىّ المتقرّبون بمثل البكاء من خشيتى و ما تعبّد لى المتعبدون بمثل الورع من محارمى؛(16) به قومت برسان كه هيچ چيزى تقرّب جويان به سوى من را مانند گريه از خوف من به من نزديك نمى‏سازد و هيچ عبادتى از عبادتگران من به مانند دورى از حرامهاى من ارزشمند نيست.»
راز اين برترى آن است كه پيامبر اكرم(ص) فرمود: «عبادت (خداوند از طريق نماز و ساير عبادات) با خوردن لقمه حرام، مانند ساختن خانه بر روى ريگ يا بر آب است.»(17)
س. ريشه گرفتاريهاى انسان چيست؟
همه انسانهاى معمولى از بلا و گرفتاريها گريزان هستند، جز انسانهاى والا و برتر كه براى رشد بيشتر خويشتن از بلاها و گرفتاريها در راه خداوند استقبال مى‏كنند.
بنابراين، خوب است بدانيم ريشه گرفتاريهاى انسانهاى معمولى در چيست؟
پاسخ اين سؤال را مى‏توان از زبان حضرت باقر(ع) دريافت كرد، آنجا كه فرمود: «ما من نكبةٍ تصيب العبد الّا بذنبٍ؛(18) هيچ گرفتارى اى به بنده نمى‏رسد، مگر به سبب گناه.»
اين همان است كه قرآن كريم مى‏فرمايد: «و ما اصابكم من مصيبةٍ فبما كسبت ايديكم و يعفوا عن كثيرٍ؛(19) هر مصيبتى به شما مى‏رسد، به خاطر اعمالى است كه انجام داده‏ايد و بسيارى را نيز عفو مى‏كند.»
س. بدترين شر و گناه چه چيز است؟
اين مطلب را متوجه شديم كه ريشه گرفتاريهاى ما انسانهاى معمولى گناه است، حال خوب است از زبان حضرت باقر(ع) بشنويم كه كدام گناه و يا گناهان است كه بدتر از همه است و شرّترين آنها كه زمينه گرفتارى انسان را فراهم مى‏كند، كدام است؟
حضرت باقر(ع) در پاسخ به اين سؤال سخنانى دارد، از جمله:
1. فرمود: «انّ اللّه جعل للشّرّ اقفالاً و جعل مفاتيح تلك الاقفال الشّراب و الكذب شرٌّ من ذلك؛(20) به راستى خداوند براى شرّ و بدى قفلهايى قرار داده كه كليد آن قفلها شراب است و دروغگويى بدتر از شراب است.»
2. فرمود: «ايّاك و الكسل و الضّجر فانّهما مفتاح كلّ شرٍّ؛(21) از تنبلى و بى حوصلگى بپرهيزيد كه اين دو كليد هر بدى‏اند.»
و مخصوصاً درباره كسالت در نماز فرمود: «لا تقم الى الصّلاة متكاسلاً و لا متناعساً و لامتثاقلاً فانّها من خلل النّفاق؛(22) نماز را با كسالت و خواب آلودگى و بى حالى و سنگينى اقامه نكنيد، چون اين عمل از راهها(و نشانه‏ها)ى نفاق شمرده مى‏شود.»
س. عامل نجات انسان از گناهان و گرفتاريها چيست؟
روشن شد كه گناهان عامل بيچارگى و گرفتارى انسان است، اكنون مناسب است بدانيم راه نجات انسان از گرفتاريها و بلاها و گناهان چه مى‏تواند باشد؟
حضرت باقر(ع) نجات انسان را در پاكى و تقوا مى‏داند و در اين باره سخنان نغز و زيبايى دارد كه به نمونه‏هايى اشاره مى‏شود:
1. آن حضرت در نامه به سعد خير نوشت: «انّ اللّه يقى بالتّقوى عن العبد ما غرب عنه عقله و يجلى بالتّقوى عنه عماه و جهله و بالتّقوى نجا نوحٌ و من معه فى السّفينة و صالحٌ و من معه من الصّاعقة و بالتّقوى فاز الصّابرون و نجت تلك العصب من المهالك؛(23) به راستى خداوند به وسيله تقوا از بنده در مقابل آنچه از فهم عقل پوشيده مانده، محافظت مى‏كند و به وسيله تقوا كورى و نادانى او را بر طرف مى‏سازد و به وسيله تقواست كه نوح(ع) و همراهان او در كشتى نجات يافتند و به وسيله تقوى صالح(ع) و همراهان از صاعقه نجات يافتند و به وسيله تقواست كه صابران رستگار شدند و آن گروه‏ها از هلاكت نجات يافتند.»
2. در جاى ديگر به سعد خير فرمود: «اوصيك بتقوى اللّه فانّ فيها السّلامة من التّلف و الغنيمة فى المنقلب؛(24) تو را به تقوا و خداترسى توصيه مى‏كنم، زيرا در تقوا سلامت و رهايى از تلف شدن (و هلاكت) و سود بردن در بازگشتگاه (آخرت) است.»
ضمناً علائم و نشانه‏هاى متقين را نيز بيان مى‏كند تا بتوانيم خود را چك كنيم كه علامت تقوا را دارا هستيم يا نه.
حضرت باقر(ع) از جدّش اميرمؤمنان نقل نموده كه آن حضرت فرمود: «انّ لاهل التّقوى علاماتٍ يعرفون بها صدق الحديث و اداء الامانة و الوفاء بالعهد..و قلّة المؤاتاة للنّساء و بذل المعروف و حسن الخلق وسعة الحلم و اتّباع العلم فيما يقرّب الى اللّه؛(25) براى اهل تقوا نشانه هايى است كه با آن شناخته مى‏شوند(از جمله): راستگويى، امانتدارى،وفاى به عهد،…كمتر آميختن با زنان، احسان بى دريغ، خوش اخلاقى، با حوصلگى و دريا دلى، و دنبال آگاهى و فهم بودن در آن چيزى كه انسان را به خدا نزديك مى‏سازد.»
س. راه افزايش علم چيست؟
اشاره شد كه يكى از علائم متقين پيروى از علم و دانش است. در اين زمينه پرسشى مطرح است كه آيا راه افزودن علم و دانش فقط تلاش و كوشش است و يا راههاى ديگرى نيز وجود دارد كه براى كسب دانش توجّه به آنها نيز ضرورى است؟
در پاسخ حضرت باقر(ع) رهنمودهاى زيبايى دارد كه به برخى از آنها اشاره مى‏شود:
1. آن حضرت فرمود: «من عمل بما يعلم علّمه اللّه ما لا يعلم؛(26) هر كس به آنچه مى‏داند، عمل كند، خداوند دانشى را كه نمى‏داند (به صورت غير مستقيم) به او تعليم مى‏دهد.»
2. حضرت به سلمة بن كهيل و حكم بن عتبه فرمود: «شرّقا و غرّبا لن تجدا علماً صحيحاً الّا شيئاً يخرج من عندنا اهل البيت؛(27) به شرق رويد و يا غرب، علم صحيحى نمى‏يابيد، مگر اينكه از (دهان) ما اهل بيت خارج شده است.»
ابن ابى الحديد در مقدّمه جلد اول شرح نهج البلاغه، اعتراف مى‏كند كه همه علوم به اهل بيت(ع) و على(ع) بر مى‏گردد.
ضمناً به اين نكات توجه كنيد:
1. علم را هر جا يافتيد اخذ كنيد
حضرت باقر(ع) فرمود: «خذوا الكلمة الطّيّبة ممّن قالها و ان لم يعمل بها؛(28) سخن نيك را از گوينده آن برگيريد، هر چند به آن عمل نكند.»
2. قلب بى دانش همچون خانه خراب است‏
آن حضرت فرمود: «انّ قلباً ليس فيه شى‏ءٌ من العلم كالبيت الخراب الّذى لاعامر له؛(29) دلى كه در آن دانش نباشد، مانند خانه‏اى است خراب كه آبادى ندارد.»
3. پاداش معلّم‏
در يك جا فرمود: «من علّم باب هدىً فله مثل اجر من عمل به و لا ينقص اولئك من اجورهم شيئاً؛(30) كسى كه راه هدايت را تعليم دهد، اجر كسى را دارد كه بدان عمل مى‏كند و اين پاداش از پاداش عمل كننده‏گان نمى‏كاهد.»
و در جاى ديگر فرمود: «معلّم الخير يستغفر له دوابٌّ الارض و حيتان البُحور و كلّ صغيرة و كبيرةٍ فى ارض اللّه و سمائه؛(31) براى معلّم خير، جنبندگان زمين و ماهيان دريا و هر ريز و درشتى كه در زمين و آسمان خداوند است، استغفار مى‏كنند.»
س. جايگاه عقل، به عنوان عامل فرا گرفتن علم و دانش چيست؟
بعد از بيان لزوم فراگيرى دانش و توجّه به نكات مربوطه، اين پرسش رخ مى‏نمايد كه عقل به عنوان عامل فراگيرى علم و دانش در نزد امام باقر(ع) از چه جايگاهى برخوردار است؟
به نظر حضرت باقر(ع) عقل برترين مخلوق الهى است كه از آن برتر نيافريده است و لذا فرمود: «لمّا خلق اللّه العقل قال له اقبل فاقبل ثمّ قال له ادبر فادبر فقال و عزّتى و جلالى ما خلقت خلقاً احسن منك ايّاك آمر و ايّاك انهى و ايّاك اُثيب و ايّاك اُعاقب؛(32) خداوند وقتى كه عقل را آفريد، به او گفت: رو كن! پس رو كرد. سپس به او گفت: برگرد! پس برگشت. سپس فرمود: به عزّت و جلالم قسم! خلقى نيكوتر از تو نيافريدم. تو را امر مى‏كنم و تو را نهى مى‏كنم و تو را ثواب مى‏دهم و تو را (در صورت مخالفت) عقاب مى‏كنم.»
و به فرموده آن حضرت: از چيزهايى كه خداوند به موسى(ع) وحى كرد، اين بود كه: «انا اؤاخذ عبادى على قدر ما اعطيتهم من العقل؛(33) من بندگانم را به اندازه‏اى كه عقل داده‏ام، مورد مؤاخذه قرار مى‏دهم.»
امام باقر(ع) همچنين فرمود: «وجدت فى الكتاب (يعنى كتاباً لعلىٍّ) انّ قيمة كلّ امرءٍو قدره معرفته انّ اللّه تبارك و تعالى يحاسب النّاس على قدر ما آتاهم من العقول فى دار الدّنيا؛(34) در كتاب (على(ع)) يافتم كه قيمت هر مرد و ارزش او به اندازه شناخت اوست (و شناخت با عقل و علم حاصل مى‏شود و لذا) خداى تبارك و تعالى مردم را به اندازه‏اى كه عقل داده است، مورد محاسبه قرار مى‏دهد.»
احاديث فوق جايگاه عقل را از ديدگاه حضرت باقر(ع) به خوبى نشان مى‏دهد و مى‏رساند كه عقل برترين آفريده خدا، معيار و ملاك تكليف و ميزان محاسبه در روز قيامت است.
س. محبوب‏ترين عمل در نزد خداوند چه عملى است؟
هر عملى كه براى خداوند انجام گيرد، محبوب الهى است، ولى برترين آنها آن عملى است كه فصلى و محدود به زمان خاص نباشد، بلكه دوام و استمرار داشته باشد و لذا حضرت باقر عليه السلام فرمود: «ما من شى‏ءٍ احبّ الى اللّه من عملٍ يداوم عليه و ان قلّ؛(35) چيزى در نزد خداوند محبوب‏تر از عملى كه استمرار داشته باشد، نيست، هر چند كم باشد.»
مثلاً در روز يك صفحه قرآن بخواند، ولى دائمى باشد و يا هفته‏اى دوبار به زيارت رود، منتهى دائمى باشد.
برخى افراد در ماه رمضان در خواندن قرآن زياده روى مى‏كنند، ولى در طول سال قرآن را باز نمى‏كنند.
رهرو آن است كه آهسته و پيوسته رود
رهرو آن نيست گهى تند و گهى خسته رود
پرسشها مقدارى طولانى شد، از همه عذرخواهى مى‏كنيم. آخرين پرسش درباره برخى مسائل مربوط به قيامت است:
س. اوّلين پرسش در روز قيامت چيست؟ و پشيمان‏ترين فرد در قيامت كيست؟
در پاسخ بخش اوّل اين پرسش بايد گفت: اوّلين چيزى كه مورد محاسبه و بازرسى قرار مى‏گيرد، نماز است.
حضرت باقر(ع) فرمود: «انّ اوّل ما يحاسب به العبد الصّلاة فان قبلت قبل ما سواها؛(36) اولين چيزى كه(در روز قيامت) از بنده مورد حساب رسى قرار مى‏گيرد، نماز است. اگر نماز پذيرفته شود، مابقى (اعمال) نيز پذيرفته مى‏شود.»
آرى روز محشر كه جانگداز بود
اوّلين پرسش از نماز بود
و راز اين اهمّيت را امام باقر(ع) در حديث ديگرى بيان فرمود: «الصّلاة عمود الدّين مثلها كمثل عمود الفسطاط اذا ثبت العمود يثبت الاوتاد و الاطناب و اذا امال العمود و انكسر لم يثبت وتدٌ و لا طُنُب؛(37) نماز ستون دين است، مثل آن مانند ستون(وسط) خيمه است. هرگاه عمود ثابت و استوار باشد، ميخ‏ها و طناب‏هاى (اطراف) نيز برپا خواهد بود و اگر عمود خيمه خم و كج باشد و يا شكسته باشد، ميخ و طنابى به جا نخواهد ماند.»
اما در مورد بخش دوّم پرسش بايد گفت كه حضرت باقر(ع) مى‏فرمايد: «انّ اشدّ النّاس حسرة يوم القيامة عبدٌ وصف عدلاً ثمّ خالفه الى غيره؛(38) به راستى حسرتمندترين مردم در روز قيامت، بنده‏اى است كه سخن از عدالت گويد و بر خلاف آن عمل كند.»
به پايان آمد اين پرسش و پاسخ، ولى حكايت سخنان نغز و شيرين و فراوان حضرت باقر(ع) همچنان باقى است.
پى‏نوشت‏ها:
1. اصول كافى، محمد بن يعقوب كلينى، دارالكتب الاسلاميه، ج 2، ص 499، ح 1، منتخب ميزان الحكمة، محمدى رى شهرى، سيد حميد حسينى، قم دارالحديث، 1382، ص 47، ح 143 از جلد يك.
2. بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، بيروت، مؤسسة الوفاء، دوم، 1403 ق، ج 46، ص 296.
3. سوره اسراء، آيه 82.
4. بحارالانوار، ج 2، ص 155.
5. منتخب ميزان الحكمة، محمدى رى شهرى، قم دارالحديث، 1382 ش، ص 205 ح 2425؛ علل الشرائع، صدوق، ص 81، ح 1.
6. تحف العقول، على بن شعبة، تحقيق على اكبرى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، دوم، 1404 ق، ص 295.
7. همان، منتخب ميزان الحكمة، ص 285.
8. منتخب ميزان الحكمة، ص 286؛ ح 3432، الخصال، صدوق، ص 103، ح 61.
9. بحارالانوار، ج 101، ص 4، ح 12؛ منتخب ميزان الحكمة، ص 372، ح 4606.
10. حياة الامام محمد باقر(ع)، شريف قرشى، ص 140 و 141، به نقل از: اعلام الهداية، المجمع العالمى لاهل البيت(ع) اوّل، 1422، ج 7، ص 291.
11. تحف العقول، ص 292.
12. همان، ص 296.
13. تحف العقول، ص 286؛ منتخب ميزان الحكمة، ص 370.
14. بحارالانوار، ج 78، ص 186، ح 16؛ منتخب ميزان الحكمة، ص 435، ح 5386.
15. الكافى، ج 2، ص 79، ح‏1.
16. منتخب ميزان الحكمة، ص 420، ح 5219؛ ثواب الاعمال، صدوق، ص 205، ح 1.
17. منتخب ميزان الحكمه، ص 326،ح‏3953.
18. الكافى، ج 2، ص 269، ح 4.
19. سوره شورى، آيه 30.
20. بحارالانوار، ج 72، ص 236، ح 3؛ منتخب ميزان الحكمة، ص 269.
21. تحف العقول، ص 295.
22. منتخب ميزان الحكمة، ص 301، تفسير العياشى، ج 1، ص 242، ح 134.
23. همان، ص 544، ح 6660،به نقل از: الكافى، ج 8، ص 52، ح 16.
24. همان.
25. همان، ص 545 – 546، ح 6675؛ الخصال، صدوق، ص 483، ح 56.
26. اعلام الدين، ص 301، به نقل از: منتخب ميزان الحكمة، ص 370، ح 4583.
27. بحارالانوار، ج 2، ص 92، ح 20؛ منتخب ميزان الحكمة، ص 370.
28. تحف العقول، ص 291.
29. الامالى، الطوسى،ص 543، ح 1165، به نقل از: منتخب ميزان الحكمة، ص 363.
30. تحف العقول، ص 297.
31. ثواب الاعمال، ص 131.
32. الكافى، ج 1، ص 26، ح 26؛ منتخب ميزان الحكمة، ص 358.
33. المحاسن، برقى، ج 1، ص 308، ح 608، به نقل از: منتخب ميزان الحكمة، ص 358.
34. معانى الاخبار، صدوق، ج 1، ص 2، به نقل از منتخب ميزان الحكمة، ص 358.
35. الكافى، ج 2، ص 82، ح 1 و 3؛ منتخب ميزان الحكمة، ص 373.
36. الكافى، ج 3، ص 268، ح 4.
37. المحاسن برقى، ج 1، ص 116، ح 117، به نقل از: منتخب ميزان الحكمة، ص 298.
38. بحارالانوار، ج 78، ص 179.
39. همان، ج 46، ص 220.

هشدارهاى اجتماعى (9)
چشم‏چرانى و هرزه‏چشمى‏
حجةالاسلام ابوالقاسم يعقوبى‏
قال رسول‏الله(ص): “إِيَّاكُمْ وَ فُضُولَ النَّظَرِ فَانَّهُ يَبْذُرُ الْهَوَى وَ يُوَلِّدُ الْغَفْلَةَ؛(1) از هرزه‏چشمى و چشم‏چرانى بپرهيزيد زيرا كه نگاه، هوس (و شهوت) را مى‏روياند و موجب غفلت مى‏شود.”
در اين سخن نورانى پيامبر اعظم(ص) به يكى ديگر از هشدارهاى اجتماعى اشاره شده است و آن “نگاه شهوت‏آلود” و نداشتن اراده در كنترل چشم و نگاه‏هاى گناه‏آلود آن است. براى پى بردن به ابعاد اين هشدار به چند نكته بايد پرداخت:
نگاه و گناه‏
سيستم و ساختار وجودى ما انسان‏ها به‏گونه‏اى است كه از طريق حواس پنجگانه تصاوير و تصوراتى از محيط پيرامون خود دريافت مى‏كنيم، در حقيقت مواد اوليه صورت‏هاى ذهنى ما حواس ما هستند كه ذهن ما بعد از حفظ و عكسبردارى از آنها به تجزيه و تركيب آنها مى‏پردازد، از اين رو ادراكات جزئى حسّى، مقدم بر ادراكات عقلى است.
ديدنى‏ها به نوبه خود و به لحاظ اثر و لذتى كه از خود به‏جاى مى‏گذارند چند دسته‏اند:
الف: يك قسم آنهايى هستند كه داراى زيبايى طبيعى‏اند و لذت به دست آمده از آنها به‏خاطر زيبا بودن آنهاست مانند آثار و مناظر طبيعت و يا آثار هنرى كه به دست بشر تركيب و تأليف مى‏گردد.
ب: نوع ديگرى از ديدنى‏ها هستند كه شايد ظاهرى زيبا نداشته باشند ولى نوع ديگرى از لذت را به ياد انسان مى‏اندازند مانند برخى خوراكى‏ها كه ممكن است داراى ظاهرى قشنگ و زيبا نباشند ولى به جهت داشتن طعم و يا مزّه خوب در انسان شهوت و هوس بهره‏بردارى ايجاد مى‏كنند.
ج: قسم ديگر از ديدنى‏ها، آن‏هايى هستند كه علاوه بر لذت زيبايى، نوع ديگرى از لذت را در نفس ايجاد مى‏كنند، مثل ديدن يك چهره زيبا و زن خوش‏سيما كه ممكن است افزون بر ايجاد لذت در نفس، محرك شهوت جنسى نيز باشد و نگاه به او انسان را به گناه بكشاند.
از اين رو اسلام گناه را از سرچشمه جلوگيرى كرده و براى نگاه‏هاى انسان دست‏اندازهايى قرار داده تا از فرو رفتن آدمى در باتلاق گناه جلوگيرى و پيشگيرى نمايد.
در بين محسوسات – به ويژه ديدنى‏ها- چشم و نگاه‏هاى آن در اشتغال فكر و قلب انسان نقش بنيادى دارد، امام على(ع) مى‏فرمايد:
“الْعَيْنُ جَاسُوسُ الْقَلْبِ وَ بَرِيدُ الْعَقْلِ؛(2) چشم جاسوس دل و قاصد عقل است.”
اين عضو از اعضاى محسوس آدمى وسيله‏اى است كه مواد اوليه تخيل و تفكر را فراهم مى‏سازد و همين مجموعه تخيلات و تفكرات هستند كه شخصيت انسان را تشكيل مى‏دهند. اگر اين مواد خوب و سالم باشند، تفكرات انسان و در نتيجه رفتار او خوب و پسنديده خواهد بود، اما در صورتى كه واردات كشور وجود آدمى از اين بندر ناسالم باشد، تفكرات و در نتيجه اعمال او زشت و فاسد خواهد شد.
از اين رو شرع مقدس اسلام انسان را از نگاه‏هايى كه زيانبار به كمالات انسانى است برحذر داشته و هشدار داده است، دين واقع‏نگر اسلام بر اين باور است كه قلب و جان آدمى بايگانى و محل آرشيو ديدنى هاست، قلب آدمى مانند لوح سفيدي است كه توسط حواس انسان نقش و نگار مى‏بندد و بر اساس آن نوشته‏ها و نقش‏ها و خطوط دستور رفتارى انسان صادر مى‏شود در صورتى كه آن نوشته‏ها ناپسند و نامناسب باشند، كار و عمل انسان نيز چهره نازيبا به خود مى‏گيرد و در حوزه چشم، نگاه غيرمجاز تبديل به گناه ويرانگر و خانمانسوز مى‏گردد.
كثرت نگاه به نامحرم، بذر انحراف را در دل آدمى مى‏پاشد و چه‏بسا نگاه‏هاى نامبارك و آلوده كه شخص را به اسارت و ذلّت هميشگى مى‏اندازد و او را از حركت به سوى درجات عالى زندگى باز مى‏دارد.
از ديگر آثار شوم و نامبارك نگاه به نامحرم و چشم‏چرانى اين است كه چون هميشه پس از نگاه، ارضاى ميل و شهوت به وجود آمده در اثر نگاه و هوس، دست يافتنى نيست، انسان گرفتار بيمارى، دچار فشار روحى و حسرت دردناك مى‏شود و براى رهايى از اين حالت منفى روحى به گناهان بزرگترى مانند خودكشى، مواد مخدّر و… گرفتار مى‏گردد.
“كسى كه كنترلى روى چشم‏هاى خود ندارد و چشم او مُدام به صحنه‏هاى مهيّج نگاه مى‏كند هميشه دلش شلوغ و پُرآشوب است و از سكون و آرامش دل بى‏بهره است. به عبارت ديگر، هميشه يك حالت نياز و تشنگى دائم و تلاش و تكاپو براى برطرف كردن اين عطش روحى در او وجود دارد و چه‏بسا براى ارضاى اميال خود به چه ذلّت‏ها و حقارت‏ها تن مى‏دهد، كسى كه چشم و ساير حواس را تحت تربيت خود قرار نمى‏دهد و به اسم آزادى آن‏ها را رها مى‏كند، هميشه دل و ذهنى گرفتار و اسير دارد، به عبارت ديگر، هركس چشمش آزاد است فكر و دلش اسير است، راستى آزادىِ كدام يك بهتر است؟”(3)
دروازه ملكوت يا رصدخانه شيطان؟
هر عضوى كه خداوند در خلقت ما درنظر گرفته است داراى فوايد و ويژگى‏هايى است، به كار گرفتن آن عضو در راستاى بهره‏گيرى بهينه، هدف عالم آفرينش است كه از آن به “شكر” ياد مى‏شود و مصرف كردن آن عضو در غير آنچه خدا و دين خدا درنظر گرفته است “كفران” و ناسپاسى آن نعمت به‏شمار مى‏رود.
“چشم” يكى از شريف‏ترين، كارآمدترين و سودمندترين نعمت‏هاى الهى است كه اگر مورد استفاده درست و صحيح قرار گيرد دروازه “ملكوت” مى‏شود و اگر در مسير نادرست و انحرافى مصرف شود “دام شيطان” و روزنه گناه و سرآغاز فتنه و لغزش خواهد شد.
از اين‏رو در روايات اسلامى مى‏خوانيم كه:
“لَيْسَ فِى الْبَدَنِ شَىْ‏ءٌ أَقَلَّ شُكْراً مِنَ الْعَيْنِ فَلَا تُعْطُوهَا سُؤْلَهَا فَتَشْغَلَكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؛(4) در مجموعه بدن شما، ناسپاس‏تر از چشم عضوي نيست، پس هرآنچه مى‏خواهد پاسخش ندهيد زيرا شما را از ياد خدا باز مى‏دارد.”
ديده و دل‏
بين ديده و دل، نگاه و قلب، رابطه‏اى تنگاتنگ وجود دارد. “هرآنچه ديده بيند دل كند ياد” اگر نگاه‏ها مثبت باشد دل نورانى و باصفا و با آرامش خواهد شد و اگر نگاه‏ها آلوده و آغشته به گناه باشد، دل ظلمتكده، آشفته و ناآرام مى‏شود.
آنان كه دنبال دلى آرام و ضميرى روشن و قلبى مطمئن هستند بايد در گام اول چشم‏هاى خويش را كنترل نموده، از چشم‏چرانى و نگاه‏هاى مسموم بپرهيزند.
على(ع) فرمود:
“الْقَلْبُ مُصْحَفُ الْبَصَرِ؛(5)قلب صحيفه نگاه است.”
اگر “صحيفه نور” مى‏خواهى، بايد نگاه‏هايت نورانى و حلال باشد. آنان كه چشمشان در اختيارشان نيست دل آنها “كتاب ضلال” است و نورانيت و صفايى در آن احساس نمى‏كنند.
چشم‏چرانى‏
مفهوم چشم‏چرانى گسترده است به‏گونه‏اى كه هر نگاه و نظرى كه هواى نفس انسان را تحريك كند شامل مى‏شود. ممكن است كسى به خانه مجلل و باشكوهى خيره‏خيره نگاه كند و در دل آرزوى داشتن آن منزل را داشته باشد و يا به ماشين آخرين مدل بنگرد و آن را آرزو كند و يا چهره زيبا و دلفريبى را ببيند و فريفته او شود. همه اينها نوعى چشم‏چرانى است كه بايد از آن پرهيز كرد.
ولى آنچه معمولاً از واژه “چشم‏چرانى” به ذهن مى‏آيد همان نگاه گناه‏آلود است كه به گفته حافظ:
منم كه شهره شهرم به عشق ورزيدن‏
منم كه ديده نيالوده‏ام به بد ديدن‏
نيالودن چشم به صحنه‏هاى تحريك آميز و گناه‏آلود يكى از ويژگى‏هاى مردان و زنان باايمان و باتقوا است كه قرآن از آن به واژه “غضّ” ياد كرده است:
“قُلْ لِلْمُؤْمِنينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ … وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ…؛(6) به مردان باايمان و زنان باايمان بگو كه چشم‏هاى خود را فرو خوابانند.”
“غضّ” با “غمض” فرق مى‏كند، اولى نقصان و كم كردن از نگاه و به زير افكندن آن است و دومى به معناى فروبستن و چشم برهم نهادن.
پيامدهاى چشم‏چرانى‏
در فرهنگ و منابع دينى به پيامدهاى منفى چشم‏چرانى و نگاه‏هاى حرام اشارات لطيف و هشدار دهنده‏اى ديده مى‏شود كه در اين مجال به برخى از آنها مى‏پردازيم:
الف: هرزگى و غفلت‏
انسانى كه كنترل چشم و نگاه خويش را ازدست مى‏دهد دچار هرزگى و هواپرستى مى‏گردد و درنتيجه در باتلاق غفلت فرورفته، سرمايه عمر خويش را هدر مى‏دهد.
پيامبر اكرم(ص) فرمود:
“إِيَّاكُمْ وَ فُضُولَ النَّظَرِ فَإِنَّهُ يَبْذُرُ الْهَوَى وَ يُوَلِّدُ الْغَفْلَةَ؛(7) از چشم‏چرانى بپرهيزيد، زيرا اين كار هوى و هوس را تحريك و ميوه غفلت از او زاده مى‏شود.”
در برخى از نسخه‏ها “يبذر” آمده است. يعنى چشم‏چرانى بذر و تخم هوا و هوس در دل انسان مى‏پاشد و محصول آن جز فسق و فساد و فحشاء چيز ديگرى نخواهد بود.
حضرت عيسى(ع) به يارانش فرمود:
“إِيَّاكُمْ وَ النَّظِرَةَ فَإِنَّهَا تَزْرَعُ فِى الْقَلْبِ الشَّهْوَةَ وَ كَفَى بِهَا لِصَاحِبِهَا فِتْنَةً؛(8)از نگاه حرام دورى كنيد، زيرا چنين نگاهى در زمين دل شما بذر شهوت مى‏پاشد و همين آغازى براى فرو افتادن در فتنه است.”
به همين جهت على(ع) در كلامى كوتاه و گويا مى‏فرمايد:
“الْعَيْنُ رَائِدُ (الْقَلْبِ) الْفِتَن؛(9) چشم‏چرانى آدمى را به سوى فتنه‏ها مى‏كشاند.”
ب: دام شيطان‏
شيطان بر سر راه آدمى همواره دام‏گسترى مى‏كند، دام‏هاى شيطان برخى محسوس و قابل رؤيت و برخى نامرئى و پنهان است. اضافه بر آن گاهى براى پنهان نگه داشتن دام، از دانه كمك مى‏گيرد، انسان‏هاى غافل و جاهل در حالى كه چشم خود را بر دانه‏ها دوخته سرگرم برداشتن و خوردن آن هستند ناگهان گرفتار دام‏هاى پنهان شيطان مى‏شوند كه بيرون آمدن از آن كار آسانى نيست. چشم‏چرانى يكى از دام‏هاى شيطان به شمار آمده است.
على(ع) مى‏فرمايد:
“الْعُيُونِ- مَصَائِدُ الشَّيْطَانِ؛(10)چشم‏ها دام‏هاى شيطانند.”
يعنى از اين راه انسان‏ها را گرفتار گناه و آلودگى ساخته، آنان را در لب پرتگاه سقوط قرار مى‏دهد. در روايت ديگر از رسول خدا(ص) آمده است كه:
“النَّظْرَةُ سَهْمٌ مِنْ سِهَامِ إِبْلِيسَ مَسْمُومٌ مَنْ تَرَكَهَا لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا لِغَيْرِهِ أَعْقَبَهُ اللَّهُ إِيمَاناً يَجِدُ طَعْمَه؛(11) نگاه حرام تيرى از تيرهاى مسموم شيطان است. هر كس از آن به خاطر خدا صرفنظر كند، طعم و مزه ايمان را خواهد چشيد.”
ج: آه و حسرت‏
يكى ديگر از پيامدهاى چشم‏چرانى آن است كه انسان چشم‏چران، به لحاظ اينكه همواره صحنه‏ها و مناظرى مى‏بيند كه غالباً به آن دسترسى ندارد، در نتيجه از درون گرفتار آه و حسرت و آرزوهايى مى‏شود كه به خاطر دست نيافتن به آنها خود را مى‏آزارد و زندگى شيرين و بى‏دغدغه خود را گرفتار اضطراب، دل‏مشغولى و حسرت‏ها و ايكاش‏هاى بيهوده مى‏سازد.
امام على(ع) فرمودند:
“مَنْ أَطْلَقَ طَرْفَهُ كَثُرَ أَسَفُهُ؛(12)آنكه كنترل چشم را ازدست بدهد، حزن و اندوه او بسيار گردد.”
و نيز فرمود:
“كَمْ مِنْ نَظْرَةٍ جَلَبَتْ حَسْرَةً؛(13)چه بسا يك نگاه، حسرتى را به‏دنبال خود بكشاند.”
و امام صادق(ع) فرمود:
“كَمْ مِنْ نَظْرَةٍ أَوْرَثَتْ حَسْرَةً طَوِيلَة؛(14) چه‏بسا يك نگاه گناه‏آلود، آرزو و حسرت طولانى را به‏جاى مى‏گذارد.”
داستان چشم‏پاكى و نتيجه آن‏
در پايان به داستانى از قرآن درباره پسر و دخترانى جوان اشاره مى‏كنيم كه با عفّت چشم و رعايت نگاه و حريم گرفتن از نامحرم به رفعت و منزلت الهى و اجتماعى بزرگى دست يافت.
موسى(ع) جوانى پرانرژى و پرتوان، پس از درگيرى با فرعونيان، از مصر به سوى مدائن هجرت كرد. نزديك مدائن – همان شهرى كه شعيب پيامبر(ع) در آن مى‏زيست- به جايى رسيد كه چوپانان براى گوسفندان خويش از آن آب برمى گرفتند. ناگهان دختران جوانى را ديد كه در كنارى ايستاده‏اند و گوسفندانشان را حفاظت مى‏كنند. از آنان پرسيد چه مى‏كنيد؟ گفتند: منتظريم تا مردان از اين چاه براى گوسفندان آب بيرون آورند و بعد كه خلوت شد ما براى گوسفندان خويش آب جستجو مى‏كنيم. موسى(ع) آن جوان باغيرت و پرهمّت براى گوسفندان آنان از چاه آب كشيد و آن حيوان‏ها سيراب شدند و دختران جوان هم به سوى خانه خويش رفتند. هنگامى كه آن دو دختر جوان پيش پدر پير خود رفتند با يادآورى جريان آب‏رسانى آن جوان به گوسفندان خويش، از جوانمردى و مردانگى او سخن به ميان آوردند. شعيب يكى از آنان را فرستاد كه آن جوان را به خانه دعوت كند. آن دختر پيش پدر اين پيشنهاد را داد كه:
“يا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِينُ؛(15) اى پدر! اين جوان را به‏كار گير زيرا او هم توانا وهم امين است.”
شعيب پيامبر(ع) پرسيد: به توانايى او از جريان برداشتن سنگ سنگين و سخت پى بردى اما امانت او را از كجا شناختى؟
گفت: هنگامى كه من را فرستادى تا او را به خانه خويش دعوت كنم، چون موسى راه را نمى‏شناخت من جلو افتادم تا او راه را گم نكند، او به من گفت: تو به دنبال من حركت كن، هركجا كه به بيراهه رفتم مرا آگاه كن، چون ما كسانى هستيم كه به دنبال زنان چشم نمى‏دوزيم و پشت سر آنان حركت نمى‏كنيم! من از اين رفتار او فهميدم كه جوانى پاكدامن و عفيف و امين است.(16)
نتيجه چشم‏پاكى موسى(ع) آن شد كه در نزد شعيب(ع) منزلت يافت، با دختر شعيب(ع) ازدواج كرد و پس از آن نيز به مقام رسالت و نبوّت رسيد.
پى‏نوشت‏ها:
1. بحارالانوار ج 69،ص 199.
2. بحارالانوار ج 101،ص 41.
3. دُرّ و صدف، محمد شجاعى، نشر مُحيى، صفحه 141،ضمناً در مقدمه اين فصل نيز از اين نوشته استفاده شد.
4. بحارالانوار،ج 10، ص 106.
5. نهج‏البلاغة، ص 548، حكمت 409.
6. سوره تور، آيات 29 و 30.
7. بحارالانوار ج 69،ص 199.
8. بحارالانوار ج 75، ص 283.
9. تصنيف غرر الحكم و درر الكلم،ص 60.
10. بحارالانوار،ج 74، ص 294.
11. من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 18.
12. بحارالانوار،ج 74،ص 288.
13. بحارالانوار،ج 68، ص 293.
14. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال،ص 262.
15. سوره قصص، آيه 26.
16. ميزان‏الحكمه، جلد 10، صفحه 75.

آيين مؤمنان براى رسيدن به رستگارى‏
آيت الله جوادى آملى‏
تهيه و تدوين:حجةالاسلام و المسلمين محمدرضا مصطفى پور
همه اديان وسائلى براى نيل انسان‏ها به رستگارى در سطوح مختلف هستند و رستگارى داراى دو جنبه است، يك جنبه آن عبارت است از چيزى كه انسان‏ها بايد از آن‏ها رها و رستگار شوند و جنبه ديگر آن عبارت است از چيزى كه انسان‏ها بايد در آن رها و رستگار شوند.
رستگارى دينى همانند هر مكتبى ناظر به نيازها و آرزوهاى انسانى و بيانگر آن‏هاست و انسان رستگار كسى است كه نيازها و آرزوهايش برآورده شود.
رستگارى دينى ويژگى هايى دارد كه عمده آن‏ها عبارتند از:
1- رستگارى دينى بر نيازهايى تمركز دارد كه يك فرهنگ آن را اساسى‏ترين نياز مى‏شمارد.
رستگارى دينى ناظر به ارضاء كلى، مطلق و گاه استعلايى نيازهاى انسانى است كه از جمله آن‏ها توجه به خدا و جاودانگى است.(1)
2- در قرآن مشتقات واژه (فلح) در آيات فراوانى به كار رفته است كه راغب اصفهانى آن را به معناى شكافتن و بريدن، پيروزى و رسيدن به مطلوب معنا كرده و آن را به دو نوع دنيوى و اخروى تقسيم مى‏كند.
فلاح و رستگارى دنيوى آن است كه آدمى به سعادتى دست يابد كه با آن زندگى دنيوى او پاكيزه و با نشاط گردد و حصول سعادت در دنيا به بقاء و پايدارى، غنا و بى‏نيازى و عزت و سربلندى است، فلاح و رستگارى اخروى به چهار چيز حاصل مى‏شود:
الف: بقاء و پايدارى كه در آن فناء و نابودى نباشد.
ب: غنا و بى نيازى كه در آن فقر راه نيابد.
ج: عزّتى كه ذلّت و خوارى در آن نباشد.
د: دانشى كه با جهل همراه نباشد.(2)
در حقيقت افراد پيروز و رستگار و خوشبخت موانع را از سر راه برمى دارند و راه خود را به سوى مقصد مى‏شكافند و پيش مى‏روند و اين پيروزى خواه در بعد مادى باشد و خواه در بعد معنوى، و خواه دنيوى باشد و خواه اخروى.
پيروزى و رستگارى دنيوى در آن است كه انسان آزاد، سربلند و عزيز و بى نياز زندگى كند و رستگارى اخروى در آن است كه آدمى در جوار رحمت الهى و در ميان نعمت‏هاى جاودانه، در كنار مؤمنان و پروا پيشگان در كمال عزّت و سربلندى به زندگى جاودانه خود ادامه دهد.
از اين رو در قرآن فرمود: «قد افلح المؤمنون؛(3) در حقيقت مؤمنان رستگارند و در تمام ابعاد به پيروزى و مقصود رسيده‏اند.»
در سوره آل عمران از آيه 102 تا 104 برخى از برنامه‏هايى كه مؤمنان را به فلاح و رستگارى مى‏رساند بيان فرموده است و آن‏ها عبارتند از:
الف: خودسازى و پروا پيشگى و با تقوا زيستن.
ب: مسلمان زيستن و مسلمان مردن.
ج: اتحاد و همبستگى بر محور اعتصام به حبل الهى.
د: تعهد اجتماعى و فراخوانى به خير و نظارت همگانى و مبارزه با فساد.
در آيه 102 فرمود: «يا ايها الذين آمنوا اتقوا اللّه حق تقاته و لاتموتن الّا و انتم مسلمون؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، از خدا آن گونه كه حق پروا كردن از اوست، پروا كنيد و زينهار جز مسلمان نميريد.»
در اين آيه دو برنامه را از اهل ايمان خواسته است.
1- طلب حق تقوا
از مؤمنان طلب مى‏كند تقواى الهى را بلكه برترين تقوا را تحصيل كنند و فقط از خدا پروا داشته باشند زيرا برخى از جهنم پروا دارند. چنان چه فرمود: «فاتقوا النار التى و قودها الناس و الحجارة اعدّت للكافرين؛(4) از آتشى بترسيد كه هيزم آن بدن‏هاى مردم گنهكار و سنگ هاست و براى كافران آماده شده است. و برخى از فتنه پروا دارند چنان چه فرمود: «واتقوا فتنة لاتصيبنّ الذين ظلموا منكم خاصّه و اعلموا انّ اللّه شديد العقاب؛(5) از فتنه‏اى بپرهيزيد كه تنها به ستمكاران شما نمى‏رسد بلكه همه را فرا خواهد گرفت و بدانيد كه خدا كيفر شديد دارد.» اما مهم تقواى الهى است زيرا تقواى الهى بهترين زاد و توشه انسان است: «و تزوّدوا فانّ خير الزاد التقوى و اتقون يا اولى الالباب؛(6) زاد و توشه تهيه كنيد كه بهترين زاد و توشه پرهيزكارى است و از من بپرهيزيد اى خردمندان.»
بر اساس اين آيه مؤمنان به تقوا دعوت شدند كه حق آن را رعايت كنند و حق تقوا را هر كس به اندازه توان خود به آن راه مى‏يابد از اين رو ابى بصير مى‏گويد: از امام صادق(ع) در مورد «اتقوا الله حق تقاته» پرسيدم آن حضرت فرمود: «يطاع فلايعصى و يذكر فلا ينسى و يشكر فلا يكفر»(7) حق تقوا آن است كه آدمى پيوسته فرمان خدا را اطاعت كند و هيچ‏گاه او را نافرمانى و معصيت ننمايد، همواره به ياد او باشد و او را فراموش نكند و در برابر نعمت‏هاى او شكرگزار باشد و نعمت او را كفران و ناسپاسى ننمايد.
بر اين اساس حق تقواى الهى همانا آخرين و عالى‏ترين درجه تقوا است كه پرهيز از هرگونه گناه و عصيان و تعدى و انحراف از حق را شامل مى‏شود و انسانى كه از حق منحرف نشود خدا را اطاعت كرده و پيوسته به ياد اوست و نعمت او را سپاسگزار خواهد بود.
مصداق بارز دارندگان حق تقوا
گرچه همه مؤمنان دعوت به خودسازى و رعايت حق تقوا شده‏اند اما مصداق بارز دارندگان حق تقوا اهل بيت پيامبر(ص) مى‏باشند چنان چه عبد خير مى‏گويد از على بن ابيطالب(ع) درباره آيه مورد نظر پرسيدم، آن حضرت در جواب فرمود: «ما عمل بها غير اهل بيت رسول اللّه (ص)، نحن ذكرنا اللّه فلا ننساه و نحن شكرناه فلن نفكر و نحن اطعناه فلم نعصه فلما نزلت هذه الآية، قال الصحابة لانطيق ذلك فانزل اللّه تعالى فاتقوا اللّه ما استطعتتم؛(8) به اين آيه جز اهل بيت پيامبر(ص) عمل نكردند، ما هستيم كه خدا را همواره ياد مى‏كنيم و او را فراموش نخواهيم كرد. ما سپاسگزار نعمت‏هاى او هستيم و هرگز ناسپاسى نمى‏كنيم و ما او را اطاعت مى‏كنيم و معصيت و نافرمانى نمى‏نمائيم، اين آيه وقتى نازل شد، صحابه و ياران پيامبر(ص) گفتند ما توان عمل به اين آيه را نداريم كه خداوند، آيه «فاتقوااللّه ما استطعتم»(9) را نازل فرموده است يعنى حق تقوا را به مقدار توانايى خود انجام دهيد در اين صورت آيه سوره تغابن آيه مورد بحث را مقيّد مى‏كند.
2- سفارش به مسلمان مردن‏
در پايان آيه به مؤمنان هشدار مى‏دهد كه به هوش باشيد. تنها اسلام آوردن كافى نيست، بلكه اسلام خود را تا واپسين ساعات عمر خود حفظ كنيد و مراقب باشيد جز با اسلام از دنيا بيرون نرويد.
مراد از اسلام در آيه اسلام خالص و ناب است، اسلام خالص قرآنى آن است كه انسان در عقيده و اخلاق و عمل، دين خالص و واجب را حفظ كند.
توضيح آن كه اسلام به معناى فعل جارحه‏اى و جانحه‏اى و فعل قلبى و قالبى داراى مراتبى است كه نازل‏ترين مرتبه آن، اعتراف و اقرار به توحيد و معاد و نبوت است، آثار فقهى چون حرمت جان و مال، جواز نكاح و ازدواج، طهارت ظاهرى و مانند آن بر اين مرتبه از اسلام مترتب مى‏شود. در اين مرتبه ممكن است اسلام هنوز در دل و روح فرد مسلمان رسوخ نكرده باشد.
برترين مرتبه اسلام مقام تسليم و انقياد تام است و مقام تسليم عبارت است از انقياد و تسليم محض سالك صالح در پيشگاه خداوند سبحان، انقطاع كامل از غير خدا و چيزى جز ياد و مهر او را در دل قرار ندادن، در اين آيه از مؤمنان مى‏خواهد كه برترين مرتبه اسلام را بدست آورده و تا پايان عمر آن را حفظ كنند.
درخواست مسلمان مردن توسط انبياء
انبياء الهى از خداى سبحان درخواست مى‏كردند كه مسلمان بميرند و به فرزندان خود سفارش مى‏كردند كه مسلمان بميرند، «و وصّى بها ابراهيم بنيه و يعقوب يا بنىّ انّ اللّه اصطفى لكم الدين فلاتموتن الّا و انتم مسلمون؛(10) و ابراهيم و يعقوب فرزندان خود را به اين آيين وصيت كردند و هر كدام به فرزندان خويش گفتند، خداى سبحان اين آيين پاك را براى شما برگزيده است و شما جز به آيين اسلام از دنيا نرويد.
حضرت يوسف نيز از خداى سبحان درخواست مى‏كند «و توفّنى مسلماً و الحقنى بالصالحين؛(11) مرا مسلمان بميران و به صالحان ملحق فرما.»
يعنى اسلام چنان در جان من عجين و ملكه شده باشد كه فشار مرگ نتواند بر من اثر بگذارد و آن را از يادم ببرد.
راز تأكيد بر مسلمان مردن‏
اين كه در قرآن از مؤمن مى‏خواهد كه وى مسلمان زندگى كند و مسلمان از دنيا برود سرّ و رازى دارد كه توجه به آن سودمند است. اصل مرگ امرى ضرورى است كه هر انسانى بدان محكوم است: «كل نفس ذائقة الموت»(12) از اين رو قابل امر و نهى نيست اما به لحاظ قيد و اختيارى آن ممكن است مورد امر و نهى قرار گيرد و گفته شود مسلمان بمير و كافر نمير.
و به عبارت ديگر: مرگ و حيات مانند اصل بودن و هستى از امور تكوينى‏اند و از اين رو متعلق امر و نهى واقع نمى‏شوند، اما با داشتن قيد اختيارى، مى‏توان به اعتبار آن قيد بدان امر يا از آن نهى كرد. در واقع چگونه مردن در اختيار انسان است و اين چگونگى مورد امر و نهى خداى سبحان قرار مى‏گيرد.
در توضيح مطلب توجه به دو نكته لازم است:
الف: زمان مرگ مجهول است هيچ كس نمى‏داند، در چه زمان و در چه زمين و يا زمينه فكرى و اجتماعى مى‏ميرد، از اين رو انسان همواره در همه شؤون و حالات بايد مسلمان باشد تا از مرگ در حال غفلت و بدون اسلام مصون بماند.
انسانى كه از خداوند مى‏خواهد تا همه كردار و گفتارش در جهت الهى و براى خدا خالص باشد و اوقات و احوال او همواره در بندگى و طاعت مصروف گردد و از اين خواسته منصرف نشود در هر حال كه از دنيا برود مسلمان رخت بر مى‏بندد.
ب: گوشزد كردن مرگ با اين بيان كه مبادا بى دين بميريد، اشاره به ضرورت فراهم آوردن ايمان مستقر است، زيرا فشار مرگ چنان سخت، دردناك و غير قابل تحمّل است كه اگر ايمان كسى راسخ و ملك و مستقر نباشد فشار مرگ آن را از وى مى‏گيرد. از اين رو لازم است با اسلام به گونه‏اى وجودش عجين شود كه فشار مرگ آن را از او نگيرد.
از اين رو آن چه براى انسان مهم است مسلمان و با ايمان مردن است زيرا حشر انسان به همان صورتى است كه مرده است و كسى كه همه شؤون او تنها براى خداست، مسلمان زندگى مى‏كند. مسلمان مى‏ميرد و مسلمان محشور مى‏شود و هر انسان مسلمانى بايد سعى كند تا در مرحله‏هاى زندگى و مرگ و حشر، مسلمان باشد تا از آثار مسلمانى يعنى رستگارى در دنيا و آخرت برخوردار گردد.
3- دعوت به اتحاد و همبستگى‏
در آيه 103 اين سوره از مؤمنان مى‏خواهد با اعتصام و چنگ زدن به حبل الهى به اتحاد روى آورده و از هرگونه تفرقه و پراكندگى پرهيز كرده و با آن مبارزه كنند. «و اعتصموا بحبل اللّه جميعاً و لا تفرّقوا واذكروا نعمة اللّه عليكم اذ كنتم اعداء فالّف بين قلوبكم فاصبحتم بنعمته اخواناً و كنتم على شفاحفرة من النار فانقذكم منها كذلك يبيّن اللّه لكم آياته لعلّكم تهتدون؛ همگى به ريسمان خدا چنگ زنيد و پراكنده نشويد و نعمت خدا را برخود ياد كنيد. آن‏گاه كه دشمنان يكديگر بوديد پس ميان دل‏هاى شما الفت انداخت تا به لطف او برادران هم شديد، و بركنار پرتگاه آتش بوديد كه شما را از آن رهانيد، اين گونه خداوند نشانه‏هاى خود را براى شما روش مى‏كند. باشد كه راه يابيد.»
در اين آيه امت مسلمان را دعوت به اتحاد و همبستگى و از تفرقه و پراكندگى نهى مى‏كند و مى‏فرمايد: «امت مسلمان همگى با هماهنگى و انسجام به حبل الهى اعتصام كرده و چنگ بزنيد و از تفرقه و پراكندگى دورى كنيد.
مراد از حبل الهى‏
مراد از حبل الهى را برخى قرآن(13) و برخى اسلام(14) و برخى خاندان پيامبر و ائمه معصومين(ع)(15) (اهل بيت) و برخى عهد(16) الهى و برخى فرمان خدا و اطاعت او(17) و برخى اخلاص توحيد الهى(18) دانسته‏اند، ولى مى‏توان گفت: منظور از حبل الهى هرگونه وسيله ارتباط با خداى سبحان است، خواه آن وسيله ارتباط، قرآن باشد و خواه اسلام و خواه اهل بيت و خواه عهد الهى و خواه فرمان و اطاعت پروردگار و خواه اخلاص در توحيد الهى.
نياز به حبل الهى‏
تعبير به حبل اللّه اشاره به اين حقيقت است كه انسان در شرايط عادى و بدون استفاده از راهنما در قعر درّه طبيعت و چاه تاريك غرائز سركش و جهل و نادانى باقى خواهد ماند و براى نجات از اين دره و برآمدن از اين چاه، به وسيله نيازمند است و به عبارت ديگر: انسان براى صعود به حبل نيازمند است و براى مبتلا نشدن به دام ديگران تنها بايد به حبل الهى تمسك پيدا كند.
در واقع انسان با فكر و انديشه، راه تفكر در آفاق را براى آگاهى از اسرار جهان مى‏پيمايد و با غواصّى در اعماق وجود خود به جستجوى رازهاى نهانى وجود خويش مى‏پردازد و در اين دو سير به حبل نيازمند است و بايد بداند كه اين دو راه هيچكدام پايانى ندارد، نه حكيمان با بلندپروازى به بلنداى آن مى‏رسند كه نهايت راه باشد و نه عارفان با غوّاصى به پايان عمق راه مى‏رسند. چنان‏چه على(ع) فرمود: «لايدركه بعدالهمم و لايناله غوص الفطن؛(19) نه همت‏هاى بلند او را مى‏يابد و نه غوّاصان زيرك به آن مى‏رسند.»
خداشناسى و آشنايى با آيات احكام و حكم همراه با عمل صالح سبب سير صعودى آدمى است.
«اليه يصعد الكلم الطيب و العمل الصالح يرفعه»(20) عقيده پاك به سوى او صعود مى‏كند و عمل صالح آن را بالا مى‏برد و مقصد آن نيز عزت الهى است كه: «من كان يريد العزة فانّ العزة للّه جميعاً؛(21) هر كه خواهان عزّت است همه عزّت از آن خداست.» و كسى كه خواهان عزّت است، بايد وسيله آن يعنى عقايد پاك و عمل صالح را فراهم كند.
اعتصام جمعى كه همان اتحاد و هماهنگى و انسجام بر محور ثقلين يعنى قرآن و عترت است، سبب مى‏شود كه همگان در برداشتن بار سنگين مسؤوليت، با نشاطى فزاينده مشاركت كنند و با قدرتى افزون‏تر رسالت الهى را به انجام برسانند و چون اعتصام به ثقلين از اهميت خاصى برخوردار است همگان بايد در پاسدارى و بهره مندى از آن، از آن جهت كه عروة الوثقاى الهى است كوشا بوده و حافظ آن پيوند باشند.
نهى (لاتفرقوا) درباره كيفيت اعتصام است نه اصل آن، زيرا آيه خطاب به مؤمنان است كه به خدا اعتصام دارند، اگر تك تك مسلمانان به حبل خدا معتصم باشند و با هم نباشند در كيفيت اعتصام يعنى اعتصام دسته جمعى و همگانى دچار تفرقه‏اند براى توضيح، هر فردى از افراد انسانى داراى دو حيثيت فردى و اجتماعى است. وى همانگونه كه تكاليف فردى دارد. وظايفى اجتماعى نيز دارد. چه وجود استقلالى را براى جامعه بپذيريم و حيثيت اجتماعى را براى انسان فطرى بدانيم يا وجود مستقل براى جامعه را نپذيريم و ضرورت و نياز را عامل شكل‏گيرى جامعه بدانيم، بهرحال آيه درباره حيثيت اجتماعى انسان است.
نعمت برادرى‏
اتحاد و برادرى نعمتى است كه خداى سبحان به مسلمانان اعطاء كرده است، از اين رو مسلمانان بايد پيوسته به ياد آن نعمت بوده و همواره آن را حفظ كرده و به رايگان آن را از دست ندهند. از اين رو فرمود: «واذكروا نعمة اللّه عليكم اذ كنتم اعداءً فالّف بين قلوبكم فاصبحتم بنعمته اخواناً؛(22) شما ديروز با هم دشمن بوديد اما خداى سبحان امروز در سايه نعمت اسلام و ايمان دل‏هاى شما را به هم مربوط ساخت و دشمنان ديروز برادران امروز شديد.»
از اين كه خداى سبحان تأليف قلوب و پيوند دل‏ها را به خود نسبت داد اشاره به يك كار خارق العاده اجتماعى دارد كه خدا آن را ايجاد كرده است زيرا اگر سابقه دشمنى پيشين عرب را در نظر بگيريم كه آن‏ها با كينه‏هاى ريشه دار در طول سال‏هاى متمادى در دل‏هاى آن‏ها انباشته شده بود و همواره آتش جنگ و خون ريزى در بين آنان برافروخته بود روشن مى‏شود كه از راه عادى و معمولى نمى‏توان از آن ملت پراكنده و كينه توز ملتى واحد و متحد و برادر بسازند. پس بايد كار خارق العاده‏اى صورت گيرد و اين كار خارق العاده را خدا انجام مى‏دهد، قرآن كريم در سوره انفال نيز تأليف قلوب را به خود نسبت داده است و فرموده است حتى با انفاق مال نمى‏توانيد، انسان‏ها را به هم ارتباط دهيد «لو انفقت ما فى الارض جميعاً ما الّفت بين قلوبهم ولكنّ اللّه الّف بينهم انّه عزيز حكيم؛(23) اگر تمام آن چه در روى زمين است صرف مى‏كردى كه ميان دل‏هاى آنان الفت دهى، نمى‏توانستى، ولى خداوند ميان آن‏ها الفت ايجاد كرد او توانا و حكيم است.» زيرا دل در اختيار غير خدا نيست و مطامع دنيوى نيز هرگز دل را آرام نمى‏كند.
گوستاو لوبون فرانسوى مى‏نويسد: خصلت جنگ جويى در اعراب تا اين حد ريشه دوانده بود كه پيش از ظهور پيامبر اسلام تمام ريگستان عرب ميدانى براى نورد و جنگ دائمى قرار گرفته بود و زمانى كه قبول اسلام نموده و همگى تحت لواى توحيد مجتمع گرديدند تمام قواى خود را متوجه به بيگانگان نمودند و همين خاصّه بوده است كه سبب عمده پيشرفت و كاميابى آن‏ها گرديد.(24)
اختلاف پرتگاه جهنم‏
خداى سبحان مسلمانان را از سقوط در آتش جنگ و آتش جهنم نجات داده است (و كنتم على شفا حفرة من النار فانقذكم منها) شما در گذشته در لبه گودالى از آتش بوديد كه هر آن احتمال مى‏رفت در آن سقوط كنيد و همه چيز شما خاكستر گردد اما خداوند شما را نجات داد و از اين پرتگاه به نقطه امن و امانى كه همان نقطه برادرى و محبت بود، رهنمون ساخت.
همان طور كه اخراج از ظلمات به نور دو نوع است گاهى به صورت رفع است يعنى آدمى در حدّى از كمال ايمان قرار مى‏گيرد كه ظلمات را از خود دور مى‏كند و به توفيق الهى از ظلمت گناه به نور اطاعت و بندگى در مى‏آيد و گاهى به صورت دفع است يعنى ايمان آن‏ها در حدّى است كه به آلودگى و گناه آلوده نمى‏شوند و خداى سبحان توفيق آلوده نشدن به گناه را به آنان اعطا مى‏كند.
آدمى براى اين كه دچار تفرقه نشود نيز بايد با حفظ و توجه به عوامل وحدت و تمسّك به حبل الهى اين توفيق را پيدا كند كه دچار اختلاف و تفرقه نشود يعنى با دورى از حبّ دنيا و بغى و ستم، زمينه اختلاف را از بين ببرد و در صورت آلوده شدن به اختلاف بايد عوامل اختلاف را با رجوع به قرآن و عترت شناسايى كرده و اختلاف را با توفيق الهى به اتحاد و همبستگى تبديل كند.
منشأ اختلاف‏
قرآن كريم منشأ اختلاف را دو چيز مى‏داند.
الف: بغى و ستم‏
آيه 213 سوره بقره مى‏فرمايد: «كان الناس امة واحدة فبعث اللّه النبيين مبشرين و منذرين و انزل معهم الكتاب بالحق ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه و ما اختلف فيه الّا الذين اوتوه من بعد ماجائتهم البيّنات بغياً بينهم فهدى اللّه الذين آمنوا لما اختلفوا فيه من الحق، باذنه و اللّه يهدى من يشاء الى صراط مستقيم؛ مردم در آغاز يك دسته بودند و تضادى در ميان آن‏ها وجود نداشت به تدريج جوامع و طبقات پديد آمد و اختلافات و تضادهايى در ميان آن‏ها پيدا شد در اين حال خداوند پيامبران را برانگيخت تا مردم را بشارت و بيم دهند و كتاب آسمانى كه به سوى حق دعوت مى‏كرد با آن‏ها نازل نمود تا در ميان مردم در آن چه اختلاف داشته‏اند داورى نمايد. افراد با ايمان در آن اختلاف نكردند تنها گروهى از كسانى كه كتاب را دريافت داشته بودند و نشانه‏هاى روشن به آن‏ها رسيده بود به خاطر انحراف از حق و ستم‏گرى در آن اختلاف كردند خداى سبحان آن‏هايى را كه ايمان آورده بودند به حقيقت آن چه را كه مورد اختلاف بود به فرمان خودش رهبرى نمود، اما افراد بى ايمان همچنان در گمراهى و اختلاف باقى ماندند و خدا هر كس را كه بخواهد به راه راست هدايت مى‏كند.»
در اين آيه منشأ اختلاف ناپسند را بغى و ستم گرى و انحراف از حق مى‏داند.
ب: حبّ دنيا و دنيا دوستى‏
قرآن در سوره آل عمران فرمود: «و لقد صدقكم اللّه وعده اذتحسّونهم باذنه حتى اذا فشلتم و تنازعتم فى الامر و عصيتم من بعد ما اريكم ما تحبّون، منكم من يريد الدنيا و منكم من يريدالآخرة ثم صرفكم عنهم ليبتليكم و لقد عفا عنكم و اللّه ذوفضل على المؤمنين؛(25) خداوند وعده خود را به شما تحقق بخشيد، در آن هنگام دشمنان را به فرمان او به قتل مى‏رسانديد و اين پيروزى ادامه داشت تا اين كه سست شديد و در كار خود به نزاع پرداختيد و بعد از آن كه آن چه را دوست مى‏داشتيد به شما نشان داد، نافرمانى كرديد بعضى از شما خواهان دنيا بوديد و برخى خواهان آخرت، سپس خداى سبحان شما را از آنان منصرف ساخت و پيروزى شما به شكست انجاميد تا شما را آزمايش كند و او شما را بخشيد و خداى متعال نسبت به مؤمنان فضل و بخشش دارد.»
اين آيه درباره جنگ احد است كه مسلمانان در آغاز بر مشركان پيروز شدند و اين پيروزى ادامه داشت تا اين كه عدّه‏اى بر اثر حبّ دنيا به قصد جمع آورى غنائم موضع استراتژيك را در احد رها كرده و عدّه اندكى كه مؤمنانه ايستادگى كردند در آن موضع ماندند و دشمن از اين فرصت بهره بردارى كرده و از همان موضع بر لشكر مؤمنان يورش برده و شكست را بر آنان تحميل كرد و اين شكست فقط نتيجه دنيا دوستى و نافرمانى از دستور پيامبر بود. بنابراين بر مسلمانان لازم است براى حفظ اتحاد و همبستگى از ستم و دنيا دوستى اجتناب كرده تا دچار اختلاف و تفرقه و پراكندگى نشوند.
هدايت، هدف از تبيين آيات‏
در پايان آيه قرآن مى‏فرمايد: «وكذلك يبيّن اللّه لكم آياته لعلّكم تهتدون؛(26)خداى سبحان آياتش را اين چنين براى شما روشن مى‏سازد تا هدايت شويد.»
از آن جايى كه قرآن كتاب تقليدى نيست و مطالب خود را براى فهم انسان تبيين مى‏كند و راه را به او نشان مى‏دهد و مسائل را برهانى مى‏كند و آدمى را به اصول عقلى و تجربى ارشاد مى‏نمايد تا مطالب در جان‏هاى آن‏ها بنشيند از اين رو سخن خود را در اين آيه با دعوت بر اساس مشاهده و وجدان و تجربه‏ها بيان مى‏كند و هدف اين است كه انسان‏ها با اين مشاهده و تفكر در آن‏ها به راه درست و صراط مستقيم هدايت شوند و اتحاد و همبستگى را حفظ و از پراكندگى محفوظ بمانند زيرا نتيجه اتحاد ترقى و تكامل و پيشرفت و پى‏آمد تفرقه انحطاط و سقوط و عقب ماندگى و شكست است.
4- دعوت به خير و مبارزه با فساد
به دنبال آيات پيشين كه از دعوت به تقوا و خودسازى شروع مى‏شود و سپس به دعوت به اتحاد و همبستگى مى‏رسد در آيه (104) يك مسؤوليت اساسى را بر عهده مؤمنان مى‏گذارد كه رعايت آن موجب حفظ طهارت آحاد جامعه و اتحاد و همبستگى آن‏ها خواهد شد و آن دعوت به خير و نظارت همگانى بر جامعه براى رعايت خوبى‏ها و ارزش‏ها و دور بودن از بدى‏ها و ضد ارزش‏هاست.
«ولتكن منكم امة يدعون الى الخير و يأمرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و اولئك هم المفلحون؛(27) بايد از ميان شما جمعى دعوت به خير و نيكى و امر به معروف و نهى از منكر كنند و آن‏ها همان رستگارانند.»
خداى سبحان پس از دعوت اهل ايمان به اعتصام به حبل الهى و نهى از تفرقه و پايه‏ريزى اجتماعى متحد بر اساس اعتقاد و ايمان از امت مسلمان مى‏خواهد كه در ميان آنان كسانى باشند كه مردم را به خير دعوت كنند و با امر به معروف و نهى از منكر زمينه مشاركت آحاد اهل ايمان را براى پاسدارى از ارزش‏هاى جامعه دينى كه لازمه زندگى سعادت مندانه اجتماعى است مطرح مى‏كند وحدت كلمه بر محور كلمه توحيد بارزترين مصداق معروف و تفرقه و اختلاف بارزترين مصداق منكر است. از اين رو انسان پس از كسب وارستگى بايد به خير دعوت كند.
رابطه دعوت به خير با امر به معروف و نهى از منكر
دعوت به خير از مصاديق امر به معروف و نهى از منكر و از احكام بين المللى اسلام است ولى امر به معروف و نهى از منكر از برنامه‏هاى داخلى حوزه اسلامى است.
يعنى عدّه‏اى بايد جامعه جهانى را به خير دعوت كنند و در داخل حوزه اسلامى نيز با نظارت بر همگان از پيدايش فساد و آلودگى در ابعاد مختلف در جامعه جلوگيرى كنند.
سرّ تقديم دعوت به خير
سرّ تقديم دعوت به خير به امر به معروف و نه از منكر آن است كه دعوت به خير دعوت به اسلام اما امر به معروف و نهى از منكر يعنى فرمان دادن به مسلمانان خطاكار براى انجام وظائف دينى و نهى از او از ارتكاب گناهان، امر به معروف و نهى از منكر حقيقتى است كه در آن جدى بودن مطرح است از اين رو با امر و فرمان مطرح مى‏شود و لذا با تعليم و تذكر و نصيحت و ارشاد و حتى دعوت به خير تفاوت دارد.
اساس عزّت‏
عزّت و عظمت امت اسلامى در گرو امر به معروف و نهى از منكر است و ساختار جامعه نوپاى اسلامى بر همين اصل عزت بخش استوار است.
امام باقر(ع) فرمود: «ان الامر بالمعروف و النهى عن المنكر سبيل الانبياء و منهاج الصلحاء، فريضة عظيمة تقام الفرائض و تأمن المذاهب و تحلّ المكاسب و تردّالمظالم و تعمر الارض و ينتصف من الاعداء و يستقيم الامر؛(28) امر به معروف راه انبياء و طريق صالحان است دو فريضه بزرگ الهى است كه ديگر فرائض با آن‏ها برپا مى‏شود و به وسيله اين دو راه‏ها امن مى‏گردد، و كسب و كار مردم حلال مى‏شود، حقوق افراد تأمين مى‏گردد و در سايه آن زمين‏ها آباد، از دشمنان انتقام گرفته مى‏شود و در پرتو آن همه كارها روبراه مى‏گردد.»
مراحل امر به معروف و نهى از منكر
امر به معروف و نهى از منكر از يك نظر دو مرحله دارد يكى مرحله فردى كه هر كس موظف است به تنهايى ناظر اعمال ديگران باشد و ديگرى مرحله دسته جمعى كه امتى موظّفند براى پايان دادن به نابسامانى‏هاى اجتماع دست به دست هم دهند و با يكديگر تشريك مساعى كنند.
قسمت اول وظيفه عموم مردم است و چون جنبه فردى دارد شعاع آن محدود به توانايى فرد است.
اما قسمت دوم چون جنبه دسته جمعى دارد شعاع قدرت آن وسيع است و طبعاً از شؤون حكومت اسلامى است و شكل آن واجب كفايى خواهد بود.
از منظر ديگر مراحل امر به معروف و نهى از منكر داراى پنج مرحله است:
الف: محدوده خويشتن يعنى خويشتن را بايد با آراستن به خوبى‏ها و ارزش‏ها و زدودن از بدى‏ها و ضد ارزش‏ها از آتش جهنم حفظ كند.
«يا ايها الذين آمنوا قوا انفسكم؛(29) اى مؤمنان خود را حفظ كنيد.»
ب: محدوده خانواده پس از حفظ خويشتن از آتش جهنم بايد به خانواده پرداخت از اين رو مى‏فرمايد: «يا ايها الذين آمنوا قوا…و اهليكم ناراً و قودها الناس و الحجارة؛(30) اى مؤمنان خانواده و خود را از آتشى كه هيزم آن انسانها و سنگ‏ها هستند نگه داريد.»
ج: خويشان، خداى به پيامبر دستور مى‏دهد «و انذر عشيرتك الاقربين؛ خويشاوندان نزديك خود را انذار كن و هشدار بده.»
د:عموم مردم: كه آيه مورد بحث از آن سخن مى‏گويد.
ه: قلمرو حكومت اسلامى، گاهى امر به معروف و نهى از منكر از وظائف حكومت اسلامى است و قلمرو اجراى آن نيز حكومت اسلامى است قرآن مجيد مى‏فرمايد: «الّذين ان مكنّاهم فى الارض اقاموا الصلوة و آتوا الزكاة و امروا بالمعروف و نهوا عن المنكر وللّه عاقبة الامور؛(31) كسانى كه اگر در زمين به آنان قدرت بخشيديم، نماز را برپا مى‏كنند و زكات مى‏دهند و امر به معروف و نهى از منكر مى‏كنند و پايان كارها از آن خداست.»
نتيجه گيرى‏
از مباحث اين مقاله نتيجه‏گيرى مى‏شود كه اگر جامعه‏اى بخواهد به رستگارى كه گوهر دين دارى و ايمان است نايل شود در مرحله اول افراد آن جامعه بايد خود را با وصف تقوا بيارايد و با ايجاد تقوا در خويشتن بر خويشتن سلطه يافته و خود را در برابر انواع آلودگى‏هاى اخلاقى و دينى واكسينه نمايد و مسلمان زندگى كرده و مسلمان بميرد و در مرحله ثانى با اعتصام به حبل الهى به صورت جمعى و نه فردى اتحاد و همبستگى را تحصيل و حفظ نموده و از تفرقه و پراكندگى پرهيز كند و در مرحله سوم با دعوت همگان به خير و انجام دو وظيفه بزرگ الهى يعنى امر به معروف و نهى از منكر و انجام مسؤوليت اجتماعى جامعه را از آلوده شدن به فساد حفظ كند در نتيجه جامعه‏اى كه افراد آن با تقوا بوده و با هم همبستگى داشته باشند و مراقبت نموده تا فساد به جامعه راه نيابد آن جامعه رستگار شده و به سعادت و رشد و ترقى و تكامل نائل مى‏شود.
پى‏نوشت‏ها:
1. دين پژوهى، دفتر اول، ميرچاالياده، ترجمه بهاء الدين خرمشاهى، ص 99 – 102 با تلخيص.
2. مفردات، راغب اصفهانى، ص 385.
3. سوره مؤمنون، آيه 1.
4. سوره بقره، آيه 24.
5. سوره انفال،آيه 25.
6. سوره بقره، ، آيه 197.
7. تفسير عياشى، ج 1، ص 194، ح 120.
8. البرهان، ج 2، ص 82، ح 2.
9. سوره تغابن، آيه 16.
10. سوره بقره، آيه 132.
11. سوره يوسف، آيه‏101.
12. سوره آل عمران، آيه 185.
13. درالمنثور، سيوطى، ج 2، ص 60؛ معانى الاخبار، صدوق، ص 122.
14. تفسير روض الجنان، ابوالفتوح رازى، ج 4، ص 462.
15. تفسير عياشى، ج 1، ص 102.
16. روض الجنان، ج 4، ص 460.
17 و 18. همان، ص 462.
19. نهج البلاغه، خطبه اول.
20. سوره فاطر، آيه 10.
21. همان.
22. سوره آل عمران، آيه‏103.
23. سوره انفال، آيه 63.
24. تمدن اسلام و عرب، تأليف دكتر گوستاولوبون فرانسوى، ترجمه فخر داعى گيلانى، ص 790.
25. سوره آل عمران، آيه 152.
26. سوره آل عمران، آيه‏103.
27. همان، آيه‏104.
28. وسايل الشيعه، ج 11، ص‏395.
29. سوره تحريم، آيه 6.
30. همان.
31. سوره حج، آيه 41.

ذكردرآثارامام خمينى (سلام الله عليه)
ياسر جهانى پور
مقدمه‏
آنچه در اين مقاله تحت عنوان ذكر در آثار امام خمينى جمع آورى شده است مشتمل بر دو بخش كلى است.اول جمع آورى كلمات امام خمينى پيرامون ذكر و ديگر جمع آيات و روايات و اقوال بزرگان در رابطه با ذكر از منابع معتبر.به طور قطع هدف نويسنده ازانشاء اين مقاله كمك به رهپويان راه حقيقت وسالكان طريقت بوده تاباتوشه گيرى ازاين منبع عظيم فيض الهى يعنى ذكر، راه را به سهولت وآسانى بيشتربپيمايند.اميد كه با مدد از ارواح مطهرايشان دراين امرتوفيق بيشترى حاصل كنيم.
فصل اول: معناى ذكر
كلمه ذكر كه درقرآن وروايات از آن بسيار ياد شده است در يكى از معانى زير بكار برده مى‏شود:
1. به معناى مطلق ياد
2. درمقابل غفلت مانند آيه: «ولاتطع من اغفلنا قلبه عن ذكرنا»(1) غفلت دراينجا عبارت است از نداشتن علم به علم يا نمى‏دانم كه مى‏دانم؛ پس در طرف ديگر ذكر عبارت است از علم داشتن به علمش.
غفلت به تصريح آيات و روايات ،عامل سقوط انسان در ورطه هلاكت ونابودى و يكى از غليظ ترين حجابهايى است كه انسان را از رسيدن به مقصود باز مى‏دارد.زيرا تا غفلت است بيدارى نخواهد بود و وقتى بيدارى نباشد هيچ سير و سلوكى انجام نخواهد گرفت.از اثراتى كه بر غفلت مترتب است و خداوند در قرآن به آنها اشاره فرموده مى‏توان به موارد زير اشاره كرد:
الف – فروپاشى انسانيت: ولا تكونوا كالذين نسواالله فانساهم انفسهم.(2)
ب – دورى از خدا: فاذكرونى اذكركم. اگرخداراياد نكنيد خدا شما را هم ياد نخواهد كرد.(3)
ج – قرارگرفتن در حزب شيطان: استحوذ عليهم الشيطان فانسيهم ذكرالله اولئك حزب الشيطان.(4)
د – همدم شيطان گشتن: و من يعش عن ذكرالرحمن نقيض له شيطانا فهوله قرين.(5)
ه- تنگى معيشت: و من اعرض عن ذكرى فان له معيشه ضنكا.(6)
و- نابينايى درقيامت: ونحشره يوم القيامه اعمى.(7)
ز- عذاب روزقيامت: ومن يعرض عن ذكر ربّه يسلكه عذابا صعدا.(8)
بالاترين مراتب غفلت،دورى از ياد خداست كه سرمنشأ همه گناهان ونافرمانى‏ها و عامل تمام بدبختى‏ها و فلاكتهاى بشر است. تحقيق وتأمل در آيات و روايات و آثار بزرگان دين نشان مى‏دهد مهمترين عامل فراموشى خدا و دورى از او حبّ دنيا و مادّيات و به عبارت ديگر دنياپرستى است. دنيا در تعريف بزرگان هر چيزى است كه انسان را از حقتعالى به خود مشغول كند(9) خداوند در آيه 19 سوره آل عمران متاع دنيا را معرفى كرده و در آيات متعدد انسان را از توجه زياد به دنيا و محبّت به ماديات برحذر داشته است.از آن جمله مى‏فرمايد: ياايهاالذين آمنوا لاتلهكم اموالكم ولا اولادكم عن ذكر الله(10) بايددانست كه اگر نفوس يكسره متوجه به دنيا و تعمير آن باشد و منصرف از حق باشند گرچه اعتقاد به مبدأ و معاد هم داشته باشند منكوس هستند وميزان درانتكاس قلوب غفلت ا ز حق وتوجه به دنيا وتعمير آن است(11) مثل چنين كسى اين آيه از قرآن كريم است كه فرمود: ارأيت من اتخذالهه هواه(12) زيرا كسى كه يكسره متوجه به دنيا و ماديات باشد، بطور حتم قلبش ازمحبت دنيا پر شده است زيرا قلب به عنوان رئيس بدن، اعضا را بدنبال خود مى‏كشاند، پس اگر تمام همّت و وجهه فرد مصروف تأمين نيازهاى دنيوى باشد مسلّم مى‏توان فهميد دلش از عشق دنيا لبريز است وچون چنين شد خانه رابدست غير صاحبخانه سپرده است،به همين لحاظ دنيا در آن تصرف كرده و شيطان به آن راه مى‏يابد، پس به حكم آيه «ماجعل الله لرجل من قلبين فى جوفه»(13) خدا در آن نمى‏گنجد. در نتيجه فرد دست به هركارى مى‏زند تا به خواسته‏هاى خود برسد واز انجام هر عملى هيچ باكى ندارد ولذا فرموده‏اند دوستى دنيا رأس همه گناهان است.امام خمينى در عبارات مختلف انسان رابه خطرات محبت دنيا آگاه كرده و گوشزد مى‏فرمايند كه:توجه به غير حق تعالى خيانت به حق است وحب به غير ذات مقدس وخاصان او كه حب اوست خيانت است درمشرب عرفان(14) از آن جمله مى‏فرمايند:
باحب دنيا و نفس هوس معرفت الله درسر پختن هوس خامى است واگر در مقام تهذيب باطن و تصفيه قلب و تعديل اخلاق است نيز با محبت دنيا متحلى به يكى ازحليه‏هاى فضائل نفسانيه نخواهد شد و اگر در صدد تعمير آخرت و جنت اعمال است از راه تقوا و اعمال صالحه نيز با حب دنيا موفق به هيچ يك ازمراتب آن نمى‏شود.(15)
وباز مى‏فرمايند: اى مدعى ايمان و خضوع قلب در بارگاه ذوالجلال اگر تو به كلمه توحيد ايمان دارى وقلبت يكى پرست و يكى طلب است والوهيت را جز براى ذات خداى تعالى ثابت ندانى اگر قلبت موافق ظاهرت است و باطنت موافق با دعويت است چه شده است كه براى اهل دنيا اين قدر قلبت خاضع است؟ چراپرستش آنها را مى‏كنى؟(16) براى يك خيال باطل يك محبوبيت جزئى بندگان ضعيف يك توجه قلبى مردم بيچاره خود را مورد سخط و غضب الهى قرار مده.(17)
پس از آنكه معلوم شد غفلت داراى مضرات بسيار و عامل گناهان بسيار است، بزرگان راههاى زير را براى دورى از غفلت و حصول بيدارى پيشنهاد مى‏كنند:
الف. تفكر در افعال الهى و مخلوقات خداوندى كه درقرآن بارها وبارها بدان اشاره شده است ازآن جمله فرمود: «وفى الارض آيات للموقنين و فى انفسكم افلا تبصرون»(18) نتيجه اين تفكر و تدبر در آفرينش، شناخت اسماء الهى و تابش انوار ربانى و اشراقات حقانى در قلب سالك و عشق او به حقتعالى است .
ب. تدبّر و تأمّل در آيات قرآن. به لحاظ آنكه قرآن نوراست با تكرار وتأمّل در قرائت، دل انسان انوارى از قرآن راگرفته وراه سعادتش راازروى آن خواهد جست.
ج. تفكر و تأمّل در سيره انبياء و اولياء و بزرگان و علماء،تا با تأسى به شيوه ايشان والگو قراردادنشان، دل انسان تكانى خورده، شايد بيدارى براى او حاصل شود.
د. تفكر در احوالات اموات و مردگان و گذر در گورستان‏ها و دانستن اينكه انسان روزى سرانجامى اينچنينى خواهد داشت.امام خمينى مى فرمايند:ازجمله اعمالى كه باعث دلسردى از لذائذ دنيا و ضعف علاقه به آن و احياناً موجب قطع رشته دوستى با دنياست به زيارت اهل قبور رفتن است و اين از آن جهت است كه رفتن به گورستان در تذكر مرگ اثرى عميق دارد و در دستورات دينى آمده است كه هر وقت خيلى خوشحال و فرحناك بودى و يا خيلى افسرده و غمگين شدى به زيارت اهل قبور برو.(19)
ه. توجه به عز ربوبيت و ذل عبوديت. مرحوم امام مى‏فرمايند:استاد الهى ما فرمايد:توجه به عزّ ربوبيت و ذلّ عبوديت يك يك از منازل مهمه سالك است كه قوت سلوك هركس به مقدار قوت اين نظراست بلكه كمال و نقص انسانيت تابع كمال ونقص اين امر است و هرچه نظر انيّت و انانيّت درانسان غالب باشد از كمال انسانيت دور وازمقام قرب ربوبيت مهجوراست وحجاب خودبينى ازجميع حجب ضخيمتر وظلمانى‏تر است و خرق اين حجاب ازتمام حجب مشكلتر و خرق همه حجب رامقدمه است بلكه مفتاح مفاتيح غيب و شهادت خرق اين حجاب است.(20)
3. ذكر در مقابل نسيان و نسيان عبارت است از اينكه صورت علم به كلى از خزانه ذهن زايل شود و ذكر بر خلاف نسيان عبارت است از اينكه آن صورت همچنان در ذهن باقى باشد و حق در آيه واذكر ربك اذا نسيت(21) بدان اشاره كرده است.(22)
فصل دوم: مراتب ذكر
در يك تقسيم بندى ذكر به دو مرتبه زبانى و قلبى تقسيم مى‏شود. علماء اخلاق به اين نكته اشاره دارند كه،قلب زمانى ذاكر خواهد بود كه زبان همچون معلمى كه كودكى را تربيت مى‏كند، قلب را به ذكر تعليم دهد.پس ازمداومت برذكر زبانى لسان قلب گشوده شده ودل بى آنكه زبان چيزى بگويد ذاكر خواهد بود.به لحاظ آنكه قلب رئيس بدن است ودر هر حالى كه باشد ديگر اعضا را بدنبال خود خواهد كشانيد،اگر ذاكر شود بى شك زبان به تبع دل ذكر مى‏گويد.امام مى‏فرمايند:
شيخ عارف كامل ما جناب شاه آبادى روحى فداه مى‏فرمودند: شخص ذاكر بايد در ذكر مثل كسى باشد كه به طفل كوچك كه زبان بازنكرده، مى‏خواهد تعليم كلمه كند تكرار مى‏كند تا اينكه او به زبان مى‏آيد و كلمه را ادا مى‏كند پس از اين كه او اداى كلمه را كرد، معلم از طفل تبعيت مى‏كند و خستگى آن تكرار بر طرف مى‏شود و گويى از طفل به او مددى مى‏رسد همينطور كسى كه ذكر مى‏گويد بايد به قلب خود كه زبان ذكر باز نكرده تعليم ذكر كند و نكته تكرار اذكار آن است كه زبان قلب گشوده شودوعلامت گشوده شدن زبان قلب آن است كه زبان از قلب تبعيت كند و زحمت و تعب تكرار مرتفع شود.اول زبان ذاكر بود و قلب به تعليم و مدد آن ذاكر شد و پس از گشوده شدن زبان قلب، زبان از آن تبعيت كرده به مدد آن يا مدد غيبى متذكر شود.(23)
درتقسيم بندى ديگر عنوان كرده‏اند، ذكر بر سه درجه است: زبانى، قلبى و عملى.
پس از آنكه معلوم شد بر اثر ممارست در ذكر لسانى زبان قلب به ذكر حق باز مى‏شود، و قلب اگر ذاكر حق باشد،اعضا به تبع او ذاكر خواهند بود،در اين حال انسان ذاكر به ذكر عملى خواهد بود. مهم آن است كه صورت ذكر در قلب منقوش گشته و براى انسان ملكه گردد. نكته‏اى كه در اينجا وجود دارد اين است كه صورت اعمال در انسان دو حالت دارد يا ملكه و يا حال است. صورت عملى اگر در آدمى حال باشد اثرى از آن بر نفس مترتب نيست ولى اگر عملى درانسان ملكه گرديد و از حالت زود گذر بودن خارج گرديد اثر آن بر انسان نمايان خواهد بود. قلب آنگاه به مقام آرامش خواهد رسيد كه صورت دل منقش به نقش لااله الاالله گردد و اثر آن بماند تا حقتعالى خود در امور تصرف كند.مهم در اينجا آن است كه انسان خانه را به صاحبخانه واگذارد و غير و غيريت و انانيت را از آن خارج كند تا تصرفات الهى شده و اشراقات ربانى بر آن افاضه شود پس تا لااله الاالله با قلم عقل بر لوح صافى قلب نگاشته نشود انسان مؤمن به وحدت خدا نيست و وقتى اين كلمه طيبه الهيه درقلب وارد شد سلطنت قلب با خود حقتعالى شود و ديگر انسان كس ديگر را مؤثر در مملكت حق نمى‏داند و از كس ديگر متوقع جاه و جلال نيست.(24) زيرا در توحيد مطلق كه لااله الا الله كامل است فلاح مطلق است كه رستگارى از كثرت كه اصل شجره خبيثه است مى‏باشد و اين كلمه در اين حال موازن با هيچ چيز نيست.(25)
نكته‏اى در سلوك‏
«دربعضى از رسائل عرفا ذكر را هفت مرتبه بيان كرده‏اند: قالبى، نفسى، قلبى، سرّي، روحى، عيونى و غيب الغيوب،و تفصيلش آن است كه:ذاكر در ابتداى انابت كه هنوز ذكر در باطن او سرايت نكرده باشد و سير او در سلوك ازمحسوسات جزئيه نگذشته مداومت او را بر ذكر زبان قالبى گويند و چون او را به سبب تكرار و مواظبت تبديل بعضى از اخلاق ذميمه حاصل شود و اثر ذكر را در نفس خود ادراك نمايد و به تعقل معنى ذكر مسرور شود آنرا ذكر نفسى گويند و چون سير او به نهايت عالم عنصر رسيد و به واسطه تبديل بعضى اخلاق ذميمه فى الجمله نفس را صفائى حاصل شود و گرد كدورات صفات نفسانى و بشرى فرو نشيند، حلاوت ذكر در وى اثر كند و شوق مذكور بر وى غالب شود بى تحريك زبان ذاكر گردد و گاه باشد كه آواز ذكر دل مانند صداى كبوتر وقمرى بشنود و او را ذكر قلبى گويند و چون صفاى قلب بيشتر شود اثر نورانيّت ذكر قلبى در وى تصرّف نمايد و سرّ وى از التفات به غير فارغ شود و آن را ذكر سرّى گويند و گاه باشد كه اثر تحريك دل در اين ذكر نيز مثل صدائى كه از انداختن مهره طاسى پيچيده مسموع شود وسير سالك در اين مرتبه به اواسط عالم افلاك رسد و چون سرّ ذاكر از تشتت به آراى فاسده و عقايد مشوّشه به كلى پاك شود و دل را به غير مذكور التفاتى باقى نماند از نهايت مراتب افلاك در گذرد و به اوائل عالم جبروت رسد و حكم روح گيرد و آن راذكر خفى گويند واحياناً از آن نيز همهمه‏اى در باطن شبيه به نشستن مگس به تار ابريشم مدرك شود چون به مقام فنا در رسد سير او به سير عالم لاهوت مرتقى گردد ذكر و ذاكر را در جنب تجلّى مذكور وجودى نماند ذكر خودبخودى گويد و از من و مايى جز نام و از ذكر و ذاكر جز معاوضت اوهام باقى نماند غيب الغيوب نامند.»(26)
اشاره‏اى قرآنى‏
بر اساس آيات قرآن به دو مرتبه ديگر از ذكر مى‏رسيم؛ يكى ذكر خفى و ديگرى ذكر جلى يا ذكر باطن و آشكار. براى ذكر خفى شايد بتوان دو تعبير در نظر گرفت:يكى اينكه آن را منطبق دانست بر ذكرى كه اثرى از او در ظاهر انسان معلوم نشود كه با احتساب اين عنوان كه از ظاهر معناى ذكر چنين بر مى‏آيد دو مرتبه ذكر زبانى و عملى از مجموعه اين نوع خارج مى‏شود؛پس تنها شامل ذكرى مى‏شود كه انسان در دل و نهان خود دارد و به عبارت ديگر در دل به ياد خدا بودن. ديگر تعبيرى كه مى‏توان براى آن در نظر گرفت اين است كه آن را مرتبه‏اى از ذكر بدانيم كه ذاكر ذكر را پنهان از ديد مردم و در خفا به جا مى‏آورد خداوند در آيه 205 سوره اعراف به هر دو مورد يكجا اشاره كرده مى‏فرمايد: «و اذكر ربك فى نفسك تضرّعاً و خيفة ودون الجهر من القول بالغدوّ والآصال ولاتكن من الغافلين». خداى خود را با تضرّع و پنهانى و بى آنكه آوازى از دل بر كشى در دل خود در صبح و شام ياد كن واز غافلان مباش.
فصل سوم:اشاره‏اى اجمالى به بعضى ازانواع ذكر
دراين فصل به سه نمونه از مهمترين اذكار كه در روايات و آيات به آنها تأكيد فراوان داده شده است اشاره مى‏كنيم.
1. قرآن
قرآن كريم اقيانوس بى‏كرانى است كه رسيدن به اعماق آن جز براى معصومان ميسر نيست.بااين حال هم خود قرآن و هم خود معصومان به مردم توصيه مى‏فرمايند كه در آيات قرآن تدبر نمايند قرآن كريم مى‏فرمايند: «كتاب انزلناه اليك مبارك ليدبّروا آياته»(27) «افلا يتدبّرون القرآن ام على قلوب اقفالها»(28) همچنين پيغمبر اكرم(ص) و ائمه اطهار(ع) سفارش‏هاى بسيار در رجوع به قرآن و تدبّر در آيات آن فرموده‏اند. بويژه هنگامى كه فكر جامعه دچار آشفتگى و تيرگى گردد و شبهه‏هايى در ميان مسلمانان رخ دهد كه موجب انحرافات فكرى و عقيدتى شود در چنين شرايطى تأكيد شده است كه حتماً به قرآن مراجعه كنيد؛ «اذا التبست عليكم الفتن كقطع الليل المظلم فعليكم بالقرآن»(29) هنگامى كه فتنه‏ها همانند پاره‏هاى شب تيره شما را فرا گيرد به قرآن روى آوريد. خداوند در آيات متعدد قرآن راذكر معرفى كرده است از آن جمله مى‏فرمايد: «قد انزل اللّه اليكم ذكرا»(30) و همچنين فرمود: «انا نحن نزّلنا الذكر و انّاله لحافظون»(31) روايات مختلفى در باب قرائت قرآن و ثواب قرائت وارد شده است كه در ذيل به بعضى از آنها اشاره مى‏شود:
الف – قال رسول الله(ص): «حملة القرآن عرفاء اهل الجنّه؛(32) حاملان قرآن عارفان اهل بهشتند».
ب – قال رسول الله(ص): من قرأ عشر آيات فى ليلة لم يكتب من الغافلين و من قرأ خمسين آيه كتب من الذاكرين ومن قرأ مائه آيه كتب من القانتين و من قرأ مائتى آيه كتب من الخاشعين و من قرأ ثلاث مائه آيه كتب من الفائزين و من قرأ خمسمائه آيه كتب من المجتهدين ومن قرأ الف آيه كتب له قنطار من برالقنطار خمسه عشر الف مثقال من ذهب والمثقال اربعة و عشرون قيراطا اصغرها مثل جبل احد و اكبرها ما بين السماء الى الارض»(33)
پيغمبر فرمود:هر كه ده آيه در هر شب بخواند از غافلين نوشته نمى‏شود و هركه پنجاه آيه بخواند از ذاكران نوشته مى‏شود،هر كه صد آيه بخواند از قانتين،دويست آيه بخواند از خاشعين، سيصد آيه بخواند از فائزين و رستگاران، پانصد آيه بخواند از مجتهدين نوشته مى‏شود و هر كه هزار آيه در هر شب بخواند قنطارى ازنيكى براى او نوشته مى‏شود كه هر قنطارى پانزده هزار مثقال از طلا و هر مثقال بيست و چهار قيراط است كه كوچكترينش به اندازه كوه احد و بزرگترينش مابين آسمان و زمين است.
ج – عن النبى(ص) قال:اهل القرآن هم اهل اللّه وخاصته؛(34) اهل قرآن خاصان درگاه حق و اهل اللّه هستند.
د – وايضا عن النبى قال:افضل العبادة قرائة القرآن(35) برترين عبادت قرائت‏قرآن است.
نكته:
مطلوب در قرائت قرآن رعايت چند چيز است: اول اينكه قارى با وضو و رو به قبله باشد دوم اينكه قرآن را با صداى نيكو و صوت احسن تلاوت كند سوم اينكه در آيات قرآن تأمّل كرده، با دقت مطالعه نموده و در معانى بلند آن بينديشد. مهم در اين مقام آن است كه انسان از ظاهر قرآن فراتر رفته و در قشر آن نمانده وبه باطن آيات برسد تا شايد اثرى از آن در دل حاصل شود. امام خمينى(ره) مى‏فرمايند: مطلوب در قرائت قرآن شريف آن است كه در اعماق قلب انسان تأثير كند و باطن انسان صورت كلام الهى گردد و از مرتبه ملكه به مرتبه تحقق رسد.(36) وباز مى‏فرمايند:پس اى مسكين در راه پروردگارت مجاهدت كن و دل خود را پاك گردان و از تسلط شيطان بيرون شو و كتاب پروردگارت را قرائت كن و بالا برو و آن را با تفكر و تأمّل بخوان و در قشر و ظاهر آن متوقف نباش و خيال مكن كه كتاب آسمانى و قرآن نازل شده ربانى به جز اين قشر و صورت نيست چه آنكه بر صورت توقف كردن مرگ است و هلاكت و اصل ريشه‏هاى جهالت و سنگ اساسى انكار نبوتها و ولايتها زيرا كه نخستين كسى كه خود در مرحله ظاهرايستاد شيطان بود.(37)
براى آنكه لوح دل به كلمات الهى و اذكار و اوراد منقوش گردد لازم است اولاً تكرار باشد و ثانياً توجه به معنا و باطن و نيز التفات به مذكور باشد. قرآن كه با هزاران حجاب از عالم غيب مطابق با نشئه ساكنان ناسوت نازل شده است، چون بنده‏اى در راه سلوك الى الله قرار گرفت به اندازه خرق هر حجاب مرحله‏اى به فهم بطون قرآن نزديك مى‏شود و از قشر فهمى و ظاهربينى دور مى‏گردد.اين سير ادامه پيدا مى‏كند تا جايى كه آن قابليت را مى‏يابد كه قلبش محل تجلّى و نزول بى‏واسطه كلام الهى باشد: «ولا يمكن وصول هذاالمقام الا لاولياء المحمديين صلوات الله عليهم اجمعين.»
2. نماز
نماز معجونى الهى است متشكل از جميع مقامات ذكر و شكر از اين رو مخصوص است به كاملان و واصلان زيرا كه جز اين گروه كسى قدر و مقام و منزلت آن را نشناخته است.تأكيد بسيار آيات و روايات و رفتار ائمه اطهار در باب نماز و وجوب اداى آن و بيان فضائل بسيارش، نشان از بزرگى و برترى اين عمل در بين اعمال ديگر دارد.
نماز كليد قفلهاى بسته،و براق سيرو رفرف عروج اهل معرفت واصحاب قلوب و نردبان ترقى و قربت بنده به خداست اگر در آن دو ركن ركين اخلاص و حضور قلب مراعات شود. در اين بحث پيرامون اين دو اساس صحبت مى‏كنيم.
1.اخلاص‏
اخلاص دو مرتبه است يكى در دين كه عبارت است از تنزيه آن از شوائب و آلودگيهاى كفر و شرك خفى و پرستش دنيا و ما فيها.نتيجه اين اخلاص و حصول آن خروج سالك از دايره شرك و ورود به مدار اسلام است كه از آن تعبير مى‏شود به ايمان بعد ايمان همچنان كه حقتعالى فرمود: «ياايهاالذين آمنواآمنوا»(38) مرتبه دوم آن عبارت است از اخلاص در عمل كه بر حسب مراتب سالكين براى آن درجات بسيار است. اولش عبادت احرار وآخرش حصول قلب سليم و فناى فى الله است. در اين وقت براى اين سالك مقاماتى است كه خداوند در سوره صافات در چند مورد به آن اشاره فرموده است:
اول فرمود: «و ماتجزون الاماكنتم تعملون الّاعباد الله المخلصين»(39)
به اين معنا كه هركس هر آنچه كرده جزا مى‏بيند جز بندگان مخلص خدا كه جزاى آنها چيزى فراتراست كه نه چشمى ديده و نه گوشى شنيده زيرا اينان كه فانى در حق شده‏اند عملشان نه ازخود بلكه از خداست از اينرو پاداش آنها را كسى جز خدا نمى‏داند «فلا تعلم نفس ما اخفى لهم من قرة اعين جزاءبما كانوايعملون»(40)
دوم فرمود: «فكذبوه فانهم محضرون الّا عبادالله المخلصين»(41)
يعنى آنكه در پيشگاه حق تعالى حاضر مى‏شوند جز بندگان با اخلاص زيرا آنان قيامت كبراى نفسانيه را گذرانيده و حساب خود راپس داده‏اند بنابراين آنها را روز جزا بى‏حساب به جايگاهشان «فى مقعد صدق عند مليك مقتدر»(42) برند.
سوم فرمود: «سبحان الله عمايصفون الّا عبادالله المخلصين»(43)
يعنى آنكه خدا از آنچه توصيف مى‏كنند پاك و منزه است جز بندگان مخلص كه هيچكس جز ايشان نمى‏تواند خدا را آنگونه كه هست تنزيه وتقديس كند زيرا كه غير اين جماعت كسى خدا را آنطور كه بايد نشناخت.
چهارم فرمود: «فانظر كيف كان عاقبه المنذرين الّا عبادالله المخلصين»(44)
بنگر حال ترساننده شدگان را جز بندگان با اخلاص، زيرا آنان از حال تبشير و تنذير بيرون رفته و در صراط تجليّات اسمائى و صفاتى قرار گرفته‏اند پس حالشان حال دهشت وهيمان است نه خوف و رجا.با اين توضيحات معلوم شد اولين و اساسى‏ترين ركن عبادات اخلاص است و آن مايه نجات و سعادت در پيشگاه حقتعالى و باعث يأس شيطان و نافعترين چيز درروزى كه هيچكس به حال انسان نفعى نمى‏رساند،مى‏باشد كمااينكه حق از زبان ابراهيم فرمود: «ولاتخزنى يوم يبعثون يوم لاينفع مال ولابنون الّالامن اتى الله بقلب سليم.»(45)
راه تحصيل اخلاص‏
بهترين راه براى ريشه كنى ريا در ابتدا دورى از جماعت است. و اين اگرچه براى نفس دشواراست بدليل آنكه مهمترين عامل ريا در جمع حاصل مى‏شود لاجرم از آن چاره‏اى نيست. علامت ريا آن است كه انسان در نفس خود مشاهده مى‏كند كه وقتى تنهاست مايل به طاعات نيست اگر با زحمت و يا از روى عادت هم عبادتى بكند آنرا با حال نمى‏كند بلكه سر و دست عمل را شكسته، پاك و پاكيزه تحويل نمى‏دهد ولى وقتى در مساجد و مجامع حاضر شد و در محضر عمومى مشغول آن گرديد آنرا از روى نشاط و دلچسبى و سرور و حضور قلب انجام مى‏دهد مايل است ركوع و سجودش طولانى شده مستحباتش نيكو انجام گرفته اجزاء و شرايطش درست ملاحظه شود.
روش كلى براى دفع و قلع و قمع تمام رذائل برطبق آنچه بزرگان اخلاق فرموده‏اند،قيام عليه نفس به طريق عكس آنچه ميل اوست مى‏باشد.براى دفع ريا لازم است خلاف آنچه نفس خواهان آن است يعنى حضور نيافتن در جمع براى نشان ندادن خود، عمل كرد. زيرا نفس رياكار دائم علاقه دارد كه خود را در معرض ديد و تحسين ديگران قرار دهد.امام مى‏فرمايند: بهترين علاجها كه علماء اخلاق و اهل سلوك از براى اين مفاسد اخلاقى فرموده‏اند،اين است كه هريك از اين ملكات زشت را كه در خود مى‏بينى در نظر بگيرى و بر خلاف آن چندى مردانه قيام نمايى وهمت گمارى برخلاف نفس تا مدتى و برضد خواهش آن رذيله رفتار كنى و از خداى تعالى در هر حال توفيق بطلبى كه با تو اعانت كند در اين مجاهده مسلماً بعد از مدّت قليلى آن خلق زشت رفع شده و جنود رحمانى به جاى آن برقرارمى شود.(46)
كلام امام در باب ريا
حضرت امام با عنايت خاص نسبت به اين مسئله وبزرگ نشان دادن آن غافلان را آگاه نموده و از آن برحذر داشته و در آثار خود به اين مطلب مكرر اشاره فرموده‏اند.از آن جمله مى‏فرمايند:
معلوم است اعمال قلبيه در صورت خالص نبودن مورد توجه حقتعالى واقع نشود و او نپذيرد و به شريك ديگر واگذار فرمايد كه آن شخصى است كه براى نشان دادن به او عمل مى‏شود. پس اعمال قلبيه مختص به آن شخص مى‏شود.و از حد شرك بيرون رفته وبه كفر محض وارد مى‏شود بلكه مى‏توان گفت اين شخص نيز از جمله منافقين است.بيچاره گمان كرده مؤمن است ولى مشرك است دراول امر در نتيجه منافق است.(47)
و در بيان درمان ريا مى‏فرمايند:
مدتى مواظبت كن از قلب خود و اعمال و حركات و سكنات خود را تحت مراقبه آورده و خفاياى قلب را تفتيش كن و حساب شديد از او بكش مثل اينكه اهل دنيا از يك نفر شريك حساب مى‏كشند هر عملى را كه شبهه ريا در اوست ترك كن گرچه عمل خيلى شريفى در او باشد حتى اگر ديدى واجبات را عَلَن كردن خالص نمى‏توانى بكنى در خفا بكن.(48)
2. حضور قلب‏
دومين ركن از اركان معنوى نماز حضور قلب است. و آن اين است كه انسان در نماز متوجه به ذكر و مذكور باشد.علماى اخلاق به اين نكته اشاره فرموده‏اند كه حضور قلب در نماز ابتدائاً به دو طريق حاصل مى شود:
اول: فراغت وقت.و اين امر زمانى حاصل مى‏شود كه سالك افعال خود را روى برنامه انجام داده و اوقاتش را تقسيم نموده وبرنامه ريزى وقتى داشته باشد. پس هرگاه امور را بر روى نظم قرار دهد ونماز را هميشه در اول وقت بجا آورده و حالتى پديد آورد كه موقع نماز از لحاظ وقت در فراغت باشد تااندازه‏اى حضور قلب حاصل مى‏شود.
دوم: فراغت قلب. كه در آن پيش از شروع نماز، قلب خود را از افكار و خيالهاى باطل و بيهوده خالى كند و به خود بفهماند كه اگر قفس دل راگشوده و پرنده خيال را رها سازد،به هر شاخسارى بنشيند و به هركوى وبرزن سرى كشد و راهى براى ياد حق نگذارد؛پس زمانى به خود مى آيد كه عمل تمام شده از نماز و يا عبادت ديگرش هيچ نفهميده است.
كلام امام خمينى درباب حضورقلب‏
حضرت امام خمينى(ره) پيرامون حضور قلب چنين مى‏فرمايند:
ازامورى كه انسان را اعانت مى‏كند بر تحصيل حضور قلب مراقبه از وقت است كه عهد معهود و ميعاد موعود حق است. و شخص سالك الى الله اگر نتوانست تمام اوقات خود را به حق دهد لااقل اين پنج وقت را كه حقتعالى به او وقت داده و دعوت براى ملاقات فرموده بايد مراقبت كند و از حقتعالى به جان ودل تشكر كند كه او را اجازه ورود در مناجات داده و بار خدمت در مجلس انس و محفل قدس داده شايد مواظبت بر اوقات و مراقبت از ميعاد ملاقات كه در اول بى مغز و صورى است به توفيق حق و دستگيرى آن ذات مقدس جل شأنه حقيقت پيدا كند و با مغز شود آن وقت به لذت مناجات وانس با محبوب نائل شود وسرّ حقيقى عبادات رادريابد.(49) درهرصورت فراغت قلب از غير حق از امور مهمه است كه انسان به هر قيمت است بايد تحصيل آن بكند و طريق تحصيل آن نيز ممكن و سهل است با قدرى مواظبت و مراقبت بايد انسان مدتى كنترل طاير خيال رابدست گيرد و هر وقت خواست ازشاخه‏اى به شاخه‏اى پرواز كند آن را حفظ كند.پس از مدتى مراقبت رام و آرام شود و توجه آن از امور متشتته منصرف شود و خير عادت او گردد و فارغ البال اشتغال به توجه به حق و عبادت پيدا كند.(50)
توجه به نماز در كلام حضرت امام خمينى‏
ايشان مى‏فرمايند:پس اى عزيز مبادا درامر ديانت خصوصاً اين نمازهاى پنجگانه تهاون كنى و آن را سست شمارى. خدا مى‏داند كه انبياء و اولياء از كمال شفقت بر بندگان خدا اينقدر ترغيب نمودند والّا ايمان ما نفعى به آنها نرساند.(51)
پس نماز فلاح مطلق است و آن خير الاعمال است وسالك بايد اين لطيفه الهيه رابا تكرار و تذكر تام به قلب بفهماند و فطرت را بيدار كند و پس از ورود به قلب فطرت ازجهت كمال و سعادت طلبى به آن اهميت دهد واز آن محافظت و مراقبت نمايد.(52) اين سهل انگارى درنماز ناشى ازضعف ايمان به خدايتعالى و رسول و اخبار اهلبيت عصمت است بلكه اين مساهله ناشى ازسهل انگارى محضر ربوبيت و مقام مقدس حق است.(53)
3.ذكر لسانى(زبانى)
«عن ابى حمزة الثمالى عن ابى جعفر(ع) قال: مكتوب فى التورات التى لم تغيّر انّ موسى سأل ربه فقال:يارب اقريب انت منى فاناجيك ام بعيد فاناديك؟ فاوحى اللّه عزّ و جلّ اليه يا موسى انا جليس من ذكرنى فقال موسى:فمن فى سترك يوم لاستر الّاسترك؟ فقال:الذين يذكروننى فاذكرهم ويتحابّون فىّ فاحبّهم فاولئك الذين اذا اردت ان اصيب اهل الارض بسوء ذكرتهم فدفعت عنهم بهم.»(54)
ابوحمزه ثمالى نقل مى‏كند از امام باقر(ع) كه فرمود:در توراتى كه تغيير ننموده، نوشته شده همانا موسى از پروردگارش سؤال كرد:بار خدايا آيا تو به من نزديكى تا مناجات كنم باتو يا كه دورى تا صدايت بزنم؟ پس خداوند به او وحى كرد:اى موسى من همنشين كسى هستم كه مرا ياد كند پس موسى سؤال كرد:كيست در پناه تو روزى كه غير از پناه تو پناهى نيست؟ فرمود: آنها كه مرا ياد مى‏كنند پس من آنها را ياد مى‏كنم و نيز آنانكه در راه من با هم دوستى مى‏كنند پس آنها را دوست دارم اينها كسانى هستند كه وقتى بخواهم به اهل زمين بدى برسانم ياد آنها مى‏كنم پس آن بلا رابواسطه آنها از ايشان رفع مى‏كنم.
در فصول قبل معلوم شد ذكر زبانى اگر محض تكرارهاى بى‏فايده بدون اثر باشد جز خستگى زبان و كسالت روح اثر ديگرى نخواهد داشت. و اگر همراه با توجه به ذكر و مذكور باشد،ذكر قلبى رانتيجه مى‏دهد.يكى از نكات تكرار عبادات و تكثار اذكار و او راد آن است كه قلب رااز آنها تأثيرى حاصل آيد و انفعالى رخ دهد تا كم كم حقيقت ذكر و عبادت تشكيل باطن ذات سالك را دهد و قلبش با روح عبادت متحد گردد.آرى با ذكر حقيقى حجابهاى بين عبد و حق خرق شود و موانع حضور مرتفع گردد و درهاى ملكوت اعلى به روى سالك باز شود. ولى عمده آن است كه قلب در آن ذكر زنده باشد و بامردگان انس نگيرد.(55)
دراين فصل چند نكته ذكر مى‏شود:
نكته اول: ذكر در قرآن‏
1. خداوند در بعضى آيات بندگان را به ذكر بسيار ترغيب فرموده و نتيجه آن را احتمال رستگارى داده است.
يا ايّها الذين آمنوااذكروا الله كثيرا و سبّحوه بكرة و اصيلا.(56)
واذكروا اللّه كثيرا لعلّكم تفلحون.(57)
2. خداوند ذكر را مايه آرامش واطمينان دل قرار داده است واين زمانى است كه نقش ذكر بر لوح دل حك شده و يا به عبارت ديگر مرتبه ذكر قلبى حاصل شده باشد. «الذين آمنوا و تطمئن قلوبهم بذكرالله الابذكرالله تطمئن القلوب»(58) بر اساس اين آيه خداوند تأييد فرموده است كه با ذكر دل آرام مى‏گيرد، نتيجه آن مى‏شود كه اگر كسى با ذكر دلش آرام نشد ذكرش حقيقى نبوده است.
3. حقتعالى ذكر را نشانه صاحبان خرد و در بعضى موارد ديگر نشانه مؤمنان ذكر فرموده است بنابراين مؤمنان صاحب خرد واقعى‏اند اگر صاحب مقام ذكر باشند. «انّ فى خلق السموات والارض واختلاف الليل والنهار لآيات لاولى الالباب الذين يذكرون الله قياما وقعودا وعلى جنوبهم»(59) «انّما المؤمنون الذين اذا ذكراللّه وجلت قلوبهم»(60)
نكته دوم: شرايط اداى ذكر
بزرگان اخلاق براى اثرگذارى بيشتر ذكر زبانى در قلب چند شرط ذكر نموده‏اند كه به عنوان كمال ذكر گفتن مى‏توان از آن ياد كرد.اول آنكه نفس را حبس كند تا حواس جمع باشد دوم آنكه بهتراست رو به قبله و با حال وضو بنشيند. سوم بهتر است بعد از طاعات مفروضه يا نافله كه دل آمادگى بيشتر براى ذكر گفتن دارد انجام دهد.چهارم آنكه بهتر است چشم بر هم نهاده و با حال آرامش و طمأنينه و با فراغت بال ذكر بگويد.پنجم آنكه بهتر است كنج خلوتى رابرگزيند كه گفتگوى ديگران خاطر او را بهم نريزد و اگر اين موارد يا بعضى از آنها نشد مى‏تواند در هر حال ذكر بگويد به شرط آنكه متوجه ذكر و مذكور باشد.
نكته سوم: ذكر در روايات‏
قال الصادق(ع): «ما من مجلس يجتمع فيه الابرار و الفجار فيقومون على غير ذكراللّه تعالى الّا كان حسرةً عليهم يوم القيامه»(61) امام صادق فرمود:هيچ مجلسى نيست كه در آن نيكان و بدان جمع باشند و بر غير ياد خدا از آن مجلس برخيزند جز اين كه روز قيامت اين مجلس بر آنان مايه حسرتى باشد.
وعن ابى عبدالله(ع) قال: «قال اللّه تعالى من ذكرنى فى ملأ من الناس ذكرته فى ملأمن الملائكه»(62)
امام صادق فرمود: حقتعالى فرمود: هر كه مرا در جمعى از مردم ياد كند من او را در جمعى ازملائكه ياد مى‏كنم.
وعن ابى عبدالله(ع) قال: «قال الله تعالى من ذكرنى سرّا ذكرته علانيه»(63)
امام صادق فرمود حق مى‏فرمايد:هركه مرا در نهان ياد كند من او را در آشكار ياد كنم.
در باب انواع ذكر و تسبيحات و ثوابهاى آنها در روايات مطالب فراوانى آمده است كه علاقه‏مندان به كتب حديث رجوع كنند.
نكته چهارم: كلام امام خمينى(ره) در بعضى از انواع ذكر در سير و سلوك‏
حضرت امام درموارد متعدد به بعضى از انواع اذكار جزئى براى سايران فى سبيل اللّه اشاره فرموده‏اند كه بسيار مفيد براى اهل سلوك است ما در اين نكته به برخى از اين مطالب با عنوان دستور اشاره مى‏كنيم.
دستور اول:..و از جمله تعقيبات شريفه، تسبيحات صديقه طاهره است كه رسولخدا(ص) به آن معظمه تعليم فرمود و آن افضل تعقيبات است. در حديث است كه اگر چيزى افضل از آن مى‏بود رسولخدا(ص) به آن معظمه تعليم مى‏فرمود…و چون صبح افتتاح اشتغال به كثرات و ورود به دنياست و با مخاطره اشتغال به خلق و غفلت از حق، انسان مواجه است خوب است انسان سالك بيدار در اين موقع باريك براى ورود در اين ظلمتكده تاريك به حقتعالى متوسل شود و به حضرتش منقطع گردد و چون خود را در آن محضر شريف آبرومند نمى‏بيند به اولياى امر و خفراى زمان يعنى حضرت رسول وائمه معصومين متوسل گردد و چون براى هر روز خفير و مجيرى است (ادعيه هر روز براى ائمه) مناسب آن است كه در تعقيب نماز صبح براى ورود در اين بحر مهلك ظلمانى و دامگاه مهيب شيطانى متوسل به خفراى آنروز شود.(64)
دستور دوم: بالجمله براى زنده نمودن دل ذكر خدا و خصوص اسم مبارك يا حىّ و يا قيّوم با حضور قلب مناسب است… و از بعض اهل ذكر و معرفت منقول است كه در هر شب و روزى يك مرتبه در سجده رفتن و بسيار گفتن لااله الاانت سبحانك انّى كنت من الظالمين براى ترقيات روحى خوب است.(65)
دستورسوم: فقها فرموده‏اند افضل ادعيه در قنوت دعاى فرج لااله الّا الله الحليم الكريم است..مضمون دعا دال بر فضيلت تامه آن است زيرا كه مشتمل بر تهليل و تسبيح و تحميد است كه روح توحيد است و نيز مشتمل بر اسماء بزرگ الهى است و نيز مشتمل بر ذكر ركوع و سجود است و نيز مشتمل بر اسماء ذات و صفات و فعل است همچنين دعاى يا من اظهرالجميل كه از كنوز عرش است وتحفه حق براى رسولخداست…واگر از فقرات مناجات شعبانيه در قنوت بخوانى خصوصاآنجا كه عرض مى‏كنند الهى هب لى كمال الانقطاع اليك..ولى با حال اضطرار و تبتل و تضرع نه با دل مرده، بسيار مناسب حال است.
دستور چهارم: عبد سالك بايد در تسبيح و تحميد و تهليل و تكبير كه روح معارفند حال تبتل و تضرع و انقطاع را در قلب تحصيل كند و به كثرت مداومت باطن قلب را صورت ذكر دهد و حقيقت ذكر را در باطن قلب متمكن سازد تا قلب متلبس به لباس ذكر شود و لباس خويش كه لباس بُعد است از تن بيرون آورد. پس قلب الهى حقانى شود و حقيقت و روح انّ الله اشترى من المؤمنين انفسهم در آن متحقق گردد.
در پايان مقاله را با صلوات بر محمد و آل محمد و درود و سلام بر روح مطهر و تابناك حضرت امام خمينى سلام اللّه عليه به پايان مى‏بريم.
پى‏نوشت‏ها:
1. سوره كهف، آيه 28.
2. سوره حشر، آيه 19.
3. سوره بقره، آيه 152.
4. سوره مجادله، آيه 19.
5. سوره زخرف، آيه 36.
6. سوره طه، آيه 124.
7. همان.
8. سوره جن، آيه 17.
9. امام خمينى، شرح حديث جنود عقل و جهل، دفتر نشر آثار امام، 1380، ص 300.
10. سوره منافقون، آيه 9.
11. امام خمينى، شرح چهل حديث، دفتر نشر آثار امام، 1376، ص 535.
12. سوره فرقان، آيه 43.
13. سوره احزاب، آيه 4.
14. شرح چهل حديث امام، ص 480.
15. شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 255.
16. همان، ص 39.
17. سوره ذاريات، آيه 21 و 21.
18. امام خمينى، پرواز در ملكوت، دفتر نشر امام، ج 1، ص 199.
19. همان، ص 45.
20. سوره كهف، آيه 24.
21. براى توضيح بيشتر ر.ك:ترجمه الميزان، سيد محمد باقر موسوى، 1374، دارالكتب الاسلاميه، ج 1، ص 510.
22. شرح چهل حديث، ص 292 و 293.
23. همان، ص 38.
24. شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 47.
25. نراقى، ملااحمد الخزائن، تصحيح و تعليق، على اكبر غفارى و حسن زاده آملى، ص 335.
26. سوره ص، آيه 29.
27. سوره محمد، آيه 24.
28. كلينى كافى، دارالكتب الاسلاميه، 1365، ج 2، ص 559.
29. سوره طلاق، آيه 10.
30. سوره حجر، آيه 9.
31. كافى، ج 2، ص 606.
32. همان، ج 2، ص 612.
33. طبرسى، مجمع البيان، نشر الاعلمى للمطبوعات، 1415، ج 1، ص 44.
34. همان.
35. شرح چهل حديث، ص 498.
36. امام خمينى، شرح دعاى سحر، ترجمه سيد احمد فهرى، ص 107.
37. سوره نساء، آيه 136.
38. سوره صافات، 39 و 40.
39. سوره سجده، آيه 17.
40. سوره صافات،آيه 127 و 128.
41. سوره قمر، آيه آخر.
42. سوره صافات، آيه 159 و 160.
43. سوره شعرا، آيه 87 و 88 و 89.
44. شرح چهل حديث، ص 15.
45. شرح چهل حديث، ص 37.
46. پرواز در ملكوت، ج 1، ص 91.
47. سرّالصلاة، ص 64.
48. پرواز در ملكوت، ج 1، ص 91.
49. شرح چهل حديث، ص 496.
50. امام خمينى، آداب الصلاة، دفتر نشر امام، 1380، ص 142.
51. سرّ الصلاة، ص 24.
52. كافى، ج 2، ص 496.
53. شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 124.
54. سوره احزاب،آيه 40 و 41.
55. سوره انفال، آيه 45.
56. سوره رعد، آيه 28.
57. سوره آل عمران، آيه 190 و 191.
58. سوره انفال، آيه 2.
59. الاصول السته عشر، عده محدثين، نشر شبسترى، 1405، ص 66.
60. كافى، ج 2، ص 498.
61. كافى، ج 2، ص 501.
62. آداب الصلاة، ص 377 تا 379.
63. شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 124.
64. آداب الصلاة، در بيان آداب قنوت.
65. آداب الصلاة، ص 373.

آواز گنجشكها
مجيد مجيدى كارگردان نام آشناى سينماى ايران و جهان در جشنواره فيلم فجر در آخرين اثر خود “آواز گنجشكان” تحسين همگان را برانگيخت به گونه‏اى كه در جشنواره‏هاى برلين، چين و… او را بر صدر نشاندند و مشتاقانه شنواى حرفهايش شدند او بدرستى دريافته بود نياز امروز مردم غرب و شرق، فارغ از هر نژاد، رنگ و آئين، معنويت و اخلاق است. مردم دنيا تشنه معنويتند او بخوبى مى‏دانست اين تشنگى زايدالوصف را فقط دين محمد(ص) و فرزندان او سيراب خواهد كرد، نه استكبار جهانى. صهيونيزم بين الملل و دگرانديشان به ظاهر خودى، نيز به خوبى اين حقيقت را دريافته بودند و به زعم خويش تلاش كردند چشمه جوشان معارف الهى ناب را كه همانا از پنج تن آل عبا و 9 فرزند امام حسين(ع) مى‏جوشد را بخشكانند. آنان با انواع ابزارهاى فرهنگى، هنرى به ميدان آمدند تا چهره پيامبر مهربانى را مُشَوَّه جلوه دهند اما مگر مى‏توان با دهان، خورشيد فروزان اهل بيت را خاموش كرد!
اين بار مجيدى با كلام به ميدان آمد و در حاليكه او را به خاطر عدم شركتش در جشنواره فيلم دانمارك (بدليل توهين به مقام پيامبر عزيز اسلام) مورد ملامت قرار مى‏دادند، فرياد برآورد كه چرا انديشمندان و عالمان ايران اسلامى نسبت به يك شبه روشنفكر دين‏نما سكوت كرده و هيچ نمى‏گويند؟ به چه دليل در مقابل شبه روشنفكرى كه هم نوا با دشمنان اسلام، قرآن، ائمه اطهار عليها السلام ماجراى غدير و…را مورد حمله قرار داده، برنمى‏آشوبند هميت و غيرت او هشدارى است به نخبگان و فرهيختگان انديشمند ايرانى كه بايد چون مطهرى‏ها به جنگ تفكرات الهادى و باطل وارداتى رفت تا مبادا علفهاى هرز مانع رشد جوانان دين باور اين مرز و بوم شوند. آفرين به اين غيرت و مرحبا به آنان كه فرياد او را شنيدند و حركت كردند.
پس از اين مختصر به سراغ فيلم آواز گنجشكهايش مى‏رويم تا بنگريم اين فيلمساز غيرتمند با مردم جهان از چه سخن گفته است.
عليرضا سربخش‏
آواز گنجشكها
كارگردان: مجيد مجيدى‏
نويسنده:مجيد مجيدى‏
خلاصه:
كريم آقا(رضا ناجى) كارگر تُرك زبان يكى از مجتمع‏هاى پرورش شترمرغ در اطراف تهران است. پسر نوجوانش قصد دارد با كمك پسران همسايه آب انبارخانه‏اشان را تخليه و تميز كرده و با ريختن ماهى‏هاى قرمز كسب و كارى براه اندازند. به كريم آقا خبر مى‏رسد كه سمعك دختر 15 ساله‏اش هانيه به درون آب انبار افتاده است او به خانه مى‏آيد و در آب انبار، آن را مى‏يابد ليكن سمعك خراب شده و بايد چند ماه معطل خريد دولتى آن باشد كريم آقا كه وضعيت مالى مناسبى ندارد نمى‏تواند سمعك را از بازار آزاد تهيه كند. او با نقشه پسرش حسين براى آب انبار بشدت مخالفت كرده و بارها اين مخالفت را باتندى و عتاب به حسين و دوستانش متذكر شده است. روزى او به مجتمع آمده و با سهل انگاريش شتر مرغى از آنجا مى‏گريزد هر چه بدنبال آن مى‏گردند موفق به يافتنش نمى‏شوند و به دليل همين سهل انگارى او از مجتمع اخراج مى‏شود. به ناچار در شهر با موتور سيكلتش اقدام به مسافركشى مى‏كند. درآمد او از اين راه بهتر از كارگرى است و او از اين طريق مى‏تواند بخشى از هزينه‏هاى زندگى را تأمين كند. او در شهر، دروغ و ناپاكى‏ها را مى‏بيند و گويا گرد خاكسترى شهر بر روى او مى‏نشيند مسافرى به او كرايه اضافى مى‏دهد او چندان در بازگرداندن اين پول تلاش نمى‏كند با اين پول گوجه سبز خريدارى مى‏كند كيسه گوجه سبز سوراخ است و نيمى از آن به خيابان و در جوى آب ريخته مى‏شود. در كنار مسافركشى گاه وسايل دست دومى چون درب، پنجره، آهن آلات پيدا كرده و در خانه انبار مى‏كند.
روزى در بازار از او و چند موتورسوار ديگر خواسته مى‏شود پخچالهاى كوچكى را به مكانى انتقال دهند. به علت خرابى موتور، او از كاروان موتورسواران عقب مى‏ماند. شب هنگام يخچال را با خود به خانه مى‏آورد و فرداى آنروز، تصميم مى‏گيرد آن را بفروشد و حتى به افرادى براى فروش يخچال مراجعه مى‏كند امّا پشيمان مى‏شود و يخچال را عليرغم نياز مالى خانواده به صاحب اصلى‏اش بر مى‏گرداند. صاحب اصلى ضمن پرداخت پاداشى به او، از وى مى‏خواهد كه در همانجا مشغول به كار شود. روز ديگر در بازگشت به خانه متوجه مى‏شود كه كودكان همچنان در فكر پياده كردن نقشه خود در خصوص آب انبار مى‏باشند با عصبانيت كلنگ خود را برداشته و وارد آب انبار مى‏شود تا همه چيز را خراب كند امّا با كمال تعجب مشاهده مى‏كند كه آب انبار به خوبى تميز و آراسته شده، و مملو از آب زلال و شفاف است. بعد از مدتى متوجه مى‏شود همسرش درب دست دوّمى كه او در انبار داشته را به زن همسايه هديه كرده است با ناراحتى به سراغ همسايه رفته و درب را از او پس مى‏گيرد به گونه‏اى كه همسرش به گريه افتاده و از رفتار ناهنجار او دلتنگ مى‏شود. بعد از اين ماجرا روزى كه قصد دارد از انبار وسيله‏اى بردارد همه اثاثيه انبار كه نامنظم بر روى هم چيده شده بود بر سرش آوار شده و به شدت مجروح مى‏شود. به گونه‏اى كه عازم بيمارستان شده و سر، دست و پا بسته به خانه برمى‏گردد. او كه ديگر ممرّ درآمدى ندارد و مجبور است چند هفته در خانه بسترى باشد مشاهده مى‏كند كه چگونه مورد لطف و عنايت همسايگان و دوستان قرار مى‏گيرد. او مى‏بيند همسرش با خياطى و پسرش با كارگرى چگونه هزينه خانواده را تأمين مى‏كنند.
روزى حسين به همراه دوستانش ماهى‏هاى قرمزى را كه از دسترنج خودشان خريدارى كرده‏اند به در خانه مى‏آورند. در اثر حادثه‏اى ظرف بزرگ حاوى ماهى‏ها سوراخ شده و ماهى‏هاى زيادى بر كف خيابان ريخته مى‏شوند. كودكان به جهت جلوگيرى از مرگ ماهى‏ها مجبور مى‏شوند آنها را در جوى آب بيندازند از آن همه ماهى تنها يكى باقى مى‏ماند كه آن را داخل آب انبار مى‏اندازند اين تلاش و مساعى كودكان از ديد كريم آقا پنهان نمى‏ماند او مى‏بيند كه چگونه كودكان براى نجات جان ماهى‏ها خود را به زحمت انداخته و آنها را به داخل جوى آب مى‏اندازند اين تلاش آن چنان است كه انگشتان دست برخى از كودكان از جمله حسين زخمى مى‏شود. كريم اين مسائل را با تأمّل مى‏نگرد.
در سكانسى كريم كه اكنون حالش بهتر شده در اتاقش نظاره‏گر جست و خيز گنجشكى است كه براى پيدا كردن راه فرار به اين سوى و آن سو مى‏پرد. بسوى پنجره مى‏رود و آن را باز مى‏كند و سبب آزادى گنجشك را فراهم مى‏آورد. در همين اثنا كارگر مجتمع پرورش شترمرغ به سراغش مى‏آيد و به وى اطلاع مى‏دهد كه شترمرغ پيدا شده و او مى‏تواند به كار سابقش بازگردد. در سكانس پايانى كريم را مشاهده مى‏كنيم كه قصد آمدن به داخل مجتمع را دارد شتر مرغى مشغول جست و خيز، گشودن بالها و چرخش به گرد خود است. گويا بازگشت كريم شترمرغها را به وجد و سرور آورده و آنها اين حضور مجدد را به جشن و پايكوبى نشسته‏اند.
نقد:
“آواز گنجشكها” هفتمين فيلم بلند سينمايى 35 ميليمترى مجيد مجيدى پس از فيلمهاى “بدوك، پدر، بچه‏هاى آسمان، رنگ خدا، باران، بيد مجنون” مى‏باشد. به نظر مى‏رسد اين فيلم متفاوت‏تر از فيلمهاى پيشين مجيدى است، اين فيلم از كارگردانى قابل قبولى برخوردار مى‏باشد. رنگها به خوبى خود در تصاوير نشان مى‏دهند شايد بتوان گفت رنگى‏ترين فيلم جشنواره “آواز گنجشكها” بود مجيدى در چند فيلم اخير خود شخصاً تهيه كنندگى آنها را بر عهده گرفته است، احتمالاً اين امر سبب گرديده دست او در انجام پروژه بازتر شود و راحت‏تر پروژه‏ها را به سرانجام رساند.
مجيدى براى زنده نشان دادن رنگها مشقات زيادى را متحمل شده است مثلاً زمينى را به وسعت ده هكتار گندم كاشته است لذا احساس مى‏شود كه اين رنگها جان و روح دارند در روستا رنگها، صدا و نور بسيار طبيعى و زنده است لنزوايد وسعت ديد را به خوبى به رُخ مخاطب مى‏كشد امّا در شهر در يك كنتراستى نه تنها رنگها طبيعى نيست بلكه وسعت ديد در آن ديده نمى‏شود سر و صداى موتور، دود، دروغ و بى صداقتى در شهر موج مى‏زند مسافرى در تماس تلفنى خود به دروغ مى‏گويد زائر امام رضاست و يا فرد ديگرى به دروغ به كريم مى‏گويد كرايه خود را حساب كرده است رقابت و حسادت در سر بدست آوردن پول، مسافر و اشتغال به وضوح به چشم مى‏خورد، به نظر مى‏رسد معمارى و شهرسازى شهر حتى در صفات انسانى كريم تأثيرگذار است گويا گرد و غبار خاكسترى شهر بر پيكر كريم نشسته و او را به سوى آلودگى مى‏كشاند او كه بدنبال روزى حلال در شهر بود دچار وسوسه‏هاى نفسانى مى‏شود گاه چند قدمى براى ارضاى آن وسوسه‏ها گام بر مى‏دارد اما گويا نيرويى مانع از آن مى‏شود كه از راه حرام به نيازهاى خود پاسخ دهد، روزى مسافر پولدارى را بر تَرك موتور سوار مى‏كند به هنگام پياده شدن اشتباهاً به جاى هزار تومان، دوهزار تومان مى‏پردازد كريم كه در مى‏يابد مسافر اشتباه كرده است در ابتدا چند قدمى به دنبال او مى‏رود، اما چندان اصرار بر بازگرداندن پول حرام ندارد به سوى خانه حركت مى‏كند به ميوه فروشى مى‏رسد كه بر پشت وانت گوجه سبز مى‏فروشد در ابتدا هزار تومان گوجه سبز مى‏خرد سپس به ياد هزار تومان اضافى مى‏افتد به جاى يك كيلو، دو كيلو گوجه سبز مى‏خرد اما در راه آن يك كيلويى را كه با پول حرام خريدارى كرده است به علت سوراخ بودن كيسه به زمين مى‏ريزد و راهى جوى آب مى‏شود به اين معنا كه روزى حرام، روزى او نيست باد آورده را باد مى‏برد او نبايد طعام خود را به حرام بيالايد اين صحنه آن چنان زيبا و به زبان تصوير بيان شده است كه قابل وصف نيست بى‏ترديد ترجمه روزى حلال مجيدى به زبان هنر در ذهن بسيارى از مخاطبان تا پايان عمر باقى خواهد ماند و اين چيزى است كه از هنر متعهد انتظار مى‏رود، كارگردان تضاد ميان روستا و شهر را به خوبى به تصوير درآورده است هيچ چيز در اين دنيا بى‏حساب و كتاب نيست اين انسانها هستند كه دچار غفلت مى‏شوند و خدا را از ياد مى‏برند در سكانسى كريم به همراه چند موتور سوار، ي
خچالهاى كوچك را حمل مى‏كند او از همه عقب‏تر است بار ديگر وسوسه مى‏شود و اين بار تصميم مى‏گيرد با فروش يخچال نياز خود را برآورد براى فروش به چند دلال مراجعه مى‏كند خدا دست او را مى‏گيرد و پيشمان مى‏شود آنگاه كه يخچال را به صاحبش بر مى‏گرداند نه تنها پاداشى دريافت مى‏كند بلكه به او پيشنهاد كار مى‏شود او در اين جا مزد صداقت خود را دريافت مى‏كند.
در چند سكانس كريم ضمن مسافركشى آهن آلات قراضه و اجناس دست چندم ساختمانى را با خود به خانه مى‏آورد تا شايد با تعمير و اصلاح آنها در جاى ديگر از آنها استفاده كند اين اجناس مورد استفاده كريم قرار نمى‏گيرند گويا نقش كريم فقط نگهبانى از آنهاست اين وسايل دنيوى نه تنها آرامشى براى او به همراه ندارد بلكه وى را زمين گير نيز مى‏كنند همسرش درى را به زن همسايه مى‏بخشد وقتى كريم از اين ماجرا مطلع مى‏شود با اينكه نياز ضرورى به آن ندارد از عمل زن ناراحت شده به در خانه همسايه رفته و با ناراحتى در را از زن پس مى‏گيرد به گونه‏اى كه سبب رنجش همسرش مى‏شود و او را به گريه مى‏اندازد، در ادامه ماجرا مشاهده مى‏كنيم روزى كه او به گوشه حياط مى‏رود تا وسيله‏اى بردارد ابزار و وسايل بر سر او مى‏ريزند و وى را به شدت مجروح كرده به گونه‏اى كه او راهى بيمارستان مى‏شود.
فيلم مجيدى يك فيلم فلسفى، چند لايه اميد محور و آلايش روح است. شتر مرغ نمادى از دو وجهى بودن انسان است شتر مرغ از يك سو به واسطه شتر بودن به زمين وصل است و از سوى ديگر به خاطر داشتن پر، پرنده است و بايد در آسمانها پرواز كند اما شترمرغ را نمى‏توان به تنهايى شتر و يا مرغ ناميد او تركيبى از هر دوست، انسان نيز دو وجه دارد يك وجه زمينى و اين جهانى و وجه ديگر آسمانى و آن جهانى، كريم چون شتر مرغ بايد سير و سلوكى كند او در ابتدا به جستجوى تعمير سمعك دخترش بود اما با آمدن به شهر دچار غفلت شد و او را از ياد مى‏برد. گرد آلودگى‏هاى شهر بر فطرت ساده و صادق او مى‏نشيند و براى بازگشت به فطرت پاكش است كه بايد با عنايت خداوند سير و سلوكى كند و مجددا به آن فطرت پاك بازگردد شايد بتوان گفت آب انبار كثيف و آلوده كريم نمادى از درون اوست كه بايد پالايش شود او فطرت پاك و بى‏آلايش كودكان خود را از ياد برده است و توجه به كردار و رفتار صادقانه كودكان اطراف خود ندارد اين كودكان، ساعى و كوشايند آب انبار را عليرغم مخالفتهاى كريم تميز مى‏كنند و در آن آب زلال و شفاف مى‏ريزند كودكان در نظر دارند با ريختن ماهى در آب انبار و پرورش آنها پولدار شوند اما همه چيز هميشه بر اساس آن برنامه‏اى كه ما طراحى مى‏كنيم پيش نمى‏رود، كودكان با كار كردن موفق مى‏شوند سرمايه اوليه خريد ماهى را تهيه كنند اما وقتى قصد انتقال ماهيها به آب انبار را دارند دبه حاوى ماهيها سوراخ مى‏شود و همه آنها بر كف خيابان ريخته مى‏شوند كودكان در اين استيصال كه آيا جان ماهيها را نجات دهند و يا در غم نقش بر آب شدن طرح خويش به سوگ نشينند. نجات ماهيها را بر مى‏گزينند و با تمام تلاش سعى مى‏كنند ماهيها را در جوى آب روان ريخته و مانع تلف شدنشان شوند، از ميان دهها ماهى، ماهى بزرگ قرمزى براى آنان باقى مى‏ماند كه آن را براى آب انبار نگه مى‏دارند چرا كه هنوز اميد باقى است نبايد نااميد شد شايد آن ماهى بزرگ در آب انبار تميز تخم گذارى كرده و بار ديگر انبوهى از ماهيها را توليد كند تلاش صادقانه كودكان از چشم كريم دور نمى‏ماند او نظاره‏گر اين صحنه‏ها است و از اين ماجرا درس مى‏گيرد.
مجيدى استاد به تصوير كشيدن فقر زيباست، شخصيتهاى اصلى مجيدى اگر چه فقير و حاشيه نشينند اما زيبا زندگى مى‏كنند واز اين زندگى لذت مى‏برند در اين نگاه فقير بودن يك ننگ و سرطان نيست بلكه قشنگ و زيباست، حاشيه نشينها در فيلمهاى ديگر عموماً دزد و قاچاقچى به تصوير كشيده مى‏شوند اما در حاشيه نشينى فيلم مجيدى، اثرى از دزد و كلاهبردار نيست، حاشيه نشينى مجيدى حلبى آباد نيست اگر چه با مصالح مختلف خانه‏ها از زمين سر برآورده‏اند كريم در هزار توى دنيا دچار يك اكنون زدگى مى‏شود و با آمدن به شهر از فطرت روستايى خود فاصله مى‏گيرد، او به همسرش مى‏گويد كه با مسافركشى در شهر ماهيانه 600 تا 700 هزار تومان درآمد كسب مى‏كند با افزايش درآمد دخترش را از ياد مى‏برد و به جايى مى‏رسد با آنكه ريالى براى دَرِ قراضه نپرداخته آن را از زن همسايه نيازمند دريغ مى‏كند، او در گرداگرد خود آشغال و آهن پاره‏ها را جمع آورى مى‏كند و در زير اين آهن آلات مى‏ماند و مجروح مى‏شود، او مجبور مى‏شود در خانه بماند تا فرصتى براى انديشه كردن و تفكر داشته باشد. تفكر بر آنچه گذشت و نسبت به آينده و از اين ميان بايد حال را نيز دريابد چرا كه حال زمينه ساز آينده است در زمانى كه او به تفكر مى‏نشيند تلاش و كوشش‏هاى صادقانه اطرافيان به چشم او مى‏آيد و او نمى‏داند نسبت به اين محبتها بى‏تفاوت باشد. او بايد چون كودكان به منزله گنجشكى سبكبال قادر باشد به راحتى پرواز كند نه همانند شترمرغ به زمين بچسبد و پرواز نكند، در صحنه‏اى كريم شترمرغى را مى‏بيند كه بر پشت وانتى سوار است با ديدن آن به ياد فطرت خود مى‏افتد او قادر نيست چون كودكان به راحتى به فطرت خود بازگردد.
كريم وقتى به اين باور مى‏رسد كه عالم داراى حساب و كتابى است و نبايد در پى حوادث پى در پى از خالق هستى غافل شود حال كه او دريافته بايد چون گنجشك سبكبال بود گنجشكى كه در اتاق او زندانى شده بود وسيله رهايى‏اش را فراهم مى‏آورد و چون او گنجشك را آزاد مى‏كند خبر خوشحال كننده بازگشت شترمرغ را مى‏شنود و اينكه او مى‏تواند به شغل پيشينش بازگردد.
او چون شترمرغش از نقطه اكنونش فرار كرد و با طى سير و سلوكى بازگشت.
“آواز گنجشكها” فرياد بلند فطرت و بازگشت به آن است.
برخى شاتهاى اين فيلم بسيار زيبا و قابل توجه است مانند نماهاى شاتى كه كريم به دنبال شترمرغ مى‏گردد و خود را به شكل آن درآورده است همچنين نماى پخش شدن ماهى‏هاى سرخ بر كف سياه آسفالت و يا پولكهايى كه بر روى لحاف سرمه‏اى دوخته شده كه در نماى بسته وجود ستارگان در آسمان را تداعى مى‏كند و … .
جدا از نكات مثبت فراوانى كه در اين فيلم وجود دارد مى‏توان به برخى از نكات ضعف آن نيز اشاره كرد:
از آن جمله مى‏توان به تماسهاى بدنى متعدد بازيگران با يكديگر اشاره كرد مانند تماسهاى بدنى پدر با هانيه كه پانزده ساله است و … .
ديگر آنكه در صحنه‏اى آنجا كه كريم براى تنظيم آنتن تلويزيون به پشت بام رفته است به همسرش كه در حياط خانه است مى‏گويد، اين بالا صفا دارد ما مى‏توانيم پشت بام بخوابيم و بچه‏ها در حياط، زن نگاه شرمگينانه‏اى به او مى‏كند شايد مجيدى مى‏خواهد بگويد آدمهاى فقير هم عشق دارند امّا اگر نگاه نجيب و با حياى مجيدى اين را هم نمى‏گفت بهتر بود.
قصه آواز گنجشكها مانند “بچه‏هاى آسمان، باران، و بيد مجنون” قصه روان و همه فهمى ندارد، بايد مخاطب در خصوص مفاهيم زيرين فيلم تفكر و تعمّق نمايد و قادر باشد اين صحنه‏هاى به ظاهر جدا از هم را به هم مربوط و مفهوم واحدى از آن استنباط كند.
نكته منفى ديگر تبليغات شركتهايى چون امرسان و حاير است كه نبايد فيلم سازى چون مجيدى مُبلّغ شركتهاى غربى باشد.
آواز گنجشكها فيلمى است كه مورد توجه مخاطبان داخلى و خارجى قرار مى‏گيرد و بى‏ترديد فيلمى است كه در تاريخ سينماى ايران ماندگار خواهد بود.

سخنان معصومين‏
دنيا در كلمات امام على عليه السلام‏
«خُذ مِن الدُّنيا ما أَتاكَ، و تَوَلَّ عمَّا تَولّى عنك، فإن أنت لم تَفعل فأجمِل فى الطَّلَب.» (نهج البلاغه، حكمت 393)
از دنيا همان قدر بگير كه به تو مى‏رسد و آنچه از تو رو گرداند، ناديده بگير و اگر نمى‏توانى چنين باشى لااقل خواسته ات را كمتر كن.
«إذا أقبلت الدّنيا على أحدٍ أعارته محاسن غيره، و اذا أدبرت عنه سلبته محاسن نفسه.» (مروج الذهب، ج 3، ص 434)
اگر دنيا به كسى رو كند، خوبيهاى ديگران را به طور موقت به او مى‏دهد، و زمانى كه به كسى پشت كند، امتيازات و نيكيهاى خود او را هم از او مى‏گيرد.
«مَن طَلَبَ الدُّنيا طَلَبهُ المَوت حتّى يُخرِجَه عَنها، وَ مَن طلب الآخرة طلبته الدّنيا حتّى يستوفى رزقه منها.».
(العقد الفريد، ج 3، ص 157)
آن كه دنبال دنيا رود مرگ دنبالش مى‏رود تا او را از دنيا ببرد و آن كه طالب آخرت است دنيا در طلبش مى‏رود تا رزقش را به او برساند.
«لايترك الناس شيئاً من أمر دينهم لاستصلاح دنياهم الّا فتح اللّه عليهم ما هو أضرّ منه.» (نهج البلاغه، حكمت 106)
مردم چيزى از امور دينشان را براى نفع دنيايشان ترك نمى‏كنند مگر آن كه خداوند زيانبارتر از آن را به رويشان خواهد گشود.
«من أصبح على الدّنيا حزيناً فقد أصبح لقضاء اللّه ساخطاً…و من لهج قلبه بحبّ الدنيا التاط قلبه منها بثلاثٍ: همّ لا يغبّه، و حرص لا يتركه، و أملٍ لا يدركه.» (تذكرة الخواص، ص 144)
كسى كه به خاطر دنيا اندوهگين باشد از قضا و قدر الهى ناخشنود است…و آن كه دلش با دوستى دنيا پيوند خورده باشد قلبش به سه چيز آلوده گردد: اندوهى كه از او جدا نشود، حرصى كه او را ترك نگويد و آرزويى كه هيچ‏گاه به آن نخواهد رسيد.
«مثلُ الدُّنيا كَمَثَل الحَيَّةِ، لَيِّنٌ مَسُّها، وَ السَّمُّ الناقِعُ فى جَوفِها، يَهوى إليها الغِرُّ الجاهل، و يَحذَرُها ذواللُّب العاقِل.»
(نهج البلاغه، حكمت 119)
دنيا همانند مار است، لمس كردن آن، نرم و ملايم است اما درونش از زهر آكنده است، لذا فريب خورده نادان به آن ميل پيدا مى‏كند و هوشيار عاقل از آن حذر مى‏كند.
«احذروا الدّنيا فإنّها غذّارةٌ غرّارةٌ خدوعٌ، معطيةٌ منوعٌ، ملبسةٌ نزوع، لايدوم رخاؤها، ولا ينقضى عناؤها، و لا يركد بلاؤها.».
(همان، خطبه 220)
از زرق و برق دنيا بر حذر باشيد كه دنيا خيانتكارى است فريبنده و نيرنگباز، بخشنده‏اى است منع كننده، پوشنده‏اى است برهنه سازنده، آرامش آن بى دوام، مشكلاتش بى پايان، و بلاهايش قطع ناشدنى است.
«مَن كانَتِ الدُّنيا هَمَّهُ كَثُرَ فى القيامةِ غَمُّه.»
(شرح ابن ابى الحديد، ج 20، ص 211)
كسى كه دنيا همتش باشد در قيامت اندوهش بسيار گردد.
«مَن كانَتِ الدُّنيا هَمَّهُ اشتدّت حَسرَتُهُ عِندَ فِراقِها.»
(مستدرك نهج البلاغه، ص 165)
آن كه دنيا همتش باشد به هنگام جدايى از آن، حسرتش شديد خواهد بود.
«الدُّنيا سَمٌّ يَأكُلُهُ مَن لا يَعرِفُه.» (غررالحكم، ج 1، ص 69)
دنيا، زهرى كشنده است هر كه نشناسدش آن را مى‏خورد.
«المَغبُونُ مَن شَغَلَ بِالدُّنيا، وَفاتَه حَظُّهُ مِن الآخرة.»
(همان، ص 106)
زيانكار كسى است كه سرگرم دنيا شده و بهره‏اش از آخرت از دستش رفته است.
«إيّاك و الوَلَهَ بالدُّنيا، فإنّها تُورِثُكَ الشَّقاءَ وَ البَلاء، و تَحدُوك على بَيعِ البَقاءِ بالفَناء.»
(نهج البلاغه، خطبه 28)
بر تو باد به دورى از شيفتگى به دنيا، زيرا كه تو را به بدبختى و گرفتارى مى‏اندازد و تو را به طرف فروختن آخرت به سراى نيستى مى‏راند.

نتيجه ثبات و بى ثباتى در عقيده‏
«أ فمن أسس بنيانه على تقوى من الله و رضوان، خيرٌ أم من أسس بنيانه على شفا جُرف هار فانهار به فى نار جهنم، و الله لا يهدي القوم الظالمين» (سوره توبه، آيه 109)
آيا آن كس كه ساختمان دينش بر اساس تقواى الهى و خشنودى پروردگار بنيان نهاده است بهتر است يا آن كس كه ساختمان عقائدش بر اساس سستى پايه‏ريزى كرده مانند ساختمانى كه بر لبه نهر يا كنار چاهى ساخته شده و هر لحظه در معرض ويرانى است، و سر انجام او را در آتش دوزخ سرنگون خواهد كرد و همانا خداوند افراد ظالم و ستمكار را هدايت نمى‏كند.
أ فمن: همزه، استفهام استنكارى است و بنيان مصدر است و اسم مفعول و به معناى بنا و ساختمان. شفا يعنى لبه و حاشيه جرف: زمينى كه سيل زيرش را خالى كرده يا چاهى كه زيرش خالى شده و هر لحظه ساختمان را در خود فرو مى‏برد و نابود مى‏سازد. هار أصلش هائر است يعنى آماده سقوط و در حال فروريزى، و انهيار به معناى سقوط و سرنگونى و افتادن است.
خداوند تشبيه بسيار زيبائى در اين آيه كرده است و مقايسه مى‏كند كار و ايده و عقيده يك نفر مؤمن با تقوائى كه پيوسته خدا را در نظر دارد و دنبال كسب رضايت و خشنودى اوست و ديگرى كسى است كه عقيده‏اش را بر پايه‏اى سست مى‏سازد تا آنكه به زودى او را در قعر جهنم فرو برد.
در اين آيه مشاهده مى‏شود كه خداوند عقيده انسان پارسا و باتقوا را بر دو اساس بنيان نهاده: 1- ترس از عذاب خدا؛ 2- اميد به رضاى خدا. و اين دو را امامان ما به خوف و رجا معنى مى‏كنند كه بايد همواره در حال ترس از عاقبت كارمان باشيم و هيچ عملى را براى خود نپسنديم و هيچ كارى را صحيح و مورد قبول حق ندانيم، ولى در عين حال اميد به رحمت بى كران او داشته باشيم و رجاى واثق به رضايت پروردگار داشته باشيم كه اين اميد و آن ترس با هم دو بال نجات براى مؤمنان است. پس دين و عقيده مؤمن مبتنى بر تقوا و پروا و اميد خشنودى خدا است، به عكس منافق كه دين و آئينش مبتنى بر شك و تزلزل است و هيچ وقت به يقين و آرامش نمى‏رسد.
اين آيه هرچند كلى است و عموميت دارد و براى هر زمان و مكانى قابل اجرا است ولى ظاهرا سبب نزولش ساختن مسجد ضرار است. در مجمع البيان آمده است: مفسرين نقل مى‏كنند كه قبيله عمرو بن عوف مسجد قبا را ساختند و از رسول خدا صلى الله عليه و آله درخواست كردند تا در آن اقامه نماز كند. و آن حضرت مسجد را افتتاح نمود و در آن نماز گذارد و مسلمانان به او اقتدا كردند. گروهى از منافقان كه گويا عددشان از 15 تن تجاوز نمى‏كرد،بر اين امر به شدت ناراحت شده و رشك بردند در ميان خود اتفاق كردند كه آنان نيز مسجدى براى خودشان بسازند و ديگر در مسجد پيامبر حاضر نشوند. اين منافقان به سركردگى ثعلبه بن حاطب و معتب بن قشير مسجدى كنار مسجد قبا ساختند و سپس نزد رسول خدا آمدند و گفتند ما براى بيماران و كسانى كه توانائى آمدن به مسجد شما را ندارند و نمى‏توانند راهى دراز براى رفتن به مسجد طى كنند مسجدى ساخته ايم و مايليم كه شما تشريف آورده و آن را افتتاح فرمائيد. حضرت در آن وقت عازم “تبوك” بودند لذا به اينها وعده دادند كه هرگاه از تبوك بازگشتند به مسجد آنها بيايند و آن را افتتاح كنند.
هنگامى‏كه حضرت از تبوك بازگشت اين آيات نازل شد كه ناگهان حضرت چند تن از اصحاب را فرستاد تا آن مسجد را خراب كنند و دستور داد تا جاى آن را خاكروبه بريزند.
به هر حال اين قصه در كتابها و تفاسير به عبارتهاى مختلفى نازل شده و لى همه آنها حاكى از اين است كه خداوند آن مسجد را پذيرفت زيرا صاحبانش براى رضاى او و با ايمان و تقوا آن را بنا نهادند ولى آن مسجد ضرار كه منافقان و ظالمانِ به خويشتن، تنها به خاطر حسد بنيان گذاشتند رد كرد و به پيامبرش دستور داد كه آن را ويران سازد و به جايش كثافت و خاكروبه بريزد، كنايه از اينكه هرگز صيغه وقف بر اين مسجد جارى نمى‏شود و حكم مسجد نخواهد داشت زيرا نيت صاحبانش شيطانى بوده است.
و ضمنا اين آيه مى‏خواهد به ما بفهماند كه مؤمن بايد هشيار باشد و به مسائل با دقت نگاه كند و از آنها به طور سطحى نگذرد و ديدش به مسائل اجتماعى عميقانه و فاحصانه باشد. نمى‏شود به ظاهر زيبا و جلوه هاى پر رونق نگريست و از حقائق امر غفلت كرد. چه بسا حزبى يا گروهى ظاهرى پرهيزكار داشته باشند ولى با كمى دقت بنگريم كه باطنى قبيح و درونى پليد دارند، پس نبايد به ظاهر آنها فريب بخوريم بلكه بايد دقيق و واقع بين باشيم و اين در هر جا و هر مورد بايد سرمشق و الگوى زندگيمان باشد. و اصلا اين يكى از روشهاى ديرينه استعمارگران و استثمارگران است كه با ظاهرى زيبا و فريبنده مردم را حتى با صورت دين و مذهب از دين واقعى منحرف و جدا سازند و همان گونه كه امام امت رحمة الله عليه مى‏فرمود براى ما اسلام آمريكائى بياورند كه ما را از اسلام محمدى دور و جدا سازند و ما بايد كاملا هشيار و بيدار باشيم و از اين توطئه هاى دشمنان فريب نخوريم كه همانا بزرگان ما گفته اند كه مؤمن زيرك و هشيار است. و السلام‏

نگاهى به رويدادها
اخبار جهان اسلام‏
اقدام لائيك‏ها عليه اسلامگرايان، اقتصاد تركيه را به هم ريخت. (18/1/87)
عليرغم فشار رياض براى سانسور نتيجه تحقيقات، همكارى عربستان و اردن با سيا و موساد در ترور شهيد مغنيه فاش شد. (19/1/87)
مردم پاكستان در دفاع از ساحت پيامبر اعظم(ص) تظاهرات گسترده كردند. (20/1/87)
اردوغان: نمى‏گذاريم لائيك‏ها تركيه را به عقب برگردانند.
چهره‏ها و رسانه‏هاى آمريكايى: ادامه جنگ عراق مثل شنا كردن در باتلاق است. (24/1/87)
وزير خارجه آمريكا براى آشوب در لبنان 142 ميليون دلار بودجه خواست. (25/1/87)
دست امير و وزير امور خارجه قطر در دست قاتل فلسطينى‏ها (وزير امور خارجه صهيونيستى) قرار گرفت.
آلبرايت: حزب اللّه لبنان رابطه‏اى با تروريست‏ها ندارد. (28/1/87)
كارتر: محاصره غزه جنايتى وحشيانه است. (1/2/87)
حزب اللّه لبنان اتهامات بوش را مدال افتخارى براى مقاومت دانست. (2/2/87)
با وجود حملات گسترده به غزه وزير جنگ اسرائيل اعتراف كرد نابودى حماس محال است. (3/2/87)
غزه آماج حملات هوايى و زمينى رژيم صهيونيستى قرار گرفت. (8/2/87)
بوش و رهبر اركستر جنگ در غزه!
اشغالگران از بمب‏هاى هوشمند ليزرى در عراق و افغانستان استفاده مى‏كنند. (10/2/87)
حماس: در برابر 200 كلاهك اتمى اسرائيل، 200 هزار شهادت طلب داريم. (12/2/87)
سخنگوى دولت مالكى: اظهارات ضد ايرانى برخى مسؤولان عراقى نظر دولت اين كشور نيست. (14/2/87)
باراك: در صورت بروز جنگ جديد، اسرائيل باز هم شكست خواهد خورد. (15/2/87)
اخبار داخلى
در نشست مشترك هيئت دولت و استانداران بر مهار گرانى تأكيد كردند.
كيهان از تغييرات جديد در كابينه خبر داد.
آيت اللّه جوادى آملى: دولت با استفاده از روش‏هاى نو تورم را كنترل كند.
جمهورى اسلامى ايران مركز نانو تكنولوژى جهان اسلام شد. (17/1/87)
سخنگوى دولت تغيير وزيران را تكذيب كرد. (18/1/87)
بازنشستگان دولتى به جاى پاداش نقدى سهام دريافت مى‏كنند. (19/1/87)
رئيس جمهور در مراسم جشن ملى هسته‏اى: پيروزى هسته‏اى ايران آغاز فروپاشى نظام سلطه است.
رئيس جمهور: 6 هزار سانتريفيوژ جديد امسال به بهره‏بردارى مى‏رسد.
حسين موسويان از اتهام جاسوسى مجدداً تبرئه شد ليكن به حبس تعليقى و انفصال از مشاغل ديپلماتيك محكوم شد. (21/1/87)
دانش‏آموزان تهرانى با برپايى تظاهرات در مقابل سفارت هلند از حريم اسلام دفاع كردند.
رئيس مجلس: مهمترين مشكل مردم گرانى و تورم است. با مسائل اقتصادى بايد علمى برخورد شود. (22/1/87)
رئيس جمهور در جمع علما و روحانيون خراسان رضوى(ع): مبارزه با مفسدان گردن كلفت دشوار اما جدى است.
دولت و مجلس با افزايش تعرفه‏هاى پزشكى بخش خصوصى مخالفت كردند.
آيت اللّه هاشمى رفسنجانى: نام درياى فارس در 72 تفسير شيعه و سنى ديده مى‏شود. تحريف نام خليج فارس فتنه‏انگيزى جديد غرب است. (24/1/87)
نتانياهو: با بمب اتمى هم ايران را نمى‏توان متوقف كرد. (25/1/87)
وزير خارجه از ابتكار در چالش هسته‏اى خبر داد و اين بار بسته پيشنهادى از سوى ايران به گروه 1 + 5 ارائه شد.
نمايندگان مجلس خواستار اقدام فورى دولت براى مقابله با گرانى و تورم شدند.
داروى نو تركيب جديد ايران “گاما ايمونكس” رونمايى شد، ايران سومين كشور توليد كننده اين دارو براى مقابله با عفونتهاى مزمن و سرطانى شد.
قطعات اصلى نيروگاه بوشهر نصب و آزمايش شد. (26/1/87)
معاون امنيتى وزير كشور: انفجار در حسينيه شيراز يك حادثه اتفاقى بوده است.
وزير نفت: عرضه بنزين آزاد ادامه مى‏يابد.
رهبر انقلاب: از مسؤولان مى‏خواهم كه وظايف خود در پى‏گيرى حادثه انفجار شيراز را با اتقان و سرعت انجام دهند.
ظرفيت استحصال طلاى كشور به 4 تن در سال مى‏رسد. (27/1/87)
وزير خارجه ايران تأكيد كرد، معاهدات 1921 و 1940 مبناى رژيم حقوقى درياى خزر است.
سرتيب آشتيانى جانشين فرمانده كل ارتش: ارتش جمهورى اسلامى ايران به مدرن‏ترين تسليحات مجهز شده است.
وداع شكوهمند مردم با شهداى حسينيه شيراز انجام شد. (28/1/87)
رهبر انقلاب در ديدار جمعى از فرماندهان ارتش: ارتش همواره بايد آمادگى خود را در بالاترين سطح حفظ كند.
گزارش رئيس جمهور از كارشكنى مفسدان اقتصادى در اجتماع پرشور مردم قم ارائه شد.
حسين صمصامى دبير كميسيون اقتصادى دولت سرپرست وزارت اقتصاد شد.
رئيس جمهور: امسال تورم را كنترل و همه دست‏هاى فاسد را از اقتصاد كوتاه مى‏كنيم. (29/1/87)
با هدف مهار تورم تحول گسترده در نظام بانكى كشور صورت مى‏پذيرد.
پرواز آواكس ايران در رژه ارتش به مناسبت روز ارتش انجام شد.
بوش: ايران برنامه صلح‏آميز هسته‏اى هم نبايد داشته باشد. (31/1/87)
سازمان حمايت مصرف كنندگان و توليد كنندگان: هرگونه افزايش قيمت غير قانونى است.
كروبى از توهين روزنامه اعتماد ملى به مردم عذرخواهى كرد. (1/2/87)
مظاهرى: رئيس جمهور كليات بسته سياستى بانك مركزى را تأييد كرد. (3/2/87)
دو نگاه اقتصادى در جلسه توديع دانش جعفرى تلاقى كردند.
توسط دكتر دانش جعفرى وزير سابق اقتصاد و دارايى، ريشه‏هاى نابسامانى اقتصادى و تصميم سازى‏هاى غير كارشناسانه تشريح شد. (4/2/87)
رهبر انقلاب خطاب به مسؤولان: مچ‏گيرى نكنيد، راه پيشرفت همدلى است.
قوى‏ترين چسب نانو براى ترميم بافت‏هاى بدن در ايران ساخته شد. (5/2/87)
رهبر انقلاب: كار را كه كرد، آن كه تمام كرد. (7/2/87)
مصطفى پورمحمدى: بيش از 69 درصد كرسى‏هاى مجلس هشتم از اصولگرايان، 16 درصد اصلاح طلبان و 14 درصد افراد منفرد هستند. (8/2/87)
با دستور كار تأسيس اوپك گازى، نشست 12 كشور توليد كننده گاز در تهران برگزار شد. (10/2/87)
مسكو تايمز: اجلاس كشورهاى توليد كننده گاز در تهران غرب را غافلگير كرد.
در جلسه علنى ديروز گزارش مستند مجلس از پرونده‏هاى فساد اقتصادى قرائت شد.
سفر رهبر معظم انقلاب به استان فارس آغاز شد. (11/2/87)
رهبر معظم انقلاب در جمع پرشور و تاريخى مردم شيراز: چاره مشكلات اقتصادى انضباط مالى و پرهيز از اسراف است.
مديران 63 بانك آسيا و اقيانوسيه در تهران گردهم آمدند. (12/2/87)
رهبر انقلاب: تهديد و عربده دشمن از ترس است.
سيد احمد خاتمى در نماز جمعه تهران: بيانات رهبر انقلاب فقط سخنرانى نيست بلكه دستورالعمل است و بايد به برنامه تبديل شود. (14/2/87)
رهبر انقلاب در ديدار صميمانه با 20 هزار دانشجو: مجاهدت جوانانه موانع را درهم مى‏شكند.
عوامل زمين خوارى ده‏ها ميليارد تومانى به دام افتادند.
12 متر طومار خلافى مالك اتوبوس! مالك اتوبوس پس از دريافت خلافى 84 صفحه‏اى 12 ميليون تومان جريمه رانندگى پرداخت كرد! (15/2/87)
اخبار خارجى
مردم كرواسى: آمريكا، ايالات متحده تجاوز است. (18/1/87)
دبير كل اوپك در ديدار با احمدى نژاد: حذف دلار در معاملات نفتى قطعى است. (19/1/87)
مادلين آلبرايت وزيرخارجه اسبق آمريكا: معادلات جهان تغيير كرده و آمريكا ديگر حرف اول را نمى‏زند. (25/1/87)
ارتش آمريكا مجرمان جنايتكار را براى اعزام به عراق استخدام مى‏كند. (26/1/87)
نتانياهو: حادثه 11 سپتامبر به نفع اسرائيل بود. (29/1/87)
قطر به اسرائيل 11 ميليارد دلار گاز مى‏فروشد. (31/1/87)
مردم پاراگوئه از انتخاب رئيس جمهور ضد آمريكايى ابراز شادى كردند.
آمريكا در امارات نيروگاه هسته‏اى مى‏سازد. (3/2/87)
كارتر: شكنجه زندانيان دستور شخص بوش است. (4/2/87)
بوش: وضعيت اقتصادى آمريكا بسيار تاريك است. (12/2/87)
حزب حاكم انگليس در انتخابات شوراها شكست خورد. (14/2/87)
مك كين: عراق را به خاطر نفت خاورميانه اشغال كرديم. (15/2/87)

خاطراتى سبز از ياد شهيدان‏
محمد اصغرى نژاد
امام(ره) و تشويق عزاداران كوچك‏
در زمان بچگى در قم، بچه‏ها در ايام محرم دسته راه مى‏انداختند. رسم اين بود كه داخل هر خانه‏اى كه در آن باز بود، مى‏شدند و از آن سپرهاى قديمى مى‏بردند و هر خانواده چيزى مثل قند، چاى، پول داخل آن مى‏ريخت. معمولاً اگر كسى پول مى‏داد، ده شاهى بود، يعنى نصف يك ريالى. يك روز – كه احتمالاً مربوط به سال 41 مى‏شود – با يك دسته در حال حركت بوديم. خانه امام را بلد بوديم. خانه امام يك بيرونى داشت كه الآن هست و يك اندرونى داشت كه در كوچه پشت آن يك در داشت ولى ما نمى‏دانستيم آنجا هم دَرِ منزل امام(ره) است. ما همين طور با دسته از كوچه پشتى منزل امام مى‏رفتيم. رفتيم در خانه‏اى كه در آن باز بود. امام (ره) داشتند وضو مى‏گرفتند. دسته ما ده نفر هم نبود. امام(ره) از آن استقبال كردند. ما سلام داديم و ساكت شديم. امام وضو گرفتند و يك تومان داخل سپر گذاشتند. آن موقع مقدار پول خيلى بود و هيچكس تا آن حد كمك نمى‏كرد. اين براى ما انگيزه زيادى ايجاد كرد.(1)
خاطره‏اى جالب از امام خمينى(ره)
شهيد بزرگوار محمد رضا حمامى – معاون طرح و عمليات تيپ جوادالائمه(ع)- گفت: باغ بزرگى پشت منزل حضرت امام بود كه گاهى من و بچه‏ها مى‏رفتيم آنجا و تمرين كلت كشى و تيراندازى مى‏كرديم. تو يكى از اين تمرين‏ها، اتفاقاً امام هم قدم زنان آمدند پيش ما و ايستادند به تماشا. بچه‏ها كه هميشه نسبت به امام احساس انس و صميميت خاصى داشتند، تعارف كردند تا ايشان هم چنانچه مى‏خواهند تيراندازى كنند. امام هم كه هميشه لطف و عنايتشان شامل حال نگهبانهامى‏شد، قبول كردند و بعد از نشانه روى، دقيقاً به هدف زدند. بچه‏ها كه انتظار چنين چيزى را نداشتند، مات و مبهوت مانده بودند. امام فرمودند: شما تمرينتان كم است من در جوانى براى كشيدن اسلحه و تيراندازى سريع، آن قدر تمرين داشتم كه چند تا جيب كت را پاره كردم.(2)
اللّه واحد خمينى قائد
يك شب در حالت نشسته مشغول خواندن نماز شب بودم به طورى كه فراموش كردم اسيرم و نبايد صدايم را بلند كنم. در آن حال به گفتن «الهى العفو» مشغول بودم كه ناگاه متوجه شدم كسى پشت سرم هست. احتمال دادم براى زدن شلاق و كابل آمده‏اند. اعتنايى نكردم و الهى العفو را ادامه دادم. ولى ديدم كسى كه پشت سرم هست مى‏گويد اللّه اللّه. من هم بدون آن كه به طرف او برگردم، گفتم: اللّه اللّه.
فردا صبح در حال هواخورى جمال و احد را ديدم، دو سرباز عراقى كه خيلى هواى اسرا را داشتند. جمال خودش را به من نزديك كرد و گفت: اللّه اللّه! من هم در پاسخش گفتم: اللّه اللّه. يك دفعه جمال دستش را دور گردنم انداخت و با صداى تقريباً بلند و عربى گفت: آقاى من، سرور من، مرا ببخش. آنگاه روى پاهايم افتاد و از من تقاضاى بخشش نمود.
من خم شدم و او را با حالتى محترمانه بلند كرده، گفتم: هيس! ما همه به بخشش خدا نياز داريم. خداوند همه ما را ببخشد.
لحظاتى هر دو اشك ريختيم: ناگهان نگهبانان استخبارات سوت داخل شو زدند و با كابل به جان جمال افتادند. بعد از پذيرايى مفصل، ما را بيرون اردوگاه بردند و در قسمت ديگر مجدداً شروع به زدن ما كردند. سپس ما را به استخبارات افسران عراقى برده، هر دو را در يك سلول كوچك كه بوى تعفن مى‏داد، زندانى كردند. پس از مدتى در سلول را باز كردند و يك افسر ارشد همراه چند سرباز و چند فرد از استخبارات وارد شدند و ما را به باد كتك گرفتند.
آنگاه من و جمال را روبه روى هم قرار داده، كابلى به من دادند و گفتند: جمال را بزن!
گفتم: اين عراقى است، من او را نمى‏زنم، من اسيرم!
رئيس آنها كه يك سرتيپ بود، گفت: اين عراقى نيست…!
گفتم:امكان ندارد…
عراقى‏ها كابل را از من گرفته، دوباره هر دوى ما را زدند، بعد از چند دقيقه كابل را به جمال دادند و…
جمال به عربى قسم خورد كه اگر بند بندم را جدا كنيد، دست به روى اين شخص دراز نمى‏كنم. او نماينده رهبر من است.
افسر عراقى گفت: رهبر تو صدام حسين است و اين دشمن ماست!
جمال گفت: لا، لا قائد و رهبر من حضرت امام خمينى(س) است.
سپس افسران ارشد مثل سگ هار به جان ما افتادند و تا نفس داشتند، ما را زدند، جمال در حال شلاق خوردن مى‏گفت: اللّه واحد خمينى قائد.(3)
ديدار يار
شهيد محمد على صادقى طرقى روايتى جالب از برخورد امام خمينى(ره) با وى داشته كه در ذيل نقل مى‏شود:
در جماران بيشتر اوقات روى پشت بام منزل امام نگهبان بودم. در حال نگهبانى بودم كه ناگهان صداى بالا آمدن كسى را از نردبان شنيدم. خود را جمع و جور كردم. آن شخص نگهبان بعدى نمى‏توانست باشد. زيرا از وقت نگهبانى من خيلى باقى مانده بود، چند قدم جلوتر رفتم و به پايين نگاه كردم. برايم باور كردنى نبود. امام بزرگوار داشتند بالا مى‏آمدند. يك سينى در دست مباركشان بود. از شرم آب شدم، ايشان به سختى از پله‏ها بالا آمدند. سلام گفتم و احوال پرسى كردم. داخل سينى يك ليوان چاى، قندانى كوچك و يك پيش دستى ميوه بود.به خود فشار آوردم كه به امام عرض كنم چرا احتياط نفرمودند، اگر من منافق بودم و فكر شومى به سرم مى‏زد…، ناگهان امام مرا به اسم صدا زدند:محمد على، بيا يك ليوان چاى بخور.
گفتم: آخر من سر پست هستم نبايد چيزى بخورم.
فرمودند: اسلحه ات را به من بده و چايى‏ات را بخور.
امام سلاح را از من گرفتند. سراسر وجودم را اضطراب فرا گرفته بود، با عجله نشستم و چاى داغ را شتابزده خوردم. آن قدر داغ بود كه انگار هنوز هم داغى آن را احساس مى‏كنم. سريع برخاستم و سلاح را گرفتم. تشكر كردم و سينى را به امام تقديم كردم. امام هنگام رفتن فرمودند: محمد على، ما دوستانمان را خوب مى‏شناسيم. آن فكرها را از ذهنت بيرون كن با شگفتى تكانى خوردم كه امام چگونه فكرم را خواندند…(4)
يك خاطره فراموش نشدنى‏
در سال 62 از طرف جهاد سازندگى به جمع نيروهاى اعزامى از لشكر ثاراللّه پيوستم. درست در اولين روزى كه كار را شروع كردم، با صحنه‏اى فوق العاده دل خراش مواجه شدم:
در قرارگاه شهرك ملك شاهى بودم كه حاج قاسم سليمانى – فرمانده لشكر با چهره‏اى گرفته آمد و گفت: خط توسط دشمن شكسته شد و تعدادى از بچه‏ها شهيد شدند!
ايشان از ما خواست به دفن شهدايى كه همراه شان بود و داخل ماشين قرار داشت، بپردازيم.
وقتى ماشين مورد نظر را ديديم، مشاهده كرديم كه پر از اعضاى قطعه قطعه شده شهداست و قابل تشخيص نيستند. هيچ كس حاضر به دفن اعضاى مطهر شهدا نشد و به بهانه مختلف به سويى رفت. من ماندم و يك ماشين پر از قطعه‏هاى مطهر بدن شهدا، اعضا را با احترام و به آرامى پايين آورده، در يك گور به طور جمعى دفن كردم. صحنه‏اى كه آن روز ديدم، تا آخرين روز حضورم در جبهه در خاطرم ماند و مرا آزار مى‏داد.(5)
خاطراتى از مقام معظم رهبرى
در سال 60 مقام معظم رهبرى براى خنثى سازى يكى از شانتاژهاى تبليغاتى بنى صدر به استان ايلام سفر كرد(6) و در آنجا خطرات فراوانى را به جان خريد. از آن سفر خاطرات زيبايى در ياد همراهان آقا به ياد مانده كه به بخشى از آنها اشاره مى‏شود:
1- در روز نخست كه ايشان در ايلام به سر بردند، بچه‏ها براى گرفتن شام در صف قرار گرفتند. فرمانده سپاه به ايشان عرض كرد: شما بفرماييد داخل. نماز، تازه تمام شده بود. آقا فرمودند: نه، مى‏خواهم با بچه‏ها غذا بخورم. سپس داخل صف رفتند و مثل سايرين منتظر شدند تا نوبتشان برسد. آقا از فرمانده سپاه پرسيدند: شما به اينها چه مى‏دهيد؟ گفت: سيب زمينى و گوجه، فرمود نه: سيب زمينى و گوجه مى‏دهيد و مى‏خواهيد براى شما بجنگند؟! اين كارها را نكنيد.
بعد از اين سفارش تا مدت‏ها غذاى سپاه بهتر شد و خيلى خوب.
2- وقتى در دهلران بوديم، هنگام غذاى ظهر، دوغى سرد سر سفره گذاشتند. آقا پرسيدند: نيروها هم از اين دوغ مى‏خورند؟ وقتى با پاسخ منفى مواجه شدند، فرمودند: اگر از اين دوغ به نيروها بدهيد، ضرر نمى‏كنيد. اين نيرويى كه دوغ را براى شما آورد، اگر ببيند شما از آن مى‏خوريد و آنها نمى‏خورند، نسبت به شما محبت كافى نخواهد داشت.
آقا هرجا كه مى‏رفتند با بچه‏ها گرم مى‏گرفتند. با سربازها گرم مى‏گرفتند و شوخى مى‏كردند. هر جا لازم بود با آنها عكس مى‏گرفتند و مى‏فرمود: آدرس بدهيد تا برايتان پست كنم. گرم گرفتن آقا با سربازها براى فرماندهان ارتش قابل هضم نبود.
ديسيپلين نظامى اجازه چنين كارى نمى‏داد. با وجود گرمى هواى دهلران و دور بودن پايگاه‏ها از هم، ايشان به سه پايگاه سرزدند. و هر كس مشكلى داشت، سعى مى‏كردند آن را حل كنند. در مسير دهلران به آبدانان، سربازى نزد ايشان آمد و گفت: مشكل مالى دارم. آقا به آيت اللّه حيدرى گفتند: من الآن پول همراهم نيست. شما به ايشان بدهيد. من برايتان مى‏فرستم.(7)
پى‏نوشت‏ها: –
1. خاطره از سردار حسين علايى، ر.ك: معبر ش 6، ص 13.
2. راوى: سيد هاشم موسوى، ر.ك: كليد فتح بستان، سعيد عاكف، ص 64.
3. راوى: سروان كارگر، ر.ك اردوگاه عنبر، ص 127 تا 130.
4. راوى: على رضا صادقى، برادر شهيد،ر.ك: افلاكيان خاكى، به نقل از سروقامتان، ص 22.
5. راوى: ناصر رستمى، ر.ك: خاكريز و خاطره، ص 104 و 105.
6. راوى: حاج اصغر شريفى راد، ر.ك: امتداد، ش 26 و 27، ص 46 و 47.
7. راوى: احمد اسدى، ر.ك: خاكريز و خاطره،ص 43 (خاطرات جمعى از جهادگران استان كرمان، بنياد حفظ آثار، چاپ اول، 1386.)

زيارت، ديدارى با بركت‏
آخرين قسمت‏
غلامرضا گلى زواره‏
بصيرت زائر
انسان زائر بايد قبل از هر چيزى تهذيب و طهارت ظاهرى و باطنى داشته باشد بعد از آن سعى كند با برداشتن گام‏هاى كوتاه، تمركز حواس و ذكر گفتن، قلبش را به سوى مكان زيارتى متوجّه نمايد. مسلمان مشتاق زيارت بايد بداند آن جا محل حضور عالم ملكوت است و لذا ضرورت دارد با حالتى وارد آن مكان مبارك گردد كه متناسب با آن زيارتگاه باشد.
زائر بايد تلاش كند بين خود و شخصيتى كه مى‏خواهد او را زيارت كند يك تناسبى برقرار كند يعنى يك نوع تحوّل در رفتار، خصال، انديشه و باورهاى خود پديد آورد و توجه داشته باشد مى‏خواهد با انسانى پاك، شايسته و صالح و عبد پروردگار ملاقات كند و بديهى است اين ديدار محتاج يك توازن و معرفتى است، زائر قبل از انجام زيارت بايد وظايف شرعى و دينى خود را انجام داده و نسبت به حقوق مردم كوشا باشد. آگاهى و ميزان معرفت زاير نيز در اين برنامه اهميتى بسزا دارد و در صورتى كه آدمى تسليم امر و عارف به حق در امر زيارت باشد در پيشگاه پروردگار منزلت والايى بدست مى‏آورد، اعمال بدون شناخت و عارى از هرگونه كمالات ايمانى همچون پيكرى بى روح هستند و فاقد خاصيت مى‏باشند از اين روى در منابع روايى تأكيد شده كه زيارت ائمه با چندين حج برابرى مى‏كند البته در صورتى كه توأم با بصيرت درونى و يك ارتباط معرفتى باشد، زائر بداند اگرچه امام معصومى كه مشهدش را زيارت مى‏كند بر حسب ظاهر از دنيا رفته امّا كاملاً نسبت به نيت و حالات زائر آگاهى دارد، به خواسته‏هاى او توجه مى‏كند و براى برآوردن حاجتش تلاش مى‏نمايد.
بزنطى مى‏گويد: از امام رضا(ع) شنيدم كه آن حضرت فرمود: مازارنى من اوليايى عارفاً بحقّى الّا تشفعت فيه يوم القيامه؛(1) هيچ يك از اولياء و پيروان، مرا زيارت نمى‏كند در حالى كه به حق من معرفت دارد، مگر اين كه در روز قيامت او را شفاعت مى‏كنم.
اذن دخول‏
يكى از آداب مهم در امر زيارت اذن دخول است، اين برنامه قبل از ورود به حرم مطهر صورت مى‏گيرد. شهيد اول تأكيد مى‏نمايد: زائر در كنار درب حرم توقف نمايد و اذن دخول بخواند اگر در خود رقت قلب و خشوع احساس كرد، داخل شود، نشانه اذن دخول دل شكستگى و يك نوع دگرگونى در درون مى‏باشد. اذن دخول در حرم معصومين در واقع يك معناى صورى و ظاهرى ندارد و در واقع بدين مفهوم است كه آيا مأذون هستم به محفل نورانى و مركز اسرار شما راه يابم اين اجازه از حريم الهى آغاز مى‏گردد، سپس اجازه ورود در حريم سرّ پيامبراكرم(ص) و معصومين(ع) تقاضا مى‏شود و هر كس به اندازه ظرفيت، لياقت و توانايى درونى به اين فضاى معطر و بوستان با صفا گام مى‏نهد، اجازه خواستن و آداب ورود به خانه پيامبر نكته‏اى كه قرآن بدان اشاره دارد: «يا ايّها الّذين آمنوا لاتدخلوا بيوت النّبى الّا ان يؤذن لكم؛(2) اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد در خانه‏هاى پيامبر داخل نشويد مگر اين كه به شما اجازه داده شود» در ادامه همين آيه، قرآن مى‏فرمايد: «و ما كان لكم ان تؤذوا رسول اللّه؛ شما را نرسيده است كه پيامبر خدا را آزار دهيد» پس بدون مقدمه و بى موقع به حريم اين خاندان وارد شدن خود يك نوع اذيت به شمار مى‏رود. از آيات ديگرى كه گوياى اذن دخول در خانه پيامبران و ائمه است اين كلام شريف مى‏باشد: «فى بيوت اذن اللّه ان ترفع و يذكر فيها اسمه يسبّح له فيها بالغدوّ و الآصال؛(3) آن نور در خانه هايى است كه خداوند رخصت داد ارجمندش دارند و نامش در آن جا ياد شود و او را هر بامداد و شبانگاه تسبيح گويند.»
نور خداوند مى‏تواند قرآن كريم، هدايت الهى، ايمان، آيين اسلام، معرفت درونى و پيامبر و ائمه هدى باشند، خداوند خود پيامبر را سراج منير معرفى مى‏كند(4) و در زيارت جامعه درباره پيشوايان معصوم آمده است: خلقكم اللّه نوراً فجعلكم بعرشه محدقين؛ خداوند شما را از نورهايى آفريد كه گرد عرش او حلقه زده بوديد، در همان زيارت مى‏خوانيم: و انتم نور الاخيار و هداة الابرار(شما نور خوبان و هدايت كننده نيكوكاران هستيد).
اين نور در خانه هايى است كه اهل آن هر صبح و شام خدا را تسبيح مى‏گويند، اين مكان‏ها مركز ياد خداست و حقايق و معارف اسلام از آن‏ها نشر مى‏يابد و در يك معناى گسترده مساجد خانه‏هاى انبياء و اولياء شامل حال اين آيه هستند. امام باقر(ع) فرموده‏اند: هى بيوت الانبياء و بيت علىّ منها؛(5) اين آيه به خانه پيامبران اشاره دارد و بيت حضرت على(ع) هم در اين زمره محسوب مى‏گردد، رسول اكرم نيز مصداقش را خانه‏هاى فرستادگان الهى معرفى كرد و خانه حضرت على(ع) و فاطمه زهرا(س) را از برترين اين بيوت دانست.(6)
امام باقر(ع) با قتاده(فقيه اهل بصره) گفتگويى داشت و در ضمن از حضور در مجلس امام و ابهت خاص آن حضرت اظهار شگفتى كرد، امام به وى فرمود: مى‏دانى كجا نشسته‏اى؟ در برابر همان‏ها كه خداوند درباره آنان فرموده است: فى بيوت اذن اللّه…؛ سپس فرود تو آن هستى كه گفتى(فقيه اهل بصره) و ما اين هستيم كه قرآن معرفى مى‏نمايد. قتاده در جواب گفت: راست گفتى فدايت شوم، به خدا سوگند منظور آيه خانه‏هاى سنگى و گلى نمى‏باشد(بلكه هدف خانه‏هاى وحى و ايمان و هدايت است)(7) مشاهد ائمه هدى همان مكان هايى است كه در آن‏ها كسى آرميده كه وجودشان يكپارچه ذكر، عبادت و توحيد بوده و هدفى جز تقوا و پارسايى و تقرّب به خداوند نداشته‏اند و نيز در اين مكان‏ها مردم زائر خدا را عبادت مى‏كنند، خدا را ياد مى‏نمايند و آنان كه لياقت دارند هدايت مى‏شوند، پس اذن دخول براى چنين اماكنى ضرورت دارد.
آداب زيارت‏
زائر علاوه بر جنبه‏هاى معرفتى و معنوى و آمادگى‏هاى روحى و طهارت درون لازم است آداب زير را در امر زيارت در نظر گيرد:
1- نيت خالصانه و انگيزه الهى‏
2- غسل زيارت‏
3- در بر كردن جامه پاك و دورى از پوشيدن لباس هايى كه ديگر زائران را اذيت كند
4- استفاده از مال حلال براى سفر زيارتى‏
5 – معطر نمودن با خشبوكننده‏هاى طبيعى‏
6- ذكر و تسبيح در هنگام عزيمت به اماكن زيارتى‏
7- داشتن وضو
8 – توبه و استغفار از گناهان و اعراض از لغزش‏هاى اخلاقى و رفتارى‏
9- توقف بر باب مشهد معصوم و اذن دخول با متون مأثور
10- توقف در برابر ضريح با حالت فروتنى، خشوع و رقت قلبى‏
11- زيارت كردن شخص مورد نظر با توجه به متن‏هاى معتبر و موثق كه از معصوم رسيده است‏
12- اقامه نماز زيارت و خواندن دعا پس از آن‏
13- تلاوت قرآن در كنار مرقد و اهداء ثواب آن به زيارت شونده‏
14- صدقه دادن و رسيدگى به محرومان و بينوايان‏
15- رعايت حرمت حرم مطهر و پرهيز از امورى كه خداى ناكرده هرگونه وهن و خدشه‏اى به ساحت آن مكان مبارك وارد مى‏كند
16- تضرع همراه با ادب در جوار بارگاه معصومين‏
17- صلوات فرستادن بر پيامبر و آل او كه بايد با وقار توأم باشد و براى ديگران مزاحمت فراهم نكند و از هياهو و سرو صداى آزار دهنده در حضور اين جايگاه معنوى بپرهيزد
قرآن مى‏فرمايد: «يا ايّها الّذين آمنوا لاترفعوا اصواتكم فوق صوت النّبى ولاتجهروا له بالقول كجهر بعضكم لبعضٍ ان تحبط اعمالكم و انتم لاتشعرون انّ الّذين يغضّون اصواتهم عند رسول اللّه اولئك الذين امتحن اللّه قلوبهم للتقوى لهم مغفرة و اجرٌ عظيم؛(8) اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، صداى خود را از صوت پيامبر بلندتر مكنيد همچنان كه با يكديگر بلند سخن مى‏گوئيد، با او به آواز بلند سخن مگوئيد كه اعمالتان ناچيز شود و آگاه نشويد. كسانى كه نزد پيامبر صداى خود را پايين مى‏آورند همان هايند كه خداوند دل‏هاى آنان را به تقوا آزموده است، آنها راست آمرزش و اجر بسيار.»
بنابراين در هنگام انجام اعمال اسلامى بايد ادب و احترام رعايت گردد و اگر بلندكردن صدا در كنار مرقد پيامبر و ائمه نوعى هتك و بى احترامى باشد، بدون شك جائز نمى‏باشد مگر اين كه به صورت اذان نماز، تلاوت قرآن يا ايراد خطابه و امثال آن باشد.
در حديثى از امام باقر(ع) درباره ماجراى دفن امام حسن مجتبى و ممانعتى كه از سوى عايشه در خصوص دفن آن حضرت به عمل آمد و سرو صداهايى كه بلند شد، آمده است حضرت امام حسين اين آيه را تلاوت و به آن استدلال فرمود و از رسول اكرم(ص) اين جمله را نقل نمود كه فرموده‏اند: ان اللّه حرم من المؤمنين امواتاً ما حرم منهم احياء؛(9) خداوند آن چه را از مؤمنان در حال حيات تحريم كرده، در حال مرگشان نيز تحريم كرده است.
حتى برخى مفسران آيات مورد بحث را توسعه داده و گفته‏اند در مراحل پايين‏تر يعنى نزد علما و رهبران فكرى و اخلاقى بايد مسلمانان آداب را رعايت كنند و البته در برابر امامان معصوم اين مسئله روشن‏تر است، يكى از ياران با حالت جنابت خدمت يكى از ائمه رسيد، آن حضرت بدون مقدمه فرمود: آيا نمى‏دانى سزاوار نيست با حالت جُنُب وارد بيوت پيامبران شوى.(10)
18- ترك امور بيهوده و لغو و پرهيز از گفتگوهاى بيجا و سخنان نامناسب‏
19- به هنگام مشاهده مرقد مطهر اين گونه سلام دهد: السلام علكيم يا اهل بيت النبوة(11)
20- هنگام ورود با پاى راست و موقع بيرون آمدن از حرم با پاى چپ خارج شود
21- زيارت را ايستاده و روبه حضرت و…. بخواند(12)
22- در نظر گرفتن بستگان و دوستان هنگام زيارت(13)
23- در هنگام اعمال زيارتى چون بوسيدن ضريح و ساير مسايل به ديگران فشار نياورد، حقوق زائران ديگر را ضايع نكند و مراقب چشم و نگاههاى خود باشد
24- هنگام فراغت از زيارت، از مقام مقدّس معصوم زيارت شونده شفاعت طلب كند و از خداوند بخواهد براى دفعات بعد چنين توفيقى را نصيب او كند(14)
آفات زيارت‏
زيارت بركات و مزاياى فراوان و گسترده‏اى دارد اما پيروان راستين مكتب اهل بيت و دست اندركاران اماكن زيارتى و برنامه‏ريزان فرهنگى و تبليغى نبايد اجازه دهند اين سنت با ارزش و شعار شعور آفرين، پويا و اثر بخش دچار برخى آفت‏ها و آسيب‏هاى فرساينده گردد و از هدف اصلى خود كه ايجاد تحوّل روحى در انسان‏ها و گرايش آنان به سوى خير و صلاح، تقوا، معرفت و هدايت است بازماند. در اين زمينه محورهاى ذيل مى‏تواند قابل تأمّل باشد:
1- محروميت از معرفت و جهالت باطنى‏
حالات معنوى، راز و نياز راستين و نوشيدن جرعه‏هاى جان بخشى از چشمه فياض امام موقعى بدست مى‏آيد كه اين ويژگى‏ها با شناختى ارزشمند توأم گردد. محروميت از چنين معرفتى و ناآگاهى درونى، غفلت و خود فراموشى با محروم گرديدن از فضايل و مكارم قرين خواهد بود. وقتى اشتياق ما نسبت به ساحت مقدّس معصوم از نوعى بصيرت بى‏بهره باشد آن وقت چگونه مى‏توانيم او را از طرف خداوند مفترض الطاعة بدانيم، اطاعت از دستوراتش را در برنامه زندگى فردى و اجتماعى و جهت‏گيرى‏هاى فكرى و سياسى خود وارد كنيم آيا مى‏توان با اين جهالت و غفلت، نصايح، تعليمات و توصيه‏هاى هشدار دهنده امام را از عمق وجود پذيرفت و آن را در مسير حيات فرهنگى خويش جارى ساخت؟
2- غفلت از ارزيابى خود
زائر بايد هنگام حضور دربارگاهى معنوى، سرمايه‏هاى ايمانى و اخلاقى خود را مورد بررسى قرار دهد و به اين واقعيت برسد كه آيا با تحمّل رنج سفر و پشت سر نهادن مشقّات فراوان و تشرّف به بارگاهى مبارك چه چيزى را بدست آورده است. آيا اين جاذبه معنوى توانسته است خواهش‏هاى نفسانى او را تعديل نمايد و اين كه آيا موفق گرديده است برخى عادات مذموم و رفتارهاى ناروا و زشت را از خود دور كند.
اين گونه فضاهاى معنوى همچون آينه‏هاى صاف و شفاف هستند كه مى‏توان به وسيله آن‏ها كاستى‏ها و عيوب خود را تشخيص داد و نسبت به رفع آن‏ها اقدام كرد، ارمغان مهم سفرهاى زيارتى بايد اين باشد كه ضعف را به قوت و ضلالت‏ها را به انوار هدايت تبديل كند و آن چه را در زيارات خوانده و مرور كرده، بدان عمل نمايد و دل و زبان را با هم همآهنگ كند.
چقدر خسران و زيان دارد كسى كه در مقابل مرآتى فضيلت نما قرار گيرد و به دليل فرو رفتن در خواب غفلت و غافل شدن از خويشتن اصل از برطرف كردن نقص‏ها و گرايش به كمالات عاجز باشد و براى انكسار درونى و زنگارهايى كه قلبش را دچار كدورت كرده فكرى نكند. زائر خود را به ميزان حق عرضه مى‏كند و توسط مقام معنوى امام توانايى خود را در معرض محك قرار مى‏دهد. او در برابر تنديس عصمت، فضيلت و جلوه‏اى از نور الهى و مشعلى از فيض ربانى، تجسمى از عبوديت، اخلاص و ايمان قرار مى‏گيرد حال كسى كه از اين پرتو افشانى‏ها حداكثر استفاده را نكند مثل اين است كه انوار فراوانى به جسمى بتابد ولى تيره‏گى و تاريكى‏ها و سياهى‏هاى درونى آن قدر زياد است كه نمى‏تواند اين تابش معنوى را از خود عبور دهد.
چقدر غافل اند آنهايى كه زحمت پيمودن دامنه‏هاى پرسنگلاخ و مسيرهاى پر پيچ و خم را تحمّل مى‏كنند و به اوج قلّه معرفت دست مى‏يابند امّا صرفاً فيزيك وجودشان اين مسير را در نورديده است و وجود راستين آنان همچنان در درّه‏هاى جهل و غفلت آرميده‏اند و در مرداب ضلالت و باتلاق گمراهى فرو افتاده‏اند، در دام ابليس و قَفَس نَفس گرفتارند و با وجود اين عروج معنوى در بيابان بى ايمانى سقوط كرده‏اند.
پس بايد در بارگاه نور و ايمان به محاسبه و سنجش خود بپردازيم، فرازها را فروزان و فرودها را هموار سازيم و براى زدودن غبارهاى خطا و لغزش اقدام كنيم و اين است معناى اصلى زيارت و الّا اگر صدها بار هم به زيارت بيائيم و اين ارزيابى فكرى و معنوى را در برنامه خود قرار ندهيم در موجى از غفلت و جهالت گرفتار شده‏ايم و بدين گونه خود را از فيض مكرّر امام بى بهره ساخته‏ايم.
3- انجماد روحى و تصلّب فكرى‏
در جوار تربيت اسوه‏هاى تقوا و پارسايى بايد خاك وجود ما كيميا و مس درونمان به طلاى ناب و خالص تبديل شود، ائمه همان طور كه ميزان اعمال هستند مقلّب احوال هم مى‏باشند، البته اين ويژگى در درجه اوّل مختص ذات پاك خداوند است ولى پروردگار متعال چنين امتيازى را به ولىّ خويش اعطا مى‏نمايد تا او بتواند دل‏ها را دگرگون كند و در منابع روايى تأكيد شده است و متون زيارتى هم بر اين واقعيت اصرار مى‏ورزد كه زائر پس از زيارت بايد با قبل از آن فرق كرده باشد و اصولاً يكى از تقاضاهاى زيارت كننده اين است كه امام با قدرت معنوى خود، وى را از انجماد روحى، توقف فكرى و ايستايى و ركود كه فضيلت سوز است برهاند.
نمونه‏هاى زيادى بوده‏اند كه با كوله بارى از گناه و عصيان به اين بارگاههاى مبارك روى آورده‏اند و با توجهى خالصانه، التماس و تضرعى صادقانه از پيشگاه پاكان و نيكان تقاضا كرده‏اند آنان را از اين وضع مرارت بار و جاهليت زدگى و پريشان فكرى نجات دهد كه خواسته آنان اجابت گرديده و به ندامت رسيده‏اند و سرطان ايمان و تقوا را از ذهن خويش دور ساخته‏اند و اجازه نداده‏اند بعد از فيض حضور در اين گلستان باطراوت پيچك‏هاى گناه و انحراف و علف‏هاى هرز و خطرناك از رويش و شكوفايى آنان جلوگيرى كند.
زيارت هم مى‏تواند چون آتشى سوزان تمام ناخالصى‏ها را بسوزاند و هم چون چشمه‏اى مصفا بر شعله‏هاى گناه ريخته شود و آنها را براى هميشه خاموش سازد.
4- عدم مراعات ادب حضور
زيارت با انصراف قلب به غير و عدم توجه به حق سبحانه و تعالى عين بى ادبى است و اين گونه زيارت نه تنها قرب و اتصال روحانى پديد نمى‏آورد بلكه فاصله‏ها را افزايش مى‏دهد. ادب اقتضاء مى‏كند كه در مطرح كردن تقاضاها، نيازها و آلام خويش شؤونات مقام با قداست امام را در نظر داشته باشيم و خواستار مواردى نباشيم كه با هدف امام، سيره و سخن آن وجود مقدّس مغايرت داشته باشد.
شخصى كه بار سفر براى زيارت بر بسته و عزم خويش را جزم نموده تا مشهدى مطهر را زيارت كند بايد در تمام برنامه‏هاى مسافرتى و ايام اقامت در جوار بارگاه امام همت و تلاشش زيارت باشد و محور تمامى تكاپوهاى او اين موضوع قرار گيرد نه اين كه دائم در حرم باشد بلكه به هر جاى شهر كه مى‏رود،و در ارتباطها، تصميم‏گيرى‏ها اصل ماجرا و حكمت زيارت را در نظر بياورد. بداند كه امام ناظر بر اعمال و رفتارش مى‏باشد و پيروى از فرامين آن حضرت بر هر كار ديگرى مقدّم است مراقب باشد در پارك‏ها، مراكز تفريحى، بازار و مراكز تجارتى زمينه‏هاى خلاف فراهم مى‏گردد پس به خود اجازه ندهد چنين عفونت هايى را سدّ راه معنوى خويش كند. بايد براى زيارت حسابى ويژه بگشايد و حتى از سرگرمى‏هاى غفلت آور كه مانع رسيدن به راه اصلى است پرهيز نمايد.
اگر آداب و شرايط زيارت رعايت نگردد ما اگرچه حضور فيزيكى در جوار آستانى با بركت را داريم ولى از نظر فكرى و قلبى غايب هستيم و اين سنّت پسنديده به عملى بدون روح و گشت و گذارى تفنّنى و ديدن ديوارها، گچ برى‏ها، مقرنس‏ها، كاشى كارى‏ها، چراغ‏ها، لوسترها و رفت و آمد مردم تبديل مى‏شود. اگر چه در ادب ظاهرى، زائر بايد غسل كند، وضو سازد و خود را خوشبو نمايد و لباس پاكيزه بر تن كند امّا آمادگى روحى و صفاى دل براى ديدار با چنين شخصيتى مقدّس و كسب فيض از حضورش ضرورت افزون‏ترى دارد قصد قربت و پيروى از موازين شرعى، اجتناب از خود نمايى، تفنّن و گرايش‏هاى نفسانى، بايد اصل برنامه زائر باشد. ديده‏ها بايد از نگريستن‏هاى معصيت‏زا و مخرّب اعراض كنند كه چشم آلوده قادر نخواهد بود نور و ملكوت را ملاقات كند، به قول حافظ:
چشم آلوده نظر از رُخ جانان دور است‏
بر رُخ او نظر از آينه پاك انداز
5 – فراموش كردن ميثاق با امام‏
در منابع روايى آمده است هر امامى را پيمانى بر گردن پيروانش مى‏باشد، وفاى به اين ميثاق وقتى كامل مى‏گردد كه مراقد آن بزرگواران زيارت شود. پس كسى كه مزار ائمه را با شوق درونى و ميل باطنى زيارت كند، به آن چه خواست آنان بوده، تصديق داشته باشد، امام در روز قيامت شفيع چنين زائرى خواهد بود.(15)
در واقع زيارت تجديد ديدار و عهد و پيمان است، زائر مشتاق ديدار يار است و براى رسيدن به اين مقصد، سختى را بر خويش هموار مى‏كند تا به وصال مذكور نائل گردد. بر اثر زيارت آن رشته مودّت و ميزان اطاعت از دستورات امام بايد افزايش يابد و نيز عميق‏تر شود پس زائر وقتى از سفر زيارتى بر مى‏گردد بايد بر ميثاقى كه هنگام زيارت آن را استوار نموده است باقى بماند. اين ميثاق پيامى مهم در بر دارد و آن اين است كه در ابلاغ هدف امام قصور نورزد. به خصال و فضايلى كه امام بر آن‏ها اصرار داشته روى آورد. به امور فردى اكتفا نكند و براى دور كردن جامعه از انحراف، نفاق و ريا بكوشد، كسى كه غير از اين عمل نمايد ميثاقى را كه در موقع زيارت مرقد امام تجديد نموده، فراموش كرده است.
6- روى آوردن به امور خرافى‏
ائمه هدى نمونه‏هاى متعالى از عابدان و پرهيزگارانند و در بعد عملى نخستين كسانى هستند كه حتى براى لحظه‏اى از ياد خدا غافل نبوده‏اند، آستان‏هايى كه به اين بزرگان اختصاص دارد نيز آراسته به نور حق و جلوه‏هاى ملكوتى هستند و به بركت آن ذوات مقدّس زايران از بام تا شام به دعا و عبادت مشغولند و تجارت و شغل و امور شخصى را رها و فراموش كرده‏اند تا بهتر بتوانند در اين مراكز با خداوند ارتباط برقرار كنند و اصولاً اساس تربيت اسلامى ياد حق است و ريشه تمام تباهى‏ها و ضلالت‏ها اعراض از ذكر خداست.
سازندگى زيارت وقتى محقّق مى‏گردد كه تقرّب به حق و عبوديت در آن جلوه‏اى برجسته داشته باشد و اصولاً مقام و منزلتى كه ائمه هدى نزد خداى متعال بدست آورده‏اند به بركت بندگى آنان در برابر پروردگار متعال است و ما وقتى مى‏خواهيم سلام نماز را به جاى آوريم اوّل در مورد خاتم پيامبران و برگزيده انبياء الهى لفظ «عبده» را بكار مى‏بريم و سپس مى‏گوئيم «و رسوله» زائر بايد مراقب باشد از چنين مسيرى خارج نشود و براى رسيدن به مقاصد و اميال خويش و نيز حلّ مشكلات نبايد دستگاهى جداى از يكتاپرستى در ذهن خود ترسيم نمايد. يكى از افكار خطرناك كه آفت بزرگى براى زيارت است اين مى‏باشد كه هر كارى با قيافه خوب، ثواب دارد اگرچه روح پاك آن معصوم از اين حركت بيزار باشد و خاطر مباركش را برنجاند. دستگاه ائمه جداى از توحيد و عبوديت نمى‏باشد و هيچ گاه معصومين در عرض قدرت الهى قرار نمى‏گيرند بلكه آن وجودهاى مقدّس از پرتو مشكوة الهى نور گرفته‏اند و به بركت مصباح منير پروردگار مظهر لطف و رحمت حق تعالى هستند اين نكته اعتقادى آموزه‏اى رفيع است كه خود ائمه بر آن تأكيد داشته‏اند، هيچ گاه بزرگان شيعه نخواسته‏اند همچون تفكرات زردشتى‏ها ثنويت را ترويج كنند و از عقايد شرك‏آميز برخى مكاتب و فرق كه به ترويج آنها مبادرت مى‏ورزند، نفرت خود را اعلام كرده‏اند.
پرهيز از امور وهن‏انگيز و خرافى و آغشته به بدعت بايد در دستور كار زائر باشد چه بسا افرادى كه در جوار بارگاه امام به روح مقدّس آن حضرت درود مى‏فرستند اما از لحاظ فكر و باور در صف كسانى قرار مى‏گيرند كه ائمه از آنان بيزارند.
تأييد اهل تقوا و پويندگان مسير حق اگرچه مفيد و اثر بخش است ولى كافى نمى‏باشد و آدمى را در رديف اهل سعادت قرار نمى‏دهد و چنين افرادى كه صرفاً بالسان از خوبى‏ها سخن مى‏گويند و يا به دفاع از ابرار در لفظ بسنده مى‏كنند از جرگه بدكاران بيرون نمى‏روند مگر آن كه به اعمال صالح، ذكر، عبادت و اجتناب از منكرات روى آورند امكان ندارد كسى با دورى از خدا و ناديده گرفتن موازين شرع مقدّس كه ائمه هدى براى حفظ و حراست و ترويج آن‏ها اهتمام ورزيده‏اند و حتى در اين راه به شهادت رسيده‏اند، به امام نزديك گردد و با خشم پروردگار امام را خشنود سازد.
برخى با وجود چنين سرمايه‏هاى ارزشمند دينى، دستگاهى در مقابل حرام و حلال و ثواب و عقاب پروردگار به راه انداخته‏اند. واى بر حال زائرى كه در اقامه نماز قصور ورزد و كاهلى كند و نسبت به دستورات قرآنى، سنت محمّدى و فرهنگ عترت پيامبر بى اعتنا باشد. حقوق مردم را رعايت نكند و مرتكب امور ناروا گردد و آن گاه دل خود را به اين خوش كند كه بله من زائر مثلاً امام رضا(ع) هستم، چندين بار مشرف شده‏ام، زيارت كربلا نصيبم گرديده و عتبات ائمه را بوسيده‏ام. بايد از اين فرد پرسيد تو چگونه خود را در زمره زوّار ائمه قرار داده‏اى در حالى كه نه اعمال صالح امام و نصايح او را خوش مى‏دارى و نه حضرت از كارنامه اعمالت راضى است. امام حامى راستى و درستى است اما تو در ارتباط با مردم، معاملات و مانند آن‏ها به دروغ، تزوير و كم فروشى روى مى‏آورى. او امانتدار بوده و تو خيانت مى‏كنى. او دائم در حال نماز، دعا، استغفار، ذكر، تلاوت قرآن، رسيدگى به امور مردم، حمايت از نيكان و صالحان و مبارزه با متجاوزين و ستم كاران بوده و در راه خدا از هرچه داشته دريغ ننموده ولى تو به خلاف و نارواها راغب‏ترى. البته زائرى كه مقام امامت را به درستى بشناسد گرفتار اين انحرافات و خسران‏هاى آشكار نمى‏گردد وبراى وجود مبارك امام در مقابل دستگاه خداوند حسابى جداگانه باز نمى‏كند و به خوبى واقف است كه رفعت، عظمت و ابهت امام برپايه عبوديت، تقوا و مكارم اخلاقى استوار است و جز از اين راه نمى‏توان از فيض امام بهره گرفت.
همچنين زائر راستين هيچ گاه اعمال صالح، سنت‏هاى درست و مبتنى بر روايت ائمه را با خرافات، ترشحات فكرى و ذهنى اين و آن و عقيده‏هاى مخلوط به عُقده نمى‏آميزد زيارت بايد ناب و خالصانه با همان آداب و موازينى كه در منابع روايى و كتب معتبر حديث آمده است انجام گردد.
زيارت مصداق بسيار خوبى براى تولىّ و تبرّى است يعنى زائر بايد نفرت خود را از كارگزاران فساد، ظلم و بى‏عدالتى اعلام كند و از جبهه حق و مجاهدان راه اعتلاى فضيلت دفاع نمايد.
پى‏نوشت‏ها: –
1. بحار الانوار، ج 97، ص 44.
2. سوره احزاب، آيه 53.
3. سوره نور، آيه 36.
4. سوره احزاب، آيه 46.
5. تفسير نورالثقلين، ج 3، ص 607.
6. تفسير مجمع البيان، ذيل آيه 53، سوره احزاب.
7. تفسير نورالثقلين، ج 3، ص 603.
8. سوره حجرات، آيات 2 و 3.
9. تفسير نورالثقلين،ج 5، ص 80، به نقل از اصول كافى، كلينى.
10. بحارالانوار، ج 27، ص 255.
11. وسايل الشيعه، ج 1، ص 304.
12. بحار، ج 97، ص 134.
13. همان، ص 134.
14. همان.
15. بحارالانوار، ج 100، ص 86؛ وسايل الشيعه، ج 10، ص 53.

فلسفه رجعت در نظام شيعه‏
قسمت سوم‏
عسكرى اسلامپوركريمى‏
ويژگى‏هاى رجعت‏
پس از آنكه معنا و مفهوم و دلائل اثبات رجعت روشن گرديد، مناسب است تا برخى ويژگيها و خصوصيات اين واقعه عظيم تا آنجا كه به روايات اسلامى مستند است مورد بررسى قرار گيرد.
1- اختصاصى بودن رجعت‏
از جمله پرسشهايى كه در باب رجعت مطرح مى‏شود اين است كه آيا رجعت، اختصاصى است يا عمومى؟ به عبارت روشن‏تر، آيا هنگام رجعت، همه مؤمنان و معاندان تاريخ به دنيا باز مى‏گردند يا بعضى از گروه‏هاى رجعت مى‏كند؟
همان‏طور كه از تعريف رجعت كه در ابتداى اين نوشتار ذكر شد برمى‏آيد، رجعت، يعنى اعتقاد به بازگشت «مؤمنان خالص» و «كفار و ظالمان خالص» است، در مى‏يابيم كه امر رجعت تنها شامل عده‏اى از انسانها مى‏شود و نه همه آنها!
در قرآن‏كريم مى‏فرمايد: «و يوم نحشر من كل امة فوجاً؛(1) روزى كه از هر امتى گروهى را محشور مى‏نماييم.»
روايات وارده درباره رجعت نيز مؤيد همين نظر (اختصاصى بودن) است. امام صادق(ع) مى‏فرمايد: «إنما يرجع إلى الدنيا عند قيام القائم (ع) من محض الايمان محضاً، أو محض الكفر محضاً، فأما ما سوى هذين، فلا رجوع لهم إلى يوم المآب»(2) همانا كسانى كه مؤمن خالص و يا كفر مطلق باشند، هنگام ظهور قائم(عج) به دنيا برمى‏گردند، ولى غير از اين افراد تا روز قيامت كسى به دنيا برنمى‏گردد.
دانشمندان شيعه نيز بالاتفاق بر اين باورند كه رجعت، اختصاصى است، نه عمومى. براى مثال، شيخ مفيد(ره) دراين‏باره مى‏گويد: از نظر ما رجعت ويژه كسانى است كه يا متمحض در ايمان بوده‏اند و يا غرق در كفر و عناد.(3)
و نيز سيد مرتضى(ره) در پاسخ كسانى كه از حقيقت رجعت پرسيده‏اند، مى‏نويسد: آنچه شيعيان بدان باور دارند، اين است كه خداوند هنگام ظهور حضرت مهدى(عج) جمعى از شيعيانش را كه قبلاً از دنيا رفته‏اند، زنده مى‏كند تا به ثواب يارى آن حضرت نائل شوند و دولت كريمه او را مشاهده كنند و نيز گروهى از دشمنان آن حضرت را زنده مى‏كند تا از آنان انتقام بگيرد.(4)
شيخ طوسى(ره) نيز رجعت را اختصاصى مى‏داند، وى در ذيل تفسير آيه شريفه «ولاتحسبنّ الذين قتلوا فى سبيل الله أمواتاً احياءٌ بل عند ربّهم يرزقون»(5) مى‏نويسد: اين آيه دلالت دارد بر اين كه رجعت به دنيا براى برخى از گروههاى خاص جائز است؛ زيرا خداوند در اين آيه خبر داده است كه گروهى كه در راه خدا كشته شده‏اند، خداوند آنها را برمى‏گرداند و دوباره زنده مى‏كند.(6)
از مطالب يادشده درمى‏يابيم كه، نبايد چنين تصور كرد كه تمامى مؤمنان و معاندان تاريخ در هنگام رجعت، بار ديگر به دنيا برمى‏گردند. بلكه بر اساس آيات و روايات وارده درباره رجعت و نيز اتفاق انديشمندان شيعه، رجعت اختصاصى است و در اين حادثه الهى تنها مؤمنان ناب و معاندان سيه‏روز به دنيا برمى‏گردند.
2- مشخص نبودن زمان وقوع رجعت‏
حكمت الهى بر اين تعلق گرفته است كه، زمان دقيق برخى از وقايع كه در آينده اتفاق مى‏افتد و در سرنوشت انسان و جهان مؤثر است، مشخص نگردد. همانند معاد و ظهور حضرت مهدى(عج)؛ از اين جمله است رجعت، كه نمى‏توان تاريخ دقيق آن را با ذكر سال و ماه و روز معين نمود. در اين‏باره امام على(ع) در حديثى از پيامبر(ص) نقل مى‏كند: «فلما اخبرهم رسول الله مايكون من الرجعة، قالوا متى يكون هذا؟ قال الله: قل (يا محمد) إِنْ أَدْرِى أَقَرِيبٌ مَّا تُوعَدُونَ أَمْ يَجْعَلُ لَهُ رَبِّى أَمَداً»(7)آن هنگام كه رسول خدا (ص) مردم را به وقايع رجعت آگاه نمود، از وى پرسيدند: آن رجعت در چه زمانى اتفاق مى‏افتد؟ خداوند به پيامبرش وحى فرمود: بگو من نمى‏دانم، (فقط خداوند از آن آگاه است) كه آنچه وعده داده شده نزديك است و يا آن كه خداوند براى آن، مدت (طولانى) قرار داده است.
بنابراين، زمان وقوع رجعت همانند ظهور امام عصر (عج) دقيقاً معلوم نيست و با پيشگوئى و برخى ترفندهاى ديگر وقت آن مشخص نمى‏گردد.
3- اختيارى بودن رجعت
همان‏گونه كه بيان شد، هنگام رجعت، دو دسته به دنيا برمى‏گردند مؤمنان واقعى و مشركان ملحد، رجعت به دنيا براى هر يك از دو گروه يكسان نيست. ناگفته پيداست افرادى كه براى انتقام و تنبيه رجعت مى‏كنند، هرگز به ميل واراده خود برنمى‏گردند، بلكه به مصداق «كافر به جهنم نمى‏رود، كشان كشان مى‏برند.» آنها نيز ناگزير تن به رجعت مى‏دهند، چون رجعت براى آنها بسيار ذلت‏بار و سخت است. ولى در مورد مؤمنين اختيارى خواهد بود نه اجبارى.
آرى، رجعت براى مشركان و كافران سيه‏روز اجبارى است؛ آنان بايد به دنيا برگردند تا سزاى اعمال ننگين خويش را در همين دنيا بچشند، ولى مؤمنان و پارسايان خالص براى رجعت به دنيا آزادند، در صورتى كه مايل باشند، مى‏توانند هنگام ظهور حضرت مهدى(عج) براى يارى او بشتابند.
مفضل بن عمر يكى از ياران امام صادق(ع)، از آن حضرت چنين نقل مى‏كند: «ذكرنا القائم (ع)، و من أصحابنا ينتظره، فقال لنا ابوعبدالله (ع): اذا اقام أتى المؤمن فى قبره فيقال له: هذا انه قد ظهر صاحبك فان تشاء ان تقيم فى كرامة ربك فاقم»(8)در خدمت امام صادق (ع)، در مورد قائم (ع)، و اين كه برخى از اصحاب ما كه عاشقانه انتظار ظهور او را مى‏كشند و پيش از نيل به چنين سعادتى از دنيا مى‏روند، گفتگو مى‏كرديم. امام صادق(ع) فرمودند: هنگامى كه ايشان قيام نمايند، مأمورين الهى (فرشتگان) در قبر با افراد مؤمن تماس مى‏گيرند و به آنها مى‏گويند: اى بنده خدا مولايت ظهوركرده است، اگر مى‏خواهى كه به او بپيوندى، اختيار دارى و چنانچه بخواهى در نعمتهاى الهى متنعم بمانى، باز هم آزاد هستى.
از اين حديث شريف استفاده مى‏شود كه رجعت در مورد مؤمنان، اختيارى است.
چه كسانى رجعت مى‏كنند؟
در پاسخ اين پرسش كه چه كسانى به دنيا بازمى‏گردند، نمى‏توان به طور دقيق سخن گفت؛ زيرا برخى روايات به طور كلى معيار و ملاك رجعت كنندگان را «ايمان خالص» و « شرك محض»(9) برشمرده است و از افراد و مصاديق آنها سخنى به ميان نيامده است. اما در پاره‏اى از روايات، اشاره به برخى از مصاديق رجعت‏كنندگان شده است. اين دسته از روايات نيز مختلف است؛ در پاره‏اى از آنها سخن از رجعت همه پيامبران و امام على(ع) به ميان آمده است و در برخى نيز سخن از رجعت امام حسين(ع) و اصحاب گرانقدر آن حضرت سخن رفته است و بالأخره در بعضى از روايات از رجعت پيامر اعظم اسلام(ص) و ائمه اهل‏بيت(ع) و دشمنان آنان ياد شده است. بدين‏ترتيب، از مجموع رواياتى كه در اين باب وارد شده است، استفاده مى‏شود كه افراد و گروههاى زير از رجعت‏كنندگان به شمار مى‏آيند:
1- رجعت شهداى كربلا
براساس برخى روايات، نخستين كسى كه رجعت نموده، و به دنيا بازمى‏گردد، امام حسين(ع) با اصحاب و يارانش است.
امام صادق(ع) مى‏فرمايد: «اوّل من يرجع الى الدنيا، الحسين بن على ( ع(، فيملك فى الارض حتى يقسط حاجباه على عينيه مِنَ الكِبَرِ…»(10) اولين شخصى كه به دنيا رجعت خواهد كرد، امام حسين(ع) است. آن حضرت آنقدر در زمين حكومت و رهبرى خواهد كرد كه از پيرى موهاى ابروهاى او بر روى ديده‏اش آويخته شود.
رجعت امام حسين(ع) در روزگار ظهور قائم(ع)، يكى ديگر از اصول مسلم و قطعى كه شيعه بدان معتقد است اين است كه امام را امام غسل مى‏دهد اين برگرفته از حديث امام رضا(ع) است كه مى‏فرمايد: امام را جز امام غسل نمى‏دهد(11) بنابراين، بايد يكى از امامان رجعت نموده مراسم تغسيل و خاكسپارى امام عصر(عج) را بر عهده بگيرد كه طبق روايات رسيده امام حسين(ع) اين مهم را انجام مى دهند.
در تفسير عياشى ذيل آيه شريفه «ثم رددنا لكم الكرة عليهم»(12) از امام صادق(ع) نقل شده است كه: مقصود از زنده شدن دوباره امام حسين(ع) و هفتاد نفر(13) از اصحابش در عصر امام زمان(ع) است، در حالى كه كلاه خودهاى طلايى بر سر دارند و به مردم رجعت و زنده شدن دوباره حضرت حسين(ع) را اطلاع مى‏دهند تا مؤمنان به شك و شبهه نيفتند و بدانند كه دجّال و شيطان نيست و اين در حالى است كه حضرت مهدى(عج) در ميان مردم است.
وقتى كه امام حسين(ع) به اراده حكيمانه خداوند به دنيا بازگشت، حضرت مهدى(ع) انگشتر سليمان نبى(ع) را به همراه زمام امور جامعه به او مى‏سپارد.(14)
آن‏گاه هنگامى كه عرفان و ايمان مردم نسبت به رجعت امام حسين(ع) استوارگرديد، پايان زندگى امام مهدى(ع) فرامى‏رسد. هنگامى كه حضرت قائم(ع) پس از يك زندگى طولانى و شكوهبار از دنيا رفت، امام حسين(ع) امور مربوط به غسل و نماز و به خاك سپارى پيكر پاكش را به عهده مى‏گيرد، زيرا پيكر مطهر امام معصوم(ع) را تنها همانند او بايد غسل و كفن كند و بر پيكر او نماز بگزارد و او را به خاك سپارد.(15) پس از شهادت امام زمان(عج) و تدفين ايشان، امام حسين(ع) عهده‏دار حكومت جهانى ايشان مى‏شوند و به قدرى حكومت مى‏كنند كه گفته شده است، از كثرت سن ابروهايش روى ديدگان مباركش را مى‏پوشاند تا اين كه روز قيامت و رستاخيز فرارسد. ناگفته پيداست كه اين روايات اشاره به طولانى بودن حكومت امام حسين(ع) در عصر رجعت است.
جابر از امام باقر(ع) روايت مى‏كند: امام حسين(ع) در روز عاشورا، پيش از شهادتش، در مورد رجعت خود و يارانش فرموند: «جدّم، رسول خدا(ص)، به من فرمود: اى فرزند! تو را به سوى عراق خواهند برد، در زمينى كه پيغمبران و اوصياى ايشان در آنجا يكديگر را ملاقات كرده‏اند يا خواهند كرد، و آن زمين را «عمورا» مى‏گويند، در آنجا شهيد خواهى شد و با تو جماعتى از اصحاب تو نيز به شهادت خواهند رسيد، كه درد و رنج بريدن آهن به ايشان نخواهد رسيد، چنانچه آتش را حق‏تعالى بر حضرت ابراهيم(ع) سرد و سلام گردانيد، همچنين آتش جنگ بر تو و اصحاب تو سَرد و سلام خواهد شد.»(16)
آن حضرت خطاب به اصحابش فرمود: «بشارت باد شما را، شاد باشيد كه ما به نزد پيامبر(ص) مى‏رويم، پس مى‏مانيم در آن عالم آنقدر كه خدا بخواهد. پس اوّل كسى كه زمين شكافته مى‏شود و از زمين بيرون مى‏آيد من خواهم بود و همراه بيرون آمدن من، بيرون خواهد آمد اميرالمؤمنين(ع) وحضرت قائم(ع) قيام خواهد كرد، پس نازل مى‏شود بر من گروهى از آسمان از طرف حق‏تعالى (كه هرگز بر روى زمين فرود نيامده باشند) با جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل و لشكرها از ملائكه، و فرود مى‏آيد محمد(ص) و على(ع) و من و برادرم و جميع آنها كه خدا بر ايشان منّت گذاشته از انبياء و اوصياء، سوار شده بر اسبان خدائى ابلق(17) از نور، كه هيچ مخلوقى پيش از آنها، بر آنها سوار نشده است. پس رسول خدا (ص)، عَلَمْ خود را به دست مى‏گيرد و حركت مى‏دهد و شمشير خود را به دست حضرت قائم(ع) مى‏دهد، پس بعد از آن، آنچه خدا خواهد مى‏نمائيم.
پس از آن حق‏تعالى بيرون مى‏آورد از مسجد كوفه چشمه‏اى از روغن و چشمه‏اى از آب و چشمه‏اى از شير.
آن‏گاه اميرالمؤمنين، على(ع) شمشير رسول خدا(ص) را به من مى‏دهد و مرا به جانب مشرق و مغرب مى‏فرستد، پس هر كه دشمن خدا باشد، خونش را بريزم و هر بتى را بيابم، بسوزانم تا اين‏كه به زمين «هند» برسم و جميع آن بلاد را فتح كنم.
و حضرت دانيال و يوشع زنده شوند و بيايند به سوى حضرت اميرالمؤمنين (ع) و گويند: «راست گفتند خدا و رسول او در وعده‏ها كه دادند.» پس هفتاد نفر با ايشان بفرستد به سوى «بصره» كه هر كه در مقام مقاتله درآيد او را بكشند، و لشكرى به سوى بلاد «روم» بفرستد كه آنجا را فتح كنند.
پس هر حيوان حرام گوشت كه باشد، بكُشم تا آن كه به غير حلال و پاك و پاكيزه در روى زمين نباشد… يهود و نصارى و ساير ملل را مخيّر گردانم ميان اسلام و شمشير، پس هر كه مسلمان شود، منّت گذارم بر او و هر كه اسلام را نخواهد، خونش را بريزم.
و هيچ مردى از شيعيان ما نماند، مگر آن كه خدا ملكى به سوى او بفرستد كه خاك را از روى او پاك كند و زنان و منزل او را در بهشت به او نشان دهد. و هر كور و زمين‏گير و مبتلائى كه باشد، خدا به بركت ما اهل‏بيت آن بلاها را از او دفع نمايد.
و حق تعالى بركت را از آسمان به زمين فرو فرستد به گونه‏اى كه شاخه‏هاى درختانِ ميوه‏دار از زيادى ميوه بشكند و ميوه تابستان در زمستان و ميوه زمستان در تابستان به عمل آيد و اين است معنى قول حق‏تعالى كه فرمود: «وَ لَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقُوا لَفَتَحْنا…»(18) و اگر اهل شهرها و آباديها، ايمان مى‏آوردند و تقوا پيشه مى‏كردند، بركات آسمان و زمين را بر آنها مى‏گشوديم؛ ولى (آنها حق را) تكذيب كردند؛ ما هم آنان را به كيفر اعمالشان مجازات كرديم.
سپس فرمود: خداوند به شيعيان ما كرامتى ببخشد كه مخفى نماند بر ايشان هيچ چيز در زمين و آنچه در زمين است، حتّى آن‏كه اگر كسى بخواهد از احوال خانواده خود اطّلاع حاصل كند، خدا به او الهام مى‏كند به آنچه كه آنها انجام مى‏دهند.(19)
علاوه بر اصحاب امام حسين(ع)، در روايات ديگر اشاره به رجعت بعضى از مؤمنين و شيعيان على(ع) نيز شده است. امام باقر (ع) از اميرالمؤمنين (ع) نقل مى‏كند كه: «در هنگام ظهور حضرت مهدى، مؤمنان، لبيك‏گويان، گروه گروه از قبرها بيرون مى‏آيند و حضرت از اين رخداد فوق‏العاده با تعجب ياد مى‏كند؛ پس چقدر حيرت‏آور است (زنده شدن مردگان) چگونه در حيرت نباشم از زنده شدن مردگان كه خداوند آنان را از قبورشان برمى‏انگيزاند در حالى كه گروه گروه مشغول گفتن لبّيك لبّيك اى دعوت‏كننده به سوى خدا، هستند.»(20)
بنابراين، امام حسين(ع) و يارانش (شهداى كربلا)، نخستين مراجعت‏كننده به دنيا هستند كه پس از انتقام‏گيرى از پديدآورندگان فاجعه عاشورا و گستردن صلح و صفا و آرامش در عرصه گيتى، آن امام همام، مدت بسيارى را به اداره امور عالم و حاكميت بر جهان بشريت مى‏پردازند.
2- همه پيامبران‏
برخى از روايات به رجعت همه پيامبران اشاره دارد. اينك به چند روايت اشاره مى‏كنيم حضرت على(ع) دراين‏باره مى‏فرمايد: «خداوند همه پيامبران مرسل از حضرت آدم (ع) تا حضرت محمد (ص) را زنده مى‏كند.»(21)
همچنين امام صادق (ع) مى‏فرمايد: «فلم يبعث الله نبيا و لارسولا الا رد جميهم الى الدنيا حتى يقاتلوابين يدى على بن ابى طالب امير المؤمنين»(22) خداوند هيچ پيامبرى را مبعوث نكرد جز آن كه همه آنان را به دنيا برمى‏گرداند تا در ركاب اميرمؤمنان، على بن ابى طالب(ع)، جنگ كنند.
«خداوند همه پيامبران و مؤمنان را براى يارى اميرمؤمنان(ع) گرد مى‏آورد. درآن روز على بن ابى‏طالب(ع)، پرچم رسول اكرم(ص) را در دست مى‏گيرد و امير و رهبر همه مخلوقات مى‏شود. همه مخلوقات در زير پرچم او قرار مى‏گيرند و او بر همه فرمانروايى مى‏كند.»(23)
در بعضى از روايات به طور ويژه از برخى پيامبران به عنوان رجعت‏كنندگان نام برده شده است؛ از جمله رجعت حضرت اسماعيل(ع)، رجعت حضرت رسول اكرم(ص)،(24) رجعت حضرت خضر(ع) و رجعت حضرت عيسى(ع). از نظر اين كه حضرت عيسى (ع) به نصَ قرآن به آسمانها رفته است، بازگشت او از آسمانها به روى زمين يك نوع رجعت است، ولى رجعت اصطلاحى نيست. ولى مرحوم شيخ حر عاملى در كتاب «ايقاظ»، از نزول حضرت عيسى(ع) به رجعت تعبير نموده است.(25)
3- رجعت پيامبر اسلام (ص) و امامان (ع)
برخى از روايات بيانگر آن است كه پيامبر اسلام(ص) و امام على(ع) و سائر ائمه اهل‏بيت(ع) به دنيا بازمى‏گردند و ساليان حكومت مى‏كنند.
ابوخالد كابلى از امام سجاد(ع) روايت مى‏كند كه امام در تفسير آيه شريفه «اِن الذ ى فرض عليك القرآن لرادك الى معاد»(26) آن كسى كه قرآن را بر تو فرو فرستاد به يقين، تو را به وعده‏گاهت بازمى‏گرداند، فرمودند: «پيامبر شما و اميرمؤمنان و امامان اهل‏بيت، در عصر ظهور به دنيا بازمى‏گردند».(27)
بيشتر روايات اين باب مربوط است به رجعت و بازگشت ائمه(ع). در اين مورد نيز ما با دو دسته روايات مواجه هستيم:
دسته‏اى از اين روايات رجعت را براى تمام ائمه (ع) ثابت مى‏كند. برخى ديگر از روايات براي ذكر مصداق تنها نام دو امام يعنى، اميرالمؤمنين و امام حسين(ع) را ذكر نموده است. و در پاره‏اى از روايات نام پيامبر(ص) نيز آمده است.(28) امّا ساير ائمه(ع) از آنان به طور خاص ذكرى به ميان نيامده است، بلكه به طور عام قائل به رجعت همه ائمه شده‏اند. نظير آنچه كه از امام صادق (ع) دراين‏باره نقل شده است: «هيچ امام و پيشوايى نيست، مگر اين كه مجدداً در زمان خودش در آينده به دنيا بازمى‏گردد در حالى كه نيكان و بدان زمان او نيز همراه او برمى‏گردند، تا افراد با ايمان از انسانهاى كافر جدا شوند.»(29)
در برخى از روايات براى امام على(ع) چند رجعت بيان شده، چنان كه امام صادق(ع) از رجعت حضرت على(ع) سخن مى‏گويد وتوضيح مى‏دهد كه براى آن حضرت چندين بار رجعت است.(30) امام على(ع) نيز در ضمن خطبه مفصلى فرمودند: براى من بازگشت پس از بازگشت و رجعت پس از رجعت است، من صاحب رجعتها هستم، من صاحب صولتها و شوكتها هستم، من صاحب دولتها وقدرتها هستم(31)
از نظر روايات، ترديدى نيست كه منظور از «دابة الارض» در آيه 82 سوره نمل، رجعت حضرت على(ع) مى‏باشد. امام باقر(ع) از امام على(ع) نقل مى‏كنند كه فرمود: به من شش فضيلت داده شده:1- علم منايا و بلايا و وصايا به من داده شده؛ 2- سخن فصل جداكننده حق و باطل به من عطا شده؛ 3- من صاحب رجعتها هستم؛ فرمانروايى كل به من داده شده؛ 4- من صاحب عصاى موسى هستم؛ 5 – من دابة الارض هستم كه با مردم سخن خواهم گفت.(32)
افزون بر رواياتى كه در اين باب وارد شده، در برخى از دعاها و زيارتهاي مأثوره نيز به رجعت پيامبر(ص) و ائمه هدى(ع) تصريح شده است، كه به اختصار به چند مورد اشاره مى‏شود:
1- در فرازى از زيارت رسول خدا (ص): «اِنّى لَمِنَ الْقائِلينَ بِفَضْلِكُمْ، مُقِرُّ بِرَجْعَتِكُمْ، لا اُنْكِرُ للّهِ قُدْرَةً وَ لا اَزْعَمُ اِلاّ ما شاءَ اللّهُ»(33) من به مقام والاى شما معتقدم، به بازگشت شما (به اين دنيا) باور دارم، قدرت خدا را انكار نمى‏كنم و جز مشيّت حضرت پروردگار چيزى اراده نمى‏كنم.
2- در فرازى از زيارت «جامعه» آمده است: «…مُؤْمِنٌ بِإِيابِكُمْ مُصَدِّقٌ بِرَجْعَتِكُمْ …»(34) به بازگشت شما ايمان دارم، و رجعت شما را تصديق مى‏نمايم….
منظور از دو تعبير «اياب» و «رجعت»، يك چيز است، و مقصود همان رجعتى است كه اوّل امام حسين(ع) بعد حضرت اميرالمؤمنين(ع) و بعد حضرت رسول(ص)، بعد باقى ائمه(ع) رجوع مى‏نمايند، مى‏باشد.
3- در فرازى از زيارت «اربعين» كه صفوان از امام صادق(ع) روايت كرده است، چنين مى‏خوانيم: «وَ اَشْهَدُ اَنّى بِكُمْ مُؤْمِنٌ وَ بِإِيابِكُمْ مُوقِنٌ»(35) من گواهى مى‏دهم كه به شما ايمان آورده ام و به بازگشت شما يقين دارم.
4- زيارت حضرت ابوالفضل(ع): «انى بكم وبايا بكم من المؤمنين»(36)
5 – زيارت حضرت مهدى(عج) در فرازى از زيارت آن حضرت در روز نيمه شعبان آمده است: «فان ادركنى الموت قبل ظهورك فانى اتوسل بك وبآبائك الطاهرين الى الله تعالى واسئله ان يصلى على محمد وآل محمد وان يجعل لى كرة فى ظهورك و رجعة فى ايامك لابلغ من طاعتك مرادى….»(37) اگر پيش از ظهور تو، مرگ مرا دريابد، به وسيله تو و پدران بزرگوارت به خداى تبارك و تعالى متوسل مى‏شوم و از او مى‏خواهم كه به محمد و آل محمد صلوات بفرستد و براى من بازگشتى در ظهور تو و رجعتى در روزگار تو قرار دهد، تا به مقصود خود در زمينه اطاعت تو نائل شوم و دلم از دشمنان تو خنك شود.
6- زيارت آل ياسين: «وان رجعتكم حق لا ريب فيها.»(38)
7- زيارت رجبيّه: «حتى العود الى حضرتكم والفوز فى كرتكم.»(39)
8 – در فرازى از دعاى «عهد»(40) چنين آمده است: «…اَللّهُمَّ اِنْ حالَ بَيْنى وَ بَيْنَهُ الْمَوْتُ الَّذى جَعَلْتَهُ عَلى عِبادِكَ حَتْماً مَقْضِيّاً، فَاَخْرِجْنى مِنْ قَبْرى….»(41) خدايا! اگر مرگى كه بر همه بندگانت قطعى و مسلّم كرده‏اى، ميان من و ظهور مولايم جدائى بيندازد، با قدرت بى‏نهايتت مرا از قبر بيرون بياور.
4- اصحاب پيامبران‏
در برخى از روايات، سخن از رجعت جمعى از اصحاب باوفاى پيامبر اسلام(ص)، به ميان آمده است؛ مثلاً در روايتى كه مفضل بن عمر از امام صادق(ع) نقل كرده، آمده است كه پانزده نفر از اصحاب حضرت موسى(ع) آنانى كه هدايت شدند و بر اساس حق رفتار نمودند هفت نفر از اصحاب كهف و نيز يوشع بن نون و جمعى از اصحاب پيامبراسلام(ص)، چون: سلمان، ابودجانه انصارى، مقداد، جابر بن عبدالله انصارى، مالك اشتر، و… برخى ديگر، از رجعت‏كنندگان به شمار مى‏آيند.(42)
اين روايت شريف بيانگر اين است كه در عصر رجعت، گروهى از اصحاب باوفاى رسول اكرم(ص) و ياران و شيعيان باصفاى اميرمؤمنان(ع) كه در طريق ولايت ثابت قدم ماندند و هرگز منحرف نشدند به دنيا برگردانده مى‏شوند؛ در شماره آينده به بازگشت برخى از آنها اشاره مى‏كنيم:
پى‏نوشت‏ها:
1. سوره نمل، آيه 83.
2. شيخ مفيد، تصحيح الاعتقاد، ص 25؛إثبات الهداة، ج 3، ص 577، باب 32، ف 53،ح 736؛ بحارالانوار، ج 6، ص 254.
3. شيخ مفيد، مسائل سروية، ص 35 اوائل المقالات، ص 28.
4. سيدمرتضى علم الهدى، رسائل شريف مرتضى، ج 1، ص 125.
5. سوره آل عمران، آيه 169.
6. شيخ طوسى، التبيان، ج 3، ص 47.
7. بحارالانوار، ج 53، ص 59. آيه شريفه در سوره جن، آيه 25.
8. همان، ص 92.
9. همان، ص 39.
10. بحارالانوار، ج 53،ص 46.
11. كلينى، اصول كافى، ج 1، ص 384.
12. سوره اسراء،آيه 6.
13. در برخى منابع تعداد همراهان امام حسين(ع) 95 هزار نفر آمده است: (تفسير فرات كوفى، ص.203)
14. بحارالا نوار، ج 53، ص 103.
15. تفسير عياشى، ج 2، ص 281 ر.ك: فروع كافى، ج 8، ص 206 ؛بحارالانوار، ج 51، ص 56؛ تفسير برهان، ج 2، ص 406.
16. بحارالانوار، ج 53، ص 62.
17. هر چيز دو رنگ، خصوصاً سياه و سفيد را گويند.
18. سوره اعراف،آيه 96.
19. بحارالانوار، ج 53، ص 62.
20. همان، ص 46.
21. محمد محمدى رى شهرى، ميزان الحكمة، ج 4،حديث شماره 6936، ترجمه: حميدرضا شيخى.
22. بحارالانوار، ج‏53، ص 41؛ تفسيرعياشى، ج‏1،ص 181؛تفسيربرهان، ج 1،ص 295.
23. تفسير برهان، ج 1،ص 295؛تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 359.
24. بحارالانوار، ج 53،ص 46؛ تفسير برهان، ج 3، ص 239.
25. الايقاظ، ص 324 ؛بحارالانوار، ج 14، ص 336.
26. سوره قصص،آيه 85.
27. بحارالانوار، ج 53،ص‏32؛ تفسير برهان، ج 3، ص 239؛ تفسير قمى، ج 2، ص 147؛ مختصر بصائرالرجات، ص 29 ر.ك: معجم احاديث المهدى، ج 5، ص 327، ش 1763.
28. ر.ك: دكتر حبيب الله طاهرى، سيماى آفتاب، ص 345، چاپ اول، 1380 ه .ش، انتشارات زاير، قم.
29. غلام رضا مغيثى، رجعت از نگاه عقل و دين، ص 94، چ اول، 1380، قطع رقعى، انتشارات قم.
30. بحارالانوار، ج 53، ص 75.
31. بحارالانوار، ج 53، ص 46؛تفسيرصافى، ج 1،ص 326؛ تفسيربرهان، ج 3، ص 149.
32. تفسيربرهان، ج 3،ص 209؛تفسير نورا لثقلين، ج 4، ص 97 ؛تفسيرصافى، ج 4، ص 75.
33. بحارالانوار، ج 100، ص 189.
34. همان، ج 102، ص 144- 154.
35. همان، ج 101، ص 332.
36. همان، ج 101،ص 277 و 218.
37. همان، ج 102، ص 118.
38. همان، ص 94- 82.
39. همان، ج 53، ص 94.
40. امام صادق (ع)، دعائى به نام دعاى «عهد» تعليم فرموده كه هر كس آن را در زمان غيبت چهل روز صبح بخواند، از ياران حضرت بقيّة اللّه روحى فداه مى شود، و اگر پيش از ظهور از دنيا برود خداوند او را به هنگام ظهور زنده مى كند و باز مى گرداند.
41. بحارالانوار، ج 53،ص 95.
42. همان ص 91.
43. سوره اسراء، آيات 5 – 6.

انقلاب اسلامى؛ انقلابى معنوى‏
سيد رضا زمانى‏
تحقق انقلاب اسلامى يكى از بزرگترين رخدادهاى اجتماعى نيمه دوم قرن بيستم به حساب مى آيد كه در نوع خود بى نظير و منحصر به فرد بود،بگونه‏اى كه موجبات شگفتى همگان را برانگيخت و توجه جهانيان را به سوى خود جلب نمود.
اين تحول و دگرگونى در نظام اجتماعى ايران در سال 1357 با تحولات حاصل در ساختار سياسى و نظامهاى حكومتى ديگر تفاوت اساسى داشت. اين پديده موجب شد تا نظام اجتماعى حاكم بر ايران به طور كامل دگرگون گشته و نظامى نوين با اهداف، ارزشها و ساختارى كاملاً متفاوت جايگزين آن شود و در نتيجه منشأ ظهور آثارى بس شگرف در ابعاد گوناگون سياسى، فرهنگى، اجتماعى، اقتصادى و … گردد.
اين حادثه بزرگ قرن، از يكسو معادلات سياسى استكبار را در ادامه سياست سلطه و تقسيم استعمارى جهان بهم زد، و از سوى ديگر يكى از استوارترين رژيم‏هاى وابسته را كه از حمايت قدرت‏هاى بزرگ برخوردار بود، ريشه كن نمود. و در كشورى چون ايران، با آن همه اهميتى كه از نظر استراتژيكى و اقتصادى براى قدرتهاى بزرگ جهان داشت، تحولى عظيم بوجود آورد.
مهمتر از اين دو، تأثيرگذارى روند انقلاب اسلامى به سطح آگاهى‏هاى عمومى ملتهاى مسلمان جهان بويژه كشورهاى اسلامى، مى‏باشد كه خود زمينه تحولات سياسى، اجتماعى ريشه دارى را در بين آنان فراهم آورد.
به اعتراف تحليل گران سياسى ويژگيهاى انقلاب اسلامى از قبيل: برخوردارى از جهان بينى الهى، ماهيت ايدئولوژيكى، قدرت رهبرى، تفكر و انديشه مبتنى بر دين و مشاركت عظيم مردم، موجب شد بسيارى از تحليل‏ها، تئوريها و پيش بينى‏هاى صاحب نظران سياسى بى اعتبار گشته و مجبور به تجديد نظر در تئوريهاى خود شدند.
اين مقاله در پاسخ به اين سؤال اساسى است كه:
چه عامل يا عواملى در شكل‏گيرى و پيروزى انقلاب اسلامى ايران نقش داشته است؟ و به عبارت ديگر، آيا مى توان گفت: باورها و ارزشهاى معنوى اسلام، نقش تعيين كننده‏اى در اين رخداد بزرگ داشته‏اند؟
ضمن بيان اهداف اساسى انقلاب اسلامى و اشاره‏اى به نا تمام بودن تئوريها و ناتوانى تحليل گران از درك اين انقلاب، به تبيين اصول بنيادى تفكر و انديشه اسلامى مى پردازيم و معتقديم كه اعتقاد به اين اصول بيشترين تأثير را در ايجاد تحرك اجتماعى و روحيه انقلابى مردم مسلمان ايران داشته است.
هدف انقلاب اسلامى‏
با نگاهى گذرا بر تاريخ، روند و بستر شكل‏گيرى و تكوين انقلاب اسلامى، هدف اصلى و اصيل اين نظام نوين، احياى اسلام و ارزشهاى دينى و حاكميت بخشيدن به دين الهى، فارغ از هر گونه گرايش و تأثير پذيرى از مكتب‏هاى بشرى، در جامعه بود. جامعه‏اى كه سالهاى سال زير سلطه و اقتدار صاحبان زر و زور قرار داشت.
البته در كنار اين آرمان بزرگ، اهدافى مانند عدالت اجتماعى، آزادى خواهى، استقلال در ابعاد سياسى، اقتصادى، فرهنگى، فكرى و …، نيز وجود داشت، كه همه اين اهداف نيز در قالب اسلام، معناى واقعى خود را در انقلاب اسلامى پيدا مى‏كند.
انقلاب اسلامى و تئوريهاى ناتمام‏
انقلاب اسلامى ايران در مقطعى از تاريخ رخ داد، و انديشه دينى و تفكر معنوي اسلامى را در سرلوحه حركت و مبارزه خود قرار داد، كه در معادلات سياسى، جهان به دو قطب شرق و غرب تقسيم شده بود يعنى در يك طرف جهان كمونيست با انديشه ماركسيستى و در طرف ديگر نظام كاپيتاليست (سرمايه دارى) با انديشه سكولاريسم و لائيك، حاكم بود. كه در هر دو تفكر حاكم، جايى براى دين وجود نداشت. در تفكر كمونيستى كه «دين افيون ملتها شناخته شده است» و در انديشه نظام سرمايه دارى نيز «جدايى دين از سياست» به عنوان شعار اصلى در نظر گرفته شده بود.
در تطبيق تئوريهاى مرسوم و رايج انقلاب به انقلاب اسلامى، بسيارى از نظريه پردازان دچار مشكل گرديده و مجبور به رفوكردن و ترميم‏هاى پى در پى و متعددى در تئوريهاى خود شده اند.كه بطور خلاصه به يكى از اين تئوريها اشاره مى كنيم:
انقلاب اسلامى و تئوريهاى ماركسيستى‏
يكى از مهمترين تئوريهايى كه در بطن روايت مدرنيته به تبيين و تحليل تحولات اجتماعى، سياسى، به ويژه انقلابها مى پرداخت، ماركسيسم بود. تا جايى كه ادعا مى كرد تنها با توسل به آن مى توان آزادى و رهايى انسان‏ها را تحقق بخشيد و به يك جامعه بى طبقه دست يافت.
ماركسيسم در تحليل پديده‏ها به نوعى جوهرگرايى معتقد بود و همه تحولات را بر خاسته از «اقتصاد» مى‏دانست. و ماهيت انقلابها را نيز با تمام اجزاء و عناصرش يك ماهيتى كاملاً اقتصادى مى دانست.(1)
در تحليل انقلاب اسلامى، متفكرانى خارجى هم چون: «مايكل فيشر»، «ريچارد كاتم» و «نيكى كدى» و گروههاى چپ ايرانى، هم چون: حزب توده و سازمان مجاهدين خلق ايران (منافقين)، با نگاهى ماركسيستى «اقتصاد» را عامل سرنگونى رژيم پهلوى مى دانستند.(2)
اما ماهيت دينى انقلاب اسلامى، انديشه ماركسيسم را زير سؤال برد و با تضادهاى اساسى كه بين انديشه ماركسيسم و اسلام وجود داشت، زمينه بن بست تئورى ماركسيسم را در تحليل پديده‏هاى سياسى اجتماعى فراهم نمود. و متفكرين اين انديشه را به تجديد نظر در ايده خود واداشت.
و همچنين است ديگر ديدگاهها و تئوريهاى غربى و شرقى كه با نگاهى تك‏بعدى، به عرصه تحليل وارد شده و خواسته‏اند، بدون در نظر گرفتن عنصر دين به تبيين انقلاب اسلامى بپردازند.
ناتوانى تحليل گران از درك انقلاب اسلامى‏
از آنجا كه تحليل گران سياسى، مراكز اطلاعاتى و تحقيقاتى، و سازمان هاى جاسوسى قدرتهاى بزرگ در ارزيابى و سنجش تحولات جامعه ايران، معيارهاى مادى، تجربى و پوزيتويستى را ملاك قرار داده بودند و بر مبناى قواعد ماترياليستى به ارائه تحليل‏هاى جامعه شناختى مى پرداختند، درك بهره‏مندى انقلاب اسلامى از تأييدات الهى و اعتماد دو جانبه آن بر انديشه معنوى، عرفانى امام(ره) از سويى، و به باورهاى عميق مذهبى از سوى ديگر، براى آنان مشكل بود. و به همين دليل، از پيش بينى وقوع انقلاب اسلامى و شناخت ماهيت آن و شناخت شيوه تفكر و انديشه انقلابى حضرت امام خمينى(ره) عاجز ماندند.
« سازمان سيا بعد از ارزيابى خود از وضعيت جامعه ايران در مرداد 57 اعلام نموده بود كه ايران در وضع انقلابى و يا حتى ما قبل انقلابى قرار ندارد. و سازمان اطلاعاتى CIA نيز در ارزيابى اطلاعاتى خود در تاريخ 28 سپتامبر 1978 اعلام كرد: انتظار مى رود كه شاه تا ده سال ديگر به طور فعال زمام قدرت را در دست داشته باشد.»(3)
اين در حالى بود كه كارتر در سفر خود به ايران در ديماه 1356 درست 12 روز قبل از شروع انقلاب از سوى مردم قم، ايران را جزيره ثبات و آرامش در يكى از پر سر و صدا ترين نقاط دنيا خوانده بود.(4)
سرعت پيروزى انقلاب معنوى و اسلامى ايران، قدرت‏هاى استكبارى شرق و غرب را بشدت دچار آشفتگى نمود. به طورى كه بارها بر غير مترقبه بودن تحولات ايران و عدم توانايى در شناخت و درك حقيقت انقلاب اسلامى، اذعان نمودند.
بر اساس اسناد به دست آمده از لانه جاسوسى آمريكا در تهران، مقامات اطلاعاتى و سياسى آمريكا معتقد بودند:
«اين انقلاب و پيش آمدهاى آن وضعيت ما را نابود كرد و افراد ما را پراكنده ساخت و سازمان و روش‏هاى با ثبات ما را به هيچ و پوچ تبديل كرد.»(5)
البته بايد گفت: «تعجب نيست براى آن‏ها كه از معنويت انقلاب اسلامى بى خبر بوده و هميشه براى بررسى و تحليل انقلاب‏ها معيارهاى جغرافيايى، سياسى و اقتصادى خود را داشتند، علل و جوهره پيروزى انقلاب اسلامى مجهول و پنهان ماند.»(6)
هفته نامه آنروز چاپ لندن:
«غرب هرگز نفهميد كه چرا شاه سقوط كرد و چرا يك روحانى توانست كشورى را در تب انقلاب بيفكند… و غرب را با احياء بنيادگرايى اسلامى به لرزه در آورد.»(7)
اصول بنيادى اسلام و انقلاب اسلامى‏
در انديشه و تفكر اسلامى، انقلاب ريشه در ساختمان درونى انسان دارد. و بر همين اساس، انبياء الهى در دعوت خود ابتدا سراغ درون مى روند. و بر همين باورند كه تا تحول درونى در انسان ها ايجاد نشود، تحول بيرونى (انقلاب) در جامعه معنى پيدا نمى كند. و از اين منظر، مكانيسم وقوع انقلاب نيز از طريق تحول در افكار، انديشه و آرمان هاست. خداوند تبارك و تعالى در آيه 11 سوره رعد مى‏فرمايد: «إنَّ الله لا يغيّر ما بقومٍ حتى يغيّروا ما بأنفسهم؛ خداوند سرنوشت هيچ قوم و جامعه‏اى را دگرگون نخواهد ساخت مگر زمانى كه خود آن جامعه وضعشان را از درون دگرگون سازند.»
اين آيه شريفه، مبيّن يك قاعده اساسى در تحولات اجتماعى است. و آن اينكه اراده و خواست هر ملت در تغيير و دگرگونى آن جامعه مؤثر است و بعبارت ديگر انقلابها و تحولات اجتماعى در گرو تحول درونى مردم آن جامعه است.
سؤال اين است كه سرچشمه و اصول بنيانى اين تحول در تفكر اسلامى چيست؟ در پاسخ بايد به سراغ روح حاكم بر انديشه و جهان بينى اسلام رفت. كه بطور خلاصه به اصول بنيادى اسلام و ابعاد مختلف آن مى‏پردازيم:
1- نظام عقيدتى اسلام‏
جوهره و پيام اصلى در دين چيزى جز توحيد و ايمان به خدا و عمل به دستورات و قوانين آن دين، كه اساساً در جهت خشنودى و رضاى الهى انجام مى گيرد، نيست. و اسلام نيز به عنوان يك دين جامع و كامل از اين قاعده مستثنى نمى‏باشد. و هسته مركزى و محور اصلى اين دين بر اصل توحيد استوار است. و همه مسائل در پرتو اعتقاد به خداوند معنى پيدا مى كند. به اين معنى كه همه چيز را از خدا و بسوى او مى داند. و جز خالق يكتا چيز ديگرى را مؤثر در جهان نمى داند و بالأخره اينكه ارزشهاى اجتماعى، در ارتباط با خداوند ارزشمند مى شود و خارج از اين قاعده از ارزش برخوردار نيست. بر خلاف روح حاكم بر فرهنگ غرب كه مبتنى بر اومانيسم و انسان محورى است.(8)
با توجه به نگرشى كه نظام عقيدتى اسلام به جهان هستى، مبدأ آفرينش و حيات اخروى دارد، نقش ويژه‏اى را در تحقق حركت ها و موضع‏گيريهاى انسان در عرصه اجتماعى ايفا مى كند. هر چه اعتقادات فرد و جامعه از عمق و استحكام منطقى‏ترى برخوردار باشد، فرد و جامعه نيز در برخورد با مسائل و مشكلات اجتماعى، و مبارزه با آنها و تحمّل مصائب ناشى از آن، فعالتر خواهد شد. اما چنانچه عقايد انسانى دچار تزلزل، سستى و ابهام گردد، به همان ميزان افراد جامعه دچار شك و ترديد گشته و كمتر مى تواند به مسائل بيرونى جامعه بپردازد. در اين زمان است كه رسالت اساسى رهبران دينى جلوه گر شده و در جهت اصلاح اعتقادات و انديشه آن جامعه قدم بر مى دارد تا تحول درونى بر اساس فطرت بشرى در آنان ايجاد نمايد و در استحكام و تقويت باورهاى دينى آنان تلاش كند.
توحيد و جهان بينى توحيدى:
يكى از اصول اعتقادى اسلام، توحيد و جهان‏بينى توحيدى است. كه تبلور آن در عرصه اجتماعى، نفى فراعنه و طواغيت است. اعتقاد به توحيد به انسان نشاط و قدرت تحمل مشكلات مى دهد و در رويارويى با طاغوت ها قدرت پايدارى و مقاومت مى‏بخشد. اگر جامعه‏اى احساس كند كه ارزشها و باورهاى دينى او مورد بى‏اعتنايى قرار گرفته است دست به مقابله و پيكار مى زند. در انقلاب اسلامى نيز به دنبال تعرض رژيم شاه به مبانى ارزشى اسلام و پايبندى مردم ايران به ارزشها و اعتقادات مذهبى زمينه را براى يك حركت بزرگ در جهت دفاع از آرمان ها، فراهم ساخت.(9)
مفهوم توحيد بعنوان اولين اصل اعتقادى اسلام، گوياى اين است كه عالم هستى از يك مشيت حكيمانه برخوردار است و خداوند يكتا حاكم بر كليه شؤون جامعه مى‏باشد و كسى به ديگرى حق حكمرانى ندارد. و تنها خداوند و كسانى كه از جانب خداوند اذن داشته باشند مى توانند منطبق با قوانين الهى و عدالت اجتماعى در جامعه، حكومت كنند.
بعبارت ديگر، مفهوم توحيد تنها پرستش خداوند نيست، بلكه روابط سياسى، حقوقى و اقتصادى نيز در سايه آن معنى و مفهوم مى‏يابد. اعتقاد به توحيد مستلزم آن است كه خالق يكتاى جهان را كه مقنن و حاكم بر سرنوشت عالم وجود است، بپرستند و با پذيرش و ايمان به شعار لا اله الا الله هر معبودى غير از آفريدگار يكتا را نفى كنند. و از همين شعار، نفى حاكميت غير الهى استنباط مى شود. و با اين تعبير، ايمان به توحيد،در حقيقت نفى كليه حكام و قانونگذارانى است كه زور و قدرت سياسى در دستان آنهاست، اما از مشروعيت الهى برخوردار نيستند.(10)
معاد يا حيات اخروى:
يكى ديگر از اصول بنيادين جهان بينى اسلامى، اصل اعتقاد و ايمان به معاد يا حيات اخروى است. پيامبران الهى، بدون استثناء پس از اصل توحيد، مهمترين اصلى كه مردم را به آن متذكر نموده اند، و ايمان به آن را از مردم خواسته اند، همين اصل است.(11) بر اساس اين اصل، زندگى در دنيا به عنوان مقدمه و كسب توشه براى جهان ابدى در آخرت است و به همين خاطر تمام اعمال، رفتار و كردار خود در دنيا را در چگونگى جايگاه ابدى او در آخرت مؤثر مى‏داند.
در مكتب اسلام، كليه فعاليت‏هاى اجتماعى و موضع گيرى‏هاى سياسى افراد با سرنوشت اخروى آنان پيوند و رابطه دارد و اين امر موجب تعهد و مسئوليت پذيرى در حقوق اسلامى و مسائل اجتماعى مى گردد. و در مراجعه با ظلم و بى عدالتى و هتك حرمت نسبت به قوانين و موازين الهى، ايستادگى نموده و شهادت را به عنوان يك آرمان و تاكتيك سياسى انتخاب مى كند. با اين انتخاب هيچ تعهد و مانعى نمى تواند انسان را از مبارزه در راه مكتب و خداى خويش بازدارد و تزلزلى در اهدافش ايجاد نمايد.
نبوت، امامت و رهبرى در اسلام:
يكى ديگر از اصول اعتقادى و خطوط كلى و بنيادين جهان‏بينى اسلام، نبوت و امامت است وبه عبارتى بحث رهبرى در جامعه اسلامى است كه از اهميت ويژه‏اى برخوردار است. براساس اين اعتقاد حق ولايت و رهبرى مخصوص خداوند است كه اين حق از جانب خدا به پيامبر اسلام و امامان معصوم(ع) اهدا شده است. در اين مقام امام، جانشين پيامبر است و همچون پيامبر به دور از لغزش و خطا بايد در توضيح و تبيين اين رسالت (بر مبناى وحى) نقش خود را ايفا نمايد. امامت در اين مقام مستلزم عصمت است از اين رو قول و عملش براى ديگران سند و حجّيت دارد.
اين مقام پس از پيامبر اسلام(ص) به اهل بيت(ع) رسيد و به اساس رواياتى نظير: ثقلين، غدير، منزلت و …، كه اكثر علماى اهل سنت در كتب سيره و تاريخ و كتب روايى خود از صحابه پيامبر(ص) نقل كرده‏اند، كه پيامبر اسلام(ص) اهل‏بيت(ع) را به پيشوايى و امامت برگزيده و آنان را قرين قرآن قرار داد.(12)
امامت به مفهوم جامع به معنى رهبرى همه جانبه، در حقيقت استمرار خط نبوت مى باشد و همچون نبوت از اراده و مشيّت الهى سرچشمه مى گيرد. و اين امر بعنوان يك قانون و سنت حتمى الهى، بمنظور هدايت و رشد و تعالى بشر قرار داده شده است. در اين امر رابطه‏اى تحت عنوان رابطه امام و امت ايجاد مى شود. كه در انديشه سياسى اسلام از آن يك تعريفى خاص ارائه مى شود. امام، به انسان كاملى گفته مى شود كه امت را از آنچنان سازمان سياسى و نظام اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى برخوردار سازد كه در شرايط حاكم بر امت امكان هر چه بيشتر تحول و تكامل سريع طبق موازين و ارزشهاى اسلام فراهم گردد و هدف او از انجام چنين مسئوليتى تنها رضاى الهى باشد، بگونه اي كه خود، الگو و اسوه ديگران گردد. و امت نيز، در اين انديشه به جمعيت متشكل و سازمان يافته‏اى گفته مى شود كه در تمامى روابط موجود در آن پويايى و حركت هدفدار بر اساس ارزشها و موازين مكتب به سوى تعالى و رشد فرد و جامعه تجلى كند.(13)
بدين ترتيب رهبرى در نظام امامت داراى بار ايدئولوژيكى و انقلابى است و با سكون و سكوت و ايستايى سازگار نمى باشد.
اعتقاد به امامت و رهبرى به اين معنى جزئى از باورهاى يك مسلمان است، وقتى با اين باور در درون كاروان بزرگ امت قرار مى‏گيرد و جايگاه خود را در اين حركت عظيم هدفدار باز مى يابد، انقلاب به مفهوم اسلامى، جزئى از زندگى او مى شود و جدا شدن از حركت انقلابى يعنى مرگ و عقب ماندن از قافله امت و يا تبديل شدن به خاشاك روى سيل خروشان مى باشد.(14)
در سلسله مراتب امامت و رهبرى در زمان غيبت امام معصوم(ع) ، فقيه جامع الشرايط عهده دار مسئوليت امامت مى گردد و همان اختياراتى را كه امام معصوم(ع) در رابطه با ابلاغ رسالت و نگهبانى از دين و اجراي احكام الهى و اداره حكومت و رهبرى جامعه داشت، فقيه جامع الشرايط نيز از آن اختيارات برخوردار است.(15)
و در اين نوع ولايت فرقى بين سلسله مراتب امامت وجود ندارد و تنها تفاوتى كه در اين زمينه وجود دارد اين است كه شخص پيامبر(ص) و امامان معصوم(ع) كه صاحب فضائل بيشمار و عصمت و اين گونه اختيارات حكومتى مى‏باشند، از جانب خداوند تعيين شده اند، اما در مورد «ولى فقيه»، ولايتى كه نسبت به اختيارات حكومتى به او تفويض شده مربوط به عنوان كلى، فقيه عادل و جامع الشرايط است ولى اختصاص به شخص معين ندارد.(16) كه در اصطلاح به آن «ولايت فقيه» گفته مى‏شود و به شخصى كه رهبرى جامعه اسلامى را بر عهده مى گيرد «ولىّ امر مسلمين» يا «ولىّ فقيه» اطلاق مى گردد.
در رويكرد تفكر اسلامى، در عرصه تاريخى اسلام، رهبرى همواره با مرجعيت و روحانيت عجين بوده است و اين مطلب گوياى آن است كه روحانيت توانسته است به رسالت خود در تداوم حركت ائمه(ع) بكوشد. و اساس برنامه‏هاى خود را در اين مسير بر ترويج احكام و قوانين اسلام و مبارزه با قدرتهاى ظالم قرار دهد. استمرار حركت مبارزه جويانه و حق طلبانه روحانيت در طول تاريخ بر اين استوار بوده كه از منظر معنوى متكى بر خداوند و از نظر اجتماعى متكى به مردم بوده است.(17)
تبلور امامت در رهبرى امام خمينى(ره)
چهارده قرن پس از بعثت پيامبر گرامى اسلام(ص) مردى از پرورش يافتگان مكتب او از مشرق زمين برخاست كه در بندگى و حق گويى و حق جويى، خروش و استقامت به اوصياء و انبياء (عليهم السلام)، اقتدا نموده و بسان على بن ابى طالب(ع) با اراده آهنين و پيام‏هاى پر مغز و كلام نافذ خويش پرده تباهى ها و تاريكى ها را دريد و جبهه باطل را يكسره به ميدان مبارزه طلبيد و براى هميشه «نام او،ياد او، روح گرم و پر خروش او، اراده و عزم آهنين او، استقامت و شجاعت او روشن بينى و ايمان جوشان او، زبان زد خاص و عام است.»(18)
امام خمينى(ره) با قيام خود ميليونها انسان گم گشته در برهوت و الحاد و جاهليت عصر مدرن را به رجعتى دوباره به معنويت و يكتاپرستى فرا خواند. و بسان آينه شفافى به بهترين وجه ممكن انوار خورشيد تابان پيامبر گرامى اسلام(ص) و اوصياى طاهرين ايشان(ع) را به بشريت تشنه معنويت قرن بيستم منعكس نمود.
به بركت اين مرد بزرگ و انقلاب آسمانى و پيامهاى قدسى او بار ديگر شكوفه‏هاى خداجويى و دين گرايى در بستر خشكيده جهان معاصر جوانه زد و نغمه ايمان گرايى و توحيد و خدا پرستى در سراسر جهان طنين انداز گرديد.(19)
مردم خداجوى، مؤمن و انقلابى ايران بر مبناى اطاعت از اوامر و دستورات الهى، امام خمينى(ره) را از مصاديق بارز «اولى الامر» يافتند و حركت او را تداوم بخش حركت پيامبر اسلام(ص) و ائمه معصومين(ع) بر شمردند و از آنجا كه بر اساس تفكر و انديشه شيعه، ميان مردم و رهبران، يك رابطه معنوى وجود دارد و موضوع اطاعت از رهبران بعنوان يك باور و اعتقاد دينى و بصورت يك فرهنگ عمومى درونى شده و به متن زندگى مردم راه يافته است. بنابراين مردم همانطور كه به امام خمينى(ره) عشق مى ورزيدند و او را قلباً دوست مى داشتند، عمل سياسى و انقلابى او را به عنوان يك تكليف دينى و يك عمل عبادى پيروى نمودند.
كه نتيجه اين پيوند مقدس، پيوند بين امام و امت، حماسه بزرگ قرن و معجزه عظيم الهى، يعنى پيروزى انقلاب اسلامى ايران است.
2- نظام حقوقى اسلام‏
در انديشه اسلامى، نظم اجتماعى تابع قانون بوده و حاكميت منحصر به خدا و قانون نيز قانون خداست. همه افراد از رسول الله(ص) گرفته تا خلفاى آن حضرت و ساير افراد تا ابد تابع قانون الهى هستند. كليه قوانين و احكامى كه از رسول الله(ص) اعلام مى‏شود نيز به پيروى از حكم خداوند بوده و تبعيت و پيروى از رسول الله(ص) و اولى الامر نيز حكم الهى است. در چنين حكومتى دخل و تصرف هاى خودسرانه نظير حكومت هاى سلطنتى، پادشاهى و امپراطورى، وجود ندارد.(20)
باز بودن باب اجتهاد در نظام حقوقى اسلام و اصول حاكم بر انديشه سياسى اسلام، بويژه شيعه، اهميت اساسى در تهييج و تحريك توده مردم به سمت انقلابى شدن، را دارد.
با نگاهى اجمالى به ابواب مختلف فقهى و حقوقى نشان دهنده عجين شدن مسائل سياسى در كليه بخشهاى فقه، اعم از عبادات، معاملات و حدود، و ساير مسائل اجتماعى آن است. برخى از اين ابواب بطورى آشكار چهره مبارزاتى و مقاومت را به نمايش مى گذارد نظير باب جهاد، امر به معروف و نهى از منكر و … . مثلاً قيام امام حسين(ع) ناشى از اجراى امر بمعروف و نهى از منكر است.
3- نظام تربيتى در اسلام‏
چه بسيار ملت هايى كه بواسطه حاكميت‏هاى ظالم، نسبت به رژيم هاى حاكم ناراضى هستند و بعبارت ديگر رژيم حاكم فاقد مشروعيت لازم است. اما در عمل هيچ تحول انقلابى و عصيانى از سوى مردم ديده نمى شود. بر اين اساس صرف فقدان مشروعيت رژيم و نارضايتى عمومى، براى انقلاب و عصيان عمومى، كافى نيست.
علاوه بر آن نظام اخلاقى حاكم بر جامعه بايستى بگونه‏اى باشد كه روحيه پرخاشگرى و ظلم ستيزى را در روح جامعه تزريق نمايد. جامعه ظلم پذير محكوم به سكوت و تمكين در قبال جنايات رژيم ظالم است. جامعه‏اى كه آرزوى بهبود خويش را دارد بايد روح تمكين و رضا را طرد، و ظلم ستيز باشد.
از ويژگيهاى مهم نظام اخلاقى و تربيتى اسلام، تقويت و تعميق حس پرخاشگرى، و مبارزه طلبى و ظلم ستيزى است. برخى مراحل امر به معروف و نهى از منكر و جهاد، بيانگر نفى و طرد وضع موجود و تلاش در جهت ايجاد وضع مطلوب است…. آموزه هاى اسلام داراى منطق مقابله و مبارزه با رژيم‏هاى نامشروع است.(21) از اين روست كه مى گوييم نظام اخلاقى و تربيتى اسلام، با انقلاب و مبارزه با ظلم و ظالم، بطور عميق رابطه و پيوند دارد. اسلام از پيروانش مى خواهد چنانچه تحت سيطره حاكم ظالم بسر مى‏برند، با او مبارزه كنند و تسليم مطامع او نشوند. البته با توجه به اصل مرجعيت و رهبرى در جامعه اسلامى، تشخيص نوع مبارزه و مصلحت زمانى و مكانى به عهده رهبرى جامعه اسلامى است.
تحليل نهايى‏
تاكنون به تبيين روند و بستر شكل‏گيرى و تكميل انقلاب اسلامى ايران پرداخته شده و در پاسخ به سؤال آغازين به مطالبى چند اشاره شد كه خلاصه و نتيجه آن شرح زير است:
1- انقلاب اسلامى به دنبال تغيير نگرش در انديشه و آرمان‏هاى اجتماعى مردم ايران، و با احياى دوباره ارزشها و باورهاى دينى توسط رهبران و مراجع دينى بويژه حضرت امام خمينى(ره)، بوجود آمد.
2- با توجه به فضاى سياسى اجتماعى دوران اول و دوم، كه سعى در تخريب و تضعيف عقايد، ايمان و انديشه دينى مردم داشته و با الغاء شبهه در دين، ايجاد بدبينى نسبت به رهبران مذهبى، الغاى قوانين اسلام، گسترش فساد و فحشاء، تقويت اديان و مذاهب باطله، در صدد ترويج غرب گرايى و جايگزينى فرهنگ غير دينى غرب به جاى فرهنگ اسلام بودند. كه در اين مسير به موفقيت هايى نيز دست يافتند و تا حدودي توانستند نگرش مردم را نسبت به باورها و آموزه‏هاى دينى تغيير دهند.
3- حركت روشنگرانه و آگاهى بخش حضرت امام خمينى(ره) به عنوان يك مرجع تقليد و يك رهبر بزرگ، با توجه به آموزه‏هاى دينى و بر مبناى اصول بنيادى اسلام و با طرح و ارزشگذارى مفاهيمى از قبيل: امامت، ولايت، جهاد، امر به معروف و نهى از منكر، نفى سلطه موروثى، شهادت، اطاعت از ولى امر، و … ، و ارتباط برقرار كردن بين آن ها و مسائل جارى سياسى اجتماعى ايران، و تبيين موقعيت رژيم ستم شاهى و انطباق آن بر حكومت فاسد يزيدى، توانست ارزشها و باورهاى دينى مردم را احياء نموده و روحى تازه در كالبد خشكيده جامعه بدمد. و با بازگرداندن انديشه و عمل مردم به اصل معنويت و باورهاى دينى خويش، حركتى وسيع و عمومى را در جهت مبارزه با ظلم و نفى هر گونه سلطه بيگانه و برپايى حكومت اسلامى و احياى ارزشهاى دينى برپا نمايد.
4- پايبندى مردم ايران به باورها و ارزشهاى دينى و اعتقاد به اطاعت از رهبرى و «ولىّ فقيه»، و تبلور اين امامت و رهبرى در حضرت امام خمينى(ره)، انسجام و همبستگى اجتماعى عميق را ايجاد و با برقرارى پيوند مقدس بين امام و امت، حماسه بزرگ قرن و معجزه عظيم الهى، يعنى پيروزى انقلاب اسلامى ايران، رخ داد.
پى‏نوشت‏ها: –
1. عبدالوهاب فراتى، رهيافت هاى نظرى بر انقلاب اسلامى ص 19.
2. همان، ص 16.
3. بابك آدين و ناصر ايرانى، كارتر و سقوط شاه روايت دست اول، ص 37.
4. ادوارد كلن، آمريكا در اسارت، ترجمه توران خاورى، ص 232.
5. اسناد لانه جاسوسى، جلد 3، ص 94.
6. پرفسور حميد مولانا، روزنامه كيهان، 8/11/75.
7. محمد سپهرى، خورشيد بى غروب، ص 168.
8. محمد مسجد جامعى، ايدئولوژى و انقلاب، ص 81.
9. استاد شهيد مرتضى مطهرى، پيرامون انقلاب اسلامى، ص‏34.
10. جلالدين فارسى، فلسفه انقلاب اسلامى، ص 35.
11. على شيروانى، معارف اسلامى در آثار شهيد مطهرى،ص 155.
12. همان، ص 418.
13. عباسعلى عميد زنجانى، گزيده انقلاب اسلامى و ريشه هاى آن، ص 58.
14. همان، ص 58.
15. امام خمينى(ره)، كتاب البيع، جلد 2، ص 497.
16. امام خمينى(ره)، ولايت فقيه، ص 55.
17. استاد شهيد مرتضى مطهرى، امامت و رهبرى، ص 169.
18. استاد شهيد مرتضى مطهرى، نهضت‏هاى اسلامى در صد ساله اخير، ص 85.
19. مير احمد رضا حاجتى، عصر امام خمينى(ره)، ص 29.
20. امام خمينى(ره)، ولايت فقيه، ص 48 و 49.
21. استاد شهيد مرتضى مطهرى، پيرامون انقلاب اسلامى، ص 55.

نقش مردم در كلام و انديشه امام خمينى (قدس سره)
حسين طاهرى وحدتى‏
اشاره‏
جايگاه و نقش مردم در فرهنگ و ديدگاه امام خمينى(ره) از امورى است كه جزء مسائل رئيسه تفكر ايشان در مسايل اجتماعى قرار دارد. اين مؤلفه نه شعار است و نه زياده گويى در سخن؛ بلكه حقيقتى است كه امام(ره) در عرصه زندگى و حركت اجتماعى خود، بارها بر آن تاكيد كرد و به كسانى كه عهده دار مسؤوليت‏هاى حكومتى بودند، ياد آور مى شد تا هرگز از توانمندى مردم و نقش آنان در ماندگارى يك نظام غافل نشوند و تعاملى صادقانه و صميمانه با توده مردم داشته باشند. در اين نوشتار در مقام اثبات اين فرضيه برمى آييم كه باور امام(ره) نسبت به مردم در تثبيت حكومت يك باور حقيقى و اصولى بود و هرگز از روى مصلحت و ظاهرمندى اين اعتقاد اعلام نمى‏شد و مردم متقابلاً اين احساس پاك و بى شائبه را با عشق ورزى و عقلانيت پاسخ مى دادند.
تعامل و رابطه مردم و امام خمينى(ره) به ويژه در دوران پس از انقلاب اسلامى تا آخرين لحظه زندگى ايشان، يكى از مقاطع طلايى و به ياد ماندنى حكومت از نوع دينى آن است. نظير آنچه كه در عصر رسول الله(ص) اتفاق افتاد و تحولى شگرف در لايه‏هاى اجتماعى سرزمين حجاز به وجود آمد. بخش مهمى از اين مؤلفه به سيره اعتماد سازى پيامبر(ص) با مردم، مربوط مى شد به گونه‏اى كه همه آدمها نسبت به رسول الله(ص) احساس دوستى و صميميت خاصى پيدا كرده بودند و تمام سعادت و كمال خود را در عمل به سيره و دستورات ايشان مى دانستند.
مبانى سيره رفتارى امام خمينى(ره) در تعامل با مردم
عقيده ما اين است كه همه حركت ها و نهضت هاى دينى و اجتماعى پس از حيات رسول الله(ص)، به گونه‏اى متأثر از سيره رفتارى – اخلاقى ايشان بوده و همچنان خواهد بود. در سنت و روش پيامبراكرم(ص) حضور مردم در عرصه تحولات اجتماعى از يك سو و تعامل آنان در امور خيرخواهانه در بستر جامعه، يكى از اصول مهم تلقى مى شد. ايشان به طرق گوناگون تلاش مى كرد تا يكپارچگى و همبستگى را همواره ميان مسلمانان نهادينه كند و براى تحقق اين مؤلفه از فرصت ها به خوبى استفاده مى‏كرد.
رسول الله(ص) نيك مى دانست يك جامعه تنها در پرتو وحدت و همكارى همه جانبه گروههاى مردمى مى تواند به اهداف اساسى خود دست پيدا كند و از اين رهگذر، حيات و شادابى آن تأمين مى شود. قرارداد برادرى (عقد اخوت) به عنوان سمبل وحدت، نخستين عملى بود كه پيامبر(ص) در مدينه ميان مهاجرين و انصار برقرار نمود. اين قرارداد موجب شد همه زمينه‏هاى موجود براى ايجاد اختلاف و چندگانگى پس از پيروزى مسلمانان، در درون جامعه اجازه بروز و ظهور پيدا نكند.
توصيه هاى مؤكّد رسول الله(ص) در بر پايى مراسم عبادى همچون نماز به جماعت و برگزارى نماز جمعه ، اشاعه امر به معروف و نهى از منكر و حتى مشاركت دادن زنان در عرصه جنگ ها، همه براي اين بود كه بخشهايى از اجتماع مسلمانان دچار غفلت نشوند و مسؤوليت اجتماعى خويش را فراموش نكنند. اينكه شخص رسول‏الله(ص) نيز به روايت اصحاب و ياران در ساخت و ساز مسجد مسلمانان شركت مى جست، براى تثبيت فرهنگ جمع‏گرايى و احساس مسؤوليت در حركت جمعى بود.
در حوزه اخلاق نيز برآيند همه سفارشات رسول الله(ص) خلق وحدت و همدلى بود. مقوله‏هايى از قبيل ابتدا به سلام در مواجهه مسلمانان با هم، گره‏گشايى از كار برادر يا خواهر دينى و حتى غير دينى، ديد و بازديدها(صله رحم)، عيادت از بيماران، رواج مبادلات پولى به صورت قرض الحسنه، بزرگداشت مقام پدر و مادر و نمونه هاي فراوان از اين نوع، نشانگر اين بود كه شخص رسول الله(ص) به بنياد تعاون و وحدت باورى اصولى و ژرف داشت و از همه مهمتر، ترويج و اهميت دادن به اصل مشاوره و راى خوانى از ديگران است كه به تعبير يكى از پژوهشگران «ماهيت حكومت اسلامى رويه آن را ملاطفت آميز و مشورتى ساخته است.»(1) نرمخويى و برخورد برادرانه نخستين حاكم را مى ستايد و تقدير مى كند و او را به مشورت با پيروان صاحب نظر دعوت مى نمايد و به او گوشزد مى كند اگر بدخو و سنگدل بودى مردم از دورت پراكنده مى‏شدند.(2)
آنچه بر خامه قلم آمد، قطره گونه‏اى بود از سنت و سيره رسول گرامى(ص) پيرامون نقش و اهميت وحدت و همكارى ميان مردم با يكديگر و تعامل آنان با رهبرى جامعه كه در نهضت امام خمينى(ره) و انقلاب اسلامى جامعه ايرانى، تاريخ مشابه آن را در صفحات خود ثبت نمود و ما در خور حوصله اين نوشتار، برداشتى خواهيم داشت از سلوك امام خمينى(ره) با مردم و نقشى كه ايشان در عرصه تحولات اجتماعى براى مردم به آن باور و ايمان داشت.
اصل اعتماد و باورداشت مردم
يك نظام سياسى در صورتى مى تواند ضمانت ماندگاري داشته باشد كه از يك پشتوانه قدرتمند مردمى برخوردار باشد. امام خمينى(ره) از روزى كه حركت انقلابى خويش را آغاز نمود، همواره مخاطبين اصلى را در هنگامه بحران ها و افت و خيزهاى سياسى – اجتماعى مردم قرار داده بود و رازمندى عنوان حكومت مردمى و حاكميت بر قلب ها در نهضت امام خمينى(ره) در همين نكته نهفته است.
امام(ره) هيچگاه در مسير پيشبرد اهداف نهضت متوسل به گروه ها و جناحهاي سياسى نمى شد؛ بلكه در بستر انقلاب اسلامى به همه آنها توصيه مى كرد اگر مى خواهيد به اين مردم خدمت كنيد و بمانيد، بايد به اقيانوس ملت مسلمان ايران بپيونديد. امام(ره) به حقيقت مردم را باور كرده بود و به حمايت و دلدادگى آنان نسبت به ارزشهاى دينى، اعتقادى راسخ داشت. ايشان به اين نكته واقف شده بود اگر با مردم صادقانه سخن گفته شود و صميمانه براى آنها كار شود، حتماً در مراحل سخت و تنگ، به يارى حكومت قيام خواهند كرد؛ آن چنانكه در انقلاب اسلامى اين حقيقت را به تمام جهانيان به اثبات رسانده اند. به اين سخن امام(ره) دقت كنيد:
«ما در مشكلات بايد متوسل بشويم به ملت؛ ملتى كه بحمدالله مهيا براى كمك و فداكارى بوده و هستند. با فداكارى ملت بحمدالله مراحلى را كه بسيار اهميت داشت پشت سر گذاشتيم و موانع مرتفع شد.»(3)
روش و شيوه امام خمينى(ره) در زمامدارى و حكومت كه برگرفته از سنت پيامبر(ص) و حكومت علوى بود، بر اساس احترام به مردم به عنوان حاميان اصلى نظام حكومتى، پى ريزى شد و ايشان از همان آغاز پيروزى و حتى پيش از آن و مناسبت‏هاى گوناگون بر مراجعه به آراء عمومى و برگزارى انتخابات، تأكيد كرد. امام (ره) در باب قدرت و نقش مردم مى گويد:
«اگر مردم پشتيبان يك حكومتى باشند، اين حكومت سقوط ندارد. كارى نكنيد كه مردم از شما بترسند كارى بكنيد كه مردم با شما صحبت كنند.»(4)
امام (ره) توصيه جدى داشتند كه مسؤولين به گونه‏اى عمل كنند كه حضور مردم در صحنه‏هاى مختلف اجتماعى – سياسى خدشه دار نشود چون معتقد بود كار بزرگ شروع شده يعنى جمهورى اسلامى، بدون اين پشتوانه بزرگ به نتيجه نخواهد رسيد. از اين رو مسؤولين امور را از اختلاف، پرهيز مى‏داد و به خدمت براى مردم فرا مى‏خواند. اين جمله امام(ره) قابل تأمّل است: «آن چيزى كه براى همه ما لازم است، اين است كه مردم را در صحنه نگاه داريم.» مقام معظم رهبرى حضرت آيت الله العظمى خامنه‏اى در باب اين باور امام خمينى(ره) نسبت به مردم مى گويد:
«كمتر كسى را ديده‏ام كه به قدر امام(ره) نسبت به مردم از عمق دل احساس محبت و اعتماد كند. او به شجاعت و ايمان و وفا و حضور مردم باور داشت.»(5) ايشان در فراز ديگرى از سخنان خود، شگفتى حضور مردم و اعتماد امام خمينى(ره) نسبت به وفادارى ملت مسلمان ايران را اين گونه بيان مى كند:
«در حال حاضر كه من به پشت سر نگاه مى كنم و عملكرد اين ده سال را مى بينم، حقيقتاً حيرت مى كنم كه ما از چه راههايى عبور كرده‏ايم و با چه دره‏ها و پرتگاه‏هاى سختى مواجه بوده‏ايم… چه قدر دست او (امام خمينى قدّس سرّه) قوى و دلش پرظرفيت بود. در سخت ترين مراحل، به مردم اطمينان فراوان داشت. در يكى از پيام‏هاى خود به مردم فرمود: من شما را خوب مى شناسم؛ شما هم من را خوب مى شناسيد. واقعاً اين گونه بود. امام(ره) اين مردم را خوب شناخته بود و به صفا و وفا و غيرت و… شجاعت و صداقتشان واقف بود».(6)
يكى از مسؤولين بالاى اجرايى كشور در سالهاى جنگ تحميلى در اين خصوص مى‏گويد:
«از ويژگى‏هاى امام(ره) اين بود كه به مردم اطمينان داشتند و هر جا توده ها بيشتر مشاركت مى يافتند، ايشان احساس اطمينان بيشترى نسبت به اوضاع مى كردند.»(7)
امام خمينى(ره) درباره ضرورت ، همراهى مداوم مردم با نظام جمهوري اسلامى مى گويد: «بالأخره ما مردم را لازم داريم؛ يعنى جمهورى اسلامى تا آخر مردم را مى خواهد. اين مردمند كه اين جمهورى را به اين جا رساندند و اين مردمند كه بايد اين جمهورى را راه ببرند تا آخر.»(8)
اصل خدمت و آسان‏گيرى‏
در بينش فقهى و سياسى امام (ره)، مردم دارى و مردم مدارى براى كسانى كه عهده‏دار مقامات اجرايى هستند، به ويژه در رده‏هاى بالا، مى بايست يك اصل تلقى گردد. اين جمله ساده اما پرمعناى امام(ره) كه به من خدمتگزار بگوييد نه رهبر، بايد به عنوان يك تذكار دهنده همواره نصب العين مسؤولين قرار بگيرد. امام خمينى(ره) براى مردم ستم ديده دوران طاغوت به راستى دلسوز بود و بر ظلم‏هاى رفته بر آنان واقف. حال كه با همت توده رنج كشيده نظام سلطنت برچيده شده و جمهورى اسلامى جايگزين آن گرديده است، آرزوى امام(ره) اين است كه مردم تفاوت اين دو نظام را به خوبى احساس كنند. ايشان در ديدار با رئيس جمهور و هيأت دولت وقت، اين مسأله را گوش زد مى كند كه هرگز احراز پست و مقام را به عنوان يك هدف و ارزش تلقى نكنند بلكه:
«بايد افراد متوجه اين معنا باشند، كسانى كه واقعاً دلشان براى اسلام مى تپد و براى كشورشان، متوجه اين باشند كه پست ميزان نيست، مقام ميزان نيست، مقام رياست جمهورى، اين ميزان نيست… اينها چيزى نيستند. اين مقامات تمام مى شود، آنى كه هست، خدمت است.»(9)
امام خمينى(ره) به عنوان يك حاكم اسلامى بر مسامحه و رفتار مهربانانه تأكيد مى كند و اينكه جهت گيرى نظام جمهورى اسلامى بايد بر اصلاح زندگى مردم باشد. ايشان از قاعده «الاسلام يجب ما قبله» به عنوان يك ساز و كار سياسى ياد مى كند و مى گويد:
«مسأله ديگر رفتار نهادها با مردم است. بايد حركت ها به صورتى باشد كه مردم بفهمند كه اسلام براى درست كردن زندگانى دنيا و آخرت آمده است تا ملت احساس آرامش كنند. اين كه آمده است: الاسلام يجب ما قبله، اين يك امر سياسى است. اسلام ديده است اگر بخواهد با كسانى كه تازه مسلمان شده‏اند، سختگيرى كند، هيچ كس به اسلام رو نمى آورد. در جايى ديدم كميته صنفى گفته است تمام اصنافى كه از چند سال قبل از انقلاب گرانفروشى كرده‏اند بايد بيايند و مجازات شوند. اين امر بر خلاف اسلام و رضاى خداوند است. ما بايد اين قدر سخت نگيريم و به فكر مردم باشيم. مردم خيلى زحمت كشيده اند.»(10)
امام (ره) در فراز ديگرى از سخنان خود، احساس رضايتمندى مردم از حكومت را از عوامل ماندگارى آن مى داند و در ساحت مسائل اعتقادى اهميت اين موضوع را به گونه‏اى مطرح مى كند كه اين احساس، رضايت خداوند را نيز به دنبال خواهد داشت و در نتيجه تعامل مردم با حكومت، موجب پايدارى قدرت و استحكام آن مى گردد.
«كارى بكنيد كه دل مردم را به دست بياوريد. پايگاه را پيدا كنيد در بين مردم. وقتى پايگاه پيدا كرديد، خدا از شما خيلى راضى است، ملت از شما راضى است.»(11)
در ادامه به پند آموزى از وضعيت تاريخى نظام پيشين، اشاره مى كند و اينكه عامل اصلى سقوط محمدرضا پهلوى فقدان صداقت در رفتار با مردم و همچنين عدم رضايتمندى عمومى بود:
«ما از اين تاريخ موجودى كه بر ما گذشت، بايد عبرت بگيريم. اگر پايگاه داشت اين مرد(محمدرضا شاه) بين مردم، اگر نصف قدرتش را صرف كرده بود براى ارضاى مردم، هرگز اين قدرت به هم نمى‏خورد، هرگز با او مخالفت نمى‏شد. لكن مع‏الأسف همه قدرتش را روى هم گذاشت بر ضد مردم به طورى كه اگر مى‏رفت به زيارت حضرت رضا(ع)، هر كه مى شنيد مى‏گفت دارد حقه بازى مى‏كند.»(12)
اصل مشورت و نظارت‏
مردم ايران گر چه در سابقه تاريخى خود در عصر مشروطيت، چند صباحى طعم آزادى و حق تعيين سرنوشت خويش را تجربه كردند، اما به تحولات و پيشامدهاى به وجود آمده در پس آن، دوباره دچار خودكامگى و استبداد حكومت ها شدند كه در اين نوشتار فرصت پرداختن به آن نيست فقط يادآورى اين نكته لازم است آنچه بر اين ملت گذشت، بسيار سهمگين و طاقت فرسا بود تا اينكه در پرتو نهضت امام خمينى(ره)، دريچه هاى آزادى يكى پس از ديگرى بر روى آنان گشوده شد و مردم با رويكرد و اين باور هوشمندانه تر از گذشته بر تعيين سرنوشت خود تسلط يافتند. امام(ره) از همان روزهاى نزديك به پيروزى انقلاب اسلامى خبر از برگزارى انتخابات مى‏داد و اين حق را از حقوق مسلم مردم اعلام مى‏كرد و پس از پيروزى نيز بر عهد خود با مردم وفادار ماند و همواره بر نقش نظارتى و مشورتى مردم پافشارى مى كرد.
تعبيرى از اين قبيل كه «مجلس در رأس امور است»، گوياى اين مهم بود چرا كه نمايندگان مجلس شوراى اسلامى گرد آمده از گوشه گوشه اين سرزمين پهناور هستند كه مى‏توانند در مقام تحقق خواسته‏هاى همه مردم باشند. امام(ره) در باب نظارت مردم در فراز يكى از سخنان خود به يك گفت و گوى تاريخى اين گونه اشاره مى‏كند:
«اگر خداى نخواسته يك كس پيدا شد كه يك كار خلاف كرد، اعتراض كنند همه مردم؛ مردم همه به او اعتراض كنند كه آقا چرا اين كار را مى‏كنى؟ درصدر اسلام هست كه عمر وقتى كه گفت (در منبر بود به كجا) اگر من يك كارى كردم، شما چه بكنيد؟ يك عربى شمشيرش را كشيد و گفت: ما با اين شمشير راستش مى كنيم. بايد اين طورى باشد.»(13)
آنچه گفته شد، شمّه كوتاهى بود و جستارى ناقص، در طرح و بيان ديدگاه معمار بزرگ انقلاب اسلامى امام خمينى (قدّس سرّه الشريف) پيرامون شأن و منزلت مردم و حضور آنان در عرصه اجتماع بر اساس سنت و سيره رسول الله(ص)؛ اميد آنكه تذكارى گردد براى همه كسانى كه در مقام خدمت بر آمده‏اند و هشدارى باشد در امر حكومت دارى براى آنان كه صاحب كرسى قدرت‏اند. باشد ان شاءالله در روز واپسين در پيشگاه عدل الهى شاهد زيبايى نتيجه اعمال خود باشيم. در ختام اين مقال جهت حسن آن، فرازى از سخنان مقام معظم رهبرى در باب سيره امام خمينى(ره) نقل مى گردد:
«امام(ره) ما براى حيات دوباره اسلام، همان راهى را پيمود كه رسول معظم(ص) پيموده بود ؛يعنى راه انقلاب را. در انقلاب اصل بر حركت است. حركتى هدفدار، سنجيده، پيوسته، خستگى ناپذير و سرشار از ايمان و اخلاص… در انقلاب اسلامى چند خصوصيت مهم وجود داشت كه همه منطبق بر حركت اسلامى بود… دوم آنكه براى تحقق اين هدف از توده‏هاى مؤمن و آگاه و دردمند و فداكار و نه از احزاب و گروهها و سازمان‏هاى سياسى – نيروى انسانى لازم گرفته شد و رهبر حكيم نصرت را پس از توكّل بر خدا،از نيروهاى لايزال مردم جستجو كرد.»(14)
پى‏نوشت‏ها: –
1. انقلاب تكاملى اسلام،ص 134.
2. سوره آل عمران، آيه 159.
3. صحيفه نور، ج 7، ص 135.
4. همان، ج 7، 253.
5. حديث ولايت،ج 1،ص 130 به نقل از نشريه حوزه ويژه صدمين سال ميلاد امام خمينى(ره).
6. همان، ص 137 به نقل از نشريه حوزه ش 94 – 95.
7. كيهان هوايى، ش 1356،ص 3.
8. صحيفه نور،ج 19،ص 36.
9. همان،ص 217.
10. همان، ج 16، ص 52.
11. همان،ج 7، ص 6.
12. همان.
13. همان، ص 34.
14. حديث ولايت،ج 4، ص 246.

انضباط مالى و الگوى مصرف‏
حجةالاسلام و المسلمين محمد تقى رهبر
اين روزها مسئله خشكسالى و گرانى و تورّم بويژه در بخش مسكن و مواد غذايى نقل مجالس و محافل و دغدغه مردم بويژه اقشار كم درآمد و آسيب‏پذير جامعه شده است.
بررسى اين پديده اقتصادى نامطلوب و ريشه‏يابى علل و عوامل آن سياستگذارى جهت عبور از اين مقطع دشوار و چاره‏جويى آن در شرايط موجود يكى از وظائف مسؤولان بويژه مسؤولان كشاورزى و بازرگانى و اقتصادى و بانكى و نخستين مسؤوليت مجلس و دولت و قوه قضائيه در شرايط كنونى است تا ساز و كارهاى مناسب را براى حل اين مشكل تدارك ببينند و توطئه‏هاى دشمنان خارجى و عوامل مافيايى داخلى را شناسايى كرده و راه كارهاى عملى خنثى سازى اين توطئه‏ها را به بررسى نهند و هرچه سريع‏تر اين موج سهمگين را كه تهديدى عليه ارزشها و اعتمادها شده است بشكنند و در اين ميان فرهنگ سازى براى الگوى مصرف و توجيه منطقى و ارائه راه كارهاى مناسب از مسؤوليتهاى رسانه‏ها و صدا و سيما و وسائل ارتباط جمعى است تا از اين پديده توجيه معقول داشته باشند و آحاد جامعه و خانوده‏ها را آموزش دهند كه چگونه در شرائط فعلى مصرف كنند و چگونه به فكر يكديگر باشند و از افراط و تفريط و اسراف و تبذير بپرهيزند و اجازه ندهند محرومان جامعه زير چرخهاى شكننده تبعيض و بى‏عدالتى خرد شوند. بويژه روستائيان، كشاورزان، اقشار كم درآمد و آنانكه با پايه حقوقى پايين بايد در اين شرايط پر آشوب ادامه حيات دهند.
در يك سخن، قواى سه گانه، مسؤولان اجرايى، رسانه‏هاى خبرى و فرهنگى و آحاد ملت مى‏بايست مانند زمان جنگ دست به دست يكديگر داده و در اين شرائط ناگوار به نبرد با غول تورّم برخيزند تا اميد دشمنان را كه چشم به مشكلات اقتصادى دوخته تا بر نظام فشار آورند و تزلزل و بى‏اعتمادى را دامن بزنند، به يأس مبدّل كنند.
در گذشته ملت بزرگ ما ابتلا و امتحان‏هاى سختى را داشته و امواج سهمگينى را در شرائط جنگى و بمباران‏ها با سرافرازى از سر گذرانده كه مشكلات مقطع كنونى در برابر آنها ناچيز است و با همت مسؤولان و هميارى، بردبارى و هوشيارى و استقامت ملت به خواست خداوند از اين گذرگاه نيز عبور خواهيم كرد و بر مشكلات فائق خواهيم آمد به شرط آنكه مدبرانه و با برنامه و سنجيده در اين بحران عمل كنيم و اجازه ندهيم توطئه‏هاى بيگانه و مافياى داخلى بر ملت فائق آيد. و مى‏دانيم كه دشمنان ما از پيش گفته بودند كه با استفاده از شرائط تورّم و گرانيها جريان اصولگرايى را با ناكامى و ناكارآمدى مواجه خواهند ساخت و به انتخابات دوره هشتم مجلس شوراى اسلامى چشم اميد بسته بودند كه به خواست خداوند موفق نشدند و ملت بزرگ و هوشيار و با ايمان ما در همين شرايط كه با موج گرانيها روبرو بودند، نشان دادند كه وفادارى آنها به اسلام و انقلاب و نظام جمهورى اسلامى خلل‏ناپذير است و مسؤوليت حمايت از دست آورد خون شهيدان را در شرائط دشوار از ياد نمى‏برند كه در اينجا از اين حضور و حماسه باشكوه در دو مرحله انتخابات بايد سپاسگزارى كرد.
ريشه‏يابى مشكلات اقتصادى‏
هرچند ريشه يابى مشكلات اقتصادى در اين مختصر مقدور نيست اما به كليّات آن مى‏توان اشاره كرد. بى‏تناسب نيست كه اشاره كنيم بحرانهاى اقتصادى گريبان بسيارى كشورها را گرفته و گرانى و تورّم مسئله جهانى شده و بحران‏هاى غذائى بسيارى از مردم جهان را مورد هجوم قرار داده است. حتى كشورى چون آمريكا كه ثروتهاى جهان را به غارت مى‏برد با مشكلات اقتصادى بسيارى دست به گريبان است. موضوع سهميه بندى برنج و كمبود آن از جاى جاى جهان مخابره مى‏شود، از جمله آمريكا. و اين در حالى است كه بنابه گزارش سازمان اطلاعات مركزى آمريكا(سيا) آمريكا با دوازده هزار ميليارد دلار بدهى خارجى همچنان بزرگترين بدهكار جهان است و انگليس و آلمان به ترتيب هر كدام 10450 ميليارد دلار و 4489 ميليارد دلار در رتبه دوم و سوم قرار دارند و همچنين فرانسه، ايتاليا، هلند، اسپانيا، ژاپن و بلژيك كه هزاران ميليارد دلار بدهى خارجى دارند اين در حالى است كه ايران بنا همين گزارش با بدهى 8/13 ميليارد دلار در رتبه 75 دنيا قرار دارد. اين مقايسه نشان مى‏دهد كه ما ايرانيها نبايد خيلى هم ناراحت باشيم، و از اينكه وامدار كشورهاى خارجى نيستيم به خود بباليم. با اين حال تورّم و گرانى يكى از مشكلات اقتصادى است كه بايد آنرا باور كنيم و به فكر چاره‏جويى آن باشيم.
مسئله غذا نيز در دنيا با بحران روبروست همانگونه كه اخبار آن را مى‏خوانيم و مى‏شنويم و ما نيز از آن بى‏بهره نيستيم. كم آبى و خشكسالى نيز بر ما فشار آورده و بسيارى از مزارع ما را نابود كرده كه خسارتى است كمرشكن براى كشاورزان و باغداران و دامداران زحمت كش ما و دولت مى‏بايست در جبران اين خسارتها با تمام امكانات بكوشد.
طبيعى است كه با وجود خشكسالى و تورّم جهانى ارزاق عمومى افزايش يابد بويژه آنكه سوداگرانى در اين ميان به احتكار و سودجويى رو آورند و بر دشواريهابيفزايند كه اين مايه تأسف است كه چرا بايد مسلمان با همنوع خود چنين كند!
در همين روزها از احتكار برنج در انبارهاى تجار و كسبه خبر مى‏رسد، با اينكه احتكار ارزاق عمومى و كالاى مورد نياز مردم حرام است اما گروهى پول پرست به حلال و حرام آن كارى ندارند! و در اينجا وظيفه دستگاه نظارتى و اجرايى چون بازرگانى و تعزيرات است كه اين انبارها و مغازه را شناسايى كرده و اموال احتكار شده را به قيمت عادلانه در اختيار مردم گذارند و محتكرين را مجازات نمايند تا عبرتى باشد براى ديگران. نظارت قيمت‏ها و تعيين آن توسط اين دستگاه از ديگر وظائف است كه نبايد در آن قصور كرد مى‏دانيم كه از وظائف حكومت جلوگيرى از اجحاف و گرانفروشى و بى‏عدالتى است.همانگونه كه اميرالمؤمنين(ع) تازيانه به دست مى‏گرفت و به بازار مى‏آمد و بر عملكرد كسبه نظارت مى‏كرد و با متخلفان برخورد مى‏نمود.
الگوى مصرف‏
نكته ديگر رعايت الگوى مصرف است كه در اين شرائط از اهميت خاصى برخوردار است. مى‏دانيم كه در همين شرايط كه تهيه مواد غذايى براى فقرا و كم بضاعت‏ها دشوار است عدّه‏اى هستند كه همچنان به اسراف و تبذير خو گرفته و نمى‏توانند روش صحيحى را در مصرف بكار گيرند در بسيارى از ميهمانيها و عروسى‏ها مبالغ زيادى غذا هدر مى‏رود و كسى نيست جلو اين اسرافكاريها را بگيرد و درس اخلاق و شيوه نوعدوستى را بياموزد حتى رسانه‏هاى ملى در اين ميدان كمترين توجهى ندارند، اينهمه برنامه‏هاى بى حاصل در صدا و سيما وجود دارد اما فاقد آموزش اقتصاد در معيشت و رعايت الگوى مصرف است. اين بى انضباطى مالى و مصرف را نه فقط در مواد غذائى بلكه در مصرف آب و برق و گاز و تلفن به فراوانى مى‏بينيم و در مصرف كاغذ و سررسيد و گزارش كار با كاغذهاى گلاسه چهار رنگ كه در ادارات و سازمان‏ها مدل سازى شده و هر يك در آن مسابقه مى‏دهند و نيز در سفره‏ها و سفرهاى داخلى و خارجى و هتل‏هاى گران قيمت و اينها از منابع بيت المال هزينه مى‏شود و حق مأموريت كه در سفرهاى خارجى هر روز 130 دلار مى‏دهند و فلسفه آن نامعلوم است و از كيسه بيت المال خاصه خرجى خرجى كردن و نظائر آن.
آيا كشورى كه اينهمه نيازمند دارد و آنهمه حقوق بگير ضعيف نمى‏تواند صرفه‏جويى در اين موارد بكند كه از انباشت آن به هزاران نفر اعانه داده شود؟
مديريت اقتصاد و معيشت‏
مديريت يعنى تدبير صحيح و سياست گذارى و كنترل و نظارت و مهارت در جهت دادن امكانات و نيروهاى انسانى و استفاده بهينه از آنها در جهت مطلوب. اگر مديريت قوى و حساب شده و علمى و تجربى و سازنده وجود داشته باشد، از امكانات محدود بهره مناسب گرفته و مشكلات را از پيش پاى بر خواهد داشت. در روايات از مديريت اقتصادى گاه به “تقدير معيشت” تعبير شده و گاه به تعابير ديگر مانند پرهيز از اسراف و تبذير و “اقتصاد” و نظائر آن كه امروزه نيز كاربرد دارد.
در روايتى از امام باقر(ع) از تقدير معيشت و اندازه‏گيرى دخل و خرج به عنوان يك عنصر كمال تعبير شده. و در سخن اميرالمؤمنين(ع) است: «ما عال من اقتصد» اين تدبير و تقدير و اقتصاد و همه عرصه‏هاى زندگى را از فردى و اجتماعى شامل است در يك خانه كه يك واحد كوچك اجتماعى زندگى مى‏كند اگر حقوق و درآمد مديريت شود آن واحد خانوادگى مى‏تواند زندگى را سامان دهد ولى اگر قرار باشد خرج و برج بيش از درآمد باشد تعادل زندگى برهم مى‏خورد.
سعدى هم در اين باره گفته:
چو دخلت نيست خرج آهسته تركن‏
كه خوش گويند ملاحان سرودى‏
اگر باران به كوهستان نبارد
به سالى دجله گردد خشك رودى‏
بيشتر مشكلات زندگى امروز به دليل نداشتن ضابطه و الگو و تدبير معيشتى است البته موارد بسيارى نيز هست كه كمى درآمد و بى‏عدالتى و حق كشى باعث نابسامانى اقتصادى است زيرا زمام اموال به دست نا اهلان افتاده و حقوق ضعفا در آن پايمال شده. در اين خصوص اميرالمؤمنين(ع) مى‏فرمايد: «ثروتى انباشته نديدم مگر آنكه حقى در قبال آن ضايع شده است.»
بارى نقش مديريت اقتصاد در ساماندهى معيشت اجتماعى و ملى نيز به همين منوال است و بلكه مهم‏تر و سرنوشت سازتر. دولت و دستگاه‏هاى نظارتى و اجرايى مى‏بايست سرمايه‏هاى ملى را مديريت كنند و بودجه‏ها را در جهت مصالح كشور و رفاه ملت با اولويت هدايت كنند به گونه‏اى كه عدالت اجتماعى در جامعه مستقر شود آنگونه كه اميرمؤمنان(ع) رهنمود داد و در عمل نشان داد كه حتى برادرش عقيل با داشتن عائله سنگين نمى‏تواند بيش از آنچه ساير مسلمانان سهميه دارند، از بيت المال استفاده كند و اين سياست را با آهن داغ شده به برادرش عقيل تفهيم كرد. با چنين سياستى بود كه آن حضرت مى‏فرمود: در حكومت من همه مردم از مسكن و آب و غذا برخوردارند و كسى را بر ديگرى امتياز نيست.
سرمايه‏هاى ملى ما
امروزه سرمايه‏هاى ملى مديريت درستى ندارد و اين ضعف مديريت است كه كار را به جايى رسانده كه به اعتراف خود مسؤولين امر، رانت و ويژه خوارى رواج يافته است. بانك‏هاى دولتى كه مى‏بايست پشتوانه اقتصاد كشور و توليد و اشتغال و رفع محروميت باشند و چرخ اقتصاد را به حركت درآورند معلوم نيست چه مى‏كنند! چرا كه بر آنها نظارت درستى نيست و متخلفانى كه از دادن يك يا دو ميليون وام بخل مى‏ورزند ميليون‏ها و ميلياردها در اختيار كسانى مى‏گذارند كه بروند در بازار و دلالى كنند و ميليون‏ها ثروت باد آورده به جيب بزنند. بسيارى از وام گيرندگان كه براى بنگاه‏هاى زودبازده وام‏هايى گرفتند بدليل عدم نظارت رفتند و اين پولها را به خريد و فروش زمين سوق دادند و فاجعه گرانى مسكن يكى از عواملش همين پولهاى بى‏مهار بود.
اين روزها فروش تسهيلات و وام‏هاى كلان سيستم بانكى در شركت‏هاى خصوصى با ثروت اندوزى دلالان و خريد و فروش مصوبات بانكى ماجراى ويژه خوارى گسترده‏اى را در بازار پول پيدا كرده كه گزارش تفصيلى آن به مطبوعات روز كشيده شده است و كسى نمى‏پرسد چرا نظارت بر اين لجام گسيختگى پولى وجود ندارد؟ حتى مسؤولين امر نيز شكايت آن را در پيشگاه ملت مطرح مى‏كنند!! به جاى اينكه در محاكم قضائى و بازرسى و تخلّفات بانكى مطرح و متخلفان را مجازات كنند!! و در همين اوضاع و احوال كه برنج يك مشكل اجتماعى معيشتى مردم شده است، عدّه‏اى از تجار هزاران تن برنج را در انبارها مخفى كرده‏اند در حالى كه دستگاه‏هاى نظارتى همچون بازرگانى و تعزيرات حكومتى مى‏توانند اين انبارها را كشف و كالاى احتكار شده را در معرض فروش عادلانه بگذارند و محتكرين حرامخوار را مجازات كنند. بطور خلاصه نداشتن برنامه جامع و منسجم ضعف مديريت و نداشتن قاطعيت در اجرا و سوءاستفاده‏هاى فرصت طلبان شرائط نامطلوب اقتصادى را بوجود آورده و بر اينها بيفزاييم تحريم‏هاى خارجى و گرانى جهانى و خشكسالى و بيكارى كه هر يك عاملى در گسترش بحران‏اند و در اين شرائط مسؤولان امر بايد تمهيدى انديشند كه اين درد با گفتگو درمان نمى‏شود و بايد به ميدان عمل آمد و از خداوند كمك خواست، به خدا رو آورد و از گناهان توبه كرد.
نمى‏دانم شايد همين بى‏رحمى‏هاست كه سبب شده خداوند باران آسمان را از ما بگيرد تا هشدارى باشد و عامل بازگشت به خدا كه هيچ حادثه‏اى در اين جهان بدون علت و حكمت نيست.

دفاع فاطمه(س) از امامت و امام خويش‏
حجةالاسلام سيد جواد حسينى
هيچ كس مانند فاطمه زهرا(س) عمق و ژرفاى امامت را نشناخت و هيچ فردى چون او در راه تبيين امامت و شناسايى آن و دفاع از امام خويش تلاش نكرد.
او از طرق مختلف براى دفاع از امامت امامان بر حق، سعى و كوشش كرد، گاه با بيان خطبه‏هاى غرّا و روشنگرانه عظمت و فضيلت مقام امامت و شخص امام على(ع) را آشكار ساخت گاه با منطق و استدلال امامت دوازده امام را به اثبات رساند و فوايد و مزاياى بى‏شمار آن را برشمرد و گاه براى اثبات امامت امام على(ع) به محاجّه و دفاع پرداخت و آنجا كه لازم ديد، براى دفاع از امام خويش، جان خود را به خطر انداخت تا آنجا كه اوّلين شهيد راه امامت و دفاع از آن لقب گرفت.
آنچه پيش رو داريد، نگاهى است به انواع دفاع‏هاى فاطمه(س) از اصل امامت و امامت امامان دوازده‏گانه و دفاع از شخص على(ع) تا پاى جان.
تبيين جايگاه رفيع امامت‏
از بهترين شيوه‏هاى دفاع اين است كه مردم را نسبت به جايگاه و عظمت يك امر مهم آشنا سازيم.
فاطمه زهرا(س) از اين شيوه بهترين بهره‏ها را برد و در قالبهاى مختلف، عظمت و جايگاه رفيع و بلند امامت را بيان كرد.
1. نقش محورى امامت‏
يكم: همچون كعبه‏
حضرت فاطمه(س) فرمود: «مَثَلُ الاِمامِ مَثَلُ الكَعبَة اِذتُؤتى وَ لاتَأتى؛(1) مثل امام، مانند كعبه است كه بايد مردم (براى طواف) به سراغش بروند نه اينكه كعبه به سراغ مردم برود.»
دوم: محور عرفان و معرفت‏
آن حضرت فرمود: «و هو الامام…قطب الاقطاب؛(2) او امام است…و مركز توجّه همه عارفان(و خداپرستان) مى‏باشد.»
سوم: وارث پيامبران‏
در اين باره فاطمه زهرا(س) فرمود: «نَحنُ وَسيلَتُهُ فى خَلقِه وَ نحن خاصَّتُهُ وَ مَحَلُّ قُدسِهِ وَ نَحنُ حُجَّتُهُ فى غَيبِهِ وَ نحن وَرَثَة اَنبيائِه؛(3) ما (اهل بيت) وسيله ارتباط خدا با خلق او و برگزيدگان خدا و محل قدس او و حجّت آشكار او و وارثان انبياى او هستيم.»
در حديث فوق، به چهار نقش محورى امامت اشاره شده است: واسطه بين خلق و خالق، جايگاه برگزيدگان الهى، حجّت و خليفه خدا در روى زمين، و وارث انبياى الهى.
2. فلسفه و رهاورد امامت‏
يكم: نظم و اتحاد امّت‏
حضرت زهرا(س) در اين‏باره فرمود: «فَجَعَلَ اللّهُ…طاعَتَنا نِظاماً لِلملةِ وَ اِمامَتَنا اَماناًلِلفُرقَة؛(4) خداوند اطاعت و پيروى ما (اهل بيت) را سبب برقرارى نظم (اجتماعى) براى امّت (اسلامى) و امامت و رهبرى ما را (عامل وحدت) در امان ماندن از تفرقه قرار داده است.»
و در جاى ديگر فرمود: «اَمَا وَ اللّهِ لَو تَرَكُوا الحَقَّ عَلَى اَهلِهِ وَ اتَّبَعُوا عِترَةَ نَبيّهِ لَمَا اختَلَفَ فِى اللّهِ اثنَان؛(5) به خدا سوگند! اگر حق(امامت) را به اهلش واگذار مى‏كردند و از عترت و رسول خدا(ص) اطاعت مى‏كردند، دو نفر هم درباره خدا(و حكم او) اختلاف نمى‏كردند.»
اين حديث بيان مى‏كند كه امامت امامان بر حق، نه تنها وحدت اجتماعى و سياسى امت اسلامى را در پى دارد، بلكه وحدت اعتقادى جهان را نيز مى‏توانست در پى داشته باشد كه متأسفانه نگذاشتند بشريت از اين سعادت برخوردار شود.
دوم:نعمت دائمى، نجات ابدى و عدالت اجتماعى
فاطمه زهرا(س) فرمود: «أبوا هذه الأمّة محمّدٌ و علىّ يقيمان أودهم و ينقذانهم من العذاب الدّائم ان أطاعوهما و يبيحانهم النّعيم الدّائم ان وافقوهما؛(6) محمد(ص) و على(ع) دو پدر امت(اسلامى) مى‏باشند كه كجيهاى آنان را راست (و انحرافات را اصلاح) مى‏كنند. اگر مردم آن دو را اطاعت كنند، از عذاب دائمى نجاتشان مى‏دهند و اگر موافق و همراه آن دو باشند، نعمتهاى پايدار(الهى) را ارزانيشان دارند.»
آن حضرت در بخشى از خطبه‏اى كه در جمع زنان مهاجر و انصار ايراد كرده، مى‏فرمايد: «به خدا سوگند! اگر پاى در ميان مى‏نهادند و على(ع) را بر زمام امور كه پيغمبر(ص) برعهده او نهاده بود، مى‏گذاردند و اين حجت واضح را پذيرا مى‏شدند، ايشان را به آسانى به راه راست مى‏برد و حق هر يك را به او مى‏سپرد، چنان كه كسى زيانى نبيند و هر كس ميوه آنچه كشته است، بچيند. اين شتر را سالم به مقصد مى‏رساند و حركتش براى كسى رنج آور نبود و تشنگان عدالت را از چشمه سرشار و زلال حقيقت سيراب مى‏كرد؛ چشمه‏اى كه آب زلال آن فوّاره زنان از هر طرفى جارى است و هرگز رنگ كدورت نپذيرد.»(7)
اثبات امامت امامان و تعيين مصداق آن‏
حضرت فاطمه(س) در كنار تبيين جايگاه رفيع امامت، مصداق واقعى و حقيقى امامان را نيز بيان فرموده و با نام و نشان، امامت آنان را اثبات نموده است كه در ادامه به مواردى اشاره مى‏شود:
1. دوازده امام(ع) در صحيفه فاطمه(س)
مطالب صحيفه حضرت زهرا(س) جزء اسرار الهى بوده فقط در اختيار اهل بيت پيامبر(ص) قرار داشت. اما برخى اصحاب همچون جابربن عبداللّه انصارى با اجازه حضرت فاطمه(س) از برخى مطالب كلى و يا موردى آن تا حدودى اطلاع پيدا كرده بود.
جابر نقل مى‏كند: «خدمت حضرت زهرا(س) رسيدم و صحيفه‏اى نورانى ديدم. پرسيدم: اين چه كتابى است؟
فرمود: «هَذَا اللَّوحُ أَهدَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الَى رَسُولِهِ فِيه اِسمُ أبِى وَ اسمُ بَعلِى وَاسمُ ابنَىَّ وَ أَسمَاءُ الأَوصِياءِ مِن وُلدِى فَأَعطَانِيهِ أَبِى لِيَسُرَّنِى بِذلِك؛اين لوح و كتاب را خداوند به پيامبرش(ص) اهدا كرد كه در آن نام پدرم و شوهرم و اسم دو پسرم و اسامى جانشينان پيامبر(ص) از فرزندان من مى‏باشد. رسول خدا(ص) آن را به من عطا فرمود تا به وسيله آن خوشحالم كند.»
جابر گفت: دوازده نامى كه در اين كتاب است، چه كسانى مى‏باشند؟
فرمود: «هذه أسماء الأوصياء أوّلهم ابن عمّى و أحد عشر من ولدى آخرهم القائم؛اينها نامهاى جانشينان پيامبرند. اول آنها پسر عمويم(على) و يازده نفر ديگر از نسل من هستند كه آخرين آنها قائم (آل محمد(ص)) است.»
جابر مى‏گويد: درست دقت كردم ديدم نام محمد در سه جا و نام على در چهار مورد ثبت شده است.»(8)
در روايت ديگر آمده كه: «فيها أسماء الأئمّة من ولدى؛(9) در اين صحيفه اسامى امامان از فرزندان من مى‏باشد.»
در روايت سومى، حضرت زهرا(س) مى‏فرمايد: از رسول خدا(ص) شنيدم كه فرمود: «عَلِىٌّ خَيرُ مَن أُخَلِّفُهُ فِيكُم وَ هُو الاِمامُ وَ الخَلِيفَةُ بَعدِى وَ سِبطاىَ وَ تِسعَةٌ مِن صُلب الحُسَينِ أَئِمَّةٌ أبرَار لَئِنِ اتَّبَعتُمُوهُم وَجَدتُمُوهُم هادِين مَهدِيِّينَ وَ لَئِن خَالَفتُمُوهُم لَيَكُونُ الاختِلافُ فِيكُم اِلَى يَوم القِيامَة؛(10) على بهترين كسى است كه او را جانشين خود در ميان شما قرار مى‏دهم. على(ع) امام و خليفه بعد از من است و دو فرزندم (حسن و حسين(عليهما السلام)) و نه نفر از فرزندان حسين(ع) پيشوايان و امامان پاك و نيك‏اند كه اگر از آنها پيروى كنيد، آنان را هدايتگر و هدايت شده مى‏يابيد و اگر آنان را مخالفت كنيد، تا روز قيامت (بلاى تفرقه و) اختلاف در ميان شما حاكم خواهد شد.»
2. تبيين امامت برخى امامان‏
حضرت زهرا(س) علاوه بر اينكه به صورت كلى دفاع از امامت دوازده امام نموده و امامت آنها را تبيين كرده است، گاه به صورت موردى و بخاطر اقتضاى زمان، امامت برخى از آنها را بيشتر و به صورت خاص مورد تأكيد قرار داده است.
از جمله درباره على(ع) كه امام زمانش بوده و مسئله امامت او جنبه زيربنايى داشته، مطلب را بيشتر تأكيد فرموده است كه به نمونه‏هايى اشاره مى‏شود:
1. آن حضرت فرمود: «انسيتم قول رسول اللّه يوم غدير خمّ من كنت مولاه فعلىّ مولاه و قوله(ص) انت منّى بمنزلة هارون من موسى؛(11) آيا فراموش كرديد سخنان رسول خدا(ص) را در روز غديرخم (كه فرمود): هر كه من مولا و رهبر او مى‏باشم، على(ع) مولاى اوست؟ و اين سخنش (كه فرمود):(يا على!) موقعيت تو نسبت به من، همانند موقعيت هارون به موسى است.»
حضرت زهرا(س) در برابر يكى از نادانان مدينه كه خفّاش صفت در برابر آفتاب وجود امام على(ع)، زبان به سرزنش گشوده بود، فرمود: «و هو الامام الرّبّانى و الهيكل النّورانى قطب الاقطاب و سلالة الاطياب النّاطق بالصّواب نقطة دائرة الامامة و أبو بنيه الحسن و الحسين الّذين هما ريحانتى رسول اللّه سيّدى شباب اهل الجنّة؛(12) او (على) امام ربانى و الهى، و هيكلى نورانى، مركز توجه همه عارفان (و خداپرستان) و فرزندى از خاندان پاكان، گوينده به حق و روا، مركز و نقطه دايره امامت و پدر حسن و حسين، دو دسته گل پيامبر(ص) و دو سرور و بزرگ جوانان اهل بهشت است.»
دفاع جانانه از على(ع)
حضرت زهرا(س) بيشترين دفاع را از امامت شخص امير مؤمنان على(ع) به عنوان امام زمان خويش و به عنوان خليفه بلافصل پيامبراكرم(ص) و سنگ زيرين و بنيادين امامت داشته است كه اين دفاع‏ها را مى‏توان در چند بخش بيان نمود:
يكم: تثبيت و تبيين امامت على(ع)
در بخشهاى پيشين به اين نوع دفاع از امامت اشاره شد.
دوم: بيان فضايل و سابقه پر افتخار على(ع)
نوع ديگر دفاع آن حضرت از شخص على(ع) اين بود كه در موارد لازم سابقه طولانى و فضايل بى‏شمار او را گوشزد مى‏كرد.
گفتنى است كه بيان فضايل يك فرد آن گاه مؤثر مى‏افتد كه خود گوينده به آن معتقد باشد. بسيارند كسانى كه فضايل على(ع) را به زبان آوردند، ولى در عمل و رفتار خود به آن اقرار و پايبندى نداشته‏اند، ولى حضرت زهرا(س) با تمام وجودش معتقد و معترف به فضايل على(ع) بوده است.
روزى پيامبراكرم(ص) در يك جلسه خانوادگى به ارزشهاى على(ع) اشاره فرمود و شدّت محبت و ارادت قلبى خود را نسبت به على(ع) براى دخترش فاطمه(س) اظهار كرد.
فاطمه(ع) گفت: «و الّذى اصطفاك و اجتباك و هداك و هدى بك الامّة لازلت مقرّةً له ما عشت؛(13) سوگند به خدايى كه تو را (به رسالت) برگزيد و انتخاب كرد و تو را هدايت نمود و به وسيله تو امت را نيز هدايت كرد! همواره من به (ارزشها و فضايل) او معترف(و معتقد) بوده‏ام.
اما در بيان فضايل على(ع) نيز حضرت زهرا(ع) از زبان پيامبراكرم(ص) نقل نموده كه فرمود: «علىٌّ خير من أخلّفه فيكم؛(14) على(ع) بهترين كسى است كه او را در ميان شما جانشين قرار دادم.»
در بخشى از خطبه معروف خود در مسجد مدينه درباره سابقه درخشان على(ع) فرمود: «كلّما أوقدوا ناراً للحرب أطفأها اللّه، أو نجم قرنٌ للشّيطان و فغرت فاغرةٌ من المشركين قذف أخاه فى لهواتها فلا ينكفى حتّى يطأصماخها باصمخه و يخمد لهبها بسيفه مكدوداً فى ذات اللّه، و مجتهداً فى أمر اللّه، قريباً من رسول اللّه سيّد أولياء اللّه مشمّراً ناصحاً، مجدّاً كادحاً لاتأخذه فى اللّه لومة لائمٍ و أنتم فى رفاهيةٍ من العيش؛(15) (پس از بعثت رسول خدا(ص)) هرگاه مشركين آتش جنگ بر افروختند، خدا آن را خاموش كرد و هرگاه شيطان سربرداشت يا مشركى از مشركين ندا داد يا يورش آورد، رسول خدا(ص) برادرش(على(ع)) را در كام سختيها و شعله‏ها مى‏انداخت. و على(ع) بر جاى ننشست تا بر سر و مغز مخالفان كوبيد و با شمشير، مشكلات و تهاجمات را از سر راه(اسلام) برداشت. او (على(ع)) رنجها را براى خدا تحمّل نمود و در تحقق امر الهى تلاش كرد. يار نزديك رسول خدا(ص) و بزرگ و سرور دوستان خدا بود.
(همواره) دامن همّت به كمر زده، نصيحتگر، تلاشگر و كوشا بود. در راه خدا از سرزنش سرزنش كننده‏اى بيم به خود راه نداد، در حالى كه شما (مردم) در رفاه و آسايش زندگى آرميده بوديد.»
سوم: تبيين غصب خلافت على(ع)
در روزگارى كه ديگران به شدّت بر اوضاع مسلّط بودند و اجازه مخالفت و نفس كشيدن به كسى نمى‏دادند، حضرت زهرا(س) با تمام قدرت به دفاع از حق غصب شده و پامال شده على(ع) برخاست و صريحاً فرياد كشيد كه خلافت از على(ع) غصب شده است.
1. از حضرت صادق(ع) نقل شده است كه حضرت فاطمه(س) بعد از پيامبر(ص) اين گونه از دست امّت بى تفاوت شكوه نمود: «اللّهُمَّ إلَيكَ نَشكُو فَقدَ نَبِيِّكَ…وَ مَنعَهُم إيَّانَا حَقَّنَا الَّذِى جَعَلتَهُ لَنَا فِى كِتابِكَ المُنزَلِ عَلَى نَبِيِّكَ المُرسَل؛(16) خدايا! به سوى تو شكايت مى‏كنيم به خاطر اندوه از دست دادن پيامبرت… و اينكه ما را از حقّمان باز داشتند، همان حقّى كه در كتاب نازل شده بر پيامبرت، براى ما قرار دادى.»
ناله‏هاى حضرت به گونه‏اى بود كه در مدينه منتشر مى‏شد و غاصبان به شدّت از آن به خشم مى‏آمدند و مانع گريه‏هاى آن حضرت مى‏شدند.
2. از حضرت زهرا(س) در حالى كه در احد بر مزار حضرت حمزه(ع) عزادارى مى‏كرد، پرسيدند: چرا مردم بر ضد شما و على(ع) هجوم آوردند و حق مسلّم شما را غصب كردند؟
حضرت فاطمه(س) در پاسخ فرمود: «لكنّها أحقادٌ بدريّةٌ و تراتٌ احديّةٌ كانت عليها قلوب النّفاق مكتمنةٌ لامكان الوشاة فلمّا استَهدف الأمر أرسلت علينا شآبيب الآثار؛(17) اين همه كينه توزيها از (جنگ) بدر و انتقام جوييها از (جنگ) احد است كه در دلهاى منافقان پنهان بود. پس زمانى كه به هدفشان از امر (حكومت) رسيدند، تمام كينه‏ها و حسادتها را بر ما فرو ريختند.»
3. ام سلمه مى‏گويد: خدمت حضرت زهرا(س) رسيدم و پرسيدم: اى دختر رسول خدا! شب را چگونه صبح كردى؟ حالت چگونه است؟
فرمود: «أصبحت بين كمدٍ و كربٍ فقد النّبى و ظلم الوصىّ هتك و اللّه حجابه من أصبحت إمامته مقتضبة على غير ما شرع اللّه فى التّنزيل و سنّها النّبىّ فى التّأويل؛(18) صبح كردم در ميان حزن شديد و اندوه عظيم، در حالى كه پيامبر(ص) از دست رفته و وصىّ او مظلوم واقع شده است. سوگند به خدا! حشمت و عظمت آن كس دريده و نابود شد كه بر خلاف حكم خدا در قرآن و سنّت و سفارش پيامبر(ص) در تأويل و تفسير قرآن، حق امامت او را غصب كردند و به ديگران سپردند.»
4. آن گاه كه تصميم گرفتند به خانه ولايت هجوم برند، حضرت زهرا(س) كنار در ورودى منزل خطاب به مردم كوچه و بازار فرمود: «لا عهد لى بقومٍ حضروا اسوء محضراً منكم…لم تستأمِرونا و لم تردُّوا لنا حقّا كانّكم لم تعلموا ما قال يوم غدير خمّ؛ من ملّتى را مثل شما نمى‏شناسم كه اين گونه بد برخورد باشند… از ما فرمان نخواستند و حق (مسلّم) ما را باز نگردانديد. گويا از آنچه رسول خدا(ص) در روز غدير خم فرمود آگاهى نداريد؟».
و در ادامه فرمود: «و اللّه لقد عقدله (على(ع)) يومئذٍ الولاء ليقطع منكم بذالك منها الرّجاء و لكنّكم قطعتم الاسباب بينكم و بين نبيّكم…؛(19) در آن روز ولايت(و رهبرى) را براى او (على(ع)) منعقد كرد (و از مردم بيعت گرفت) تا اميد شما(فرصت طلبان) به خلافت قطع گردد ولكن شما رشته‏هاى پيوند(معنوى) ميان خود و نبى خود را قطع كرديد.»
در اين سخنان، حضرت به صورت علنى و در جمع مردم و با حضور ديگران صراحتاً از زير پا گذاشتن حق على(ع) سخن به ميان آورده است.
5. حضرت فاطمه(س) تا آخرين لحظه براى دفاع از على(ع) پاى فشرد و لذا در بخشى از وصيّت نامه آن حضرت مى‏خوانيم:
«لاتصلّ علىّ أمّةٌ نقضت عهد اللّه و عهد أبى رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله فى أمير المؤمنين علىّ عليه السلام، و ظلمونى حقّى…أُذَكّرهم باللّه و برسوله ألّا تظلمونا و لا تغصبونا حقّنا الّذى جعله اللّه لنا، فيجيبونا ليلاً و يقعدون عن نصرتنا نهاراً؛(20) امّتى كه عهد و پيمان خدا و پدرم رسول خدا(ص) را درباره (ولايت) اميرمؤمنان على(ع) شكستند و نسبت به حق من ظلم كردند، بر پيكر من نماز نگزارند… و آنهايى كه نسبت به خدا و رسولش تذكّر و هشدار مى‏دادم كه در مورد ما (اهل بيت) ظلم روا مداريد! و حق مسلّمى را كه خدا براى ما قرار داده است، غصب نكنيد! در تاريكى شب جواب مساعد مى‏دادند(كه شما را يارى مى‏كنيم) و در روز روشن دست از يارى ما بر مى‏داشتند،(نيز) حق ندارند بر من نماز گزارند.»
راستى كه اين عمل بانو ماندگارترين سندى است بر عليه غاصبان و زيباترين حركتى است در افشاگرى و بروز چهره منافقان.
چهارم. گريه بر مظلوميّت على(ع)
گفتنى است حضرت زهرا(س) پيش از رحلت پيامبراكرم(ص) از مصائب على(ع) و مظلوميت او سخت نگران بود و زمانى كه پيامبراكرم(ص) از انبوه مصائب و مشكلات على(ع) پس از خود خبر داد فرمود: «إنّ زوجك يلاقى بعدى كذا و كذا؛ همسرت بعد از من چنين و چنان (مصائب و مشكلات) را ملاقات مى‏كند.»
حضرت زهرا(س) با يك دنيا نگرانى عرض كرد: «يا رسول اللّه ألا تدعو اللّه أن يصرف ذلك عنه؛ اى رسول خدا! آيا از خداوند نمى‏خواهى كه اين مشكلات را از على(ع) دور كند؟»
فرمود: «چرا، امّا چاره‏اى جز اين نيست، زيرا انسانها آزادند و از نعمت اختيار و آزادى سوء استفاده مى‏كنند.»(21)
و در هنگامى كه مصائب على(ع) شروع شد و خلافت او غصب گرديد، يكى از شيوه‏هاى دفاعى حضرت فاطمه(س) گريه بر مظلوميت على(ع) بود. آن حضرت بعد از رحلت پيامبر(ص) گريه مى‏كرد و مى‏فرمود: «…من لعلىّ أخيك و ناصرالدّين؛(22)كيست (ياور) براى على(ع) آن يارى كننده دينت.»
در واپسين روزهاى زندگى نيز به شدت گريه مى‏كرد كه على(ع) از راز آن پرسيد، و او پاسخ داد: «أبكى لما تلقى بعدى؛(23) به خاطر آنچه پس از من به تو خواهد رسيد، گريه مى‏كنم.»
پنجم. سرزنش مردم‏
فاطمه زهرا(س) در بخشى از سخنان خود در جمع زنان مهاجر و انصار فرمود: «فقبحاً لفلول الحدّ و قرع الصّفاة؛ چه زشت است كندى شمشيرها و سستى و بازيچه بودن مردانتان!.»
و ادامه داد: «ويحهم أنّى زعزعوها عن رواسى الرّسالة و قواعد النّبوّة و الدّلالة و مهبط الرّوح الأمين…؛ واى بر آنان! چرا خلافت را از مركز رسالت و پايه‏هاى نبوت و راهنما و مهبط وحى جبرئيل(ع) بيرون بردند!»
«و ما الّذى نقموا من أبى الحسن نقموا منه و اللّه نكير سيفه…؛(24) چه باعث شد كه (با على(ع) كينه توزى كردند و) از ابى الحسن انتقام گرفتند؟(آرى) به خدا! انتقام گرفتند به خاطر سوزش تيغ او (و پايدارى او).»
و در بخشى از خطبه معروف خود در مسجد خطاب به انصار فرمود: «يا معاشر الفتية و أعضاد الملّة، و أنصار الاسلام، ما هذه الغميزة فى حقّى، و السّنة عن ظلامتى، اما كان رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله أبى يقول المرء يحفظ فى ولده…؛ اى گروه نقبا و جوانمردان(مؤمن)! اى بازوان ملّت و ياران اسلام! اين غفلت و سستى چيست كه در حق من روا مى‏داريد و چرا در برابر دادخواهى من سهل انگاريد؟ آيا پدرم رسول خدا(ص) هميشه نمى‏فرمود: «حرمت مرد(بزرگ) در فرزندانش حفظ شود. با چه سرعتى دچار اعمال ناپسند شديد! و چقدر زود آب از دهان و دماغ بز لاغر فرو ريخت!(يعنى دچار غفلت شديد).»
«و لكم طاقةٌ بما أحاول، و قوّةٌ على ما أطلب و أزاول؛(25) در حالى كه شما (انصار) توان گرفتن(حق من را) داريد و نيروى كافى(براى حمايت) آنچه من مطالبه مى‏كنم و از آن كنار زده شده‏ام، داريد.»
و در خطبه چهارم كه در نكوهش پيمان شكنان و سستى و بى تفاوتى مردم ايراد نمود، مى‏فرمايد: «معاشر النّاس المسرعة الى قيل الباطل، المضية على الفعل القبيح الخاسر أفلا يتدبّرون القرآن أم على قلوبٍ أقفالها؛(26) اى مردمى كه به سوى سخن باطل شتابانيد و اعمال زشت زيانكارانه (غاصبان) را ناديده مى‏گيريد! آيا در قرآن تدبّر نمى‏كنند يا بر دلهايشان قفل زده شده است؟»
در ادامه فرمود: «نه، بلكه اعمال بد شماست كه پرده بر دلهايتان كشيده و گوشها و چشمهاى شما را گرفته است و چه بد تأويل(از دين كرديد) و چه بد نظريه و رأى داديد و چه بد گناهى را مرتكب شديد! و حتماً سرانجامش را گران و سخت خواهيد يافت در آن روزى كه پرده از كار شما برداشته شود و كيفرى كه در انتظار شماست و عذابى كه خدا آماده كرده و شما گمان آن را نداريد، نمايان خواهد شد «و در آن روز است كه اهل باطل دچار خسران مى‏گردد.»(27)»(28)
ششم. دفاع هنگام بردن امام براى بيعت‏
در آن زمان تلخ و غم آلود كه على(ع) را با زور و با وضع زننده به طرف مسجد مى‏بردند، فاطمه(س) به ميان جمعيّت آمد و بين امام و آنها قرار گرفت و فرمود: «و اللّه لاادعكم تجرّون ابن عمّى ظلماً؛به خدا قسم! نمى‏گذارم پسر عمويم را ظالمانه (براى بيعت) ببريد.»
«ويلكم ما اسرع ماخنتم اللّه و رسوله فينا اهل البيت و قداوصاكم رسول اللّه(ص) باتّباعنا و مودّتنا و التّمسّك بنا فقال اللّه تعالى قل لااسئلكم عليه اجراً الّا المودّة فى القربى(29)؛(30) واى بر شما! چه زود به خدا و رسولش درباره ما اهل بيت خيانت كرديد! و حال آنكه رسول خدا(ص) به پيروى و دوستى ما(اهل بيت) تمسّك به ما (در امور زندگى) سفارش نمود. پس خداوند بلند مرتبه فرمود: بگو پاداشى بر رسالت از شما نمى‏خواهم، جز دوستى بستگانم را.»
هفتم. دفاع در مسجد
آن گاه كه على(ع) را مظلومانه به مسجد بردند، تا به اجبار از او بيعت بگيرند فرياد زهرا(س) با تن مجروح بلند شد: «خلّوا عن ابن عمّى فو الّذى بعث محمّداً بالحق لئن لم تخلّوا عنه لأنشرنّ شعرى و لأضعنّ قميص رسول اللّه(ص) على رأسى و لأصرخنّ الى اللّه تبارك و تعالى؛ رها كنيد پسر عموم را! قسم به آن خدايى كه محمد(ص) را به حق برانگيخت! اگر از على(ع) دست برنداريد، گيسوان خود را پريشان كرده و پيراهن رسول خدا(ص) را بر سر افكنده، به نزد خداى تبارك و تعالى فرياد بر مى‏آورم.»
سپس اضافه فرمود: «يقين بدانيد كه ناقه صالح در نزد خدا از من گرامى‏تر و بچّه آن ناقه نيز از فرزندان من قدر و قيمتش زيادتر نبود.»(31)
آن گاه حضرت فاطمه(س) همراه حسنين(عليهم السلام) براى نفرين به سوى قبر رسول خدا(ص) حركت كرد. على(ع) به سلمان فرمود: «سلمان! فاطمه را درياب! گويى دو طرف مدينه را مى‏نگرم كه به لرزه افتاده. سوگند به خدا! اگر فاطمه(س)…نفرين و ناله سر دهد، ديگر مهلتى براى مردم مدينه باقى نمى‏ماند و زمين همه آنها را دركام مرگبار خود فرو مى‏برد.»
سلمان خود را رساند و از فاطمه(س) خواست كه نفرين نكند.
حضرت فرمود: «يا سلمان يريدون قتل علىّ ما علىّ صبرٌ؛اى سلمان! آنها قصد جان على(ع) را دارند و من(در قتل على(ع)) نمى‏توانم صبر كنم.»
سلمان عرض كرد: امام على(ع) مرا فرستاده كه به شما بگويم: به خانه برگرديد و نفرين نكنيد.
وقتى حضرت متوجه پيام امام خويش شد، فرمود: «اذا أرجع وأصبر و أسمع له و أطيع؛(32) حال(كه امامم دستور داده) بر مى‏گردم و صبر مى‏كنم و سخن او را مى‏پذيرم و از او اطاعت مى‏كنم.»
اين گونه دفاع، زيباترين دفاع است، چرا كه با اطاعت صددر صد و محض امامش همراه است. آن گاه كه على(ع) سالم از دست مهاجمان آزاد شد. زهرا(س) تا نگاهش به امام و شوهرش افتاد، گفت: «روحى لروحك الفداء و نفسى لنفسك الوقاء يا اباالحسن ان كنت فى خيرٍ كنت معك و ان كنت فى شرّ كنت معك؛جانم فداى جان تو و روح و جان من سپر بلاى جان تو! اى اباالحسن همواره با تو خواهم بود اگر تو در خير و نيكى باشى با تو هستم و اگر در سختى (و بلا) باشى (باز هم) با تو خواهم بود.»
راستى كه بايد گفت: جانانه‏ترين و زيباترين دفاع را فاطمه(س) از امامت و امام خويش كرد تا آنجا كه جان خويش را سخاوتمندانه فدا نمود و تا آخرين لحظه دست از دفاع از امام خود بر نداشت.
پى‏نوشت‏ها:
1. بحارالانوار، ج 36، ص 353.
2. رياحين الشريعة، ذبيح الله محلاتى، تهران دارالكتب الاسلامية، ج 1، ص 93؛ فرهنگ سخنان فاطمه(س) محمد دشتى، انتشارات مشهور، ص‏27.
3. شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، بيروت، دارالكتب العلميّه، ج 6، ص 211؛ فرهنگ سخنان فاطمه زهرا(س)، ص 21.
4. بخشى از خطبه فاطمه زهرا(س) در مسجد مدينه، .رك: الاحتجاج، احمد طبرسى، قم، اسوه، اوّل، 1413 ق، ج 1، ص 258؛ فرهنگ سخنان فاطمه زهرا(س) ص 21.
5. بحارالانوار، ج 36، ص 353، ح 224.
6. همان، ج 23، ص 259، ح 8؛ تفسير امام حسن عسكرى(ع)، ص 330.
7. الاحتجاج، طبرسى، ج 1، ص 288 – 289 ؛ فرهنگ سخنان فاطمه زهرا(س)، ص 92.
8. بحارالانوار، ج 36، ص 194؛فرهنگ سخنان فاطمه زهرا(س)، ص 159.
9. همان.
10. بحارالانوار، ج 36، ص 353، ح 224.
11. الغدير، علامه امينى، تهران، دارالكتب الاسلامية، ج 1، ص 197.
12. رياحين الشريعة، ج 1، ص 93؛ فرهنگ سخنان فاطمه زهرا(س)، ص 27.
13. مناقب ابن شهرآشوب، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، ج 3، ص 330.
14. بحارالانوار، ج 36، ص 353، ح 224.
15. الاحتجاج، ج 1، ص 262؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج 16، ص 206؛ قصة مدينه، ص 215.
16. بحارالانوار، ج 53، ص 19، و ج 43، ص 156 و 214.
17. همان، ج 43، ص 156 – 157، ح 5، مناقب ابن شهرآشوب، ج 2، ص 205.
18. همان.
19. بحارالانوار، ج 28، ص 205.
20. همان، ج 43، ص 204؛ علل الشرائع، صدوق، بيروت دارالبلاغة، ج 1، ص 185 – 189؛ فرهنگ سخنان فاطمه زهرا(س) ص 213.
21. بحارالانوار، ج 24، ص 230، ح 35، فرهنگ سخنان فاطمه زهرا(س)، ص 32.
22. بحارالانوار، ج 22، ص 484، ح 31.
23. الامالى، صدوق، ص 153، ح 8، به نقل از فرهنگ سخنان فاطمه زهرا(س)، ص 31.
24. الاحتجاج، ج 1، ص 288، ح 50.
25. بحارالانوار، ج 43، ص 158؛ الاحتجاج، ج 1، ص 269؛ شرح خطبه حضرت زهرا(س) عزّالدين حسينى زنجانى، قم، دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، ج 2، ص 321.
26. سوره محمد(ص)، آيه 24.
27. سوره غافر، آيه 78: «و خسر هنالك المبطلون».
28. شرح خطبه فاطمه زهرا(س)،ج 2، ص 321؛ فرهنگ سخنان فاطمه زهرا(س)،ص 97؛ الاحتجاج، ج 1، ص 278.
29. سوره شورى، آيه 23.
30. الاختصاص، ص 181؛ فرهنگ سخنان فاطمه زهرا(س)، ص 109.
31. بحارالانوار، ج 43، ص 47؛ مناقب ابن شهرآشوب، ج 3، ص 118.
32. كوكب الدرّى، علامه حائرى مازندرانى، ج 1، ص 196، به نقل از: فرهنگ سخنان فاطمه زهرا(س)، ص 110.

هشدارهاى اجتماعى(8)
بى شرمى و پرده درى‏
حجةالاسلام ابوالقاسم يعقوبى‏
قال على (عليه السلام):
«اِيّاكَ وَالقُحَة فَأنَّها تَحدُوكَ عَلى رُكوبٍ القَبائح وَ التَّهَجُّم عَلى السَيّئات؛(1) از بى شرمى و بى حيايى دُورى كن، زيرا اين (صفت زشت) تو را بر زشتيها مسلط مى‏كند و بسوى بديها به پيش مى‏برد.»
يكى از هشدارهاى اجتماعى كه در فرهنگ دينى از آن به عنوان مفتاح و كليد بديها ياد شده نداشتن شرم و حياء و پرده‏درى است.
كسى‏كه از خوى زيباى حياء محروم گردد پرده‏هاى عصمت و پاكى را يكى از پس ديگرى از جلو راه بر مى‏دارد و به هرگونه پليدى و پلشتى تن مى‏دهد. در روايت فوق كه از امام على(ع) نقل كرديم به سه نكته اشاره شده است:
1- اعلام خطر نسبت به كمرنگ شدن حياء و شرم در جامعه دينى، زيرا واژه “قحه” از ريشه”وقح” و وقاحت است و به معناى “قلة الحياء” و رخت بر بستن حياء از زندگى انسان آمده است.
2- اگر صفت زيباى شرم و حيا از زندگى فردى و اجتماعى انسانها جدا شد زمينه‏هاى ارتكاب گناه و رفتار زشت به آسانى فراهم مى‏گردد.
3- انسان بى‏حياء و پرده در، هجوم به گناهان مى‏برد و ارتكاب كار زشت برايش آسان مى‏شود و در واقع به سوى بديها سوق داده مى‏شود.
لغت شناسان حياء را اين گونه معنى كرده‏اند:
«اَلحَياءُ اِنقِباضُ النَّفسِ عَنِ القَبائح وَ تَركُهُ لِذالِك؛(2) شرم، خود دارى نفس است از زشتى‏ها و انجام ندادن آنها به خاطر زشت بودن آنها.»
در حقيقت آدم با حياء، بر خود مسلط است، با تقويت اراده، نفس خود را كنترل مى‏كند و از گرايشهاى نفس حيوانى به سوى بديها جلوگيرى نمايد.
علامه جوادى آملى مى‏نويسد:
«منشأ حياء ادراك چيزى است كه صدور آن زشت باشد، و اثر آن ابتدا در چهره ظاهر مى‏شود. حياء از ارتكاب قبيح “فضيلت” است و حياء از فراگيرى احكام دينى “رذيلت” بنابراين حياء بر محور متعلق به حسن و قبح متصف مى‏شود.»(3)
حياء و كمرويى‏
در آغاز اين فصل از نوشتار شايسته است به اين نكته اشاره كنيم كه: فرق است بين شرم و حياء داشتن و كمرو بودن. برخى از افراد بين اين دو فرق نمى‏گذارند، و حال آن كه مى‏توان گفت اين دو مفهوم در برابر هم قرار دارند، توضيح اين كه:
كمرويى، ناتوانى يا كم توانى فراگير اجتماعى است، كمرويى نوعى اختلال رفتارى است و مى‏توان آن را از عوامل بازدارنده رشد شخصيت اجتماعى انسان بشمار آورد. ريشه كمرويى توجه زياد به خود و ترس از مواجهه با ديگرى است.
اما “حياء” و خويشتن دارى از انجام كار زشت و رفتار ناپسند، امرى ارادى و ارزشمند و خوشايند است، انسان كم رو گرفتار شخصيت منفى در اجتماع است ولى انسان با حياء داراى متانت و وقار اجتماعى است. و مردم او را به عنوان انسان مثبت و با اراده و با شخصيت مى‏شناسند.
در فرهنگ دينى و روايى ما كم رويى نكوهش و از حياء و شرم ستايش شده است، امام على(ع) مى‏فرمايد:
«اَلحَياءِ يمنع الرِّزق؛(4) كم رويى مانع رزق و روزى است.»
روشن است كسى كه كمرو باشد و از روبرو شدن با ديگران وحشت داشته باشد و نتواند با همنوعان خود ارتباط برقرار كند، زمينه كسب و كار و اشتغال او ضعيف مى‏گردد و در نتيجه عنصر سربار خواهد شد كه قدرت كار و ابتكار از او گرفته شده است.
در بيان ديگر آن حضرت مى‏فرمايد:
«من زقّ وجهه زقّ علمه؛(5) كسى كه كمرو باشد دانايى و دانش او هم اندك خواهد بود.»
دانش پژويى كه توانايى و روى پرسش و سؤال از استاد را نداشته باشد پيشرفت چشمگيرى نخواهد داشت. علم دانش با گفتگو و پرسش و پاسخ بالنده مى‏شود و ژرفا پيدا مى‏كند، دانش‏آموز و يا دانشجوى كم رو بسيارى از مجهولاتش بى‏پاسخ مى‏ماند و در نتيجه علم و دانش او پرورش لازم را پيدا نمى‏كند.
البته حياء و شرمى كه ريشه عقلانى داشته باشد زيبا و زيبنده انسان خداباور است به همين جهت در روايات دينى حياء به دوگونه تقسيم شده است، رسولخدا(ص) فرمود:
«الحياء حياءان حياء عقلٍ و حياء حمقٍ فحياء العقل العلم، و حياء الحمق الجهل؛(6) حياء دوگونه است حياى ناشى از خرد و حياى برخاسته از نابخردى، حياى خرد دانش است و حياى نابخردانه جهل و نادانى.»
انسان عاقل و خردمند خود را در محضر خدا مى‏بيند و از قانون شكنى و عبور از محرمات الهى و شكستن مرزها و حدود دينى، پرهيز مى‏كند و با پاكى و پروا داشتن از هرگونه بى‏پروايى و بى‏تقوايى دورى مى‏گزيند و مى‏داند كه در برابر هر گناهى چندين چشم تيزبين در عالم هستى او را رَصَد مى‏كنند از اين رو حريم مى‏گيرد و حرمت قوانين و فرامين الهى را رعايت مى‏كند و از هرگونه زشتى و رذيلت خود را مصون و محفوظ نگه مى‏دارد. اين نتيجه حياى خردمندانه انسان مؤمن است.
اما كسى كه لباس شرم و حيا را دريده است گمان مى‏كند كه ديده هشيار و بيدارى نيست و گاهى به خيال خام خويش گوشه خلوتى پيدا مى‏كند و گناه مى‏كند، غافل از آن كه:
آفرينش همه تنبيه خداوند دل است‏
دل ندارد هر آنكس كه ندارد به خداوند اقرار
اين همه نقش عجيب بر در و ديوار وجود
هر كه فكرت نكند نقش بود بر ديوار
رسولخدا(ص) فرمود:
«از مثل‏هاى پيامبران جز اين سخن مردم بر جاى نمانده است: وقتى حيا نداشتى هر كارى مى‏خواهى بكن.»(7)
اين هشدار جدى است، يعنى اگر كسى بى‏حيا و پرده در شد و از خدا و خلق شرم نكرد در لبه پرتگاه است و هر آن ممكن است سيل او را به كام خود فرو ببرد و نابود سازد.
حياء لباس اسلام‏
از رسولخدا(ص) چنين نقل شده است كه فرمود:
«الاسلام عريانٌ و لباسه الحياء؛(8) اسلام برهنه است و حياء پوشش آن است.»
“لباس ظاهرى” براى انسان چند خاصيت دارد:
الف: عورت و عيب‏هاى جسمى انسان را مى‏پوشاند.
ب: حافظ و نگهدارنده بدن از آسيب‏هاست.
ج: نزديكترين چيز به بدن لباس است.
د: در برابر سرما و گرما به انسان كمك مى‏كند.
ه: اصولاً لباس مايه زينت و زيبايى اندام است.
دين وايمان و اسلام هم لباسى دارد كه همه اين آثار بر او بار مى‏شود و آن شرم وحياء است. شرم و حياء عيوب باطنى انسان را مى‏پوشاند، انسان را در برابر آسيبها و آفتها محافظت مى‏كند، نزديكترين صفت فضيلت كه سرآمد همه فضيلتها به شمار آمده است “حياء” است.
حياء يك ارزش و زينت براى انسان است، عامل بازدارنده از ارتكاب بى‏پرواييها بشمار مى‏رود. از اين رو بايد گفت: حياء يك صفت وجودى است نه عدمى، حياء حالت انفصال نفسانى نيست كه از ضعف و سستى و بى‏ارادگى انسان حكايت كند، بلكه حياء يك حالت فعال در وجود آدمى است كه در رفتار او تجلّى و تبلور پيدا مى‏كند، انسان با حياء شخصيت انسانى و اجتماعى خود را به نمايش مى‏گذارد.
به همين جهت اسلام از او به عنوان “لباس” نام برده يعنى هم عامل بازدارنده است و هم عامل زينت بخش، آراستگى انسان در فضاى ارزشها در درجه اول به وسيله حياى او به دست مى‏آيد.
انسان با حياء با رفتار خود شخصيت ايمانى و الهى خود را نشان مى‏دهد و عقل و خرد خود را به اثبات مى‏رساند:
على(ع) فرمود:
«اَعقَلُ النّاسِ اَحياهُم؛(9) خردمندترين انسانها با شرمترين آنهاست.»
و باز فرمود:
«اَلحَياءُ سَبَبٌ الى كُلِّ جَميل؛(10) شرم وسيله رسيدن به هر زيبايى و نيكى است.»
و در يك سخن، به فرمايش على(ع):
«اَلحَياءُ مِفتاحُ كُلِّ خَير؛(11) شرم كليد همه خوبيهاست.»
آثار و پى‏آمد بى‏حيايى‏
در نقطه مقابل شرم و حياء، بى‏پروايى و بى‏حيايى است. انسانى كه حياء ندارد هيچ دست اندازى در برابر خود نمى‏بيند، مركب شهوات او لجام گسيخته است و او را به پيش مى‏برد، هيچ مانعى و رادعى براى خود نمى‏بيند، به قول معروف: “به ترس از كسى كه از خدا نمى‏ترسد” كسى‏كه حريم حرمت خداى جهان را نگه نمى‏دارد از او بايد ترسيد، اعتماد و اطمينان به او كارى نابخردانه است، پيامبر بزرگوار اسلام در يك هشدار جامع به جامعه اسلامى خطر بى‏حيايى و بى‏تعهدى و بى‏تفاوتى را اين گونه گوشزد نموده است:
«كيف بكم اذا فسد نساؤكم و فسق شبابكم و لم تأمروا بالمعروف و لم تنهوا عن المنكر؟ قيل له: و يكون ذلك يا رسول اللّه؟ قال: نعم و شرّ من ذلك، و كيف بكم اذا امرتم بالمنكر و نهيتم عن المعروف؟ قيل: يا رسول اللّه و يكون ذلك؟ قال: نعم و شرٌّ من ذلك. وكيف بكم اذا رأيتم المعروف منكراً و المنكر معروفاً؛(12) چگونه باشيد آن گاه كه زنانتان فاسد شوند و جوانانتان بدكاره گردند و امر به معروف و نهى از منكر نكنيد؟ گفتند: اى پيامبر خدا آيا اين ممكن است؟ فرمود: آرى و از اين بدتر نيز توان بود. چگونه باشيد آنگاه كه به كارهاى زشت دستور دهيد و از كارهاى نيك مردم را بازداريد؟ گفتند: آيا ممكن است؟ فرمود: آرى بدتر از آن اين كه نيك را زشت و زشت را نيك انگاريد.»
“فاسق و فاسد” به كسى گفته مى‏شود كه از پوسته اسلام خارج شود. اگر كسى در رفتار از چارچوب شريعت محمدى(ص) بيرون رفت و حكم و قانون الهى را نپذيرفت و به آن پايبندى نشان نداد، قرآن به او سه لقب داده است “ظالم”(13) و “كافر”(14) و “فاسق”(15).
بنابراين انسان بى حياء در گام اول به خويشتن ستم مى‏كند و در گام دوم از راه درست و راست دين خارج مى‏شود و در سومين گام در رديف كافران و بى دينان قرار مى‏گيرد، از اين رو در روايات آمده است كه امام صادق(ع) فرمود:
«لا ايمان لمن لاحياء له؛(16) ايمان ندارد كسى كه حياء ندارد.»
رسولخدا(ص) فرمود: «…من حرم الحياء فهو شرٌّ كلّه؛(17) آن كه از (نعمت) حياء محروم شد تمام وجودش شر و بدى است.»
اگر سيل بند شكسته شد خطر آب گرفتگى و تخريب قطعى و حتمى است، حياء سيل بند مستحكمى است در برابر شرور و گناهان، اگر كسى حياء را از دست داد گويا اين سد شكسته شد و خطر نابودى نزديك گرديد.
على(ع) فرمود: «الحياء يصدّ عن فعل القبيح؛(18) شرم و حياء مانع زشتكارى است.»
اگر اين مانع برداشته شد زشتى‏ها و پلشتى‏ها در زندگى اجتماعى يكى پس از ديگرى خود را نشان خواهد داد.
كم‏حيايى در زنان‏
حياء به عنوان يك صفت ارزشى و يك فضيلت اخلاقى در رفتار هر كسى جلوه كند زيباست ولى پيامبر اكرم(ص) فرمود:
«الحياء حسن ولكنّ فى النّساء احسن؛(19) شرم خوب است ولى در زنان خوبتر و زيباتر است.»
به گفته يكى از دانشمندان اسلامى:
«گرچه اين خصلت، اختصاص به زنان ندارد ولى زن سهم بيشترى در اين باره دارد، زنى كه با حياست در كردار،گفتار، تصميم گيريها، در محل كار، محل تحصيل،منزل و در زندگى داراى وقار، نجابت، متانت، شايستگى، و انضباط ويژه‏اى است كه وى را از ديگران متمايز مى‏سازد. در نتيجه مى‏نماياند كه اين زن از اصالت و شخصيت و نيز از عفت و پاكدامنى بيشترى برخوردار است… .»
ويل دورانت مى‏گويد: «جنگ زنان عاقل با گريز و شرم رويى است، شرم رويى نوعى عقب نشينى مدبّرانه است كه از ترس و پاكى مى‏زايد و با لطف و زرنگى گسترش مى‏يابد.»(20)
به همان نسبت كه شرم و حياء در زنان نشانگر شخصيت متين آنها به شمار مى‏رود، بى‏حيايى و پرده درى نشان دهنده سبكى و بى‏شخصيتى آنان است. ويل دورانت مى‏گويد:
«زنان بى‏شرم جز در موارد زودگذر، براى مردان جذاب نيستند خود دارى از انبساط و امساك در بذل و بخشش بهترين سلاح براى شكار مردان است؟ اگر اعضاى نهانى انسان را در معرض عام تشريح مى‏كردند توجه ما به آن جلب مى‏شد ولى “رغبت و قصد” به ندرت تحريك مى‏شد.
مرد جوان به دنبال چشمان پرحياست و بى آن كه بداند حسّ مى‏كند كه اين خوددارى ظريفانه از يك لطف و رقّت عالى خبر مى‏دهد، حياء پاداشهاى خود را پس انداز مى‏كند و در نتيجه نيرو و شجاعت مرد را بالا مى‏برد.»(21)
در منابع دينى نيز به اين نكته اشاره شده و نسبت به كم حيايى و بى‏حيايى زنان هشدارهاى لازم داده شده است، حاصل آن اين است كه: اگر در جامعه دينى زنان از حياء و شرم لازم برخوردار نباشند آن جامعه در حال انفجار خواهد بود و زود يا دير كيفر اعمال خود را خواهد ديد.
استعمارگران و استكبار گستران عالم نيز از اين كانال جوامع اسلامى را تهديد مى‏كنند و زمينه سقوط آنان را فراهم مى‏سازند، بهترين نمونه عينى اين واقعيت را بايد در سقوط كشورهاى اسلامى “اندلس” ديد كه چگونه با رواج و گسترش بى‏عفتى و بى‏حيايى و آلوده كردن جوانان به فساد و بى‏بند و بارى دشمن به اهداف شوم خود رسيد و كشور اسلامى با سابقه چندين ساله را به كام فساد و تباهى فرو برد و غيرت‏ها را همراه منابع طبيعى آنان به غارت برد.
امام صادق(ع) درباره حساسيّت حياء و بى حيايى در رابطه با زنان فرمود:
«اَلحَياءُ عَشرَةُ اَجزاءِ، تِسعَةٌ فِى النِّساءِ وَ واحِدٌ فِى الرِّجالِ. فَأِذا حاضَتِ الجارِيَةُ ذَهَبَ جُزءٌ مِن حيائِها، فَأِذا تَزوّجَت ذَهَبَ جُزءٌ فَأِذا اَفرَغَت ذَهَبَ جُزءٌ، فَأِذا وَلَدَت ذَهَب جُزءٌ، وَ بقى لها خمسة اجزاءٍ، فَأن فَجَرت ذَهَبَ حَياءُها كُلُّه وَ اِن عَفَّت بَقِى خَمسةُ اجزاءٍ؛(22) شرم و حياء ده جزء دارد كه نه جزء آن در زنان و يك جزء آن در مردان است. هنگامى كه زن نخستين خون رگلى خود را ديد يك جزء از حياى او از بين مى‏رود. به هنگام ازدواج جزء ديگر و در زمان زناشويى بخش ديگر از بين مى‏رود، و به هنگام زايمان هم جزء چهارم حياء از ميان مى‏رود و پنج جزء ديگر آن باقى مى‏ماند، كه اگر زن به فحشاء و گناه روى بياورد آن پنج جزء يك جا از او رخت بر مى‏بندد و اگر عفت و پاكدامنى را پيشه خود سازد آن پنج جزء باقى مى‏ماند.»
اين بود نگاهى ديگر به يكى از هشدارهاى مهم اجتماعى از نگاه دين و آيين محمّدى(ص) اميد آن است كه جامعه اسلامى به ويژه زنان و دختران مسلمان درّ گرانمايه حياء و حجاب را پاسدارند و از پرده درى و بى حيايى به عنوان يك بيمارى واگير اجتماعى بپرهيزند تا سپهر معنويت و انسانيت فراگير گردد و ديو رذيلت و وقاحت از كوى و برزن رخت بربندد.
پى‏نوشت‏ها:
1. غررالحكم، چاپ دانشگاه، ج 2، ص 212.
2. مفردات راغب واژه “حياء”.
3. تفسير تسنيم.
4. ميزان الحكمه، رى شهرى، ترجمه، ج 3، ص 1356.
5. همان.
6. مدرك پيشين.
7. همان مدرك، ص 1358.
8. نهج الفصاحه.
9. ميزان الحكمة، ج 2، ص 1352.
10. همان.
11. همان.
12. تحف العقول، ص 35.
13. و 14. و 15. سوره مائده، آيات 45، 44، 47.
16. ميزان الحكمه، ج 3، ص 356.
17. تزكية النفس، ج 1، شفيعى مازندرانى، واژه حياء.
18. ميزان الحكمة، ج 3، ص 1354.
19. نهج الفصاحه، واژه (حياء)، حديث 2006.
20. تزكية النفس، شفيعى مازندرانى، ج 1، ص 190 – 189.
21. لذات فلسفه، ويل دورانت، ص 132.
22. تزكية النفس، شفيعى، ص 192.

بايسته‏هاى مؤمنان‏
آيت اللّه جوادى آملى
تهيه و تدوين:حجةالاسلام و المسلمين محمدرضا مصطفى پور
آشنايى با قرآن و آگاهى يافتن از آن چه در آن آمده از تكاليف اوليه هر فرد مسلمان است، بديهى است آگاهى از مضامين و مفاهيم كتابى را كه خود را عهده دار هدايت افراد و اجتماعات مى‏داند علاوه بر اين كه مورد علاقه افراد مسلمان است، بلكه هر انسان فضيلت دوست نيز دوستدار آن آگاهى‏هاست تا به عنوان يك انسان آزاد از هر تعصبى درباره آن بينديشد و راه پيامبر گرامى اسلام را كه همان راه خداست بشناسد.
زيرا پيامبر اسلام به تناسب نيازها و موقعيت‏ها در طى 23 سال آيات قرآن را بر مردم خواند و به تدريج زمينه تحوّل را در انسان‏ها بوجود آورد و از اين راه منشأ تغييرات اساسى و عميقى در زندگى همه خانواده بشرى گرديد.
قرآن در آغاز همه انسان‏ها را مخاطب قرار داده و آن‏ها را به توحيد و عدل فراخواند و با گذشت 13 سال در مكه و پس از آن هجرت به مدينه توانست جامعه و امت مستقل اسلامى را تشكيل دهد از اين رو در مدينه اين امت و جمعيت مستقل را مورد خطاب قرار داده و برنامه‏هاى عملى افراد و گروه‏هايى را كه مسلمان بودند به آن‏ها گوشزد كرده است.
اين برنامه‏ها در حقيقت بيان‏گر برنامه‏هاى فردى و اجتماعى اسلامى است كه هم مى‏تواند معيار شناخت يك فرد يا يك جامعه اسلامى باشد كه هر فردى بتواند با آن فرد مسلمان و امت اسلامى را بشناسد و هم مى‏تواند برنامه‏هاى اصيل اسلامى را مشخص سازد و با صراحت مسلمان و مؤمن ادعايى و جغرافيايى را از مؤمن واقعى جدا سازد از اين رو بر مسلمان امروزى نيز لازم است اوضاع و احوال دينى و اجتماعى خويش را مورد بازشناسى قرار داده و روابط خود را بر اساس آن راهنمايى‏ها تنظيم و تعديل و در مورد لزوم تصحيح كند.
بر اساس اين ضرورت از اين پس سلسله مقالاتى را در تبيين آياتى كه خطاب به (يا ايهاالذين آمنوا) مى‏پردازد كه در واقع آيين ايمان دارى و به عبارتى مرامنامه اهل ايمان مى‏باشد تقديم مى‏داريم كه افراد با مطالعه آن بدانند قرآن چه وظائفى و آيينى را براى آنها در نظر گرفته و آن‏ها بايد آن را در زندگى به كارگيرند.
قيام به قسط و عدل‏
يكى از برنامه‏هاى اهل ايمان رعايت قسط و عدل است كه هر مسلمان و مؤمنى موظف به رعايت و توجه به آن است. چرا كه دين مقدّس اسلام عدالت را يكى از محورى‏ترين اصول اخلاق و از اساسى‏ترين پايه جامعه انسانى دانسته و رعايت آن را در هر شرايطى حتى در برابر كافر لازم مى‏داند.
قرآن كريم در آيه 135 نساء خطاب به مؤمنان فرمود: «يا ايهاالذين آمنوا كونوا قوامين بالقسط شهداء لله ولو على انفسكم اوالوالدين والاقربين ان يكن غنيا او فقيراً فالله اولى بهما فلاتتبعوا الهوى ان تعدلوا و ان تلووا او تعرضوا فان اللّه كان بما تعملون خبيراً؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، كاملاً قيام به عدالت كنيد، براى خدا شهادت دهيد اگرچه اين گواهى به زيان خود شما يا پدر و مادر و نزديكان شما بوده باشد. چرا كه اگر آن‏ها غنى يا فقير باشند، خداوند سزاوارتر است كه از آنان حمايت كند. بنابراين، از هوا و هوس پيروى نكنيد كه از حق منحرف خواهيد شد و اگر حق را تحريف كنيد و يا از اظهار آن اعراض نماييد خداوند به آن چه انجام مى‏دهيد آگاه است.»
در آيه 8 سوره مائده نيز خطاب به ايمان آورده‏ها فرمود: «يا ايها الذين آمنوا كونوا قوامين لله شهداء بالقسط ولايجرمنكم شنئان قوم على ان لاتعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوى و اتقوا اللّه ان اللّه خبير بما تعملون؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، همواره براى خدا قيام كنيد و از روى عدالت گواهى دهيد، دشمنى با جمعيتى شما را به گناه و ترك عدالت نكشاند عدالت كنيد كه به پرهيزكارى نزديك‏تر است و از معصيت خدا بپرهيزيد كه خداوند از آن چه انجام مى‏دهيد با خبر است.»
در اين دو آيه از مؤمنان خواسته است تا به عدالت قيام كنند قوامين جمع قوّام صيغه مبالغه و به معناى بسيار قيام كننده است يعنى مؤمنان بايد در هر حال و در هر كار و در هر عصر و زمان قيام به عدالت كنند به گونه‏اى كه اين عمل خُلقِ آن‏ها گردد و انحراف از آن بر خلاف طبع و روح آن‏ها شود و به عبارت ديگر: قيام كه به معناى ايستادن است و قيام به كار يعنى تصميم و عزم راسخ و اقدام جدى داشتن انجام كار است. بنابراين مؤمن بايد تصميم جدى و عزم راسخ بر انجام و اجراى عدالت داشته و به جدّ اقدام به برپايى آن داشته باشد.
قيام به عدل نسبت به همگان‏
با توجه به اين كه قرآن مدعى جهانى بودن است يعنى هرجا بشر هست قرآن نيز براى هدايت او حضور دارد. چرا كه قرآن براى هدايت همه انسان‏هاست: «شهر رمضان الذى انزل فيه القرآن هدى للناس؛(1) ماه رمضان ماهى است كه قرآن در آن براى هدايت بشر فرود آمده است.» «تبارك الذى نزل الفرقان على عبده ليكون للعالمين نذيراً؛(2) مبارك باد بر خدايى كه قرآن را بر بنده‏اش فرو فرستاد تا براى جهان‏ها هشدار دهنده باشد» «و ما هو الاذكرى للبشر؛(3) قرآن مايه بيدارى بشر است.»
كتاب جهانى بايد زبان مشترك و جهان پسند داشته باشد و زبان مشترك قرآن ميان اقوام و ملل مختلف جهان همان زبان فطرت انسانى است كه اين زبان خواهان قسط و عدل است گرچه خود ظالم باشد بر اين اساس است كه قرآن به هر انسانى از هر مليّت و مذهب و داراى هر فرهنگ و رسوم، دستور مى‏دهد قسط و عدل را رعايت كنند چرا كه راه رسيدن به زندگى مسالمت‏آميز و جامعه سالم همين است.
تعديل خواسته‏ها با قيام به عدالت‏
با توجه به اين كه تعديل غرائزى مانند محبت و غضب بسيار دشوار است از اين رو از آن با صيغه مبالغه قوّام ياد شده است تا بيان كننده حرفه و پيشه باشد و بفهماند كه اگر كسى قوّام به قسط و عدل نباشد به تعديل خواسته‏ها نمى‏رسد زيرا بسيارى از افراد در ظاهر عادل‏اند اما در مواقع خاص از باب مثال در حال غضب، اين حالت او را وا مى‏دارد به سود يا زيان كسى داورى كند و يا شهادت دهد. در حالى كه قوّام بودن براى خدا و گواهان به قسط از درونش قسط و عدل مى‏جوشد همانند قاضى عادل كه عدالت ملكه راسخ نفس اوست و وى مانند كوه راسخى است كه هر نوع صدايى را نمى‏پذيرد و بلكه آن را بر مى‏گرداند يعنى نه محبت،نه غضب، نه تهديد، نه تطميع، نه عواطف او را از مسير عدالت منحرف نمى‏كند و حتى اگر شهود در محكمه بر خلاف قسط و عدل شهادت دهند، از درون دل او اعتراض بر مى‏خيزد و باطن پاكش هرگز آن را نمى‏پذيرد از اين رو انسان حتى اگر شهادت به ضرر او يا پدر و مادر و خويشاوندان او باشد چون خواهان عدالت است آن را مى‏پذيرد و همچنين اگر به نفع دشمنان او باشد.
زيرا مؤمن واقعى كسى است كه در برابر حق و عدالت، هيچگونه ملاحظه‏اى نداشته باشد و منافع خود و بستگان خويش را به خاطر اجراى آن ناديده بگيرد.
موانع قسط و عدل‏
به لحاظ اين كه قرآن تنها كتاب تلاوت نيست بلكه كتاب تزكيه و تعليم نيز هست براى برقرارى قسط و عدل و گسترش آن در جامعه اسلامى، هم انسان‏ها را به رعايت و تحقق قسط و عدل فرا مى‏خواند و هم راه رسيدن به آن و هم موانع رسيدن آن را برمى‏شمارد.
علاقه و محبت بيش از اندازه به چيزى يا فردى و نيز دشمنى بى‏اندازه مانع تحقق قسط و عدل‏اند، زيرا همان گونه كه محبت فراوان انسان را از شنيدن حق و ديدن واقعيت‏ها و عمل به آن باز مى‏دارد چنان كه فرمود: «حبّك للشى‏ء يعمى ويصمّ؛(4) محبت به چيزى آدمى را كور و كر مى‏سازد و مانع از شنيدن حق و ديدن واقعيت مى‏گردد.»
عداوت و دشمنى بيش از حدّ نيز چنين است. از اين رو لازم است حبّ و بغض در انسان تعديل گردد تا محبت و دشمنى او به كسى يا چيزى او را وا ندارد از صراط مستقيم فاصله بگيرد و به ناحق داورى كرده يا به ناحق شهادت دهد.
در سوره نساء چگونگى تعديل محبت را بيان كرده است و از مؤمنان خواسته است تا از هوى و هوس پيروى نكنند تا به دليل هوى پرستى موجب دخالت دادن محبت عاطفى براى زيرپاگذاشتن عدالت شود زيرا سرچشمه مظالم و ستم‏ها هواپرستى است و اگر اجتماعى هوى‏پرست نباشد ظلم و ستم در آن راه نخواهد يافت.
و اگر آدمى بخواهد از هواپرستى محفوظ بماند بايد بداند كه خداى سبحان كه عالم و آگاه به همه حقايق است و از آن چه كه اندرون آدمى نهفته است آگاهى دارد نه تنها آگاهى دارد بلكه حتى ريزه كارى‏ها و جزئيات يك موضوع را نيز مى‏داند و اين علم به حضور آگاهانه خداى سبحان در همه مراحل و شرائط با انسان و توجه به اين علم و آگاهى مانع از حاكم شدن هواپرستى بر انسان خواهد بود.
از اين رو خداى سبحان هواپرستى كه ريشه آلودگى‏هاى انسانى است در همه جا از آن نهى كرده است هم در مسائل قضايى براى قضات و شهود و هم در مسائل سياسى براى زمامداران چنان كه در خطاب به حضرت داوود فرمود: «يا داوود انا جعلناك خليفة فى الارض فاحكم بين الناس بالحق و لاتتبع الهوى فيضلّك عن سبيل اللّه؛(5) اى داوود ما تو را خليفه خود در زمين قرار داديم پس بين مردم به حق حكومت و داورى نما و از هواى نفس پيروى مكن كه تو را از راه خدا باز مى‏دارد.»
هواى علمى و هوس عملى‏
همان‏گونه كه عقل به دو قسم نظرى و عملى تقسيم مى‏شود هوا نيز دوگونه است: فكرى و رفتارى. زيرا آدمى گاهى با مغالطه، انديشه‏اش آلوده مى‏گردد ولى گاهى مطلب را درست مى‏فهمد و اما در مقام عمل هوا و هوس را دخالت مى‏دهد.
قرآن به هر دو نوع هوا اشاره دارد. آن جا كه پيامبر اسلام(ص) معارفى را براى مردم بيان مى‏فرمايد آن را پيام‏هاى وحيانى شمرده كه جبرئيل امين آورده است: «و ما ينطق عن الهوى ان هوى الاوحى يوحى؛(6) يعنى پيامبر از روى هوا سخن نمى‏گويد آن چه مى‏گويد وحى الهى است.»
اين آيه ناظر به هواى علمى است زيرا در برابر وحى هرچه باشد بى‏شك هوا است و آدمى كه بر انديشه خود تكيه نمى‏كند بلكه با برهان و قرآن هماهنگ مى‏گردد از هواى علمى مى‏گريزد و انسانى كه خدا ترس باشد نفس خود را از هواپرستى و هواى عملى دور نگه مى‏دارد و گرفتار نفس اماره نمى‏شود: «و اما من خاف مقام ربّه و نهى النفس عن الهوى فانّ الجنّة هى المأوى؛(7) آدمى كه خداترس باشد و نفس خود را از هوا باز دارد بهشت جايگاه اوست.»
تعديل غضب‏
قرآن كريم در سوره مائده آيه 8 آدمى را به تعديل غضب فرا خوانده است و فرموده دشمنى قومى شما را وادار نسازد كه عدالت را رعايت نكنيد، گرچه مسلمان موظف است به حكم آيه: «اشداء على الكفار رحماء بينهم؛(8) با كفار با شدت و سختى برخورد كند و با مؤمنان مهربانانه رفتار نمايد» اما در عين حال، در جنگ با كافران خود را موظف مى‏داند كه معيارها را در جنگ رعايت كند از اين رو به زنان و كودكان و سالخوردگان تعدى نكرده و از آسيب رساندن به مجروحان و بيماران پرهيز مى‏كند.
اگرچه قريش در صلح حديبيه مسلمانان را از زيارت خانه خدا بازداشت، اما پس از فتح مكه و قدرت‏مندى آنان به آن‏ها مى‏گويد به آن‏ها تعدى نكنيد و اگر آن‏ها در گذشته معصيت كردند، خداى سبحان معصيت آن‏ها را كيفر مى‏دهد از اين رو رفتار شما با آن‏ها بايد برپايه قسط و عدل باشد.
لزوم رعايت عدل نسبت به دشمنان‏
آرى رعايت قسط و عدل حتى درباره دشمنان واجب است زيرا دشمن نيز مرزى دارد كه اگر رعايت نشود قسط و عدل تحقق نمى‏يابد از اين جا مى‏توان نكته مهم را استنباط كرد كه وقتى تعدّى به دشمن و كافر جايز نيست و رعايت قسط و عدل درباره آنان واجب است به گونه مسلّم و حتمى تعدّى به مؤمن روا نيست و رعايت قسط و عدل درباره آنان نيز واجب است.
ريشه اساسى اين مسئله ايمان به خدا و قيامت است چرا كه ايمان به خدا و قيامت با زير پا گذاشتن عدالت سازگار نيست، قرآن كريم در سوره ممتحنه فرمود: «لاينهاكم اللّه عن الذين لم يقاتلوكم فى الدين و لم يخرجوكم من دياركم ان تبرّوهم و تقسطوا اليهم انّ اللّه يحب المقسطين؛(9) خدا شما را از نيكى كردن و رعايت عدالت نسبت به كسانى كه در امر دين با شما پيكار كرده‏اند و از خانه و ديارتان بيرون نراندند، نهى نمى‏كند چرا كه خداى سبحان عدالت پيشگان را دوست دارد.»
در ادامه مى‏فرمايد: «انما ينهاكم اللّه عن الذين قاتلوكم فى الدين و اخرجوكم من دياركم و ظاهروا على اخراجكم ان تولوهم و من يتولّهم فاولئك هم الظالمون؛(10) خدا تنها شما را از دوستى كسانى نهى مى‏كند كه در امر دين با شما پيكار كردند و شما را از خانه و ديارتان آواره نمودند، يا كمك به بيرون راندن شما كردند آرى خدا شما را از هرگونه پيوند دوستى با اينها نهى مى‏كند و هر كس آن‏ها را دوست بدارد ظالم و ستم گراست.»
بر اساس اين دو آيه افراد غير مسلمان به دو گروه تقسيم مى‏شوند گروهى كه در عين كفر و شرك كارى به مسلمانان ندارند نه با آن‏ها عداوت مى‏ورزند و نه با آن‏ها پيكار مى‏كنند و نه اقدام به بيرون راندن آن‏ها از شهر و ديارشان مى‏كنند بايد نسبت به آن‏ها نيكى كرد و با آن‏ها به عدالت رفتار نمود زيرا خدا آدميان عدالت پيشه را دوست دارد.
دسته ديگر كسانى هستند كه در مقابل مسلمانان ايستادگى نموده و آن‏ها را از خانه و كاشانه‏اشان به اجبار بيرون مى‏كنند و در گفتار و رفتار نسبت به مسلمانان دشمنى و عداوت نشان مى‏دهند، تكليف مسلمانان آن است كه پيوند محبت و دوستى با آنان را قطع كنند و از هرگونه دوستى و محبت با آنان خوددارى نمايند چرا كه آن‏ها ظالم و ستمگرانند.
خلاصه كافران و مشركانى كه بر ضد اسلام و مسلمانان توطئه نمى‏كنند و در تبعيد و مهاجرت نه مستقيماً به مسلمان بد مى‏كنند و نه با بيگانگان بدرفتار هماهنگى مى‏كنند خداى سبحان نهى نمى‏كند كه با آنان برپايه قسط و عدالت رفتار نيك داشته باشند بلكه رفتار عادلانه با آنان محبوبيت خدا را درپى دارد. جمله «ان اللّه يحب المقسطين» تشويق به قسط و عدل است، پس خداوند همگان را از تعدى و ظلم باز مى‏دارد و به قسط و عدل فرا مى‏خواند اين ويژگى در اسلام است كه ادعاى جهان شمولى دارد.
معناى جهانى بودن اسلام‏
معناى جهانى بودن اسلام اين نيست كه اگر همه را به اسلام دعوت كرد همگان آن را بپذيرند به گونه‏اى كه اگر نپذيرفتند گفته شود به هدف نرسيده است بلكه همگان را به اسلام دعوت مى‏كند و نيك مى‏داند عده فراوانى از پذيرش اين ندا سرباز مى‏زنند چرا كه آن را با اميال يا تعصب‏هاى خود سازگار نمى‏يابند. اما در عين حال مى‏گويد چون اين عالم به مانند دهكده‏اى است كه همه ساكنان آن با هم ارتباط داشته و با هم زندگى مى‏كنند و تنها زبانى كه مى‏تواند اين دهكده را هماهنگ كند، زبان فطرت است و زبان فطرت همان قسط و عدل است آن را واجب مى‏داند.
همان گونه كه هاضمه انسان تشنه آب مى‏طلبد، هاضمه باطن انسان و فطرت نهاده شده در او نيز در پديده‏هاى اجتماعى قسط و عدل را طلب مى‏كند و خداى سبحان با اين زبان سخن مى‏گويد و دينى كه با اين زبان سخن بگويد، جهانى و بين المللى است.
تفسير عملى عدالت‏
با عنايت به اين كه عدالت از اصول محورى برنامه مؤمنان است اميرالمؤمنين على(ع) به عنوان اسوه عدالت در گفتار و رفتار خود بر آن تأكيد مى‏كند و از همگان مى‏خواهد تا عدالت را رعايت كنند چنان چه خود در عمل ملتزم به آن بوده است. آن حضرت در عهدنامه خود به مالك اشتر فرمود: من تو را به سوى كشورى فرستادم كه پيش از تو دولت‏هاى عادل و ستمگرى بر آن حكومت داشتند و مردم به كارهاى تو همان گونه نظر مى‏كنند كه تو در امور زمامداران پيش از خود نظر مى‏كنى و همان را درباره تو خواهند گفت كه تو درباره آن‏ها مى‏گفتى.
بدان افراد شايسته را با آن چه كه خداوند بر زبان بندگانش درباره آن‏ها جارى مى‏سازد، مى‏توان شناخت. بنابراين محبوب‏ترين ذخيره در پيشگاه تو عمل صالح باشد. زمام هوا و هوس خويش را در دست گير و آن چه برايت حلال نيست، نسبت به آن بخل روا دار. زيرا بخل نسبت به خويشتن آن است كه راه انصاف را در آن چه محبوب و مكروه توست پيش‏گيرى (و در هر شرايط عدل و انصاف را رعايت كنى) و بدنبال آن فرمود: «واشعر قلبك الرحمة للرعية و المحبة لهم واللطف بهم و لاتكونن عليهم سبعا ضارياً تغتنم اكلهم فانهم صنفان، اما اخ لك فى الدين او نظيرلك فى الخلق؛(11) قلب خويش را نسبت به مردم مملو از صحت و محبت و لطف كن و محبت و لطف و رحمت را سرلوحه برنامه‏هاى حكومتى خود قرار ده و همچون حيوان درنده‏اى مباش كه خوردن آن‏ها را غنيمت شمرى.زيرا آن‏ها دو گروه بيش نيستند يا برادران دينى تواند و يا انسان‏هايى همچون تو.»
در بخش ديگرى از اين نامه فرمود: «وليكن احبّ الامور اليك اوسطها فى الحق و اعمّها فى العدل و اجمعها لرضى الرعية؛ بايد محبوب‏ترين كارها نزد تو امورى باشد كه با حق و عدالت هماهنگ‏تر و با رضايت عامه مردم فراگيرتر باشد.»
منع از تعدّى به انگيزه انتقامجويى‏
حضرت امير در آخرين وصيت خود پس از ضربت خوردن به دست ابن ملجم مرادى لعنة اللّه عليه مى‏فرمايد: هرگز براى انتقام خون من دست به كشتار نزنيد «يا بنى عبدالمطلب لاالفينكم تخوضون دماء المسلمين خوضاً تقولون “قتل اميرالمؤمنين الا لاتقتلنّ بى الّاقاتلى؛(12) اى نوادگان عبدالمطب، نكند شما بعد از شهادت من، دست خود را از آستين بيرون آورده و در خون مسلمانان فرو بريد و بگوييد: امير مؤمنان كشته شد و اين بهانه‏اى براى خون ريزى شود، آگاه باشيد به خاطر من تنها قاتلم را بكشيد.»
بنگريد هرگاه من از اين ضربت جهان را بدرود گفتم تنها او را يك ضربت بزنيد تا ضربتى در برابر ضربتى باشد، اين مرد را مثله نكنيد كه من از رسول خدا شنيدم از مثله كردن بپرهيزيد گرچه نسبت به سگ گزنده باشد قرآن هم فرمود در مقام دفاع از حق در چارچوب عدالت اجازه داريد مقابله به مثل كنيد: «فمن اعتدى عليكم فاعتدوا عليه بمثل مااعتدى عليكم؛(13) اگر كسى به شما تعدى كرد بمانند همان چه كه او تعدّى كرد مجازات كنيد.»
نيز حضرت على(ع) در مقام دعاى خود مى‏فرمايد: «ان اظهرتنا على عدونا فجنبّنا البغى و سدّدنا للحق و ان اظهرتهم علينا فارزقنا الشهادة و اعصمنا من الفتنه؛(14) خدايا اگر ما را بر دشمن پيروز كردى آن توفيق را عنايت كن كه از ظلم و تجاوز بر حذر باشيم و بر صراط حق استوار و اگر آن‏ها را بر ما پيروز كرده‏ايد ما را به فوز شهادت برسان و از فتنه و شرك و فساد نگه‏دار.
رعايت عدالت در سخت‏ترين شرائط
هنگامى كه لشكر معاويه پيش دستى كرده و با غلبه بر اصحاب امام شريعه فرات را تصرّف كردند و آن‏ها را از استفاده كردن از آب باز داشتند حضرت خطبه پرشورى ايراد فرمود: پس از آن لشكر على(ع) بر شريعه فرات حمله كرده و آن را باز پس گرفتند اما آن حضرت مقابله به مثل نكرده و آن‏ها را در استفاده از آب فرات منع نكرده است، زيرا به قول شهريار:
جواب داد كه ماجنگ بهر آن داريم‏
كه نان و آب نبندد كسى به روى كسى‏
غلام همّت آن قهرمان كون و مكان‏
كه بى‏رضاى الهى نمى‏زند نفسى‏
اقدام عملى حضرت على(ع) و دعاى او و درخواست استوارى بر صراط حق و پرهيز از كينه جويى و كينه توزى در واقع تفسير عملى آيه كريمه: «ولايجرمنكم شنئان قوم … ان تعتدوا» است. چرا كه او امام متقيان است از همه بهتر دريافته كه عدالت به تقوا نرديك‏تر است بلكه عدالت عين تقوا است كه (اعدلوا هو اقرب للتقوى).
نتيجه‏گيرى‏
انسانى قرآنى كه همان انسان مؤمن است با مطالعه اين كتاب الهى كه برنامه زندگى او است زندگى فردى و اجتماعى خود را با آموزه‏هاى قرآنى هماهنگ مى‏سازد و سرلوحه زندگى خود را رعايت عدالت در همه ابعاد زندگى و نسبت به همگان قرار مى‏دهد و هيچگاه خود را از مرز عدالت خارج نمى‏سازد چرا كه در پرتو ايمان به خدا و قيامت تقوا و پرواى از او را تحصيل و از هوا و هوس دور مى‏گزيند و همه كارهاى خود را براى خدا و درجهت وصول به لقاء او قرار مى‏دهد.
پى‏نوشت‏ها:
1. سوره بقره، آيه 185.
2. سوره فرقان، آيه 1.
3. سوره مدثر، آيه 31.
4. عوالى اللئالى، ج 1، ص 124.
5. سوره ص،آيه 27.
6. سوره نجم، آيه 3 و 4.
7. سوره نازعات، آيه 40 – 41.
8. سوره فتح،آيه 29.
9. سوره ممتحنه، آيه 8.
10. همان، آيه 9.
11. نامه 53 عهدنامه مالك اشتر.
12. نامه 47.
13. سوره بقره، آيه 194.
14. نهج البلاغه، خطبه 171.

نگاهى به شخصيت علمى – فرهنگى شهيد مطهرى‏
تاريخ درخشان و پرافتخار حوزه‏هاى عليمه شيعه همواره شاهد ظهور و بروز عالمان بزرگ و دانشمندان تلاشگرى بوده كه با همتى بلند و عزمى راسخ، مراتب علم و تقوى و معنويت را يكى پس از ديگرى طى نموده و به درجات بالا نائل و به چراغ فروزانى تبديل شده و انسانهاى بسيارى را به سوى نور و هدايت و رستگارى رهنمون گرديده‏اند.
شهيد آيت اللّه مرتضى مطهرى يكى از شخصيتهاى برجسته و كم‏نظير در تاريخ اسلام و يكى از دانشمندان اسلام شناس و محققان توانا به شمار مى‏رود كه با تلاش و مجاهدت فراوان توانست در تمامى رشته‏هاى معارف اسلامى، صاحبنظرى ژرف انديش و محققى دقيق و در پاره‏اى حوزه‏ها همچون فلسفه، فقه و اصول در قله اجتهاد قرار گيرد. وى با افكار و انديشه‏هاى ناب و اصيل خود، آثار و نتايج بزرگى را در زمينه‏هاى گوناگون علمى، فرهنگى، اجتماعى و سياسى در ميان حوزويان و دانشگاهيان بر جاى گذارد. با مجهز ساختن خويش به علوم روز و نيز تحقيق درباره اسلام و تعاليم حيات بخش آن و فهم دقيق آن، در برابر انبوه تهاجمات و شبهات مختلف ايستادگى كرد و با منطق و استدلال به مبارزه با افكار الحادى، التقاطى و متحجرانه پرداخت و اسلام را بدور از هرگونه تحريف و بدعت و كژانديشى معرفى كرد و بدينوسيله از خود نامى جاودانه و ماندگار در تاريخ باقى گذاشت.
به منظور آشنايى با شخصيت علمى و خدمات فرهنگى استاد مطهرى، مراحل تحصيل، تدريس و فعاليتهاى علمى و فرهنگى ايشان را در چند محور مورد توجه قرار مى‏دهيم.
استعداد و نبوغ‏
يكى از ويژگيهاى استاد مطهرى كه نقش مهمى در برجستگى و شخصيت علمى كم نظير وى دارد، برخوردارى از استعداد و نبوغ فوق العاده و قدرت فراگيرى زياد مطالب علمى است. وى درباره اين ويژگى خود مى‏گويد: «افراد از نظر استعداد و ياد گرفتن و فراگيرى مطالب علمى بر دو گونه‏اند برخى در سنين جوانى از قدرت فوق العاده‏اى برخوردارند و تا چند سال مى‏توانند به شدّت بياموزند ولى وقتى به اصطلاح پابه سن مى‏گذارند، ديگر گويى استعداد آنها خشك مى‏شود و فقط به هر آنچه كه تا آن موقع آموخته‏اند اكتفا مى‏كنند و به اصطلاح از كيسه مى‏خورند. عموم افراد و دانشمندان از اين سنخ‏اند اما در مورد برخى مطلب طور ديگرى است يعنى هميشه داراى قدرت فراگيرى‏اند. من از اين دسته‏ام. من امروز بيشتر از گذشته در خودم آمادگى براى آموختن احساس مى‏كنم من امروز دلم مى‏خواهد كه دائماً مطالعه كنم و بياموزم و تدريس كنم و بياموزانم. يكى از تفضلات الهى اين است كه در حالى كه بسيارى از دانشمندان اهل نظر هر چند سال يكبار درنظريات خود تجديد نظر مى‏كنند و به اصطلاح تغيير رأى مى‏دهند و گاه تا آخر عمر به چندين عقيده متناوب و متضاد گرايش پيدا مى‏كنند، من از ابتداى جوانى تا حال، حتى يك سطر هم ننوشته‏ام كه بعداً ببينم غلط بوده است. بحمداللّه هرچه از همان روزهاى اول تا حالا نوشته‏ام و انديشيده‏ام، هنوز بر همان عقيده‏ام.»(1)
استاد بزرگ او علامه طباطبايى اين ويژگى را مورد تأكيد قرار داده است: «مرحوم مغفور مطهرى دانشمندى بود متفكر و محقق، داراى هوش سرشار و فكرى روشن و ذهنى واقع بين.»(2)
حضرت آيت اللّه العظمى خامنه‏اى نيز پس از بيان عوامل مؤثر در تكوين شخصيت آيت اللّه مطهرى مى‏افزايد «آن چيزى كه همه اين استفاده‏ها را براى آقاى مطهرى ممكن مى‏كرد استعداد قوى اين مرد بود. اين مرد داراى استعداد فكرى بسيار زيادى بود، يكى مغز بزرگ بود.»(3)
تحصيلات‏
استاد مطهرى اولين گامهاى علمى خود را با حضور در مكتب خانه نزد فردى به نام شيخ على قلى آغاز كرد، به واسطه شور و اشتياق فراوان به درس، صبح نخستين روز، در حالى كه كتابى زير بغل داشت قبل از ساير شاگردان به مكتب خانه رفت و منتظر ماند و در همين حال بر روى كتاب خود به خواب رفت. وى در مكتب خانه به يادگيرى قرآن و خواندن و نوشتن پرداخت. در سن ده سالگى تحصيلات قديم را شروع كرد و در محضر پدر خويش مقدمات را آغاز نمود و در سال 1313 ش در سن پانزده سالگى براى ادامه تحصيل به مشهد مقدس رفت و در مدرسه ابدال خان مقدمات علوم اسلامى را دنبال نمود.
به دنبال بسته شدن مدارس علميه به دستور رضاخان و نيز در پى تخريب منزل پدريش در فريمان توسط عمال رضاخانى، مجبور به ترك حوزه علميه مشهد و بازگشت به فريمان شد. در طول مدت اقامت دو ساله خود در فريمان، ايام خود را با مطالعه آثار تاريخى سپرى مى‏كرد كه آثار فراوانى را در زندگى ايشان بر جاى گذارد، «من هرچه مايه مطالعات تاريخى دارم، مربوط به همان دو سالى است كه از مشهد به فريمان برگشتم.»(4)
استاد در سال 1315 به منظور تكميل تحصيلات و بهره مندى از اساتيد حوزه علميه قم و نيز حضور در جوار حرم حضرت معصومه(ع) به قم عزيمت كرد و در مدرسه فيضيه اقامت گزيد و با شركت در دروس اساتيد بزرگوار قم، به كسب علم و معنويت پرداخت.
وى در قم، كتاب مطول را نزد شهيد آيت اللّه شيخ محمد صدوقى و شرح لمعه را نيز در محضر مرحوم آيت اللّه حاج آقا شهاب الدين نجفى مرعشى و كفايه را نيز نزد آيت‏اللّه محقق داماد تلمذ كرد و درس خارج فقه را با حضور در دروس حضرات آيات عظام حجت، صدر و خوانسارى آغاز و سالها در درس خارج آقاى حجت شركت كرده و به دليل تلاش و فعاليتهاى علمى از ايشان جايزه دريافت نمود.
يكى از اساتيدى كه شهيد مطهرى بهره‏هاى علمى، روحى و معنوى بسيارى از او برد، امام خمينى(رض) بود ايشان به مدت 12 سال در درس امام شركت كرد و يك دوره كامل درس خارج اصول را نزد ايشان فرا گرفت. اين درس به درخواست خود استاد و يكى از دوستانش گفته شد و اولين دوره خارج اصول امام بود كه به غير از آن دو، حدود ده تن ديگر از فضلا در آن شركت مى‏كردند.
امام خمينى شخصيتى الهى و روحانى بود كه شهيد مطهرى گمشده خود را در وجود او يافت، «بعد از مهاجربت به قم، گمشده خويش را در شخصيتى ديگر يافتم.»(5)
استاد همچنين در درس منظومه و عرفان امام شركت مى‏كرد و اسفار ملاصدرا را به همراه چند تن از فضلا به طور خصوصى از محضر امام آموخت.
مطهرى از حضور خود در درس حكمت الهى در محضر امام خمينى چنين ياد كرده است. «آن ايام، تازه با حكمت الهى اسلامى آشنا شده بودم و آن را نزد استادى كه…الهيات اسلامى را واقعاً چشيده و عميق‏ترين انديشه‏هاى آن را دريافته بود و با شيرين‏ترين بيان آنها را بازگو مى‏كرد، مى‏آموختم. لذت آن روزها و مخصوصاً بيانات عميق و لطيف و شيرين استاد از خاطره‏هاى فراموش ناشدنى عمر من است.»(6)
علاوه بر دروس فوق، درس اخلاق امام از جمله درسهايى بود كه شهيد مطهرى را به شدت شيفته خود ساخته بود و با عشق و علاقه فراوان در آن شركت مى‏كرد و به كسب معنويت و ايمان مى‏پرداخت.
استاد مطهرى همچنين به مدت ده سال از محضر آيت اللّه بروجردى در درس خارج فقه و اصول بهره برد و به عنوان يكى از شاگردان مبرز و ممتاز ايشان به شمار مى‏رفت. شهيد مطهرى مى‏گفت: «به روش فقاهت ايشان ايمان دارم و معتقدم كه بايد تعقيب و تكميل شود.»(7)
وى يكى از شاگردان مقيّد و دائمى درس آيت اللّه بروجردى و مورد توجه خاص ايشان بود به گونه‏اى كه اگر روزى او در درس حاضر نمى‏شد استاد در ميان خيل شاگردان غيبت او را حس مى‏كرد. نقل است كه روزى آيت اللّه بروجردى از گذر معروف «خان» براى تدريس به طرف صحن مطهر حضرت معصومه(س) مى‏رفت، از دور ملاحظه كرد كه آقاى مطهرى به طرف ديگرى مى‏رود، از اطرافيان سؤال كرد آقاى مطهرى كجا مى‏رود الآن وقت درس است.(8)
يكى از اساتيد برجسته شهيد مطهرى در زمينه فلسفه و علوم عقلى، مرحوم علامه طباطبايى است.
وى از سال 1323 يعنى در حالى كه 25 سال از عمر خود را سپرى كرده بود، به آموزش فلسفه روى آورد و اين در حالى است كه علاقه به علوم عقلى و اساتيد اين فن از سالهاى قبل در او بوجود آمده بود و همواره به دنبال مطالعه و آشنايى با اينگونه آثار بود. وى مى‏گويد: «تحصيل رسمى علوم عقلى را از سال 23 شمسى آغاز كردم. اين ميل را هميشه در خود احساس مى‏كردم كه با منطق و انديشه ماديين از نزديك آشنا گردم، آرا و عقايد آنها را در كتب خودشان بخوانم، دقيقاً يادم نيست. شايد در سال 25 بود كه با برخى كتب ماديين كه از طرف حزب توده ايران به زبان فارسى منتشر مى‏شد و يا به زبان عربى در مصر مثلاً منتشر شده بود آشنا شدم. كتابهاى دكتر تقى ارانى را هرچه مى‏يافتم به دقت مى‏خواندم و چون در آن وقت به علت آشنا نبودن با اصطلاحات فلسفى جديد، فهم مطالب آنها بر من دشوار بود، مكرر مى‏خواندم و يادداشت بر مى‏داشتم و به كتب مختلف مراجعه مى‏كردم، بعضى از كتابهاى ارانى را آن قدر مكرر خوانده بودم كه جمله‏ها در ذهنم نقش بسته بود…»(9)
آيت اللّه مطهرى در سال 1329 در درس علامه طباطبايى حضور يافت و به فراگيرى الهيات شفا پرداخت. در همان سالها، به اتفاق گروهى از فضلا در جلسات هفتگى شبهاى پنجشنبه مرحوم علامه شركت مى‏كرد. اين درس بعدها به صورت كتاب «اصول فلسفه و روش رئاليسم» درآمد و با مقدمه و پاورقى و توضيحات مفصل و ارزنده استاد مطهرى انتشار يافت. در اين جلسات روش كار بدين صورت بود كه استاد مطهرى، مقالات را از قبل آماده مى‏كرد و در جلسه مى‏خواند و توضيح مى‏داد و به سؤالات پاسخ داده مى‏شد و گاهى متن را تغيير داده و پرسشها و پاسخها را بر آن مى‏افزود.
حضور استاد مطهرى در درس علامه طباطبايى، حضور عالمانه، محققانه و بسيار مفيد و سازنده بود علامه درباره هوش و فهم دقيق شهيد مطهرى چنين مى‏گويد: «مخصوصاً مرحوم مطهرى يك هوش فوق العاده داشت و حرف از او ضايع نمى‏شد، حرفى كه مى‏گفتيم مى‏گرفت و به مغزش مى‏رسيد.علاوه بر مسأله تقوى و انسانيت و جهات ديگر اخلاقى كه انصافاً داشت، يك هوش فراوانى هم داشت وهرچه مى‏گفتيم، هدر نمى‏رفت، مطمئن بودم كه هدر نمى‏رود. بنده وقتى كه ايشان به درسم مى‏آمدند، حالت رقص پيدا مى‏كردم از شوق و شعف، به جهت اينكه انسان مى‏داند هرچه مى‏گويد، هدر نمى‏رود و محفوظ است.»(10)
پس از مدت پنج سال كه از اقامت آيت اللّه مطهرى در قم مى‏گذشت، تقدير روزگار بر اين شد تا در تابستان 1320 به بهانه فرار از گرماى قم به اصفهان عزيمت نمايد. اين سفر، زمينه‏اى براى آشنايى با استاد يا عالم بزرگ ميرزا على آقا شيرازى و بهره مندى از منش و روش آن بزرگوار را فراهم نمود و بدينوسيله او را با عالم پهناور نهج البلاغه اميرالمؤمنين آشنا ساخت.
«تا آنكه در تابستان سال 1320، پس از پنج سال كه در قم اقامت داشتم براى فرار از گرماى قم به اصفهان رفتم، تصادف كوچكى مرا با فردى آشنا با نهج البلاغه آشنا كرد. او دست مرا گرفت و اندكى وارد دنياى نهج البلاغه كرد. آن وقت بود كه عميقاً احساس كردم اين كتاب را نمى‏شناختم و بعدها مكرر آرزو كردم كه‏اى كاش كسى پيدا شود و مرا با دنياى قرآن نيز آشنا سازد. از آن پس چهره نهج البلاغه در نظرم عوض شد مورد علاقه‏ام قرار گرفت و محبوبم شد گويى كتاب ديگرى است غير آن كتابى كه از دوران كودكى آن را مى‏شناختم، احساس كردم كه دنياى جديدى را كشف كرده‏ام.»(11)
تدريس در حوزه‏
سنت حوزه‏هاى علميه همواره بر اين اساس بود كه معمولاً طلاب و روحانيون در كنار تحصيل، به تدريس نيز اشتغال داشتند.
استاد مطهرى نيز در دوران اقامت، در قم، در كنار تحصيل، به تدريس نيز مشغول شد. ابتدا تدريس ادبيات را عهده دار شد و پس از آن كتابهاى: شرح مطالع در علم منطق، شرح تجريد در علم كلام، شرح منظومه در فلسفه، رسائل، مكاسب و كفايه را تدريس نمود.
استاد كه دروس طلبگى خود را به شايستگى خوانده و فهميده بود و از روحانيون ممتاز در حوزه به شمار مى‏رفت و مراتب علمى بالايى بدست آورده بود. به زودى در شمار اساتيد بنام حوزه قرار گرفت و حوزه درسش، زبانزد اهل علم شد.
وى پس از عزيمت به تهران نيز ارتباط خود را با طلاب و روحانيون حوزه علميه قم قطع ننمود و با برگزارى كلاس درس، به تعليم و تربيت آنها ادامه داد. و از سال 1351 تا 1357 هفته‏اى سه روز به قم مى‏رفتند و دروس مهمى مانند فلسفه هگل، معارف قرآن، منظومه و اسفار را تدريس مى‏كرد.
ايشان همچنين پس از اقامت در تهران، در مدرسه علميه مروى به تدريس شرح منظومه، دانشنامه علايى و شفاى ابن سينا پرداخت و حدود 20 سال در اين مدرسه، به آموزش و تربيت طلاب و محققين علوم و فرهنگ اسلامى توفيق يافت.
استاد مطهرى پشتكار عجيبى در تدريس داشت. يكى از شاگردان وى نقل مى‏كند: «تنها استادى كه در مدرسه مروى سراغ داشتم كه قبل از اذان صبح به مدرسه مى‏آمد و نماز صبح را در مدرسه مى‏خواند، استاد مطهرى بود. با وجود آنكه در خيابان آبشار منزل داشت از آنجا قبل از اذان صبح حركت مى‏كرد و مى‏آمد و يك استكان چاى مى‏خورد و نماز صبح را ادا مى‏كرد و مى‏نشست، درسش را شروع مى‏كرد و اين درس همينطور شايد تا ساعت 8 يا 9 ادامه داشت.»(12)
آيت اللّه مطهرى علاوه بر تدريس علوم رايج در حوزه‏هاى علميه، از نظر فكرى نيز تأثيرات فراوانى در ميان روحانيون و حوزه‏هاى علميه از خود بر جاى گذارد، حضرت آيت اللّه‏العظمى خامنه‏اى درباره نقش شهيد مطهرى در حوزه‏هاى علميه چنين مى‏گويند: «من آقاى مطهرى را به وجود آورنده يك جريان روشنفكرانه روحانى در حوزه‏هاى علميه مى‏دانم. شما در حوزه‏هاى علميه، طلاب جوانى كه شاگردان آقاى مطهرى بودند( چه با واسطه و چه بى‏واسطه) و بعدها هر كدام توانستند منشأ آثار فراوانى بشوند، زياد مى‏بينيد. من بايد مطلبى را كه در مورد خودم به آقاى مطهرى گفتم در اينجا بيان كنم.
…به ايشان گفتم: من شاگرد شما هستم، تعجب كرد و گفت: شما پيش بنده درس نخوانده‏ايد، حقيقتاً بنده پيش استاد مطهرى درس نخوانده‏ام اما يكى از عناصرى كه بنيه اصلى فكرى اسلامى من را پايه گذارى كرده است. سخنرانيهاى بيست سال پيش آقاى مطهرى است.»(13)
مهاجرت به تهران‏
آيت اللّه مطهرى با آنكه علاقه زيادى به حوزه علميه قم داشت. اما در سال 1331 به تهران مهاجرت كرد كه نقطه عطفى در زندگى ايشان به شمار مى‏رود.
حضور استاد در دانشگاه را نبايد محدود به تدريس چند واحد درسى نمود، بلكه داراى آثار و بركات بسيار ديگرى بود همچون: تحقيق و پژوهش، ارائه كنفرانس‏هاى علمى، مسافرتهاى علمى، شركت در سمينارها، گفت و گو با اساتيد و شخصيتهاى علمى، ايراد سخنرانى در جمع اساتيد، دانشگاهيان، معلمان و…، شناخت نيازهاى فكرى دانشجويان و اساتيد و جهت‏دهى به پايان نامه‏ها.
استاد با حضور در دانشگاه ضمن آشنايى نزديك با عينيتها و نيازهاى جامعه مصمم شد تا براى نيازهاى زمان و مشكلات فرهنگى و اجتماعى پاسخى مناسب بيابد و به انبوه سؤالاتى كه نسل جوان با آن روبرو بود پاسخ دهد و قشر تحصيل كرده دانشگاهى را از انحرافات، شبهات دور كند تا مبادا در دام افكار الحادى و منحرف گرفتار شوند.
نحوه اشتغال استاد مطهرى در دانشگاه بدين صورت است كه در سال 1333، دانشكده الهيات آگهى استخدام يك نفر دانشيار را در رشته علوم معقول و منقول در روزنامه‏ها منتشر كرد، در پى انتشار اين آگهى،آقاى مطهرى داوطلب استخدام شد و تقاضايى را براى دانشكده الهيات فرستاد.
وى پس از آن در امتحان كتبى شركت كرد و با موفقيت آنرا پشت سرگذارد. آقاى محمد تقى مطهرى برادر استاد مى‏گويد: «در روز امتحان شفاهى، ميرزا احمدخان سعيدى، رئيس هيئت ممتحنه گفت: «مطهرى امتحان كتبى را به اين خوبى داده است، حال ببينيم آزمون شفاهى را چه مى‏كند؟» مرحوم راشد، مدير گروه فلسفه و حكمت اسلامى به استاد گفت: «آقاى مطهرى! ما ديگران را با بحث‏هاى خودمان امتحان مى‏كنيم ولى شما را با يك بحث تفألى امتحان مى‏كنيم.» كتاب امتحانى، منظومه ملاهادى سبزوارى بود. تفألى كتاب را باز مى‏كنند.
استاد مطلب را شروع مى‏كند. بحث را از منظومه به اشارات مى‏برد و از اشارات به اسفار. دراين هنگام راشد رو به استاد مى‏كند و مى‏گويد: «صبر كن! ما از بيست بالاتر نداريم، اين نمره بيست. حال، مطلب را دامه بده تا ما استفاده كنيم.» جلسه تعطيل مى‏شود.استاد مى‏شود شاگرد و شاگرد مى‏شود استاد.استاد مطهرى يك ساعت و نيم صحبت مى‏كند و مطلب را به پايان مى‏رساند. راشد مى‏گويد: «واقعاً بهره بردم» اين جمله را دوباره تأكيد مى‏كند.
ايام عيد بود كه استاد با من تماس گرفت و گفت: «بيا با هم به منزل راشد برويم» اتفاقاً، يك دانشجوى دانشكده حقوق هم آنجا بود. وى، از آقاى راشد سؤالى كرد: آقاى راشد، بى درنگ گفت: «استاد نشسته‏اند. ديگر جاى من نيست.»استاد مطهرى خودش را جمع كرد و گفت: «آقاى راشد! من كجا و شما كجا؟» آقاى راشد گفت: «بى تعارف مى‏گويم: تو از من با سوادترى. مى‏نمى‏دانستم اين قدر باسوادى.»(14)
بدين ترتيب استاد مطهرى از ابتداى حضور در دانشگاه نبوغ خود را نشان داد و خوش درخشيد.
در تاريخ 2/7/34 صلاحيت علمى استاد در دانشگاه مورد تصويب قرار گرفت و ايشان از روز بيستم آبان تدريس در دانشكده الهيات را آغاز كرد.و در مدت حضور خود در دانشگاه، در دوره‏هاى ليسانس و دكتراى دانشكده الهيات و معارف اسلامى، به تدريس دروس كليات علوم اسلامى شامل منطق، فلسفه، كلام، عرفان، اصول فقه، حكمت عملى، فلسفه مشتمل بر شرح منظومه و الهيات شفا، مقاصد الفلاسفه غزالى و نيز تاريخ فلسفه، سير فلسفه اسلامى، تاريخ مجادلات اسلامى و روابط فلسفه و عرفان پرداخت.
استاد در تاريخ 12/9/50 به عنوان مدير گروه فلسفه و حكمت اسلامى انتخاب شد. ودر تاريخ 1/4/53 حكم استادى به ايشان ابلاغ شد، ايشان پس از سالها تلاش و فعاليت مستمر علمى و خدمات ارزنده خالصانه در محيط دانشگاه در تاريخ 19/6/56 بازنشسته شد.
حضور 23 ساله استاد مطهرى در دانشگاه را بايد يكى از درخشانترين دوران زندگى سراسر تلاش و خدمت وى دانست كه با همتى بلند و عزمى راسخ توانست آثار،بركات و خدمات چشمگيرى را در مجامع علمى و در ميان دانشگاهيان از خود بر جاى گذارد.
اگراستاد فرصتى را كه براى تدريس و تحقيق در دانشكده الهيات صرف كرد، در حوزه علميه قم به تحقيق و تدريس علوم اسلامى مى‏پرداخت. بدون ترديد در رديف يكى از مراجع بزرگ و بنام تقليد قرار مى‏گرفت و شايد مى‏توانست تغييراتى و اصلاحاتى را نيز در سيستم آموزشى، تحقيقى و علمى حوزه به وجود آورد كه همواره دغدغه او بود. امام خمينى در نامه‏اى كه از نجف براى ايشان فرستادند نگرانى خود را از دور بودن استاد از حوزه علميه قم ابراز داشتند.(15) و در چند نوبت از نجف به آقاى پسنديده يا به آقاى اشراقى دامادشان نامه نوشتند كه «آقاى مطهرى را به قم بياوريد و نگهداريد، در قم بماند و به تدريس مشغول باشد.»
تأليفات و آثار
علامه مطهرى از جمله محققان و متفكران اسلامى است كه با تمام توان و با جديت و پشتكار به دفاع از مبانى اسلام پرداخت و با درك دقيق شرايط و شناخت نيازهاى زمان و آگاهى از شبهات، ابهامات و سؤالات نسل جوان، اقدام به پاسخگويى نمود. ايشان مى‏گويد: «اين بنده از حدود بيست سال پيش كه قلم به دست گرفته مقاله يا كتاب نوشته‏ام، تنها چيزى كه در همه نوشته هايم آن را هدف قرار داده‏ام، حل مشكلات و پاسخگويى به سؤالاتى است كه در زمينه مسائل اسلامى در عصر ما مطرح است. نوشته‏هاى اين بنده برخى فلسفى، برخى اجتماعى، برخى اخلاقى، برخى فقهى، برخى تاريخى است. با اين حال موضوعات اين نوشته‏ها كاملاً با يكديگر مغاير است. هدف كلى از همه اينها يك چيز بوده و بس: «دين مقدّس اسلام يك دين ناشناخته است. حقايق اين دين تدريجاً درنظر مردم، واژگونه شده است، و علت اساسى گريز گروهى از مردم تعليمات غلطى است كه به اين نام داده مى‏شود… بدين سبب اين بنده وظيفه خود ديده است كه در حدود توانايى در اين ميدان انجام وظيفه نمايد.»(16) استاد هدف فوق را سرلوحه تأليفات و آثار خويش قرار داد و بدين منظور در هر زمينه‏اى كه احساس نياز كرد كه بايد دست به قلم برد، وارد شد و كتابى را به نگارش درآورد. تنوع آثار آن متفكر بزرگ در فقه، اصول، فلسفه، كلام، تايخ، قرآن، حقوق، اخلاق، و امور اجتماعى و ساير رشته‏ها كه همگى از اتقان، انسجام، استحكام و جاذبيت برخوردار است، نشانه عمق و گستره درياى دانش و عظمت و والايى انديشه و تفكر ايشان است.
همين افتخار او را بس است كه شخصيتى همچون امام خمينى كه اسلام‏شناسى متفكر و عالم و مجتهدى بزرگ است، تمامى آثار او را مفيد، خوب و انسان ساز بداند.(17) از اينرو بايد استاد مطهرى را يكى از موفقترين نويسندگان و محققانى دانست كه موفق شد با نسل امروز و جوانان ارتباط برقرار كند واسلام ناب و راستين را به دور از هرگونه التقاط و انحراف و تحجر و كژانديشى براى اين نسل معرفى نمايد و آنها را با اسلام آشنا و مأنوس كند.
بررسى مجموعه آثار و تأليفات آيت اللّه مطهرى كه قريب يكصد جلد مى‏باشد، در اين نوشتار مقدور نيست ولى به اجمال بايد گفت كه اولين مقاله استاد در سال 1332 در نشريه حكمت قم انتشار يافت.
اولين اثر استاد هم مقدمه و پاورقى بر جلد اول اصول فلسفه و روش رئاليسم است كه در اسفند 1332 منتشر شد. متن كتاب نوشته مرحوم علامه طباطبايى است ولى با توجه به اختصار و دشوارى فهم آن، از علامه تقاضاى نوشتن شرحى بر آن شد، علامه اين كار را بر عهده شهيد مطهرى واگذار كرد كه خوشبختانه استاد به خوبى و شايستگى تمام آن را به انجام رساند و منتشر كرد. اين كتاب نقش بسيار مؤثرى در اثبات بى‏پايگى فلسفه مادى داشته است و از عميق‏ترين و تحقيقى‏ترين آثار استاد مطهرى به حساب مى‏آيد.
آثار فلسفى علامه مطهرى متجاوز از 25 جلد مى‏باشد
استاد مطهرى علاوه بر تأليف و انتشار دهها جلد كتاب ارزشمند در موضوعات مختلف هرگاه مطلب غير واقعى و مخالف مبانى اسلام در نشريه‏اى منتشر مى‏شد در صورت امكان اقدام به پاسخگويى و رفع شبهه مى‏نمود از جمله در سال 1345 ابراهيم مهدوى در مجله زن روز، مطالبى در مورد حجاب و زن نوشت استاد مطهرى در سلسله مقالاتى در 33 قسمت به تبيين و تشريح حقوق زن در اسلام پرداخت كه بعدها با عنوان «نظام حقوق زن در اسلام» منتشر شد.
فعاليتهاى فرهنگى ديگر
آيت اللّه مطهرى به موازات تدريس و تأليف، با حضور در مجامع علمى و فرهنگى و ايراد سخنرانى، خدمات بزرگى را به اسلام و فرهنگ اسلامى نمود. گرچه سخنرانيهاى استاد پس از ورود به تهران اولين سخنرانيهاى ايشان به حساب نمى‏آيد، ولى مى‏توان آنرا سر فصل جديدى در زندگى وى دانست.
سال 1334 اولين سالى بود كه از استاد براى سخنرانى در انجمن‏هاى اسلامى دانشجويان دعوت به عمل آمد. در سالهاى 1337 و 1338 كه انجمن اسلامى پزشكان تشكيل شد، استاد از سخنرانان اصلى انجمن بود. به طورى كه در سالهاى 1340 تا 1350 آن بزرگوار تنها سخنران انجمن بود. وى در اين جلسه مسايل فلسفى، فقهى و ايدئولوژيكى اسلام را در زمينه‏هاى اصول پنجگانه توحيد،عدل، نوبت، امامت، معاد، مسأله زن از ديدگاه قرآن، مباحث اقتصاد اسلامى، بيمه و بانكدارى در اسلام و مسأله بردگى را مورد بررسى و تجزيه و تحليل قرار داد كه بعدها در قالب كتاب منتشر شدند.
استاد چند سخنرانى در سلسله كنفرانسهاى علمى درباره عرفان و حكمت حافظ در دانشكده الهيات و معارف اسلامى ايراد كرد كه با عنوان عرفان حافظ به چاپ رسيده است.
به مرور سخنرانيهاى استاد اوج گرفت و بيشتر دانشگاهها و مراكز علمى سراسر كشور را زير پوشش خود قرار داد و استاد به عنوان خطيبى بلندآوازه، فيلسوفى صاحب نظر، اسلام‏شناسى متبحر و عالمى جامع در علوم منقول و معقول ظاهر شد و به تبليغ دين و دفاع از اصول اسلام و هدايت جوانان پرداخت.
استاد مطهرى همچنان كه در تأليف و آثار خود دقتهاى لازم و وقت كافى مى‏گذاشت و مطالبى منسجم، متقن و محكم ارائه مى‏داد، براى مطالعه سخنرانى‏هاى خود نيز وقت كافى در نظر مى‏گرفت و با مطالعات جامع و لازم به مباحث خويش عمق و غنا مى‏بخشيد و مطالبى نو و بديع ارائه مى‏نمود. يكى از دوستان استاد مطهرى نقل مى‏كند كه يك بار استاد مطهرى را براى سخنرانى دعوت كردند و او با تواضع و صراحت تمام گفت: «آمادگى لازم جهت اين سخنرانى نيافته‏ام، من براى هر سخنرانى، حداقل 20 ساعت مطالعه دارم.»(18)
اين چنين بود كه سخنرانى‏هاى شهيد مطهرى مورد استقبال گسترده مجامع علمى و فرهنگى شهرهاى مختلف قرار گرفت و روز به روز بر دعوت از ايشان براى ايراد سخنرانى افزوده مى‏شد.
بالأخره رژيم پهلوى، روشنگرى‏ها و هدايت‏هاى آيت اللّه مطهرى را تحمّل نكرد و ساواك در سال 1354 ايشان را ممنوع المنبر نمود. ساواك در يكى از اسناد خود چنين آورده است: «نامبرده بالا يكى از روحانيون ناراحت و افراطى است كه اكثراً در بالاى منبر مبادرت به اظهارات خلافى مى‏نمايد خواهشمند است دستور فرمائيد مشاراليه را ممنوع المنبر نموده و از نتيجه اين سازمان را آگاه سازند.»
ممنوع المنبر بودن ايشان تا آستانه پيروزى انقلاب اسلامى ادامه داشت.
همچنين استاد مطهرى همزمان با تحصيل، در ايام تبليغى به همراه ساير همراهان، اقدام به سفرهاى تبليغى مى‏نمود و راهى مناطق مختلف مى‏شد سفر به اراك، همدان، اصفهان و نجف آباد از آن جمله بود.
تأسيس حسينيه ارشاد
استاد مطهرى در راستاى فعاليتهاى فرهنگى خود، از سالها پيش در فكر تأسيس يك مركز دينى، علمى، فرهنگى و تحقيقى براى آموزش معارف اسلامى و انتقال تعاليم دينى به نسل جوان و عموم مردم بود. اين ايده تا حد زيادى با تأسيس حسينيه ارشاد در سال 1346 محقق شد.
استاد كه خود در تأسيس حسينيه ارشاد نقش مهمى داشت و از اعضاى هيأت مديره آن بود، اميدوار بود كه اين مركز بتواند در شناساندن اسلام و ايدئولوژى اسلام و تعاليم دينى، توفيق مطلوبى به دست آورد، از اين رو با عشق و علاقه زياد، قسمتى از وقت خود را صرف اداره آن نمود، ايشان در شرائطى «حسينيه ارشاد» را مركز نشر و ترويج دين، عقايد اسلامى و معارف دينى در طول سال نمود كه «حسينيه‏ها» تداعى گر روضه خوانى و عزادارى سالار شهيدان، آنهم به صورت ناقص در ماههاى محرم و صفر بود. وى علاوه بر برگزارى مجالس عزادارى سالار شهيدان به شكل صحيح و منطقى، حسينيه را مركز تفكر و خردمندى كرد و بنيان فكرى و فرهنگى جامعه را در راستاى اهداف شهادت امام حسين(ع) قرار داد و با فعاليتهاى خود در اين مركز ثابت كرد كه حسينيه نه تنها مكان عزادارى، بلكه پايگاه بزرگ انديشه اسلامى است.
استاد مطهرى در زمينه دعوت دانشمندان اسلامى براى همكارى علمى با حسينيه نقش بسيار مؤثرى داشت، خود نيز سخنرانى‏هاى متعددى در آنجا ايراد مى‏نمود كه سه عنوان از آنها عبارت است از: تحريفات در واقعه تاريخى عاشورا، حماسه حسينى، جاذبه و دافعه على(ع).
متأسفانه عليرغم تلاشها و فعاليتهايى كه استاد مطهرى در حسينيّه ارشاد انجام داد و سعى نمود، اين مركز را از افراط و تفريط دور نگهدارد ولى به دليل كارشكنيها و خود سرى‏هاى مدير داخلى حسينيه ارشاد و بى اعتنايى به استاد مطهرى در انتخاب سخنران، انتخاب مجلس، جلسات گوناگون و چاپ و نشر، استاد مطهرى، به ناچار در سال 1349 از فعاليت در حسينيه كناره‏گيرى كرد.
وى در بيان علت كناره‏گيرى خود چنين مى‏گويد: «خوب نمى‏شود كه ما يك مؤسسه را به وجود آورده‏ايم، مردم اينجا را متعلق به ما مى‏دانند، ما ندانيم اينجا كى سخنرانى مى‏كند يا مثلاً چه موقع كتابش مى‏خواهد چاپ بشود يا چه مطالبى گفته مى‏شود.»
يكى ديگر از فعاليت‏هاى تبليغى آيت‏اللّه مطهرى، در مسجدالجواد تهران بود كه در سالهاى 1349، 1350 و 1351 عهده دار مسؤوليت آن بود و در بيشتر موارد سخنران اصلى مسجد بود و موضوعات آن بيشتر جنبه قرآنى داشت.
مطالبى كه در اين نوشتار درباره شخصيت علمى و فرهنگى آيت اللّه مطهرى بيان شد، همه نشانگر عشق و علاقه فراوان به امور علمى، فرهنگى، تبليغى و تأليف كتاب است. تداوم اين برنامه آرزويى بود كه استاد پس از پيروزى انقلاب داشت.
شهيد آيت اللّه مفتح نقل مى‏كند: در سال گذشته در اوج مبارزات به من مى‏فرمود: «به خدا اگر امام و رهبر ما پيروز بشود، هيچ پستى من نمى‏خواهم، هيچ مقامى نمى‏خواهم، براى همين زندگى كه الآن دارم، كتابخانه‏ام براى من بهترين لذت است، من همين را مى‏خواهم كه بنشينم و كتاب بنويسم، بنشينم و تحقيق كنم، بنشينم از اسلام عزيز دفاع كنم، اين هدف من است.»(19)
پى‏نوشت‏ها:
1. پاره‏اى از خورشيد، ص 359 – 360 به نقل از دكتر حسين غفارى.
2. مصلح بيدار، ج 2، ص 408.
3. همان، ج 1، ص 275.
4. پاره‏اى از خورشيد، ص 51.
5. خدمات متقابل ايران و اسلام، ص 614.
6. عدل الهى، ص 111 – 113.
7. همان، ص 250.
8. ويژه نامه استاد مطهرى، حزب جمهورى اسلامى، به نقل از حضرت آيت اللّه فاضل لنكرانى، ص 203.
9. علل گرايش به ماديگرى، ص 11 – 12.
10. مصلح بيدار، ج 2، ص 277 – 278.
11. سيرى در نهج البلاغه، مقدمه كتاب.
12. مصلح بيدار، ج 1، ص 54 – 55، مصاحبه با سيد محمد باقر حجتى به نقل از مجله جهاد، 18/2/1361.
13. روزنامه اطلاعات، 12/2/1360.
14. پاره از خورشيد، ص 86 – 87.
15. نامه‏ها و ناگفته‏ها، ص 17.
16. عدل الهى، مقدمه كتاب.
17. صحيفه امام، ج 16، ص 242.
18. يادنامه اولين كنگره بررسى شناخت ابعاد فرهنگى، علمى استاد شهيد مطهرى، ص 19.
19. روزنامه جمهورى اسلامى، 2/1359.
به نقل از ويژه نامه جمهورى اسلامى مورخه 12 ارديبهشت 83.

سخنانى از امام على عليه السلام‏
اندوخته‏اى براى فردا
«انّ المالَ و البَنينَ حَرثُ الدُّنيا، و العمل الصالح حَرثُ الآخرة.»
(نهج البلاغه، خطبه 23)
ثروت و فرزندان، كِشته‏هاى اين جهانند و عمل صالح، كِشت آخرت است.
«اعمَلوا فى غَيرِ رِياءٍ ولاسُمعَةٍ، فانّه مَن يَعمَلُ لِغَيرِ اللّه يَكِلهُ اللّهُ لمن عَمِلَ له.»
(نهج البلاغه، خطبه 23)
در كارها ريا و خودنمايى بخرج ندهيد چون هر كس كه كارى را براى غير خدا انجام دهد، خداوند او را به همان كس وامى‏گذارد.
«ألا و إنَّكُم فى أَيّام أمَلٍ مِن وَرائِهِ أجَلٌ، فَمَن عَمِلَ فى أيّام أمَلِهِ قَبلَ حُضُورِ أجَلِهِ فَقد نَفَعَهُ عَمَلُهُ، وَ لَم يَضرُرهُ أَجلُهُ، و مَن قَصَّرَ فى ايام أمَلهِ قبلَ حضورِ أَجَلِهِ فَقَد خَسِرَ عَمَلُه و ضرّهُ أجَلُه.».
(نهج البلاغه، خطبه 28)
آگاه باشيد همه در دوران آرزويى به سر مى‏برند كه اجل در پى آن است، بنابراين هر كس پيش از رسيدن اجلش در همان دوران آرزوها به عمل پردازد، اعمالش به او سود مى‏بخشد و فرا رسيدن مرگش به او زيانى نمى‏رساند، و كسى كه در اين ايام آرزو و پيش از رسيدن مرگ در عمل كوتاهى كند گرفتار خسران شده و فرا رسيدن مرگش براى او زيان خواهد داشت.
«فليعمل العامل منكم فى أيّام مَهَلِهِ قَبلَ إرهاق أجَلِه و فى فَراغِه قَبلَ أوان شُغُلِه، و فى مُتَنَفَّسِهِ قَبلَ أن يُؤخَذَ بِكَظَمِه لِيُمَهِّد لِنَفسِهِ و قَدَمِه، وَ ليَتَزَوَّد من دارِ ظَعنِهِ لِدار اقامَتِه.»
(نهج البلاغه، خطبه 86)
آنان كه اهل علمند، پيش از آن كه اجلشان فرا رسد در ايام مهلت بايد به عمل بپردازند و در ايام فراقت پيش از آن كه گرفتار شوند تلاش كنند و قبل از آن كه راه گلو بسته شود نفس بكشند! و براى خود و جايى كه مى‏روند آماده كنند، و از اين سرا كه سرانجام بايد كوچ كرد براى منزلگاه ابدى تدارك ببينند.
«إعمَلُوا ليومٍ تُذخَرُ له الذَّخائِرُ و تُبلى فيه السَّرائر»
(نهج البلاغه، خطبه 120)
براى آن روزى كه اندوخته‏ها را پس انداز مى‏كنند و اسرار فاش مى‏گردد، عمل كنيد.
«إعمَلُوا لِلجنّةِ عَمَلَها، فانّ الدّنيا لم تُخلَق لكم دارَ مُقامٍ، بل خُلِقَت لَكُم مَجازاً لِتَزَوَّدُوا مِنها الأعمالَ الى دارِ القَرار.»
(همان، خطبه 132)
براى رسيدن به بهشت عمل شايسته آن را انجام دهيد، زيرا دنيا براى سكونت دائمى شما خلق نشده، بلكه آن را در گذرگاه شما ساخته‏اند تا اعمال صالح را به عنوان زاد و توشه براى سراى دائمى فراهم سازيد.
«العامِلُ بِالعِلم كالسائِرِ عَلَى الطريقِ الوَاضِحِ، فَليَنظُر ناظِرٌ أسائِرٌ هو أم راجِعٌ.».
(همان، خطبه 154)
آن كه از روى آگاهى و علم عمل مى‏كند مانند رهروى است كه در جاده روشن قدم برمى‏دارد پس بايد بنگرد كه به پيش مى‏رود يا عقب بر مى‏گردد.
«إعلم أنّ لكُلِّ عَمَلٍ نَباتاً، و كُلُّ نباتٍ لاغنى بِهِ عَن الماءِ، و المِياهُ مُختَلِفةٌ، فما طابَ سَقيُهُ طابَ غَرسُه وَ حَلَت ثَمَرتُهُ، و ما خَبُثَ سَقيُهُ خَبُثَ غَرسُهُ، وَ أَمَرَّت ثَمَرَتُه.»
(همان)
بدان براى هر عملى نبات و رويشى است و هر نبات و رويشى بى نياز از آب نيست، و آنها مختلف‏اند، آنچه آبيارش خوب باشد، درختش نيكو و ميوه‏اش شيرين است و آنچه آبياريش بد و ناپاك، درختش پليد و ميوه‏اش تلخ خواهد بود.
«طُوبى لِمَن ذَكَر المَعَادَ و عَمِلَ لِلحِساب.»
(نهج البلاغه، حكمت 44، عقد الفريد، ج 3، ص 238)
خوشا به حال كسى كه معاد را به ياد آورد و براى روز حساب (قيامت) كار كند.
«شَتّانَ ما بينَ عَمَلَينِ: عَمَلٍ تَذهَبُ لَذَّتُه وَ تَبقى‏ تَبِعَتُه، وَ عَمَلٍ تَذهَبُ مَؤونَتُه وَ يَبقى أجرُه.»
(نهج البلاغه، حكمت 95، بحارالانوار، ج 71، ص 317)
چه بسيار دور است فاصله ميان دو كردار: كردارى كه لذتش مى‏رود و گناهش مى‏ماند و كردارى كه رنجش مى‏گذرد و پاداشش مى‏ماند.

مواظب خويشتن باشيد
«يا أيها الذين آمنوا عليكم أنفسكم، لا يضركم من ضل إذا اهتديتم، إلى الله مرجعكم جميعا فينبئكم بما كنتم تعملون»
( سوره مائده،آيه 105)
اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، بر شما لازم است كه مواظب خويشتن باشيد.. حال كه شما هدايت شده‏ايد، زيان كسى كه گمراه شده است، به شما نمى رسد.. بازگشت همه شما به سوى خدا است تا شما را به آنچه عمل مى‏كرديد، آگاه سازد.
هرچند آيه تصريح مى‏كند كه اگر شما مواظب خود باشيد و از راه راست منحرف نشويد، ضرر گمراهان به شما نخواهد رسيد ولى از آن استفاده دورى جستن از امر به معروف و نهى از منكر نمى شود چه اينكه برخى مردم نا أبالى و بى قيد و بند و راحت طلب‏خواهند از اين آيه استفاده غلط بكنند و بگويند كه آيه صراحت دارد بر اينكه زيان گمراهان به ما نمى رسد و ما بايد فقط مواظب خودمان باشيم و كارى به كار ديگران نداشته باشيم، و با اين استدلال غلط شانه از زير بار مسئوليت خالى مى‏كنند و نه تنها امر به معروف و نهى از منكر نمى كنند بلكه اگر كسى خواست امر به معروف كند يا از فسادى جلوگيرى نمايد، او را منع مى‏كنند و به آيه استدلال مى‏كنند. و روشن است كه اين استفاده نامشروع از چنين آيه مباركى است زيرا اين آيه نيامده است كه آيات بسيار امر به معروف و نهى از منكر را نسخ كند بلكه مطلب ديگرى را گوشزد مى‏كند.
در كوتاه سخن مى‏خواهد بگويد اگر شما اعمال خود را انجام داديد و امر به معروف و نهى از منكر را كنار نگذاشتيد و به تكليف خود عمل كرديد، ديگر ناراحت نباشيد كه بيشتر مردم گمراهند و راه راست را كنار گذاشته و به سوى خطهاى كژ و انحرافى روى‏آورند، زيرا در آن صورا زيان گمراهى آنان به شما نخواهد رسيد. و درست اين مطلب به عكس تصور واهى آن خوشگذرانان است، زيرا مى‏خواهد تأكيد كند كه شما تكليف خود را انجام دهيد، آنگاه نترسيد كه خداوند شما را به گناه قومتان مؤاخذه كند.
عليكم أنفسكم، معنايش اين نيست كه تنها گليم خودرا از آب بيرون بكشيم، و نگاهى به ديگران كه در منجلاب فساد و گناه غرق شده‏اند نياندازيم زيرا امر شده‏است كه نه تنها خودرا بلكه على الاقل خويشان خود را نجات دهيم “قو أنفسكم و أهليكم نارا وقودها الناس و الحجارة” خود و خويشان خود را از آتشى دور نگه داريد كه هيزمش مردم و سنگهاست.
و اصلا در روايتى ديدم كه رسول خدا در تفسير آيه فرمود: “آمر بالمعروف و انه عن المنكر و اصبر على ما أصابك حتى اذا رأيت شحا مطاعا و هوى متبعا و اعجاب كل ذى رأى برأيه، فعليك بنفسك و دع عنك أمر العامة “(تفسير عياشى ج‏1 ص 348) در اين آيه مى‏بينيم كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله تأكيد بر امر به معروف و نهى از منكر مى‏كنند تا سوء استفاده از آيه نشود و تا آنجا بر آن امر تأكيد دارد كه از طرف مقابل مى‏خواهد كه در اين راستا پيش برو و هر چه بر سرت آمد براى خدا تحمل كن و در صورتى كه نتوانستى عامه مردم را نجات دهى و آنان به راى و نظر خود بسنده كردند و نظر تو را نپذيرفتند، و به كار زشت خويش شادمان بودند، و بخل و هواى نفس بر آنان حكومت مى‏كرد، آنها را رها كن و به خودت برس وعوام را به كار خود واگذار. پس اصل امر به معروف است و اصل بر حذر داشتن ديگران از خطر فساد و انحراف است و در صورتى كه كار به جائى نرسد خود را درياب و مواظب باش كه مانند آنان به انحراف كشيده نشوى و مطمئن باش كه در روز رستاخيز، آنگاه كه همه شما به سوى خداى خود بازگشتيد ، هر كس به جزاى كار خويش مى‏رسد و در محكمه عدل الهى، ظالمان و فاسدان كيفر خواهند شد و شما مؤمنان هدايت يافته پاداش خوبى خواهيد داشت.
آرى ! اگر شما خودتان را نگه داشتيد و به سوى انحراف و خطهاى ضد خدائى كشيده نشديد، تمام دنيا اگر كافر شوند به شما آسيبى نخواهد رسيد زيرا هر كسى در گرو كار خويشتن است: “كل نفس بما كسبت رهينة” ولى همانطور كه بيان شد ضمن اين كه بايد مواظب اعمال و رفتار خود باشيم نبايد هرگز در بازداشتن ديگران از كارهاى بد و گناه كوتاهى كنيم زيرا رسول خدا پيوسته فرموده است كه هر كس منكرى را ببيند و بتواند آن را تغيير دهد واجب است كه تغيير دهد، آغاز با دست و اگر نتواند با زبان و در صورتى كه نتواند لا زبان ديگران را از كار بد نهى كند واجب است كه با قلبش اظهار ناراحتى كند “من رأى منكرا واستطاع أن يغيره فليغيره بيده و ان لم يستطع فبلسانه و ان لم يستطع فبقلبه” و با قلب خويش معنايش آن نيست كه فقط در درون خود ناراحت باشد بلكه به نحوى اين ناراحتى را ابراز كند تا طرف مقابل متوجه بدى و زشتى كارش شود.
به هر حال چنانكه گفته شد از خود كلمه “عليكم أنفسكم” شود استنباط كرد كه براى نجات خويش بايد به فكر چاره براى ديگران نيز بود، پس جائى براى شانه خالى كردن در نظام محمدى نيست ولى در صورتى كه وظيفه‏ات را به خوبى و چنانكه مأموريت دارى، انجام دادى ولى نتوانستى به نتيجه مثبتى برسى، بر تو تكليفى نيست و تمرد و عصيان آنان تورا آسيبى نخواهد رساند، آنها را رها كن و از آنان جدا شو و به راه خودت كه پيروى از حق است ادامه بده و مطمئن باش كه در روز ديدار با خدا، تو پاداش خوبيهايت را خواهى ديد و آنان كيفر گناهانشان را زيرا نه تنها تو بلكه حتى رسول خدا نيز نمى تواند آنان را كه خداوند بر قلبهايشان مهر زده است، هدايت كند. مگر نه خود به رسولش مى‏فرمايد: “انك لا تهدي من أحببت و لكن الله يهدي من يشاء”. به اين اميد كه ما جزو هدايت شدگان باشيم آمين رب العالمين.

سلام، چراغ سبز آشنايى‏
اشاره‏
در ميان هر ملت و جمعيتى در هنگام برخورد با يكديگر الفاظ و آدابى براى اظهار محبت و دوستى وجود دارد. در شريعت اسلام كه كاملترين دين الهى است نيز براى جلب محبت و ايجاد رابطه دوستى و برادرى در جامعه اسلامى دستورات مفيد و مؤثري داده است و از آن جمله «سلام» كردن است. در اين شريعت انسان‏ساز مستحب كه در برخورد دو فرد مسلمان، يكى به ديگرى سلام كند، يعنى بگويد: «سلام عليكم»، سلامتى و امنيت بر شما، طرف مقابل در پاسخ اين ابراز محبت بگويد: «سلام عليكم» البته بهتر آن است كه در جواب اضافه نموده و رحمت و بركات خداوندى را براى سلام كننده خواستار گردد. چنان كه قران‏كريم بر اين شيوه تأكيد نموده است(1) در اين كتاب آسمانى كه كامل‏ترين كتاب تربيتى و اخلاقى است و جامع هدفها و روشهاى تربيتى در ابعاد فردى و اجتماعى را دربردارد، درباره اين خصلت پسنديده دستورالعملهاى اخلاقى بسيار ارزنده‏اى دارد. ازاين‏رو، دراين نوشتار مختصر برآنيم تا با مطالعه در آيات روح بخش قرآن كريم و روايات اسلامى، جايگاه و اهميت اين سنت پسنديده اسلامى را مورد بررسى قرار دهيم.
مفهوم سلام‏
«سلام» در لغت به معانى گوناگونى آمده است: به معناى تحيت، سلامت، صلح و آشتى، تعظيم و تكريم، و به معناى درود گفتن و تهنيت به زبان آوردن هم به كار رفته است(2) چنان كه در آيه شريفه: «وَالسَّلامُ عَلى مَنِ اتّبَعَ الهُدى»(3) به معناى تحيت است.
سلام، اطمينان دادن به فرد مقابل است كه: هم سلامتى و تندرستى تو را خواستارم، هم از جانب من آسوده باش و مطمئن، كه گزندى به تو نخواهد رسيد. من خيرخواه تو هستم، نه بدخواه و كينه‏ورز و دشمن. نيز نوعى درود و تحيّت اسلامى است كه دو مسلمان به هم مى‏گويند.
معنى «سلام عليكم» در اصل «سلام الله عليكم» است، يعنى درود پروردگار بر تو باد، ياد خداوند تو را به سلامت دارد، و در امن و امان باشى؛ به همين جهت سلام كردن يك نوع اعلام دوستى و صلح و ترك دشمنى و جنگ محسوب مى‏شود. اين معناى شعار اسلامى سلام است.
كلمه «سلام» از مقدس‏ترين كلمات است. از پيامبر اسلام(ص) نقل شده است كه: «السلام اسم من اسماء الله وضعه الله فى الارض، فأفشوه بينكم»(4) سلام نامى از نامهاى خداست، آن را در زمين به امانت نهاده است، پس سلام را در ميان خودتان فاش كنيد.
پيشينه سلام
سلام و تحيت، از اموري نيستند كه پس از ظهور اسلام حادث شده باشد، بلكه مصاديق مختلف آن در ميان اقوام و ملل پيش از اسلام نيز سابقه دارد؛ در آيات مختلف قرآن‏كريم تعبيراتى وجود دارد كه نشانگر وجود اين سنّت در ملل گذشته دارد، از جمله آنها: در سوره «ذاريات» در داستان حضرت ابراهيم(ع) آمده است: «هل اتاك حديث ضيف ابراهيم المكرمين» آيا خبر مهمانهاى بزرگوار (فرشتگان مأمور مجازات قوم لوط) ابراهيم به تو رسيده است؟! «اذ دخلوا عليه، فقالُوا سَلاماً، قال سلامٌ قومٌ منكرون» در آن زمان بر او وارد شدند و گفتند: «سلام بر تو!» او گفت: «سلام بر شما كه جمعيت ناشناخته‏ايد!»
و «السَّلامُ عَلَىَّ يَوْمَ وُلِدْتُ وَ يَوْمَ أَمُوتُ وَ يَوْمَ اُبْعَثُ حيَّا»(5) و سلام خدا بر من، در آن روز كه متولد شدم، و در آن روز كه مى‏ميرم، و آن روز كه زنده برانگيخته خواهم شد.
اين آيات نشانگر آن است كه در زمان حضرت ابراهيم و حضرت عيسى(ع) تحيت و سلام وجود داشته است. از اشعار عرب جاهلى نيز استفاده مى شود كه تحيت به وسيله سلام در آن ايام بوده است.(6) همچنين حكايت شده:
«روزى يكى از اعراب جاهلى جهت شنيدن آيات قرآن‏كريم به حضور پيامبر اكرم(ص) رسيد و در ابتداى سخن براى تحيت چنين گفت: «انعم صباحاً» كه حضرت در جواب فرمود: خداى من تحيت بهتر از اين فرستاده و آن اين است كه بگوييم «سلام عليكم».(7)
و نيز در تاريخ، آداب و رسوم مختلفى از ملل پيشين نقل شده است كه شريعت اسلام در بسيارى از موارد برخى از آن عادات و رسوم را نيك و پسنديده بود، امضاء نموده است كه نمونه‏هايى از آن مانند حج و …را مورد پذيرش قرار داده است و سپس برخى اصلاحات و تغييرات در آن سنن و آداب انجام داده است و مواردى كه كاستيهايى در آنها وجود داشته است را جبران نموده است. سنت پسنديده «سلام و تحيت» هنگام ديدار، ورود به خانه و آغاز به سخن گفتن، نيز از مواردى است كه شريعت مقدس اسلام آن را تأييد نموده و دستورات خاصى نيز براي آن وضع نموده است.
جايگاه سلام در آيات و روايات‏
واژه «سلام» بيش از 40 بار در قرآن‏كريم بكار رفته است؛ گاهى خداوند خود، بر بندگان برگزيده‏اش، يعنى انبياء(ع) سلام مى‏فرستد «سَلامٌ عَلىَ المُرْسَلِينَ».(8) و «قِيلَ يا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنّا وَ بَرَكاتٍ عَلَيْكَ…»(9) و «سَلامٌ عَلى مُوسى وَ هارُونَ»(10) سلام خود پاداشى براى بندگان صالح است. از رشديافتگان و راهيان بهشت با «سلام و تحيت» استقبال مى‏شود.
«و عبادالرحمن… اولئك يجزون الغرفة بما صبروا و يلقون فيها تحيّةً و سلاماً»(11) آنها (عبادالرحمن) كسانى هستند كه درجات عالى بهشت در برابر شكيبائيشان به آنان پاداش داده مى‏شود. و در آن با تحيت و سلام روبه‏رو مى‏شوند.
و از همه بالاتر خداوند به آنها سلام و تحيت مى‏گويد، چنان‏كه در آيه 58 سوره «يس» مى‏فرمايد: «سلام قولاً من رب رحيم» براى آنها سلامى است از سوى پروردگار رحيم و در آيه 23 و 24 سوره «يونس» مى‏فرمايد: «و الملائكة يدخلون عليهم من كل باب سلام عليكم» فرشتگان از هر درى بر آنها وارد مى‏شوند و به آنها مى‏گويند، سلام بر شما.
در اين كه معناى «تحيت» و «سلام» در اينجا يكسان است يا تفاوت دارد؟ در ميان مفسران اختلاف است،، ولى با توجه به اين كه تحيت در اصل به معنى دعا براى زندگى و حيات ديگرى است، و سلام از ماده سلامت است، و به معنى دعا براى كسى است، بنابراين چنين نتيجه مى‏گيريم كه واژه «تحيت» به عنوان درخواست حيات است و واژه «سلام» براى توأم بودن اين حيات با سلامت است، هر چند گاهى ممكن است اين دو كلمه به يك معنى بيايد. البته تحيت در عرف معنى وسيعترى پيدا كرده و آن هرگونه سخنى است كه در آغاز ورود به كسى مى‏گويند و مايه خوشحالى و احترام و اظهار محبت نسبت به او مى‏باشد.
فرشتگان هنگام دخول اهل بهشت آنها را با سلام و تحيت داخل مى‏نمايند: «اُدْخُلُوها بِسَلامٍ ذلِكَ يَوْمُ الخُلُود»(12) و «اِنَّ المُتَّقِينَ فِى جَنّاتٍ وَ عُيُونٍ. اُدْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِينَ.»(13)
همچنين تحيت اهل بهشت نيز سلام است و شكر الهى «دَعْويهُمْ فِيها سُبْحانَكَ اللّهُمَّ وَ تَحِيَّتُهُمْ فِيها سَلامٌ وَ آخَرُ دَعْويهُمْ أَنِ الحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ العالَمِين.َ»(14)
همچنين يكى از نامهاى بهشت نيز دارالسلام است «وَاللّهُ يَدْعُوا إِلى دارِالسَّلام…»(15)
افزون بر آيات فراوانى كه درباره تحيت و سلام وجود دارد، در منابع روايى اصيل اسلام نيز احاديث فراوانى وارد شده است كه به ذكر چند روايت بسنده خواهيم كرد.
دين اسلام يك دين اجتماعى است، ضمن اين كه دستورهاى فردى زيادى نيز قرار داده است؛ نماز جماعت، حج، زكات، جهاد، امر به معروف و نهى از منكر و… دستورهاى اجتماعى اسلام هستند. جعل اين‏گونه قوانين توسط شارع در قبال اجتماع بيانگر اهميت او به اجتماع و تشويق توده مردم به حضور در جامعه اسلامى است.
سلام كردن و برخورد خوب، يكى از درهاى مهم در برقرارى روابط اجتماعى سالم است كه اين همه مورد تأكيد دين مبين اسلام قرار گرفته است.
سلام در ايجاد رابطه دوستى و محبت و تقويت روح تعاون و همكارى و همدلى بين مسلمانان نقش قابل توجهى دارد. اسلام تأكيد زيادى بر روى حب و بغض دارد و از صفات مؤمنين، حبّ به مؤمن و بغض نسبت به دشمنان اسلام است.(16)
سلام، خود هديه و صدقه نيكى است، پيامبر اسلام(ص) درباره فرمود: «من الصدقة أن تسلّم على الناس و انت طلق الوجه»(17) از جمله صدقه، اين است كه به مردم سلام كنى و همواره گشاده‏رو باشى.
هرگز شايسته نيست از سلام‏كردن كه خود بذرافشانى مهر و محبت و دوستى است مضايقه كنيم. به فرموده امام صادق(ع): «البخيلُ مَن يبخِلَ بِالسّلام»(18) بخيل، كسى است كه از سلام دادن به ديگرى بخل ورزد.
آرى، براستى سلام دادن به ديگرى نه تنها چيزى از قدر و جايگاه انسان نمى‏كاهد و هيچ ضرر و زيان مادى، آبرويى و…ندارد، بلكه محبت‏آور و صفابخش است و خداپسند و سيره رسول خدا(ص) و روش و منش اولياء الهى است. به علاوه، نشانه‏اى از تواضع و فروتنى و نداشتن كبر است. انسانهاى متواضع، نه تنها زيان نمى‏بينند، بلكه عزّت و محبوبيّت هم پيدا مى‏كنند.
امام صادق(ع) در روايت ديگرى فرمود: «مِنَ التّواضُعِ اَنْ تُسلِّمَ عَلى مَنْ لَقيتَ»(19) از نشانه‏هاى فروتنى اين است كه به هر كس برخوردى، سلام دهى.
سلام روزنه رحمت و مغفرت خداوند است: «ان من موجبات المغفرة بذل السلام و حسن الكلام» بشارتى است از رسول حق(ص) كه از موجبات رحمت و آمرزش الهى، اداى سلام و نيكى كلام است.
از دلائل اهميت سلام كردن، جواز ردّ سلام در نماز، بلكه با شرائطى وجوب آن است؛ تكلم نمودن در نماز و لو اين كه كلام دو حرف باشد، موجب بطلان نماز است، و لى در مورد جواب سلام استثناء شده است. در كتاب شريف «عروة الوثقى»، وجوب ردّ سلام در نماز را لازم مى‏دانند و آن را از واجبات كفائى مى‏شمرند.
ادب و آداب سلام‏
الف) ابتداء به سلام‏
آغاز كردن به سلام در برخورد با برادران ايمانى، يكى از عوامل نيرومند جلب محبت است. در روايات اسلامى تأكيد فراوان بر شيوه پسنديده (ابتداء به سلام) شده، تا آنجا كه در منابع روايى وارد شده كه: اگر كسى پيش از سلام، شروع به سخن كرد، جواب ندهيد؛ چنان كه امام صادق(ع) از پيامبر(ص) نقل مى‏كند كه فرمود: «مَنْ بَدَءَ بالكلام، قبلَ السّلامِ فَلا تُجيبوهُ»(20)
همچنين آن حضرت در روايتى ديگر از پيامبر اكرم (ص) نقل مى‏كند كه آن حضرت(ص) فرمود: «اولىَ الناس باللّه و رسوله من بدأَ بالسلام»(21) نزديكترين و مقرّب‏ترين مردم به خدا و رسولش كسى است كه ابتداء به سلام نمايد.
امام سجاد (ع) فرمود: «از اخلاق مؤمن، انفاق به قدر قدرت، و سعت در معيشت به اندازه توانايى مالى، به عدالت رفتار كردن با مردم و ابتداء به سلام است.»(22)
در روايات آمده كه «سواره» بر «پياده»، و آنها كه مركب گرانقيمت‏ترى دارند، به كسانى كه مركب ارزانتر دارند، سلام كنند، و گويا اين دستور يك نوع مبارزه با تكبر ناشى از ثروت و موقعيتهاى خاص مادى است، در حالى كه در اين عصر فراصنعتى مى‏بينيم كه تحيت و سلام را وظيفه افراد پائين‏تر مى‏دانند و شكلى از استعمار و استعباد و بت‏پرستى به آن مى‏دهند. و اين بيانگر دور شدن از اخلاق اسلامى است.
از رفتارهاى بسيار درخور توجه پيامبراكرم(ص) و پيشوايان معصوم(ع) تقدم در سلام (ابتداء به سلام) بود؛ آن بزرگواران به همه، حتى به كودكان و نوجوانان سلام مى‏كردند. البته ناگفته نماند، اين سخن منافات با دستورى كه در بعضى از روايات وارد شده كه افراد كوچكتر از نظر سن، بر بزرگتر سلام كنند ندارد؛ زيرا اين يك نوع ادب و تواضع انسانى است و ارتباطى با مسئله اختلاف طبقاتى و تفاوت در ثروت و موقعيتهاى مادى ندارد.
تقدم در سلام كردن نه تنها به عنوان يك رفتار نيكو مورد توجه بوده، نشان دهنده رشد شخصيت، فروتنى و نفى كبر و غرور و منش جاهلانه است، بلكه خود سرمشق خوبى براى تمرين مهارت‏هاي كلامى و اخلاقى است. روشن است توقع «سلام» از ديگران هرگز نمى‏تواند از اخلاق پسنديده اجتماعى باشد. بنابراين، به جاى آن كه از ديگران انتظار سلام داشته باشيم، شايسته‏تر اين است كه خود با تأسى از اولياى معصوم الهى هميشه با چهره‏اي گشاده و متبسم، در سلام‏كردن از ديگران پيشى بگيريم و اين سبقت در خيرات است.
ب) كيفيت سلام‏
در شريعت مقدس اسلام به برخورد صحيح و نيكو بسيار تأكيد شده است و يك نوع تحيت خاص كه همان استفاده از كلمه «سلام» است، مورد تأكيد و سفارش قرار گرفته است. در ميان جوامع مختلف از الفاظ يا رفتارهاى مختلفى براى اين منظور استفاده مى‏شود، اما شارع مقدس كلمه سلام را به عنوان تنها كلمه‏اى كه احكام خاصى را به دنبال خود دارد، قرار داده است. گويا بدين وسيله قصد داشته است كه مسلمانان در برخوردهاى خود نيز داراى وحدت و نشانه باشند تا از غير مسلمانان شناخته شوند. و ازاين‏رو، اگر به لفظى غير از سلام براى تحيت استفاده شود، مثلاً گفته شود: «صبّحك اللّه بالخير» يا «مسّاك اللّه بالخير» جواب آن واجب نيست، و فقط در صورتى واجب است كه به لفظ «سلام» باشد.(23)
و همچنين فقهاى عظام «سلام» را در نماز واجب مى‏دانند، اما در هرگونه تحيتى غير از سلام را واجب ندانسته، بلكه آن را مبطل نماز مى‏شمارند.(24)
ج) جواب سلام‏
سلام را بايد آشكارا، بلند و با صداى رسا ادا كرد. احاديث فراوانى با عنوانِ «الجهرُ بالسّلام» و «افشاء سلام» آمده كه سفارش اكيد دارد كه سلامها، رسا و بلند باشد، نه زير لب و آهسته و نامفهوم و ناقص. جواب سلام نيز بايد همين گونه باشد، يعنى بلند و واضح، تا گوينده بشنود.
اگر در برخورد با ديگران يا ورود به جلسه و جمعى، يا رسيدن به خانه و محل كار، سلام بگوييم، ولى آهسته، شايد سلاممان را نشنوند. با اين كه ما سلام داده‏ايم، ولى به دليل سر و صدا يا عدم تمركزحواس يا هر عامل ديگر، سلاممان را نشنوند، احياناً در اين‏صورت ما را بى‏ادب و بى‏اعتنا خواهند شمرد و متكبّر خواهند پنداشت. يا اگر سلام فردى را جواب دهيم، اما آهسته و زير لب، به گونه‏اى كه نفهمد و نشنود، ممكن است فكر كند مسئله‏اى، خصومتى و … رخ داده، يا ما سرسنگين و متكبّر شده‏ايم كه حتى جواب سلامش را هم نمى‏دهيم يا با دشوارى و بى‏علاقگى جواب مى‏دهيم. راه جلوگيرى از اين سوءتفاهمها و بدگمانى‏ها، رعايت همان دستور دينى در معاشرتها است، يعنى آشكارا سلام كردن.
امام صادق(ع) مى‏فرمايد: هرگاه يكى از شما سلام مى‏دهد، سلامش را آشكارا بگويد. نگويد كه «سلام دادم، ولى جوابم ندادند»، شايد سلام داده ولى آنان نشنيده باشند! و هرگاه يكى از شما جواب سلام مى‏دهد، جواب را آشكارا و بلند بگويد، تا آن مسلمان ديگر نگويد كه «سلام كردم، ولى جوابم را ندادند!»(25)
اگر سلام مستحب است، جوابش واجب است. چنان كه در روايت آمده است: «السلام تطوع و الرد فريضه»(26) سلام مستحب است، ولى جواب آن واجب است. البته بيشترين ثواب نيز از آنِ كسى است كه شروع به سلام كند.
همان‏گونه كه گذشت، سلام نوعى تحيت و هديه از سوى يك مؤمن است و هديه را بايد با پاسخى بهتر ارائه داد، تا نشان قدرشناسى باشد. چنان كه قرآن‏كريم در اين‏باره مى‏فرمايد:
«وَ إِذَا حُيِّيتُم بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسنَ مِنهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ كانَ عَلى كلِّ شى‏ءٍ حَسِيباً»(27) هنگامى كه كسى به شما تحيت گويد، پاسخ آن را به طور بهتر دهيد يا (حداقل) به همان گونه (مساوى) پاسخ گوئيد، خداوند حساب همه چيز را دارد.
واژه «تحيت» در لغت از ماده حيات و به معنى دعا براى حيات ديگرى كردن است خواه اين دعا به صورت «سلام عليك»، خداوند تو را به سلامت دارد و يا «حياك الله»، خداوند تو را زنده بدارد و يا مانند آن باشد، ولى معمولاً از اين كلمه هر نوع اظهار محبتى را كه افراد به وسيله سخن، با يكديگر مى‏كنند شامل مى‏شود كه روشنترين مصداق آن همان موضوع «سلام كردن» است. اما، از برخى از روايات، همچنين تفاسير، استفاده مى‏شود كه اظهار محبتهاى عملى نيز در مفهوم «تحيت» داخل است، در تفسير على بن ابراهيم از امام باقر و امام صادق(ع) چنين نقل شده كه: «المراد بالتحية فى الآيه، السلام و غيره من البر» منظور از تحيت در آيه، سلام و هرگونه نيكى كردن است. و نيز در روايتى در كتاب «مناقب» چنين آمده است: «كنيزى يك شاخه گل خدمت امام حسن (ع) هديه كرد، حضرت در مقابل آن وى را آزاد ساخت، و هنگامى كه از علت اين كار سوال كردند، فرمود: خداوند اين ادب را به ما آموخته آنجا كه مى‏فرمايد: «و اذا حييتم بتحية فحيوا باحسن منها» و سپس اضافه فرمود: تحيت بهتر، همان آزاد كردن او است! و به اين ترتيب اين آيه يك حكم كلى درباره پاسخ گوئى به هر نوع اظهار محبتى اعم از لفظى و عملى مى‏باشد».(28)
در روايات اسلامى دراين باره (جواب سلام) آمده است كه منظور از تحيت به احسن آن است كه سلام را بايد با عبارات ديگرى مانند و «رحمةالله» و مانند و «رحمةالله و بركاته» پاسخ داد.
در تفسير «درالمنثور» آمده است: شخصى به پيغمبر اكرم(ص) عرض كرد: «السلام عليك پيامبر (ص) فرمود:«السلام عليك و رحمةالله»، ديگرى عرض كرد:«السلام عليك و رحمةالله»، پيامبر(ص) فرمود:«و عليك‏السلام و رحمةالله و بركاته»، شخص ديگرى گفت: «السلام عليك و رحمةالله و بركاته» پيامبر (ص) فرمود: «و عليك». هنگامى كه سؤال كرد كه چرا جواب مرا كوتاه بيان كرديد؟ فرمود: قرآن مى‏گويد: تحيت را به طرز نيكوترى پاسخ گوئيد، اما تو چيزى باقى نگذاشتى! در حقيقت پيامبر (ص) در مورد شخص اول و دوم تحيت به نحو احسن گفت، اما در مورد شخص سوم به مساوى؛ زيرا جمله «عليك» مفهومش اين است كه تمام آنچه گفتى، بر تو نيز باشد.(29)
د) افشاء سلام‏
در روايات، آداب فراوانى درباره سلام كردن وارد شده است از جمله اين كه: سلام تنها مخصوص افرادي نيست كه انسان با آنها آشنايى خاصى دارد، چنان كه روايت شده كه از پيامبراكرم(ص) سؤال شد: اى العمل خير؟، كدام عمل بهتر است؟ حضرت فرمود: «اطعام طعام كن و سلام به كسانى كه مى‏شناسى و نمى‏شناسى بنما.»(30)
همچنين فرمود: «افشوا السلام بينكم تحابّوا»؛ سلام را در ميان خود آشكار كنيد، تا رشته محبت و دوستى استوار شود.
و نيز امام باقر(ع) فرمود: «ان الله يحب افشاء السلام»(31) به درستى كه خداوند آشكار كردن سلام را دوست دارد. منظور از افشاى سلام، سلام كردن به افراد مختلف است.
از امام صادق(ع) نقل شده كه فرمود: «ملكى به مردى برخورد كرد در خانه‏اى ايستاده است. از وى پرسيد: چرا اينجا ايستاده‏اى؟ گفت: برادر دينى‏ام در اين خانه است كه مى‏خواهم به سلام كنم. ملك گفت: آيا بين تو با او خويشاوندى است، يا كارى دارى؟ گفت: نه؛ نه قرابتى با او دارم و نه حاجتى به او دارم و جز برادرى اسلامى و رعايت احترام حقوق برادرى، چيز ديگرى نيست. من به او سلام مى‏كنم و براى خدا با وى تجديد عهد مى‏نمايم.»(32)
آداب فقهى سلام كردن‏
«جايز نيست ابتدا به سلام براى شخص نمازگزار و همچنين جايز نيست ابتدا به ساير تحيات مثل صبّحك اللّه بالخير يا مسّاك‏اللّه بالخير و غير اينها.»(33)
«واجب است سلام در اثناء نماز به تقديم كلمه سلام بر ظرف عليكم، عليك و… اگرچه شخص سلام دهنده ظرف (جار و مجرور) را بر كلمه سلام مقدم نمايد؛ و احتياط مستحب اين است كه در تعريف و نكره آوردن شخص نمازگزار مراعات مماثله را بنمايد و همانند شخص سلام دهنده جواب دهد و همچنين در جمع و مفرد آوردن.»(34)
ردّ سلام واجب كفايى است، پس اگر به جماعتى سلام كنند و يكى از آنها جواب دهد، كافى است. اما بر بقيه مستحب است جواب دهند.(35)
اگر يك نفر از جماعت جواب دهد، و آن شخص كودك باشد، كفايت نمى‏نمايد.(36)
اگر شخص نمازگزار در بين جماعتى باشد كه بر آنها سلام كنند و شخص نمازگزار شك كند كه او نيز قصد شده است يا نه، جواب دادن او جايز نيست.(37)
واجب است جواب را به گونه‏اى دهند كه شخص سلام‏كننده بشنود خواه در نماز باشد يا غير آن، به اين صورت كه صداى خود را به اندازه متعارف بلند نمايد؛ به گونه‏اى كه اگر مانعى نباشد، صداى او شنيده شود و اگر شخص سلام‏دهنده خيلى دور باشد كه امكان شنيدن صدا را نداشته باشد، جواب واجب نيست.(38)
جواب سلام واجب است فوراً به طور عرفى داده شود و تأخير آن جايز نيست، و اگر به تأخير انداخت وجوب ساقط مى‏شود.(39)
جايز است سلام مرد نامحرم به زن نامحرم و بالعكس مشروط بر اين كه با ريبه يا خوف فتنه نباشد.(40)
از امام على (ع) روايت شده است: «كه آن حضرت بر زنان سلام مى‏كرد، ولى كراهت داشت كه بر زنان جوان سلام نمايد، و مى‏فرمود: نگران هستم از اين كه از صداى آنها تعجب نمايم و اين كار ضررش براى من بيش از ثواب آن باشد.»(41)
كراهت دارد كه مسلمان بر شخص كافر سلام نمايد، اما اگر كافر ذمى بر مسلمان سلام نمايد، احتياط واجب، رد سلام است به لفظ «عليك يا سلام» بدون «عليك».(42)
در روايتى امام صادق(ع) از پدران بزگوارش نقل مى‏كند كه به شش گروه نبايد سلام كرد: «ستّة لايسلّم عليهم: اليهودي و المجوسى و النصرانى و الرجل على غائطه و على موائد الخمر و على الشاعر الذى يقذف المحصنات و على المتفكهين بسبّ الاُمّهات»(43) به شش گروه نبايد سلام كرد: جهود، گبر، تسا، مردى كه مشغول تخليه است يا بر سفره شراب نشسته و بر شاعرى كه به زنان پاكدامن نسبت ناسزا مى‏دهد و به كسانى كه به دشنام دادن بر مادر يكديگر خوشى مى‏كنند.
البته اين‏گونه روايات در مقام مبارزه با فساد است، مگر اين كه سلام كردن به افراد رباخوار، فاسق، منحرف و …، وسيله‏اى باشد براي آشنايى و دعوت به ترك منكر باشد كه نه تنها جايز است، بلكه مطلوب شريعت اسلام است. البته آداب فقهى سلام كردن بسيار زياد است كه بايد به كتب مفصّل فقهى و روايى مراجعه نمود.
سخن آخر
سيره رفتارى اولياى الهى بر مداومت بر اين سنت پسنديده (سلام و تقدم در سلام‏كردن) است، چنان كه پيامبراكرم(ص) به هر كه مى‏رسيد حتى كودكان و نوجوانان ابتدا به او سلام مى‏كرد، به ويژه در مورد سلام كردن به كودكان مى‏فرمود: «پنج صفت است كه تا زنده‏ام، آنها را رها نخواهم كرد، يكى هم سلام دادن به كودكان است، تا پس از من «سنت» گردد.»(44) اين خصلت خجسته، از اخلاق حسنه و روحيه پاك و تواضع حضرت سرچشمه مى‏گرفت. اينها درست؛ ولى ادب اقتضا مى‏كند كه كوچكترها به بزرگترها سلام كنند. در روايت آمده است كه پيامبر اكرم(ص) فرمود: كوچك به بزرگ سلام كند، يك نفر به دو نفر، و جمعيت كم به جمعيت فراوان، و سواره بر پياده، و رهگذر، بر كسى كه ايستاده است، و ايستاده بر كسى كه نشسته است(45) البته اگر جز اين باشد، نشانِ تواضع نخواهد بود! در اهميت سلام‏كردن همين بس كه كمال دين و زينت ايمان، «سلام» است.
پيامبراكرم (ص) فرمود: «تاسه صفت در بنده‏اى جمع نباشد، ايمان او كامل نشود: صدقه دادن به هنگام تنگدستى، رعايت انصاف و لو خويشتن، و سلام بسيار كردن.»(46)
هميشه سلام‏كردن و تقدم در سلام، صدقه جاريه و طلب هميشگى نعمت و رحمت است. آن‏گاه كه در عصر جاهليت، بعضى افراد دربرخورد با يكديگر شمشير از نيام بركشيده، از كنار هم مى‏گذشتند، پيامبراكرم، رسول رحمت(ص) «سلام كردنها» را جانشين شمشيرها ساختند و آن‏قدر در اين امر تأكيد داشته، خود پيش‏قدم بودند كه بر رهروان راستينش سلام كردن را يك فريضه الهى مى‏دانستند. پس دريغ است كه ما به عنوان پيروان پيامبري كه مهر و محبت و دوستى را جايگزين شمشيرها كرد، در برخى موارد با يكديگر با شمشيرهاى مخرب و آزاردهنده‏ترى همچون، اخم و نخوت، بدخلقى و سوءظن و احياناً حتى به طرف نگاه هم نمى‏كنيم، برخورد نماييم.
سلام، تكيه كلام مسلمان و پيام رحمت مؤمنين است. پيامبر رحمت فرمود: «سلام، درود ملت ما و حافظ ذمه ماست؛ السلام تحية لملتنا و امان لذمتنا.»(47)
سلام، رحمت حق و پاداش صالحان، صلوات و تحيت خدا و فرشتگان و مؤمنين بر پيامبراكرم، نبى رحمت(ص) و ختم اداى هر نمازى است.
«السلام عليك ايها النبىُّ و رحمة الله و بركاته. السلام علينا و على عبادالله الصالحين. السلام عليكم و رحمة الله و بركاته؛ سلام و رحمت خدا بر نبى حق (ص) باد. سلام بر ما و بر بندگان صالح خدا. سلام و رحمت و بركات خدا بر شما.»
«ان الله و ملائكته يصلون على النبى، يا ايها الذين آمنوا صلّوا عليه و سلموا تسليماً.»
پى‏نوشت‏ها:
1. سوره نساء، آيه 86.
2. محمد معين، فرهنگ معين.
3. سوره طه، آيه 47.
4. نهج الفصاحه.
5. سوره مريم، آيه 33.
6. تفسير نمونه، ج 4 ص 44.
7. ر.ك: جعفر سبحانى، فرازهايى از تاريخ اسلام.
8. سوره صافات،آيه 181.
9. سوره هود، آيه 48.
10. سوره صافات، آيه 120.
11. سوره فرقان، آيه 75.
12. سوره ق، آيه 34.
13. سوره حجر، آيه 46.
14. سوره يونس، آيه 10.
15. سوره يونس، آيه 25.
16. سوره فتح، آيه 29.
17. نهج الفصاحه.
18. اصول كافى، ج 2، باب تسليم، ص 645،چاپ بيروت.
19. اصول كافى، ج 2 باب تسليم، ص 646، چاپ بيروت؛ خصال صدوق، ص 11.
20. اصول كافى، ج 2 باب تسليم، ص 644، چاپ بيروت؛ سفينةالبحار، محدث قمى، ج 1،ص 645.
21. اصول كافى، ج 2،باب تسليم، ص 644، چاپ بيروت.
22. وسائل الشيعه، ج 8، ص 436.
23. سيد محمد كاظم طباطبائى، عروة الوثقى.
24. امام خمينى، تحرير الوسيله، ج 1.
25. اصول كافى، ج 2، ص 645،بيروت؛ وسائل الشيعه، ج 8، ص 443.
26. وسائل الشيعه، ج 8، ص 438.
27. سوره نساء، آيه 86.
28. تفسيرنمونه، ج 4، ص 42.
29. تفسير درالمنثور، ج 2،ص 8؛ ميزان الحكمة، ج 2،ص 1350، دارالديث.
30. تفسير فى ظلال، ذيل آيه 86؛ سوره نساء.
31. اصول كافى، ج 2،باب تسليم، ص 645، چ بيروت.
32. وسائل الشيعه، ج 8،ص 436.
33. عروة الوثقى.
34. تحريرالوسيله.
35. عروة الوثقى.
36. همان.
37. همان.
38. تحريرالوسيله.
39. همان.
40. عروة الوثقى.
41. اصول كافى، ج 2،ص 648، چ بيروت.
42. عروة الوثقى.
43. ترجمه خصال شيخ صدوق، ج 1،ص 265، انتشارات جاويدان.
44. بحارالانوار، ج 73،ص 10، بيروت.
45. ميزان الحكمه،ج 4، ص 538.
46. نهج الفصاحه.
47. همان.

نگاهى به رويدادها
اخبار جهان اسلام‏
اسرائيل: حماقت كرديم، ترور مغنيه بازى با آتش بود.
مخالفان مشرف در انتخابات پاكستان پيروز شدند. (1/12/86)
سيد حسن نصراللّه: به صهيونيست‏ها مجال آرامش نخواهيم داد. (2/12/86)
سيد حسن نصراللّه: نقاط ضعف دشمن را شناسايى كرده‏ايم، زوال اسرائيل نزديك است. (4/12/86)
قرضاوى: مسلمانان جهان، كالاهاى دانماركى را تحريم كنند. (6/12/86)
ارتش اسرائيل: در غزه هولوكاست به راه مى‏اندازيم. (12/12/86)
هاآرتص: مردم را در غزه مى‏كشيم، امّا ارتش اسرائيل سرانجام زمين‏گير مى‏شود.
6 كشتى جنگى آمريكا با هزاران تفنگدار در سواحل لبنان مستقر شدند.
جهاد اسلامى فلسطين: اسرائيل را به جهنمى سوزان براى صهيونيست‏ها تبديل مى‏كنيم. (13/12/86)
اسرائيل با عقب نشينى از شمال غزه: توان مقابله با موشك‏هاى حماس را نداريم.
واشنگتن پست فاش كرد: تفنگداران آمريكايى با هماهنگى عربستان به لبنان اعزام شده‏اند.
دولت كويت، شركت كنندگان در مراسم يادبود «عماد مغنيه» را از اين كشور اخراج مى‏كند.
رژيم صهيونيستى به شكست در عمليات غزه اعتراف كرد. (14/12/86)
نظاميان اسرائيلى يك شيرخوار فلسطينى را شهيد كردند. (16/12/86)
ترور رجب طيب اردوغان نافرجام ماند. سه تروريست دستگير شدند. (23/12/86)
اردوغان درخواست دادستان تركيه مبنى بر انحلال حزب عدالت و توسعه را شرم آور خواند. (27/12/86)
اعتراف وزير راه اسرائيل، موفاز: شليك روزانه 50 موشك زندگى ما را فلج كرده است. (28/12/86)
اخبار داخلى
بهره بردارى از ميدان نفتى آزادگان زودتر از موعد آغاز شد.
مجلس به وزير جديد آموزش و پرورش رأى اعتماد داد. (1/12/86)
رئيس جمهور در اجتماع پرشور مردم بندرعباس: غرب بايد گزارش البرادعى را بپذيرد.
در جلسه علنى ديروز مجلس الحاقيه مجمع تشخيص به بودجه 87 بحث برانگيز شد.
در پرواز مشهد – تهران مهارت خلبان جان 100 مسافر را نجات داد. (2/12/86)
آژانس: تمام موضوعات پرونده هسته‏اى ايران حل و فصل شده است.
گزارش البرادعى حيثيت غرب را به چالش كشيد.
تصميم قطعى براى فروش آزمايشى بنزين آزاد گرفته شد.
جبهه متحد اصولگرايان 290 نامزد خود را نهايى كرد.
74 شناور تندرو ساخت ايران تحويل ارتش و سپاه شد. (4/12/86)
آمريكا: گزارش آژانس ما را نااميد كرد.
پيروزى هسته‏اى كام مردم را شيرين كرد.
سخنگوى دولت: فروش بنزين آزاد فقط براى نوروز را اعلام كرد.
سيد حسن خمينى: عزت و استقلال خود را فداى دوستى با آمريكا نمى‏كنيم.
ايران خواستار خروج پرونده هسته‏اى از دستور كار شوراى امنيت شد.
عرضه بنزين 500 تومانى در ايام نوروز تثبيت قيمت تورمى بنزين است. (5/12/86)
هاشمى: عملكرد شوراى نگهبان در خور تقدير است.
رئيس جمهور: پيروزى هسته‏اى، محصول مقاومت ملت است. (6/12/86)
اعضاى مجلس خبرگان به ديدار رئيس جمهور رفتند. هاشمى رفسنجانى ميهمان احمدى نژاد. (7/12/86)
مؤسسه مطالعات سياسى مديترانه: كليد حل بحران خاورميانه در دست ايران است.
رهبر انقلاب در ديدار رئيس جمهور سنگال: آمريكا به معنى واقعى كلمه در خاورميانه زمين گير شده است.
بزرگترين اربعين تاريخ در كربلا با حضور 10 ميليون زائر در جوار بارگاه ملكوتى حضرت اباعبداللّه الحسين عليه السلام بدون هيچ گونه حادثه تروريستى برگزار شد.
مدير امور بين الملل شركت نفت: درآمد نفتى 11 ماهه كشور به 70 ميليارد دلار رسيد. (11/12/86)
مراجع معظم تقليد: مسؤولان و مردم در برابر توهين به ساحت مقدّس پيامبراكرم(ص) ساكت ننشينند. (12/12/86)
دشمنان صدام و دوستان عراق در كاخ‏هاى بغداد ديدار كردند.
محافل غربى: نفوذ ايران نه فقط در ميان حاكمان، بلكه در ميان مردم عراق بيش از آمريكاست.
جهرمى: لايحه اصلاح قانون كار تقديم دولت و مجلس شد.
احمدى نژاد در بغداد: ديدار از عراق بدون ديكتاتور بسيار مسرت بخش است.
رئيس مجلس: كشورهاى توهين كننده به اسلام بايد تحريم شوند. (13/12/86)
پيام رهبر معظم انقلاب به مناسبت كشتار مردم غزه: دست دولت آمريكا به خون ملت فلسطين آغشته است.
در پايان سفر دو روزه رئيس جمهور به عراق 7 سند همكارى بين ايران و عراق امضا شد.
خبرگزارى فرانسه با اشاره به سفر رئيس جمهور به عراق: احمدى نژاد انگشت خود را در چشم عموسام فرو كرد.
در يك تظاهرات خودجوش، دانشجويان تهرانى جنايات رژيم صهيونيستى و سكوت مجامع جهانى را محكوم كردند. (14/12/86)
ايران به قطعنامه مغرضانه 1803 شوراى امنيت واكنش نشان داد. (15/12/86)
رقابت در آرايش انتخاباتى گروه‏ها داغ شد. (19/12/86)
ريسك پذيرى اقتصادى ايران 7 پله بهبود يافت.
خانواده شهداى جنگ 33 روزه لبنان با رئيس جمهور ديدار كردند.
كروبى با انتقاد از مدعيان اصلاحات: تندروها دستگاه جوشكارى مرا از كار انداختند.
ايران: صدور قطعنامه سوم (1803) باعث توقف فعاليتهاى هسته‏اى نخواهد شد. (20/12/86)
رهبر انقلاب از انتشار تمبر شهيد عماد مغنيه قدردانى كردند.
ضرر يك روز تعطيلى كشور 4500 ميليارد ريال است. (21/12/86)
نتيجه انتخابات تا پيش از تعطيلات نوروز اعلام مى‏شود.
سيم كارت دائمى 138 هزارتومان ارزان مى‏شود و به 150 هزار تومان مى‏رسد.
رهبر انقلاب در ديدار رئيس جمهور اندونزى: دنياى اسلام با اتحاد و گسترش همكاريها مى‏تواند به يك قدرت جهانى تبديل شود. (22/12/86)
رهبر انقلاب: نمايندگانى را انتخاب كنيد كه راه دولت خدمتگزار را هموار كنند. (23/12/86)
رأى ملت پشت دشمن را شكست.
حداقل دستمزد كارگران 20 درصد افزايش يافت.
مجلس هشتم با حضور پرشكوه مردم در انتخابات ديروز شكل گرفت.
آيت اللّه هاشمى رفسنجانى: مذاكره بدون پيش شرط تنها راه حل پرونده هسته‏اى ايران. (25/12/86)
با حضور گسترده و رأى 71 درصدى، مردم بار ديگر مجلس را به اصولگرايان سپردند.
بى بى سى: پيروزى اصولگرايان كار غرب را مشكل كرد. (26/12/86)
گاردين: آمريكا بايد دست نياز به سوى ايران دراز كند.
از ساعت 24 امشب بنزين آزاد 400 تومان عرضه مى‏شود.
قرارداد گازى 10 ميليارد يورويى ميان ايران و سوئيس امضا شد. (28/12/86)
سال 87 از سوى مقام معظم رهبرى سال نوآورى و شكوفايى نام گرفت.
سهميه كافى بود، بنزين آزاد بى مشترى ماند. مردم از عرضه بنزين آزاد استقبال نكردند.
با بيش از 50 ميليون سفر در نوروز ركورد گردشگرى در تاريخ ايران شكست. (14/1/86)
نتيجه معكوس اهانت به مقدسات اسلامى: قرآن در هلند ناياب شد.
رئيس جمهور: دولت بايد دست به ابتكارات اقتصادى بزند. (15/1/86)
اخبار خارجى‏
حزب بوتو و نواز شريف بدون مشرف دولت تشكيل مى‏دهند. (4/12/86)
واشنگتن، تل آويو و پاريس براى بحران آفرينى در لبنان توافق كردند. (5/12/86)
افشاگرى سفير سابق آلمان در سازمان ملل: انگليس با اسناد جعلى آمريكا را به باتلاق عراق انداخت. (12/12/86)
مدودف در انتخابات رياست جمهورى روسيه به پيروزى رسيد. (14/12/86)
ديدار طرفداران سينيوره با جاسوسان غربى لو رفت. (15/12/86)
بلاروس دستور اخراج سفير آمريكا را صادر كرد. (19/12/86)
به رغم تصويب در كنگره: بوش طرح ممنوعيت شكنجه را وتو كرد. (20/12/86)
عمرالبشير: بحران دارفور وقتى شروع شد كه غرب فهميد ما نفت و اورانيوم داريم. (26/12/86)
برژينسكى: جنگ عراق فاجعه‏اى براى آمريكاست. (14/1/86)

خاطراتى سبز از ياد شهيدان‏
محمد اصغرى نژاد
تشنه لب ولى طاهر
براى نماز جماعت حاضر مى‏شديم كه نوجوانى نزدم آمد و در حالى كه به قمقمه‏اش اشاره مى‏كرد، گفت: آيا مى‏توانم از آب قمقمه براى وضو استفاده كنم؟
با توجه به كمبود آب در خط و احتمال درگيرى به او گفتم: اين آب براى نوشيدن لازم است و در اينجا بايد تيمم كنى.
بعد از مدتى متوجه شدم او كنار سنگرى رفته و با آب قمقمه مشغول وضو گرفتن است. با ناراحتى و با حالتى تند اعتراض كردم كه مگر نگفته بودم بايد تيمم كنى و آب را براى نوشيدن نگه دارى!
آن نوجوان بسيجى به طرفم برگشته، با صدايى دلنشين و با آرامى گفت: حاج آقا، اكنون كه مى‏خواهم به نزد پروردگار پرواز كنم، ترجيح مى‏دهم لب تشنه ولى با وضو باشم و پاك و طاهر نزد او بروم.
هنوز به خود نيامده بودم كه انفجار خمپاره‏اى افكارم را پاره كرد. بعد از فرونشستن گردو خاك، متوجه شدم تنها كسى كه در جمع رزمندگان حاضر در آنجا دعوت حق را لبيك گفته، همان نوجوان عاشق بود كه با وضوى عشق به محضر حضرت حق راه يافت.(1)
ترس براى محمود كاوه مفهومى نداشت‏
آن شب، پنج، شش تيم آماده شناسايى شدند. موقع حركت، محمود كاوه – فرمانده لشكر ويژه شهدا گفت:منم تا ديدگاه با شما مى‏آم. و آمد.
مى‏دانستم چه قصدى دارد. ديدگاه را بهانه كرده بود. هميشه همين طور بود. مى‏بايست خودش مى‏آمد و از نزديك راهكار را مى‏ديد. به اين قانع نمى‏شد كه ما برايش گزارش ببريم. مى‏گفت: من شخصاً بايد بدونم شب عمليات، نيروها از چه جاهايى به دشمن مى‏زنند. و بايد بدونم كه شما چه راهكارى را انتخاب كرده‏ايد.
نقطه رهايى ارتفاعات بلفت بود كه هم دور بود و هم خيلى مهم و حياتى. محمود داخل همان تيمى شد كه بايد به آن سمت مى‏رفت. 200، 300 متر مانده به پايگاه عراقى‏ها،ايستاديم. بچه‏هاى اطلاعات عمليات گفتند: شبهاى قبل تا اينجا فقط جلو آمديم. چون مى‏ترسيديم راهكار لو برود.
يكى از بچه‏هاى اطلاعات گفت: مهدى زاده، همينجا روى مين رفت حتماً عراقى‏ها حساس شده‏اند.
به هر حال تا زير پاى سنگر كمين عراقى‏ها رفتيم و همانجا پشت يك تخته سنگ بزرگ نشستيم. آن قدر به دشمن نزديك بوديم كه بخوبى صداى گفت و گوى عراقى‏ها را مى‏شنيديم در چنين وضعيتى محمود گفت: بايد جلوتر برين. از بين سنگرهاشون رد بشين و بريد آن پشت، ببينيد چه خبره!
همه تعجب كرديم، ريسك خطرناكى بود. با فاصله‏اى كه ما با عراقى‏ها داشتيم، كوچكترين حركتمان را مى‏ديدند. چه رسد به آن كه بخواهيم از بين سنگرهايشان رد بشويم. با اين حال جاى بحث نبود. هميشه از خدا مى‏خواستيم محمود دستورى بدهد و ما انجام دهيم. تازه اگر كمى اين پا و آن پا مى‏كرديم، خودش مى‏رفت. سالار زاده و يكى، دو نفر بدون اسلحه به صورت چهار دست و پا از سنگرهاى كمين رد شدند. من با تمام وجودم آيه «وجعلنا» را به نيت آنها خواندم… هوا كم كم رو به روشنايى مى‏گذاشت اما از سالار زاده و بقيه خبرى نبود. دهانم را به گوش محمود نزديك كردم كه بگويم اگر بچه‏ها نيامدند، چه كار كنم، كه ديدم خوابيده است. انگار نه انگار كه چند قدمى دشمن هستيم. هيچ موقع ترس براى محمود مفهومى نداشت. در حساس‏ترين صحنه‏هاى نبرد، مرگ را به بازى مى‏گرفت…(2)
ارزش سردار محمود كاوه‏
بايد روى ارتفاعات شمالى عراق عمليات مى‏كرديم. براى اين كار علاوه بر نيروهاى ارتش، سه لشكر از سپاه هم توى عمليات شركت داشتند. لشكر ويژه شهدا يكى از آنها بود.
كار بدجور گره خورده بود و هر چه مى‏كرديم مقاومت دشمن شكسته شود، امكان‏پذير نبود. حتى طورى شد كه ديگر نمى‏توانستيم قدم از قدم برداريم. در چنين شرايطى بود كه خبر دادند محمود كاوه فرمانده لشكر ويژه شهدا – يك گردان نيرو آماده كرده و مى‏خواهد به قلب دشمن بزند. در آن شرايط گرچه لازم بود يكى فداكارى كند تا كفه ترازو به نفع ما پايين بيايد، ولى اين كه خود كاوه داوطلب اين كار شود، برايم سخت بود. زيرا احتمال داشت حتى شهيد بشود. و چنين ضررى جبران‏ناپذير بود. براى آن كه مانع رفتنش بشوم، او را به قرارگاه دعوت كردم. گفتم: تو نمى‏خواهد بروى خطرش خيلى زياد است. خودش را به من نزديك كرد و با التماس گفت: چرا؟ بالاخره كه يكى بايد اين كار را بكند. بگذار بروم. بچه‏ها آماده هستند.
گفتم نه، نمى‏خواهد بروى!
ناراحت شد و كلى اصرار كرد تا شايد بتواند مرا راضى كند، ولى راه به جايى نبرد. معلوم بود فكرهايش را كرده بود. هر بار كه كلمه «نه» مى‏شنيد، از در ديگرى وارد مى‏شد ديگر عصبانى شده بودم. مى‏دانستم اگر جدى برخورد نكنم، كار خودش را انجام مى‏دهد. با تحكّم گفتم:حواست باشد اينجا من فرمانده‏ام! تا من كار تو را تأييد نكنم، حق ندارى انجامش بدهى!
به ياد ندارم تا آن روز آن گونه با او برخورد كرده باشم. او از آن بابت دلخور شد اما پذيرفت و حرفى نزد. عادت داشت روى دستور مافوقش حرف نزند. مطمئن بودم اگر آن روز جلويش را نمى‏گرفتم، در عمليات شكست نمى‏خورديم اما نمى‏توانستم كاوه را فداى عمليات كنم.(3)
خاك بازى با نيروها
بعضى وقتها شهيد اردشير رحمانى براى اين كه نيروهايش روحيه تازه بگيرند، در اوقات فراغت با آنها همبازى مى‏شد. يك روز گودالى كند و به بچه‏ها گفت: وقتى من داخل اين گودال شدم، رويم خاك بريزيد. آقاى شمخانى كه با خودرو از آن طرف رد مى‏شد، چشمش به اين منظره افتاد. از ماشين پياده شد و از بچه‏ها پرسيد: مگر اينجا جبهه نيست كه شما داريد بازى مى‏كنيد؟! فرمانده تان كجاست؟(اردشير رحمانى فرمانده گردان بود) گفتند:همان كه داخل گودال است، فرمانده ماست…
آقاى شمخانى شهيد رحمانى را به كنارى برده به او گفت: شما كه اين كار را مى‏كنيد، ديگر بچه‏ها از شما حساب نمى‏برند. شهيد رحمانى با آرامش هميشگى خود گفت: من اين كارها را مى‏كنم تا بچه‏ها بيشتر جذب جبهه شوند و كمتر خلأ خانواده شان را احساس كنند.(4)
ترور نافرجام‏
هر وقت ضد انقلاب حمله مى‏كرد يا كمينى مى‏گذاشت، بلافاصله گروهان ضربت محمود كاوه وارد عمل مى‏شد و به تدريج دست ضد انقلاب از سقز كوتاه شد. بعد دامنه عمليات سپاه به كوه‏هاى اطراف شهر هم كشيده شد. محمود آنها را يك لحظه به حال خودشان نمى‏گذاشت. براى همين به فكر ترور او افتادند. يك روز كه از عمليات اسكورت برگشته بوديم، شديداً گرسنه بوديم. توى سپاه غذايى نبود. براى همين به غذا خورى پرشنگ كه تا ديروقت غذا داشت و خدمتكاران خوب و مؤدبى در آن كار مى‏كردند رفتيم و كنار يخچال نشستيم. اين طورى هم ماشين‏هايمان را مى‏ديديم و هم رفت و آمد افراد را زير نظر داشتيم. تو حال خودم بودم كه ديدم يك ماشين جلوى رستوران نگه داشت از داخل آن چند نفر پياده شدند و آمدند كمى آن طرف‏تر از ما نشستند. احساس كردم محمود زير چشمى مراقب آن چند نفر است. از طرز نگاهش فهميدم وضعيت غير عادى است. در همان حال محمود و يكى از بچه‏ها بلند شدند و دويدند طرف ميز آنها و درگير شدند. ما هم رفتيم كمك آنها. مهلت نداديم كوچكترين حركتى بكنند. همه را دستبند زديم. وقتى لباس هايشان را گشتيم، ديديم چند كلت و چند نارنجك دارند. زمانى كه از آنها در حفاظت اطلاعات بازجويى كردند، مشخص شد مى‏خواستند محمود كاوه فرمانده لشكر ويژه شهدا را ترور كنند.(5)
سپاسگزارى عارفانه‏
خدايا، تو را شكر مى‏كنم كه غم و دردهاى شخصى مرا كه كثيف و كشنده بود، از من گرفتى و غم و دردهاى خدايى دادى كه زيبا و متعالى است. خدايا، تو تار و پود وجود مرا با غم و درد سرشتى. تو مرا به آتش عشق در كوره غم گداختى، در توفان حوادث ساختى و پرداختى. تو مرا در درياى مصيبت و بلاغرق كردى و در كوير فقر و حرمان و تنهايى سوزاندى. خدايا تو را شكر مى‏كنم كه… به من قدرت تحمل دادى كه اين همه درد و فشار را كه در تصورم نمى‏گنجيد، بر قلب و روحم حمل كنم. از مجالس جشن و شادى بگريزم و به مراكز خطر و بلا و رنج پناه برم. خدايا، تو را شكر مى‏كنم كه غم آفريدى و بندگان مخلص خود را به آتش آن گداختى و مرا به اين نعمت بزرگ توانگر كردى.(6)
انقلاب درونى سرباز عراقى‏
ما رادر سالنى واقع در بصره حبس كرده بودند. پس از خواندن نماز مغرب، برق قطع شد. در آن فضاى تاريك و حزن‏انگيز، دل هايمان عجيب گرفت و غم سنگينى را احساس كرديم. يكى از برادران شروع كرد به خواندن دعاى توسل. و در پى آن زار زار گريستيم.
جوّ روحانى عجيبى كه بر سالن حاكم شده بود، باعث شد يكى از نگهبانان عراقى – كه سخت تحت تأثير واقع شده بود در حالى كه گريه مى‏كرد، با عصبانيت تمام عكس صدام را از ديوار بكند و آن را ريز ريز و داخل سطل آشغال نمايد.(7)
تأثير اذان جمعى‏
هر وقت برادران رزمنده احساس مى‏كردند روحيه اشان ضعيف شده و آتش دشمن فراوان گشته، همه با هم روى خاكريز مى‏رفتند و اذان مى‏گفتند. حسابش را بكنيد اگر 300 نفر با هم اذان بگويند، چه مى‏شود. وقتى بچه‏ها اين كار را مى‏كردند، چنان ضعفى در روحيه دشمن به وجود مى‏آمد كه به سنگرها پناه مى‏بردند و ديگر خبرى از آتش نبود.(8)
حتى جسدم‏
هنگام عزيمت به جبهه، اطرافيان آرزو كردند به زودى و به سلامتى به خانه بازگردد. او گفت: حقيقت اين است كه به همسرم گفته‏ام ديگر بر نمى‏گردم، حتى جسدم نيز به دست شما نخواهد رسيد. چون دود مى‏شوم و به هوا مى‏روم! او درست گفته بود زيرا از جسد او چيزى باز نگشت.(9)
نزد مولايم مى‏روم
تازه از مرخصى برگشته بود. چون مدتى بود پسرم را نديده بودم، به استقبالش شتافتم، خيلى خوشحال بودم كه او را سالم مى‏بينم و خدا را سپاس مى‏گفتم. يك باره جمله‏اى گفت كه سخت نگران شدم. گفت: مادر ان شاءالله شهيد خواهم شد و نزد مولايم حسين(ع) مى‏روم. به گفته خويش ايمان دارم و يقين دارم خدا اين مقام را نصيبم مى‏كند.
محمد رضا شيخ جعفرى رفت و ديگر باز نگشت. او در سال 63 در شهر مهاباد توسط مزدوران داخلى ترور شد.(10)
گرفتن مزد در كربلاى 5
حجت الاسلام و المسلمين عبدالله ميثمى در آخرين روزهاى زندگى دنيايى اش در قرارگاه امام على(ع) از شهادت صحبت مى‏كرد. وقتى عمليات كربلاى پنج شروع شد، حاج آقا حال عجيبى پيدا كرد. او به بچه‏ها مى‏گفت: «ما در اين عمليات مزد خودمان را مى‏گيريم.»
همانطور هم شد. در كربلاى پنج تركشى به سر ايشان خورده بعد از سه روز يعنى روز 12 بهمن سال 65 مطابق با دوم جمادى الثانى كه مصادف با شب شهادت حضرت زهرا(ع) – بود، به شهادت رسيد، در شب شهادت بانويى كه او بسيار زياد به ايشان احترام مى‏گذاشت و علاقمند بود.(11)
عروج در حال سجده‏
چند روز تا عمليات صاحب الزمان (عج) باقى مانده بود. همگى در سنگر حضور داشتيم و هر كسى حرفى مى‏زد محمدرضا اصيلى از اعضاى لشكر انصار الحسين (ع) گفت: «خوشا به حال آنان كه لحظه شهادت سجده شكر به جا مى‏آورند.»
منظورش را نفهميدم اما آن را به خاطر سپردم. صبح روز عمليات، جنازه مطهر و خونينش را در كانال كه به حالت سجده افتاده بود.
ديدم در آن زمان به راز كلامش پى بردم.
آن كه جانان طلبد
قطعه شعرى كه سردار شهيد مرتضى بهارى(12) در تاريخ 17/10/64 به برادر حسن عبداللهيان تقديم كرد:
آن كه جانان طلبد بهر چه خواهد جان را؟
ترك جان گوى اگر مى‏طلبى جانان را
قرب جانان، هوس هر دل و جان نيست ولى‏
دل كسى داد به جانان كه نخواهد جان را
دعوى عشق و محبت نه به حرف است حكيم!
بايد از خون گلو زد رقم اين عنوان را(13)
روحش در ملكوت اعلا.
پى‏نوشت‏ها: –
1. ر.ك: فصلنامه ظهور، زمستان 82، ص 16.
2. راوى: سردار شهيد ناصر ظريف ،ر.ك: سردار آفتاب 1، ص 34 و 35 (با اندكى شرف).
3. راوى: سپهبد شهيد صياد شيرازى، ر.ك: سردار آفتاب 1، ص 20 (با اندكى تصرف).
4. ر.ك ستارگان درخشان، سال دوم، ش 15و16، ص 3.
5. راوى: سيد مجيد ايافت، ر.ك: سردار آفتاب 1، ص 37(با اندكى تصرف) گفتنى اين كه سيد مجيد ايافت مسؤول اطلاعات عمليات لشكر ويژه شهدا بود.
6. بخشى از مناجات شهيد چمران، ر.ك: دست نوشته‏ها، به نقل از عاشقان بى ادعا، اسماعيل منصورى لاريجانى، ص‏69.
7. ر.ك: عاشقان بى ادعا، ص 97.
8. ر.ك: عاشقان بى ادعا، ص 85و86.
9. راوى: خانواده شهيد محمد پارسا، ر.ك: روايت عشق (خاطراتى از شهداى خراسان) دفتر سوم، ص 14(وهاب زاده، بازنگر:عباسى،شاهد. تهران، اول :82).
10. ر.ك: عاشوراييان، ص 118و119. حسين حاجيان. شاهد. تهران، اول :82.
11. ر.ك: يك پله بالاتر، حسين فتاحى، ص 86و87.
12. خاطره برادر جبارى، ر.ك: يك جرعه آفتاب، ص 6.
13. وى به هنگام شهادت مسؤول دسته تخريب بود. پرواز بهارى در جزيره مجنون رقم خورد.
كربلاى من اينجاست‏
در آن روز سرد زمستان سعيد به تنهايى در سنگرى كوچك نشسته بود و در اعماق وجودش سير مى‏كرد. سكوت غم‏انگيزى در منطقه حاكم بود و من دوست داشتم به هر طريقى آن سكوت را بشكنم. روبه او كردم و گفتم: سعيد جان، چقدر مانده تا به كربلا برسيم؟
با چشمان نافذش نگاهى به من كرد و با لبخند گفت: «كربلاى من همينجاست».
در حالى كه به جوابش فكر مى‏كردم، از او جدا شدم. هنوز از آنجا فاصله زيادى نگرفته بودم كه صداى انفجار مهيبى مرا به خود آورد. برگشتم، از آن سنگر جز ويرانه‏اى مخروبه و از سعيد ملكى جز جسمى تكه تكه و خونين نيافتم.(14)
شجاعت مادر شهيد
برادر «دوستى» در اواخر سال 65 در عمليات حاج عمران شهيد شد. تركشى كه به او اصابت كرده بود به كلى صورتش را از بين برد. براى همين همه مراقب بودند مادرش هنگام خاك سپارى صورتش را نبيند. ولى او شجاعانه جلو آمده، گفت:مى‏خواهم فرزندم را ببينم.
وقتى جنازه را باز كردند، فرزندش را بوسيد و او را در آغوش گرفت. آنگاه پلاكش را برداشت و به فرزند ديگرش داد تا ادامه دهنده راه برادرش باشد. سپس طى سخنرانى كوتاهى از خداوند توفيق راه امام خمينى را مسألت نمود.(15)
فرجام دعاى پدر
سردار حاج هوشنگ ورمقانى تا بدان پايه از تهذيب نفس و تأديب آن رسيده بود كه يكى از فرماندهان وقت سپاه پس از چندى نشست و برخاست با ايشان از ادب سرشار وى تعجب كرده، گفت: اگر ذره‏اى از ادب حاجى را به تمام دنيا تقسيم نمايم، بدون شك كسى را به عنوان بى ادب نخواهيم داشت. يكى از هم رزمان آن شهيد بزرگوار گويد: او در هر بحثى، به نوعى از مرگ سخن به ميان مى‏آورد و لحظاتى كه بى كار بود، براى خود قبر درست مى‏كرد و سنگ قبر مى‏نوشت. نمونه‏اى از سنگ قبرهايى كه ايشان در زمان حيات خويش نگاشته، هنوز باقى است. حاجى بسيار ساده زيست بود و تكبّر نداشت براى همين بيشتر اوقات با نيروهاى تحت امر خود غذا مى‏خورد. وقتى علت اين رفتار را از او سؤال كردند گفت: مبادا آنها فكر كنند ما براى خود ارزشى قائل هستيم.
سردار ورمقانى در محضر شهدا احساس شرمندگى مى‏كرد. هرگاه در گلزار شهيدان حاضر مى‏شد، درجه پرسنلى خود را برمى داشت. او به خود اجازه نمى‏داد در برابر كسانى كه به بالاترين درجه معنوى نايل شده‏اند، با درجه دنيايى خود حاضر گردد.
آن بزرگوار هميشه آرزوى شهادت داشت و از اين كه به جمع سوختگان عشق نپيوسته بود، احساس ناراحتى مى‏كرد. او دست پدر و مادرش را مى‏بوسيد. مى‏خواست با اين رفتار خود آنان را متقاعد سازد تا براى شهادتش دعا كنند. وقتى پدر آن شهيد خواست به زيارت خانه خدا مشرف شود، شهيد ورمقانى پاكتى را كه حاوى نوشته‏اى بود، به او داد و از پدر خواست نامه را كنار ضريح مطهر نبى مكرم اسلام(ص) باز كند و به آنچه در نامه نوشته شده، عمل نمايد.
وقتى پدر شهيد نامه را در آن مكان مقدس گشود، اين عبارت را در نامه فرزندش مشاهده كرد: «بسمه تعالى، پدر عزيزم، دعا كنيد كه خداوند سال 75 را سال شهادت من قرار دهد. اگر دعا نكنيد، مديون هستيد. التماس دعا. امام و رهبر عزيز و شهدا را فراموش نكنيد».
و بدين ترتيب آن عزيز دل سوخته در همان سال به آرزوى هميشگى خود يعنى ديدار حضرت حق نايل شد. ايشان در غروب يك روز جمعه مصادف با نخستين روز از تير ماه سال 75 در محور قهرآباد سقز در كمين نيروهاى ضد انقلاب قرار گرفت و بعد از 45 دقيقه مبارزه شجاعانه در كنار همرزم دلاور خود عبدالرحمان مهربانى به فيض شهادت نايل شد.(16)
مى‏رفت تا پشت سنگرها
هنگام ظهر حمام صحرايى رفتم. شامپو را تازه به سرم ماليده بودم كه آب قطع شد نكوهش كردم كه آدم حسابى، حالا چه وقت حمام كردن است، لااقل نگاهى به تانكر آب مى‏كردى…
سوز سرما هم داخل حمام آمد. با خود گفتم لباس هايم را بپوشم و براى پر كردن تانكر دست به كار شوم. هنوز حركتى نكرده بودم كه صداى آشنايى از دور به گوش رسيد. «مؤمن!» و دوباره تكرار شد.سرخ شدم آقامهدى باكرى فرمانده لشكر 31 عاشورابود. نمى‏دانستم چه كار كنم. اگر جواب مى‏دادم و ايشان متوجه خالى بودن تانكر مى‏شد. براى پركردن آب اقدام مى‏كرد و اين براى من قابل تحمل نبود.
از طرف ديگر تا شب هم نمى‏توانستم آنجا بمانم. بالأخره گفتم: بله.
پرسيد آب هست من هم يك دوش بگيرم؟
اين طور وانمود كردم كه ايشان را نمى‏شناسم، گفتم: خير برادر، آب تانكر تمام شده و من هم توى حمام مانده‏ام.
گفت: ناراحت نباش، بگو چه طورى تانكر را پر كنم. گفتم: آخه براى شما زحمت مى‏شود برادر!
گفت: تو بگو بقيه‏اش با من.
گفتم: اول شيلنگ…
آقا مهدى به طرف دستشويى‏ها رفت و بعد از مدتى آب از دوش سرازير شد. مانده بودم بعد از استحمام چه گونه بيرون بيايم. چون آقا مهدى همانجا منتظر بود. سرم را براى چندين بار مى‏شستم تا شايد ايشان از آنجا دور شود. بيش از آن نمى‏توانستم طولش بدهم. براى همين شير آب را بستم. صداى آب كه قطع شد، آقا مهدى متوجه شد من مى‏خواهم از حمام خارج شوم. سرش پايين بود شروع كرد به قدم زدن و از كنار حمام دور شد تا من خارج شوم و خجالت نكشم.(17)
چرا براى من باز كردى؟
در يكى از روزهاى داغ جنوب آقا مهدى نزديك ظهر از خاكريز به طرف سنگر بچه‏ها آمد و با آب داغ تانكر گرد و خاك راه را از صورتش زدود و بعد از گرفتن وضو داخل سنگر شد. وقتى رحيم آقا مهدى را ديد سراغ يخدان كاچويى رفت و يك كمپود گيلاس باز كرد و به آقا مهدى داد. آقا مهدى قوطى را نزديك دهانش برد اما ناگهان چهره‏اش دگرگون شد. از رحيم پرسيد: امروز به همه بچه‏ها كمپود داده‏اند؟ رحيم گفت: نه آقا مهدى، جزو جيره نبوده است.
آقا مهدى با ناراحتى گفت: پس چرا اين را براى من باز كردى؟
رحيم گفت:چون شما حسابى خسته شده‏ايد، گرمازده شده‏ايد، كى از شما بهتر؟ آقا مهدى گفت: كى از من بهتر؟ از من بهتر بچه بسيجى‏ها هستند كه بى هيچ چشم داشتى مى‏جنگند و جان مى‏دهند.(18)
پى‏نوشت‏ها: –
1. سروقاتان، ص‏50.
2. روايت همرزم شهيد، ر.ك: يك جرعه آفتاب، ص 49.
3 راوى: حمزه على شكوهى، ر.ك: سفر عشق، ص 95و96.
4. ر.ك: اسوه‏هاى استقامت، ص 96تا98.
5. راوى: حسين ابوالقاسم زاده، ر.ك: خداحافظ سردار، ص‏52 – 49.

جهان اسلام رويش‏ها و ريزش‏ها
قسمت چهارم‏
غلامرضا گلى زواره‏
4- جامو و كشمير
بعد از ورود استعمار انگليس به هند و فروپاشى مغولان كبير، منطقه كشمير ابتدا به دست افغانان و سپس به دست سيك‏ها افتاد، در دهه 1940 م كه موضوع استقلال پاكستان از هند مطرح بود، يك مهاراجه هندى بر كشمير حكمرانى مى‏كرد، در حالى كه 78% مردمش مسلمان بودند. در اين زمان ميان جواهرلعل نهرو و محمد على جناح و هم چنين احزاب كشميرى بر سر استقلال يا پيوستن كشمير به پاكستان اختلاف نظر بود.
بعد از استقلال پاكستان در سال 1947 م مهاراجه كشمير مايل به امضاى قراردادى در زمينه توقف دخالت در امور كشمير با هند و پاكستان بود، پاكستان اين امر را پذيرفت اما هند نه رد كرد و نه مورد پذيرش قرار داد. درگيرى‏هايى هم ميان مردم كشمير با نيروهاى مهاراجه روى داد. برخى از مردم سر حد شمال غربى پاكستان با ادامه درگيرى‏ها به كمك مردم كشمير آمدند، در همين زمان مهاراجه كشمير قرار داد الحاق به هند را امضا كرد و خواستار كمك نظامى هند شد، هندوستان نيز نيروهاى خود را به سوى اين سرزمين اعزام نمود. از اين پس درگيرى‏هاى مرزى بين دو كشور رفته رفته تشديد گرديد و پيشنهاد همه پرسى توسط سازمان ملل متحد كه در قطع نامه‏هاى گوناگون مطرح شده بود مورد قبول طرفين قرار نگرفت.
از آنجا كه كشمير از شمال با چين، روسيه و افغانستان هم مرز است، اين پديده امنيت اين منطقه را براى هند حياتى نموده است، از سوى ديگر اشغال كشمير توسط هند تهديد مستقيم براى پاكستان به حساب مى‏آيد زيرا دو راه مواصلاتى مهم و شبكه راه آهن در سرحد و شمال شرقى پنجاب از كنار كشمير مى‏گذرد و سرچشمه‏هاى سه رودخانه عمده پاكستان در كشمير قرار دارد.
ريشه بحران كشمير به اوت سال 1947 م بر مى‏گردد كه انگلستان در طرح تقسيم، تكليف آن را روشن نكرد و در هاله‏اى از ابهام باقى گذاشت و زمينه را براى شكل‏گيرى نزاع مستمر بين هند و پاكستان فراهم كرد. به طورى كه تاكنون اين دو كشور براى سه بار در سال‏هاى 1947م، 1965 و 1971 و چهارمين بار در سال 1999م با يكديگر درگيرى نظامى پيدا كرده و در طول اين مدت بارها نيروهاى مرزى در منطقه كشمير درگيرى داشته‏اند، اين بحران به رقابت تسليحاتى گسترده ميان اين دو قدرت كمك كرده و نوعى تكامل هسته‏اى را موجب گشته است كه اين رقابت‏هاى خطرناك، آزمايش‏هاى موشكى و اتمى نگرانى هايى را براى آسياى جنوبى و حتى جهان بوجود آورد. شوراى امنيت طى قطعنامه‏هايى كه تصويب كرده است، پيشنهاد داده كه نيروهاى نظامى از كشمير عقب نشينى كنند، سرنوشت مردم به خودشان واگذار شود كه همه پرسى آن را مشخص مى‏كند و نيز يك حكومت انتقالى تشكيل گردد تا به اوضاع داخلى اين قلمرو رسيدگى كند.
هند و پاكستان هم پس از جنگ 1971 م در سال 1972 م موافقت نامه معروف سيملا را امضاء كرده‏اند امّا همچنان كشمير در بحران‏هاى شديد سياسى و اجتماعى به سر مى‏برد و به دليل همين تشنج‏ها علاوه بر آن كه مردمان اين سرزمين بر خلاف منابع فراوان معدنى، آبى و زراعى، در فقر و محروميت بسر مى‏برند در درگيرى‏هاى خونين هزاران كشته داده‏اند.
در دهه‏هاى اخير احزابى مانند «كنفرانس مسلمانان جامو و كشمير» و «جبهه آزادى بخش جامو و كشمير» در اين ايالت فعاليت هايى كرده‏اند و چند انتخابات از جمله در ارديبهشت و شهريور سال 1375 ه.ش در اين ناحيه برگزار شد، با اين حال درگيرى‏هاى نظامى همچنان ادامه دارد.(1)
5 – چچن اينگوش‏
چچن اينگوش در پنجم دسامبر 1936 م از ادغام منطقه خودمختار چچن، كه در سال 1921 م تأسيس شده بود و ناحيه خودمختار اينگوش(بوجود آمده در سال 1924م) پديد آمد، كه با 19300 كيلومتر مربع مساحت از جنوب شرقى به داغستان، از جنوب غربى به گرجستان و از شمال به روسيه محدود مى‏باشد. با فروپاشى شوروى و ايجاد فضاى باز سياسى بخش عمده‏اى از اين منطقه در سال 1991 به جمهورى چچن تبديل گرديد، پس از اعلام استقلال، شوروى (روسيه كنونى) تلاش نمود بارديگر آن را به تصرف درآورد ولى موفق نشد، چون روس‏ها از روش مبارزه مستقيم با اقوام چچن اينگوش مأيوس گرديدند از طريق شكنجه‏هاى شديد مبارزين و اجيركردن افراد و نظارت بر فعاليت‏هاى تبليغى و مذهبى و ايجاد اختلاف بين مسلمانان اين منطقه به مقاصد شوم خود ادامه دادند.
بحران دردناك و تأثرآور چچن اينگوش از موقعى آغاز مى‏گردد كه ارتش روسيه تهاجم خونينى را بر عليه مردمان اين ناحيه آغاز كرد و با تقويت نيروهاى نظامى و انباشت ذخيره تسليحاتى خود و حمله به افراد بى‏دفاع موجب آوارگى بيش از دويست هزار نفر و كشته و زخمى شدن صدها نفر شده است هجوم انسان‏هاى مظلوم و بى دفاع چچن به مرزهاى اينگوش، داغستان و گرجستان براى رهايى از آتش جنگ قلب مسلمانان جهان را به درد و اندوه واداشت.
پس از آن كه جوهر دادايف (كه در انتخابات نوامبر 1991 م به رياست جمهورى چچن رسيد) در يك حمله موشكى روسيه كشته شد، اوضاع تا حدودى آرام گشت و مبارزان چچنى به شهر و خانه‏هاى خود بازگشتند و شهر گروزنى (مركز چچن) را كه نيمى از آن ويران شده بود در اختيار گرفتند و به دنبال آن قرارداد ترك مخاصمه بين قواى روسى و مبارزان چچنى به امضاء رسيد و در ژانويه سال 1997 م اسلان ماسخادوف به رياست جمهورى انتخاب گرديد. در سال 1999 م پس از آن كه داغستانى‏ها اعلام استقلال كردند، استقلال طلبان چچن دوباره استقلال سرزمين خود و جدايى از فدراسيون روسيه را خواستار شدند كه اين بار هم با واكنش شديد روسيه روبرو شدند و ارتش روسيه از هوا و زمين بر چچن تاخت و آنجا را تصرف كرد.(2)
6- قبرس‏
كشور قبرس جزيره‏اى است در آسياى جنوب غربى، در آبهاى خاورى درياى مديترانه و در حدود 75 كيلومترى سواحل جنوبى تركيه و در 16 اوت 1960 م استقلال قبرس رسماً اعلام گرديد. اختلافات ميان يونانى‏ها و ترك‏هاى اين كشور كه سابقه‏اى طولانى دارد در سال 1963 م آغاز شد و تا مرز جنگ داخلى و دخالت نيروهاى حافظ صلح سازمان ملل متحد پيش رفت. در سال 1974 م تركيه براى حمايت از ترك‏هاى قبرس، به اين كشور نيرو اعزام داشت و اين سرزمين به دو ناحيه ترك نشين و يونانى نشين تقسيم گرديد.
در سال 1983 م جامعه ترك قبرس، جمهورى قبرس شمالى را اعلام داشت كه جز تركيه هيچ كشورى آن را به رسميت نشناخت. با وجود قطع نامه‏هاى گوناگون سازمان ملل و مذاكرات طرفين هنوز اتحاد دو بخش قبرس به وقوع نپيوسته و مانعى بزرگ بر سر ورود تركيه به اتحاديه اروپا شده است.
تلاش‏هاى قبرس براى عضويت در سازمان ملل متحد بى‏نتيجه مانده و اين سازمان عضويت قبرس را منوط به اتحاد ميان دو قسمت و تشكيل يك كشور واحد دانسته است.
در پى قطعى شدن عضويت قبرس در اتحاديه اروپا براى سال 2004 م، عده‏اى از اهالى ترك نشين قبرس در اواخر سال 2002 م با برپايى تظاهراتى خواهان وحدت دو بخش اين كشور شدند.
در هر حال بحران قبرس براى يكى از مهم‏ترين كشورهاى اسلامى يعنى تركيه مشكلات زيادى را به وجود آورده است.(3)
7 – جمهورى عربى صحرا
كشور صحرا در شمال غربى قاره آفريقا و در ساحل شرقى اقيانوس اطلس واقع است و از شمال به مغرب(مراكش)، از شمال خاورى به الجزاير و از شرق و جنوب به موريتانى محدود است، 284000 كيلومتر مربع مساحت دارد ولى حدود سيصدهزار نفر سكنه آن مى‏باشد.
صحرا مدت‏ها تحت سلطه فرانسه و اسپانيا بوده است و اين كشورها از منابع نيترات و فسفات آن بهره بردارى فراوان كرده‏اند.
پس از آن كه در سال 1966م سازمان ملل متحد به اسپانيا توصيه كرد كه ميزان علاقه‏مندى ساكنان صحرا را نسبت به حقوق خود طى يك همه پرسى مورد ارزيابى قرار دهد، تظاهرات وسيعى در اين منطقه به وقوع پيوست و در دهم مى 1973 م جبهه پوليساريو موجوديت خود را در اين منطقه اعلام كرد و دولت اسپانيا را ناگزير به برگزارى همه پرسى براى اعطاى خودمختارى به صحرا نمود دولت‏هاى مغرب و موريتانى از اين فرصت بهره بردارى نمودند و ادعا كردند چون صحرا وابستگى‏هاى قومى و فرهنگى به اين كشورها دارد، لذا اداره امور صحرا به مراكش و موريتانى واگذار شد جبهه پوليساريو كه خود را تنها نماينده مردم محروم و مظلوم صحرا مى‏داند با اين وضع مخالفت كرد و بخش‏هاى مهمى از صحرا مورد تهاجم ارتش مراكش قرار گرفت و شمار زيادى از مردم كشته شدند و غالب شهرهاى شمالى خالى از سكنه گرديدند و مردم بى خانمان و آواره گشتند و گروه‏هاى كثيرى به الجزاير پناه بردند.
در فوريه 1976 م اسپانيايى‏ها صحرا را ترك كردند و به دنبال آن پوليساريو استقلال و موجوديت جمهورى دموكراتيك عربى صحرا را اعلام داشت و اگرچه بسيارى از كشورها اين موضوع را به رسميت شناختند ولى از سوى مغرب و موريتانى اين استقلال رد گرديد و جبهه مورد اشاره رودر روى اين كشورها قرار گرفت، كودتاى سال 1978 م موريتانى به بهبود روابط پوليساريو و موريتانى منجر شد و اين كشور نيروهاى خود را از صحرا فرا خواند و استقلال كشور مزبور را به رسميت شناخت.
دولت مراكش اجازه نداد همه پرسى ژانويه سال 1992م برگزار گردد و در سال 1998 م نيز برقرارى صلح و آرامش و همه پرسى در صحرا به دليل پافشارى‏هاى دولت مغرب، با اختلال روبرو شده و روند كند و غيرقابل قبولى داشت و علاوه بر اين كه اين همه پرسى برگزار نشد، رفراندوم ديگرى كه براى سال 2000 م در نظر گرفته شد، به تأخير افتاد. بدين گونه كشور صحرا همچنان با مشكلات سياسى – اجتماعى زيادى روبرو است و بحران آن همچنان ادامه دارد.(4)
8 – سودان‏
سودان به عنوان وسيع‏ترين كشور آفريقايى و بزرگ‏ترين سرزمين در جهان اسلام، در شمال غربى آفريقا واقع است.از معضلات بزرگ اين كشور جنگ داخلى و موضوع شورشيان جنوب به رهبرى جان گارانگ بود. اختلافات ناراضيان جنوب ريشه در مسايل مذهبى، سياسى و اقتصادى دارد زيرا آنان حاكميت دولت مركزى را برنمى‏تابند چرا كه مسيحى هستند و دولت مركزى در دست مسلمانان است. منابع نفتى اين كشور اسلامى در نواحى جنوبى است و شورشيان بخشى از منابع رودخانه نيل را كه ازجنوب سودان به سوى شمال جارى است در اختيار گرفته بودند و در صورت اعطاى خودمختارى به معترضين جنوب، چنين انفكاك و تجزيه‏اى به دولت سودان ضربه‏هاى سنگينى وارد مى‏نمود. سرانجام در سال 2005 م(1384 ه.ش) پس از سال‏ها درگيرى و نزاع داخلى، دولت مركزى با شورشيان جنوب موافقت نامه صلح امضاء كرد و جان گارانگ به عنوان معاون رئيس جمهورى سودان برگزيده و اين كشور صاحب قانون اساسى جديد شد، امّا با كشته شدن گارانگ در يك سانحه هوايى اين آرامش از سودان رخت بر بست و خشونت‏هاى خونين ناراضيان جنوب سبب كشته شدن عدّه‏اى از مسلمانان گرديد. گرچه رئيس جمهور وقت سودان سرهنگ عمر البشير، سالواكاير، معاون گارانگ، را به عنوان جانشين خود انتخاب كرد ولى هنوز ناآرامى هايى در نقاط گوناگون سودان ادامه دارد كه فرهنگ، امنيت و اقتصاد اين سرزمين را مورد تهديد جدّى قرار داده است.
مشكل ديگر در سودان بحران دارفور است كه فاجعه نسل كشى آن در حال گسترش مى‏باشد دارفور در غرب سودان قرار دارد و با ليبى، چاد و آفريقاى مركزى همسايه است و حدود نيم ميليون كيلومتر مربع مساحت دارد. دولت سودان براى اداره بهتر آن، دارفور را به سه بخش يا منطقه تقسيم نمود. امّا تحريكات قدرت‏هاى استكبارى، موقع جغرافيايى، گستردگى منطقه و برخى مسايل قومى و فرهنگى موجب گشته تا تأمين امنيت اين ناحيه با دشوارى مواجه گردد.
در اثر درگيرى‏هاى شديد شورشيان دارفور با نيروهاى دولت مركزى هزاران نفر كشته و قريب يك ميليون نفر آواره گشته‏اند. دو جنبش آزادى بخش يكى به نام سودان و ديگر جنبش عدالت و برابرى كه رهبرى شورش‏هاى دارفور را عهده دارند خواستار توسعه اقتصادى و اجتماعى اين منطقه و توزيع بهتر منابع آن هستند. دارفور از فوريه سال 2003 م تاكنون دستخوش درگيرى‏هاى مسلّحانه و خونين بر عليه دولت مركزى مى‏باشد.(5)
9- سومالى‏
كشور سومالى در منطقه استراتژيك شاخ آفريقا قرار دارد، اغلب سكنه ده ميليونى آن مسلمان هستند. اين سرزمين با بحران‏هاى اقتصادى – اجتماعى گسترده‏اى روبروست كه ريشه آن را بايد در نظامى گرى، ملّى گرايى، اختلافات مرزى با كشورهاى همسايه، كشمكش‏هاى منطقه‏اى، رقابت ميان وابستگان به قبايل براى كسب قدرت، جستجو نمود.
يكى از مشكلاتى كه پس از استقلال همواره پيش روى دولت‏هاى سومالى قرار داشته است، علاوه بر قحطى و خشك سالى موضوع استان اوگادن مى‏باشد كه در تصرف اتيوپى بود، و از همان آغاز مورد نزاع اين دو سرزمين قرار گرفته است. زدوخوردهاى مرزى ميان سومالى و اتيوپى كه در سال‏هاى 1970 تا 1978 م روى داد منجر به كشته و مجروح شدن و آوارگى 000/300/1 نفر سوماليايى گرديد و قيام‏هايى را عليه حكومت ژنرال زيادباره (كه در سال 1969 م از طريق كودتا روى كارآمد) پى‏ريزى كرده است.
در سال 1991م مخالفان، زيادباره را از مقام خود عزل كردند و على مهدى محمد را به جاى او به رياست جمهورى منصوب كردند، اين برنامه جنگ داخلى را در سومالى بوجود آورد و ژنرال محمد عيديد فرمانده نظاميان انقلابى، كنترل موگاديشو(مركز سومالى) را در دست گرفت، طى اين اختلافات كه جنگ داخلى را برافروخت سيصدهزار كودك سوماليايى جان باختند و حدود 25% سكنه كشور، وطن خويش را ترك نمودند و به نواحى ديگر پناه بردند.
در سال 1994 م سومالى به دو قسمت تقسيم گرديد، جمهورى نوبنياد سومالى لند كه شامل 30% سرزمين سومالى را به خود اختصاص مى‏داد، اعلام موجوديت كرد و بندر بربره واقع در ساحل خليج عدن را به پايتختى برگزيد و به دنبال آن حدود يك ميليون نفر سوماليايى را از جنوب به سوى شمال كوچانيد، چهار سال بعد رؤساى قبايل در شهر گوواره اجتماع نمودند و سرزمين ادارى جديدى تحت عنوان پونتلند را به عنوان ناحيه‏اى مستقل به مركزيت گوواره اعلام كردند، در حال حاضر هيچ كدام از بخش‏هاى جدا شده از سومالى، از شناسايى بين المللى برخوردار نشده‏اند و اين در حالى است كه دولت مركزى از اداره موگاديشو هم ناتوان است.
نيروهاى سازمان ملل هم كه مدّتى در اين كشور مستقر بودند، در برپايى آرامش و پايان دادن به بحران‏هاى مرگبار سومالى عاجز شدند و مذاكرات صلح بين رهبران شورشى كه در نايروبى مركز كنيا برگزار گرديد ناكام ماند. در وضع كنونى بر اثر دخالت ابرقدرت‏ها دو گروه به نام‏هاى «محاكم» و «اتحاد براى صلح» با يكديگر درگيرند و از هفدهم ارديبهشت سال 1385، نزاع بين آنان سخت‏تر گرديد و منجر به كشته و آواره شدن مسلمانان زيادى شده است. گروه «اتحاد براى صلح» تحت حمايت آمريكاست و اين ابرقدرت مى‏گويد به دليل مبارزه با شبكه القاعده و جلوگيرى از نفوذ آن در سومالى، در مسايل داخلى سومالى دخالت مى‏كند و لى رئيس جمهور وقت يوسف احمد آمريكا را متهم به آشوبگرى و ايجاد ناامنى در موگاديشو و ديگر شهرهاى سومالى نموده است. شوراى امنيت خواستار آتش بس و خاتمه درگيرى‏ها مى‏باشد و تحريم‏هايى را هم به مرحله اجرا گذاشته است ولى براى ايجاد صلح و آرامش موفق نبوده است. سازمان وحدت آفريقا و برخى مجامع آفريقايى نيز در اين راستا، موفق نگرديده‏اند.(6)
پى‏نوشت‏ها: –
1. دانشنامه جهان اسلام، ج 9، ص 402 – 401، مبانى مطالعات سياسى – اجتماعى، محمدرضا حافظ نيا، ج 2، ص 322 – 302، بحران كشمير آينده‏اى مبهم، محمدرضا حافظ نيا پاسدار اسلام، ش 211، تير 1378، ص 39 – 37.
2. گيتاشناسى نوين كشورها، ص 239، اقوام مسلمان اتحاد شوروى، شيرين اكينر، ص 221؛ قلمرو مسلمانان مقاوم، مقاله نگارنده، مجله مكتب اسلام، سال 39، اسفند 1378.
3. تركيه، صابر قاسمى، وزارت امور خارجه، ص 200 – 201؛ گيتاشناسى نوين كشورها، ص 323، رواق انديشه، شماره 48، ص 38.
4. ديپلماسى بحران،احمد شرورى، تهران، وزارت امور خارجه، سال 1375، ج 1، ص 305، گيتاشناسى نوين كشورها.
5. روزنامه اطلاعات، شماره 23336 و 23386، روزنامه ايران، شماره 3189، نامه جامعه، سال اول، شماره 9، خرداد 1384، ص 54 – 53.
6. فرهنگ جغرافيايى جهان، ص 95 – 94 ؛ روزنامه ايران، شماره 2223 و 2226، گيتاشناسى نوين كشورها، شبكه خبر سيماى جمهورى اسلامى ايران، ساعت 18، 2 خرداد 1385.

زيارت، ديدارى با بركت‏
قسمت اول‏
غلامرضا گلى زواره‏
معناى زيارت‏
زيارت در لغت ديدار كردن با قصد را گويند كه در ريشه اين واژه مفهوم ميل و گرايش نهفته است، گويى زائر از ديگران روى گردانيده و به سوى زيارت شونده قصد كرده است.(1) در عرف عموم مردم، قصد زيارت كننده يك نوع اكرام و تعظيم مى‏باشد.(2) همچنين زائر با يك نوع اميدوارى به سوى زيارت شونده مى‏رود و در صدد است بر اثر ارتباطى معنوى يا از بار خطاهاى خود كم كند يا آن كه با اين حضور روحانى از گرفتارى‏هاى خويش بكاهد. در هر حال زائر در اين برنامه با بركت و معنوى يك نوع ترقى و تعالى را طالب است و مى‏خواهد ظرفيت‏هاى خويش را به سوى خوبى‏ها و خصلت‏هاى ارزنده ارتقاء دهد.(3)
زيارت معصومين در حال حيات يا شهادت تفاوتى ندارد چنان چه قرآن مى‏فرمايد: «ولاتحسبنّ الذين قتلوا فى سبيل اللّه امواتاً بل احياءٌ عند ربّهم يرزقون؛(4) و كسانى را كه در راه خدا كشته شده‏اند مرده مپندار، بلكه زنده‏اند و نزد پروردگارشان روزى مى‏خورند.»
اقسام زيارت‏
مقصود اصلى زيارت اين است كه انسان مسلمان و معتقد به مشاهد متبرك و بقاع مقدّس برود و با تكيه بر متون مأثور و مستند كه از اهل بيت رسيده است با مقام معصومين يا اولاد آنان ارتباط قلبى و معنوى برقرار كند، امّا گاهى از راه دور اين اتصال روحانى برقرار مى‏گردد، در اعمال عبادى سياسى حج نيز خانه خدا طى اعمال خاصى توسط حاجيان زيارت مى‏شود.
علاوه بر اين، زيارت قبور مؤمنين و مؤمنات نيز در اين مقوله مى‏گنجد كه استحباب آن در منابع روايى مورد تأكيد قرار گرفته است و فوايد اخلاقى و مزاياى عبرت انگيزى دارد، نوع ديگر، ديدار مؤمنان در حال زنده بودنشان، هنگام سلامتى يا بيمارى است كه از جمله آداب مهم دينى و اجتماعى است و در احاديث معتبر به آن تأكيد شده و پاداش‏هاى فراوانى براى اين عمل خير بيان گرديده است،
زيارت برادران دينى نيز آدابى دارد و بايد براى ميزبان تكلّف و زحمت بوجود نياورد، ميزبان بايد به استقبال زيارت كننده بيايد و در تكريم او بكوشد و در حد توان از وى پذيرايى كند.(5)
گاهى ديدار با مشاهير و علما و شخصيت‏هاى برجسته دينى نيز مفهوم زيارت را در ذهن متبادر مى‏كند.(6)
متون زيارتى‏
متن هايى كه به كمك آن‏ها يكى از ائمه يا اولادشان را مى‏توان زيارت كرد از متون معتبر و مستند هستند كه امام معصوم نقل نموده و يا توسط ائمه هدى بر خواندن آن‏ها تأكيد گرديده است. عبارت هايى فصيح، جمله بندى‏هاى ظريف، معانى دقيق، محتواى سازنده و رشد دهنده مضامينى كه عقايد شيعه را مطرح مى‏كند، جبهه‏گيرى در برابر ستمگران و دفاع از مظلومان و محرومان، همراهى با حماسه آفرينان و تقاضاى همگامى با نوريان و پاكان و نفرت از اهل شرارت از ويژگى‏هاى مهم متون زيارتى مى‏باشد.
شيوايى كلام، والايى مضمون و معارف و كمالاتى كه در زيارت نامه‏هاى مستند موج مى‏زند خود گوياى اصالت و معرّف دانش ارجمند و الهى گوينده آن است.
زيارت جامعه كبيره از متون بسيار معتبرى است كه هر يك از ائمه هدى را مى‏توان با آن زيارت كرد، اين زيارت به سندهاى موثق از امام هادى(ع) روايت شده و جمع بسيارى از علما و مؤمنين به خواندن آن مداومت داشته‏اند. سند آن به موسى بن عبداللّه نخعى مى‏رسد كه امام هادى(ع) وى را به اين متن بليغ و كامل براى زيارت هر كدام از امامان تعليم فرموده است.(7) زيارت آل يس، زيارت رجبيه و زيارت عاشورا نيز شهرت فراوانى دارند. در كتاب هايى چون كامل الزيارات ابن قولويه، مصباح المتهجد شيخ طوسى، مصباح الزائر سيد بن طاووس، اقبال الاعمال ابن طاووس، المزار الكبير شيخ محمد بن جعفر مشهدى، مهج الدعوات ابن طاووس، مصباح كفعمى، مفتاح الفلاح شيخ بهايى، تحفةالزائر علامه مجلسى و نيز مصباح المنير و مفاتيح الجنان، متون زيارتى متعددى درج گرديده است.(8)
زيارت در قرآن‏
در قرآن مى‏خوانيم: قال الّذين غلبوا على امرهم لنتخذنّ عليهم مسجداً؛(9) ولى آنان كه از رازشان آگهى يافتند و ماجراى اصحاب كهف را دليلى بر بروز رستاخيز ديدند گفتند ما در كنار (مدفن)آن‏ها مسجدى بنا مى‏كنيم(تا ياد و خاطره آنان فراموش نگردد). اين موضوع نشان مى‏دهد كه ساختن عبادت گاه به احترام مرقد و بارگاه بزرگان دين نه تنها خلاف نمى‏باشد و آن چنان كه فرقه منحرف وهابى حرام مى‏پندارند نيست، بلكه كار خوب و شايسته‏اى خواهد بود. اصولاً بناهاى يادبود كه خاطره افراد برجسته را احياء مى‏كند يك نوع قدردانى از تلاش آنان و نيز تشويقى براى آيندگان است. علامه طباطبايى(ره) ذيل آيه فوق حديثى را نقل كرده است كه ترجمه آن چنين مى‏باشد: ملك گفت سزاوار است اين جا مسجدى ساخته شود تا آن را زيارت كنيم از اين آيه و نيز روايت استفاده مى‏شود كه محل دفن افراد مؤمن و موحّد و مجاهدان در راه اعتلاى توحيد را مى‏توان زيارت كرد و حتى بر مزارشان مسجدى بنا كرد كه در آن ذكر پروردگار گفته شودو سازندگان مسجد نيز خداپرست و عابد بوده‏اند.(10)
در آيه ديگرى آمده است:
«ولو انّهم اذ ظلموا انفسهم جاؤك فاستغفروا اللّه و استغفر لهم الرسول لوجدوا اللّه توّاباً رحيماً؛(11) هنگامى كه به خود ستم مى‏كردند(اى پيامبر) نزد تو مى‏آمدند و از خدا طلب آمرزش مى‏كردند و پيامبر هم برايشان استغفار مى‏كرد(پس) خدا را توبه‏پذير و مهربان مى‏يافتند.»
اين آيه با صراحت مى‏گويد پيامبر را مى‏توان به درگاه خدا شفيع قرار داد و توسط او رحمت و مغفرت الهى را جلب كرد. همچنين از اين كلام وحى بر مى‏آيد كه توسّل جستن به پيامبر و امام نه تنها شرك نمى‏باشد و رواست و در زيارت‏ها مؤمنين از مقام معصوم مى‏خواهند براى قبول توبه آنان در پيشگاه خداوند واسطه باشند و نيز از منزلت معنوى ائمه براى مغفرت و بخشش خطاهاى خود استفاده مى‏كنند و نورالدين فرزند سمهورى از سبكى نقل مى‏كند اين آيه علاوه بر اين كه به طلب استغفار نزد پيامبر تأكيد دارد مبيّن آن است كه چنين حالتى با رحلت آن حضرت قطع نمى‏گردد و اضافه مى‏كند: با اين وصف مى‏توان بر كنار مرقد آن حضرت از پيشگاه حق تعالى طلب استغفار كرد.(12)
قرآن مى‏فرمايد: «ذلك و من يعظّم حرمات اللّه فهو خيرله…؛(13) و هر كس برنامه‏هاى الهى را بزرگ دارد برايش نزد پروردگار بهتر است»، روشن است كه منظور از حرمات در اين آيه اشاره به اعمال و مناسك حج است اما در منابع تفسيرى و تاريخى اهل سنت و شيعه مراعات احترام و تكريم مقام نبى اكرم(ص) جزو حرمات الهى است و هرگونه تعدى به اين حريم مقدّس در ايمان و تقواى آدمى خلل ايجاد مى‏كند چرا كه آيه ديگرى مى‏فرمايد: «ذلك و من يعظّم شعائر اللّه فانّها من تقوى القلوب».(14) و نيز قرآن تأكيد مى‏فرمايد: «انّ الذين يؤذون اللّه و رسوله لعنهم اللّه فى الدنيا و الآخرة».(15) و نيز خداوند فرموده است: «و اذان من اللّه و رسوله الى الناس يوم الحج الاكبر انّ اللّه برىٌ من المشركين و رسوله»(16) و طبيعى است وقتى چنين حرمتى براى رسول اكرم(ص) اثبات گرديد، تكريم شئونات اهل بيت او نيز ملازم و مقرون با آن است چرا كه قرآن مى‏فرمايد: «انّما يريد اللّه ليذهب عنكم الرّجس اهل البيت و يطهركم تطهيراً؛(17)و نيز آيه مودّت دليلى براى چنين ادعايى است: «قل لا اسألكم عليه اجراً الّا المودة فى القربى».(18) و مگر نه اين است كه طبق قول پروردگار: خداوند و فرشتگان بر پيامبر درود مى‏فرستند و از مؤمنان خواسته شده است چنين كنند: «ان اللّه و ملائكته يصلون على النبى يا ايهاالذين آمنوا صلّوا عليه و سلّموا تسليما».(19)
در منابع مستند روايى آمده است كه خداوند به پيامبر اكرم(ص) مقام و فضلى داده كه اين ويژگى به ديگر پيامبران اختصاص داده نشده است از جمله آن كه خداوند در قرآن بر نوح، ابراهيم، موسى و هارون(عليهم السلام) درود مى‏فرستد: «سلام على نوح فى العالمين»(20) «سلام على ابراهيم»،(21) «سلام على موسى و هارون»(22) در اين آيات هيچ گاه به خاندان نوح، ابراهيم، موسى و هارون درود فرستاده نمى‏شود،امّا در روايت معتبرى آمده است منظور از يس، رسول اكرم(ص) است «و سلام على آل ياسين»(23) يعنى درود بر خاندان پيامبر اكرم(ص) اين حديث را حضرت امام رضا(ع) در يك اجتماعى بزرگ كه مأمون و عدّه‏اى از دانشمندان عراق و خراسان حضور داشتند نقل كرده‏اند.(24)
سيوطى در تفسير خويش ذيل آيه: «فى بيوت اذن اللّه ان ترفع ويذكر فيها اسمه(25)» گفته است وقتى اين آيه را پيامبر تلاوت فرمود، مردى از جاى برخاست و پرسيد منظور كدام خانه‏هاست، رسول اكرم(ص) فرمود:بيوت انبياء و چون آن مرد پرسيد آيا مصداق آن بيت، خانه حضرت على(ع) و فاطمه (س) است، پيامبر فرمود:آرى، از افضل آن‏هاست و برحرمت آن تأكيد فرمود و افزود رعايت احترام آن همان است كه خداوند به آن امر كرده است.(26) و نيز ابوسعيد خدرى گفته است رسول اكرم فرموده‏اند: حُرُمات الهى سه تاست، حرمت اسلام، حرمت من و حرمت عترت من.(27)
در سيره و سخن حضرت محمد(ص)
در منابع روايى و كتب حديث معتبر آمده است رسول اكرم(ص) به زيارت قبر مادرش آمنه بنت وهب مى‏رفت و مى‏گريست و مسلمين از گريه آن حضرت، مى‏گريستند.(28) نقل نموده‏اند هنگام بازگشت از نبرد بدر اولين كس از مهاجرين كه در مدينه فوت كرد، عثمان بن مظعون بود كه پيامبر به زيارت قبرش رفت،(29) همچنين آن حضرت بر سر مزار شهداى اُحُد حاضر مى‏گرديد و اين آيه را تلاوت مى‏فرمود: «سلام عليكم بما صبرتم فنعم عقبى الدّار»(30) و چون آن حضرت به زيارت قبور بقيع مى‏رفت مى‏فرمود: السلام عليكم دار قوم مؤمنين و اتاكم ماتوعدون غداً مؤجّلون، و انّا ان شاء اللّه بكم لاحقون، اللهم اغفر لاهل البقيع الغرقد.(31) عايشه نقل مى‏كند پيامبر فرمود: جبرئيل نزدم آمد و گفت: پروردگارت به تو امر مى‏كند در قبرستان بقيع حاضر گردى و براى آنان طلب آمرزش كنى.(32)
انس بن مالك از پيامبر نقل كرده است كه آن حضرت فرمود: هر كس بعد از وفاتم مرا زيارت كند چنان است كه در حال حيات مرا زيارت كرده باشد و هر كس قبرم را زيارت كند روز رستاخيز شفاعتم بر او واجب مى‏گردد.(33)
آن حضرت فرموده‏اند: هر كس توانايى مالى داشته باشد و به زيارت من نيايد، به من جفا كرده است و نيز تأكيد نموده‏اند: هر كس به زيارت من آيد و هيچ قصدى غير از آن نداشته باشد بر خداى سبحان سزاوار است كه من شفيع او در روز قيامت باشم، غزالى كه اين روايت‏ها را در كتابش آورده است در آن هنگام از بزرگان اهل سنت بود ولى بعد به مذهب اهل بيت مشرف گرديده است، او در همان زمان و قبل از شيعه شدن در اثر معروفش نوشته است يكى از آداب حج اين است كه به مدينه بروى و مرقد پيامبر را زيارت كنى و اين زيارت نامه را بخوانى و متن زيارتى را آورده است وى افزوده است مستحب مى‏باشد كه به قبرستان بقيع رفته و قبر چهار امام را زيارت كنى.(34)
امام صادق(ع) از رسول اكرم(ص) نقل فرموده است: كسى كه به زيارت خانه خدا به حج برود و مرا در مدينه زيارت نكند در روز قيامت به او بى اعتنايى مى‏كنم(او را مشمول شفاعت خود قرار نمى‏دهم).(35)
رسول اكرم(ص) خطاب به حضرت على(ع) مى‏فرمايند: آنان كه قبور شما را زيارت كنند مانند كسانى هستند كه بعد از حج واجب، هفتاد حج به جاى آورده باشند و به هنگام بازگشت از زيارت شما همانند روزى هستند كه از مادر متولد شده‏اند، از گناهان پاك مى‏گردند. اى على دوستانت را بشارت باد به نعمت هايى كه چشمى نديده، گوشى نشنيده و بر قلب بشرى خطور نكرده است ولى افراد فرومايه زائران قبر شما را نكوهش مى‏كنند گويى به گناه ناشايستى دست يازيده‏اند، آنها بدترين امّت من هستند، شفاعت من به آنها نمى‏رسد و بر حوض كوثر بر من وارد نمى‏گردند.(36)
رسول اكرم(ص) تأكيد نموده‏اند زيارت اهل قبور عموماً تذكرى براى آخرت و موجب زهد ورزى در دنياست، قلب را رقت مى‏دهد و اشك‏ها را جارى مى‏سازد، آن حضرت فرموده‏اند قبور مردگان خود را زيارت كنيد و بر آنان سلام بفرستيد كه ياد آن‏ها مايه پند شماست و نيز فرمودند: هر كس هر جمعه قبر پدر و مادر خود يا يكى از آنان را زيارت كند خداوند او را مورد آمرزش قرار مى‏دهد و در شمار كسانى خواهد بود كه درباره والدين خود نيكى و وظيفه فرزندى را ادا كرده باشد.(37)
در سيره و سخن معصومين(ع)
حضرت فاطمه زهرا(س) هر روز به زيارت مرقد پدرش مى‏رفت و مى‏گريست و مى‏فرمود: پدرم بر من مصائبى نازل شد كه اگر بر روزها وارد مى‏شد، به شب تبديل مى‏گرديدند.(38)
حضرت على(ع) براى همسرش حضرت زهرا(س) مكانى به نام بيت الاحزان ساخت كه در آن به گريه و زارى مى‏پرداخت و نيز در بسيارى اوقات آن بانوى دو سرا به قبرستان بقيع مى‏رفت حضرت زهرا(س) هر دو سه روز يك بار قبر حمزه سيدالشهداء را زيارت مى‏كرد، آن بانو مرقد شهداى اُحُد را نيز مورد زيارت قرار مى‏داد و در آن جا مى‏گريست.(39)
حضرت على(ع) نيز قبر رسول اكرم(ص) و فاطمه(س) را زيارت مى‏نمود، او بر سر مزار پيامبر مى‏گفت: گريستن جز بر فقدان آن حضرت روا نمى‏باشد، آنگاه صورت خويش را بر خاك مى‏نهاد و مى‏گريست و ناله مى‏كرد. حضرت امام حسين(ع) هنگام غروب هر جمعه قبر برادرش امام حسن مجتبى(ع) را در بقيع زيارت مى‏نمود. ساير ائمه نيز مرقد رسول اكرم(ص)، حضرت على(ع) و امام حسين(ع) را زيارت مى‏كرده و اصحاب و ياران و ساير مؤمنين را بر اين امر توصيه مى‏نموده‏اند.(40)
روش دانشمندان شيعه‏
امام خمينى در تمام ايّام اقامت در نجف جز موارد استثنايى برنامه زيارت هر شب خود را ترك نكرد و در اغلب ايّام زيارتى در كنار بارگاه امام حسين(ع) در كربلا بسر مى‏برد و هر روز زيارت عاشوراى معروفه را با صد مرتبه سلام و سد مرتبه لعن مى‏خواند و مى‏توان گفت از رمزهاى موفقيت امام همين ارتباط معنوى با ائمه و توجه، اشتياق و توسّل به آن وجودهاى مبارك مى‏باشد.(41)
وحيد بهبهانى زمانى كه براى زيارت به حرم سيد الشهداء مشرف مى‏شد، اوّل آستان كفش كن آن جناب را مى‏بوسيد و روى و محاسن خويش را بدان مى‏ماليد، پس از آن با خضوع و خشوع و رقت قلب به اندرون حرم مشرف مى‏شد و زيارت مى‏كرد.(42)
شهيد قدوسى مى‏گفت: علامه طباطبايى در ايام محرم و صفر زيارت عاشوراى خود را ترك نمى‏كرد و به زيارت جامعه هم اهتمام داشت و معتقد بود از نسخه‏اى معتمد استفاده كند.(43)
شهيد قدوسى نيز به اين امور تقيّد زيادى داشت. شهيد مصطفى خمينى هر سال به مناسبت‏هايى از جمله در نيمه شعبان، عرفه، اربعين، اول و نيمه رجب كه مردم از نجف به كربلا مى‏رفتند با پاى پياده به اين مكان مقدس مى‏رفت و گاهى مى‏شد كه بر پايش تاول‏هايى مى‏زد كه از آن‏ها خونابه راه مى‏افتاد و كاملاً مجروح مى‏شد ولى بازهم براى زيارت با پاى پياده مصمّم بود.(44) مرحوم ميرزا حسين نورى صاحب مستدرك الوسايل هم اين گونه بود و اصولاً پياده روى از نجف به كربلا در دوران شيخ انصارى متداول بود ولى پس از چندى ترك شد.
مرحوم نورى چون وضع را بدين منوال ديد بدين شيوه شايسته همت گماشت و به آن ملتزم گرديد و در عيد اضحى براى حمل اثاث و بار سفر حيوان كرايه مى‏كرد ولى خود و يارانش پياده راه مى‏رفتند و چون دچار ضعف مزاج گرديد اين مسير را سه شب طى مى‏كرد.(45)
ملاصدرا در هنگامى كه به حالت تبعيد در كهك(حوالى قم) بسر مى‏برد و مشغول بررسى مسايل عرفانى و فلسفى بود، گاه از اين ديار به قم مى‏آمد و ضمن زيارت بارگاه حضرت فاطمه معصومه، از روح مقدّس آن بانو براى رفع معضلات علمى و اجتماعى استمداد مى‏جست.(46)
و از اين نمونه‏ها در سيره علما بسيار زياد است و ما به همين مقدار بسنده مى‏كنيم.
حكمت زيارت‏
محبوب‏ترين بندگان نزد خداوند همان برگزيدگانى هستند كه قلّه‏هاى بلند تقوا و فضيلت را بوجود آورده‏اند، چهارده نور مقدسى كه به انسان و فرشتگان پرستش ذات بارى تعالى را آموختند، معصومانى كه خداوند ايشان را از هر لغزش، اشتباه، خطا، نادرستى و… پاك و دور نگاه داشته شده‏اند، محبت ورزيدن به اين وجودهاى مبارك يك دستور الهى است و نيز كسى كه آنها را دوست بدارد، خدا را دوست داشته و دشمنان آنان در رديف دشمنان خداوند هستند.(47)
خداوند خطاب به حضرت آدم مى‏فرمايد: اهل بيت پيامبر بهترين مخلوقات من مى‏باشند كه به سبب وجود آنان به بندگان ثواب و عقاب داده مى‏شود و بايد در درگاه من به آنان توسّل جُست و هرگاه به تو ابتلائات دست دهد اين وجودها را نزدم شفيع قرار ده به وسيله آنان طلب حاجت‏نما و من سوگند ياد كرده‏ام هر كس ايشان را در درگاه من شفيع خود قرار دهد و به وسيله آنان نياز خود را مطرح كند درخواستش را اجابت كرده و شفاعت آنان را بپذيرم.(48)
رسيدن به مقامات معنوى و كمالات ملكوتى بدون دوستى اولياء الهى امكان‏پذير نمى‏باشد و پذيرش اعمال هر مسلمان در گرو محبت و ولايت اهل بيت خواهد بود پس به قول مولوى:
هر كه خواهد همنشينى با خدا
او نشيند در كنار اولياء
و به قول شاعرى ديگر:
ما بدان مقصد عالى نتوانيم رسيد
هم مگر پيش نهد لطف شما گامى چند
زيارت از بهترين طريقه‏هاى ارتباط با پيشوايان معصوم است كه موجب جلب معنويت خواهد شد. زيارت حضور عارفانه در ديار معشوق، ديدار عاشقانه زائر از سراى زيارت شونده، اظهار ارادت نسبت به محبوب و دل دادن صميمانه در كوى دل دار است.
زائر در برنامه زيارت در برابر پارسايان برگزيده فروتنى مى‏نمايد، وفادارى صادقانه مريد نسبت به مراد در زيارت آشكار مى‏گردد، زائر خود را فراموش مى‏كند تا مبادا ديانت و ارزش‏ها فراموش گردند و يا به حاشيه رانده شوند. از راه‏هاى تكريم مفاخر و صاحبان كمال، زيارت آنان است كه در حقيقت موجب استمرار راه و مسير معنوى آنان خواهد شد.
حرم‏هاى شريف و مشاهد متبرك محل تردد فرشتگان، ارواح انبياء و اولياء و محل حضور روح زيارت شونده است به همين دليل در اين فضاى معنوى زائر يك نوع پالايش و پاكى را در خود احساس مى‏كند و دعايش در مظان استجابت قرار مى‏گيرد، وجود انبوه زائران در اين گونه مكان‏ها موجب ترويج فرهنگ يكتاپرستى، گسترش فرهنگ اهل بيت، افزايش مودّت و رحمت بين مؤمنين و ايجاد اتحاد و انسجام بين مسلمانان خواهد شد و افراد با آگاهى از برخى دشوارى‏هاى يكديگر اولاً از بار مشكلات خود مى‏كاهند و كمتر دچار فشار روحى مى‏شوند و ثانياً براى برداشتن بارى از دوش ديگران مصمم‏تر مى‏گردند و اين روند كارنامه اعمال آنان را درخشان مى‏نمايد، به علاوه حرم‏هاى شريف امامان در طول تاريخ از مراكز مهم گسترش و نشر علم، تبليغ و ترويج دين، مبدأ قيام‏ها و نهضت‏ها و محل رويش و شكل‏گيرى انقلاب‏هاى رهايى بخش و جنبش‏هاى ضد ستم و استكبار بوده است.
زائر در برنامه مذكور احساس مى‏كند در فضايى قرار گرفته كه مى‏تواند با زيارت شونده يك نوع ارتباط قلبى برقرار كند و از اين رهگذر در يك حالت آرام بخش و نويد دهنده مى‏تواند با امام يا امامزاده درد دل كند، گرفتارى‏ها و نابسامانى‏هاى خود را نزد او مطرح نمايد و با زبان سر و دل با او به گفتگو بنشيند و با زمزمه كردن با او به زيباترين گويش عاطفى سخن مى‏گويد و به دليل آن معرفتى كه در اين مكان‏ها احساس مى‏گردد و بر آن فضاى روحانى حاكم است زائران به قدر ظرفيت‏ها كه دارند مى‏توانند از سرچشمه زلال معارف ناب خاندان عترت بهره‏مند شوند.
مكان‏هاى زيارتى، پناهگاه امنى براى بندگانى هستند كه مى‏خواهند به درگاه حق تعالى استغفار كنند، تضرع نمايند و ميثاق خويش را با خداى خود تجديد كنند، قلب زائر همچون لامپى با يك منبع توليد كننده انرژى چنان ارتباط برقرار مى‏كند كه نوعى انس معنوى با بوستان ملكوتى در خود احساس كرده و بدين گونه از تاريكى‏هاى خلاف و گناه فاصله مى‏گيرد و صفحه دل را براى تابش نور حق مهيّا مى‏كند، در اخلاق و رفتار خود تجديد نظر كرده، محاسباتى در زندگى خود انجام داده و موازين شرع مقدّس را بيش از گذشته در نظر مى‏گيرد. راستى كجا بهتر از اين فضاها است كه در آن‏ها آدمى متوجه آخرت مى‏گردد، به خود مى‏آيد، پوسته‏هاى غفلت و نسيان را دور مى‏ريزد و خود را براى اعمال صالح و تقويت ايمان و پارسايى آماده‏تر مى‏بيند:
در بارگهت به صد اُميد آمده‏ام‏
با موى سيه رفته سپيد آمده‏ام‏
نقش تربيتى زيارت‏
زايرين در كنار مراقد مقدّس به خواندن متونى روى مى‏آورند كه محتوايى عميق و سازنده دارند و از باورهاى دينى، كمالات معصومين، اولياء، صالحين و فرزندان اهل بيت حكايت دارند. در اين زيارت نامه‏ها آن چنان مضامين بكر و عبارت‏هاى جاويدان و بارقه‏هاى معنوى ديده مى‏شود كه با وجود آن كه زائر بارها اين متون معتبر و موثق را مى‏خواند خسته نمى‏شود بلكه چشمه‏هاى شوق، صفا و معرفت در اعماق روح و ذهنش به جوشش در مى‏آيد و هر لحظه كه در اين نوشته‏هاى نورانى دقت مى‏نمايد معانى و نكات لطيف‏ترى را بدست مى‏آورد گويى در اقيانوسى از حكمت و فضيلت غواصى مى‏كند و مشغول بدست آوردن مرواريدها و گوهرهاى گرانبها مى‏باشد.
نقش پرورشى و هدايتى اين گونه متن‏هاى مقدّس براى شخص زائر بسيار قابل توجه و درخور تعمّق و بررسى است چرا كه در زيارات معتبر مباحث اعتقادى، امامت و ولايت و ارتباط آن با توحيد به شيوه‏اى محكم و متين مطرح مى‏شود كه اولين ثمرات آن اين است كه زندگى انسان را هدف دار و جهت دار مى‏نمايد و در قلب و روح او نوعى اطمينان، آرامش و اميدوارى ايجاد مى‏كند. اين كه زائر در چنين مكان‏هاى منوّرى به درگاه خداوند التماس مى‏كند تا به اذن الهى آن وجودهاى مقدّس برايش شفاعت كنند و يا از خداوند مى‏خواهند كه شفاعت اين پاكان را شامل حال او كنند، او به رحمت الهى اميدوار مى‏گردد و اين ويژگى مسلمين و مؤمنين زائر را از غم‏هاى جانكاه، نگرانى‏هاى فرساينده و آشفتگى‏هاى روانى مى‏رهاند. زيارت هم به عنوان توسّل به درگاه معصومين است و تقاضاى شفاعت اين پاكان نزد پروردگار و هم نوعى دعا و سخن گفتن با معبود است اما بطور غير مستقيم و باواسطه و از اين روى مى‏تواند درهاى رحمت الهى را به سوى زائر بگشايد. در هنگام زيارت افراد احساس مى‏كنند در فضايى ملكوتى اوج گرفته‏اند و فيوضات ربّانى از هر سو به طرف آنان جارى است. نسبت مسافرت براى زيارت و نيز برنامه‏هاى گوناگون زيارتى از چنان غناى فكرى و فرهنگى و بركات فراوان معنوى و حتى مادى برخوردار است كه در طول زمان نه تنها كهنه و فرسوده نشده بلكه با كنار رفتن حجاب‏هاى جهل، غفلت و خرافات مفاهيم آن‏ها روز به روز روشن‏تر، رساتر و كامل‏تر شده است و اعتقاد به اين مسئله اختصاص به شيعه نداشته و در گذشته در انجام اين اعمال مستحبى تفاوتى بين شيعيان و اهل سنت نبوده است زيرا همه مسلمانان به زيارت مرقد معصومين و افرادى از خاندان آنان مى‏شتافته‏اند اما متأسفانه از زمان پيدايش فرقه گمراه كننده وهابيت عليه اين سنت نيكو و مصداق بارز شعائر الهى تبليغات منفى گسترده‏اى راه اندازى شد و برخى افراد كم بهره از خرد و منطق فريب شايعات اين گروه منحط را خورده و تصور كرده‏اند زيارت از مسايل مختص شيعه است و نادانسته و گاهى هم مغرضانه آن را مورد هجوم تبليغات مسموم خود قرار داده‏اند و مسلمانان را از مزاياى فراوان يك برنامه تربيتى و رشد دهنده محروم كرده‏اند چرا كه به قول ابن سينا وقتى به زيارت اهل قبور مى‏رويم چون روح زيارت شونده فارق از دنيا و ماده است مى‏تواند بر زائر اثرات زيادى بگذارد و خيرات و بركات زي
ادى را براى وى به ارمغان آورد و مزاجش را به سوى خوبى‏ها و فضايل راغب‏تر سازد.(49)
شيخ شهاب الدين سهروردى هم تأكيد مى‏نمايد وقتى اهل سلوك معنوى با خلوص نيت و نوعى استقامت و بردبارى درب بيوت نورانى را مى‏كوبند فرشتگان با هداياى آسمانى از آنان پذيرايى مى‏كنند و بديهى است نفوس كاملى كه در مراتب معرفتى ترقى كرده‏اند با انوار و اشراق‏هاى خود نفس‏هاى ناقص را به فيض مى‏رسانند.(50)
فخرالدين رازى مى‏گويد: وقتى انسان در كنار قبرى حاضر مى‏گردد، روح زائر با آن تربت ارتباط برقرار مى‏كند و چون روح فرد در گذشته با آن خاك در اتصال است در اين هنگام اين دو روح، هم را ملاقات كرده و مثل دو اينه در برابر هم قرار مى‏گيرند و تابش هر كدام به ديگرى سرايت مى‏كند و معارف و مكارم هر كدام به آن فرد مى‏رسد.(51)
عرفا، عالمان و اهل حكمت معتقدند هيچ چيزى براى دل‏هاى غافل مفيدتر از زيارت اهل قبور نمى‏باشد، دل هايى كه به زنگار دنيا آلوده شده‏اند و از مكارم معنوى فاصله گرفته‏اند با حضور در اين مكان‏ها موعظه مى‏شوند، عبرت مى‏گيرند و با مشاهده امور درگذشتگان از بسيارى امراض اخلاقى چون حسد، طمع،
حرص، آرزوهاى دراز، معالجه مى‏گردند، آدمى با زيارت اهل قبور از خواب غفلت بيدار مى‏شود، فريب دنيا را نمى‏خورد و متوجه مى‏شود از امكانات اين سراى فانى بايد سرمايه‏اى براى آخرت خود تدارك ببيند، ياد مرگ در اين مواقع در دل انسان زنده مى‏شود و اين پديده آرزوهاى غير الهى را كوتاه مى‏كند، قساوت دل بر اثر اين برنامه برطرف مى‏گردد.
حضرت على(ع) پس از تلاوت آيه: «الهاكم التكاثر حتى زرتم المقابر»(52) فرمودند: شگفتا! چه مقصد بسيار دورى و چه زيارت كنندگان بى خبرى و چه كار دشوار و مرگبارى.(53)
وقتى انسان قبرى را مشاهده مى‏كند به ياد احوال در گذشته مى‏افتد و متوجه مى‏شود او هم مدتى در اين دنيا زيسته و اكنون بدنش اسير خاك شده و روحش در عالم برزخ است اين تفكر توأم با يك بيدارى بوده و مانع دنيا زدگى و عافيت‏طلبى او مى‏شود، همچنين وقتى آدمى مشاهده مى‏كند مردم نسبت به مرقد يك انسان برجسته، پاك و پارسا اقبال فراوانى نشان مى‏دهند و مقام او را تكريم كرده و به او توسل جسته و نذر و نياز برايش اختصاص مى‏دهند و بر عكس براى مردگان دنيا طلب و دور از معنويت هيچ رغبتى نشان نمى‏دهند، مى‏فهمد خوب زيستن و درست زندگى كردن حتى در زندگى دنيايى اثر دارد چه رسد به سراى جاويد به همين دليل در ديندارى و پرواپيشگى اهتمام مى‏ورزد و از تشريفات دنيايى روى گردان مى‏شود و اين روند در خودسازى و رهايى وى از خسران آشكار بسيار مؤثر است.(54)
پى‏نوشت‏ها:
1. معجم مقابيس اللغعة، ج 3،ص 36.
2. مجمع البحرين، ج 2، ص 305، المصباح المنير، ص‏354.
3. كشف الاريتاب، سيد محسن امين، ص 459، دائرة المعارف الاسلاميه الشيعه، سيد حسن امين، الجزء 12، ص 67.
4. سوره آل عمران، آيه 169.
5. دائرة المعارف تشيع، ج 8، ص 566.
6. لغت نامه دهخدا، ج 9، ص 13054.
7. اين زيارت در «من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 3، عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 277؛ تهذيب الاحكام، ج 6، ص 95 و ديگر منابع روايى نقل شده است.
8. موسوعه زيارات المعصومين كه توسط مؤسسه امام هادى تدوين گرديده در برابر سند و مدارك اين متون پژوهش‏هاى جالبى دارد.
9. سوره كهف، آيه 21.
10. تفسير الميزان، ج 13، ص 300 و 385؛ تفسير نمونه، ج 12، ص 388.
11. سوره نساء، آيه 64.
12. وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفى، ج 4، ص 1360 و 1364.
13. سوره حج، آيه 31.
14. همان، آيه 32.
15. سوره احزاب، آيه 57.
16. سوره توبه، آيه 3.
17. سوره احزاب، آيه 33.
18. سوره شورى، آيه 23.
19. سوره احزاب، آيه 56.
20. سوره صافات، آيه 79.
21. همان، آيه 109.
22. همان، آيه 120.
23. همان، آيه 130.
24. تحف العقول، ابن شعبه حرانى، ص 323.
25. سوره نور، آيه 36.
26. الدرالمنثور، جلال الدين سيوطى، ج 5، ص 50.
27. خصال، شيخ صدوق، ص 146، بحار الانوار، ج 24، ص 185.
28. طبقات كبرى، ابن سعد، ج 1، ص 78.
29. موسوعه زيارات المعصومين، مقدمه، ص 96.
30. سوره رعد، آيه 24.
31. موسوعه زيارات المعصومين، همان، ص 97.
32. الغدير، علامه امينى، ج 5، ص 148.
33. همان، ص 170، احياء علوم الدين، غزالى، ج 1، ص 81.
34. احياء علوم الدين، ج 1، ص 83 – 82.
35. التهذيب، ج 6، ص 4، ح 5.
36. بحارالانوار، ج 100، ص 121؛ سفينة البحار، محدث قمى، ج 3، ص 516.
37. بحار الانوار، ج 102 (كتاب المزار) باب زيارة المؤمنين و آدابها.
38. تاريخ الخمسين، ج 2، ص 173.
39. مقدمه موسوعة زيارت المعصومين، ص 99.
40. درباره اهتمام ائمه هدى به زيارت مشاهد معصومين بنگريد به مأخذ قبل، ص 102 – 100.
41. فرازهاى فروزان، از نگارنده، ص 158 – 157.
42. قصص العلماء، تنكابنى، ص 202.
43. جرعه‏هاى جان بخش، از نگارنده، ص 265.
44. سيماى فرزانگان، رضا مختارى، ص 190.
45. همان، ص 193.
46. فوائد الرضويه، محدث قمى، ص 380.
47. فرازى از زيارت جامعه كبيره.
48. تفسير جامع، ج 1، ص 148.
49. رسايل ابن سينا، ج 1، ص 338.
50. مجموعه مصنفات شيخ اشراق، ج 2، ص 245 – 244.
51. نك: المطالب العالية من العلم الالهى، ج 7، ص 277 – 275.
52. سوره تكاثر، آيه 1.
53. تفصيل كلام حضرت در خطبه 221 نهج البلاغه آمده است.
54. ترجمه و شرح رساله زيارة القبور فخر رازى (فلسفه زيارت)، تأليف و تحقيق، احمد عابدى، ص 30 – 29.

فلسفه رجعت در نظام شيعه‏
قسمت دوم‏
عسكرى اسلامپوركريمى‏
ب) وقوع رجعت در آينده‏
چنان كه اشاره شد، دسته‏اى از آيات قرآن كريم بر وقوع رجعت در آينده و قبل از قيامت دلالت مى‏كند. اين دسته از آيات، هرچند به تنهايى صريح در رجعت نيست، اما به كمك رواياتى از پيشوايان معصوم(ع) در ذيل تفسير آنها وارد شده است، به روشنى مى‏توان دريافت كه اين آيات، بيانگر رجعت به همان معنايى است كه شيعيان بدان قائلند. اين دسته آيات نيز فراوان است، ولى به اختصار به ذكر يك آيه بسنده مى‏شود:
از جمله آياتى كه بيش ديگر آيات قرآنى براى اثبات رجعت بدان تمسك شده است، آيه «وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِن كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِّمَّن يُكَذِّبُ‏بآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُون؛(1)روزى كه از هر امتى، گروهى از آنها كه آيات ما را تكذيب مى‏كنند محشور مى‏كنيم.»
گفته مى‏شود كه واژه «مِن» در اين آيه شريفه، براى بيان تبعيض است؛ بنابراين، طبق اين آيه، روزى فراخواهد رسيد كه خداوند از هر امتى، گروهى را محشور مى‏گرداند و از آنجا كه خداوند در وصف قيامت مى‏فرمايد: در آن روز، همه را محشور مى‏كنيم و احدى را فروگذار نخواهيم كرد «وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ احداً»(2)معلوم مى شود كه اين روز، غير از روز قيامت است.(3) و آن همان روزى است كه شيعيان از آن به روز رجعت تعبير مى‏كنند.
استدلال به اين آيه شريفه براى اثبات رجعت، بدان گونه كه گذشت، مورد توجه و تأييد پيشوايان معصوم(ع) نيز بوده است؛ زيرا براساس روايات زيادى ائمه معصومين(ع) نيز براى اثبات رجعت، به اين آيه شريفه استدلال مى‏كرده‏اند؛ مثلاً:
امام على (ع) در اين‏باره مى‏فرمايد: «امّا پاسخ كسانى كه رجعت را انكار كنند، اين آيه شريفه است كه مى‏فرمايد: «و يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِ‏ّ اُمَّة فَوْجاً»كه مربوط به اين دنياست، امّا در مورد برانگيخته شدن آخرت، آيه «وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ احداً»(4)مى‏باشد.(5)
از امام صادق (ع) روايات متعددى در تأويل اين آيه شريفه در مورد رجعت رسيده است. از جمله اين روايت است كه:
ابوبصير گويد: به امام صادق (ع) عرض كردم: «انّ العامة تزعم انّ قوله تعالى: و يوم نحشر من كل امة فوجاً، عنى فى يوم القيامة. فقال ابو عبدالله (ع): فيحشرالله يوم القيامة من كل امة فوجاً و يدع الباقين؟ لا و لكنّه فى الرجعة. و اما آية القيامة: «و حشرناهم فلم نغادر منهم احداً»(6) اهل‏سنت در مورد سخن خداوند (متعال) كه مى‏فرمايد: «روزى كه از هر امتى گروهى را محشور مى‏كنيم»، مى‏پندارند كه منظور، روز قيامت است.
حضرت فرمود: «آيا خداوند در روز قيامت گروهى را برمى‏انگيزد و گروه ديگرى را وا مى‏گذارد؟ چنين نيست؛ بلكه منظور آيه از حشر گروهى از هر امتى، در روز رجعت است و آيه قيامت آن است كه حق تعالى مى‏فرمايد: همه را محشور مى‏كنيم و از كسى چشم‏پوشى نمى‏كنيم.»
آن حضرت در تفسير اين آيه شريفه فرمود: «إنما يرجع إلى الدنيا عند قيام القائم(ع) مَن محضّ الايمان محضاً، أو محض الكفر محضاً، فأما ما سوى هذين، فلا رجوع لهم إلى يوم المآب»(7) همانا كسانى كه مؤمن خالص و يا كافر مطلق باشند، هنگام ظهور قائم (عج) به دنيا برمى‏گردند، ولى غير از اين افراد تا روز قيامت كسى به دنيا برنمى‏گردد.
همچنين در كتاب «مهدى موعود» آمده است كه تفسير آيه 54 از سوره مؤمن را انا لننصر رسلنا والذين آمنوا فى الحيوة الدنيا و يوم يقوم الاشهاد؛ ما فرستادگان خود و كسانى را كه ايمان آورده‏اند، در دنيا و روزى كه شهيدان برمى‏خيزند، يارى مى‏كنيم.»
از امام صادق (ع) پرسيدند، فرمود: به خدا قسم، اين در رجعت است. نمى‏دانى كه بسيارى از پيامبران در دنيا يارى نشدند و كشته شدند و ائمه هم كشته شدند وكسى آنها را يارى نكرد؟ تأويل اين آيه در رجعت است.»(8)
استدلال دانشمندان شيعه به آيه (83،نمل) عده زيادى از بزرگان و صاحب‏نظران شيعه نيز به پيروى از امامان معصوم(ع) براى اثبات رجعت، به آيه يادشده استدلال كرده‏اند؛ براى مثال:
مرحوم شيخ مفيد مى‏گويد: خداوند متعال گروهى از امت محمد(ص) را بعد از مرگ و قبل از قيامت، زنده مى‏كند و اين مذهبى است كه به آل محمد(ص) اختصاص دارد و خداوند از حشر اكبر (قيامت) خبر داده است كه «همه را محشور مى‏كنيم و از كسى چشم‏پوشى نمى‏كنيم.»(9)
و درباره حشر رجعت فرموده است: «و يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِ‏ّ اُمَّة فَوْجاً …» پس خداوند از دو حشر خبر داده است: يكى حشر خاص و ديگرى حشر عام.(10)
از ديگر انديشمندان شيعه كه به اين آيه براى اثبات رجعت استدلال كرده‏اند، مى‏توان على بن ابراهيم قمى،(11)ملامحسن فيض كاشانى،(12)قاضى ابن برّاج،(13)امين الاسلام فضل بن حسن طبرسى،(14)حسن بن سليمان حلى،(15)شيخ حرعاملى، (16)سيد هاشم بحرانى (17) را نام برد؛ البته مفسران معاصر نيز اين آيه شريفه را بيانگر رجعت در آخر الزمان دانسته‏اند؛ چنان كه مفسر گرانقدر شيعه، علامه طباطبايى (ره)، درباره اين آيه شريفه مى‏فرمايد: «از ظاهر آيه برمى‏آيد كه حشر در آن، حشر در غير روز قيامت است؛ زيرا حشر در قيامت، اختصاص به يك گروه از هر امت ندارد؛ بلكه تمامى امتها در آن محشور مى‏شوند و حتّى به حكم آيه «و حشرناهم فلم نغادر منهم احداً»، از يك نفر هم چشم‏پوشى نمى‏شود، و اما در اين آيه مى‏فرمايد: از هر امتى فوجى را محشور مى‏كنيم….»
وى سپس در تأييد اين كه نظر قرآن حشرى غير از قيامت است، مى‏نويسد: «و باز مؤيد گفتار ما كه منظور حشر در قيامت نيست، اين است كه اين آيه و دو آيه بعدش، بعد از داستان بيرون شدن دابّة از زمين واقع شده‏اند كه خود يكى از علائمى است كه قبل از قيامت واقع مى‏شود؛ قيامتى كه در چند آيه بعد درباره آن مى‏فرمايد: «و نفخ فى الصور» و تا چند آيه بعد، اوصاف وقايع آن روز را بيان مى‏كند و معنا ندارد كه قبل از شروع به بيان اصل قيامت و وقايع آن، يكى از وقايع آن را جلوتر ذكركند؛ چون ترتيب وقوعى اقتضا كند كه اگر حشر فوج از هر امتى هم جزو وقايع قيامت باشد، آن را بعد از مسئله نفخ صور ذكر فرمايد؛ ولى اين طور ذكر نكرد؛ بلكه قبل از نفخ صور، مسئله حشر فوج از هر امتى را آورده، پس معلوم مى‏شود اين حشر، جزو وقايع قيامت نيست.»(18) همچنين فقيه و مفسر متأله، حضرت آيت اللّه مكارم شيرازى، در «تفسير نمونه» مى‏نويسد:
«حشر»، به معنى كوچ دادن و خارج كردن گروهى از مقرّشان و حركت دادن آنها به سوى ميدان جنگ يا غير آن است.
«فوج» چنان كه راغب در «مفردات» مى‏گويد، به معنى گروهى است كه به سرعت حركت مى‏كنند.
«يوزعون»، به معنى نگهداشتن جمعيت است؛ به طورى كه گروهى به گروه ديگر ملحق شوند، و اين تعبير معمولاً در مورد جمعيتهاى زياد گفته مى‏شود. بنابراين، مستفاد از مجموع اين آيه شريفه اين است: كه روزى فراخواهد رسيد كه از هر قوم و جمعيتى، خداوند گروهى را محشور مى‏كند و آنها را براى مجازات و كيفر اعمالشان آماده مى‏سازد.
بسيارى از بزرگان اين آيه را اشاره به مسئله رجعت و بازگشت گروهى از بدكاران و نيكوكاران به همين دنيا در آستانه رستاخيز مى‏دانند، در حالى كه اگر اشاره به خود رستاخيز و قيامت باشد، تعبير به «من كل امة فوجاً»؛ از هر جمعيتى گروهى، صحيح نيست؛ زيرا در قيامت، همه محشور مى‏شوند؛ چنان‏كه آيه 47 سوره كهف مى‏فرمايد: «و حشرناهم فلم نغادر منهم احداً؛ ما آنها را محشور مى‏كنيم و احدى را ترك نخواهيم گفت.»
شاهد ديگر اين است كه قبل از اين آيه سخن از نشانه‏هاى رستاخيز در پايان اين جهان بود، در آيات آينده نيز به همين موضوع اشاره مى شود، بنابراين بعيد به نظر مى‏رسد كه آيات قبل و بعد از حوادث پيش از رستاخيز سخن گويد، اما آيه وسط از خود رستاخيز، هماهنگى آيات ايجاب مى‏كند كه همه درباره حوادث قبل از قيامت (رجعت) باشد.
امّا مفسران اهل‏سنت معمولاً اين آيه را ناظر به قيامت مى‏دانند، و ذكر كلمه «فوج» را اشاره به رؤساء و سردمداران هر گروه و جمعيت مى‏شمرند و در مورد ناهماهنگى آيات كه از اين تفسير برمى‏خيزد، گفته‏اند: آيات در حكم تأخير و تقديم است و گوئى آيه 83 بعد از 85 قرار گرفته باشد! ولى مى‏دانيم هم تفسير فوج به معنى مزبور خلاف ظاهر است، و هم تفسير ناهماهنگى آيات به تقديم و تأخير.
سرانجام اين گروه را به پاى محاسبه مى‏آورند و خداوند به آنها مى‏فرمايد: «حَتى إِذَا جَاءُو قَالَ أَ كذَّبْتُم بِئَايَتى وَ لَمْ تحِيطوا بهَا عِلْماً أَمَّا ذَا كُنتُمْ تَعْمَلُون»(19)تا زمانى كه (به پاى حساب) مى‏آيند به آنها مى‏فرمايد: آيا آيات مرا تكذيب كرديد و در صدد تحقيق بر نيامديد، شما چه اعمالى انجام مى‏داديد.
در حقيقت از آنها دو چيز سؤ ال مى‏شود يكى از تكذيب بدون تحقيقشان، و ديگر از اعمالى كه انجام مى‏دادند.
اگر آيه مزبور درباره قيامت و رستاخيز باشد، مفهومش معلوم است و اما اگر اشاره به مسئله رجعت باشد چنان‏كه هماهنگى آيات ايجاب مى‏كند اشاره به اين است كه به هنگام بازگشت گروهى از بدكاران به اين جهان، كسى كه نماينده خدا و ولى امر است، آنها را مورد بازپرسى قرار مى‏دهد، سپس به مقدار استحقاقشان آنها را مجازات دنيوى مى‏كند، و اين مانع از عذاب آخرت آنها نخواهد بود، چنان‏كه بسيارى از مجرمان، حد شرعى در اين جهان مى‏خورند و در صورت عدم توبه، در آخرت نيز مجازاتشان محفوظ است.(20)
به هر صورت، اين آيه شريفه (83،نمل) يكى از روشنترين آيات رجعت است، چون در روز قيامت همه مردم بدون استثناء برانگيخته مى‏شوند، ولى در اين آيه از روزى گفتگو شده كه در آن فقط شمارى از هر قوم برانگيخته خواهند شد.
بنابراين، اين آيه شريفه مربوط به قيامت نيست؛ چون در قيامت همه محشور مى‏شوند، نه از هر گروهى فوجى؛ پس اين آيه شريفه، دليل محكمى بر و قوع رجعت در دوران حكومت حضرت مهدى (عج) است.
از مطالب يادشده به خوبى نتيجه مى‏گيريم كه:
1- رجعت در امتهاى پيشين واقع شده است.
2- آنچه در امتهاى پيشين واقع شود، در امت اسلامى نيز واقع خواهد شد.
3- دهها آيه از قرآن‏كريم از وقوع رجعت در امت اسلامى خبر داده است…. چند مورد در امت اسلامى واقع شده و هزاران مورد ديگر پس از قيام قائم (عج) واقع خواهد شد. بنابراين، هركس به قرآن و آورنده آن ايمان داشته باشد، راهى ندارد جز اين كه لزوم وقوع رجعت را نيز باوركند.
رجعت در كتب مقدس پيامبران قبل از اسلام‏
همان طور كه اشاره شد، اعتقاد به رجعت در امتهاى گذشته، تنها اختصاص به قرآن‏كريم ندارد، بلكه در برخى از كتب آسمانى اديان ديگر نيز اشاراتى به رجعت شده است. ازاين‏رو بايد گفت: اعتقاد به رجعت و بازگشت گروهى از مردگان پيش از رستاخيز همگانى، پيشينه‏اى بس طولانى دارد كه در همه اديان آسمانى به نمونه‏هايى از آن برمى‏خوريم، اينك به سه نمونه از سه آيين معروف: «يهود»، «نصارى»، «مجوس» اشاره مى‏گردد.
رجعت در عهد عتيق و جديد (تورات)
از جمله حكاياتى كه در كتب مقدس عهد عتيق آمده، داستان «اليسع» نبى است كه در كتاب او پادشاهان ذكر شده است و او يكى از پيامبران بنى‏اسرائيل است كه كرامات و معجزات فراوانى از او نقل شده و در دعاى «ام داود» و مناظرات امام رضا(ع) با علماى يهود و مسيح از آن استدلال شده است.
در عهد عتيق داستان زنده شدن طفلى به دست «اليسع» كه در قرآن از او به عنوان «السع» ياد شده است، چنين نقل شده است: پس اليسع به خانه داخل شد ديد كه طفل مرده و بر بستر او خوابيده است، چون داخل شد در را بر هر دو بست و نزد خداوند دعا نمود و برآمده بر طفل دراز شد و دهان خود را بر دهان وى و چشم خود را بر چشم او، دست خود را بر دست او گذاشته و بر او خم شد، گوشت سر گرم شد و طفل هفت مرتبه عطسه كرد پس چشمان خود باز كرد.(21)
امام رضا در مناظره خود با يكى از علماى مسيحى كه زنده كردن مردگان و شفاى بيماران را نشانه خدايى عيسى(ع) مى‏دانست، فرمود: اليسع هم از اين كارها مى‏كرد، روى آب راه مى‏رفت، مرده زنده مى‏كرد، كور مادرزاد و پيسى را شفا مى‏داد، امّا امتّش وى را خدا نخواندند و هيچ‏كس او را نپرستيد.(22)
اين داستان كه به زنده شدن پسرى به دست ايليا اشاره دارد: پسر آن زن كه صاحب خانه بود بيمار شد و مرض او چنان سخت شد كه نفس در او باقى نماند مرد و به ايليا گفت: اى مرد خدا مرا با تو چه كار است؟ آيا نزد من آمدى تا گناه مرا به ياد آورى و پسر مرا بكشى؟ او وى را گفت: پسرت را به من بده پس او را از آغوش وى گرفته بالاى خانه كه در آن ساكن بود برد و او را بر بستر خود خوابانيد و نزد خداوند استغاثه نمود گفت: اي يهوه خداى من! مسألت اين كه جان اين پسر به وى برگردد و خداوند آواز ايليا را اجابت نمود و جان پسر وى برگشت كه زنده شد.(23)
در كتاب «دانيال نبى» باب دوازدهم نيز آمده است:
«بسيارى از آنان‏ركه در خاك زمين خوابيده‏اند، بيدار خواهند شد، امّا اينان به جهت زندگى جاودانى، و آنان به جهت خجالت و حقارت جاودانى».
در ادامه همان مبحث آمده است: «امّا تو اى دانيال! كلام را مخفى دار و كتاب را تا زمان آخر مُهر كن.»(24)
و در پايان اين فصل آمده است: «خوشا به حال آن كه انتظار كشيد.»(25)
پدر «آنتونيو دوژزو» از كشور پرتغال، رئيس قبلى دير آگوستينهاى اصفهان، كه در نيمه اوّل قرن دوازدهم، در اصفهان مقيم بود و پس از تشرّف به اسلام، به عنوان «على قلى جديدالاسلام» مشهور شد، در كتاب ارزشمندى كه به عنوان شرح و نقد سِفر پيدايش تورات نوشته، فراز بالا را از دلائل روشن رجعت بيان كرده است.(26)
در كتاب «مكاشفه يوحنّاى رسول» آمده است: «آنان كه وحش و صورتش را پرستش نكردند و نشان او را بر پيشانى و دست خود نپذيرفتند، زنده شدند و با مسيح هزار سال سلطنت كردند. ساير مردگان زنده نشدند تا هزار سال به اتمام رسيد. اين است قيامت اوّل. خوشحال و مقدّس است كسى كه از قيامت اوّل قسمتى دارد. بر اينها موت ثانى تسلّط ندارد. بلكه كاهنان خدا و مسيح خواهند بود و هزار سال با او سلطنت خواهند كرد.»(27)
پدر «آنتونيو دوژزو» در مورد اين فراز نيز به تفصيل بحث كرده و دلالت آن را بر اثبات رجعت توضيح داده است.(28)
رجعت در انجيل‏
در عهد جديد انجيل حكايتى درباره زنده شدن دخترى به دست حضرت عيسى(ع) نقل شده است: سرپرست عبادتگاه آن محل رسيد و او (عيسى) را پرستش كرد و گفت: دخترم همين الآن فوت كرد، ولى استدعا دارم بياييد و دستتان را روى او بگذاريد تا زنده شود پس عيسى و شاگردان به طرف خانه او راه افتادند… وقتى عيسى به خانه سرپرست كنيسه رسيد و با گروه نوحه خوانها و مردم مضطرب روبه‏رو شد، فرمود: همه‏تان بيرون برويد اين دختر نمرده، خوابيده است.
سرانجام وقتى همه بيرون رفتند، عيسى در داخل اطاق رفت دست دختر را گرفت و دختر صحيح و سالم از جا بلند شد.(29)
يا داستان زنده شدن فرزند آن بيوه زن كه دهى از فوت او در عزا و ماتم شد و حضرت عيسى(ع) كه دلش براى داغ ديده سوخته بود به امر پروردگار پسر را زنده كرد.(30) و يا داستان زنده كردن «ايلعازر» كه چهار روز از مرگش گذشته بود و او را به خاك سپرده بودند و حضرت‏عيسى (ع) به خواهش «مرتا» خواهر «ايلعارز»، او را به دنيا بازگرداند.(31)
رجعت در آيين زرتشت‏
در بخش «يشتها» از كتاب «اَوِستا» در ضمن فرازهاى مربوط به ظهور «سوشيانت» آخرين رهايى‏بخش جهان آمده است: «بدان هنگام كه مردگان دگرباره برخيزند و زندگى جاودانه آغاز گردد، «سوشيانت» به درآيد و جهان را به آرزوى خويش دگرگون سازد.»(32)
از فرازهاى بعدى به روشنى معلوم مى‏شود كه مراد از اين زندگى جاويد، رستاخيز نيست؛ بلكه هنگام ظهور رهايى‏بخش آخرين است، چنان‏كه مى‏گويد: «اينانند كه خواستار نو ساختن گيتى هستند، گيتى پير نشدنى، نمردنى، نگنديدنى، نپوسيدنى، جاودان زنده، جاودان بالنده و كامروا؛ بدان هنگام كه مردگان دگرباره برخيزند و زندگانى جاودانه آغاز گردد، سوشيانت به درآيد و جهان را به آرزوى خويش دگرگون سازد.»(33) با توجه به فرازهاى ياد شده روشن مى‏شود كه اعتقاد به رجعت پيشينه‏اى طولانى داشته و به آيين مقدّس اسلام اختصاص ندارد.
3- دلائل روايى‏
از ديگر دلائلى كه حكماء و متكلمين شيعه براى اثبات صحت رجعت بدان تمسك كرده‏اند، اخبار و روايات اسلامى است. براساس اخبار و روايات فراوانى كه از پيشوايان معصوم(ع) درباره رجعت وارد شده است، رجعت در امت اسلامى نيز به طور قطع واقع خواهد شد. اين روايات، هرچند از جهت لفظ متواتر نيست، امّا از لحاظ معنى به حدى است كه نمى‏توان تواتر معنوى آنها را انكار كرد؛ در اين باره اظهار نظر برخى كارشناسان احاديث را مرور مى‏كنيم:
1- علامه مجلسى كه در حديث‏شناسى سرآمد همه بزرگان و محدثان است و تتبع و پشتكار وى در گردآورى مجموعه گرانسنگ بحارالانوار و شرح اصول كافى به وضوح ديده مى‏شود، درباره روايات رجعت مى‏نويسد: «كسى كه حقانيت ائمه اطهار(ع) را باور كرده است، چگونه مى‏تواند درباره مسئله متواترى كه از آنان نقل شده و نزديك به دويست روايت صريح در اين زمينه رسيده و بيش از چهل تن از ثقات و عالمان شيعه آنها را در كتب خود آورده‏اند، شك داشته و اين عقيده را با ديده ترديد بنگرد؟… راستى اگرمسئله‏اي از اين قبيل را نتوان از متواترات دانست، پس در كدامين موضوع مى‏توان ادعاى تواتر(34)كرد.»(35)
2- شيخ حر عاملى(ره) نيز كه از بزرگترين محدثان قرن دهم هجرى بوده در كتاب «الايقاظ من الهجعة بالبرهان على الرّجعه» بيش از پانصد حديث را كه همه صريح در رجعتند، از هفتاد كتاب از آثار بزرگان و انديشمندان شيعه استخراج كرده است. وى مى‏گويد: صدور احاديث رجعت از ائمه(ع) ثابت است؛ زيرا اين احاديث در كتب چهارگانه و ديگر كتابهاى معتبر وجود دارد و قراين فراوان قطعى نيز بر صحت اعتقاد به رجعت و صحت روايات آن دلالت مى‏كند؛ به گونه‏اى كه هريك از اين احاديث با قراينى كه اشاره شد، مفيد علم است و مجالى براى ترديد باقى نمى‏گذارد، چه رسد به اين كه همه اين احاديث مجتمع شود.
افزون برآن، صحت روايات رجعت نيازى به قرينه ندارد؛ زيرا اين اخبار به حد تواتر معنوى رسيده و حتّى از آن هم فراتر رفته است؛ چون اخبار يادشده براى كسانى كه قلب خود را از هرگونه شبهه و تقليد پاك كنند، موجب يقين مى‏شود.(36)
3- محدث جزايرى(ره) در شرح «تهذيب» ادعا كرده كه 620 حديث درباره رجعت ديده است.(37)
بنابراين، قاطعانه مى‏توان گفت كه اصل رجعت از ديدگاه عالمان بزرگ شيعه، امرى مسلم و قطعى بوده و با توجه به روايات بسيارى كه از پيشوايان معصوم(ع) رسيده است، ترديدى در تحقق رجعت بر جاى نمى‏ماند.
دسته‏بندى روايات
روايات رجعت در يك تقسيم‏بندى به پنج دسته تقسيم مى‏شوند:
1- گروهى از روايات بيانگر اين است كه اولين كسى كه به دنيا رجعت مى‏كند، حسين بن على(ع) است.
زيد شحام از امام صادق(ع)، نقل مى‏كند كه فرمود: «اوّل من يرجع الى الدنيا، الحسين بن على (ع)، فيملك فى الارض حتى يقسط حاجباه على عينيه من الكبر…»(38) اولين شخصى كه به دنيا رجعت خواهد كرد، امام حسين(ع) است. آن حضرت آنقدر در زمين حكومت و رهبرى خواهد كرد كه از پيرى موهاى ابروهاى او بر روى ديده‏اش آويخته شود.
2- رواياتى است كه مضمونشان رجعت پيامبر اكرم(ص) و امام على(ع) همه امامان(ع) است.
ابى خالد كابلى از امام سجاد(ع) نقل كرده كه آن حضرت در تفسير آيه شريفه «ان الذى فرض عليك القرآن لرادك الى معاد»(39) آن كه قرآن را بر تو فرض نمود، تو را به معاد و بازگشتگاه بر مى‏گرداند، فرمودند: «يرجع اليكم نبيكم و اميرالمؤمنين و الائمه (ع)»(40)؛پيامبر و على و همه امامان(ع) به سوى شما باز مى‏گردند.
ناگفته روشن است كه مطابق اين روايت، منظور از معاد (زمان موعود)، روز رجعت است كه در آن زمان پيامبر على و همه امامان(ع) به دنيا رجعت مى‏كنند. روشن است كه منظور از «يرجع اليكم نبيكم»، اين نيست كه مردم در قيامت و سراى ديگر پيامبر (ص) و على و همه امامان(ع) را ملاقات مى‏كنند؛ زيرا در اين صورت مى‏بايست اين‏گونه تعبير مى‏شد كه «ترجعون الى نبيكم…» علاوه بر اين، امام(ع) از آن واقعه، به رجوع تعبير كرده است و با توجه به اين كه پيامبر(ص) از دنيا رحلت كرده‏اند، معناى رجوع در مورد ايشان، بازگشت به دنيا پس از مرگ خواهد بود.
3- رواياتى كه در مورد رجعت پيامبران گذشته وارد شده است. براى مثال، امام صادق(ع) مى‏فرمايد: «خداوند هيچ پيامبرى را بر نينگيخت، جز آن كه همه آنان را بار ديگر به دنيا برمى‏گرداند تا رسول خدا (ص) و اميرالمومنين (ع) را يارى دهند.»(41)
4- احاديثى كه بيان مى‏كند، يكى از چيزهايى كه قبل از قيامت از زمين بيرون مى‏آيد «دابة الارض» است و احاديثى داريم كه بيان مى‏كند اين دابة الارض، اميرالمؤمنين، على(ع) است.
ابوطفيل مى‏گويد: مطالبى را در مورد رجعت از سلمان و مقداد و ابى بن كعب شنيده بودم، در كوفه به خدمت امام على(ع) نقل كردم، حضرت همه را تصديق فرمود: آن‏گاه يقين من به رجعت، در سطح يقينم به قيامت شد.
از مطالبى كه محضر حضرت پرسيدم در مورد «دابة الارض» بود، فرمود: از اين پرسش در گذر.
عرض كردم مرا آگاه ساز، فرمود: دابة الارض، جنبنده‏اى است كه غذا مى‏خورد، در بازار راه مى‏رود، ازدواج مى‏كند، پرسيدم: او كيست؟ فرمود: او كسى است كه استقرار و آرامش زمين به وسيله اوست، گفتم: كيست؟ فرمود: او كسى است كه استقرار و آرامش زمين به وسيله اوست، گفتم: او چه كسى است؟ فرمود: او صاحب زمين است.
گفتم: كيست؟ فرمود: او صديق امت است.
فاروق امّت است، ذوالفقار امّت است.
گفتم: او چه كسى است؟ فرمود: او كسى است كه علم‏الكتاب نزد اوست، او كسى است كه آنچه از طرف خدا آمده تصديق نموده روزى كه جز من و محمّد به آن كافر بودند كه به خدا سوگند منم، گفتم: نامش را بفرماييد.
فرمود: گفتم.(42)
خروج «دابة الارض» در روايات اهل‏سنت به عنوان يكى از علائم قيامت از آن ياد شده است و ويژگى‏هايى براى آن بر شمرده‏اند كه بر امام على (ع) تطبيق مى‏كند، ولى تصريحى به نام حضرت ننموده‏اند، به عنوان نمونه:
1- براى دابة الارض سه خروج است.
2- اولين نشانه، طلوع خورشيد از مغرب است و خروج دابة الارض.
3- خروج دابة الارض از مسجد الحرام است.
4- انگشتر حضرت سليمان (ع)، و عصاى حضرت موسى (ع) در دست اوست.
5 – دابة الارض مؤمن و كافر را نشان مى‏گذارد كه براى همه شناخته مى‏شود و نشانه‏هاى ديگر…
6- رواياتى كه به تحقق رجعت در امتهاى گذشته اشاره كرده است كه عمدتاً در ذيل آيات مربوط به رجعت ذكر شده‏اند.
همچنين رواياتى كه در تفسير آيات: آيه 83 سوره نمل، آيه 1 سوره مدثر، آيه 14 سوره اعراف، آيه 36 سوره حجر و آيه 79 سوره ص، آيه 13 سوره ذاريات، آيه 12 سوره نازعات، آيه 20 سوره مائده، آيه 39 سوره يونس، آيه 124 سوره طه، آيه 95 سوره نمل، آيه 5 و 6سوره قصص، آيه 11 سوره غافر، آيه 44 سوره ق، و آيات بسيار ديگرى كه در احاديث اهل‏بيت (ع) به رجعت تفسير شده است.
علاوه بر تواتر روايات رجعت، در ادعيه و زيارات نيز به رجعت اشاره شده است: از جمله در زيارت جامعه «مؤمن بايابكم، مصدق برجعتكم…»، زيارت آل ياسين «و ان رجعتكم حق لا ريب فيها»، زيارت وارث «انى بكم مؤمن و بايابكم موقن»، زيارت عاشورا «ان يرزقنى طلب ثارك مع امام منصور من اهل‏بيت محمد (ص)» و دعاى عهد «اللهم ان حال بينى و بينه الموت… فاخرجنى من قبرى.»
4- اجماع شيعه‏
عمده‏ترين دليل قائلان به «رجعت»، اجماع اماميّه است؛ ازاين رو، علاوه بر ادله نقلى (آيات و روايات) و حكم عقل، علماى شيعه به اجماع و اتفاق نظر علما و بزرگان نيز استدلال كرده‏اند. در موارد فراوانى گفته شد كه دانشمندان شيعه در اين موضوع هم نظر هستند و حتى برخى دليل اصلى بر رجعت را اجماع علماى شيعه دانسته‏اند.
شيخ صدوق در كتاب «اعتقادات»، مسئله رجعت را يك مسئله اجماعى دانسته و مى‏گويد: «اعتقاد ما (اماميّه) در رجعت، اين است كه آن، حق است.»(43)
شيخ مفيد نيز به اجماعى بودن مسئله رجعت تصريح كرده، مى‏گويد: «شيعيان به بازگشت بعضى از اموات، قبل از قيامت اتفاق نظر دارند.»(44)
سيد مرتضى در آثارش، چندين بار به اجماعى بودن مسئله رجعت اشاره كرده است؛ از جمله در رساله «دمشقيات» مى‏گويد: شيعيان اجماع دارند كه خداوند، هنگام ظهور حضرت مهدى(عج) گروهى از دوستان آن حضرت را براى يارى او و جمعى از دشمنانشان را براى عذاب، به دنيا بازمى گرداند….(45) همچنين وى در پاسخ پرسشهايى كه اهل رى از ايشان كردند، مى‏گويد: راه اثبات رجعت، اجماع اماميه است؛ زيرا چنين اجماعى مشتمل بر قول معصوم(ع) است، پس وقوع رجعت، امرى قطعى است.(46)
امين‏الاسلام طبرسى در «مجمع‏البيان» در پاسخ كسانى كه مى‏گويند: رجعت به معناى بازگشت دولت است، نه اعيان اشخاص، مى‏گويد: رجعت با ظواهر اخبار كه درباره آن وارد شده است، اثبات نشده تا تأويل در آن راه داشته باشد، بلكه مستند رجعت، اجماع اماميّه است؛ هرچند اخبار نيز مؤيّد آن است.(47)
برخى از انديشمندان متأخر اماميّه نيز به اجماعى بودن رجعت اشاره كرده‏اند؛ چنان‏كه علامه مجلسى دراين‏باره مى‏گويد: اعتقاد به رجعت در تمام دوره‏ها مورد اجماع فرقه شيعه بوده و چون خورشيد بر تارك آسمان مى‏درخشد و كسى را ياراي انكار آن نيست.(48)
شيخ حر عاملى مى‏نويسد: «فزونى نويسندگانى كه روايات مربوط به رجعت را در كتب مستقل يا غير مستقل گردآورده‏اند و تعداد آنها از هفتاد كتاب تجاوز مى‏كند دليل بر قطعى بودن اعتقاد به رجعت از ديدگاه شيعه است».(49) و همچنين محمدرضا مظفر در «عقائدالاماميه»(50) بر همين عقيده است.
بنابراين، يكى دلائل اثبات رجعت، اجماع شيعه اماميه و اتفاق آراء آنان بر اين مسئله است. البته اتفاق آراء شيعه حكايت از رأى معصوم (ع) دارد كه هر آينه حق و صواب است.
پى‏نوشت‏ها: –
1. سوره نمل، آيه 83.
2. سوره كهف، آيه 47.
3. شيخ طوسى، التبيان، ج 8، ص 120.
4. سوره كهف، آيه 47.
5. سيد مرتضى علم الهدى، رساله المحكم و المتشابه، ص 3، شيخ حرّ عاملى، الايقاظ، ص 377؛ بحار الانوار، ج 53، ص 118، و ج 93، ص 86.
6. على بن ابراهيم، تفسير القمى، ج 1، ص 24؛ فيض، تفسير صافى، ج 4، ص 76 ؛ بحارالانوار، ج 53، ص 53.
7. شيخ مفيد، تصحيح الاعتقاد، ص 215، اثبات الهداة، ج 3، ص 577، باب 32، ف 53، ح 736، علامه مجلسى، بحارالانوار، ج 6، ص 254.
8. على دوانى، مهدى موعود، ترجمه جلد سيزدهم بحارالانوار، علامه مجلسى، دارالكتب الاسلاميه، ص 1202.
9. سوره كهف، آيه 47.
10. شيخ مفيد، مسائل سروية، ص 33، الفصول المختارة، ص 94.
11. على بن ابراهيم قمى، تفسير قمى، ج 1، ص 24.
12. فيض كاشانى، تفسير صافى، ج 4،ص 75.
13. ابن براج، جواهر الفقه، ص 25.
14. طبرسى، مجمع البيان، ج 7، ص 405.
15. حسن بن سليمان حلى، مختصر بصائر الدرجات، ص 25.
16. شيخ حر عاملى، الايقاظ من الهجعة بالبرهان على الرجعة، ص 73.
17. سيد هاشم بحرانى، مدينة المعاجز، ج 3، ص 91.
18. تفسير الميزان، ج 15، ص 570.
19. سوره نمل، آيه 84.
20. ر.ك: تفسير نمونه، ج 15، ص 548 – 550.
21. عهد عتيق، كتاب دوم، پادشاهان، ص 580 – 581، آيات 32 – 38.
22. شيخ حرّ عاملى، الايقاظ من الهجعة بالبرهان على الرّجعه، ص 114.
23. عهد عتيق، كتاب دوم، پادشاهان، ص 560.
24. كتاب مقدّس، عهد قديم، كتاب دانيال نبى، باب دوازدهم، فراز دوّم – چهارم.
25. همان، فراز دوازدهم.
26. آنتونيودوژزو، ترجمه، شرح و نقد سفر پيدايش، ص 298.
27. كتاب مقدس، عهد جديد، مكاشفه يوحناى رسول، باب بيستم، فرازهاى 5 و 6.
28. آنتونيودوژزو، ترجمه، شرح و نقد سفر پيدايش، ص 299.
29. انجيل عيسى مسيح(ع)، ص 84.
30. همان، ص 81 – 80.
31. همان، ص 130 – 131.
32. زامياديشت، كتاب اوستا، بخش يشتها، كرده يكم، فراز يازدهم.
33. همان، كرده دوم، فراز نوزدهم.
34. حديث «متواتر» حديثى را گويند كه شمار راويان آن به حدى باشد كه علم قطعى به صدور آن از پيامبر(ص) يا امام پيدا كنيم، به عبارت ديگر: احتمال آن كه گروهى از افراد آن را از پيش خود ساخته باشند، نرود. هرگاه لفظ حديث در نقلهاى مختلف آن يكسان باشد، آن را متواتر لفظى گويند، و اگر مفهوم آن با عبارات گوناگون نقل شود، متواتر معنوى است.
35. بحارالانوار، ج 53، ص 122 و 123.
36. شيخ حر عاملى، الايقاظ من الهجعة بالبرهان على الرّجعه، ص 26.
37. مجتبى قزوينى خراسانى، بيان الفرقان، ج 5، ص 288، مشهد، طوس.
38. بحارالانوار، ج 53، ص 46.
39. سوره قصص، آيه 85.
40. بحارالانوار، ج 53، ص 56.
41. همان، ص 41.
42. سليم بن قيس، اسرار آل محمد(ص) ص 68، الايقاظ من الهجعة بالبرهان على الرّجعه، ص 366.
43. شيخ صدوق، اعتقادات صدوق، ص 60.
44. شيخ مفيد، اوائل المقالات، ص 46.
45. سيد مرتضى علم الهدى، رسائل شريف مرتضى، ج 3، ص 136.
46. همان، ج 1، ص 125.
47. طبرسى، مجمع البيان، ج 7، ص 367.
48. بحارالانوار، ج 53، ص 122 – 144.
49. الايقاظ من الهجعة بالبرهان على الرّجعه، باب 2، ص 33.
50. محمد رضا مظفر، عقائد الاماميه، ص 81.

هشدارهاى اجتماعى(7)
غيبت و زشت يادى‏
حجةالاسلام ابوالقاسم يعقوبى‏
قال على (عليه السلام):
«اياك و الغيبة فأنها تمقتك الى اللّه و الناس و تُحبط اجرك؛از غيبت و (پشت سرگويى و زشت يادى) ديگران دورى كن، چه اين كه (با اين رفتار) خدا و مردم را دشمن خود كرده‏اى و پاداش (كارهاى نيكت) از بين خواهد رفت».(1)
يكى ديگر از بيماريهاى اجتماعى كه شيوع فراوان دارد و آسيبهاى جبران ناپذيرى به جوامع بشرى و جامعه دينى وارد مى‏سازد، غيبت كردن و ياد كرد زشت و ناروا پشت سر ديگران است؟ اسلام نسبت به اين رذيلت اخلاقى در رابطه با اجتماع و صدماتى كه به آن وارد مى‏شود و پيكره جامعه را از اعتدال خارج مى‏سازد، هشدارهاى جدى داده و نكوهشهاى شديدى نموده است از آن جمله است حديث نورانى كه در آغاز آورديم، در اين كلام نورانى سه پيامد منفى بزرگ براى غيبت بيان شده است:
1. مبغوض شدن انسان در پيش گاه خدا
2. منفور شدن او پيش مردم‏
3. حبط و از بين رفتن پاداش اعمال نيك‏
زشتى و پلشتى اين گناه به اندازه‏اى است كه خداى رئوف و رحيم نسبت به بنده‏اى كه اهل غيبت است دشمن مى‏شود و غيبت كننده از چشم و نگاه خدا مى‏افتد و كسيكه چنين شد سزاوار عذاب و كيفر الهى خواهد شد.
افزون بر اين، غيبت كننده پايگاه و جايگاه اجتماعى خويش را از دست مى‏دهد و مردم نسبت به او بى اعتماد مى‏شوند، و با خود چنين مى‏گويند: اين شخص كه به آسانى پيش ما از ديگران به زشتى ياد مى‏كند و مطالبى را بر زبان جارى مى‏سازد كه آبرو و حيثيت اجتماعى فرد يا افراد را به خطر مى‏اندازد، از كجا معلوم كه پشت سرما و پيش ديگران چنين نكند؟
آن كه عيب دگران پيش تو آورد و شمرد
بى گمان عيب تو پيش دگران خواهد برد
ديگر آن كه غيبت، حسنات و كارهاى نيكى كه انسان به زحمت به دست آورده و در پرونده او به ثبت رسيده است آنها را ضايع مى‏سازد، و گاهى هم آنها را به پرونده كسى كه از او غيبت شده منتقل و جابجا مى‏كند و اين خسران بزرگ و كيفر عظيمى است كه چه بسا اگر انسان دقت كند دست از اين عمل زشت و گناه آلود خود برخواهد داشت.
غيبت چيست؟
راغب اصفهانى مى‏گويد: «غيبت، ياد كرد عيب ديگران است بدون آن كه نيازى به آن باشد.»(2)
فقها در تعريف غيبت مى‏گويند: «الغيبة ذكر الانسان بمايكرهه»(3)
آن چه كه پشت سر كسى گفته شود كه از آن خرسند نيست و آن را خوش نمى‏دارد.»
توضيح مطلب بالا اين است كه ياد كرد از انسانها و اوصاف آنها سه گونه است:
1. ياد كردى از كمالات و كارهاى مثبت آنان مثل اين كه بگويد فلانى زاهد و عالم و نماز خوان است.
2. ياد كردن از اوصاف و كارهاى عادى كسى مانند اين كه فلانى مى‏خوابد، راه مى‏رود و….
3. ياد كردن عيوب و نقطه‏هاى ضعف و كارهاى زشتى كه بر ديگران پوشيده است.
بدون ترديد غيبت، بند اول و دوم را شامل نمى‏شود، و آنچه كه گناه است و از مصاديق غيبت بشمار مى‏رود بند سوم است و آن اين كه آدمى با زبان و يا رفتار و كردارش عيب و نقص كسى را آشكار و افشاء كند كه خداوند آن را بر او پوشانده است.
انگيزه‏هاى غيبت‏
ريشه‏يابى اين موضوع كه بدانيم چرا انسانها از يكديگر غيبت مى‏كنند؟ پرسشى است كه پاسخ آن راهگشا خواهد بود؟
گاهى ريشه غيبت آن است كه كسى با تخريب ديگران مى‏خواهد خود را رفعت و بلندى ببخشد. نقص ديگران را مى‏شمارد تا كمال خود را به اثبات برساند اين نوع از غيبت در بين اهل علم و دانش بيشتر رواج دارد. آنها گاهى محترمانه به غيبت يكديگر مى‏پردازند، مثلاً مى‏گويد فلانى اين مطلب را نفهميده است، و يا آنچه او در اين بحث گفته است بطلان آن روشن است و مانند آن، گاهى از گرفتارى شخصى غمگين است و غم و اندوه خود را آشكار مى‏كند اگر از او پرسيده شود چرا در غم فرو رفته‏اى؟ مى‏گويد به خاطر اين كه فلانى برايش گرفتارى پيش آمده و يكى يكى آنها را بيان مى‏كند و اين شيوه برخى از اهل نفاق است كه به اين وسيله آبروى افراد را مى‏ريزند و علامت سؤال فراوان در ذهن مخاطبان خود ايجاد مى‏كنند؟ و بالآخره على(ع) در يك كلام گويا و روشن فرمود:
«الغيبة جهد العاجز؛(4) غيبت تلاش انسانهاى ناتوان است».
اين كه انسان پشت سر كسى ميدان بگيرد و نقطه ضعفها و عيب‏هاى او را برشمارد اين شهامت و شجاعت و مردانگى نيست، اين نشاندهنده نوعى عقده حقارت و يا برون افكنى آن روحيه پست و همت كوتاه او بشمار مى‏رود. به جنگ كسى رفتن كه قدرت دفاع از خود را ندارد هنر نيست، مانند مشت زنى كه به ديوار مشت بزند و خود را قهرمان و پيروز ميدان به حساب آورد.
از اين رو امام على(ع) در اين باره مى‏فرمايد:
«لادين لمرتاب و لامروة لمغتاب؛(5) آدمى كه (در همه چيز شك مى‏كند) دين ندارد و كسيكه غيبت مى‏كند ناجوانمرد است.
برخى از آن جهت به غيبت آلوده مى‏شوند كه با عينك بدبينى همه كس را مى‏بينند، نگاهشان به افراد نگاه نادرستى است، داستان همان مورچه است كه آب در خانه او افتاد و گفت دنيا را آب برد.
بعضى با كوچكترين ضرر و يا حادثه‏اى به تمام عالم و آدم بد و بيراه مى‏گويند، همه مسؤولان را زير سؤال مى‏برند، همه خوبى‏ها و اقدامهاى مثبت را ناديده مى‏گيرند و مگس گونه روى نقطه‏هاى آلوده مى‏نشينند. اين گونه كسان اگر با ديده انصاف بنگرند بسيارى از انتقادهاى انتقام گونه آنها وارد نيست و جز مسموميت فكرى و اجتماعى اثر و نتيجه ديگرى ندارد.
قرآن و غيبت‏
سوره «حجرات» كه سوره ادب و اخلاق است همه مسلمانان و مؤمنان را برادر ناميده است طرح (اخوّت) و برادرى در جامعه دينى زمينه ساز همدلى، مهربانى، دوستى، آبرودارى، يارى كردن، خيرخواهى، كمك مالى، دفاع از حيثيت اجتماعى و… مى‏باشد، اگر روحيه برادرى در جامعه اسلامى حاكم باشد همه به يكديگر احترام مى‏گذارند و حدود و حقوق را رعايت مى‏كنند و در نتيجه زمينه نزول رحمت پروردگار را فراهم مى‏سازند از اين رو قرآن مجيد مى‏فرمايد:
«انما المؤمنون اخوة فاصلحوا بين اخويكم و اتقوااللّه لعلكم ترحمون»(6)
مؤمنان برادر يكديگرند، بنابراين ميان دو برادر خود صلح برقرار سازيد و تقواى الهى پيشه كنيد تا مشمول رحمت او شويد.
در اين آيه شريفه چند نكته قابل توجه است:
1. اخوت و برادرى دينى‏
2. اهميت صلح و آشتى و مهربانى‏
3. تقوا و خداباورى در كارها
4. زمينه سازى جلب رحمت حق‏
اگر مؤمنان به راستى برادر يكديگر باشند در جهت گسترش مهر و دوستى و صلح و آشتى تلاش مى‏ورزند و اين كار را فقط براى خدا انجام مى‏دهند، خداوند هم بر چنين مردمانى رحمت و رأفت خود را فرو خواهد فرستاد.
آسيب‏شناسى اخوت دينى‏
در ادامه آيه اخوت، قرآن مجيد به شش گناه اجتماعى پرداخته كه هر كدام به نوبه خود مى‏توانند پايه‏هاى جامعه دينى را سست و دلهاى مؤمنان را از هم بگسلند و تار و پود جامعه اسلامى را گرفتار آفت و آسيب سازند.
اين گفتار و رفتار شش گانه به ترتيب عبارتند از:
* استهزاء و مورد سخريه قرار دادن يكديگر چه زن و چه مرد
* عيبجويى و طعن را رواج دادن‏
* يكديگر را با القاب زشت و ناپسند ياد كردن‏
* گمان بد و سوءظن نسبت به يكديگر داشتن‏
* تجسس و جستجوگرى در كار ديگران نمودن‏
* غيبت و زشت يادى از برادر دينى انجام دادن(7)
از آن جا كه اسلام امنيت كامل و همه جانبه اجتماعى را مورد نظر دارد و بر اين باور است كه: مال، جان، ناموس و آبروى مسلمانان به عنوان چهار سرمايه اصلى بايد از هرگونه تعرّض مصون بماند. اين دستور شش گانه را براى تأمين امنيت فراگير صادر نموده است.
اين شش صفت اگر در جامعه رواج يابد مانند خوره اندام جامعه دينى را خواهد خورد و شكوه و شوكت جامعه اسلامى را درهم فرو خواهد ريخت از اين رو به شدت از اين رفتارهاى ششگانه نهى شده كه آخرين آن غيبت است.
“غيبت” معلول دو علت پيشين در اين آيه است يعنى بدگمانى و تجسس، زيرا گمان بد سرچشمه تجسس است و تجسس موجب افشاى عيوب و اسرار پنهانى و آگاهى بر اين امور سبب غيبت مى‏شود كه اسلام از معلول و علت همزمان نهى كرده است.
آن گاه براى اين كه زشتى عمل «غيبت» را گوشزد كند، آن را در ضمن يك مثال روشن و گويا و همه كس فهم ترسيم مى‏كند و مى‏گويد:
«ايحب احدكم ان يأكل لحم اخيه ميتاً فكرهتموه؛(8) آيا هيچ يك از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ قطعاً از اين امر كراهت دارد».
آبرو وحيثيت اجتماعى برادر مؤمن مانند گوشت تن و جان اوست زير سؤال بردن آبرو به وسيله غيبت و افشاى اسرار پنهانى مانند خوردن گوشت تن اوست.
تعبير به «مرده و مردار» به اين جهت است كه كسى را كه غيبت مى‏كنيد قادر بر دفاع از خود نيست و يا به خاطر اين است كه گناه غيبت مسموميت اجتماعى ايجاد مى‏كند، دلهاى پاك و خوشبين را به يكديگر بدبين و چركين مى‏سازد.
غيبت در روايات‏
پيامبر اكرم(ص) با صداى بلند و از عمق وجودش به مسلمانان در اين زمينه هشدار داده است:
«يا معشر من آمن بلسانه و لم يؤمن بقلبه! لاتغتابوا المسلمين ولاتتبعوا عوراتهم، فأنه من تتبع عورة اخيه تتبع اللّه عورته و من تتبع اللّه عورته يفضحه فى جوف بيته؛(9) اى گروهى كه به زبان ايمان آورده‏ايد و نه با قلب، غيبت مسلمانان نكنيد، و از عيوب پنهانى آنها جستجو ننماييد. زيرا كسى كه در امور پنهانى برادر دينى خود جستجو كند خداوند اسرار او را فاش مى‏سازد و در دل خانه‏اش او را رسوا مى‏سازد.»
در بيان ديگر معصومين نيز اين هشدارها به چشم مى‏خورد:
امام على(ع) مى‏فرمايد:
«اياك ان تجعل مركبك لسانك فى غيبة اخيك او تقول ما يصير عليك حجة و فى الأسائة اليك علّة؛(10) دورى گزين از اين كه زبانت را مركب قرار بدهى در غيبت كردن برادر دينى‏ات، يا چيزى درباره او بگويى كه عليه خودت حجت درست كنى، و يا بدين وسيله زمينه جسارت و بدى نسبت به خودت را فراهم سازى.»
امام حسين(ع) به مردى كه در حضور ايشان از ديگرى غيبت كرد فرمود: «يا هذا كفّ عن الغيبه فأنها ادام كلاب النار؛(11) اى مرد! دست از غيبت بردار،زيرا غيبت نواله سگهاى دوزخ است.»
كيفر غيبت‏
بى‏ترديد يكى از گناهان بزرگ غيبت است كه در فرهنگ و معارف دينى، در كنار هشدار از انجام آن به كيفرهاى غيبت كنندگان و نيز غيبت شنوندگان اشارات شگفتى شده است كه بدن هر خواننده و شنونده‏اى را مى‏لرزاند.
رسولخدا(ص) فرمود:
«در شب معراج، مردمى را ديدم كه چهره‏هاى خود را با ناخنهايشان مى‏خراشند، پرسيدم: اى جبرئيل اينها كيانند؟
گفت: اينها كسانى هستند كه از مردم غيبت مى‏كنند و آبرويشان را مى‏برند.»
و نيز از آن حضرت روايت شده است كه فرمود:
«روز قيامت فردى را مى‏آورند و او را در پيشگاه خدا نگه مى‏دارند و كارنامه‏اش را به او مى‏دهند، اما حسنات خود را در آن نمى‏بيند عرض مى‏كند: الهى! اين كارنامه من نيست! زيرا من در آن طاعات خود را نمى‏بينم، به او گفته مى‏شود: پروردگار نه خطا مى‏كند و نه فراموش، عمل تو به سبب غيبت كردن از مردم بر باد رفت، سپس مرد ديگرى را مى‏آورند و كارنامه‏اش را به او مى‏دهند، در آن طاعات بسيارى را مشاهده مى‏كند. عرض مى‏كند: الهى! اين كارنامه من نيست! زيرا من اين طاعات را به جا نياورده‏ام! گفته مى‏شود: فلانى از تو غيبت كرد و من حسنات او را به تو دادم.»
موارد استثناء
قانون غيبت مانند هر قانون ديگرى داراى تبصره و موارد استثناء مى‏باشد. بنابراين در مقام مشورت براى انتخاب همسر يا رفيق و شريك در محل كار و مواردى از اين قبيل غيبت حرام نيست، زيرا اين كار جلو يك خطر و گاهى خطرها را مى‏گيرد و چه بسا اگر درست مشاوره انجام نگيرد يك عمر مفيد به يك عمر زيانبار تبديل گردد و دو نفر كه سوهان روح يكديگرند با اجبار و بى‏ميل و رغبت با هم زندگى كنند يا در مواردى مانند احقاق حق و تظلم و صداى مظلوم و افشاگرى او در برابر ظالم و يا درباره كسى كه آشكارا به فسق و فجور آلوده است، اين موارد از موضوع غيبت خارج است.
فقها در كتابهاى مبسوط فقهى عناوين زير را جزء مستثنيات غيبت شمرده‏اند:
المتجاهر بالفسق: انجام دهنده كار فاسقانه آشكارا
جواز تظلم المظلوم: تظلم مظلوم اگر مستلزم غيبت باشد جايز است.
نصح المستشير:در مقام خيرخواهى و مشورت براى امور مهم و غرض اهمّ.
فى مواضع الاستفتاء: فتوا خواستن از مجتهد و اسم بردن از ظالم.
جواز الأغتياب لحم مادة الفساد:غيبت در جايى كه ريشه فساد كنده مى‏شود جايز است.
جواز الغيبة لرفع الضرر:غيبت كسى براى رفع ضرر از او جايز است.
جواز الغيبه بذكر الأوصاف الظاهرة: جواز غيبت درباره اوصاف ظاهرى مانند قد بلند و قد كوتاه و….(12)
توجيه شيطانى‏
ذكر اين موارد به اين معنا نيست كه در هر زمانى كه اراده كنيم از كسى غيبت كنيم در قالب يكى از اين موارد و يا موارد ديگر از گناه و غيبت فرار كنيم و يا خودمان را گول بزنيم و توجيه كنيم.
سوگمندانه در فرهنگ مردم ما كم و بيش در اين رابطه اشتباهاتى رخ داده است كه به برخى از موارد آن اشاره مى‏كنيم، مثلاً:
مى‏گويند «غيبتش نباشد صفتش باشد» آيا با اين عبارت كه اين نباشد و آن باشد واقعيت‏ها دگرگون مى‏شود. مگر تغيير اين چيزها بدست ماست كه تا اراده كرديم (كن فيكون) بشود و حقيقت غيبت تبديل به صفت شود؟!وانگهى اگر صفت كسى را كه راضى نيست فاش شود و منفى است كسى بر زبان جارى كند حكم غيبت او را دارد و فرقى نمى‏كند با غيبت.
مى‏گويد من اين حرف را جلوى روى فلانى هم مى‏گويم! آيا اين مفرّ درستى است، خوب اگر شما شهامت دارى كه روبرويش بگويى تا عيبش را اصلاح كند چه لزومى دارد كه به ديگرى بگويى تا دلش نسبت به غيبت شونده چركين شود؟! و نسبت به تو بى اعتماد گردد.
برخى هم به بهانه «تحليل» و اين كه بايد مسائل سياسى را روشن كرد و حلاجى كرد به آسانى از رقيب خود به عنوان يك چهره منفور و ملعون ياد مى‏كنند و مانند آب خوردن اين گناه را حلال مى‏دانند.
بايد از اين گونه توجيهات غير وجيه و شيطانى به خدا پناه ببريم و به وسيله غيبت دينمان را غارت نكنيم و بدانيم كه لذّت زودگذر غيبت عذاب ماندگار دوزخ را به دنبال دارد.
پى‏نوشت‏ها: –
1. غررالحكم، آمدى، چاپ دانشگاه، ج 2، ص 287.
2. مفردات راغب، واژه «غيب».
3. مصباح الفقاهه، آية اللّه خويى، ج 1، ص 325.
4. نهج البلاغه، حكمت، 461.
5. تحف العقول، ص 33.
6. سوره حجرات، آيه 10.
7. سوره حجرات، آيات 12 – 11.
8. همان.
9. اصول كافى، ج 2، ص 252.
10. غررالحكم، ج 2، ص 315.
11. ميزان الحكمة، واژه (غيبت) ص 335.
12. مصباح الفقاهه، مرحوم خويى، ج 1، ص 355 – 336.

پيامبر اسلام الگوى مديريت موفّق
حجةالاسلام و المسلمين محمدرضا مصطفى پور
مقدمه‏
مديريت از اصول مهم زندگى فردى و اجتماعى آدميان است، به گونه‏اى كه اگر مديريت صحيح بر زندگى انسان حاكم نباشد سرمايه هايى كه وجود دارد تباه خواهد شد و استعدادها شكوفا نخواهد گرديد و با از بين رفتن سرمايه‏ها و شكوفا نشدن استعدادها فرد و جامعه دچار انحطاط مى‏شود در حالى كه اگر مديريت صحيح و كارآمد بر جامعه حاكم باشد استعدادها شكوفا و سرمايه‏هاى مادى و معنوى و انسانى در جهت رشد و تكامل و توسعه همه جانبه به جريان خواهد افتاد و در نتيجه به ابداع و ابتكار و نوآورى دست خواهد يافت.
كسى مى‏تواند مديرى كارآمد و خلّاق و شكوفا كننده استعدادها باشد كه داراى سه ويژگى تعهد و تخصص و تجربه باشد و اگر مديرى فاقد هر يك از اين ويژگى‏ها باشد مدير موفقى نخواهد بود.
در تعاليم اسلامى نيز به شرائط مدير توجه خاص مبذول داشته و هم الگوهايى را معرفى كرده تا كسانى كه مى‏خواهند مديريت جامعه را برعهده بگيرند ضمن برخوردارى از آن شرائط از الگوهاى الهى پيروى نمايند.
الگو هايى كه اسلام به ما معرفى مى‏كند تربيت شده الهى هستند تا به بهترين شكل ممكن به هدايت جامعه بپردازند.
ما در اين مقاله به معرفى پيامبر اسلام به عنوان الگوى مديريت موفق مى‏پردازيم. انسانى كه با ظهور در جامعه‏اى كه شاخصه آن جاهليت و نادانى بوده است، توانست تحوّل و دگرگونى ايجاد كند كه تمام امكانات خود را در جهت پايه گزارى تمدن و پيشرفت جامعه به كارگيرد و به گفته امير المؤمنين على‏بن ابيطالب(ع) مردم كه در آن زمان بدترين دين و آيين را داشته و در بدترين سرزمين ها زندگى مى‏كردند در ميان سنگ‏هاى خشن و مارهايى كه فاقد شنوايى بودند، آبهاى آلوده را مى‏نوشيدند و غذاهاى ناگوار مى‏خوردند و خون يكديگر را مى‏ريختند و پيوند خويشاوندى را قطع مى‏نمودند و بت‏ها در ميان آن‏ها برپا بوده و گناهان سراسر وجود آن‏ها را فرا گرفته بود.(1)اما با بعثت پيامبر در بين آنان، آن‏ها را «فهداهم به من الضلاله و انقذهم بمكانه من الجهالة»(2) هدايت كرده و از گمراهى نجاتشان داده و با موقعيت خود آنان را از جهالت نجات بخشيد. اين مطلب را در پنج بخش پى‏گيرى مى‏كنيم.
1- امتياز يك مكتب فكرى‏
هر مكتب فكرى و دينى براى نفوذ در ميان پيروان و هواداران خود و برخوردارى از اعتبارى محكم و خدشه‏ناپذير بايد داراى دو امتياز باشد.
اول: برخوردارى از تعاليم صحيح و غير قابل ترديد و عقايد متقن و عقلانى و اصولى كه هيچ نقصى بر آن‏ها وارد نشود به گونه‏اى كه در برابر مكاتب و انديشه‏هاى ديگر، قدرت هماوردى و در نتيجه برترى داشته باشد، و به عبارت ديگر اين مكتب فكرى و دينى بايد اولا داراى عقايد و اصول جهان بينى باشد كه بتوان از آن با منطق و عقل حمايت و دفاع كرد و ثانيا مجموعه برنامه‏ها و دستورات آن با فطرت هماهنگ و با استعدادها و نيازهاى افراد جامعه موافق باشد.
دوم: داراى نمونه‏هاى عينى باشد كه تبلور و تجسم خارجى آن اصول و ارزش‏ها بوده باشد به گونه‏اى كه هر فرد بتواند مكتب را در چهره و رفتار و شخصيت هر يك در آن‏ها بيايد، انسان هايى كه هر بعد از شخصيت آنان و هر ويژگى‏هاى آنان در پرتو آموزه‏هاى آن مكتب پرورش يافته باشد.
در واقع اين گروه اسوه‏هاى يك مكتب اند كه با حضور و زندگى خويش محكمترين دليل حقانيت و صحت تعاليم آن مكتب به شمار مى‏روند، انسان هايى كه اين گونه افراد را ملاحظه مى‏كنند كه در حيات خويش در پرتو معارف دين به رشد و كمال شايسته‏اى دست يافته‏اند، به درستى و سودمندى اعتقادات و تعاليم آن پى مى‏برند و نسبت به پذيرفتن آن مكتب تمايل و رغبت پيدا مى‏كنند.
2- شخصيت انبياء نمونه‏ها و الگوهاى مفيدى براى سالكان راه حقيقتند و دليل اثبات حقانيت و درستى تعاليم اعتقادى و رفتارى و پيام‏هاى آسمانى كه ره آورد نبوت است مى‏باشند خداى براى اتمام حجت در زمينه هدايت انسان‏ها، رسولانى را برانگيخته است كه علاوه بر ابلاغ پيام‏هاى الهى، خود نيز حجت و الگو و گواه مردمان باشند و بر تعاليم مكتب خود در عمل صحّه بگذارند.
قرآن مى‏فرمايد: «رسلا مبشّرين و منذرين لئلا يكون للناس على الله حجّة بعد الرسل »(3) فرستادگانى كه براى ابلاغ رسالت و اتمام حجت بر مردم فرو فرستاده شده‏اند و مردم با رسالت آن‏ها ديگر در برابر خدا حجتى نخواهند داشت، زيرا آن رسولان نمونه‏هاى كامل و به مقصد رسيده آن مكتب مى‏باشند.
خداوند در ميان انسان‏ها پيامبران را به عنوان اسوه و تجسم عينى دين انتخاب مى‏كند كه از مهمترين ويژگى آنان بشر بودن آنان است كه سنخيت و هماهنگى با ديگر انسان‏ها داشته و در تمايلات و ويژگى‏هاى انسانى برخوردار باشند تا بين پيامبر و پيروان او پيوستگى عميقى برقرار شود. از اين رو پيامبران مى‏گفتند ما بشرى مانند شما هستيم «قالت رسلهم ان نحن الّابشر مثلكم»(4) رسولان به آن‏ها گفتند ما جز بشرى مانند شما نيستيم. پيامبر اسلام نيز به فرمان خدا خطاب به مردم فرمود: «قل انما انا بشر مثلكم يوحى الىّ»(5) اى پيامبر بگو همانا من انسانى همچون شما هستم كه وحى براى من نازل مى‏شود و از اين جهت است كه خداى متعال فرمود «لكم فى رسول الله اسوة حسنة»(6) براى شما در فرستاده شدن رسول خدا اسوه و الگوى خوبى است.
از آن جايى كه اسلام دينى جامع بوده و به تمام ابعاد زندگى – معنوى، مادى – فردى اجتماعى، جسمى، روحى، دنيوى، اخروى، عقلى، عاطفى و احساسى – انسان توجه كامل نموده است، الگوهايى كه معرفى مى‏كند بايد از جامعيت برخوردار باشد و در رفتار، بينش، منش، عقيده، برخورد، تمام حركات و سكنات، از جنبه فردى و اجتماعى و ديگر جنبه‏ها داراى امتياز و كمال باشد تا بتواند انسان‏هاى طالب كمال را جذب و هدايت كند.
3- ضرورت اسوه و الگو
اسوه و الگو براى مقاصد و اهدافى در زندگى انسان ضرورى است و دلايل آن عبارتند از:
اول: هدايت و راهيابى به حقيقت از طريق اسوه‏ها
نخستين مرحله در رشد و تكامل انسان، شناخت مسير تكامل و راه هايى به آن است كه به قله تربيت و اوج كمال منتهى گردد.
وجود الگوهاى برتر و كاملتر در اختيار تربيت يافتگان مكتب‏هاى دينى يكى از اساسى‏ترين عواملى است كه در امر هدايت و تربيت بشر نقش اول را به عهده دارد.
زيرا اين الگوها موجوداتى هستند كه مسير كمال را تا حدودى شايستگى الگو بودن را دارد، پيموده و مراحلى از كمال را پشت سر نهاده و برازنده صفاتى نيكو شده‏اند و سالك لاجرم به لحاظ انگيزه‏هاى درونى و برونى بايد پاى در مسير او گذارد و همچون او به سوى كمال رهسپار گردد.
هدايت گرى انبياء و راهبرى آن‏ها عمدتاً از جنبه الگويى و به لحاظ اسوه بودن آن‏ها تحقق يافته است به دين معنا كه پيامبران به عنايت الهى و سير و سلوكى عاشقانه، از خويشتن، انسانى خداگونه و متخلّق به صفات نيكو و فضايل اخلاقى ساخته‏اند. آن گاه است كه انسان‏هاى ديگر از تمام ابعاد زندگى و رفتارشان سرمشق مى‏گيرند و به دنبال آن‏ها حركت مى‏كنند.
دوم: ميزان و ترازوى سنجش رفتار
براى پرورش صحيح، وجود معيارهاى رشد و تربيت ضرورى است اين معيارها كه به منزله ميزان و وسيله سنجش رفتار نيز هستند، گاه عينى و گاه ذهنى هستند، الگوها در مقام آموزش اصول عقيدتى و اخلاقى الگوهاى ذهنى را ارائه مى‏دهند و عمل خود الگوى عينى را در معرض نمايش قرار مى‏دهند.
الگوهاى انسانى ميزان سنجش صفات پاك و پليد انسان هستند كه انسان‏ها با عرضه خود به آن‏ها عملكرد مثبت و منفى و اخلاق خوب و فضايل و رذايل را اندازه‏گيرى و ارزيابى مى‏كنند.
سوم: عامل تحرك انسان‏ها
وجود و حضور اسوه در جامعه مايه اميدى بر انسان‏هاى ديگر و ضعيفان در راه مانده است. هنگامى كه انسان غافل از همه توانايى‏ها و استعدادها و انرژى‏هاى موّاج درون خويش به گوشه‏اى خزيده و از هر گونه تحرك و تلاش بازمانده است، نمايش الگوها يكى از عالى‏ترين عوامل براى ايجاد حركت و جنبش است.
برخى گفته‏اند: وجود رهبر است كه به پيرو اعتماد به نفس، اعتلاجويى، نيرو، فرجام انديشى و اشتياق مى‏دهد.(7)
قرآن كريم و منابع اسلامى نيز به تحرك و جنبش آفرينى اسوه‏ها توجه كرده‏اند و از راه‏هاى گوناگون مردم را به پيروى اسوه‏ها فراخوانده‏اند و وجود اسوه‏ها را در جامعه باعث تمايل مردم به امور خير و اقتدار آنان مى‏دانند «ولكم فى رسول اله اسوة حسنة لمن كان يرجواالله و اليوم الآخره و ذكر الله كثيراً»(8)
مسلماً براى شما در زندگى رسول خدا سرمشق نيكويى است براى آن‏ها كه اميد به رجعت خدا و روز رستاخيز دارند و خدا را بسيار ياد مى‏كنند.
چهارم: عامل پيشگيرى از انحرافات‏
نمايش الگوها و اسوه‏هاى انسانى صالح در پيشگيرى از جرائم انحرافات بسيار مؤثر و از مرجعيت مفيد و سودمند مى‏باشد زيرا انسان در يك اجتماع و فرهنگ و تاريخ خود، شاهد زبونى و ذلت و زشتى عناصر پليد و عزت و محبوبيت عناصر پاك است، لا جرم عشق پاكان را به دل مى‏گيرد و آن‏ها را به عنوان الگوى رفتار مى‏پذيرد و در نتيجه موفق به انديشه‏اى پاك و رفتار صالح مى‏شود و از پليدى و پليدان متنفر شده و انزجار پيدا مى‏كند و به عبارت ديگر: نمايش الگوهاى صالح و مدل‏هاى انسان كامل با افزايش جهت‏ها و راستى‏ها و امانت‏ها و پاكى‏هاى اخلاقى و منش انسانى، زمينه مبارزه با انحرافات و ناپاكى‏ها را فراهم مى‏كند.
4- ويژگى‏هاى روحى و عملى الگوها
الگوهايى كه در جامعه نفوذ مى‏كنند از شرايط و ويژگى‏هايى برخوردارند كه با آن مى‏توانند آثار فراوانى داشته و به آن نفوذ دست يابند آن شرائط و ويژگى‏ها را مى‏توان بدو گروه تقسيم كرد.
يكم:شرائط درونى‏
ويژگى هايى كه به انديشه و دل و درون اسوه مربوط مى‏شد شرائط علمى و روحى است و آن‏ها عبارتند از :
اول: آگاهى و بصيرت‏
از مهمترين ويژگى‏ها و شرائط درونى اسوه‏ها داشتن آگاهى و بصيرت لازم است. از اين رو خدا به پيامبر اسلام فرمود: «قل هذه سبيلى ادعوا الى الله على بصيرة انا و من اتبعنى»(9) اى پيامبر بگو اين راه من و پيروان من است كه براساس بصيرت و آگاهى به سوى خدا فرا مى‏خوانم و پيروان من نيز چنين اند.»
دوم: ايمان
يكى از مهمترين شرائط درونى اسوه‏ها داشتن ايمان قوى به خدا و قيامت و پاى بندى به اهداف الهى است زيرا اسوه‏ها ارشاد كننده آدميان به نيكى‏ها و فضائل و راهنمايى آن به سمت هدايت است و تمام هدف او اين است كه مردم خدايشان را بشناسند تا به سعادت و رستگارى دنيا و آخرت دست يابند پس بر او لازم است كه با يقين رابطه‏اش را با خدا محكم نمايد و ايمانش همراه با دلسپردگى كمال و ارتباط مطلق با خدا باشد و تنها بر او توكل نمايد قرآن فرمود: «آمن الرسول بما انزل اليه من ربّه»(10) پيامبر به آن چه از سوى پروردگارش به او نازل شده ايمان دارد.»
سوم: اخلاص‏
اسوه و الگوى دين در صورتى در كارها موفق مى‏شود كه در عقيده و عمل از اخلاص بهره‏مند باشد و عملش را تنها به منظور جلب رضاى حق و اداى وظيفه و عارى از هر نوع تصنّع و ريا كارى انجام دهد، زيرا اخلاص روح دين و اساس عبادت و پايه دعوت هر داعى الى الله است.
چهارم: حميّت و دلسوزى‏
يكى از شرائط مهم اسوه حميّت و دلسوزى نسبت به مردم است و كسانى كه به هدايت انسان‏ها عشق بورزند. قرآن با بيانى شيوا دلسوزى و حميت پيامبر را به مؤمنان اعلام مى‏كند و مى‏فرمايد «لقد جائكم رسول من انفسكم عزيز عليه ما عنتم حريص عليكم بالمؤمنين رؤف رحيم»(11)
براستى پيامبرى از ميان شما براى هدايت آمد كه از شدت محبت پريشانى و فقر و جهل شما براى او سخت و گران است و بر آسايش و نجات و هدايت شما حريص و نسبت به مؤمنان بسيار مهربان و بخشنده مى‏باشد.از اين جهت خدا پيامبرش را رحمت براى جهانيان دانست و او را رحمة للعالمين معرفى كرده است.
پنجم: خوش بينى‏
يكى از صفاتى كه اسوه‏هاى الهى از آن برخوردارند خوش بينى و حسن ظن نسبت به تمام افراد است به گونه‏اى كه از هدايت هيچكس قطع اميد نمى‏كنند هر چند در طغيان و عصيان در رديف فرعون‏ها و قارون‏ها باشند اساس اين خوش بينى آن است كه آن‏ها مى‏دانند خداوند انسان را با فطرت الهى آفريده است و اگر چه گرفتار طغيان و عصيان باشد باز امكان راه يافتن آن‏ها به حقيقت وجود دارد از اين رو خداى متعال به موساى كليم فرمود: «اذهب الى فرعون انّه طغى فقل هل لك الى ان تزكّى و اهديك الى ربّك فتخشى»(12) اى موسى به سوى فرعون بشتاب كه او طغيان كرده است، پس بگو آيا مى‏خواهى پاك شوى و به سوى پروردگارت هدايت كنم تا خشيت پيدا كنى.
دوم: شرائط اخلاقى و عملى‏
علاوه بر شرائط علمى و روحى، اسوه‏ها بايد از ويژگيهاى اخلاقى و عملى نيز برخوردار باشند.كه مهمترين آن شرائط عبارتند از :
1) مطابقت گفتار و عمل و هماهنگى رفتار و برخوردها با پيام‏ها و تعاليمش.
2) عموميت صدق در گفتار و كردار به گونه‏اى كه همه گفتارها و كردارهايش همديگر را تصديق كنند.
3) شرح صدر و تحمل همه ناملايمات با روحى بلند و استقبال از سختيها با افق فكرى وسيع و حوصله‏اى سرشار.
4) صبر و استقامت و پايدارى و شكيبايى در برابر موانع و همچنين حلم و بردبارى.
5) متانت و نرمى:اسوه بايد وقار لازم را داشته و در برابر مخاطبان آرام و آسانگير و نرم خو باشد از اين رو پيامبر اكرم نيز از اين ويژگى برخوردار بودند.
6) عفو و گذشت نسبت به كسانى كه به رنجاندن پيامبر و اسوه‏ها اقدام مى‏كنند.
7) شجاعت در برخوردها و در اظهار انديشه و ايمان و عمل و از هيچكس جز خدا نترسيدن.
8) تواضع و فروتنى و پرهيز از تكبّر و خود برتربينى.
9) نخواستن پاداش: زيرا رسالت وظيفه‏اى است كه پيامبر بايد آن را انجام دهد نه شغلى براى درآمد تا در پرتو اين بخواهد درآمد مادى را به سوى خود جذب كند.
5 – پيامبر اسلام اسوه جامع و همه جانبه در زندگى انسان پيامبر اسلام به عنوان اسوه حسنه معرفى شده است كه بر انسان‏ها لازم است به طور مطلق و در تمام ابعاد زندگى از او پيروى نمايند.
پيامبر هم در بُعدِ فردى اسوه و الگو است هم در بُعدِ اجتماعى، هم در بعد عقلى و هم در بعد عاطفى و احساسى، هم در بعد معنوى، هم در بعد مادى از جمله ابعادى كه شايسته توجه است بعد مديريتى آن حضرت است كه آن حضرت در طول 23سال رسالت و نبوت خود، بالاترين موفقيت را در بعد مديريتى احراز كرده است كه به برخى اصولى كه آن حضرت برخوردار بوده و همان عامل موفقيت آن حضرت بوده است اشاره مى‏شود.
1- اصل رحمت و محبت‏
يكى از عوامل موفقيت مدير اصل دلسوزى و محبت به كسانى است كه در قلمرو مديريت او زندگى مى‏كنند.
2- شرح صدر به عنوان مهمترين ابزار مديريت است چنان كه حضرت امير فرمود:آلة الرياسة سعة الصدر»(13) ابزار رياست داشتن شرح صدر و سعه صدر است و خدا به پيمبر نيز شرح صدر عطا فرموده «الم نشرح لك صدرك».(14)
3- رعايت اهليت در واگذارى مسئوليت‏ها.
پيامبر اكرم (ص) مديريت و كارها را به افرادى كه شايستگى لازم را داشته‏اند واگذار مى‏كرد بدون اين كه بين سياه و سفيد و پيرو جوان و قريش و غير قريش فرقى در اين رابطه قائل شود.
4- پاى بندى به عهد و پيمان
پيامبر به عهد و پيمان خود پاى بند بوده خلف وعده در حوزه مديريت آن حضرت راه پيدا نمى‏كرد.
5 – مدارا با مردم
يكى از اصول مديريت پيامبر مدارا در معاشرت‏هاى سازنده اجتماعى بود. خود آن حضرت فرمود. «ان الله تعالى امرنى بمداراة الناس كما امرنى باقامة الفرائض»(15) خداى سبحان همان طور كه مرا به برپايى واجبات امر نموده به مدارا با مردم فرمان داده است» از اين جهت در وصف آن حضرت سيره نويسان نوشته‏اند «كان رسول الله (ص) دائم البشر، سهل الخلق، لين الجانب، ليس بفظّ و لا غليظا»(16) پيامبر(ص) دائماً خوشرو و خوشخوى و نرم بود، خشن و درشتخوى نبوده است.
6- اصل حفظ كرامت انسان‏ها
پيامبر اسلام چون خود كريم بود بيشترين تكريم را در رفتارش نسبت به خلق خدا داشت. از اين رو فرمودند: پيامبر در مجلسش بهره هر كس را عطا مى‏كرد هيچكس بى بهره از مجلس رسول خدا نمى‏ماند و چنان با كرامت با مردم برخورد مى‏كرد كه هيچكس گمان نمى‏كرد از او گرامى‏تر هم كسى باشد، مجلس او مجلس گذشت، حيا، راستى و امانت بود.»(17)
7- مشاوره با مردم
يكى از امورى كه پيامبر اكرم مامور به اجراى آن بوده مشورت بوده است كه خداى سبحان به او فرمود «وشاورهم فى الامر»(18) در كارها با مردم مشورت كن، عمل به شورا از اصول مسلّم سيره پيامبر اكرم (ص) بوده است «انّ رسول الله كان يستشير اصحابه ثم يعزم على ما يريد»(19) رسول خدا با اصحاب خود مشورت مى‏كرد، سپس بر آن چه مى‏خواست تصميم مى‏گرفت.
8- مساوات و برابرى
رفتار پيامبر اسلام سراسر نشان از رعايت مساوات است حتى در نگاه كردن به اصحاب آن را پاس مى‏داشت «كان رسول الله(ص) يقسّم لحظاته بين اصحابه فينظر الى ذاو ينظر الى ذا بالسويه»(20) مجلس وى آنچنان بود كه هيچ تفاوتى ميان او و اصحابش ديده نمى‏شد و نگاهش را بين اصحابش تقسيم مى‏كرد و به همه يكسان نگاه مى‏كرد.
9- انضباط و جدّيت
يكى از ويژگى‏هاى پيامبر انضباط و نظم و جديت در كارها بوده است به گونه‏اى كه در زندگى فردى و اجتماعى بويژه در رابطه با مسائل اجتماعى هر كارى در زمان خود و در جاى خود انجام مى‏گرفت.
10- اقامه حق و عدالت
عدالت اجتماعى و اقامه آن در زندگى پيامبر اكرم (ص) از جايگاه بلندى برخوردار است.
چرا كه مثل همه انبياء مأمور به اقامه قسط و عدالت بوده است و عدالت نگهدارنده ملت است «العدل قوام الرعيه»(21) و پيامبر اكرم فرموده است «عدل ساعة خير من عبادة سبعين قيام ليلها و صيام نهار»(22) ساعتى عدالت از هفتاد سال عبادتى كه شبهايش به نماز و روزهايش به روزه بگذرد برتر و بهتر است» و خود حضرت مأمور به برپايى عدل شده است «فلذلك فادع و استقم كما امرت و لا تتبع اهوائهم و قل آمنت بما انزل الله من كتاب و امرت لا عدل بينكم»(23) پس بايد به آن شيوه از پرستش دعوت كنى و روى راست چنان دارى كه فرمان يافتى و از خواهش‏هاى آنان پيروى مكن و بگو به ان كتاب‏ها كه خدا فرو فرستاد ايمان آوردم و دستور يافتم كه در ميان شما عدالت كنم.
تا اين جا برخى از ويژگى‏هاى مديريت پيامبر (ص) بر شمرده شده است البته ويژگى‏هاى فراوانى است كه توضيح و تعيين آن‏ها نياز به تدوين كتاب مستقلى است.
پى‏نوشت‏ها: –
1. نهج البلاغه، خطبه‏26.
2. همان، خطبه‏1.
3. سوره نساء، آيه 165.
4. سوره ابراهيم، آيه 11.
5. سوره كهف،آيه 110.
6. سوره احزاب،آيه 20.
7. ديباچه‏اى بر رهبر،ناصرالدين صاحب الزمان، ص‏44.
8. سوره احزاب، آيه 20.
9. سوره يوسف،آيه 101.
10. سوره بقره، آيه 285.
11. سوره توبه، آيه 128.
12. سوره نازعات، آيه 17-19.
13. بحارالانوار، ج 75، ص 357.
14. سوره انشراح، آيه 1.
15. كافى، ج‏2، 117.
16. طبقات ابن سعد، ج 1، ص 424 .
17. همان.
18. سوره آل عمران،آيه 159.
19. وسائل الشيعه، ج 8، ص‏228.
20. كافى، ج 8، ص 368.
21. غرر الحكم، ج 1، ص‏25.
22. جامع الاخبار، ص 180.
23. سوره شورى، آيه 151.

اهمّيت و جايگاه عاقبت بخيرى در اسلام‏
حجةالاسلام سيد جواد حسينى
انسانها به چهار دسته تقسيم مى‏شوند:
1- كسانى كه از اوّل تا آخر عمر خوب و در مسير صحيح بوده‏اند، اين گونه افراد كمند و بارزترين مصداق آن‏ها انبياء، امامان و اولياء الهى هستند.
اين گروه يقيناً عاقبت بخير هستند و هيچگونه جاى بحث ندارد هر چند خود اين گروه نسبت به آينده خويش نگران و ترسان هستند.
2- كسانى كه از اوّل عمر تا پايان بَدو شرّ بوده‏اند، و لحظه‏اى در مقابل فرامين الهى سر تعظيم فرود نياوردند.اين گروه در عاقبت به شرّشان شكّى نيست و اين گروه نيز مورد بحث نيست.
3- گروه سوّم انسان‏هايى هستند كه در اوائل زندگى اهل خير و نيكى و در مسير هدايت هستند ولى بر اثر عدم تسلّط هواهاى نفسانى و پاكيزه شدن از صفات رذيله، كم كم به انحراف كشيده شده و سرانجام عارى از ايمان و در حال ارتداد و كفر از دنيا رفته، اين گونه افراد را مى‏گوييم افرادى كه عاقبت به شر شده‏اند. اين گروه به عنوان درس عبرت محل بحث و اشاره خواهد بود و در قرآن آيات فراوانى داريم به اين مضمون كه «آمنوا ثم كفروا».
4- گروهى در اوائل زندگى بر اثر غفلت و نادانى دچار گناه و انحرافات هستند ولى با گذشت زمان و رشد عقلى آرام، آرام در مسير صحيح قرار گرفته و سرانجام باايمان كامل و كوله بارى از اعمال صالح و توبه قبول شده از دنيا مى‏روند، اين گروه را عاقبت بخير مى‏ناميم و بحث اصلى اين مقال نيز درباره همين گروه خواهد بود.
مقصود از عاقبت به خيرى‏
عمر انسان مجموع لحظات است و يكى از آن لحظات همان لحظه آخر و پايانى عمر انسان است. انسان بايد تلاش كند كه در آن لحظه در حالى باشد كه داراى ايمان كامل و توبه مقبوله باشد و اگر ذرّه‏اى كوتاهى و بى مبالاتى كند امكان دارد در همان لحظه شيطان ايمان را از انسان بگيرد و خداى ناكرده دلبسته به غير خدا باشد.
اهمّيت عاقبت به خيرى‏
الف: قرآن‏
آيات متعددى از قرآن بر اين امر تأكيد دارد كه مردم تلاش كنيد مسلمان و عاقبت به خير از دنيا برويد كه به نمونه‏هايى اشاره مى‏شود.
1- وصيّت خداوند
خداوند متعال مؤمنان را اين گونه توصيه مى‏كند: «يا ايّها الّذين آمنوا اتّقوا اللّه حقّ تقاته و لاتموتنّ الّا و انتم مسلمون؛(1) اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! آن گونه كه حق تقوا و پرهيزكارى است تقواى الهى داشته باشيد، و از دنيا نرويد، مگر اين كه مسلمان باشيد (تلاش كنيد تا پايان عمر گوهر ايمان را حفظ كنيد.)»
2- وصيّت ابراهيم به فرزندان‏
«و وصّى بها ابراهيم بنيه و يعقوب يا بنىّ انّ اللّه اصطفى لكم الدّين فلا تموتنّ الّا و انتم مسلمون؛(2) و ابراهيم و يعقوب(در واپسين لحظات عمر) فرزندان خود را به اين آيين، وصيّت كردند(و هر كدام به فرزندان خود گفتند) فرزندان من! خداوند اين آيين پاك را براى شما برگزيده، و شما جز به آيين اسلام (تسليم در برابر فرمان خدا) از دنيا نرويد.(تسليم الهى بودن همان عاقبت به خيرى است.)»
تسليم امر الهى بودن در هر زمانى متدين به دين الهى آن زمان بودن است و در اين زمان عاقبت به خيرى به اين است كه انسان واقعاً مسلمان و در حال داشتن دين اسلام و ايمان عميق به اصول و اركان آن از دنيا برود.
3- درخواست راسخان در علم عاقبت به‏خيرى‏
«الرّاسخون فى العلم آمنّا به…ربّنا لاتزغ قلوبنا بعد اذ هديتنا و هب لنا من لدنك رحمةً انّك انت الوهّاب؛(3) راسخان در علم مى‏گويند: «ما به آن (قرآن) ايمان آورديم…پروردگارا! دلهايمان را، بعد از آنكه ما را هدايت كردى (از راه حق) منحرف مگردان و از سوى خود، رحمتى بر ما ببخش، زيرا تو بخشنده‏اى».
آيه فوق نكات مهمى در رابطه با عاقبت به خيرى دارد:
1- راسخان علم با آن عظمت مواظب روح و دل خود هستند (رّبنا لاتزغ قلوبنا).
2- در خط قرار گرفتن و هدايت شدن مهم است ولى مهم‏تر آن است كه انسان از خط خارج نشود و تا آخر خط بماند.
3- از خطر سوء عاقبت روح و دل نبايد غافل شد و هميشه در اين زمينه از خداوند بايد استمداد جُست.
4- وقتى راسخان در علم از عاقبت به خيرى ترس داشته باشند تكليف ديگران مشخص است كه چه قدر بايد براى عاقبت به خيرى تلاش نمايند.
4 – «…ربّنا آتنا فى الدّنيا حسنة و فى الآخرة حسنة و قنا عذاب النّار؛(4) و بعضى مى‏گويند: پروردگارا! به ما در دنيا «نيكى» عطا كن، و در آخرت نيز «نيكى» مرحمت فرما و ما را از عذاب آتش نگهدار». در روايات آمده كه رضايت الهى، بهشت، حورالعين حسنات آخرتند و حسنات دنيا علم و عبادت، اخلاق و توسعه در معاش و همسر نيك مى‏باشند.(5)
از جمله امام صادق (ع) در تفسير آيه فوق فرمود: «رضوان اللّه و الجّنة فى الآخرة و السّعة فى المعاش و حسن الخلق فى الدّنيا؛(6) خشنودى خدا و بهشت در آخرت (حسنه است) و توسعه در معاش و خوش خلقى در دنيا (حسنه) مى‏باشد.»
ب: روايات‏
روايات فراونى دلالت بر اهمّيت عاقبت به خيرى دارند كه ما فقط به چند نمونه بسنده مى‏كنيم.
1- از پيامبر اكرم(ص) نقل شده است كه فرمود: «انّ العبد ليعمل عمل اهل النّار و انّه من اهل الجنّة و انّه ليعمل عمل اهل الجنّة و انّه من اهل النّار، و انما الاعمال بالخواتيم؛(7) براستى بنده عمل جهنميان را انجام مى‏دهد در حالى كه خود اهل بهشت است و براستى بنده عمل بهشتيان را انجام مى‏دهد در حالى كه خود اهل آتش است (سرّ اين مطلب اين است) كه ميزان در اعمال فقط به پايان آن است (كه در آخرين روزها چگونه رفتار مى‏كند).»
نمونه جالب مصداق اين حديث، هارون است. مورخان نوشته‏اند: روزى هارون به ديدار «فضيل بن عياض» يكى از مردان وارسته و آراسته و آزاده آن روز، رفت، فضيل با سخنان درشت به انتقاد از اعمال نارواى او پرداخت و وى را از عذاب الهى كه در انتظار ستمگران است بيم داد هارون وقتى اين نصايح را شنيد به قدرى گريست كه از هوش رفت! و چون به هوش آمد، از فضيل خواست دوباره او را موعظه نمايد. چندين بار نصايح فضيل و به دنبال آن بيهوشى هارون تكرار گرديد،سپس هارون هزار دينار به او داد تا در موارد لزوم مصرف نمايد.»(8)
اين عمل بارزترين مصداق عمل بهشتى است ولى خود هارون بر اثر ظلم بى شمار و به شهادت رساندن امام هفتم موسى بن جعفر(ع) مستحق جهنّم است.
مى‏و مستورى و مستى همه بر عاقبت است‏
كس ندانست كه آخر به چه حالت برود
گِرَوى آخر عمر از مى معشوق بگير
حيف ايّام كه يك سر به بطالت برود
2- غصّه على(ع) عاقبت به خيرى است‏
پيامبراعظم(ص) بعد از ايراد خطبه شعبانيه در پايان آن شروع كرد به گريه، على(ع) عرض كرد: اى رسول خدا(ص) چرا گريه مى‏كنى؟ فرمود: يا على! گريه‏ام براى آن چيزى است كه در اين ماه (ماه رمضان) بر تو وارد مى‏شود گويا مى‏بينم كه براى پروردگارت نماز مى‏خوانى در حالى كه شقى‏ترين انسان و شقى‏تر از پى كننده ناقه ثمود، برانگيخته مى‏شود پس ضربتى بر پيشانى تو وارد مى‏سازد كه بر اثر آن محاسنت (با خون) خضاب مى‏شود، قال اميرالمؤمنين: فقلت يا رسول اللّه و ذلك فى سلامةٍ من دينى؟ فقال: فى سلامةٍ من دينك؛ اميرمؤمنان مى‏گويد، گفتم: اى رسول خدا اين (شهادت) در حال سالم بودن دينم(و مسلمان بودنم) است، فرمود: (بلى) در حال سلامت دينت خواهد بود.»(9)
توجّه داريم در كار معصومى همچون على(ع) تعارف وجود ندارد، آن حضرت نپرسيد، چگونه، در كجا و در چه زمانى به شهادت مى‏رسم، بلكه غصّه اصلى حضرت اين بود كه مسلمان از دنيا مى‏رود يا نه؟ از اين مى‏فهميم كه تا آخر مسلمان باقى ماندن و دين و ايمان را حفظ نمودن كارى است كارستان، و عملى است بسيار دشوار.
در ذيل نامه به مالك اشتر على(ع) مى‏فرمايد: «و ان يختم لى ولك بالسّعادة و الشّهادة؛(10) و اينكه پايان عمر من و تو را به شهادت و سعادت ختم فرمايد.»
3- خير انسان در عاقبت به خيرى است‏
پيامبراكرم(ص) فرمود: «اذا اراد اللّه بعبدٍ خيراً طهّره قبل موته قيل ما طهوره العبد؟ قال: عملٌ صالح يلهمه ايّاه حتّى يقبضه عليه؛(11) هرگاه خداوند نسبت به بنده‏اى اراده خير كند او را پيش از مرگ پاك و پاكيزه مى‏كند. گفته شد چگونه بنده را پاك مى‏كند؟ فرمود: عمل صالحى به او الهام مى‏كند (كه او بر آن مداومت كند) تا زمانى كه از دنيا برود.»
در تعبير ديگر آمده است كه حضرت فرمود: «اذا اراد اللّه بعبدٍ خيراً عمله قيل ما عمله؟ قال يفتح له عملاً صالحاً قبل موته ثمّ يقبضه عليه؛(12) هرگاه خداوند به بنده‏اى اراده خير كند عمل صالح به او الهام مى‏كند قبل از مرگش سپس بر همان عمل قبض روحش مى‏كند.»
ج: دعاها
در اين زمينه دعاى معصومين(ع) غوغا مى‏كند، به گونه‏اى كه كمتر دعايى مى‏يابيم كه در آن از عاقبت به خيرى سخن به ميان نيامده باشد، و گاه تمام يك دعا درباره عاقبت به خيرى مى‏باشد، كه به نمونه هايى در اين مورد اشاره مى‏شود.
1- زيارت عاشورا
اين زيارت كه از زيارات قدسى و معروفى است به ما تلقين مى‏كند كه يكى از دعاهاى شما عاقبت به خيرى باشد به اين صورت كه «اللّهم اجعل محياى محيا محمّدٍ و آل محمّد و مماتى ممات محمّدٍ و آل محمّد؛ بار خدايا زندگى من را (همچون) زندگى محمّد و آل محمّد، و مرگ مرا (همچون) مرگ محمّد و آل محمّد (كه با عاقبت به خيرى از دنيا رفتند) قرار بده.»
2- صحيفه سجّاديه‏
حضرت سجّاد(ع) در اين زمينه گوى سبقت را از همه ربوده ،در زبور آل محمد، صحيفه سجّاديّه، دعاى مخصوصى دارد درباره عاقبت به خيرى. بعد از اين كه ياد خدا را شرف و شكر او را فوز دانسته و درخواست مى‏كند كه هميشه به ياد او باشد. مى‏فرمايد: «و اذا نقضت ايّام حياتنا، و تصرّمت مدد اعمارنا، و استحضرتنا دعوتك الّتى لابدّ منها و من اجابتها؛ و آن زمان كه ايام حيات ما سپرى شد و رشته عمرهايمان قطع شد، و دعوت تو(يعنى مرگ) كه از آن و اجابت آن گريزى نيست، حاضر گشت، فصلّ على محمّدٍ و آله، و اجعل ختام ماتحصى علينا كتبة اعمالنا توبةً مقبولةً لاتوقفنا بعدها على ذنبٍ اجترحناه، ولامعصيةٍ اقترفناها؛پس بر محمّد و آل او درود فرست و پايان (كار ما و) آنچه را كه نويسندگان اعمال ما ثبت كرده اند توبه مقبوله قرار بده، توبه‏اى كه پس از آن ما را بر گناهى كه مرتكب شده‏ايم و معصيتى كه انجام داده‏ايم، سرزنش و توبيخ نفرمايى.»(13)
3- دعاى ابوحمزه ثمالى‏
دعاى ابوحمزه سراسر عاقبت به خيرى است در بخشى از آن مى‏خوانيم: «و توفّنى فى سبيلك و على ملّة رسولك…اللهم انّى اسئلك ايماناً لااجل له دون لقائك؛(14) خدايا! مرا به راه خدا و بر دين رسولت بميران… خدايا از تو ايمان مى‏خواهم كه پايانى جز ملاقات تو نداشته باشد.»
4- دعاى جوشن كبير
دعاى جوشن كه توسط جبرئيل به پيغمبر(ص) تعليم داده شده است و مشتمل بر اسم اعظم الهى است و اثر خواندن آن درك شب قدر، نجات از آتش جهنّم، و رفتن به بهشت است، صد بند دارد، در هر بندى دو اسم خداوند ذكر شده است، بعد از هر بندى جمله تكرار مى‏شود كه مضمون آن همان عاقبت به خيرى است و آن اين است: «سبحانك يا لا اله الّا انت، الغوث الغوث، خلّصنا من النّار يا ربّ؛(15) منزهى تو اى خداى كه جز تو خدايى نيست، به فرياد(م) برس، به فرياد(م) برس (و) رهايمان كن از آتش اى پروردگار.»
5 – دعاى مجير
اين دعا كه از تعليمات جبرئيل به پيغمبر اكرم(ص) و اثر گناه زدايى فوق العاده دارد، حدود نود بار بعد از سبحانك و تعاليت دو اسم مبارك الهى آمده، و بعد از آن اين جمله آمده است: «اجرنا من النّار يا مجير؛(16) پناه ده ما را از آتش اى پناه دهنده.»
6- دعاى هر روز ماه رجب‏
در بخشى از اين دعا مى‏خوانيم: «و اختم لى بالسّعادة فيمن ختمت و احينى ما احييتنى موفوراً و امتنى مسروراً و مغفوراً و تولّ انت نجاتى من مسألة البرزخ…و اجعل لى الى رضوانك و جنانك مصيراً؛(17) و به پايان بر براى من به سعادت و خوشبختى در زمره كسانى كه (عمر آنان را) به پايان بردى، و زنده بدار مرا تا زمانى كه زنده مى‏دارى با پيروزى (و وفور نعمت) و بميران مرا در حالى كه خوشحال و بخشيده شده هستم، و عهده دار باش نجات مرا از سؤالات (عالم) برزخ،… و قرار بده براى من به سوى خشنوديت و بهشتت راه».
7- دعاى عديله‏
در پايان دعاى عديله مى‏خوانيم: «اللّهم انّى اعوذ بك من العديلة عند الموت؛(18) خدايا پناه مى‏برم به تو از عدول كردن (از دين و ايمان) در لحظه مردن.»
8 – دعاى عاليةالمضامين‏
«و تجعل عاقبة امرى محمودة حسنةً سليمةً؛(19) و (خدايا) عاقبت كارم را پسنديده، خوب و سالم قرار ده.»
اهمّيت عاقبت به خيرى در رفتار بزرگان‏
1- گريه سلمان‏
سلمان محمّدى كه به مدال «سلمان منّا اهل البيت» دست يافت و به ده درجه كامل ايمان رسيده بود و علم اوّلين و آخرين را درك كرد، با اين حال در لحظات آخر اشك مى‏ريخت كه مبادا بر سنّت پيغمبر نباشد.(20)
2- گريه مرحوم بروجردى‏
از مرحوم آية اللّه بروجردى نقل شده است، كه در لحظات آخر چون ابر بهار گريه مى‏كرد و مى‏گفت رفتيم ولى براى آخرت خود كارى نكرديم و عملى انجام نداديم…شخصى به او مى‏گويد: آقا شما ديگر چرا؟ ما بيچاره‏ها اين حرف‏ها را بايد بزنيم شما چرا؟ بحمد اللّه شما اين همه آثار خير از خود باقى گذاشته‏ايد مسجد به اين عظمت ساخته‏ايد…آقا مى‏فرمايد: عمل را بايد خالص كرد، نقاد آگاه آگاهى آنجا هست….(21)
3- امام راحل و غصّه عاقبت به خيرى‏
از مرحوم اشراقى داماد امام راحل(ره) نقل شده است كه بنده محضر امام بودم و او از من پرسيد اگر خداوند يك دعاى از شما مستجاب كند چه از خدا مى‏خواهى؟ عرض كردم: علم زياد همراه با عمل من از امام پرسيدم شما اگر باشيد از خداوند چه مى‏خواهيد؟ فرمود: عاقبت به خيرى.
4- دعاى سه عالم‏
آقاى محسن قرائتى در يكى از جلسات درس قرآن خود گفت: شخصى سه عالم بزرگوار را همزمان در حرم امام هشتم(ع) در سه گوشه مى‏بيند و از هر كدام بدون اطلاع ديگرى مى‏پرسد اگر خداوند بفرمايد يك دعاى مقبوله در اين مكان داريد، چه از خداوند مى‏خواهيد؟ تك تك آنها فرمودند: عاقبت به خيرى .
5 – خاطره‏اى از آقاى فاطمى نيا
ايشان در يكى از سخنرانيهاى خود گفت: استادم اكيداً سفارش مى‏كرد كه در مجالس عروسى آهسته ذكر خدا را بگوييد تا رابطه قطع نشود، و مبادا در آن حال عزرائيل سراغ انسان آيد.(22)
نمونه عاقبت به خيرها
1- زهير عثمانى، حسينى مى‏شود
زهير در ابتدا عثمانى بود و علاقه‏اى به اهل بيت(ع) نداشت در سال شصت هجرى همراه خانواده‏اش به حج مشرف شد در بازگشت از حج با قافله امام حسين(ع) همراه شد، در يكى از منزلها امام حسين(ع) قاصدى دنبال او فرستاد، او بعد از ملاقات با امام حسين(ع) كاملاً عوض شد، عثمانى بود، حسينى شد و در شب عاشورا خطاب به امام حسين(ع) گفت: «به خدا قسم دوست دارم كشته شوم، بعد زنده شوم باز كشته شوم و بعد زنده شوم تا هزار مرتبه، تا بدينوسيله خداوند متعال مرگ را از شما و از جوانان شما دور سازد.»(23)
2- حرّبن يزيد به حسين مى‏پيوندد
حرّ اوّلين كسى بود كه با چهارهزار نفر سر راه بر امام حسين(ع) گرفت ولى همين شخص روز عاشورا توبه كرد و آمد خدمت امام حسين(ع) عرض كرد: «آمدم توبه كنم و در مقابل شما جانم را فدا كنم، آيا توبه من پذيرفته است. حضرت فرمود: آرى، خداوند متعال توبه تو را مى‏پذيرد و گذشته تو را مى‏بخشد» و سرانجام در راه امام حسين(ع) به شهادت رسيد.(24) و عاقبت به خير شد.
3- حضرت نفيسه خاتون با زبان روزه در حال قرآن خواندن از دنيا مى‏رود
نفيسه خاتون همسر اسحاق بن جعفر الصادق(ع) دختر حسن بن زيدبن الحسن المجتبى(ع) كه در مصر دفن است، قبل از مرگش قبرى براى خود حفر كرده بود و داخل آن قرآن مى‏خواند، در سال 208 هجرى از دنيا رفت، وقت احتضار روزه‏دار بود به او گفتند روزه خود را افطار كن، گفت: هرگز چنين كارى نمى‏كنم، چرا كه سى سال است كه از خداوند خواسته‏ام كه با زبان و دهان روزه او را ملاقات كنم. آنگاه شروع كرد به خواندن سوره انعام رسيد به اين آيه «و لهم دارالسّلام عند ربّهم» روحش به سوى ملكوت پرواز نمود.(25)
4- مردى در جنگ اُحُد مسلمان شد
مردى در جنگ اُحد از كفّار بود ولى در حين جنگ تحوّلاتى در او پيش آمد كه اسلام اختيار كرد و بلافاصله از پيامبر اجازه جهاد و جنگ گرفت، حضرت نيز اجازه داد، بعد از اين كه مقدارى جنگيد به شهادت رسيد، و از اسلام جز شهادتين و جهاد در راه خدا كارى انجام نداده بود. همين دو عامل وسيله عاقبت بخيرى او شد.(26)
5 – مرد اعرابى‏
جابربن عبداللّه مى‏گويد: مردى اعرابى نزد رسول خدا(ص) آمد آن حضرت اسلام را بر او عرضه كرد و او پذيرفت، در آن هنگام ناگهان شترى كه بر آن سوار بود لغزيد و او به زمين افتاد رسول خدا(ص) فرمود: او را دريابيد، عمار و حذيفه شتابان به سوى او رفتند امّا آن اعرابى از دنيا رفته بود. رسول خدا(ص) فرمود: «او از جمله كسانى است كه تعب و سختى كمى را تحمّل كرد و به نعمت طولانى دست يافت او از جمله كسانى است كه بر ايمان خود لباس ظلم نپوشانيد.(27)او را غسل دهيد، سپس فرمود: من همسر او را در بهشت ديدم كه به او از ميوه‏هاى بهشتى مى‏دهد».(28)
جوان خوش عاقبت‏
جوانى از يهوديان بسيار نزد پيامبراكرم(ص) مى‏آمد و كم‏كم با آن حضرت انسى گرفته بود. رسول خدا(ص) نيز او را به حضور مى‏پذيرفت، گاهى هم او را دنبال كارى مى‏فرستاد، يا نامه‏اى به دستش مى‏داد تا به يكى ازخويشاوندانش بدهد.
چند روزى گذشت و پيامبر او را نديد. جوياى حال وى گشت. گفتند: بيمار شده و نزديك به مردن است. حضرت با چند تن از ياران خويش به عيادت آن جوان يهودى رفت و آن بزرگوار را بركتى بود كه با هر كس سخن مى‏گفت، پاسخش را مى‏داد، اگرچه در آخرين لحظات حيات بود.
پيامبر بر بالين بيمار محتضر نشست و صدا زد:فلانى! جوان چشم گشود و عرض كرد: «لبيك يا اباالقاسم» فرمود:بگو «اشهد ان لا اله الّا اللّه و انّى رسول اللّه» به يگانگى خدا و رسالت من گواهى بده.
جوان يهودى وقتى اين سخن را شنيد، نگاهى به چهره پدر خويش انداخت و چيزى نگفت گويا از پدر خود شرم داشت و يا مى‏ترسيد، براى بار دوم حضرت او را صدا زد و به گفتن شهادتين هدايتش نمود. جوان باز نگاهى به چهره پدر انداخت و سخنى نگفت. در مرتبه سوم نيز كه پيغمبر او را صدا زد، چشمش را باز كرد و به چهره پدرش نگاه مى‏كرد.
در اين هنگام رسول خدا(ص) فرمود: «اختيار با توست». اگر مى‏خواهى گواهى بده و در صورتى كه مايل نيستى لب فروبند!
در آخرين لحظات كه فروغ عمر جوان رو به خاموشى بود او تصميم گرفت سعادت خود را با دو جمله بخرد و بدون درنگ گفت: «اشهد أن لا اله الّا اللّه و انّك رسول اللّه»، و سپس ديده از جهان فرو بست. پيامبر اكرم(ص) به پدرش فرمود: ما را با اين جوان تنها بگذار، اكنون او به ما تعلق گرفت. آنگاه به ياران خويش فرود: او را غسل دهيد و كفن كنيد و بياوريد تا بر او نماز بگزارم و بعد حضرت از منزل بيرون رفت، در حالى كه مى‏گفت: «الحمد للّه الّذى انجى بى اليوم نسمة من النار؛(29)خداى را سپاس گزارم كه به وسيله من، امروز يك نفر را از آتش جهنّم نجات داد.»
نمونه‏هايى از عاقبت به شرها
1- ثعلبة بن حاطب‏
در قرآن مى‏خوانيم «و منهم من عاهد اللّه لئن أتينا من فضله لنصّدّقن ولنكوننّ من الصّالحين…؛ از آنها كسانى هستند كه با خدا پيمان بسته‏اند كه اگر خداوند ما را از فَضل خود روزى دهد صدقه خواهيم داد و از شاكران خواهيم بود. امّا هنگامى كه خداوند از فضل خود به آنها بخشيد بخل ورزيدند، و سر پيچى كردند، و روى گردان شدند اين عمل (روح) نفاق را در دلهايشان تا روزى كه خدا را ملاقات كنند برقرار ساخت اين بخاطر آن است كه از پيمان الهى تخلّف جستند و دروغ گفتند. آيا نمى‏دانستند كه خداوند اسرار و سخنان در گوش آنها را مى‏داند و خداوند از همه عيوب(و پنهانيها) آگاه است.»(30)
مفسران گفته‏اند: كه اين آيات درباره يكى از انصار به نام «ثعلبه بن حاطب» است. او كه مرد فقيرى بود سه وقت پشت سر پيامبر نماز جماعت مى‏خواند، بعد از نماز با اصرار مى‏خواست كه پيامبر(ص) در حق او دعا كند كه مال فراوانى پيدا كند. حضرت فرمود: «قليلٌ تؤدّى شكره خيرٌ من كثيرٍلاتطيقه؛ مقدار كمى كه حقش را بتوانى ادا كنى و شكرش را انجام دهى از مقدار فراوانى كه توانايى (اداى حقش را) نداشته باشى بهتر است.» ولى ثعلبه از اصرار دست برنداشت: حضرت در حق او دعا كرد، چيزى نگذشت كه ثروت كلانى از پسر عمويش به او، به ارث رسيد و يا بر اثر گلّه دارى وضع مالى خوبى پيدا كرد به نحوى كه ناچار شد بيرون از مدينه زندگى كند و به نماز جماعت نمى‏رسيد و حتى نماز جمعه هم شركت نمى‏كرد.بعد از مدتى مأموران زكات نزد او آمدند، او نه تنها زكات نداد كه اصل تشريع آن را زير سؤال برد. وقتى پيامبر(ص) متوجه شد فرمود: «ياويح ثعلبة يا ويح ثعلبة؛واى بر ثعلبه، واى بر ثعلبه، و سرانجام مرتد از دنيا رفت.»(31)
2- چشم چرانى و عاقبت به شرّى‏
در تفسير روح البيان نقل شده است كه سه برادر، دو نفرشان مدتى مؤذن مسجد بودند، برادر اوّلى ده سال مؤذن بود و در بالاى مناره مسجد اذان مى‏گفت. پس از فوت او برادر دوم اين منصب را عهده‏دار شد و او هم حدود ده سال به آن كار مشغول بود تا اين كه برادر دوم هم فوت كرد. پس از آن مردم نزد برادر سوم رفتند و از او خواستند او هم چون دو برادرش به اذان گويى بپردازد امّا وى از پذيرفتن اجتناب كرد. وقتى اصرار كردند و به او پيشنهاد نمودند كه پول زيادى به وى خواهند داد باز او از پذيرفتن اجتناب نمود. وقتى با اصرار مردم روبه رو شد به آنان گفت: من اذان گفتن را بَد نمى‏دانم. ولى اگر صد برابر پولى را كه پيشنهاد مى‏كنيد به من بدهيد باز هم نخواهم پذيرفت زيرا اين مأذنه‏هايى است كه دو برادر مرا بى‏ايمان از دنيا برد. وقتى لحظات آخر عمر برادر بزرگترم رسيد خواستم بر بالينش سوره يس تلاوت كنم كه با نهايت اعتراض و فرياد نهيب او مواجه شدم او مى‏گفت قرآن چيست؟ چرا برايم قرآن مى‏خوانى؟ برادر دوم هم به اين صورت در هنگام مرگش به من اعتراض كرد از خداوند كمك خواستم كه علّت اين امر را برايم روشن گرداند زيرا آنان مؤذن و اين كار از آنان انتظار نمى‏رفت.
يك شب خداوند بر من منّت نهاد و در عالم رؤيا، برادر بزرگ‏ترم را در حال عذاب ديدم، به طرفش رفتم و گفتم تو را رها نمى‏كنم تا به من بگويى چرا بى ايمان از دنيا رفتى؟ خداوند براى آن كه ماجرا را به من بفهماند، زبان او را گويا نمود. او گفت: ما هرگاه كه بالاى مأذنه مى‏رفتيم به خانه‏هاى مردم نگاه مى‏كرديم و به محارم مردم چشم مى‏دوختيم و خلاصه چشم چرانى باعث عذاب ما در آخرت شد.(32)
3- طلحه و زبير
اين دو نفر آن همه در راه اسلام جنگيدند و در جنگ احد جزء هشت نفرى بودند كه پيمان بستند تا پاى جان از پيامبر دفاع كنند و دفاع كردند.(33) ولى سرانجام حرص و طمع باعث شد كه عليه امام زمان خويش على(ع) قيام كنند و جنگ جمل را، راه اندازند. على(ع) بعد از مرگ زبير توسط عمروبن‏جرموز شمشير او را برداشت و فرمود: «اين شمشير چه سختى هايى را كه از پيامبر دور كرد»(34) و طلحه خود در آخرين لحظه به بدعاقبتى خود اعتراف كرد، در لحظه جان دادن گفت: «به خدا سوگند من كشته شدن مرد پيرى را نديده‏ام كه مانند من ضايع شود.»(35)
4- شمر
شمر سرباز جانباز على(ع) در جنگ صفين بود ولى سرانجام قاتل فرزند على(ع) شد و آن عاقبت شوم را براى خود رقم زد و در روز تاسوعا پيغام جنگ با امام حسين(ع) را به عمر سعد رساند، و او را بر اين كار تشويق كرد و آب را بر روى اهل بيت(ع) بست و سرانجام بدترين جنايت را مرتكب شد و خورشيد را بر نيزه كرد و به دست مختار به درك واصل شد.(36)
5 – اسامة بن زيد
اسامه كسى بود كه پيامبر او را محبوبترين فرد نزد خود معرّفى كرد و در روزهاى آخر عمر خويش دستور داد كه همه به جيش اسامه ملحق شوند و كسى از آن تخلّف نكند. و مدّتى نيز در مقابل ابوبكر و غصب خلافت او مقاومت كرد، ولى سرانجام تسليم شد، و آمد نزد ابوبكر گفت: «السّلام عليك يا خليفة المسلمين؛ سلام بر تو اى خليفه مسلمين» ابوبكر هم در جواب او گفت: «السّلام عليك ايّها الامير؛ سلام بر تو اى امير.»(37)
در جريان انقلاب نيز چنين افرادى وجود داشته‏اند، قطب زاده همراه امام راحل از پاريس برگشت ولى بر اثر توطئه عليه امام اعدام شد. و همين طور جريان بنى‏صدر درس عبرتى است براى همه.
و همين طور كسانى را سراغ داريم كه با همه تلاش‏ها در راه انقلاب برخى سرانجام با مرگ موش از دنيا رفتند و برخى نيز بر اثر عصبانيّت گرفتار قتل ناحق شدند.
عامل عاقبت به شرّى
نقطه ضعف‏هاى اخلاقى باعث بيچارگى و عاقبت به شرّى انسان مى‏شود، و شياطين نيز از همين نقطه ضعف‏ها نفوذ مى‏كنند. آرى آب از سوراخ و شكستگى داخل كشتى مى‏شده و باعث غرق شدن آن مى‏شود و لباس از درز پاره مى‏شود. لاستيك از محلى كه صاف شده مى‏پوكد، و كاه گل كه ريگ و سنگ دارد ترك بر مى‏دارد و نخ از جاى باريك پاره مى‏شود.
انسان هم چنين است نقطه ضعف‏ها او را از پا در مى‏آورد خلفا را مقام خواهى عاقبت به شرّ كرد و عايشه را حسادت بيچاره كرد و طلحه و زبير را مال دوستى و خوارج را خشكه مقدّسى و شيطان را تكبر و پيامبر اكرم(ص) فرمود: «من ذكرنى و لم يصلّ علىّ فقد شقى، و من ادرك رمضان فلم تصبه الرّحمة فقد شقى و من ادرك ابويه احدٌ هما فلم يبرّ فقد شقى؛(38) (سه گروه شقى و عاقبت به شرند) كسى كه نام مرا ياد كند و صلوات بر من نفرستد شقاوت ورزيده و كسى كه ماه رمضان را درك كند ولى رحمت الهى به او نرسد پس شقاوت ورزيده و كسى كه يكى از والدين خود را درك كند و به او نيكى نكند شقى خواهد بود.» به دو داستان توجه كنيد.
1- شاگرد فضيل‏
فضيل بن عياض كه از عرفاى دوران هارون الرشيد (قرن دوم هجرى) بود او شاگردانى داشت كه آنها را تربيت مى‏كرد. روزى به او خبر دادند يكى از شاگردانت در حال جان دادن است. فضيل كنار بستر شاگرد آمد و شروع كرد به خواندن سوره يس، ناگهان به استاد برگشت و گفت: قرآن نخوان، من از قرآن نفرت دارم!! يا للعجب من او را در دامن قرآن تربيت كردم چرا اين حالت را پيدا كرده؟ بهرحال شاگرد از دنيا رفت، فضيل او را در خواب ديد و راز عاقبت به خير نشدن او را پرسيد، گفت: سه خصلت باعث اين امر شد: 1- حسودى 2- سخن چينى و نمامى 3- بيمارى داشتم كه در سال يك بار براى درمان آن شراب مى‏خوردم.(39)
2- مؤذن بد چشم‏
مؤذنى سالها پشت بام مسجدى اذان مى‏گفت و به خانه‏هاى اطراف نگاه نمى‏كرد. روزى بعد از اذان نگاهش به منزل همسايه افتاد و جمال دختر زيبايى او را به خود جذب كرد بعد از اذان به جاى نماز در خانه همسايه به عنوان خاستگارى رفت، پدر دختر گفت: ما يهودى هستيم و شما مسلمان ما دختر به مسلمان نمى‏دهيم، مگر دين يهوديت را انتخاب كنى، مؤذن نيز قبول كرد كه يهودى شود هنگام مراسم جشن عقد، از راه پلّه‏اى افتاد و در جا جان داد، آرى نگاه به خانه همسايه رفت و به دنبال آن دل و دين رفت و سرانجام مرتد و عاقبت به شرّ از دنيا رفت.(40)
آنچه عامل عاقبت به خيرى مى‏شود
بزرگترين عامل عاقبت به خيرى اين است كه انسان ضعف‏هاى خود را جبران كند و جلو گناهان را در زندگى خويش بگيرد چرا كه اصلى‏ترين عامل بدبختى و عاقبت به شرّى گناهان است. قرآن كريم مى‏فرمايد: «ثمّ كان عاقبة الّذين اسائوا السؤاى ان كذبوا بآيات اللّه؛(41) سپس سرانجام كسانى كه اعمال بد مرتكب شدند به جايى رسيد كه آيات خدا را تكذيب كردند (و آن را مسخره گرفتند).»
به اين جهت در قرآن كريم اصلى‏ترين عامل عاقبت به خيرى را تقوا مى‏داند.
1- تقوا
«و العاقبة للتقوى؛(42) عاقبت(نيك) از آن (اهل) تقواست» «و العاقبة للمتقين؛(43) عاقبت و پايان كار از آن پروا پيشگان است.»
2- تحكيم و تثبيت عقايد
تلقين و تكرار عقايد و پايبندى به آن مى‏تواند در عاقبت به خيرى نقش تعيين كننده داشته باشد، به اين جهت در زمان غيبت امام زمان(عج) سفارش شده كه اين دعاها را كه مجموعه عقائد در آن آمده جهت عاقبت به خيرى بخوانيد.
1- امام صادق(ع) به زراره(44) فرمود: در عصر غيبت كه عصر امتحان شيعيان و دوران سختى است براى محافظت دين، پيوسته اين دعا خوانده شود:
«اللّهم عرّفنى نفسك فانّك ان لم تعرّفنى نفسك لم اعرف نبيّك اللّهم عرّفنى رسولك فانّك ان لم تعرّفنى رسولك لم اعرف حجتك اللّهم عرّفنى حجّتك فانّك ان لم تعرّفنى حجتك ظللت عن دينى، اللّهم لاتمتنى ميتة جاهليّةً و لا تزغ قلبى بعد اذ هديتنى؛(45) خدايا خود را به من بشناسان، پس براستى اگر خود را نشناساندى رسولت را نشناخته‏ام، خدايا رسولت را به من بشناسان، زيرا اگر رسولت را معرّفى نكردى، حجتت را نخواهم شناخت. خدايا حجّتت را به من بشناسان زيرا اگر حجّتت را نشناسانى از دينم گمراه شده‏ام، خدايا به مرگ جاهليّت ما را مميران و دلم را بعد از هدايت گمراه مكن» اين دعا هم درخواست عاقبت به خيرى و هم در عاقبت به خيرى مؤثر است.
2- سفارش شده اين دعا را هر صبح و شام بخوانيد: «اللهمّ مقلّب القلوب و الابصار، ثبّت قلبى على دينك ولاتزغ قلبى بعد اذ هديتنى وهب لى من لدنك رحمة…؛(46) اى خدايى كه دلها و ديده‏ها را زير و رو مى‏كنى، قلب مرا بر دينت ثابت و استوار بدار و دلم را بعد از هدايت منحرف مگردان.
3- دعاى «رضيت باللّه ربّا و بالاسلام دينا و بمحمّدٍ صلّى اللّه عليه و آله نبيّا و بعلىٍّ اماماً و بالحسن و الحسين… و الخلف الصالح عليهم السّلام ائمّةً و سادةً و قادةً…؛(47) رضايت دادم كه خداوند پروردگار من است و اسلام به عنوان دين من، و محمد نبى من، و على و حسن و حسين (ونه فرزندش) از جمله خلف صالح امام من، سلام بر آنها باد به عنوان پيشوايان و بزرگان و رهبران.»
به جهت همين تثبيت عقايد است كه در دعاها مرتب اقرار به وحدانيّت خدا، و رسالت و امامت و معاد تكرار مى‏شود از اين جا مى‏توان به يك قائده بسيار مهمّى از دعا پى برد، و آن اين است كه دعاها اگر مستجاب هم نشود، علاوه بر ثواب و ياد خدا و آرامش يافتن، در تثبيت عقائد و تلقين و تحكيم آن نقش تعيين كننده‏اى دارد.
4- مداومت بر تسبيحات فاطمه زهرا(س) به عنوان مهمترين ذكر الهى.
5 – شيخ عباس قمى از امام صادق(ع) نقل نموده كه آن حضرت نوشت براى فردى كه اگر خواسته باشى كه عاقبت به خير شوى و قبض روح گردى در حالى كه در حال انجام برترين عمل باشى:(به چند چيز توجه كن)
1- حق خدا را بزرگ شمارى از اين كه نعمتهاى او را در معصيت او صرف كنى و يا به حلم او مغرور شوى.
2- گرامى دار كسانى را كه ما (اهل بيت(ع)) را ياد مى‏كنند و يا ادّعاى دوستى و محبت ما را دارند، باز آنان را گرامى دار خواه راست بگويند يا دروغ زيرا نيّت (خير) تو به تو سود مى‏رساند، و دروغ آنان باعث زيان آنهامى شود…»(48)
و هم چنين، مداومت بر دعاى يازدهم صحيفه سجاديّه كامله «يا من ذكره شرف للذّاكرين…» خواندن آيه «ربّنا لاتزع قلوبنا..» تا آخر، سوره قد افلح المؤمنون را در هر جمعه خواندن، و خواندن هفت مرتبه «بسم اللّه الرحمن الرحيم لاحول ولاقوّة الّا باللّه العظيم.» عامل عاقبت به خيرى مى‏شود البته به يقين مراد صرف خواندن نيست بلكه توجه به مضامين و عمل نمودن به معانى آن عامل عاقبت به خيرى مى‏شود.
6- خدمت به ديگران مخصوصاً والدين‏
شخصى نزد خاتم الانبياء آمد و عرض كرد من گناه بزرگى را مرتكب شده‏ام و آن اين بود كه دخترم را زنده به گور كردم. از شما مى‏خواهم عملى را يادم بدهيد تا خداى متعال گناه مرا ببخشد(و عاقبت به خير شوم) پيامبر فرمود:مادر دارى؟ عرض كرد: مادر ندارم فرمود: خاله دارى؟ گفت: آرى. فرمود برو به خاله‏ات نيكى كن. بعد فرمود: اگر مادرش بود بهتر بود چون نيكى به مادر اثرش در پاك شدن از چنين گناهى يقيناً بيشتر است.(49)
2- اى كاش مادر داشت‏
از امام سجاد(ع) نقل شده است كه مردى نزد رسول خدا(ص) آمد، عرض كرد: عمل زشتى نيست كه انجام نداده باشم آيا راه توبه براى من باز است؟ پيامبر اكرم(ص) فرمود: «فهل من والديك احدٌ حىٌّ قال: ابى قال: فاذهب فبرّه قال: فلمّا ولّى قال رسول اللّه(ص) لو كانت امّه:(50) آيا از والدينت كسى زنده است؟ عرض كرد: پدرم (زنده است) فرمود: برو به پدرت نيكى كن (تا خداوند تو را ببخشد و عاقبت به خير گردى) راوى مى‏گويد، وقتى آن مرد رفت، پيامبر اكرم(ص) فرمود: «اى كاش مادر داشت».(51)
حسن ختام بحث را دو داستانى قرار مى‏دهيم كه مى‏رساند خدمت به والدين سعادت دنيا و آخرت را به دنبال داشته و عاقبت به خيرى را به ارمغان مى‏آورد.
1- بوسيدن پاى پدر سبب سعادت دنيا و آخرت‏
مرحوم آية اللّه مرعشى نجفى مى‏گويد: زمانى كه در نجف بوديم، روزى هنگام ظهر، مادرم به من گفت: برو پدرت را صدا بزن تا براى صرف نهار بيايد، من به طبقه بالا رفتم و ديدم پدر در حال مطالعه خوابش برده است. نمى‏دانستم چه كنم؟ از طرفى بايد امر مادر را اطاعت مى‏كردم و از طرفى مى‏ترسيدم با بيدار كردن پدر، باعث رنجش خاطر او گردم. خم شدم و لبهايم را كف پاى پدر گذاشتم و چندين بوسه بر آن زدم، تا اين كه بر اثر قلقلك پا، پدرم از خواب بيدار شد و ديد من هستم، وقتى اين ادب و احترام را از من ديد، گفت: شهاب الدين تو هستى؟ عرض كردم: بلى آقا، دو دستش را به سوى آسمان بلند كرد و گفت: «پسرم خداوند عزّتت را بالا ببرد و تو را از خادمين اهل بيت(ع) قرار دهد» و من هرچه دارم از بركت همان دعاى پدرم است كه در حق من نمود و به مرحله اجابت رسيد.(52)
2- خير و بركت بر اثر خدمت به والدين‏
استاد مرتضى مطهرى مى‏گويد: «گهگاه كه به اسرار وجودى خود و كارهايم مى‏انديشم، احساس مى‏كنم، يكى از مسائلى كه باعث خير و بركت در زندگى‏ام شده و همواره عنايت و لطف الهى را شامل حال من كرده است، احترام و نيكى فراوانى بوده است كه به والدين خود به ويژه در دوران پيرى و هنگام بيمارى كرده‏ام. علاوه بر توجّه معنوى و عاطفى، تا آنجا كه توانايى‏ام اجازه داد…از نظر هزينه زندگى به آنان كمك و مساعدت كرده‏ام…»(53)
پى‏نوشت‏ها: –
1. سوره آل عمران، آيه 102.
2. سوره بقره، آيه 132.
3. سوره آل عمران، آيه 8.
4. سوره بقره، آيه 201.
5. تفسير الصافى، فيض كاشانى، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات بيروت، ج 1، ص 237.
6. همان.
7. جرجى زيدان، تاريخ تمدن اسلام، ترجمه على جواهر كلام، تهران، مؤسسه امير كبير، 1336 ه، ج 5، ص 162 ؛ سيره پيشوايان، مهدى پيشوايى، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، ص 437.
8. كنزالعمّال، متقى هندى، بيروت مؤسسة الرساله، ج 1، ص 125، ح‏590 مفتاح الفلاح، شيخ بهايى، ص 527.
9. امالى شيخ صدوق، ص 94، اخبارالرضا، ج 1، ص 230، بحارالانوار، ج 96، ص 356؛ اربعين شيخ بهايى، ص 84.
10. نهج البلاغه، محمد دشتى، نامه 53، ص 590.
11. كنزالعمّال، ص 3067.
12. همان، ص 3076، منتخب ميزان الحكمه، محمدى رى شهرى، دارالحديث، 1382، ص 177، ح 2051.
13. صحيفه كامله سجّاديّه، ترجمه سيد على رضا جعفرى، انتشارات نبوغ، سوم، 1384، ص 86.
14. مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمى، دعاى ابوحمزه ثمالى.
15. همان، ص 176.
16. همان.
17. همان، ص 274 در برخى چاپ‏ها 278.
18. همان، ص 174، در برخى چاپ‏ها، 178.
19. مفاتيح الجنان، دعاى عالية المضامين، بعد از زيارت جامعه اميرالمؤمنين ص 1060.
20. د ك منتهى الآمال، شيخ عباس قمى، علميّه اسلاميه، ص 83 – 84.
21. داستانهاى استاد، عليرضا مرتضوى،كانون فرهنگ اسلامى، 1362، ج 1، ص 162، تعليم و تربيت اسلامى، مرتضى مطهرى، ص 234، باتلخيص.
22. سخنرانى نامبرده، 25 رمضان، 1412، مسجد حاج شريف قديم (مسجد جمعه فعلى) رفسنجان.
23. نامه‏ها و ملاقات‏هاى امام حسين(ع) نظرى منفرد، عالمى دامغانى، قم بنياد معارف اسلامى، ص 207.
24. همان، ص 279 – 280 ؛ اعيان الشيعه، ج 4، ص 612.
25. سفينة البحار، شيخ عباس قمى، ج 2، ص 604.
26. به نقل از محسن قرائتى.
27. اشاره به آيه قرآن كه مى‏فرمايد: «و الذين آمنوا و لم يلبسوا ايمانهم بظلمٍ اولئك لهم الامن».
28. طبرى، تاريخ بغداد، ج 2، ص 34، ارتباط با برزخ، على نظرى منفرد، ص 146.
29. بحارالانوار،مؤسسة الوفاء، بيروت، سوم، 1403، ج 6، ص 26، روايت 27 .
30. سوره توبه، آيه 75 – 78.
31. تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازى، دارالكتب الاسلاميه، ج 8، ص 48 با تلخيص.
32. چشم، نگاه، و…ص 206 به نقل از ره توشه راهيان نور، دفتر تبليغات اسلامى قم، شماره 72، ص 75 – 76.
33. حبيب السير، ج 1، ص 345، المغازى، ج 1، ص 240؛ قصه هجرت، ص 320 .
34. تاريخ طبرى، ج 4، ص 534؛ قصّه كوفه، على نظرى منفرد، قم، انتشارات سرور، ص 176.
35. قصه كوفه، همان، ص 178؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 9، ص 36 و كامل ابن اثير، ج 3، ص 244.
36. مختار ثقفى رايت امير،سيد محمود مدنى، نورالسجاد، قم، ص 128.
37. احتجاج طبرسى، قم انتشارات اسوه، 1413 ه، اولّ ج 1، ص 225؛ سيد بن طاووس، اليقين فى امرة اميرالمؤمنين، باب 116، ص 95، بحار قديم، ج 8، ص 88.
38. جامع الاخبار، ص 154.
39. منازل الآخرة، شيخ عباس قمى، كتابفروشى اسلاميه، ص 12 با تلخيص.
40. چشم و نگاه، ص 206.
41. سوره روم، آيه 10؛ سوره قصص، آيه 83.
42. سوره طه، آيه 132.
43. سوره هود، آيه 49.
44. شيخ عباس قمى، اين دعا را از نائب اول امام زمان شيخ ابوعمر نقل نموده است.
45. مفاتيح الجنان، بخش ابتدايى دعا در غيبت امام زمان(ع)، ص 1066.
46. همان، دعاهاى وقت طلوع و غروب آفتاب، ص 43.
47. همان، تعقيبات مشتركه، ص 31، و همين دعا قبل از دعاى جوشن آمده و سفارش شده كه بعد از هر نماز خوانده شود ودر عدم زوال ايمان و پايدارى آن مؤثر است.
48. منازل الآخرة، همان، ص 10 – 12.
49. همان، ص 11 – 12.
50. بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، بيروت، مؤسسه الوفا، ج 71، ص 58، ح 18.
51. همان، ص 82، ح 88.
52. رمز موفقيت بزرگان، ص 116 به نقل از چهل مجلس، احمد دهقان، صبح پيروزى 1381، ص 116.
53. همان.

نكته‏هايى اخلاقى از كلمات امام خمينى 2 (سلام الله عليه)
ياسر جهانى پور
نكته 6: (ذكر خدا)
اى عزيز قلب رابه آداب عبوديت مأنوس كن وبه ذائقه روح حلاوت ذكر خدا را بچشان و اين لطيفه الهيه در ابتداء امر به شدت تذكر و انس با ذكر حق حاصل مى‏شود ولى در ذكر قلب مرده نباشد و غفلت بر آن مستولى نشود و چون با تذكر قلب را مأنوس نمودى كم كم عنايات ازليه شامل حالت گردد و فتح ابواب ملكوت بر قلبت گردد.(1)
شرح: كلمه ذكر كه در آيات و روايات از آن بسيار ياد شده است در يكى از معانى زير به كار مى‏رود:
1- به معناى مطلق ياد
2- در مقابل غفلت مانند آيه «و لاتطع من اغفلنا قلبه عن ذكرنا.»(2)
3- ذكر در مقابل نسيان و نسيان عبارت است ازاين كه صورت علم به كلى از خزانه ذهن زايل شود و ذكر بر خلاف نسيان، عبارت است از اين كه آن صورت همچنان در ذهن باقى باشد و حق در آيه:«واذكر ربك اذا نسيت.»(3)
غفلت به تصريح آيات و روايات عامل سقوط انسان در ورطه هلاكت و نابودى و يكى از غليظترين حجابهايى است كه انسان را از رسيدن به مقصود باز مى‏دارد زيرا تا غفلت است بيدارى نخواهد بود و وقتى بيدارى نباشد هيچ سير و سلوكى انجام نخواهد گرفت.از اثراتى كه بر غفلت و دورى از ذكر و فراموشى ياد خدا مترتب است و خداوند در قرآن آنها را بيان كرده مى‏توان به موارد زير اشاره كرد:
الف: فروپاشى انسانيت:” ولاتكونوا كالذين نسوااللّه فانسيهم انفسهم”.(4)
ب: دورى از خدا:”فاذكرونى اذكركم.”(5)
ج: قرارگرفتن در حزب شيطان:”استحوذ عليهم الشيطان فانسيهم ذكرالله اولئك حزب الشيطان.”(6)
د: همدم شيطان گشتن: “ومن يعش عن ذكرالرحمن نقيّض له شيطاناً فهو له قرين.”(7)
ه: تنگى معيشت: “و من اعرض عن ذكرى فان له معيشة ضنكا.”(8)
و: نابينايى درقيامت:”ونحشره يوم القيامه اعمى.”(9)
ز: عذاب روزقيامت:”ومن يعرض عن ذكر ربّه يسلكه عذابا صعدا.”(10)
پس از آن كه معلوم شد غفلت داراى مضرات بسيار و عامل همه گناهان است بزرگان راههاى زير را براى دورى از غفلت و حصول بيدارى پيشنهاد مى‏كنند كه تكرار و ممارست در اين امور همواره سفارش شده است:
اول: تفكر در افعال و آثار الهى و مخلوقات خداوندى كه درقرآن بارها و بارها به طرق مختلف و با الفاظ گوناگون به آن اشاره شده و بندگان به اين قسم تفكر دعوت شده‏اند از آن جمله مى‏فرمايد:”وفى الارض آيات للموقنين وفى انفسكم افلا تبصرون”(11) نتيجه اين تفكر طلوع انوار الهى و اشراقات ربانى و تابش فيوضات حقانى بر قلب سالك و سپس عشق او به ذات پاك حقتعالى است.
دوم: تدبر و تأمل در آيات قرآن. به لحاظ آنكه قرآن نور است با تكرار و تأمّل در قرائت دل انسان انوارى از قرآن را گرفته و راه سعادتش را از آن خواهد جست. زيرا كه حقتعالى خود مى‏فرمايد:”انّ هذا القرآن يهدى للتى هى اقوم.”(12)
سوم: تفكّر و تأمّل در سيره انبياء و اولياء و بزرگان و علماء تا با تأسى به شيوه ايشان والگو قراردادنشان دل انسان تكانى خورده شايد بيدارى براى او حاصل شود.
چهارم: تفكر در احوال اموات و مردگان و گذر در گورستانها و دانستن اينكه انسان روزى سرانجامى اينچنينى خواهد داشت.امام خمينى مى‏فرمايند: از جمله اعمالى كه باعث دلسردى از لذائذ دنيا و ضعف علاقه به آن و احياناً موجب قطع رشته دوستى با دنياست به زيارت اهل قبور رفتن است و اين از آن جهت است كه رفتن به گورستان در تذكر مرگ اثرى عميق دارد و در دستورات دينى آمده است كه هر وقت خيلى خوشحال و فرحناك بودى و يا خيلى افسرده و غمگين شدى به زيارت اهل قبور برو.(13)
مراتب ذكر:
در يك تقسيم بندى ذكر به دو مرتبه زبانى و قلبى تقسيم مى‏شود. علماء اخلاق به اين نكته اشاره كرده‏اند كه قلب زمانى ذاكر خواهد بود كه زبان همچون معلمى كه كودكى را تربيت مى‏كند، قلب رابه ذكر تعليم دهد.پس از مداومت بر ذكر زبانى لسان قلب گشوده شده و دل بى آنكه زبان چيزى بگويد ذاكر خواهد بود. به لحاظ آنكه قلب رئيس بدن است و در هر حالى كه باشد ديگر اعضا را بدنبال خود خواهد كشانيد اگر ذاكر شود بى شك زبان به تبع دل ذكر مى‏گويد.امام مى‏فرمايند: شيخ عارف كامل ما جناب شاه آبادى روحى فداه مى‏فرمودند:شخص ذاكر بايد در ذكر مثل كسى باشد كه به طفل كوچك كه زبان باز نكرده مى‏خواهد تعليم كلمه كند تكرار مى‏كند تا اينكه او به زبان مى‏آيد و كلمه را ادا مى‏كند پس از اين كه او اداى كلمه را كرد، معلم از طفل تبعيت مى‏كند و خستگى آن تكرار بر طرف مى‏شود و گويى از طفل به او مددى مى‏رسد، همينطور كسى كه ذكر مى‏گويد بايد به قلب خود كه زبان ذكر باز نكرده تعليم ذكر كند و نكته تكرار اذكار آن است كه زبان قلب گشوده شود و علامت گشوده شدن زبان قلب آن است كه زبان از قلب تبعيت مى‏كند و زحمت و تعب تكرار مرتفع شود اول زبان ذاكر بود و قلب به تعليم و مدد آن ذاكر شود و پس از گشوده شدن زبان قلب، زبان از آن تبعيت كرده و به مدد آن يا مدد غيبى متذكر شود.(14) در جاى ديگر امام مى‏فرمايند: مثلاً ذكر شريف لااله الاالله را كه بزرگترين اذكار و شريفترين اوراد است در اين وقت فراغت قلب با اقبال تام به قلب بخواند به قصد آنكه قلب را تعليم كند و تكرار كند اين ذكر شريف را و به قلب به طور طمأنينه و تفكر بخواند و قلب را با اين ذكر شريف بيدار كند تا آنجا كه قلب را حالت تذكر و رقت پيدا شود پس بواسطه مدد غيبى قلب به ذكر شريف غيبى گويا شود و زبان تابع قلب شود.(15)
چند نكته در كلام امام:
1- مقصود امام در عبارت فوق ذكر زبانى همراه با توجه قلبى است.
2- شرايط اداى ذكر از نظر امام خمينى(ره) سه چيزاست.
اول: شدت ذكر وتكرار و ممارست بر آن.
دوم:انس باحضرت حق كه به معناى توجه قلبى درهنگام ذكر گفتن است.
سوم: دل در هنگام ذكر گفتن زنده باشد.براى زنده شدن واحياى دل امام مى فرمايند: بالجمله براى زنده نمودن دل، ذكر خدا و خصوص اسم مبارك ياحىّ و يا قيّوم با حضور قلب مناسب است. و از بعض اهل معرفت منقول است كه در هر شب و روزى يك مرتبه در سجده رفتن و بسيار گفتن: “لااله الّاانت سبحانك انّى كنت من الظالمين” براى ترقيات روحى خوب است.(16)
3 – نتيجه ذكرحقيقى، بازشدن درهاى ملكوت بر قلب انسان است كه بر اين امر فوايد بسيارى مترتب مى‏باشد.امام در مورد ذكر حقيقى مى‏فرمايند: با ذكر حقيقى حجابهاى بين عبد و حق خرق مى‏شود و موانع حضور مرتفع مى‏گردد و درهاى ملكوت اعلى به روى سالك باز شود ولى عمده آن است كه قلب در آن ذكر زنده باشد و با مردگان انس نگيرد.(17) حضرت امام در مورد اثر ذكر حقيقى مى فرمايند: اى عزيز تذكر محبوب و به ياد معبود به سر بردن نتيجه‏هاى بسيارى براى عموم طبقات دارد.اما براى كمّل و اولياء و عرفا كه خود آن غايت آمال آنهاست و در سايه آن به وصال جمال محبوب خود رسند. هنيئاً لهم و اما براى عامه و متوسطين بهترين اصلاح كننده اخلاقى واعمالى و باطنى است.انسان اگر در جميع احوال و پيش آمدها به ياد حقتعالى باشد و خود را در پيشگاه آن ذات مقدس حاضر ببيند البته از امورى كه خلاف رضاى او است خوددارى كند و نفس را از سركشى جلوگيرى كند.اين همه مصيبات و گرفتارى به دست نفس اماره و شيطان رجيم غفلت از ياد حق وعقاب اوست.غفلت از حق كدورت قلب را زياد كند ونفس و شيطان را بر انسان چيره كند و مفاسد را روز افزون كند و تذكر و يادآورى از حق دل را صفا دهد و قلب را صيقلى نمايد. و جلوه گاه محبوب كند و روح را تصفيه نمايد و خالص كند و از قيد اسارت، نفس را براند.
نكته: ذكر در قرآن و روايات‏
خداوند در قرآن به سه نكته مهم پيرامون ذكر اشاره فرموده است .
نكته اول: حقتعالى در بعضى آيات بندگان را به ذكر بسيار ترغيب فرموده ونتيجه آن رااحتمال رستگارى قرار داده است.از آن جمله مى فرمايد: ياايهاالذين آمنوا اذكروا اللّه كثيراً و سبحوه بكره واصيلاً (18) و اذكروا اللّه كثيراًلعلكم تفلحون(19)
نكته دوم: خداوند ذكر را مايه آرامش و اطمينان دل قرار داده است و اين زمانى است كه نقش ذكر بر لوح دل حك شده و مرتبه ذكر قلبى حاصل شده باشد. ذكر قلبى هم زمانى بدست خواهد آمد كه طبق فرمايش حضرت امام وتوضيحاتى كه داده شد،دل ازحالت مرده بودن خارج شده باشد. “الذين آمنواوتطمئن قلوبهم بذكرالله الابذكرالله تطمئن القلوب”(20) به تصريح و نص آيه فوق زمانى كه انسان ذكر مى‏گويد دلش به آن آرام مى گيرد پس اگر ذكر گفتى و دلت به ياد حق آرام نگرفت بدان ذكر تو از روى حقيقت و با قلب زنده نبوده ،بلكه جز لقلقه زبان برايت حاصلى نداشته است.
نكته سوم: حقتعالى ذكر را نشانه صاحبان خرد و در بعضى موارد ديگر نشانه مؤمنان معرفى كرده است.بنابراين مؤمنان صاحب خرد واقعى‏اند اگر صاحب مقام ذكر باشند” ان فى خلق السموات والارض واختلاف الليل والنهار لآيات لاولى الالباب الذين يذكرون اللّه قياماً و قعوداً و على جنوبهم “(21) “انما المؤمنون الذين اذا ذكرالله وجلت قلوبهم”(22)
اماذكر در روايات كه به آن بسيارتصريح شده از آن جمله امام صادق فرمود: “مامن مجلس يجتمع فيه الابرار و الفجار فيقومون على غير ذكر الله تعالى الّا كان حسرة عليهم يوم القيامه.”(23)هيچ مجلسى نيست كه در آن نيكان و بدان جمع باشند و بر غير ياد خدا از آن مجلس برخيزند جز اين كه روز قيامت اين مجلس برآنان مايه حسرتى باشد.
“وعن ابى عبدالله(ع) قال:قال الله تعالى من ذكرنى فى ملأمن النّاس ذكرته فى ملأ من الملائكه”(24) امام صادق فرمود:خداوند مى‏فرمايد هر كه مرا در جمعى از مردم ياد كند من او را در جمعى ازملائكه ياد مى‏كنم.
“وايضاً قال:قال الله تعالى من ذكرنى سرّاً ذكرته علانيه”(25) امام صادق فرمود:حق مى‏فرمايد هر كه مرا در نهان ياد كند من او را در آشكار ياد كنم.
نكته 7: ازخداخواستن‏
تو اگر عار ندارى از طلب دنيا،لا اقل از مخلوق ضعيف كه مثل خود تو است طلب مكن.بفهم كه مخلوق را قدرتى نيست براى تعمير دنياى تو.(26)
شرح: درخواست مقاصد دنيوى اگرچه براى اهل ايمان مذموم بوده و نكوهش شده،امااگرهم مؤمن خواست دنيوى دارد جايز نيست كه ازغيرحقتعالى بخواهدزيراتوجه به غيرحقتعالى خيانت به حق است و حب به غيرذات مقدس وخاصان او، كه حبّ اوست در مشرب عرفان و اولياء الهى جز خيانت به حق چيز ديگرى نيست. مؤمن در سير وسلوك به جايى مى‏رسد كه براى هيچ موجودى جز حقتعالى استقلالى قائل نيست.از اين مقام تعبير به توحيد افعالى مى‏شود. توحيد افعالى يعنى همه كارهايى كه در عالم انجام مى‏گيرد از سوى خداى واحد و جز به اراده و خواست او نيست و به عبارت ديگر تنها فاعل مستقل در عالم كه فاعليتش وابسته به هيچ موجود ديگرى نيست خداوند است و فاعليت ساير موجودات جلوه‏اى از فاعليت او است كه بدون اذن و اراده او محقق نمى‏گردد. بنابراين هرچه در پهنه هستى رخ مى‏دهد، فعل خداوند و در حيطه اراده و خواست او است.كسى كه به توحيد افعالى رسيده باشد اراده و مشيت خدا را در همه جا ثابت و حاضر مى‏بيند و در وراى هر پديده و حادثه‏اى اثرى از فاعليت او مى‏بيند؛اثر اين نوع تفكر و جهان‏بينى آن است كه هيچگاه بندگان را براى رفع حاجات و بر آوردن اهداف و نيّات و آمال و آرزوهاى خود، مفيد و داراى اثر نمى‏بيند،بنابراين تنها رو به سوى درگاه پروردگار متعال نموده و حاجات خود را از او خواسته و استجابت دعاهايش را از او مى‏طلبد. رسيدن به اين مرتبه مستلزم در نظرگرفتن و اعتقاد و يقين داشتن به چند امراست:
1- اعتقاد به اينكه خداوند خالق و آفريننده تمام عوالم وجود و جهان آفرينش است.” ذلكم الله ربّكم لا اله الاهو خالق كل شى‏ء فاعبدوه و هو على كل شى‏ء وكيل”(27)
2- اعتقاد به اين كه بر انجام هر كارى قادر و تواناست. “و هو القاهر فوق عباده وهوالحكيم الخبير.”(28)
3- اعتقاد به اين كه به حاجات بندگان و خواسته‏هاى آنان علم و آگاهى دارد.”و عنده مفاتح الغيب لايعلمها الاهو و يعلم ما فى البر و البحر و ماتسقط من ورقة الايعلمها.”(29)
4- و اعتقاد به اين كه خداوند اگر صلاح بداند در رفع حاجت بندگان اراده خواهد فرمود.” و قال ربّكم ادعونى استجب لكم.”(30) با اعتقاد به اين امور سالك به يقين در خواهد يافت كه جز حقتعالى كسى به حقيقت نخواهد توانست حاجات او را رفع و مشكلات او را بر طرف كند. يكى از مواردى كه به عنوان مانع براى استجابت دعا ذكر شده ،همين توجه به مخلوقات و استقلال قائل شدن براى آنها و اميد بر آوردن حاجت بدست آنهاست.امام خمينى بارها و بارهادر كلام و آثار خود بندگان را از توجهات بيجا به مخلوقات بر حذر داشته و گوشزد فرموده‏اند كه اگر حجاب ظلمانى را پاره كنى ظهور حق را در همه اشياء و احاطه‏اش رابه آنان خواهى ديد.از آن جمله مى‏فرمايند: قلب خود را از اشتغال به غير كه تو را از مشاهده جمال جميل على الاطلاق محجوب مى‏كند خالى كن كه اين اشتغال به غير قذارت و شرك است وحقتعالى نمى‏پذيرد مگر دلى را كه هرچه بيشتر پاكيزه‏تر و خالصتر باشد.(31) باز درجاى ديگر مى‏فرمايند: اى مدعى ايمان و خضوع قلب، در بارگاه ذوالجلال اگر تو به كلمه توحيد ايمان دارى و قلبت يكى پرست و يكى طلب است و الوهيت را جز براى ذات مقدّس حقتعالى ثابت ندانى اگر قلبت موافق با ظاهرت است و باطنت موافق با دعويت است چه شده است كه براى اهل دنيا اين قدر قلبت خاضع است؟ چرا پرستش آنها را مى‏كنى؟(32)
نكته 8: توجه به عزّ ربوبيّت و ذلّ عبوديت‏
استاد الهى ما فرمايد:توجه به عزّ ربوبيت و ذلّ عبوديت يكى از منازل مهمّه سالك است كه قوّت سلوك هركس به مقدار قوّت اين نظر است بلكه كمال و نقص انسانيت تابع كمال و نقص اين امراست.(33)
شرح: اين منزل يكى از منازل مهم سلوك به شمار مى‏رود زيرا توجه به ذلّ عبوديت باعث تقويت خضوع و فروتنى در برابر خالق مى‏شود و اين خود باعث تقويت ملكه رضا و تسليم مى‏گردد كه نهايت آن حال محو و نابودى سالك در ذات احديت است. انسان وقتى خود را مملوك خدا مى‏بيند و همه شئون خود را از خدا مى‏بيند و هرگونه استقلالى را از خود نفى مى‏كند، خود را به تمام معنى عبد و بنده خدا مى‏يابد و خدا را مالك مطلق و حقيقى خويش مى‏بيند در اين صورت است كه وى به وظيفه بندگى قيام مى‏كند و در مسير عبوديت الهى گام بر مى‏دارد. روح عبادت چيزى نيست جز اينكه انسان خود را به مملوكيت خدا در آورد و در تمام اعمال اختيارى تبعيت از خواست و رضاى مولاى خويش كند. بنابراين عبادت خدا و بندگى او جز اين نيست كه انسان خود را در پيشگاه الهى چيزى به حساب نياورد و خويشتن را به تمام معنى در مملوكيت خدا در آورد.از اين رو لازمه بندگى تابع بودن مطلق است.
هر اندازه انسان بيشتر به وابستگى و مملوكيت و بنده بودن خود التفات و توجه پيدا كند و هرچه بيشتر به وظيفه بندگى كه همانا اطاعت محض از ربّ و مولاست قيام كند به همان اندازه در مسير نزديكى به خدا به پيشرفتهاى بيشترى نائل مى‏آيد. بنابراين مهمترين اثرى كه از اين توجه نسبت به خود و خداى خود براى انسان حاصل مى شود فروپاشى غرور و منيّت و انانيت و خودبينى است كه بزرگترين و مهمترين عامل و مانع در دورى و بعد انسان از قرب و جوار حقتعالى است .به همين خاطر است كه حضرت امام مى‏فرمايند: هر چه نظر انيّت و انانيّت در انسان غالب باشد از كمال انسانيت دور و از مقام قرب ربوبيّت مهجور است و حجاب خودبينى از جميع حجب ضخيم‏تر و ظلمانى‏تر است و خرق اين حجاب از تمام حجب مشكلتر و خرق همه حجب را مقدمه است بلكه مفتاح مفاتيح غيب و شهادت خرق اين حجاب است،(34) اين توجه به خود شامل دو امر است يا اينكه انسان عملى كه انجام مى‏دهد آن را از خود ببيند و براى خود در انجام آن استقلالى قائل باشد و يا اين است كه دائم توجه و وجهه باطنش به تهذيب ظواهر و معطوف به شهوات و لذات و نفسانيات بوده باشد. حضرت اميرالمؤمنين كه از قهرمانان وادى عبوديت حقتعالى است در بيانى گوهربار مى‏فرمايند:”الهى كفى بى عزاً ان تكون لك عبداً و كفى بى فخراًان اكون لى رباً”(35) پروردگارا اين عزت براى من بس كه بنده تو باشم و اين افتخار براى من بس كه تو رب ومالك من باشى.امام خمينى مى‏فرمايند: باز تذكر مى‏دهم كه در هر حال به خود اميدى نداشته باشد كه غير از حقتعالى از كسى كارى بر نمى‏آيد و از خود حق تعالى با تضرّع و زارى توفيق بخواه كه تو را در اين مجاهده اعانت فرمايد تا بلكه ان شاءاللّه غالب آيى.(36)
نتيجه عبوديت حقيقى:
“قال الصادق(ع):العبودية جوهرة كنهها الرّبوبيّه”.(37) وقتى انسان به وظيفه بندگى عمل كند و به تمام معنى خود را در مملوكيت خدا در آورد و دل را تسليم حق كند در اين صورت خداوند نيز او را به بندگى مى‏پذيرد و به اين مقام مفتخر مى‏كند؛پس از وصول سالك به مقام فنا كه عبارت از عبوديت كامل است، خداوند به مرتبه ولايت خود در چنين بنده‏اى تصرّف مى‏كند و در نتيجه بنده‏اى كه به فنا رسيده و ذات او در ذات حق فانى شده است به ولايت خدا در عالم تصرّف كرده و به ربوبيّت حق در عالم ربوبيّت دارد.به همين خاطراست كه حقتعالى در قرآن كريم هدف خلقت جن وانس را،عبادت بيان كرده است.” و ما خلقت الجنّ والانس الّا ليعبدون”(38) زيرا كه تنها با عبادت حقيقى است كه مى‏توان به جوار قرب و رحمت خداوند رسيد.
امام مى فرمايند: كسى كه با قدم عبوديت سير كند و داغ ذلت بندگى را در ناصيه خود گذارد وصول به عزّ ربوبيّت پيدا كند.(39) در هر حال عبوديت و عبادت حقيقى زمانى براى سالك دست مى‏دهد كه هيچ منفعت طلبى و هواى نفسى در آن نباشد. حتى اگر عبادت براى دورى از دوزخ و يا رسيدن به بهشت باشد، نزد عرفا عبادت واقعى تلقى نمى‏شود. زيرا كه در مسلك عرفا اينگونه عبادت نيز از روى هواخواهى و منفعت طلبى است و در نظر اولياء الله اين نوع عبادت نوعى شرك محسوب شده و جز دورى از خدا براى عابد نتيجه‏اى نخواهد داشت. كما اين كه امام خمينى(ره) مى‏فرمايند: تا رسوم عبوديت و غيريت و انانيت باقى است و عابد و معبود و عبادت و اخلاص و دين در كار است شوب به غيريّت و انانيّت است و اين شرك است پيش ارباب معرفت.(40)
نكته 9: توجه به حضور خداوند
مؤمن آن كسى است كه قلبش حضور حق و احاطه قوى آن ذات مقدّس را دريافته باشد و عظمت و جلال او را وجدان كرده باشد.(41)
در باب حقيقت ايمان و شرايط آن از دير باز گفت و گوهاى دامنه دارى در ميان پيروان مكاتب الهى به ويژه متكلّمان مسلمان صورت گرفته است، در قرآن كريم و روايات كه دو منبع اصلى اخلاق اسلامى‏اند در بيان اهميّت و جايگاه ايمان گفته‏هاى فراوانى وجود دارد. در بيان منزلت و جايگاه رفيع ايمان همين بس كه پيامبر در نصايح خود به ابوذر غفارى مى‏فرمايد: اى ابوذر، هيچ چيز در نزد خداوند محبوب‏تر از ايمان به او و خوددارى از آنچه نهى مى‏كند نيست.(42) و نيز امام صادق(ع) در توصيف منزلت و جايگاه مؤمن مى‏فرمايد: هرگاه حجاب از چشمان مردم برداشته شود و به وصل ميان خداوند و بنده مؤمن او نظر كنند، هر آينه گردن‏هاى آنان در مقابل مؤمنان خاضع، امور مؤمنان براى آنها سهل و اطاعت از ايشان برايشان نرم و لطيف خواهد شد.(43)
نكته: مراتب ايمان‏
بايد دانست كه حقيقت ايمان داراى مراتب و درجات و قابل نقصان وكاهش است.پس از آنكه فرد اسلام آورده و شهادتين را به زبان جارى كرد چون حقيقت شهادتين رابه قلب خود برساند داخل در ايمان اصغر كه پايين‏ترين مراتب ايمان است شده است. همچنان كه حقتعالى در وصف گروهى كه از حد اسلام زبانى خارج نشده و به ايمان نرسيده‏اند مى‏فرمايد: “قل لم تؤمنوا ولكن قولوا اسلمنا”(44) چون بنده از حد ايمان قلبى خارج شده و به ايمان بااعضا و جوارح روى آورد داخل در ايمان اكبر، و چون ايمان را به روح و جان خود رسانيد به ايمان كبرى رسيده است. بنابراين به همه اين افراد مؤمن مى‏گويند منتهى با احتساب درجات بطورى كه از روايات و آيات معلوم مى شود، عوامل بسيارى در كاهش يا افزايش ايمان در انسان مؤثرند؛ به عنوان مثال خداوند در سوره انفال آيه 2 مى‏فرمايد: مؤمنان آن كسانى هستند كه چون ياد خدا شود، دلهايشان بلرزد و چون آيات او بر ايشان خوانده شود بر ايمانشان بيفزايد و بر پروردگار خود توكل كنند.
امام صادق به يكى از پيروان خود فرمود: اى عبدالعزيز به راستى ايمان ده درجه است به مانند نردبان كه بايست پله پله از آن بالا رفت. پس كسى كه داراى دو درجه از ايمان است به آنكه داراى يك درجه از ايمان است نبايد بگويد تو را ايمانى نيست و همينطور تا به دهمى برسد و آن را كه در درجه پايين‏تر از توست نبايد ساقط از ايمانش پندارى كه اگر چنين باشد آنكه در درجه بالاتر از توست مى‏بايست تو را ساقط از ايمان پندارد.(45)
انسان مؤمن چون به درجه فناى فى الله رسيد و ذات خود و ذوات همه عالم را نابود و فانى در ذات حقتعالى ديد، خدا را همه جا مشاهده كرده و احاطه و قدرت و علم و ساير اسماء و صفات او را در همه جاى اين عالم به عينه مشاهده خواهد كرد. نتيجه اين شهود كه همانا عبارت اخراى وصول به مرتبه حق اليقين است همان است كه نه تنها از اين بنده گناهى سر نمى‏زند، كه حتى فكر گناه هم نخواهد كرد زيرا چنين كسى از آنهايى است كه دائم (چه ايستاده،چه نشسته،چه خوابيده) به ياد خدابوده و هر لحظه بر ايمانشان افزوده مى شود، بنابراين مؤمن واقعى كسى است كه احاطه پروردگار را با تمام وجود احساس كرده و در نتيجه هيچگاه نافرمانى مولاى خود را نكند.
آثار و فوايد ايمان
از مهمترين فوايد و آثار ايمان كه خداوند براى مؤمنان بيان كرده و در قرآن به آنها اشاره فرموده مى‏توان به موارد زير اشاره كرد:
1- آرامش روحى: “هوالذى انزل السكينة فى قلوب المؤمنين ليزدادوا ايماناً مع ايمانهم.”(46)
2- روشن بينى وتشخيص حق ازباطل:” يا ايّها الذين آمنوا ان تتقوالله يجعل لكم فرقاناً”.(47)
3- بركات دنيوى:”ولو انّ اهل القرى آمنوا و اتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء و الأرض.”(48)
4- محبوبيت دربين مردم:”انّ الذين آمنوا و عملوا الصالحات سيجعل لهم الرحمن وداً.”(49)
5- فلاح و رستگارى اخروى:”يا ايّها الذين آمنوا هل ادلّكم على تجارة تنجيكم من عذاب اليم تؤمنون بالله و رسوله و تجاهدون فى سبيل اللّه باموالكم وانفسكم ذلكم خيرلكم ان كنتم تعلمون”(50)
امام مى‏فرمايند:ايمان فقط اين نيست كه ما اعتقاد داشته باشيم كه خدايى هست و پيغمبرى هست وچه..،نه ايمان يك مسئله‏اى بالاتر از اين است اين معانى را كه انسان ادراك كرده به عقلش، بايد با مجاهدت به قلبش برساند كه قلبش آگاه بشود، بيابد مطلب را.خيلى چيزهاست كه انسان به برهان مى داند كه فلان قضيه فلان طور است يا فلان طورنيست لكن چون ايمان نيامده است تأثير نمى‏كند مثلاً نوع مردم اين طور هستند كه در يك شب تاريكى اگر يك مرده‏اى در محلى باشد پيش او مى‏ترسند بخوابند و همه عقيده‏شان هم اين است كه مرده هيچ اثرى ندارد هيچ كارى از او نمى‏آيد عقلشان مى‏گويد كه اين مرده است. لكن اين مطلب به قلب نرسيده اين فرق مابين ادراك عقلى و ايمان است. اگر مسأله عقلى را قلبش نفهميده باشد، باورش نيامده باشد آن مسأله عقلى تأثيرش كم است.ايمان عبارت ازاين است كه آن مسائلى را كه شما با عقلتان ادراك كرده‏ايد آن مسائل را قلبتان هم به آن آگاه شود، باورش بيايد، اين محتاج به يك مجاهده‏اى است تا به قلب، شما بفهميد.(51)
نكته 10: تعريف دنيا
مقصود از دنيا هر چيزى است كه انسان را از حقتعالى به خود مشغول كند.(52)
با توجه به كلمات بزرگان دنيا و آخرت در نقطه مقابل هم قرار دارند.انسان به طور كلى اعمال خود را يا براى دنيا انجام مى‏دهد و يا براى آخرت و به عبارت ديگر انسان در قلب خود يا محبت دنيا دارد و يا محبت آخرت. همچنان كه پيغمبر فرمود:”حبّ الدنيا و حب اللّه لا يجتمعان فى قلب ابداً.”(53)
بايد توجه داشت كه دنيا به زمين و آسمان و درخت و خوراك و پوشاك و امثال آن اطلاق نمى شود. اين همه از نعم الهى و از مظاهر رحمت و قدرت اوست. دنيا چيزى است كه انسان را از خدا منقطع و از ياد او غافل گرداند، يعنى هر چيزى كه انسان مستقلاً به آن توجه كند و ميل و گرايش و علاقه‏اى به آن پيدا كند و اين ميل و گرايش در عرض توجه به خدا قرار گيرد؛ حال اين توجه يا از امور دنيوى است و يا حتى مى‏تواند از امور اخروى باشد كه با اهداف دنيا طلبانه انجام مى‏گيرد. اگر توجه نفس به امور دنيوى رو به فزونى گيرد رفته رفته بر غفلت او از خدا افزوده مى‏شود تا آنجا كه ديگر مجالى براى توجه به ذات مقدس حقتعالى باقى نمى ماند.
پى‏نوشت‏ها:
1. آداب الصلاة،امام خمينى،ص 220.
2. سوره كهف، آيه 28.
3. همان، آيه 24.
4. سوره حشر،آيه 19.
5. سوره بقره، آيه 152.
6. سوره مجادله، آيه 19.
7. سوره زخرف، آيه 36.
8. سوره طه، آيه 124.
9. همان.
10. سوره جن، آيه 17.
11. سوره ذاريات، آيات 21 و 22.
12. سوره اسراء، آيه 9.
13. پرواز در ملكوت، امام خمينى، ج 1، ص 199.
14. شرح چهل حديث، ص 292 و 293.
15. شرح حديث جنود عقل و جهل، امام خمينى، ص 204.
16. آداب الصلاة، ص 373.
17. شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 124.
18. سوره احزاب، آيه 40 و 41.
19. سوره انفال، آيه 45.
20. سوره رعد، آيه 28.
21. سوره آل عمران، آيات 190 و 191.
22. سوره انفال، آيه 2.
23. اصول الستة عشر، عده محدثين، ص 66.
24. كافى، شيخ كلينى، ج 2، ص 501.
25. همان، ص 498.
26. چهل حديث، ص 160.
27. سوره انعام، آيه 102.
28. همان، آيه 18.
29. همان، آيه 59.
30. سوره غافر، آيه 60.
31. پرواز در ملكوت، ج 1، ص‏274.
32. چهل حديث، ص 161.
33. پرواز در ملكوت، ج 1، ص 45.
34. همان.
35. بحارالأنوار، علامه مجلسى، ج 77، ص 40.
36. چهل حديث، ص 12.
37. شرح الاسماء، الحسنى، ملاهادى سبزوارى، ص 5.
38. سوره ذاريات، آيه 56.
39. آداب الصلاة، ص 8.
40. چهل حديث، ص 329.
41. شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 92.
42. امالى، شيخ طوسى، ص 531، ح 1162.
43. كافى، ج 8، ص 365، ح 556.
44. سوره حجرات، آيه 14.
45. خصال، شيخ صدوق، ص 447، ح 48.
46. سوره فتح، آيه 4.
47. سوره انفال، آيه 29.
48. سوره اعراف، آيه 96.
49. سوره مريم، ص 96.
50. سوره صف، آيات 10 و 11.
51. صحيفه نور، ج 11، ص 81 و 82.
52. شرح حديث جنود عقل و جهل، ص 300.
53. تنبيه الخواطر، ورام بن ابى فراس، ص 362.

سخنان معصومين‏
رشحاتى از كلمات امام على بن موسى الرضا عليه السلام‏
«مَن اَرادَ اَن يَكُونَ اَقوىَ النّاسِ، فَليتَوَكَّل عَلَى اللّهِ.»
(بحارالانوار، ج 71، ص 143)
هر كس خواست نيرومندترين مردم باشد، توكّل بر خدا كند.
«اِذا كَذِبَ الوُلاةُ حُبِسَ المَطَرُ وَ اِذاجارَ السُّلطانُ هانَت الدَّولَةُ وَاِذا حُبِسَتِ الزَّكاةُ ماتَتِ المَواشى.»
(امالى طوسى، ج 1، ص 77)
اگر فرمانروايان و واليان دروغ گويند، باران نبارد، و اگر سلطان و حاكم ستم ورزد، حكومت از هم بپاشد و اگر از زكات خوددارى شود گوسفندان بميرند.
«حافِظُوا عَلى مَواقيتِ الصَّلواتِ فَاِنَّ العَبدَ لايأمَن الحَوادِثَ وَ مَن دَخَلَ عَلَيهِ وَقتُ فَريضَةٍ فَقَصَّرَ عَنها عَمداً مُتَعَمِّداً فَهُوَ خاطِى‏ء.».
(فقه الرضا، ص 6)
نمازها را در وقتهايش بخوانيد زيرا بنده خدا نمى‏تواند حوادث را پيش بينى كند، پس اگر وقت نماز واجب بر بنده‏اى فرا رسد و او عمداً به آن اهميت ندهد (و در اول وقت نخواند) همانا او خطا كار است.
«بِرُّ الوالِدَينِ واجِبٌ وَ اِن كانا مُشرِكين، وَلا طاعَةَ لَهُما فى مَعصِية الخالِق.»
(عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 124)
نيكى به پدر و مادر واجب است گرچه مشرك باشند، ولى در معصيت پروردگار نبايد آنان را اطاعت كرد.
«اِنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ اَمَرَ بِثَلاثَةٍ مَقرُونٍ بِها ثَلاثَةٌ أُخرى:اَمَرَ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ فَمَن صَلىّ وَ لَم يُزَكِّ لَم تُقبَل مِنهُ صَلاتُهُ، وَ اَمَرَ بِالشُّكرِ لَهُ وَ لِلوالِدَينِ فَمَن لَم يَشكُر والِدَيهِ لَم يَشكُرِ اللّهَ، وَ اَمَرَ بِاتِّقاءِ اللّهِ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ، فَمَن لَم يَصِل رَحِمَهُ لَم يَتَّقِ اللّه عَزَّ وَ جَلَّ.»
(عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 258)
خداوند به سه چيز امر كرده كه آنها را با سه چيز ديگر مقرون نموده است: به نماز و زكات امر كرده پس اگر كسى نماز بخواند و زكات ندهد، نمازش پذيرفته نمى‏شود. و به سپاس خود و سپاس والدين امر فرموده پس اگر كسى پدر و مادرش را سپاس نگويد، خدا را سپاس نگفته است. و به تقوى و صله رحم امر كرده پس اگر كسى صله رحم نكند، از خدا نترسيده است.
«كُلَّما احدَثَ العِبادُ مِنَ الذُّنُوبِ ما لَم يَكُونُوا يَعمَلُون اَحدَثَ لَهُم مِنَ البَلاء مالَم يَكُونُوا يعرِفُون.»
(كافى چاپ قديم، ص 442)
هرگاه مردم به گناهى تازه كه قبلاً به انجام نمى‏پرداختند، آلوده شوند با بيماريها و مشكلات جديدى كه برايشان ناآشنا خواهد بود، مواجه مى‏گردند.
«ما اَعمالُ العِبادِ كُلُّهُم عِندَ المُجاهِدينَ فى سَبيلِ اللّهِ اِلّا كَمَثَلِ خُطّافٍ اَخَذَ بِمِنقارِهِ مِن ماءِ البَحرِ.».
(كنزالعمّال، حديث 10681)
تمام اعمال بندگان در مقايسه با مجاهدان فى سبيل اللّه همچون قطره آبى است كه پرستويى با منقارش از دريا برگيرد.
«اِنَّما اِتَّخَذَ اللّهُ اِبراهيمَ خَليلاً لاَنَّهُ لم يُرِد اَحَداً وَ لَم يَسأَل اَحَداً قَطُّ غَيرَ اللّهِ تَعالى.»
(علل الشرايع، ص 23)
همانا خداوند ابراهيم را به دوستى خويش برگزيد، براى اينكه هيچ گاه قصد غير خدا نكرد و هرگز جز از “اللّه” چيزى نخواست.
«لِلتَّوكُلِ دَرَجاتٌ: مِنها اَن تَثِق بِه فى امرِكَ كُلِّه وَ تَعلَم انّ الحُكمَ فى ذلِكَ لَهُ فَتَتَوَكَلَ عَلَيهِ بِتَفويضِ ذلِك اِلَيه»
(بحارالانوار، ج 78، ص 336)
توكّل داراى درجاتى است: بعضى از درجات آن اين است كه در تمام امورت به خداوند اعتماد نمايى و بدانى كه در تمام اين امور حكم، حكم اوست، پس با واگذارى آنها به خدا، بر او توكّل نمايى.

دانستنيهايى از قرآن‏
قرآن و رأى اكثريت‏
«و إن تطع أكثر من فى الارض يضلوك عن سبيل الله، إن يتبعون إلا الظن و إن هم إلا يخرصون»” ( سوره انعام،آيه‏116)
اگر از اكثريتى كه در زمين هستند، پيروى كنى تو را از راه خدا گمراه سازند زيرا اكثريت مردم پيروى از ظن و گمان مى‏كنند و جز به دروغ سخن نمى گويند.
يكى از مسائلى كه بسيار بحث در باره آن مى‏شود، رأى اكثريت است كه برخى آن را معيار صحت مى‏دانند و برخى ديگر به آن بى تفاوت هستند. و شايد نظام دموكراسى مبتنى بر احترام رأى اكثريت باشد بلكه خود اين مسأله به عنوان قانون تلقى مى‏شود. البته بحث در قانونگذارى و تصويب قوانين وضعى مثل قانون راهنمائى و رانندگى نيست، زيرا اين قوانين قابل تغيير است و همواره متكامل‏تر مى‏شود و هيچگاه نمى تواند قانون ثابت و لا يتغيرى باشد ولى قوانينى كه برگرفته و استنباط شده از قرآن و سنت است قوانينى است الهى كه به عنوان تشريع تلقى مى‏شود و هيچ كس حق تغيير و تبديل در آن را ندارد. اين مطلب را فقط براى تذكر عرض كردم و گرنه بحث ما راجع به نظر اكثريت در تصويب قوانين نيست ولى به طور كلى آيا رأى اكثريت مى‏تواند نظر درست و محكمى باشد يا اينكه نظر دانشمندان هر صنف در كار خود محترم است. قطعا نظر اكثريت در اين موارد ارزشمند نيست زيرا همواره قرآن اكثريت را مورد انتقاد و سرزنش قرار داده و اكثريت را نپذيرفته است.. بلكه در موارد زيادى تأكيد مى‏كند كه اكثر مردم نادان، نا فهم و بى ايمان هستند «أكثرهم لا يشعرون.. أكثرهم لا يعلمون.. و ما أكثر الناس ولو حرصت بمؤمنين» بنا بر اين محك و معيار صحت هرگز نمى تواند نظر اكثريت قرار داد.
اگر امروز با دقت به اوضاع جهان بنگريم مى‏بينيم اكثر جنگ ها و نبردها و كشمكشها و ظلمها نتيجه رأى و نظر اكثريت بوده است بلكه اين اكثريت هستند كه دنيا را پر از فساد و فحشا كرده‏اند به گونه اى كه راه رسيدن به خوشبختى و زندگى بى درد سر را بر همه بسته‏اند. و اين رأى اكثريت است كه امروزه دنيا را به بن بست اقتصادى رسانده و مشكلات غير قابل حلى را بر مشكلات روزمره‏مردم افزوده است. اين رأى اكثريت است كه جهانخواران را به حمله بى كران به مظلومان و محرومان واداشته زيرا آن را راه رسيدن به منافع شخصى خود مى‏پندارند. و اين نظر اكثريت است كه غرب و شرق را عليه يك كشور مظلوم شورانده و به ستيز واداشته كه چرا براى رسيدن به حق ضايع خود در اين جنگل بى رحم، به فكر چاره افتاده و مى‏خواهد بدون وابستگى به ددان و خونخواران به حق مسلم خود چنگ بزند و مانند ديگران به حيات با كرامت و با عزت خود ادامه دهد. از آن گذشته خود شاهديم كه در تمام ادوار تاريخ بيشتر مردم كافر، گمراه و هواپرست بوده‏اند و هميشه حق خواهان اندك و لذا امير المؤمنين عليه‏السلام به ما سفارش مى‏كند كه در راه هدايت و حق از اندك بودن حق خواهان نهراسيد «لا تستوحشوا فى طريق الهدى لقلة أهله».
در اين آيه شريفه نيز همين مطلب مورد تأكيد قرار گرفته و علتش هم بيان شده است. مى‏فرمايد: اگر بخواهى گوش به حرف اكثريت مردم بدهى تو را از راه خدا منحرف و دور مى‏سازند زيرا اكثريت مردم خردمند و فهميده نيستند و معمولا پيرو حدس و گمان مى باشند كه اين گمانهاى بى جا منجر به دروغ و فريب مى‏شود. در جاى ديگرى مى‏فرمايد: «إن يتبعون إلا الظن و إن الظن لا يغنى من الحق شيئا» اينان دنبال گمان و حدس خود مى‏روند و همانا گمانها هرگز نمى تواند راه رسيدن به حق باشد.
البته مفهوم مخالف اين آيه مى‏تواند اين مطلب باشد: أقليت مردم كه دانشمندان و حكيمان هستند بيشتر با دليل و برهان مطالب خود را به كرسى مى‏نشانند و از هواپرستى و گمان پردازى به دورن و لذا سخن آنان بيشتر به واقع و حقيقت نزديك است. و قطعا شرط اول پذيرش سخنان آنان اين است كه با تقوا باشند و مطالب خود را از قرآن و سنت استخراج كرده باشند زيرا مطلبى قابل قبول است كه مهر و امضاى خدا و برگزيدگان خدا برآن خورده باشد و نتيجه هواخواهى و تخمين و گمان نباشد.
در ادامه مطلب مى‏فرمايد: «إنّ ربّك هو أعلم من يضل عن سبيله و هو أعلم بالمهتدين» و همانا پروردگارت بيش از همه دانا به حال منحرفان و گمراهان است، چنانكه او اعلم به حال هدايت شدگان نيز مى‏باشد. پس بايد پيروى از كسى كرد كه سخن خدا را تكرار مى‏كند زيرا تنها راه رسيدن به حق و حقيقت راه مستقيم الهى است. وانگهى انسان هر چند به بالاترين مقام علمى نائل شود باز هم فكر و ذهنش محدود است و نمى تواند همه جوانب امر را بررسى كند. خداوند مى‏فرمايد : «و ما أوتيتم من العلم إلا قليلا» جز اندكى از دانش چيزى به شما نرسيده است. و اين خطاب به همه مردم است چه دانشمندان و چه ديگران.بنا براين اگر مى‏بينيم اكثريت آرا محترم شمرده مى‏شود نه از باب اين است كه اكثريت اشتباه نمى كنند بلكه از روى ناچارى است. تازه اگر بپذيريم كه نمايندگان مردم، آنها كه بيشتر مورد تأييد مردم اند حق قانونگذارى دارند، در صورتى قوانين آنان لازم‏الاجرا است كه با فيلتر علما و مراجع، تصحيح و تبيين شود و مخالف حكم شرع نباشد و نمايندگان خود نيز از دانش بيشترى بهره‏مند باشند. و سر انجام اين قوانين وضعى است كه قابل تغيير و تبديل است.
مطلب ديگرى كه از اين آيه استفاده مى‏شود اين است كه نمى توان از راه حدس و گمان به معارف الهى دست يافت بلكه بايد تكيه بر دانش و يقين كرد. و اصلا صريحا خداوند نهى كرده است كه پيروى از مطلبى كنيم كه بدون علم به دست آمده است «و لا تقف ما ليس لك به علم» در خاتمه اميدواريم خداوند ما را به راه حق جويان كه پيوسته اقليت بوده‏اند هدايت كند.

امام خمينى و خروش عليه سلطه بيگانه‏
به مناسبت سالروز تبعيد امام خمينى(ره) از ايران‏
سيزدهم آبان سال 1343 امام خمينى توسط رژيم ستم شاهى از ايران به تركيه تبعيد شدند.
اجمال ماجرا از اين قرار بود كه امام با اطلاع و شناختى كه از حضور مستشاران نظامى و امنيتى آمريكايى و اسرائيلى و عملكرد زيانبار و توهين‏آميز آنها در كشورمان داشتند پس از تصويب قانون كاپيتولاسيون براى نظاميان آمريكايى در مهرماه 43، تصميم گرفتند تا اين توطئه بزرگ را كه رژيم دست نشانده شاه عليه اسلام و استقلال كشور تدارك ديده بود افشا نمايند.
درست در حاليكه رژيم مى‏كوشيد تا با برگزارى جشن چهارم آبان!(روز تولد شاه) اين فاجعه بزرگ را به دست فراموشى بسپارد امام تاريخ سخنرانى خود را در روز 4 آبان 43 – كه مصادف با ميلاد حضرت فاطمه(ع) بود – اعلام كردند و در همه جا اين خبر منتشر شد.
شاه كه از تصميم امام آگاه شد پيكى را نزد ايشان فرستاد، ولى امام حاضر به پذيرفتن وى نشد و او ناچار با شهيد حاج آقا مصطفى، فرزند بزرگ امام، ملاقات كرد و پيغام شاه را رساند. او از قول شاه، امام را از حمله به آمريكا برحذر داشت و آنرا كارى خطرناك و حتى مهمتر از حمله به شخص اول مملكت (شاه) دانست. امام كوچكترين اعتنايى به اين تهديد ننمود ودر روز مقرر در ساعت هشت و سى دقيقه صبح در حاليكه ناراحت و برافروخته به نظر مى‏رسيدند سخنرانى تاريخى خود را در جمع هزاران نفر از مردم مؤمن و انقلابى و علاقمند به ايشان كه از دور و نزديك گرد آمده بودند ايراد كردند.
در اينجا بخشهايى از اين سخنرانى مهم را از نظر مى‏گذرانيم:
«عزت ما پايكوب شد، عظمت ايران از بين رفت (گريه حضار) عظمت ارتش ايران را پايكوب كردند.
قانونى به مجلس بردند كه در آن، اولاً ما را ملحق كردند به «پيمان وين» و ثانياً الحاق كردند به آن كه تمام مستشاران نظامى آمريكايى، با خانواده هايشان با كارمندان فنى‏شان، با كارمندان ادارى‏شان، با خدمه شان و با هر كس كه به آنها بستگى دارد از هر جنايتى كه در ايران بكند مصون هستند.
اگر يك خادم آمريكايى، يا يك آشپز آمريكايى مرجع تقليد شما را در وسط بازار ترور كند، زيرپاى خود منكوب كند، پليس ايران حق ندارد جلو او را بگيرد! دادگاههاى ايران حق محاكمه ندارد! بايد پرونده به آمريكا برود! و در آنجا اربابها! تكليف را معين كنند!
دولت سابق اين طرح را تصويب كرده بود و بكسى نگفت، دولت حاضر اين تصويبنامه را چندى پيش به مجلس سنا برد و با يك قيام و قعود مطلب را تمام كرد و باز نفسشان درنيامد، چند روز پيش اين تصويبنامه را به مجلس شورا بردند، در آنجا صحبتهائى شد، بعضى از وكلا مخالفتهايى كردند، ليكن مطلب را گذراندند، با كمال وقاحت گذراندند دولت با كمال وقاحت از اين امر ننگين طرفدارى كرد، ملت ايران را از سگهاى آمريكايى پست‏تر كردند!
اگر كسى يك سگ آمريكائى را با اتومبيل زير بگيرد، او را بازخواست مى‏كنند. حتى اگر شاه ايران يك سگ آمريكايى را زير بگيرد، مورد بازخواست قرار مى‏گيرد ولى چنانچه يك آشپز آمريكايى شاه ايران را زير بگيرد، بزرگترين مقام را زير بگيرد، كسى حق تعرض ندارد.
آقايان! من اعلام خطر مى‏كنم.
اى ارتش ايران! من اعلام خطر مى‏كنم.
اى سياسيون ايران! من اعلام خطر مى‏كنم.
اى بازرگانان ايران! من اعلام خطر مى‏كنم.
اى علماى ايران! اى مراجع اسلام! من اعلام خطر مى‏كنم.
اى فضلا! اى طلاب! اى حوزه‏هاى علميه! اى نجف! اى قم! اى مشهد! اى تهران! اى شيراز! من اعلام خطر مى‏كنم.
و آن آقايانى كه مى‏گويند بايد خفه شد و دم در نياورد آيا در اين مورد هم مى‏گويند بايد خفه شد؟ در اينجا هم ساكت باشيم و دم در نياوريم؟! ما را بفروشند و ما ساكت باشيم؟ استقلال ما را بفروشند و ما ساكت باشيم؟!
واللّه گناهكار است كسى كه داد نزند، واللّه مرتكب كبيره است كسى كه فرياد نزند.
اى سران اسلام! بداد اسلام برسيد.
اى علماى نجف! بداد اسلام برسيد.
اى علماى قم! بداد اسلام برسيد. رفت اسلام، اى ملل اسلام! اى سران ملل اسلام! اى رؤساى جمهور ملل اسلامى! اى سلاطين ملل اسلام! بداد ما برسيد، اى شاه ايران! بداد خودت برس!…
امروز تمام گرفتارى ما از آمريكاست، تمام گرفتارى ما از اسرائيل است، اسرائيل هم از آمريكاست، اين وكلا هم از آمريكا هستند، اين وزراء هم از آمريكا هستند همه دست نشانده آمريكا هستند، اگر نيستند چرا در مقابل آن نمى‏ايستند داد بزنند؟!
به حسب نص قانون، طبق اصل دوم متمم قانون اساسى تا مجتهدين در مجلس نظارت نداشته باشند قانون هيچ اعتبارى ندارد از اول مشروطه تا بحال، كدام مجتهد نظارت داشته است؟ اگر پنج نفر مجتهد در اين مجلس بود، حتى اگر يك روحانى در اين مجلس بود تو دهن اينها مى‏زد، نمى‏گذاشت اين كار انجام شود، و مجلس را بهم مى‏زد.
من به آن وكلائى كه بظاهر مخالفت كردند اين اعتراض را دارم كه اگر واقعاً مخالف بوديد، چرا خاك بر سرتان نريختيد؟ چرا بلند نشديد يقه آن مردك را بگيريد؟ آيا معناى مخالفت اينستكه بگوئيد ما مخالفيم و سرجاى خود بنشينيد؟ و آنهمه تملق بگوئيد؟ بايد هياهو كنيد بايد بريزيد وسط مجلس، نگذاريد چنين مجلسى وجود پيدا كند و اين طرح را از مجلس بيرون ببريد، به صرف اينكه من مخالفم كار درست مى‏شود؟ ديديد كه مى‏گذرد.
ما اين قانون را كه باصطلاح خودشان گذرانيده‏اند قانون نمى‏دانيم اينها خائنند، خائن به كشورند.
خداوندا امور مسلمين را اصلاح كن.
خداوندا ديانت مقدسه اسلام را عظمت عنايت فرما.
خداوندا افرادى كه به اين آب و خاك خيانت مى‏كنند، به قرآن خيانت مى‏كنند نابود كن.»
علاوه بر اين سخنرانى، امام اعلاميه‏اى منتشر و خيانت ننگين و اسارتبار دولت و مجلس را پيرامون تصويب لايحه كاپيتولاسيون افشا نمودند امام اين قانون را «سند بردگى ملت ايران» و «اقرار به مستعمره بودن ايران» و «ننگين‏ترين و موهن‏ترين تصويب نامه غلط دولتهاى بى حيثيت» ناميده و نوشتند:
«اكنون من اعلام مى‏كنم كه اين رأى ننگين مجلسين مخالف اسلام و قرآن است و قانونيت ندارد، مخالف رأى ملت مسلمان است. وكلاى مجلسين وكيل ملت نيستند وكلاى سرنيزه هستند، رأى آنها در برابر ملت و اسلام و قرآن هيچ ارزشى ندارد و اگر اجنبى‏ها بخواهند از اين رأى كثيف سوء استفاده كنند تكليف ملت تعيين خواهد شد.دنيا بداند كه هر گرفتارى كه ملت ايران و ملل مسلمين دارند از اجانب است، از آمريكاست، ملل اسلام از اجانب عموماً و از آمريكا خصوصاً متنفر است…»
امام آمريكا را عامل اصلى همه گرفتارى‏هاى مردم معرفى نمودند: «آمريكاست كه از اسرائيل و هواداران آن پشتيبانى مى‏كند، آمريكاست كه به اسرائيل قدرت مى‏دهد كه اعراب مسلم را آواره كند، آمريكاست كه وكلاء را يا بى واسطه و يا با واسطه بر ملت ايران تحميل مى‏كند، آمريكاست كه اسلام و قرآن مجيد را به حال خود مضر مى‏داند و مى‏خواهد آنها را از جلو خود بردارد، آمريكاست كه روحانيون را خار راه استعمار مى‏داند و بايد آنها را به حبس و زجر و اهانت بكشد، آمريكاست كه به مجلس و دولت ايران فشار وارد مى‏آورد كه چنين تصويبنامه مفتضحى را كه تمام مفاخر اسلامى و ملى را پايمال مى‏كند تصويب و اجرا كنند، آمريكاست كه با ملت اسلام معامله وحشى‏گرى و بدتر از آن مى‏نمايد… امروز اقتصاد ايران بدست آمريكا و اسرائيل است و بازار ايران از دست ايرانى و مسلم خارج شده است و غبار ورشكستگى و فقر به رخسار بازرگان و زارع نشسته است و اصلاحات آقايان بازار سياه براى آمريكا و اسرائيل درست كرده است و كسى نيست كه به داد ملت ايران برسد.»
سپس به مردم توصيه و تأكيد كردند: «….بر ملت ايران است كه اين زنجيرها را پاره كنند، و بر ارتش ايران است كه اجازه ندهند چنين كارهاى ننگينى در ايران واقع شود… اين دولت را ساقط كنند، وكلايى كه به اين امر مفتضح رأى دادند از مجلس بيرون كنند. بر فضلا و مدرسين حوزه‏هاى علميه است كه از علماء اعلام بخواهند كه اين سكوت را بشكنند… بر جوانان دانشگاهى است كه با حرارت با اين طرح مفتضح مخالفت كنند… بر دانشجويان ممالك خارجه است كه در اين امر حياتى كه آبروى مذهب و ملت را در خطر انداخته ساكت ننشينند.»
سخنرانى امام و بدنبال آن اين اعلاميه، در سراسر كشور بازتاب وسيعى داشت. مردم بيش از پيش از رژيم شاه به خاطر بيگانه پرستيش متنفر شده بودند. از اينرو شاه پس از چند روز فكر و تأمّل براى مقابله با افشاگرى امام تصميم نهايى را گرفت. نخست وزير پاسخ كودكانه و مفتضحانه‏اى به سخنان امام داد و 9 روز بعد، يعنى در شب 13 آبان 43 صدها كماندو خانه امام را در قم محاصره كرده و بدور از چشم مردم سراسيمه به منزل امام وارد شدند و ايشان را دستگير نمودند. امام را با عجله به فرودگاه تهران آوردند و با هواپيمايى كه از قبل فراهم شده بود، ايشان را به همراه دو مأمور امنيتى به تبعيدگاهشان تركيه، فرستادند. روز بعد راديو و مطبوعات كشور خبر دستگيرى و تبعيد امام را در يك جمله به اطلاع مردم ايران رساندند: «طبق اطلاع موثق و شواهد و دلايل كافى چون رويه آقاى خمينى و تحريكات مشاراليه برعليه منافع ملت و امنيت و استقلال و تماميت ارضى كشور تشخيص داده شد لذا در تاريخ 13 آبان ماه 1343 از ايران تبعيد گرديد.»
13 آبان 1357 ه.ش‏
اين روز كه مصادف با سالگرد تبعيد امام خمينى رضوان اللّه تعالى عليه به تركيه بود، دانشجويان و دانش‏آموزان اجتماع بسيار بزرگى را در دانشگاه تهران ترتيب دادند تا بيعت خود را با رهبر انقلاب اسلامى در جهت سرنگونى رژيم شاه تجديد نمايند.
در جريان اين اجتماع مأمورين نظامى رژيم پهلوى به جمعيت دهها هزار نفرى دانشجويان و دانش‏آموزان يورش برده و پس از وحشيگرى‏هاى فراوان، تعدادى از دانش‏آموزان و دانشجويان شهيد و صدها نفر مجروح و مصدوم گرديدند.
بخاطر بزرگداشت ياد شهداى اين فاجعه، پس از پيروزى انقلاب اسلامى، 13 آبان به عنوان روز دانش‏آموز نام گذارى شد و هر ساله مراسمى به اين منظور از سوى دانش‏آموزان برگزار مى‏شود.
13 آبان 1358 ه.ش‏
در روز 13 آبان 1358 جاسوسخانه شيطان بزرگ توسط گروهى از دانشجويان مسلمان تسخير گرديد و با اشغال لانه جاسوسى آمريكا بود كه انقلاب دومى جهت مبارزه با استكبار و مزدورانش آغاز شد. يك روز پس از اين واقعه دولت موقت به نخست وزيرى مهدى بازرگان كه نتوانسته بود پاسخگوى انتظارات مردم مسلمان و انقلابى در جهت مبارزه با ظلم و استكبار باشد با استعفاى بازرگان ساقط شد و از طرف امام خمينى اداره امور كشور به شوراى انقلاب واگذار گرديد.

نگاهى به رويدادها
اخبار جهان اسلام‏
اسد در اجلاس 4 جانبه دمشق خطاببه ساركوزى: ايران به غرب اعتماد ندارد. (16/6/87)
سيد حسن نصراللّه: در صورت تعرض به سرزمين‏هاى اسلامى، مبارزه با متجاوزان اسرائيلى بر همه مسلمانان واجب است. (19/6/87)
بيانيه مشترك حماس و جهاد اسلامى: هرگونه سازش با اسرائيل بى اعتبار است. (21/6/87)
حماس: نمى‏گذاريم محمود عباس حق آوارگان فلسطينى را ناديده بگيرد. (25/6/87)
با خودرو بمب گذارى شده به سفارت آمريكا در صنعا حمله شد.
نمايندگان مجلس عراق: آمريكا با شكست در امضاى توافقنامه امنيتى مى‏خواهد عراق را نا امن كند.
بشار اسد: سوريه در همه مسائل استراتژيك در كنار ايران خواهد بود. (28/6/87)
نورى مالكى: من توافقنامه امنيتى را امضاء نمى‏كنم. (30/6/87)
جزئيات تازه از انفجار مهيب اسلام آباد فاش شد. قرار بود رئيس جمهور، نخست وزير و فرماندهان ارشد ارتش پاكستان در ضيافت افطار هتل ماريوت شركت كنند ولى چند لحظه قبل از انفجار برنامه عوض شد. (2/7/87)
در آستانه روز جهانى قدس، عمليات شهادت طلبانه در بيت المقدس صورت گرفت. وحشت سراسر اسرائيل را فرا گرفت.
رسانه‏هاى پاكستان، ردپاى سيا و موساد را در انفجار اسلام آباد فاش كردند. (3/7/87)
رهبر برجسته مقاومت فلسطين: انتخاب روز جهانى قدس به تنهايى ملت فلسطين پايان داد.
“مرگ بر اسرائيل” فردا در جهان اسلام طنين انداز مى‏شود. (4/7/87)
هنيه: منتظر نماز رهايى در قدس به امامت آيت اللّه خامنه‏اى هستيم. (6/7/87)
سيد حسن نصراللّه: مقاومت تنها راه آزادى بيت المقدس است. (7/7/87)
صهيونيست‏ها يك چوپان فلسطينى را با 20 گلوله به شهادت رساندند. (8/7/87)
پيشنهاد بحرين براى همكارى با اسرائيل خشم نمايندگان پارلمان را برانگيخت.
آمريكا،عراق را به مصادره نفت و اموال عراق در صورت عدم امضاى پيمان امنيتى تهديد كرد. (13/7/87)
حزب اللّه فلسطين اعلام موجوديت كرد (15/7/87)
اخبار داخلى
رئيس جمهور در برابر تحريم‏ها مقابله به مثل مى‏كنيم.
مهدى كروبى: اصلاح طلبان مى‏خواهند بازى 4 سال قبل را بر سر من درآورند. (16/6/87)
مذاكرات رؤساى جمهور ايران در چين در حاشيه بازى‏هاى پارالمپيك انجام شد.
پرز: برنامه هسته‏اى ايران راه حل نظامى ندارد.
سران كشورهاى عضو پيمان امنيت جمعى در نشست مسكو بر حق هسته‏اى ايران تأكيد كردند. (17/6/87)
كرباسچى: آزموده را آزمودن خطاست. كروبى نامزد ماست. اگر خاتمى و كروبى با هم در انتخابات شركت كنند قطعاً از كروبى حمايت مى‏كنم.
لاريجانى: طرح تحوّل اقتصادى دولت بدون نظر مجلس قابل اجرا نيست. (18/6/87)
رهبر انقلاب در جمع رؤساى سه قوه، مسؤولان و مديران نظام: ما آمده‏ايم فرعونيت را براندازيم.
كليات لايحه حمايت خانواده در مجلس به تصويب رسيد. (20/6/87)
رئيس جمهور در جمع اعضاى كارگروه طرح تحوّل اقتصادى: 70 درصد يارانه‏ها را اقشار مرفه مصرف مى‏كنند. (23/6/87)
سفره افطار امام رضا عليه السلام در انتظار ميهمانان خدا است. (24/6/87)
كردان وزير كشور: قرارداد كرسنت قطعاً به نفع ايران نيست.
با ابلاغ دولت پرداخت وام مسكن 30 ميليون تومانى آغاز شد. (25/6/87)
رزمايش بزرگ پدافند هوايى در 30 استان كشور از ديروز آغاز شد.
تيم واليبال نشسته ايران قهرمان پارالمپيك شد. (26/6/87)
رهبر انقلاب در ديدار جمعى از شاعران: با زبان هنر مى‏توان اخلاق ملى را گسترش داد.
يك فوريت طرح اصلاح قانون انتخابات رياست جمهورى تصويب شد.
سردار صفوى: مسؤوليت دفاع از خليج فارس به سپاه پاسداران واگذار شد. (27/6/87)
رهبر انقلاب در خطبه‏هاى نماز جمعه: حرف غلط دوستى با مردم اسرائيل را دنبال نكنيد. ملت ايران با يهوديان،مسيحيان و اصحاب اديان هيچ مشكلى ندارد.اما اينكه گفته شده ما با مردم اسرائيل مانند بقيّه مردم جهان دوست هستيم حرف غلطى است. چرا كه در غصب زمين و اموال و موجودى ملت فلسطين شريك و عامل دست مقامات صهيونيست و غاصبان فلسطين هستند و اين موضع مستحكم، موضع رسمى نظام نيز به شمار مى‏رود.
مظاهرى رئيس كل بانك مركزى: تغيير واحد پولى كشور نيازمند تصويب مجلس است. (30/6/87)
بيش از 160 نماينده مجلس با امضاء طومارى خطاب به رئيس جمهور از برپايى شانزدهمين نمايشگاه بين المللى قرآن كريم توسط وزير ارشاد تقدير و تشكر كردند. (31/6/87)
توانمندى‏هاى نظامى ايران در هفته دفاع مقدس به نمايش درآمد.
سلطانيه در آغاز نشست شوراى حكام در وين: آمريكا آژانس را از كار انداخته است.
رئيس جمهور امروز در سازمان ملل سخنرانى مى‏كند.
مظاهرى (رئيس كل بانك مركزى) هم رفتنى شد. عزل‏هاى شبانه دولت نهم ادامه دارد. (2/7/87)
احمدى‏نژاد در ديدار با دبير كل سازمان ملل: تكيه آژانس به ادعاهاى آمريكا غير قانونى است.
طى حكمى از سوى رئيس جمهور، محمود بهمنى رئيس كل بانك مركزى شد.
در نيويورك، ابراز علاقه احمدى نژاد به برقرارى روابط با آمريكا بر اساس عدالت و احترام اعلام شد. (3/7/87)
رئيس جمهور در سازمان ملل اعلام كرد: شوراى امنيت حامى صهونيست‏هاى آدمكش است.
دكتر بهمنى: تسهيلات بانكى را از اول آبان پرداخت مى‏كنيم. (4/7/87)
رهبر انقلاب: پيشرفت علمى به توليد بومى، خودباورى و حركت جهادى نياز دارد.
آيت اللّه هاشمى رفسنجانى در مراسم نماز جمعه و روز جهانى قدس: فلسطين همچنان محورى‏ترين مسأله دنيا و جهان اسلام است.
لاريجانى رئيس مجلس: موضوع هسته‏اى ايران با سخنرانى و گفتگوى تريبونى حل نمى‏شود. حل و فصل موضوع هسته ايران به كار فنى و حرفه‏اى پشت صحنه نياز دارد. (6/7/87)
دبير شوراى عالى امنيت ملى: اختلاف 1 + 5 جدى است. تحريم تازه‏اى در كار نيست.
بازديد 2 ساعته رهبر انقلاب از نمايشگاه قرآن صورت گرفت.
مهدى كروبى: برنامه‏هاى انتخاباتى‏ام را به زودى اعلام مى‏كنم. (7/7/87)
رهبر انقلاب: تشكيل گروه‏هاى كارى براى تبيين انديشه امام(ره) ضرورى است. (8/7/87)
رهبر معظم انقلاب در خطبه‏هاى نماز عيد فطر: نسل كنونى فلسطين، شكست قطعى اسرائيل را خواهد ديد.
وزير نفت: با متخلفان قرارداد كرسنت برخورد مى‏شود. (13/7/87)
پاسخ ايران به قطعنامه 1835 و شوراى روابط خارجى آمريكا، متكى: تا خودكفايى كامل به فعاليت هسته‏اى ادامه مى‏دهيم. (14/7/87)
رهبر معظم انقلاب از دكتر حبيبى عيادت كردند.
سال تحصيلى در حوزه‏هاى علميه آغاز شد.
اصولگرايان مجلس امروز در مورد بركنارى كردان تصميم‏گيرى مى‏كنند. (15/7/87)
اخبار خارجى
جانشين مشرف امروز در پارلمان پاكستان مشخص مى‏شود. (16/6/87)
آصف على زردارى (همسر بى نظير بوتو) رئيس جمهور پاكستان شد. (17/6/87)
سقوط صخره‏ها در مصر يك شهر را ويران كرد. (18/6/87)
حداكثر تا 5 ماه آينده 8000 تفنگدار آمريكايى از عراق به افغانستان مى‏رود. (19/6/87)
رئيس جمهور روسيه: غرب بداند استقلال اوستيا و آبخازيا برگشت‏ناپذير است. (20/6/87)
مردم خاورميانه:11 سپتامبر، كار سيا و موساد بود.
نخستين پرتو پروتونى در تونل شتابگر عظيم”سرن” شليك شد. قدرتمندترين شتاب دهنده ذرّات جهان كه با هدف كشف اسرار كائنات طراحى شده، روز چهارشنبه (ديروز) با گسيل نخستين پرتو پروتونى در تونل عظيم LHC راه اندازى شد. (21/6/87)
همكارى عربستان با سيا و موساد عليه مسكو با ديدار محرمانه شاهزاده سعودى با مرد شماره 2 القاعده افشاء شد.
معاون مك كين: وقوع جنگ ميان آمريكا و روسيه دور از انتظار نيست. (23/6/87)
اولمرت: رؤياى اسرائيل بزرگ پايان يافته است. (26/6/87)
دولت نارنجى در اوكراين سقوط كرد. (27/6/87)
وزراى خارجه و دفاع آمريكا، روسيه را تهديد نظامى كردند. (30/6/87)
رئيس جمهور روسيه: تسليم فشارهاى غرب نمى‏شويم.
بحران گرجستان 1 + 5 را به بن بست كشاند.
كره شمالى فعاليت‏هاى هسته‏اى خود را از سر گرفت. (31/6/87)
با لغو نشست 1 + 5 درباره ايران، روسيه: مگر جايى آتش گرفته كه تشكيل جلسه بدهيم. (4/7/87)
تظاهرات ضد دولتى سراسر ايتاليا را فرا گرفت. (8/7/87)

خاطراتى سبز از ياد شهيدان‏
محمد اصغرى نژاد
حماسه محمد رضا
در عمليات انهدام كارخانه پتروشيمى عراق – كه اواخر بهمن 64 رخ داد – محمد رضا ارند با كوله‏اى پر از گلوله‏هاى آرپى جى به سوى دشمن دويد و شروع به شليك كرد. آتش حساب شده كه هر لحظه جايش را عوض مى‏كرد، سنگرها و تانك‏هاى دشمن را از هم پراكنده كرد. محمد رضا يك تنه آتشى افروخت كه عراقى‏ها فكر كردند با گروهى از آرپى جى زن‏ها روبه رو شده‏اند. وقتى او آخرين گلوله را رها كرد، تانك‏هاى صدام در حال فرار بودند. محمد رضا ضامن نارنجكى را كشيد و دوان دوان به سوى نزديك‏ترين تانك دشمن تاخت و لحظه‏اى بعد او همراه تانك در انفجارى هراس‏انگيز از نظر ناپديد شد. بعد از فرو نشستن غبار حادثه، پيكر مطهرش صد پاره شد.(1)
فقط براى خدا
سرتيپ پاسدار حبيب اللّه شمايلى به سال 1332 در بهبهان به دنيا آمد و در سال 67 در پى شليك توپ يا خمپاره بعثيان كافر به كروبيان پيوست و شاهد شهادت را در آغوش كشيد.
روزى به او گفتم: چرا تلويزيون يك بار هم شما را نشان نمى‏دهد؟
گفت: ما براى مطرح شدن خود به جبهه نمى‏رويم. رفتن ما فقط براى خداست…
گفتم: دوست دارم وقتى كه دلم برايت تنگ شد، ببينمت.
گفت: وقتى مى‏آيند با ما مصاحبه كنند، خود را از دوربين فيلم بردارى پنهان مى‏كنيم و نمى‏خواهيم كه مطرح باشيم.(2)
ياد داشت سبز شهيد
شهيد مرتضى صنعتى اسفيوخى در جايى از دفتر خاطرات خود نوشت:
در پست امداد در تيپ امام جواد(ع)، نزديك شمال پنجوين مستقر بوديم، ساعت 9 شب حمله دشمن آغاز شد. يكى، دو ساعت بعد، مجروحان را از خط – كه تا محل ما 4 ساعت فاصله داشت – آوردند. هيچ يك از برادران زخمى ناله نمى‏كرد. همه يا مهدى و يا اللّه مى‏گفتند. پيرمردى در وسط سنگر ايستاده بود او يك مجروح را كه از پشت تير خورده بود – به دوش داشت. مجروح به طور مدام مى‏گفت: جانم فداى رهبر.
به پيرمرد گفتم: پدرجان، مجروح را روى زمين بگذار.
گفت: تا زمانى كه پانسمان نشود، او را روى پشت خود نگاه مى‏دارم.
او آن قدر منتظر ماند تا ما به مجروح رسيدگى كرديم.
اواسط صبح برادران اطلاعات به خط رفتند و مجروحى را كه دستش قطع شده بود، آوردند، مجروح مى‏گفت: حدود سه كيلومتر زير آتش دشمن سينه خيز آمده‏ام…(3)
كاخ فرمانده لشكر 31
شهيد يوسف ولى نژاد – فرمانده عمليات سپاه اشنويه – قبل از شهادت گفت: يكى از فرماندهان گردان كه يك ماه پيش به شهادت رسيد، تعريف كرد: در خواب ديدم در بهشت يك كاخ رفيع و سفيد رنگ مى‏سازند؛ مجلل و با صفا. پرسيدم: اين را براى كى داريد آماده مى‏كنيد؟ گفتند: به تازگى قرار است يكى بياد به بهشت اين كاخ را براى او مى‏سازيم.
پرسيدم: اون شخص كى است؟
مى‏گويند: قرار است مهدى باكرى به اين زودى‏ها بياد اينجا. ما اين را براى آمدنش آماده مى‏كنيم…(4)
ديوانه خدا
احمد چهارمحالى در خيبر از ناحيه پا با تركش مجروح شد و دو انگشت خود را تقديم حضرت حق كرد. آخرين بار كه او را ديدم، با اخلاص حيرت انگيزى گفت: برادر جان، اين بار كه مى‏روم، شهيد مى‏شوم، اين وداع آخر است. خواهش مى‏كنم مرا حلال كن.(5)
چند روز بعد در كربلاى پنج با تركش خمپاره دريچه‏اى به خورشيد گشود و كربلايى شد.
عشق به اللّه را در وصيت نامه احمد بايد جستجو كرد:
خداوندا، دوست دارم گل وجودم را پر پركنى تا مزه شيرينى آغوشت را لمس كنم. و آمدنم به سوى تو آسان شود. خدايا، عاشقم، عاشق تو، ديوانه‏ام، ديوانه تو. حدايا، خود به سوى نور هدايتم كن.(6)
تو كه آن بالا نشستى‏
در عمليات خيبر، آتش دشمن بى سابقه بود. عراق هرچه در توان داشت، به كار گرفته بود تا جزيره‏ها را پس بگيرد. خبرگزاريها گفتند كه عراق يك ميليون و خرده‏اى بمب در منطقه خيبر ريخت به طورى كه هيچ موجود زنده‏اى باقى نماند. در يكى از پاتك‏هاى دشمن، پاى آقا مهدى تركش خورد، از آن تركش‏هاى درشت كه هر كس را زمينگير مى‏كند. ولى آقا مهدى چون وضع را بحرانى ديد صلاح نمى‏دانست بچه‏ها را تنها بگذارد، خصوصاً با توجه به فشار غير قابل تحمّلى كه روى آنها وارد مى‏شد، سوار موتورش شد و بعد از يك ساعت برگشت. نمى‏دانستيم براى چه كارى عقب رفته بود. بعداً فهميديم رفته بود زخمش را باند پيچى كند و شلوار خونيش را عوض نمايد.(7)
با قرآن تا واپسين لحظات‏
در روايت برادر زارعى آمده است: شب اول عمليات (كربلاى 8) من بى سيم چى فرمانده گردان بودم. ساعت حدود 2 و 15 دقيقه بود كه عمليات شروع شد. بچه‏ها با ذكر اللّه اكبر به خط زدند…در حال تماس با نيروها و گردآنهادر خط بوديم كه زمزمه ملايم قرآن توجهم را جلب كرد. سرم را برگرداندم. ديدم برادر مجروحى در چند قدمى ما زير نور منورهاى دشمن قرآن مى‏خواند. چيزى نگذشت كه ديگر صداى او را نشنيدم. نزديكش رفتم در حالى كه به شنى تانك تكيه كرده و قرآن در دستش بود، به مقصد و مقصود خود رسيده بود.(8)
زيبايى شهادت‏
طلبه مجاهد على اكبر لاهيجانى در 26 اسفند سال 59 با گروهى از جان گذشتگان بسيج به قلب دشمن حمله برد و در جدالى بنيان كن به شهادت رسيد. او در بخشى از وصيتنامه خويش گويد: «احساس مى‏كنم در اين سرزمين(خوزستان) مانند جنگهاى بدر و خندق در كنار پيامبرم و هر لحظه جلوى چشمانم امام زمان(عج) را مى‏بينم. چقدر شهادت در راه خدا زيباست.(9)
فرار عراقيها با يك كلوخ‏
در خاطره برادر شيشه گر مى‏خوانيم: در مرحله دوم عمليات خيبر در منطقه طلائيه قرار شد واحد تخريب، معبر روى دژ را باز كند…باز كردن معبر در آن شب بسيار حساس بود. آنقدر به عراقيها نزديك شده بوديم كه صداى آنها را مى‏شنيديم. برادر فرهادى (مسؤول معبر) در حال باز كردن معبر به عراقيها مى‏رسد و چون اسلحه همراهش نبوده، يك كلوخ به طرف عراقيها پرتاپ مى‏كند و آنها به خيال اينكه نارنجك است، پا به فرار مى‏گذارند. سپس نيروهاى گردان به طرف دشمن حمله مى‏كنند و خط را مى‏شكنند.(10)
وفادار تا پاى جان‏
در روايت برادر يداللّه جعفرى آمده است: سال 64 از طرف پشتيبانى جنگ و جهاد سازندگى كرمانشاه رفتيم فاو. من راننده آمبولانس بودم. پيغام دادند كه يك نفر از برادران (از رانندگان بولدوزر) در خط زخمى شده. رفتيم او را بياوريم از ناحيه ران صدمه ديده بود. قسم خورد كه تا خاكريز را تمام نكنم عقب نمى‏آيم. بولدوزر در تيررس دشمن بود و دوباره تير خورد. اين بار هم آمديم و هرچه اصرار كرديم، سر زير بار نبرد، براى بار سوم تير خورد: ديگر براى مداوا دير شده بود ولى او به قول خودش عمل كرد و خاكريز را به پايان رساند.(11)
سرانجام آن بسيجى تخريب‏چى‏
يكى بسيجى تخريب چى در عمليات والفجر يك در فكه، براى آن كه عمليات لو نرود و دشمن از وجود نيروهاى اسلام با خبر نگردد، خود را به روى مين منورى كه كنار سپاه اسلام مشتعل شده بود، انداخت، خود سوخت و دم بر نياورد، وقتى گروه تفحص با پيكر مطهر وى مواجه شدند، جر مشتى استخوان سوخته چيزى از او پيدا نكردند.(12)
پى‏نوشت‏ها:
1. ر.ك: شميم معطر دوست، ص 5 و 6.
2. راوى: مادر شهيد، ر.ك: صبح ارغوانى، ص 17 – 15 و 43.
3. دست‏هاى آسمانى، ص 141 – 140.
4. راوى: سردار مصطفى ايزدى، ر.ك: خداحافظ سردار، ص 18 و 19.
5. در تاريخ 3/11/65 احمد در 20/1/45 پا به خاك نهاد.
6. راوى: برادر شهيد، ر.ك: آينه‏هاى بى غبار، ص 28 و 29 (حبيب پور، قيام، قم، اول: 83).
7. ر.ك: تو كه آن بالا نشستى، ص 78 و 81 و 82.
8. فرهنگ جبهه (مشاهدات)، ج 7، ص 130.
9. ر.ك: شهداى روحانيت در جبهه، ج 2، ص 127 – 125.
10. معبر، ص 84.
11. فرهنگ جبهه، شاهدات،ج 3، ص 82.
12. ر.ك: كيهان، سه شنبه 13 بهمن 83، ص 9.
شجاعت آن پيرمرد
هنگامى كه در اسارت بوديم، روزى خبرنگارى از بغداد براى مصاحبه با اسرا به اردوگاه ما، كنار آسايش‏گاه آمده بود. خبرنگار هدفش تخريب روحيه رزمندگان اسلام بود. مى‏خواست جواب‏هايى از رزمندگان اسير دريافت كند كه عليه جمهورى اسلامى ايران باشد. از جمله افرادى كه براى مصاحبه برده شدند، پيرمردى به نام حاج يحيى بود. او كه هيكلى قوى داشت، بسيار معتقد و در مسايل شرعى، فردى آگاه و دانا بود. فرمانده اردوگاه – سرگرد محمودى – بعد از اين كه حاج يحيى را در حضور جمع، مورد آزار قرار داد و به او ناسزا گفت، اظهار داشت: اى پيرمرد، تو مقلّد چه كسى هستى؟ حاج يحيى با كمال شهامت و صدايى رسا گفت: من مقلّد آيت اللّه خمينى هستم! اين پاسخ، سرگرد محمودى را ديوانه و اسرا را دلشاد كرد. بلافاصله افسر عراقى با چوب دستى خود محكم به صورت حاج يحيى زد كه باعث شد چند دندان پيرمرد شكسته شود. سپس دستور داد او را به حمام ببرند و زير دوش، ضربه‏هاى كابل به بدنش فرود آورند. آن گاه او را به سلولى بسيار كوچك انداختند و تا چند روز از آب و غذا محروم ساختند.(13)
حماسه دختر هويزاوى و سرباز شيعه‏
در سوم مهر 59، نيروهاى عراقى، روستاهاى اطراف هويزه را اشغال كردند. آنها پس از استقرار در مناطق روستايى و به اسارت درآوردن جمع زيادى از مردم، عدّه‏اى را براى بازجويى نزد فرمانده خود كه يك ستوان به نام “عطوان” بود، بردند. از جمله افراد دستگير شده، دختر جوانى همراه مادرش بود. بعد از نيم ساعت بازجويى، ناگهان مشاهده شد كه دختر جوان از سنگر فرمانده خارج شد و در حالى كه دستهايش خونى بود، پا به فرار نهاد. در پى او چند سرباز عراقى دويدند و او را مجدداً بازداشت كردند. ترس و اضطراب دختر را فراگرفته بود. وقتى عراقى‏ها به مقر فرمانده خود رفتند، متوجه شدند او كشته و سرش بريده شده است. مشخص شد كه عطوان در حين بازجويى با او درگير شده بود و دختر شجاع هويزه‏اى در فرصت مناسب، سرنيزه‏اى را كه كنارش بوده، به قلب آن فرمانده فرو كرده بود و سپس سرش را از بدنش جدا ساخته بود. قتل افسر عراقى موجى از وحشت در ميان دشمن افكند. بلافاصله نيروهاى اطلاعاتى دشمن به مقر فرمانده تيپ، سرهنگ احمد رفته، گزارش قتل عطوان را به او ابلاغ كردند. سرهنگ احمد دستور داد همه اسرا و كشاورزان را در يك ميدان گرد آوردند. سپس دستور داد روى آن دختر بنزين ريخته، بدنش را به آتش بكشند. در پى آن يك سرباز عراقى كه شيعه مذهب بود، ناگهان به سوى سربازانى كه دختر هويزاوى را به آتش كشيده بودند، رگبار بست و آن گاه داخل سنگر سرهنگ احمد رفته، او و دو تن از نيروهاى اطلاعاتى عراق را هدف گلوله قرار داد. باز به سوى ديگر سربازان دشمن حمله ور گرديد. چون مقاوتى از سوى ديگر افراد نديد، به سوى جبهه ايران گريخت.(14)
حماسه رسولى
وقتى عراقى‏ها، سنگر به سنگر شهرك الصخره در منطقه هويزه را مى‏كوبيدند و جلو مى‏آمدند. شهيد رسولى تعدادى نارنجك به خود بست و منتظر سربازان دشمن شد. هنگامى كه هشت تن از مزدوران دشمن به او نزديك شدند، خود را ميان آنها انداخت و با انفجار نارنجك‏ها همه را به هوا پرتاب كرد و خود نيز به فيض عظيم شهادت نايل گرديد. او نوزده ساله و اهل آبادان بود.(15)
حماسه افسر زابلى‏
هنگامى كه عراقى‏ها براى گرفتن بستان، آن جا را با توپخانه سنگين مورد آتش گسترده خود قرار دادند، گروهبان محمدى رئيس پاسگاه سابله و معاونش، حيدرى به روستاى ما – كه در شرق بستان قرار داشت – آمدند. آنها نيروى كافى نداشتند تا بتوانند با هجوم گسترده دشمن مقابله كنند. پاسگاه سابله تعداد اندكى نيروى مردمى داشت كه براى حفاظت بود و نه رزم و نبرد. اما ديرى نگذشت كه يك افسر بلند قامت زابلى با تنفگ 106 نزد ما آمد. از من پرسيد: عراقى‏ها كجا هستند؟ گفتم: آن سوى رودخانه و در حال زدن پل براى عبور مى‏باشند. از او پرسيدم: چه گونه به مصاف با دشمن مى‏رود؟ اجازه دهد مردم به ياريش بشتابند. شجاعت و قدرت آن افسر زابلى در حركات و گفتارش نمايان بود و اراده‏اى پولادين داشت. گفت: با تفنگ 106 مى‏جنگيم. شما اسلحه سنگين نداريد. وقتى آنجا بياييد؟ كشته مى‏شويد. بگذاريد من آنجا بروم و با گلوله‏هايم تانك هايشان را منفجر سازم.
من فرزندم محمد را همراهش فرستادم در كنار سد ساحلى رودخانه به ارزيابى تانك‏هاى دشمن پرداخت. قبل از آن كه برود، به او گفتم: آيا نيروهايى كه در مقابل خود قرا دارد را مى‏بينى؟ آيا بهتر نيست از جنگ با اين همه تانك دست بردارى و خودت را به كشتن ندهى؟ گفت: من براى شهادت آمده‏ام. تسليم در برابر دشمن، مرگبارتر از خود مرگ است.
در سالت 15:11 دقيقه روز سوم مهرماه رزم آسمانى اين افسر رشيد با تانك‏هاى تيپ ابن الوليد عراق آغاز شد. حدود سه تانك يا بيشتر منفجر كرد. فرمانده تانك عراقى به فرمانده تيپ گزارش داد كه از سوى روستا به طرف ما شليك مى‏شود و تلفاتى متحمّل شده‏ايم. فرمانده تيپ گفت: از سه نوع امكانات خود استفاده كنيد و محل شليك را به آتش بكشيد. افسر زابلى بعد از تيراندازى، تغيير محل مى‏داد تا مورد شناسايى واقع نشود. گويى او يك لشكر مجهز بود. جنگ نابرابر افسر زابلى با تيپ اين الوليد 45 دقيقه طول كشيد تا اين كه در ساعت 12 ظهر موشكى به سوى جيپ او شليك شد و آن دلاور مرد به سوى آسمانها بال گشود.(16)
خلوص سادات‏
چون منطقه عملياتى والفجر 4 كوهستانى بود، به نيروى جوان نياز داشتيم براى همين افراد سيگارى و پير را از نيروهاى ديگر متمايز ساختيم. همين كار باعث رنجش بعضى از افراد شد. يكى از آنها پيرمردى به نام «سادات بزگوشى» بود. او روزى پيش من آمد و با حالتى افسرده و گريان گفت: من چهل سال است كه سيگار مى‏كشم و 60 سال از عمرم سپرى شده است. با خدا و امام حسين(ع) پيمان شهادت بسته‏ام و براى رسيدن به هدفم در مقابل شما هم مى‏ايستم.
خانواده و مشكلات زندگى نتوانسته مرا از هدف خود باز دارد. حالا شما به بهانه سيگارى بودن مى‏خواهيد جلوى مرا بگيريد!
اين پيرمرد از رزمندگان مخلص و از عشاير با صفا بود. از درآمد چند رأس گوسفندى كه داشت، براى رزمندگان، برنج، خرما و روغن تهيه مى‏كرد.
وقتى پيرمرد، آن جملات را گفت: نتوانستم با احساسات پاك و شهادت طلبانه‏اش مقابله كنم. او را در عمليات شركت دادم و در همان عمليات به لقاء اللّه رسيد.(17)
18. راوى: رافعى، ر.ك: رنج و تبسم، ص 84 – 82 (رحمانيان، پيام آزادگان، تهران، اول: 86).
19. ر.ك: هويزه و هشت سال دفاع مقدّس، ص 166 و 167.
20. راوى: جلال جابرى، .ر.ك: تاريخ هويزه، ص 366.
21. راوى: محسن بن شايع، ر.ك: شدت آزادگان، ص 231 و 232.
22. راوى: برادر جواد صبور، ر.ك: اذان نابهنگام، ص 81 و 82 (وطن دوست كردگارى، اردبيل، اول: 86.)

غروب سپيده گشا
(تأثير شهادت حاج آقا مصطفى خمينى در گسترش نهضت اسلامى ايران)
غلامرضا گلى زواره‏
افول يك ستاره‏
پايان زندگى هر كس به مرگ اوست‏
جز مرد حق كه مرگ وى آغاز دفتر است‏
در سال 1356ش به دليل افزايش استبداد و گسترش اختناق در ايران، نارضايتى‏ها و اعتراضات مردمى و مخالفت‏هاى گروهها و جمعيت‏ها با دستگاه ستم فزونى گرفت، از سوى ديگر بيمارى سرطان خون شاه شدت گرفته و چون احتمال داده مى‏شد به هلاكت برسد تمهيداتى مقدماتى به عمل آمده بود كه تا زمان به قدرت رسيدن فرزندش رضا پهلوى، همسرش فرح ديبا نايب السلطنه گردد، رئيس جمهور آمريكا، جيمى كارتر، در ژانويه سال‏1977 ميلادى (دى 1356ش) به طور ضمنى گفت: كشورهايى كه در آن‏ها اساساً حقوق بشر ناديده گرفته شود ممكن است از كمك‏هاى اقتصادى و تسليحاتى آمريكا محروم گردند. اين مسائل موجب گشت كه شاه تصميم گرفت از روش ديكتاتورى قبلى دست بردارد و اصلاحاتى در نظام قضايى، اجرايى و ادارى انجام داد و به دليل فشار افكار عمومى خصوص سازمان عفو بين‏الملل و كميسيون بين‏المللى قضات از شكنجه‏هاى شديد مخالفين كاست.
روشنفكران و مبارزين سياسى به ارسال و تكثير نامه‏هاى اعتراض‏آميزى پرداختند كه تا آن زمان امكان چاپ آن‏ها وجود نداشت، مقارن اين انتقادها و افشاگرى‏ها و نيز افزايش فشارهاى بين المللى نظير انجمن حقوقدانان و نيز گروههاى چريكى و مذهبى، مسايل و مشكلات اقتصادى و اجتماعى روز به روز حادتر مى‏گرديد، شاه در برابر اين واقعيت‏ها و جهت ارضاى افكار عمومى ژست‏هايى گرفت، در فروردين 1356 براى نخستين بار درهاى دادگاهى كه براى بررسى فعاليت‏هاى ضد رژيم تشكيل گرديده بود، به روى عموم باز شد، به سازمان صليب سرخ بين المللى اجازه دادند كه از برخى زندان‏هاى ايران بازديد كنند، شكنجه افراد تا حدود قابل توجهى كاهش يافت، قوانين جديدى كه وضع دادگاههاى نظامى را كه زندانيان سياسى را محاكمه مى‏كردند تا حدّى بهبود مى‏بخشيد اعلام گرديد، آثار دكتر على شريعتى كه اخيراً از ممنوعيّت و سانسور آزاد گرديده بود، اكنون در مقياس وسيعى به فروش مى‏رفت. در تير 1356 امير عباس هويدا از سمت نخست وزيرى عزل گرديد و جمشيد آموزگار به جاى او روى كار آمد.(1)
با وجود اين وضع و بهبود يافتن اوضاع سياسى، رژيم شاه به ضديت با ارزش‏هاى اسلامى و شعائر شيعه و علماى اسلامى ادامه داد و به شدت نگران آن بود كه نهضت اسلامى ايران به رهبرى امام خمينى در اين شرايط چون رودخانه‏اى خروشان گسترش يابد و سيلاب‏هاى ناشى از اعتراض‏هاى مردمى و نيروهاى انقلابى با هدايت و نظارت امام خمينى بساط او را درهم بريزد، از اين جهت تصميم گرفت جنايت ديگرى را بر كارنامه سياه خود اضافه كند، از اين روى عوامل ساواك براى ضربه زدن به نيروى محركه انقلاب اسلامى در صدد به اجرا درآوردن نقشه‏اى مرموز و مشكوك برآمدند.
آنان به خوبى مى‏دانستند حاج سيد مصطفى خمينى در سفر و حضر همراه پدر و بازوى تواناى وى و برنامه ريز فعاليت‏هاى انقلابى نيروهاى پيرو امام بود و اگر چنين شخصيت علمى، تأثيرگذار، مقاوم، قاطع و سازش‏ناپذير را از ميان بردارند به تصور باطل خويش به اهداف ذيل دست مى‏يابند:
1- با از بين رفتن سيد مصطفى ضربه روانى شديد به پدرش وارد مى‏شود و در نتيجه از مشى قبلى و تقويت و تحريض مبارزان دست بر مى‏دارد.
2- پيشگيرى از خطرهاى بعدى كه امكان دارد اين دانشمند سياستمدار جوان براى رژيم پديد آورد.
3- جلوگيرى از سياسى شدن حوزه نجف كه با اقدامات حاج آقا مصطفى به كانونى براى مخالفت جدّى عليه رژيم پهلوى تبديل شده بود.
4- ايجاد هراس در ميان مخالفان و مبارزان و اين كه از بيم كشته شدن به مخالفت‏هاى خود با نظام استبدادى پايان دهند يا حداقل كوشش‏هاى سياسى خود را تقليل دهند.(2)
در صورتى كه نه تنها اين حركت عوامل ساواك بر پيكر انقلاب و قاطعيت امام ضربه و خللى وارد نكرد بلكه باعث سرعت بخشيدن و گسترش نهضت اسلامى شد و زمينه‏هاى فتح و ظفر را فراهم آورد بنابراين با شدت گرفتن فعاليت‏هاى سياسى و مبارزاتى و تلاش‏هاى علمى و فرهنگى حاج آقا مصطفى رژيم پهلوى تشخيص داد وجود اين شخصيت در خارج از كشور و در كنار امام خمينى مانع برنامه‏هاى فاسد و ضد اسلامى اوست، به همين سبب كوشيد او را از ميان بردارد. دليل اين مدعا اظهاراتى است كه در زمان به هلاكت رسيدن تيمور بختيار در عراق از سوى مقامات ايران مطرح شد و طى آن راديو تهران اعلام كرد: دو نفر ايرانى به ايران اسلحه وارد مى‏كنند كه يكى از آنان سيد مصطفى خمينى است. از همين گفته روشن مى‏شود كه نظام استبدادى حاكم بر كشور ايران وجود ايشان را بزرگترين قدرت مخالف در بيرون از مرزهاى سياسى مى‏دانسته است.
پس از آن رژيم برنامه ترور اين عزيز را در دستور كار خود قرار داد. حتى گروهى از نيروهاى زبده و ورزيده امنيتى ساواك به بغداد اعزام شدند و مأموريت يافتند تا با حمايت و تحت پوشش سياسى سفارت ايران در بغداد دست به عمليات تروريستى بزنند و همچنين چند شخصيت مستقر در نجف اشرف جزو فهرست آنان بود، از آن كسان يكى هم شهيد سيد مصطفى خمينى بود كه البته دشمنان موفق نشدند نقشه خويش را عملى كنند و اين گروه از هم پاشيد.
شهيد سيد مصطفى خمينى چند ماهى قبل از شهادتش نقل كرده است: به يك شب وقتى از حرم مطهر حضرت اميرالمؤمنين باز مى‏گشتم در طول مسير به عيادت يكى از علماى نجف رفتم، در آن جا نشسته بودم كه درب به صدا درآمد، پسر آن عالم خبر داد دو نفر آمده‏اند و با شما كار دارند، گفتم بگو بيايند بالا يكى جوان و ديگرى مسن بود، آن جوان سؤالاتى كرد و اخبارى از داخل ايران داد، از جمله اين كه دولت ايران تشخيص داده است كه شما از سرسخت‏ترين مخالفان رژيم ايران در خارج كشوريد لذا گروهى تشكيل داده‏اند شما را در نجف ترور كنند. علاوه بر اين موارد عينى ديگرى در آن مقطع روشن مى‏كند كه مرگ حاج‏آقا مصطفى طبيعى نبوده و رژيم منفور ستم شاهى آن را طرح ريزى كرده بود.(3)
گويا يكى از اهل كشف و شهود هم اين ضايعه را پيش بينى كرده بود حجةالاسلام و المسلمين امام جمارانى نقل كرده است هم حاج احمد آقا و هم حاج سيد محمد بجنوردى براى من گفته‏اند، سال 1355 همراه حاج آقا مصطفى به لبنان رفتيم و از آن جا در شهر بعلبك كه از توابع اين سرزمين است گشت و گذارى داشتيم يك بار كه خسته شده و كنار خيابانى نشسته بوديم مردى در كسوت عرب‏ها خيلى خاكى و خودمانى و صميمى آمد پيش ما نشست، او با لهجه‏اى عربى خيلى جذّاب و گيرا صحبت مى‏كرد، آن مرد رو به حاج آقا مصطفى كرد و گفت شما دنبال يك سرى مسايل و اهدافى هستيد كه به زودى پيروزى نصيبتان مى‏شود و سپس افزود البته آن زمان شما در قيد حيات نمى‏باشيد و سال بعد در فقدانتان مردم سوگوار مى‏گردند، حاج آقا مصطفى خواست به آن مرد كمكى بكند ولى متوجه نشد او چطور از آن جمع فاصله گرفت و به كجا رفت.(4)
حاج آقا مصطفى بعد از مرگ دكتر على شريعتى گفته بود: ساواك فهرستى از پنجاه و شش نفر تهيه كرده كه مرموزانه كشته شوند، من و پدرم نيز جزو اين ليست مى‏باشيم.(5) و گويا آن علامه وارسته از طريق يك نوع فراست درونى يا كشف‏هاى باطنى شهادت خويش را پيش‏بينى كرده بود چرا كه حضرت امام را وصى خود قرار داد در حالى كه معمولاً پدر، پسر خود را وصى قرار مى‏دهد.(6)
سرانجام در روز اول آبان 1356، نهم ذيقعده سال 1397 به طرزى مرموز در منزل خود به شهادت رسيد. در حالى كه يك روز قبل از آن حاج آقا مصطفى خيلى شاداب، با نشاط و در نهايت سلامت به سر مى‏برد و هيچ كسالتى در وضع مزاجى او مشاهده نمى‏گرديد، گفته شده كه افرادى با وى ديدار كرده و او را مسموم كرده‏اند.(7)
نقشه مرموزانه ساواك‏
شهادت حاج آقا مصطفى بر حسب قرائن متعدد در محافل سياسى و انقلابى و رسانه‏اى به ساواك نسبت داده شد. در تاريخ كمبريج آمده است: در اواخر اكتبر سال 1977م فرزند ارشد امام خمينى يعنى حاج سيد مصطفى خمينى كه شخصيتى قابل و يار اصلى پدر بود ناگهان در نجف درگذشت، مرگ او را عموماً به پليس امنيتى شاه نسبت مى‏دادند و در تهران و ساير شهرها تظاهراتى در محكوميت آن چه كه قتل ايشان تلقى مى‏شد برگزار شد.(8)
احمد حسين يعقوب در كتاب الامام الخمينى و الثورة الاسلامية فى ايران القصة الكامله نوشته است حاج آقا مصطفى كه رابط پدر و انقلابيون ايران و ديگر مناطق بود و نامه‏ها و بيانيه‏ها و اعلاميه‏هاى امام را منتشر مى‏كرد و از ستون‏هاى مهم نهضت اسلامى به شمار مى‏آمد در اين ايام فداى توطئه ساواك قرار گرفت و مأموران امنيتى نسبت به قتل او اقدام كردند.(9) محمد حسنين هيكل نويسنده مصرى نيز در كتابش مى‏نويسد سيد مصطفى در سال 1977 م توسط ساواك به قتل رسيد.(10)
دكتر سيد جلال الدين مدنى نوشته است: سيد مصطفى شخصيتى جوان و سازش‏ناپذير مذهبى سياسى به شمار مى‏آمد كه براى رژيم خطرى بالقوه محسوب مى‏گرديد، وى را بدون اين كه سابقه بيمارى داشته باشد در اتاق خواب درگذشته مى‏يابند و با توجه به موارد ديگر مرگ‏هاى مشكوكى كه مردم دست ساواك را در آن وارد مى‏ديدند، اين مورد نيز عنوان شهادت يافت و در ايران به تجليل زياد از او پرداختند، اين تجليل تا به آن جا رفت كه رژيم پهلوى را به عكس العمل وارد ساخت، دكتر مدنى در پاورقى كتابش خاطرنشان مى‏نمايد در دوران رژيم شاه به تعدادى مرگ‏هاى مشكوك برمى‏خوريم كه آن‏ها را مردم طبيعى ندانسته و هر كدام را جنايتى از ناحيه ساواك تلقى كرده‏اند، جلال آل احمد كه از مخالفين رژيم و فرهنگ مبتذل غربى بود و رژيم از انتشار برخى آثارش جلوگيرى مى‏كرد در سال 1345 در دهكده ييلاقى خود در شمال ايران به طرزى ناگهانى درگذشت و ساواك دستور دفن فورى او را داد. دكتر سيد باقر كاشانى فرزند آيت اللّه كاشانى از پزشكان متعهدى بود كه عليه رژيم مبارزه‏اى جدّى داشت و براى نيروهاى امنيتى شاه مانع مى‏تراشيد، او در سال 1350 در تصادف مشكوكى كشته شد، اين حادثه بر بسيارى باور نيامد و كار ساواك ناميده شد، بويژه زدو خوردى كه در مراسم تشييع جنازه‏اش صورت گرفت نشانه توطئه‏اى از پيش به اجرا درآمده بود. غلامرضا تختى ورزشكار خوش فكر و مورد علاقه مردم كه قهرمان كشتى در ايران به شمار مى‏آمد در سال 1345 اعلام گرديد كه خودكشى كرده امّا چون قبلاً پليس شاه برايش محدوديت هايى انجام مى‏داد و او هم با يك نوع استقلال فكرى زير بار زور نمى‏رفت، كسى انتحار او را باور نكرد و گفته شد دربار شاهنشاهى در كشتنش نقش داشته است.
دكتر حسن ارسنجانى وزير اسبق كشاورزى رژيم پهلوى كه در زمان اصلاحات اراضى وزير كشاورزى بود.(11) وى در تهيه مقدمات برنامه كودتاى سرلشكر ولى اللّه قرنى دست داشت و به همين مناسبت از طرف دادگاه نظامى ارتش مدتى بازداشت و زندانى گرديد ولى محكوميت نيافت، با اين حال پس از آزادى، جمعيت ازادى را كه او تشكيل داده بود شاه منحل كرد. وى در سال 1342 توسط محمد رضا پهلوى از وزارت عزل گرديد و مدتى سفير كبير ايران در ايتاليا بود، ارسنجانى در سال 1348 درگذشت و مرگ او به دليل سكته قلبى اعلام گشت امّا شهرت يافت به دليل انتقاد به رژيم شاه، به قتل رسيده است.(12) حجةالاسلام و المسلمين حاج سيد احمد خمينى در تاريخ 26/7/1359 بمناسبت فرا رسيدن سالروز شهادت آيت اللّه سيد مصطفى خمينى پيامى صادر كرد كه در فرازى از آن آمده بود: برادرم همچون يكى از شهداى قبل از پيروزى انقلاب به دست عوامل شاه مسموم شد. از خصوصيات بارز اين مرد خدا دشمنى پرو پا قرص با شاه و رژيم او و جهت دار بودنش در مبارزه و صراحتش در برخورد با مسايل اصولى…بود.(13)
پزشكان با رؤيت جسد آن مرحوم احتمال قوى دادند ايشان در اثر مسموميت به شهادت رسيده باشد ولى امام خمينى با كالبد شكافى جسد مخالفت كرده آن روح قدسى در توجيه اين كار فرمود: كشف علمى شهادت سيد مصطفى موجب تحريك و خشم حزب بعث مى‏گردد و در نتيجه بسيارى از طلاب روانه زندان و دچار مشكل خواهند شد، لذا از انجام اين كار ممانعت كردم. هم چنين افراد و اتومبيل‏هاى مشكوك با شماره پلتيك (سياسى) در مراسم تشييع و تدفين سيد مصطفى شركت داشتند، گفته مى‏شود يكى از اين افراد سرهنگ اشرفى، از نزديكان شاه بوده است.(14)
از پاره‏اى گزارش‏هاى ساواك بر مى‏آيد كه رژيم پهلوى از تلاش‏هاى سياسى سيد مصطفى به شدت نگران بوده و تمامى ارتباطها و برنامه‏هايش را با حساسيت پيگيرى مى‏كرده است. در گزارش 15/2/1352 آمده است: ضمن آن كه در حال حاضر عامل اصلى فعاليت‏هاى خمينى فرزند او مصطفى مى‏باشد و محتمل است با توجه به تمايلات افراطى قذافى در زمينه مسايل اسلامى خمينى و بعضى از افراد مخالف مقيم عراق، به آن كشور مسافرت كنند.(15) در خبر 12/11/1351 كه منابع امنيتى رژيم ايران تنظيم كرده‏اند مى‏خوانيم: در حال حاضر وضع خمينى در عراق به اين ترتيب است كه كليه كارها و فعاليت‏ها در دست پسرش مصطفى افتاده و تمام طرفداران خمينى اطراف پسرش جمع شده‏اند، نظريه: پسر خمينى عالم و اهل دين است متناسب سياسى وى نيز از طرف همكاران تأييد گرديده است لذا به اهميت خبر مى‏توان اطمينان نمود.(16)
در يك سند خيلى محرمانه ساواك كه جزو اسناد طبقه بندى حفاظتى مى‏باشد اين گزارش ديده مى‏شود: در سفر حج سال جارى(بهمن 1353) پسر آيت اللّه خمينى در مكه و مدينه مشاهده شد، نامبرده با لباس روحانى در مكه، در مسجد الحرام ديده شد، چند نفر از اشخاص ناشناس با وى در گفتگو بودند.(17)
بيشتر نگرانى‏هاى ساواك از بابت وى، نقش حاج آقا مصطفى در پيوند نيروهاى حوزوى و دانشگاهى مى‏باشد كه اين تلاش نقشه رژيم پهلوى را كه قصدش تشديد اختلاف بين اين دو قشر بود بر هم مى‏زد و بدين گونه مرگ او را رقم زدند.(18)
محمد حسن رجبى از مورّخان معاصر يادآور گرديده است: مرگ غير منتظره سيد مصطفى در حالى كه هيچ گونه بيمارى قلبى نداشت نمى‏توانست با شروع فعاليت‏هاى سياسى جديد امام در نجف از نظر همه ياران و شاگردان امام بدون ارتباط باشد، دليل آنان اين بود كه حاج آقا مصطفى از زمان شروع نهضت در سال 1341 ش در كنار امام قرار داشت و دست راست ايشان محسوب مى‏شد و يك چهره انقلابى بود كه با روحانيان، روشنفكران و دانشجويان مسلمان و مبارز داخل و خارج كشور ارتباط داشت از اين رو ساواك با به شهادت رسانيدن وى كوشيد يك مخالف جدى را از سر راه رژيم پهلوى بردارد و امام را تنها بگذارد.(19)
ضايعه‏اى اسفناك‏
آرى سرانجام آن شب شوم با تمامى آشفتگى‏هايش فرا رسيد، شام آخرين روز مهرماه سال 1356 خانم معصومه حائرى، همسر حاج آقا مصطفى دل درد شديدى داشت كه برايش پزشك آوردند، حاج احمد آقا هم آن شب به منزل برادر آمده ولى شب نماند، از قرار معلوم سيد مصطفى اول شب به خانم خود مى‏گويد من امشب مهمان دارم و دير مى‏آيم، شما شام بخوريد و بخوابيد، من خودم بعد از رفتن انان همان بالا مى‏خوابم فرزندشان حسين آخر شب كه به منزل مى‏آيد مى‏بيند چراغ اتاق پدرش خاموش است ولى صبح كه مى‏خواهد برود حرم پدرش براى نماز صبح چراغ را روشن مى‏كند بعد خادم منزل براى ايشان خاكشير مى‏برد و مى‏بيند آقا سر روى مهر نهاده و در حال سجده است و هرچه صدا مى‏كند بلند نمى‏شود، شانه‏اش را تكان مى‏دهد، مى‏بيند صورت حاج آقا مصطفى كبود گرديده است،
در حال فرياد زدن مى‏دود و معصومه خانم را صدا مى‏زند، او هم احمد آقا را خبر مى‏كند و آقا را مى‏برند بيمارستان، كه پزشكان مى‏گويند فوت شده است، از آن جا كه تمام بدن حلقه حلقه كبود بود آن نشانه‏هاى مسموميت را در وى ديدند، البته دولت بعثى از اعلام نظر پزشكان جلوگيرى كرد ولى دليل مرگ همان تأثير سمّ بر كبد تشخيص داده شد.(20)
خانم حائرى در اين باره گفته است: آقا مصطفى شب‏ها مطالعه داشت، آن شب گفته بود اگر ميهمان آمد من درب را باز مى‏كنم شما بخوابيد، اما ديگر نفهميديم كه ميهمانان چه موقع آمدند و كى رفتند و چه شد صبح زود وقتى براى ايشان صبحانه مى‏برند مى‏بينند در حال نشسته، سرش به پايين خم گرديده است، فوراً رفتم بالا ديدم دست‏هاى آقا بنفش است و لكه‏هاى بنفش روى سينه‏اش هم مشاهده مى‏شود كه بلافاصله او را به بيمارستان رسانديم، علت مرگ صد در صد مسموميت بود ولى پزشكان را تهديد كردند تا نظر خود را نگويند.(21)
حجةالاسلام و المسلمين سيد محمود دعايى خاطره آن روز را چنين يادآور شده است: آن روز صبح براى تهيه نان بيرون رفته بودم، هنوز آفتاب نزده بود ديدم ننه صغرى فرياد مى‏كشد، پاى برهنه مى‏دود و بر سرش مى‏زند، از ديدن اين صحنه بسيار تكان خوردم،نان را به دست كسى دادم و گفتم به خانه‏ام برساند و سراسيمه رفتم ديدم آن مرحوم پشت سجاده‏شان دراز كشيده‏اند، طلبه‏اى آن حوالى بود، به او گفتم مى‏روى حاج احمد آقا را خبركنى و بگويى خيلى فورى به منزل اخوى سر بزند، او هم رفت و احمد آقا را صدا زد و ما موفق شديم با يك تاكسى ايشان را به بيمارستان منتقل كنيم، پزشك كشيك بعد از معاينات اوليه تشخيص داد ايشان از دنيا رفته‏اند، با علائمى كه روى پوست بدنش وجود داشت مشخص بود كه مرگ ناشى از مسموميّت بوده است. حاج احمد آقا وقتى از بيمارستان به منزل رفت متحيّر بود كه چگونه خبر را به امام برساند، او به طبقه بالاى منزل رفت و امام كه متوجه ورودش شده بود پرسيد از حاج آقا مصطفى چه خبر، احمد گفت چيزى نيست، امام دوباره كه پرسيد باز پسرشان جواب نداد، ظاهراً سومين دفعه بود كه با پرسش امام حاج احمد نتوانست خوددارى كند و به گريه افتاد. امام فرمود: اگر مرده بگو، مرگ حق است، ادامه گريه احمد آقا موضوع را براى امام روشن كرد. كسانى كه در آن لحظات سعى مى‏كردند امام را تنها نگذارند مثل مرحوم حاج شيخ حبيب اللّه اراكى و آقاى سيد عباس خاتم يزدى از افراد شايسته و اطرافيان رهبر بودند، كه ديدند امام چند لحظه‏اى به دست خود نگاه كرد و بعد از گفتن لاحول ولاقوّة الّا باللّه و انا لله و انا اليه راجعون فرمودند مصطفى اميد آينده اسلام بود، امانتى بود و از دست ما رفت، در آن زمان اين نگرانى وجود داشت كه چنين تحمّل فوق العاده امام خداى ناكرده باعث ناراحتى قلبى ايشان شود و به همين دليل تلاش مى‏كردند در مجالسى كه جمعيت براى عرض تسليت به حضورشان مى‏رسيدند، فردى ذكر مصائب خاندان عصمت و طهارت را بخواند چون امام نسبت به اين خاندان حساسيت داشتند و اشك مى‏ريختند.(22)
در پى شهادت حاج آقا مصطفى امام در ياد داشتى چنين نگاشت: بسمه تعالى. انالله و انا اليه راجعون. در روز يكشنبه نهم شهر ذى قعدة الحرام 1397 مصطفى خمينى نور بصرم و مهجه قلبم دارفانى را وداع كرد و به جوار رحمت حق تعالى رهسپار شد. اللهم ارحمه و اغفرله و اسكنه الجنة بحق اوليائك الطاهرين عليهم الصلوة و السلام.
با انتشار خبر شهادت آن عامل ربانى حوزه نجف در هاله‏اى از سوگ و ماتم فرو رفت، درس‏هاى حوزه تعطيل شد و روحانيت به سوگ نشست. پيكر آن شهيد توسط ياران و شاگردانش به كربلا انتقال داده شد، در اين مراسم جمعيت انبوهى شركت كردند، بيش از هفتاد دستگاه ماشين حامل جنازه را به كربلا و بالعكس همراهى مى‏كردند. بدن سيد مصطفى را با آب رودخانه فرات غسل دادند ودر محل خيمه گاه امام حسين(ع) كفن پوش نمودند و پس از طواف در حرم مطهر حضرت سيدالشهدا(ع) و حضرت عباس(ع)، ساعت هفت بعد از ظهر همان روز اول آبان 1356 به نجف اشرف باگزدانيدند.
روز دوشنبه دوم آبان (دهم ذيقعده) جنازه آن شهيد در حدود ساعت نه صبح از مسجد بهبهانى كه در آن موقع بيرون دروازه نجف بود آماده تشيع گرديد، امام در اين مكان حضور يافت و پس از مكثى كوتاه و خواندن فاتحه در بخشى از مسير جنازه را همراهى كرد. اصولاً ايشان خيلى كم در مراسم تدفين، نماز ميّت يا تشييع افراد شركت مى‏كرد و اگر شخص متوفى از افراد برجسته و والا بود شكل شركتشان بدين گونه بود كه از حدود پنج دقيقه قبل از حركت جنازه حضور پيدا مى‏كردند و بعد از اين كه جنازه حركت داده مى‏شد، مسافتى را در تشييع جنازه شركت مى‏كردند و خود را به كنارى كشيده و به منزل باز مى‏گشتند، آن روز در مراسم تشييع پيكر پاك فرزندشان عيناً همين شيوه را انجام دادند و هيچ گونه امتيازى قايل نشدند، در تمامى آن مراحل همه به رفتار امام خيره شده بودند كه ايشان چطور با صبر و تحمّل و بدون ذرّه‏اى تزلزل چون كوهى استوار حركت مى‏كنند.
شب اول دفن پيكر حاج آقا مصطفى امام به منزل فرزندشان آمدند تا به عروس خود اين ضايعه را تسليت گويند، وقتى از درى وارد شدند كه هميشه حاج آقا مصطفى به پيشواز مى‏آمد، عروسشان جلو آمد و گفت چه كار كنم؟ مصطفى كجاست، اين صحنه خيلى ناراحت كننده و اندوهبار بود امّا امام با استقامت ويژه خود اشك نريختند و با حالتى قاطعانه خطاب به خانواده فرزندش فرمودند صبر كنيد، به خاطر خدا صبر كنيد. امام خطاب به همسر خودشان نيز فرمودند: امانتى خداوند متعال به ما داده بود و اينكه از ما گرفت، من صبر مى‏كنم شما هم صبر كنيد و صبرتان براى خدا باشد.
اين جريان اسف‏انگيز نه تنها در حالت روحى و فكرى امام اثرى نگذاشت بلكه نتوانست نظم و برنامه ريزى روز مرّه ايشان را برهم بزند.ايشان ساعتى از روز را براى مطالعه كتاب‏هاى جديدى كه به دستشان مى‏رسيد اختصاص داده بود، در همان ايام كتاب طلوع انفجار حاج سيد جوادى را در دست مطالعه داشت حاج احمد آقا گفته است وقتى امام از تشييع جنازه بازگشت موقع خواندن كتاب‏هاى مورد نظرش بود و همان كتاب طلوع انفجار را گشوده و به خواندنش مشغول گرديد.
تمام اين حالات بيانگر آن است كه امام آنقدر خالصانه در مسير راه درستى كه برگزيده بود گام بر مى‏داشت كه هيچ اتفاقى نمى‏توانست دگرگونى منفى در وجودشان پديد آورد. در تمام آن مدت چند جمله كوتاه از امام درباره آن فرزند ارشد و دانشورش شنيده شد يكى همان جمله اول كه مصطفى اميد آينده اسلام بود و ديگرى در اولين مراسم شروع درسشان بعد از آن واقعه بسيار گذرا و كوتاه از كسانى كه تسليت گفته و يا به ديدنشان آمده بودند تشكر كردند و در اين مورد كه بسيارى از الطاف الهى را ما متوجه نمى‏شويم، سخن به ميان آوردند و افزودند خداوند الطاف خفيه‏اى دارد و الطاف جليله‏اى و چه بسا اين اتفاق‏ها از مصداق‏هاى لطف‏هاى مخفى خداوند باشد كه ما در وضع كنونى متوجه نمى‏شويم. امام ثابت كرد مسايل مربوط به مرگ فرزند و دل بستگى‏هاى عاطفى به هيچ وجه نمى‏تواند در مسير ايشان مشكلى بوجود آورد، اين واكنش امام دشمن را ناكام كرد و شهادت حاج آقا مصطفى درخت انقلاب را آبيارى كرد و منشأ بركات و تحوّلات فراوانى گرديد.
امواج خروشان‏
در هنگام تشييع جنازه پيكر آيت اللّه سيد مصطفى خمينى، بازار نجف يكپارچه تعطيل گرديد، در صحن مطهر حضرت امام على(ع) آيت اللّه سيد ابوالقاسم خويى بر پيكر آن شهيد نماز خواند و جنازه در كنار مرقد و بارگاه مقدّس حضرت مولا اميرمؤمنان(ع) به خاك سپرده شد.
شب هنگام امام پس از زيارت حرم مطهر مولاى پرهيزكاران به سراغ مزار فرزند عارف، عالم و فداكار خود رفت و با چهره‏اى گشاده و آرام اعلام فاتحه كرد و در پايان از حاضران خواست براى مصطفايش طلب مغفرت كنند و در آن لحظه كه تمامى ديدگان گريان و اشك ريزان بود امام از سر قبر فرزند دل بندش برخاست و بدون كوچك‏ترين آزردگى و گرفتگى از حاضران تشكر كرد و از آن جا بيرون رفت.(23)
در رسانه‏هاى جمعى و مطبوعات جهان اين حادثه با تفاوت‏هايى گزارش گرديده بود، خبرگزارى فرانسه در دوم آبان 1356(24 اكتبر 1977 م) نوشت: جنبش آزادى در ايران طى يك بيانيه كه در پاريس انتشار يافت اعلام كرد مصطفى خمينى فرزند ارشد بزرگ‏ترين مرجع شيعيان جهان روز 23 اكتبر به طور اسرارآميزى درگذشته است. خبرگزارى فلسطينى وفا گزارش داد: سيد مصطفى خمينى پسر امام روح اللّه خمينى در نتيجه بدرفتارى‏هاى پليس مخفى ايران جان خود را از دست داد. روزنامه المجاهد چاپ الجزاير در هشتم دسامبر 1977 م نوشت: مصطفى خمينى فرزند امام روح اللّه خمينى مقام مذهبى مسلمانان شيعه در ايران، به دست ساواك به قتل رسيد. روزنامه ارشاد چاپ كراچى در نوشتارى به قلم سيد حسن عبقاتى در 16 ذيقعده 1397، هفتم آبان 1356 نوشت: مرگ ناگهانى فرزند سعيد و برومند حضرت آيت اللّه العظمى آقا روح اللّه خمينى مرموز و اسرارآميز و صدمه‏اى بس بزرگ براى حضرت آيت اللّه و خسارت جبران ناپذيرى براى دنياى علم و دين است.
در پى شهادت حاج آقا مصطفى از سوى مراجع، علما، مدرسين و طلّاب حوزه علميه قم تلگرام تسليتى صادر گرديد كه در آن آمده بود، ضايعه اسفناك فرزند برومند اسلام حاج آقا مصطفى خمينى موجب تأثر جامعه روحانيت و امت اسلام گرديد و اين مصيبت را به ساحت مقدس ولى عصر و امام خمينى تسليت گفته بود، علماى تهران هم تلگراف تسليتى براى امام ارسال نمودند وضايعه مزبور را تسليت گفتند، روحانيون مبارز هم در اين‏باره اعلاميه‏اى صادر كردند.(24)
در پاسخ به پيام‏هاى هم دردى علما و مردم، امام خمينى در 21 آبان 1356ش پيام تشكرى صادر فرمود. امام در پاسخ به تلگراف تسليت ياسر عرفات به مناسبت شهادت فرزندشان، ضمن برشمردن مصائب و دشوارى‏هاى به وجود آمده در زمان طاغوت نوشتند اين مصيبت‏ها در مقابل مصائبى كه بر امت اسلام و مسلمين وارد شده و مى‏شود ناچيز است، ايشان در پاسخ به تسليت نامه دانشجويان مسلمان خارج از كشور نوشتند: اين جانب از تمام حضرات آقايان كه در اين حادثه اظهار محبت كرده و تسليت داده‏اند تشكر مى‏كنم.(25)
در همان روزهايى كه علما و افراد، اين حادثه را به امام تسليت مى‏گفتند، ايشان مراقب بود در مصائب ديگر با بازماندگان هم دردى كند، چنانچه در آن ايام پيكر ميرزا على آقا نائينى فرزند آيت اللّه ميرزا محمد حسن نائينى را از ايران به نجف آورده بودند، فرزند آن مرحوم گفته است پس از انجام مراسم تشييع و تدفين والدم به محضر امام رفتم تا شهادت فرزندشان را تسليت گويم ولى قبل از آن معظم له به من تسليت گفت.
بيت مرحوم آيت اللّه حكيم جهت عرض تسليت در منزل خدمت امام رسيدند، امام قبل از هر چيز با يك روح آرام و مطمئن احوال آيت اللّه سيد محمد باقر حكيم (رئيس قبلى مجلس اعلاى عراق) را كه در آن ايام در زندان بعثى‏ها به سر مى‏برد از آقاى سيد محمد رضا حكيم جويا شد.(26)
امام جواب ملت ايران را با صدور پيامى سازنده و ارزنده عنايت فرمود كه در ضمن سپاسگزارى از هم‏دردى مردم و عموم طبقات امت مسلمان ايران خاطر نشان ساخت: ما با گرفتارى عظيم و مصيبت‏هاى دل خراشى كه داريم نبايد از مصائب شخصى ذكرى به ميان آوريم، آن گاه امام در ادامه درباره نيرنگ اجانب و عمّال آن‏ها و نيز گرفتارى‏هايى كه سلسله پهلوى براى مسلمانان ايرانى بوجود آورده‏اند اعلام خطر كرد و از عموم مسلمانان و خصوص علما، روشنفكران و دانشگاهيان خواست بطور جدّى از اسلام و احكام حيات بخش كه ضامن استقلال و آزادى است، دفاع كنند و حقايق را به گوش مجامع بين المللى و بشرى برسانند.(27)
دكتر مصطفى چمران در يك نطق راديويى گفت جمعى از طلّاب با ديدگانى گريان به محضر امام مى‏روند تا فقدان حاج آقا مصطفى را به معظم له تسليت گويند، پدر مصيبت ديده از آن زارى‏هاى طلّاب ناراحت مى‏شود و مى‏فرمايد: امانتى بود كه خدا به ما داد و از ما گرفت، اين كه گريه ندارد.(28)
خبرنگار روزنامه فرانسوى زبان لوموند هفت ماه پس از اين حادثه در 16 ارديبهشت 1357 در نجف اشرف از امام خمينى پرسيد: فكر مى‏كنيد فرزند شما به قتل رسيده است اگر چنين نيست چرا مرگش باعث انفجار و تظاهرات شده است. امام خمينى در جواب وى فرمود: من با قطع و يقين نمى‏توانم بگويم چه اتفاقى افتاده است ولى مى‏دانم كه وى شب قبل از درگذشتش صحيح و سالم بود و مطابق گزارش‏هايى كه به من رسيده است اشخاص مشكوكى آن شب حادثه به خانه وى رفته‏اند و فرداى آن شب فوت كرده است، چگونه؟ من نمى‏توانم اظهار نظرى بكنم، نارضايى مردم به اين مناسبت ابراز شد. مسلماً مردم خدمتگزار خود را دوست مى‏دارند و مرا و نيز پسرم را خدمتگزار خود مى‏دانند. به دنبال اين جريان هر كشتارى كه رژيم ترتيب داد تظاهرات تازه‏اى را به مناسبت چهلم كشته شدگان موجب گرديد. امّا مطلب اصلى و اساسى پسر من نيست، مسأله اساسى عصيان و شورش همه مردم بر ضد ستمگرانى است كه به آن‏ها ستم مى‏كنند.(29)
ادامه دارد
پى‏نوشت‏ها:
1. ريشه‏هاى انقلاب ايران، نيكى آركدى، ترجمه دكتر عبدالرحيم گواهى، ص 345 – 341.
2. مجموعه مقالات…، ص 115.
3. از ايران به ايران، ج 2، ص 31.
4. گنجينه دل (مجموعه خاطرات ياران در وصف حاج سيد احمد خمينى) تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ دوم، 1375، ص 167.
5. ياد و ياد آوران، نگارش عليرضا خواجوئى، ص 55.
6. پا به پاى آفتاب، ج اول، ص 158.
7. خاطرات آيت اللّه شيخ مرتضى بنى فضل، به كوشش عبدالرحيم اباذرى، مركز اسناد انقلاب اسلامى، ص 189، جريان‏ها و سازمان‏هاى سياسى ايران، ص 537.
8. سلسله پهلوى و نيروهاى مذهبى به روايت تاريخ كمبريج، ترجمه عباس مخبر، تهران، طرح نو، چاپ سوم 1375.
9. الامام الخمينى و الثورة الاسلامية فى ايران القصة الكامله، احمد حسين يعقوب، بيروت(لبنان) مؤسسه الغدير، چاپ اول 1420 (2000م)، ص 129.
10. ايران روايتى كه ناگفته ماند، محمد حسنين هيكل، ترجمه حميد احمدى، ص 245.
11. تاريخ سياسى معاصر ايران، دكتر سيد جلال الدين مدنى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، چاپ اول 1361، ج دوم، ص 242 و 243.
12. فرهنگ رجال و مشاهير تاريخ معاصر ايران، ج اول، ابوالفضل شكورى، ص 239.
13. مجموعه آثار يادگار امام، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، اسفند 1384، ص 84 – 83.
14. هفت هزار روز تاريخ ايران و انقلاب اسلامى، بخش تاريخ بنياد تاريخ انقلاب اسلامى، قم، چاپ اول، 1371، ج دوم، ص 742 – 741.
15. راز توفان (ياد نامه آيت اللّه سيد مصطفى خمينى)، ص 175.
16. همان، ص 176.
17. همان، ص 177.
18. همان، ص 32 – 31.
19. زندگينامه سياسى امام خمينى.
20. عطر سبز سحر، مجله پيام زن، ش 116، آبان 1380، ص 77.
21. انقلاب اسلامى به روايت اسناد ساواك، تدوين مركز بررسى اسناد تاريخى وزارت اطلاعات، چاپ اول 1376، روزنامه كيهان، ش 15478، ص‏12.
22. شاهد ياران، آبان 1385، ش 12، ص 44، و نيز بنگريد به پا به پاى آفتاب، ج 1، ص 91 – 90.
23. شاهد ياران، همان، ص 44، انقلاب اسلامى به روايت اسناد ساواك، ص 4، پابه پاى آفتاب، ج 1، ص 158 و 159؛ صحيفه دل، ج 1، ص 83 و 84، مجله 15 خرداد، ش 15 و 16، ص 122.
24. مجله پانزده خرداد، همان، ص 124، صحيفه دل، ص 106، پابه پاى آفتاب، ج 2، ص 228.
25. فصلنامه 15 خرداد، همان ص 128 – 127.
26. در اين باره بنگريد به اسناد انقلاب اسلامى، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامى چاپ اول 1374، ج دوم، ص 212 و 213 و 388 و 389 و نيز همان ج سوم، ص 232 – 229، همان، ج 4، ص 381 – 365.
27. هفت هزار روز تاريخ ايران، ج 2، ص 744، 769.
28. صحيفه دل، ج اول، ص 84 – 83.
29. اين پيام در 29 ذى قعده 1397 ه.ق صادر گرديده و در كتاب نهضت روحانيون ايران، ج 5 و 6، ص 537 – 534 درج شده است.
30. همان، ص 518.
31. حماسه نوزدهم دى قم (1356)، به كوشش على شيرخانى، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامى، چاپ اول، 1377، ص 82 – 81.

سيماى درخشان امام على(ع) از منظر ديگران‏
قسمت دوم‏
عسكرى اسلامپوركريمى‏
امام على(ع) از ديدگاه دانشمندان اهل‏سنت
احمد بن حنبل (پيشواى مذهب حنبلى)
آن همه فضيلتها كه براى على بن ابى‏طالب بوده و نقل شده براي هيچ يك از اصحاب رسول خدا نبوده است.(1)
همچنين وى از پيامبر اكرم(ص) نقل كرده كه به فاطمه(س) فرمود: “آيا راضى نمى‏شوى كه من تو را به كسى تزويج كنم كه اوّلين مسلمان است و علمش از همه بيشتر و حكمش از همه عظيم‏تر است”.(2)
محمد بن ادريس (پيشواى مذهب شافعى)
درباره على(ع) سروده‏اى دارد كه چنين است:
لَو اَنَّ المرتضى أبدى محلّه‏
لَصار الناسُ طُراً سُجَّداً له‏
و ماتَ الشّافعى و ليسَ يدرى‏
علىّ ربُّهُ اَم ربُّهُ اللّه‏
“هرگاه على جايگاه و حقيقت خويش را براى مردم آشكار كند، هر آينه مردم دسته دسته در برابر او به سجده خواهند افتاد، شافعى مُرد و عاقبت نفهميد على(ع) پروردگار است، يا اللّه پروردگار اوست.”(3)
همچنين از سروده‏هاى اوست:
علىٌّ حُبَّهُ جُنُّة
امامُ الناس والجنَّة
وصىُّ المصطفى حقّاً
قسيم النّار و الجنَّة(4)
“دوستى على سپر آتش دوزخ است؛ او امام انسانها و پريان است؛ او در حقيقت جانشين مصطفى؛ و تقسيم كننده بهشت و دوزخ است.”
همچنين امام شافعى مى‏گويد: به من گفته‏اند رافضى شدى(از حق روگرداندى)؛ گفتم: هرگز دين و اعتقادم رفض نيست؛ ولى دوست مى‏دارم بدون شك بهترين امام و بهترين هادى را. اگر معنى رفض، دوستى وصى پيامبر (على بن ابيطالب) است، به درستى كه من رافضى‏تر از همه مردم هستم.(5)
ابن صبّاغ مالكى (انديشمند مالكى مذهب)
وى درباه فضايل امام على(ع) مى‏گويد: “حكمت از گفتارش چيده مى‏شد، و دانش‏هاى آشكار و نهانى به قلبش بسته بود، هميشه از سينه‏اش درياهاى علوم، جوشان، و امواجشان خروشان بود، تا آنجا كه رسول خدا(ص) فرمود: “انا مدينة العلم و علىٌّ بابها؛ من شهر علمم و على (ع) باب (در) آن است.”(6)
ابن ابى‏الحديد (شارح نهج البلاغه و دانشمند معتزلى مذهب)
“و ما اقولُ فى رجل اَقرَّ لهُ اعداؤهُ و خُصومُهُ بالفضل و لم يمكنهم جَحْدُ مناقبه و لا كتمان فضائله…!!”؛ چه بگويم درباره مردى كه دشمنانش به فضايل و مناقب وى اعتراف مى‏كنند! و هرگز براى آنان مقدور نشد كه مناقبش را انكار نموده، و فضايلش را بپوشانند!”
آن‏گاه مى‏افزايد: تو خود مى‏دانى كه بنى‏اميه، زمامدارى اسلام را در شرق و غرب روى زمين به دست آوردند و با هر نوع حيله‏گرى در خاموش ساختن نور او كوشيدند و هرگونه لعن و افترا را بر على(ع) بر منابر ترويج نمودند، هركس كه او را مدح و توصيف مى‏كرد، مورد تهديد قرار مى‏گرفت. هر روايتى كه فضيلت على (ع) را بازگو مى‏كرد، ممنوع ساختند. حتى از نامگذارى به نام على جلوگيرى كردند. همه اين اقدامات و تلاشها جز ظهور عظمت و جلالت شخصيت على(ع) نتيجه‏اى در پى نداشت… در حقيقت اين همه نابكاريهاى بنى‏اميّه مانند پوشانيدن آفتاب با كف دست بود… .
من چه بگويم درباره مردى كه همه فضيلتها به او منتهى مى‏شود و هر مكتب و هر گروهى خود را به او منسوب مى‏نمايد.
آرى اوست رئيس همه فضيلتها….(7)
من چه بگويم درباره مردى كه اهل همه مذاهب غيراسلامى كه در جوامع اسلامى زندگى مى‏كنند، به او محبّت مى ورزند و حتى فلاسفه‏اى كه از ملت اسلامى نيستند، او را تعظيم مى‏نمايند….(8)
همچنين مى‏نويسد: “چه بگويم در حق كسى كه پيشى گرفت از ديگران به هدايت، به خدا ايمان آورد و او را عبادت نمود، در حالى كه تمام مردم سنگ را مى‏پرستيدند… .”(9)
“او در عبادت، عابدتر ين مردم شمرده مى‏شد؛ نماز و روزه‏اش از همگان بيشتر بود و مردم نماز شب و ملازمت بر اذكار و مستحبّات را از آن حضرت آموختند.”(10)
“مبادى جميع علوم به او بازمى‏گردد. او كسى است كه قواعد دين را مرتّب و احكام شريعت را تبيين كرده است. او كسى است كه مباحث عقلى و نقلى را تقرير نموده است.”(11) آن‏گاه كيفيت رجوع هر يك از علوم را به امام على (ع) توضيح مى‏دهد.
عبدالله بن عباس‏
وى كه از جمله مفسران بزرگ مسلمان، به ويژه اهل‏سنت محسوب مى‏شود، علم خود و صحابه را در برابر علم على(ع) چونان قطره‏اى از دريا مى‏داند، و در مورد آن حضرت مى‏گويد: “آيه‏اى در قرآن نيست، مگر آن كه على، مصداق بارز آن است، خداوند ياران پيامبر را در جاهاى بسيارى مورد سرزنش قرار داده است، ولى درباره على(ع) جز خير و نيكى ياد نكرده است.”(12)
فخر رازى (دانشمند و مفسر معروف اهل‏سنت)
“هركس در دين خود، على بن ابى‏طالب را پيشواى خود قرار دهد، همانا رستگار شده است، زيرا پيامبر(ص) فرمود: “اللّهُمَّ أدر الحقَّ مع علىٍّ حيث دار؛ خداوندا! على هرگونه باشد، حق را بر محور وجودش بچرخان.”(13)
خوارزمى (اديب و خطيب مشهور اهل‏سنت)
آيا چون ابوتراب، جوانمردى هست؟ آيا چون او پيشواى پاك سرشتى روى زمين وجود دارد؟ چشم مرا هر گاه درد فراگيرد، توتيايش خاكى است كه پاى او بدان رسيده باشد. على همان است كه شبانگاه در محراب از دل مى‏خروشيد و مى‏گريست و روز با چهره‏اى خندان در گرد و غبار ميدان جنگ فرو مى‏رفت.
او از زرد و سرخ بيت‏المال مسلمين بهره‏اى نمى‏گرفت. او همان شكننده بتها بود؛ هنگامى كه بر دوش پيامبر پا نهاد. گويا همه مردم بسان پوستند، و مغز، مولاى ما على است … .”(14)
زمخشرى (اديب و دانشمند اهل‏سنت)
وى درباره شخصيت امام على(ع) مى‏گويد: من چه بگويم درباره مردى كه فضايل او را دشمنانش از راه كينه‏جويى و حسد انكار كردند و دوستانش از بيم جان، باز از اين ميان آن‏قدر فضيلت‏هاى وى انتشار يافته كه شرق و غرب عالم را فراگرفته است.(15)
همچنين اين انديشمند اهل‏سنت ضمن نقل حديث قدسى: “من اَحَبَّ علياً اُدخِلُهُ الجنةَ وَ اِن عصانى، و مَن ابغض علياً اُدخِلُهُ النارَ و اِن اطاعَنى؛ يعنى خداوند فرمود: هر كس على را دوست بدارد، او را وارد بهشت مى‏كنم، هر چند مرا نافرمانى كند، و هر كس على را دشمن بدارد، او را به آتش جهنم درآورم، و لو اين كه مرا اطاعت كرده باشد.”(16)
نكته شايان توجه اين كه دوستى و ولايت آن امام همام سبب كمال ايمان است و با كمال ايمان، معصيت در فرعى از فروع، زيانبخش نيست؛ ولى با فقدان ولايت و محبّت آن حضرت ايمان ناقص است؛ از اين‏رو فاقد آن، مستحقّ آتش جهنم خواهد بود.
جاحظ (اديب، سخندان و سخن‏شناس معروف)
وى مى‏گويد: “على بن ابيطالب كرم اللّه وجهه، پس از رسول خدا از همگان فصيح‏تر، و دانشمندتر، و زاهدتر و در رابطه با حق سخت‏گير و پس از پيامبر(ص)، امام خطباى عرب به طور مطلق به شمار مى‏رود.”(17)
اين انديشمند اهل‏سنت مى‏گويد: “سخن گفتن درباره على (ع) ممكن نيست. اگر قرار است حق على ادا شود گويند غلوّ است، و اگر حق او ادا نشود درباره على (ع) ظلم است.”(18)
بيهقى (از دانشمندان نامى اهل‏سنت)
وى درباره فضايل امام على (ع) چنين روايت نموده كه پيامبر اكرم (ص) فرمود:
“من احب ان ينظر الى آدم(ع) فى علمه و الى نوح(ع) فى تقواه و ابراهيم(ع) فى حلمه و الى موسى فى عبادته فلينظر الى على بن ابى‏طالب(ع)؛ هر كس كه دوست دارد به علم و دانش آدم (ع) بنگرد و مقام تقوا و خودنگهدارى نوح(ع) را (مشاهده نمايد) و بردبارى حضرت ابراهيم (ع) را (نظاره كند) و به عبادت موسى(ع) (پى ببرد) بايد به على بن ابى‏طالب(ع) نظر بيندازد.”(19)
اين روايت‏بيانگر اين حقيقت است كه على عليه السلام جامع صفات پيغمبران اولواالعزم است. ازاين‏رو، در روايت طولانى ديگرى از “صعصعة بن صوحان” آمده است كه خود حضرت نيز به اين حقيقت اشاره نموده است:
“اگرچه تمجيد و تجليل از خويشتن زشت است، ولى از باب اظهار نعمت الهى مى‏گويم كه من بر موسى و عيسى و ابراهيم و آدم و نوح و سليمان و … برترى دارم.”(20)
شيخ محمد عبده(21)
وى مى‏گويد: در هنگام مطالعه نهج البلاغه، گاهى يك عقل نورانى را مى ديدم كه شباهتى به مخلوق جسمانى نداشت، اين عقل نورانى از گروه ارواح و مجردات جدا شده و به روح انسانى پيوسته و آن روح انسانى را از لباسهاى طبيعت تجريد نموده و تا ملكوت اعلا بالا برده و به عالم شهود و ديدار روشن‏ترين انوار نائل ساخته است و با اين وصف شگفت‏انگيز، پس از رهايى از عوارض طبيعت در عالم قدس آرميده است.
لحظات ديگرى صداى گوينده حكمت را مى‏شنيدم كه واقعيات صحيح را به پيشوايان و زمامداران گوشزد مى‏كرد و موقعيتهاى ترديدآميز را به آنان نشان مى‏داد و از لغزشهاى اضطراب‏آور برحذرشان مى داشت و آنان را به دقايق سياست و طرق كياست راهنمايى مى كرد و به مقام واقعى رياست آشنا مى‏ساخت و به عظمت تدبير و سرنوشت شايسته بالا مى‏برد.(22)
وى در مقدمه شرح نهج‏البلاغه مى‏نويسد: “در همه مردم عرب‏زبان، يك نفر نيست مگر اين كه معتقد است سخن على(ع) بعد از قرآن و كلام نبوى، شريف‏ترين، و بليغ‏ترين، و پرمعنى‏ترين، و جامع‏ترين سخنان است.”(23)
عبدالفتاح عبدالمقصود (نويسنده و دانشمند مشهور مصرى)
مى‏نويسد: من همواره اخلاق و موهبتهاى الهى و آنچه را كه تشكيل‏دهنده شخصيت است، مقياس شناخت عظمت انسانى قرار مى‏دهم؛ ازاين‏رو بعد از پيامبر(ص) كسى را نديده‏ام كه شايسته باشد پس از او قرار گيرد يا بتواند در رديفش بيايد جز پدر فرزندان پاك و برگزيده پيامبر؛ يعنى “على بن ابى‏طالب”، و من در اين سخن به طرفدارى از تشيع وارد نشده‏ام، بلكه اين رأيى است كه حقايق تاريخ گوياى آن است.
امام، برترين مردى است كه مادر روزگار تا پايان عمر خود چون او نزايد، و اوست كه هرگاه هدايت طلبان به جستجوى اخبار و گفتارش برآيند، از هر خبرى براى آنان شعاعى مى‏درخشد. آرى او مجسمه‏اى از كمال است كه در قالب بشريّت ريخته شده است.(24)
محمد فريد وجدى (دانشمند مصرى)
صفاتى در وجود على(ع) گرد آمده بود كه در ديگر خلفا نبود: دانشى فراوان و شجاعتى عالى و فصاحتى درخشان. اين صفات با نيكويى‏هاى اخلاقى و شرافتهاى ذاتى آميخته بود؛ بدان سان كه جز در افراد كامل پيدا نمى‏شود.(25)
عباس محمود عقّاد (دانشمند مصرى)
“در هر قسمتى از روان انسان برخوردگاهى است به زندگى على بن ابى‏طالب؛ زيرا از بين تمام بزرگان و دلاوران، تنها زندگى اوست كه جهان انسانيت را در همه جا با گفتار بليغ، مخاطب قرار مى‏دهد و نيرومندترين انواع محبتها و عوامل پنديابى و انديشه كه سراسر تاريخ بشر ممكن است در روح انسان برانگيزد، در صفحات تاريخ اوست. زندگى پسر ابوطالب هميشه با عواطفى شعله‏ور و احساساتى نگر، به جانب مهرورزى و بزرگداشت روبه روست؛ او شهيد و پدر شهيدان است و تاريخ على و فرزندانش را سلسله‏اى طولانى از ميدانهاى شهادت و پيروزي تشكيل مى‏دهد كه براى جوينده يكى پس از ديگرى نمايان مى‏شوند.”(26)
وى درباره شجاعت امام در ميدانها نبرد مى‏نويسد: “مشهور است كه آن حضرت با كسى تن به تن نشد، مگر آن كه او را به زمين زد، و با كسى مبارزه نكرد، مگر آن كه او را به قتل رسانيد.”(27)
“على(ع) در خانه‏اى تربيت يافت كه از آن‏جا دعوت اسلامى به سر تا سر عالم گسترش يافت… .”(28)
“مشهور آن است كه حضرت على (ع) در قضاوت و فقه و شريعت پيش تاز بود و بر ديگران سابق… هرگاه بر عمر بن خطاب مسئله دشوارى پيش مى‏آمد، مى‏گفت: اين قضيه‏اى است كه خدا كند براى حلّ آن ابالحسن به فرياد ما برسد.”(29)
درباره زهد مولى مى‏نويسد: “در ميان خلفا، در لذّت بردن از دنيا، زاهدتر از على(ع) نبوده است… .”(30)
محمد امين نواوى (دانشمند معروف اهل‏سنت)
وى مى‏گويد: “على(ع) همه قرآن را حفظ كرد و فراگرفت، بر اسرارش آگاه بود و گوشت و خونش با قرآن درآميخت؛ چنان كه اين مطالب را بررسى كننده نهج‏البلاغه، در نهج‏البلاغه مى‏بيند و مى‏يابد.”(31)
امام محمد غزّالى
“حقيقت روشن بود و مسلمانان بر حديث غدير خم كه پيامبر(ص) فرمود: “مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىُّ مَوْلاهُ” اتفاق نظر داشتند و برخى از كسانى كه بعدها به خلافت رسيدند به آن حضرت براى آن منصب تبريك گفتند، ولى بعدها براى مقام پرستى و دلبستگى به دنيا و مشاهده آن اجتماع و احترامها، به مخالفت برخاستند و آن حقيقت را با بهايى اندك معامله كردند.”(32)
محمد ابوالفضل ابراهيم (محقق بزرگ معاصر)
وى كه شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد را مورد تحقيق عالمانه قرار داده است، درباره عظمتهاى روحى امام على(ع) مى‏نويسد: “در شخصيت امام على بن ابى‏طالب(ع) آنقدر كمالات، و عناصر پسنديده، و عظمتهاى روحى، و نورانيت تكاملى، و شرافت عالى توأم با فطرت پاك و نفس و محبوب خداوندي جمع شده است كه در هيچ‏يك از انسانهاي بزرگ ديده نمى‏شود.”(33)
دكتر طه حسين (اديب، نويسنده و ناقد معاصر اهل‏سنت)
وى در كتاب “على و بنوه” مى‏نويسد: على از خود خشنود نبود، مگر وقتى كه حق جامعه و مردم را ادا كرده باشد؛ نماز را براى مردم به پا داشته و با رفتار و گفتار آنان را تعليم داده و شبانگاه شام فقيران را داده باشد و نيازمندان را از سؤال بى‏نياز ساخته باشد. پس از تكاليف، شب هنگام با خداى خويش به خلوت مى‏پرداخت، نماز مى‏خواند و عبادت مى‏كرد. پس از اندكى خواب، سحرگاهان باز به سوى مسجد روانه مى‏شد و مردم را به نماز دعوت مى‏كرد.
على براى يك لحظه هم در همه شبانه روز خدا را فراموش نمى‏كرد… على مردم را با سيره رفتار موعظه مى‏كرد. آرى، او امام مردم بود و معلم آنها.(34)
همچنين وى در كتاب “على و بنوه” داستان مردى را نقل مى‏كند، كه در جريان جنگ جمل دچار ترديد مى‏شود، با خود مى‏گويد: “مگر ممكن است شخصيت‏هايى چون طلحه و زبير بر خطا باشند؟ درد دل خود را با على در ميان مى‏گذارد، و از على(ع) مى‏پرسد؟ مگر ممكن است شخصيت‏هايى عظيم و با سابقه‏اى بر خطا روند؟”
على (ع) به او مى‏فرمايد: “انَّك لَملبوس عليك، إنَّ الحقَّ و الباطل لايعرفان بأقدار الرجال، إعرف الحقَّ تَعرف أهله و اعرف الباطل تعرِف اهله؛ يعنى تو سخت در اشتباهى! تو كار واژگونه كرده‏اى، تو به جاى آن كه حق و باطل را مقياس شناخت شخصيتها قرار دهى، شخصيتها را كه قبلاً با پندار خود فرض كرده‏اى، مقياس حق و باطل قرار داده‏اى! تو مى‏خواهى حق را با مقياس افراد بشناسى! بر عكس رفتار كن! اول خود حق را بشناس، سپس اهل حق را خواهى شناخت؛ باطل را بشناس، آن وقت اهل باطل را خواهى شناخت. آن‏گاه ديگر اهميت نمى‏دهى كه چه كسى طرفدار حق است و چه كسى طرفدار باطل، و از خطا بودن آن شخصيتها در شگفت و ترديد نخواهى بود.”
طه حسين در ادامه سخن خود مى‏گويد: “من پس از وحى و سخن خدا، جوابى پر جلال‏تر و شيواتر از اين جواب نديده‏ام و نمى‏شناسم.
من بعد از كلام خدا، كلامى به اين زيبايى در جهان نديده‏ام و نمى‏شناسم.”(35)
فؤاد فاروقى (اديب و نويسنده لبنانى)
اين انديشمند اهل‏سنت مى‏گويد: “وقتى كه بزرگان و انديشمندان در حلّ مشكلى به بن‏بست مى‏رسيدند، مى‏دانستند بايد به “على (ع)” مراجعه كنند، به خدمت دوست بروند و از او يارى بخواهند. همان دوستى كه پيامبر (ص) همواره، صحّت داورى‏هايش را تأييد مى‏فرمود.
على(ع) در تمام زندگى‏اش، براى خدمت به اسلام و مسلمانان، انواع مشقّات را بر خود هموار ساخت چه آن زمان كه در ركاب پيامبر(ص) براى گسترش اسلام، شمشير مى‏زد، چه در زمان خلفا و چه در زمان خودش. اما به گواه تاريخ، على(ع) در زمان خلافت و امامت خويش، بيشتر از هر زمانى رنج كشيد؛ زيرا او نمونه عدل بود، و سخت‏گيريهايى كه براى هدايت مسلمانان معمول مى‏داشت، صد چندان بر خود تحميل مى‏كرد، صد چندان بر خود و خانواده‏اش سخت مى‏گرفت. تا در تقدّس او كمترين خللى وارد نيايد و اين چنين است كه امروز پس از گذشت قرنها، هنوز مى‏بينيم، اين “مهر على” است كه بر دلها حكم مى‏راند؛ متبرك باد نامش.”(36)
همچنين مى‏گويد: “جانم به فدايت (على) كه شجاعت و رقّت در دل، زورمندى در بازو، و جهانى تأثر در چشم دارى… و در سوگ كسى اشك مى‏ريزى كه جهان دو تن را بيش از همه دوست داشت: يكى دخترش فاطمه(س) و ديگرى همسر او.”
“… اين بزرگ مرد عالم اسلام “على (ع)” بر دلها حكومت مى‏كرد و نه تنها آن زمان، بلكه قرنها بعد نيز در حكومت او خللى پديد نيامده است.”
وى در فرازى ديگر در فضايل مولى على(ع) چنين مى‏گويد: “على را بر ديگر مسلمانان مزايايى است؛ على زاده كعبه است؛ ازاين‏رو بسيارى از مورّخان و پژوهندگان او را “فرزند كعبه” خوانده‏اند؛ زيرا مادرش او را در كعبه، اين مكان مقدس مسلمانان، زاده است… على (ع) نخستين مردى است كه به اسلام گرويده است.”(37)
اين نويسنده روشنفكر لبنانى مى‏گويد: “هرگاه دشوارى‏هاى زندگى به من رو مى‏آورد و از رنج روزگار آزرده مى‏شوم، از اندوه خويش به آستان على(ع) پناه مى‏برم؛ زيرا او پناهگاه هر درمانده‏اى است. او بر ستمكاران همچون رعد و بر شكست خوردگان، يارى دلسوز و مشفق بود.”(38)
شكيب ارسلان (ملقّب به اميرالبيان)
شكيب ارسلان، از نويسندگان زبردست عرب در عصر حاضر است. در جلسه‏اى كه به افتخار او در مصر تشكيل شده بود، يكى از حضّار در مقام بزرگداشت او پشت ميز خطابه چنين گفت:
“دو نفر در تاريخ اسلام پيدا شده‏اند كه به حق شايسته‏اند “امير سخن” ناميده شوند، يكى على بن ابيطالب و ديگرى شكيب.”
شكيب ارسلان با ناراحتى برخاست و پشت تريبون قرار گرفت و از دوستش كه چنين مقايسه‏اى به عمل آورده بود، گله كرد و گفت: “من كجا و على بن ابيطالب كجا! من بند كفش على هم به حساب نمى‏آيم.”(39)
به خليل بن احمد گفتند: چرا على(ع) را مدح نمى‏كنى؟ فرمود: چه بگويم در حقّ كسى كه دوستانش فضايل او را به جهت خوف كتمان كرده و دشمنانش نيز به دليل حسد از انتشار آن جلوگيرى كردند، در حالى كه فضايل آن حضرت همه جا را پر كرده است.(40)
همچنين از وى پرسيدند: “على(ع) شجاعتر است يا “عنبسه و بسطام”؟ گفت: “عنبسه و بسطام” را با افراد بشر بايد مقايسه كرد، على(ع) مافوق افراد بشر است.”(41)
امام على (ع) از ديدگاه انديشمندان غير مسلمان‏
جرج جرداق
آيا انسان بزرگى مانند على(ع) را مى‏شناسى كه حقيقت انسانى را به عقول و مشاعر بشرى آشنا سازد؛ آن حقيقت انسانى كه سرگذشتى چون ازل و آينده باقى چون ابديت و ژرفايى بس عميق دارد كه هر يك از صاحبان خرد و نفوس بزرگ، مطابق روش و طبع خود، آن را درك مى‏كند و ديگر انسانهاى عادى بدون اين كه خود بدانند در سايه آنان زندگى مى‏كنند… آن حقيقت كه اساس همه فلسفه‏هاى مثبت است در مقابل فلسفه‏هاى منفى. مقصودم از آن فلسفه‏هاى كاوش از “مطلق” است كه عامل اساسى ثبات و پايدارى انسانيت در وجود انسان است. كاوش از “مطلق” اگر تا اعماق مطلق ادامه يابد، به يكى از چهره‏هاى حقيقت خواهد رسيد. در اين بحث و پيگيرى، انديشه و خرد و خيال و ساير فعاليتهاى ناشى از آنها دست به دست هم مى‏دهند، سپس به موقعيتها و عوامل و عموم تمايلات با داشتن معانى مختلف تطبيق مى گردند.
امام على (ع) اين “مطلق” را به طور مخصوص دريافته، سپس با عقل و قلبش درك كرده است كه بالاترين قدرتها از پايدارى و مقاومت روى آن مطلق ناشى مى‏گردد. على(ع) بدين‏سان تجسم‏يافته آن قدرت شگفت‏انگيز است كه او را در پيروزي‏ها و شكستها يكسان نشان مى دهد؛ زيرا ملاك او در پيروزى‏ها و شكستها همان قدرت است كه در ميدان جنگ چه با چهره پيروزى بيرون آيد و چه با شكست روبه‏رو شود و همچنين در ميدان سياست هر ميدان ديگر كه براى تكاپوى زندگى تصور شود، يكسان است.
تاريخ و حقيقت گواهى مى‏دهند كه او وجدان بيدار و قهّار، شهيد نامى، پدر و بزرگ شهيدان، فرياد عدالت انسان و شخصيت جاويدان شرق على بن ابى‏طالب است.
اى روزگار چه مى‏شد كه اگر هر چه قدرت و قوّه‏اى دارى به كار مى‏بردى و در هر زمان يك على با عقلش، با قلبش، با آن زبانش، و با آن ذوالفقارش، به عالم مى‏بخشيدى؟!(42)
جرجى زيدان
آيا على پسر عموى پيامبر و جانشين و داماد او نبود؟! آيا او آن دانشمند پرهيزگار و دادگر نبود؟! آيا او آن مرد با اخلاص و غيور نبود كه در پرتو مردانگى و غيرتش، اسلام و مسلمانان عزّت يافتند؟!(43)
همچنين مى‏گويد: “معاويه و دوستانش براى پيشرفت و مقاصد فردى خود از هيچ جنايتى دريغ نداشتند، امام على(ع) و همراهان او، هيچ گاه از راه راست، و دفاع از حق و شرافت، تخطى و تجاوز نمى‏كردند… .”(44)
جبران خليل جبران (فيلسوف و شاعر بزرگ مسيحى)
من معتقدم كه فرزند ابى‏طالب نخستين عرب بود كه با روح كلى رابطه برقرار نمود. او نخستين شخصيت از عرب بود كه لبانش نغمه روح كلى را در گوش مردمى طنين انداز نمود كه پيش از او نشنيده بودند…. او از اين دنيا رخت بربست در حالى كه رسالت خود را به جهانيان نرسانيده بود. او چشم از اين دنيا پوشيد؛ مانند پيامبرانى كه در جوامعى مبعوث مى‏شدند كه گنجايش آن پيامبران را نداشتند و به مردمى وارد مى‏شدند كه شايسته آن پيامبران نبودند و در زمانى ظهور مى‏كردند كه زمان آنان نبود. خدا را در اين كار، حكمتى است كه خود داناتر است.(45)
شبلى شميّل‏
شبلى شميّل مادى مسلك مى‏گويد: “الامام على بن ابى‏طالب عظيم العظماء نسخة مفردة لم ير لها الشرق و لاالغرب صورة طبق الاصل لاقديما ولاحديثا؛ امام على بن ابى‏طالب بزرگ بزرگان، يگانه نسخه‏اى است كه شرق و غرب، نسخه‏اى مطابق او در گذشته و حال نديده است.”(46)
ميخائيل نعيمه‏
“قدرت نمايى و قهرمانى امام على(ع) تنها در حدود ميدانهاى جنگ نبود، قهرمانى بود در صفاى بصيرت، و طهارت وجدان، و سحر بيان، و حرارت ايمان، و عمق روح انسانيت، و بلندى همّت، و نرمى طبيعت، و يارى محروم و رهايى مظلوم از چنگال متجاوز و ظالم، و فروتنى براى حق به هر صورت و مظهرى كه حق برايش تجلى نمايد، اين نيروى قهرمانى هميشه محرّك و انگيزنده است گرچه روزگارها از آن بگذرد… .”(47)
هيچ مورخ و نويسنده‏اى هر اندازه هم كه از نبوغ و رادمردى ممتاز برخوردار بوده باشد، نمى‏تواند ترسيم كاملى از انسان بزرگى مانند پيشوا على(ع) را در مجموعه‏اى كه حتى داراى هزار صفحه باشد، ارائه دهد و دورانى پر از رويداهاى بزرگ، مانند دوران او را توضيح دهد.
تفكرات و انديشه‏هاى آن ابرمرد عربى و گفتار و كردارى را كه ميان خود و پروردگارش انجام داده است، نه گوشى شنيده و نه چشمى ديده است. تفكرات، ايده‏ها و گفتار و كردار او خيلى بيش از آن بوده است كه با دست و زبان و قلم وى بروز كرده و در تاريخ ثبت شده است.(48)
دكتر بولس سلامه(49)
بولس سلامه مى‏گويد: “شبهايى كه بيدار بودم و با درد و رنج مى‏گذراندم، افكار و تخيلاتم مرا به گذشته مى‏كشاند. شهيد بزرگ، امام على(ع) و سپس امام حسين(ع) به ياد من مى‏آمدند. يك بار براي مدتى طولانى گريستم و سپس شعر”على و حسين” را نوشتم… .”(50)
وى مى‏گويد: آرى، من يك مسيحى هستم، ولى ديده‏اى باز دارم و تنگ بين نيستم. من يك مسيحى هستم كه درباره شخصيت بزرگى صحبت مى‏كنم كه مسلمانان درباره او مى‏گويند: خدا از او راضى است….
على در قضاوت خود استثنايى قايل نمى‏شد و به طور مساوى آنچه را كه شايسته بود حكم مى‏كرد، و تفاوتى ميان ارباب و بنده نمى‏گذاشت.(51)
همچنين مى‏گويد: “على(ع) به مقامى رسيده است كه يك دانشمند، او را ستاره درخشان آسمان علم و ادب مى‏بيند، و يك نويسنده برجسته، از شيوه نگارش او پيروى مى‏كند، و يك فقيه، هميشه بر تحقيقات و ابتكارات او تكيه دارد… . “(52)
بولس سلامه مى‏گويد: “دلائل عظمت اميرمؤمنان (ع) بلكه امير عرب، بيش از آن است كه به شمار آيد، و اگر كسى بخواهد آنها را به شمارد، مانند كسى است كه بخواهد ذرات اشعه آفتاب را در مشت بگيرد.”(53)
اين مسيحى روشنفكر در ضمن ادبياتى، حادثه ولادت اميرمؤمنان، حضرت على (ع)، را در خانه كعبه چنين بيان مى‏كند:
“فاطمه شيرزنى كه از درد (زايمان) به ناگزيرى، به سراپرده كعبه عتيق و استوار پناهنده شد. فاطمه به حطيم كعبه نزديك شد و همانند خوشه انگور به پرده كعبه آويخت. مسجدالحرام از شادى تبسم كرد و بانگ سرودِ حجرالاسود به فلك رسيد. آن روز دو صبح‏دم يك جا رسيد، يكى طلوع فجر بود و ديگرى فروغ مولود. زمانه پير مى‏شود، ولى او همانند صبح‏دم پايدار مى‏ماند، و هر روز با درخشش تازه‏اى طالع مى‏گردد.”(54)
سليمان كتّانى
اين دانشمند و اديب مسيحى، خطاب به امام على (ع) مى‏گويد: تو زيبايى؛ ولى نه به خاطر چشمان سياهت، بلكه به خاطر بينش شعله‏ورت. تو زيبايى؛ نه به خاطر جمال سيمايت، بلكه به خاطر صفاي سرشتت. تو زيبايى؛ نه به خاطر گلوبندي رخشان بر گردن بلورينت، بلكه به خاطر جبروت خصلتها و خوى شكوهمندت، تو قهرمانى؛ ولى نه به خاطر پيچيدگى مچ‏هايت. تو قهرمانى؛ نه به خاطر پهناى شانه‏ات، بلكه به خاطر چشمه فيضى كه نخست بر قلب و زبانت و سپس در گفتار و رفتارت سرازير شده است.(55)
ابوالفرج اهرون مشهور به ابن العبرى (مورّخ و دانشمند مسيحى)
وى درباره فضائل امام على(ع) چنين مى‏گويد: “على(ع) بود كه در عصر خلفا، خلأ ناشى از فقدان حضرت رسول اكرم(ص) را جبران نمود. او مبارزات عقيدتى را، پس از پيامبر(ص) بر عهده داشت. احتجاجات و مناظرات آن حضرت، در تاريخ گواه بر اين مطلب است. وجود مقدس حضرتش، در كنار خلفا، خلأيى را كه از فقدان مقام والاى نبوى حاصل شده بود، پر مى‏كرد و كتابهاى شيعه و سنّى، سرشار است از اين گونه مسائل، و نمونه بارزش سخن عمر: “لو لا علىٌّ لهلك عمر” است؛ كه حد اقل هفتاد بار آن، در تاريخ ضبط گرديده است.”(56)
پى‏نوشت‏ها:
1. سيد عبدالحسين شرف الدين، المراجعات، ص 218، چاپ سوّم.
2. مسند احمد، ج 5،ص 26؛ مجمع الزوائد،ج 5، ص 101.
3. والعاديات، فضايل حضرت على(ع) ، ص 17، چاپ دارالحديث، قم.
4. ديوان شافعى، ص 32، چاپ مصر.
5. محمد ابراهيم سراج، امام على (ع)، خورشيد بى‏غروب، ص 287، تهران، مؤسسه انتشارات نبوى، چاپ اول، 1376ش.
6. اكبر اسد عليزاده، امام على (ع) از نگاه انديشمندان غير شيعه، ص 50، چاپ اول، مؤسسه امام صادق (ع)، قم، 1381 ش.
7. ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 16.
8. همان، ص 28 و 29.
9. همان، ج 3،ص 260.
10. همان، ج 1،ص 27.
11. همان، ج 1،ص 17.
12. محمد جواد مغنيه، امامت على در آينه عقل و قرآن، ص 125 جمعى از نويسندگان، على (ع) از نگاه ديگران، ص 104، دفتر نشر و پخش معارف با همكارى انتشارات امام باقر (ع)، مشهد، 1380 ش.
13. محمد بن عمر فخر الرازي، تفسيرالكبير، ج 1، ص 111، چاپ مصر، قاهره، 1357 ق.
14. الغدير، ج 4،ص 397.
15. جمعى از دبيران، داستان غدير، ص 284، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، قم،1362 ش.
16. محمد ابراهيم سراج، امام على (ع)، خورشيد بى‏غروب، ص 270، تهران، مؤسسه انتشارات نبوي، چاپ اول، 1376 ش.
17. عبدالرحمن رضايى، در آستانه آفتاب، ص 16،دانشگاه‏علوم رضوى، مشهد، 1380 ش.
18. آيت اللّه حسين مظاهرى، چهارده معصوم (ع)، ص 41.
19. شيخ طوسى، امالى، ص 416، مجلس 14، قم، دارالثقافة، 1416، ر . ك: ديلمى، ارشاد القلوب، ج 2،ص 363 ،انتشارات شريف رضى، 1412 ق.
20. سيد نعمت الله جزائرى، انوار النعمانية، ج 1،ص 27، شركت چاپ تبريز.
21. وى از بزرگترين روحانيان دانشمند اهل‏سنت و مفتى اسبق مصر، مصلح بزرگ و معاصر سيدجمال الدين اسدآبادى بود.
22. شيخ محمد عبده، شرح نهج البلاغه، مقدمه، ص 7و 10.
23. استاد مرتضى مطهري، سيرى در نهج البلاغه ، ص 18 – 17، چاپ دهم، انتشارات صدرا، تهران، 1373 ش.
24. عذرا انصارى، جلوه ولايت، ص 304، چاپ اول، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، قم، 1376 ش.
25. دايرة المعارف فريد وجدى، ج 6، ص 659، ماده “عَلوَ”، چاپ سوم، دارالمعرفة للطباعة و النشر، بيروت، 1971 م.
26. عباس محمود عقّاد، عبقرية الامام على (ع)، ص 3، چاپ دارالكتب العربى، بيروت.
27. همان، ص 15.
28. همان، ص 43.
29. همان، ص 195.
30. همان، ص 29.
31. عبدالزهراء خطيب حسينى، مصادر نهج‏البلاغه و اسانيده، ص 92، چاپ سوم، دارالاضواء، بيروت، 1405 ق.
32. الغدير، ج 11، ص 248.
33. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، مقدمه به قلم محمد ابوالفضل ابراهيم، داراحياء الكتب العربيه، مصر، قاهره، چاپ اول، 1959 م ؛ محمد تقى جعفرى، ترجمه و تفسير نهج البلاغه ج 1، ص 189 چاپ اول، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، تهران، 1357 ش.
34. دكتر طه حسين، علىٌّ و بَنُوهُ، ص 158،دارالمعارف، چاپ مصر.
35. استاد مرتضى مطهري، سيرى در نهج البلاغه ، ص 19 – 18.
36. محمد ابراهيم سراج، امام على (ع)، خورشيد بى‏غروب، ص 280 – 279.
37. همان، ص 278.
38. كريم خانى و صمدانى، على (ع) فراسوى اديان، ص 18،قم، نشر دانش حوزه، چاپ اول، 1383 ش.
39. استاد مرتضى مطهرى، سيرى در نهج البلاغه ، ص‏19،چاپ دهم، انتشارات صدرا، تهران، 1373 ش.
40. احقاق الحقّ، ج 4،ص 2.
41. شهيد مطهرى، سيرى در نهج البلاغه، ص 16.
42. جرج جرداق مسيحى لبنانى، صوت العدالة الانسانية، ج 1،ص 23 و 24.
43. جمعى از دبيران، داستان غدير، ص 293 مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، قم، 1362 ش.
44. محمد ابراهيم سراج، امام على (ع)، خورشيد بى‏غروب، ص 325 تهران، مؤسسه انتشارات نبوى، چاپ اول، 1376 ش.
45. عبدالفتاح عبدالمقصود، الامام على بن ابيطالب (ع)، ترجمه: سيد محمد مهدي جعفري، چاپ اوّل، ص 19.
46. صوت العدالة الانسانية، ج 1، ص 19 الغدير، ج 6،ص 308 .
47. عبدالفتاح عبدالمقصود، الامام على بن ابيطالب، ج 1، مقدمه، ترجمه: سيد محمد مهدى جعفرى، ص 17، چاپ سوم، چاپخانه حيدرى، تهران، 1353 ش.
48. صوت العدالة الانسانية، ج 1،ص 7.
49. بولس سلامه، اديب و حقوقدان بزرگ مسيحى لبنانى است. وى 3500 بيت شعر در فضيلت امام على و حسنين – عليهم السلام – سروده و همچنين يك كتاب 300 صفحه‏اى با عنوان “عيدالغدير” به رشته تحرير درآورده است.
50. عذرا انصارى، جلوه ولايت، ص 304، چاپ اول، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، قم، 1376 ش.
51. داستان غدير، ص 301.
52. كريم خانى و صمدانى، على (ع) فراسوى اديان، ص 20، قم، نشر دانش حوزه، چاپ اول، 1383 ش.
53. همان، ص 45 – 44.
54. همان، 51 – 50.
55. درسهايى از ائمه معصومين (ع)،ص 12.
56. كريم خانى و صمدانى، على (ع) فراسوى اديان، ص 33.

انتظار سازنده‏
حسين طاهرى وحدتى‏
چكيده:
انتظار با چه تفسيرى مى تواند سازنده و تاثيرگذار در جامعه اسلامى باشد؟ در اين نوشتار نويسنده به اين پرسش پاسخ مى‏دهد و مفهوم انتظار را مرتبط با مجموعه كل دين مى داند و اين كه در عصر غيبت تكليف مسلمانان همانند عصر حضور بلكه سنگين تر است و متقابلاً تفسيرهاى اشتباه از اين مفهوم به همه مفاهيم دينى آسيب مى رساند و عرصه را براى سوء استفاده ها فراهم مى آورد.
مقدمه:
انتظار در فرهنگ تشيع جايگاه ويژه‏اى دارد. مى توان آن را به عنوان يكى از عوامل بنيادين در بالندگى تاريخ تشيع دانست. البته مسئله انتظار و مهدويت اختصاص به شيعه ندارد؛ بلكه همه فرقه‏هاى اسلامى به گونه‏اى از آن سخن گفته‏اند و در اديان آسمانى هم، ظهور منجى در رديف عقايد مهم آنان قرار دارد؛ اما به نظر مى رسد بهترين برداشت و تفسير از اين مسئله در بينش تشيع و كلام امامان معصوم(ع) قابل بررسى و تحليل مى باشد؛ زيرا نزديكترين ديدگاه بلكه مساوق با قرآن و سيره نبوى است.
آينده جهان در نگاه قرآن و وعده‏هاى آن، آينده‏اى روشن، اميد دهنده و پيروزمند براى انسان‏هاى صالح ترسيم شده است. پاره‏اى از آيات قرآن كه بر پيامبر(ص) اعظم نازل گرديده، اين حقيقت را بيان مى نمايد كه چشم اندازى نويد بخش و رهايى آفرين فرا روى صالحان و بندگان شايسته خداوند به نظاره نشسته، بدون ذرّه‏اى تخلف در وعده آسمانى، از اين مقوله با تعبيرهاى گوناگونى ياد شده است از جمله: وراثت زمين از آن بندگان صالح (انبياء/ 105) پايانى نيكو و نشاط انگيز براى باتقوايان (اعراف/ 128) پيروزى و برترى دين خداوند على رغم مشركان و كافران (توبه/ 33) و (صف/ 9) امامت مستضعفان (قصص/ 5)
مسئله اصلى‏
مفهوم و پديده انتظار مرتبط با همين مسئله‏اى است كه در فرهنگ قرآنى مطرح مى باشد و به زندگى مسلمانان معناى خاصى مى بخشد و اگر به خوبى از آن بهره بردارى گردد و معناى واقعى و غيرتحريف شده‏اش براى عموم مردم تعريف بشود، بسيارى از مشكلاتى كه امروز دامن گير جوامع اسلامى است، برطرف خواهد شد؛ البته به شرط پاى بندى حتمى و پيروى منطقى از لوازم آن كه مهمترين آن ها عبارتست از عمل نمودن به همه توصيه ها و سفارشاتى كه از معصومين(ع) براى عصر غيبت صادر شده است. اين مؤلفه، انتظار واقعى و درست را از انتظار ظاهرى و غير درست جدا مى‏كند.
پرسش مهم اين است كه چگونه مى توان در عصر غيبت به يك مفهومى منطقى كارآمد از انتظار دست پيدا كرد تا عامل پويايى در حيات اجتماعى مسلمانان باشد؟ در پاسخ به اين پرسش (كه در واقع فرضيه اصلى اين نوشتار را تشكيل مى دهد) مى‏توان گفت: در صورتى كه انتظار در فرم صحيح خودش مديريت بشود، حتماً مقوله‏اى سازنده و نشاط آفرين خواهد بود. مسؤوليت تبيين اين مسئله در مرحله اول با كسانى است كه عهده‏دار هدايت و فرهنگ‏سازى جامعه هستند به ويژه پژوهشگران دين.
چنانچه اين تعهد تاريخى و دينى درست انجام شود، جامعه اسلامى از بركات آن بهره مند مى شود؛ البته زمينه ها و عوامل مهم ديگر نيز مى بايست فراهم گردد و به يكسان سازى و بهسازى فرهنگ انتظار سازنده كمك نمايند؛ از فضاهاى آموزش رسمى گرفته تا مجامع عمومى از قبيل مساجد، جلسات مذهبى زنانه و مردانه، رسانه ها و عوامل مؤثر در اطلاع رسانى.اين انسجام دينى از گسست فرهنگى و تهاجم توليدات بيگانگان جلوگيرى مى كند. واقعيت آن است كه ما در ارائه چهره دين كارآمد و تامين كننده سعادت فردى و اجتماعى چندان موفق نبوده ايم و شايد كمى هم دير شده است؛ اما اگر باز هم سستى و سهل انگارى بكنيم، بايد در انتظار پيامدهاى ناگوار ديگر باشيم.
انتظار واقع گرايانه‏
اهميت دادن اسلام به تعهد عملى مسلمانان نسبت به ايمان و اعتقاد آنان، تصويرى واقع‏گرا از دين ارائه كرده است. هر عاملى كه سبب كم رنگ شدن اين مؤلفه بشود، نوعى تحريف و ارتجاع تلقى مى گردد. اين آسيب ممكن است دامن هر يك از مفاهيم دينى را بگيرد و آن را از هويت اصلى‏اش تهى كند. امام على(ع) در چهارده قرن و اندى پيش نگرانى خود را از اين مساله اظهار مى دارد كه روزگارى بر مردم خواهد گذشت كه از قرآن فقط رسم و نشان آن باقى مى‏ماند و از اسلام هم تنها نام آن، مساجد در آن روزگار بنايى؛ شكوه خواهد داشت در حالى كه مايه هدايت نخواهد بود.(1)
با اين وصف، ما با دو مفهوم از انتظار رو به رو هستيم:
1- انتظار رسمى و اسمى‏
2- انتظار حقيقى و واقع گرايانه.
كدام يك از اين دو مفهوم با حقيقت دين سازگارى دارد؟ بهتر است پاسخ اين پرسش را از يك كارشناس و متخصص دين شناس دريافت كنيم. ايشان با تجربه فراوانى كه از شناخت جريانات دينى و فرهنگى دارد اين گونه اظهار مى دارد:
معناى انتظار از مسير اصلى انحراف پيدا كرده و به مجالس و ظواهر تبديل شده است.(2)
كم رنگ شدن انتظار در معناى منطقى خود، سبب رشد ظاهرگرايى مى شود و در نتيجه بازار «مدعيان دروغين» مرتبط به امام زمان(عج) فرصت پيدا مى كنند تا با الغائات فريبنده، گروهى را گرد خود جمع نمايند و با اين عمل خود، هم به دين خيانت كنند و هم فرهنگ عمومى را با چالش‏هاى جدى مواجه سازند و در نتيجه وحدت ملى نيز آسيب پذير مى شود كه اين در روند توسعه همه جانبه كشور هم، مشكلاتى به وجود خواهد آورد.
تصويرى از انتظار كارآمد
در انتظار واقعى عوامل تخديري و ظاهرگرايى دينى كه روح نااميدى را در دل انسان پرورش مى دهد، جايگاهى ندارد. جامعه منتظر، جامعه با نشاط، توانمند و پرحركت است. مى‏توان اين گونه تعبير نمود كه در جامعه و فرهنگ انتظار، مردمانش همواره در حال برگزارى آزمون و تمرين چگونه زندگى كردن بر مبناى فهم درست از قرآن و دين هستند؛ يعنى همه افعال عبادى، اخلاقى، سياسى و اجتماعى مناسب اين فرهنگ است و قرار نيست معجزه‏اى رخ دهد و يا دستى از آسمان بيرون آيد تا مشكلات و ناهنجارى‏ها و همه كژى را برطرف نمايد.
لذا در قرآن دو نشانه مهم و عمده براى پيروان دين محمد(ص) بيان مى كند و حتى بنيان سعادت بشرى را مبتنى بر تحقق آن دو مى داند و آن عبارت است از ايمان و عمل شايسته. ايمان در معناى عميق و گسترده اش يعنى دست يافتن به باور و اعتقادى كه فرد در سايه آن به حوزه امن الهى راه مى يابد (اشاره به سوره العصر) و عمل صالح يعنى آنچه با فطرت و نهاد دست نخورده آدمى در تلائم است و مايه تعالى انجام دهنده‏اش مى گردد. خداوند به زمان سوگند ياد مى كند كه: همه انسان ها در زيان و خسران قرار دارند مگر كسانى كه ايمان آوردند و عمل خوب انجام دادند (سوره العصر).
مرحوم علامه طباطبايى در بيان اين سوره و اهميت آن مى‏گويد: اين سوره به صورت خلاصه و اشاره كل معارف قرآنى را در بر دارد.(3)
به نظر مى رسد جايگاه عمل صالح در عينيت كمال ايمان در عرصه زندگى فردى و اجتماعى آن قدر اهميت دارد كه علامه از اين سوره چنين تصويرى ارائه مى دهد.
انتظار و عمل‏
بنابراين در فرهنگ انتظار، پيروان آن اهل عمل هستند و در انتظار يك اتفاق به سر نمى برند بلكه همواره تلاش مى كنند تا ضمن درخواست‏هاى مكرر و دعا به درگاه خداوند، با انجام تكاليف و تعهدات دينى، خود را به وضعيت مطلوب برسانند و زمينه ظهور موعود را فراهم نمايند.
حديث انتظار فرج و بهترين عبادت، در كتاب هاى حديثى ما به وفور وارد شده است. پيامبر(ص) اين گونه فرموده است كه: «افضل اعمال امتى انتظار فرج الله؛(4) بهترين اعمال امت من انتظار فرج الهى است». اگر ما در اين روايت، انتظار مطلق را فرض بگيريم، بدون ترديد برترين مصداق آن، در انتظار نشستن مسلمانان براى ظهور مهدى موعود است.
انتظار و سنت نبوى‏
موضوع انتظار فرج در سخنان ديگر معصومين(ع) نيز گزارش شده و به ارزش و جايگاه آن تأكيد فراوان گرديده است. حضرت امير(ع) در يكى از جلساتى كه با اصحاب خود داشتند، چهارصد نكته مربوط به دين و دنياى مسلمانان را در حوزه‏هاى مسائل اخلاقى، اجتماعى، سياسى، رفتاري، بهداشتى و… بر مى شمرند. از جمله در مورد انتظار فرج مى فرمايند: «انتظروا الفرج و لا تيأسوا من روح الله فان احبّ الاعمال الى الله عزوجل انتظار الفرج.»(5)
منتظر فرج بمانيد و هرگز از رحمت الهى نااميد نگرديد چرا كه بهترين كارها در پيشگاه خداوند، انتظار فرج است.امام جواد(ع) نيز بهترين اعمال شيعيان را انتظار فرج مى داند. «افضل اعمال شيعتنا، انتظار الفرج.»(6)
دقت داشته باشيم مساله انتظار همزاد شريعت و دين نبوى است يعنى زمانى كه هنوز شخص پيامبر(ص) حضور داشته است، به عنوان اولين شخصيت اسلام به اين موضوع متذكر مى شود كه در فراروي امت اسلامى چه جريان مهم و حياتى وجود دارد. پيامبر(ص) با طرح موضوع انتظار در واقع تكليف امت را پس از خود معين كرده است. يعنى اين كه جامعه اسلامى تا آينده اي نامشخص (تنها براى خداوند ظهور موعود معلوم است).(7)
مى‏بايست عهده دار زنده نگاه داشتن دين باشند، آن هم با چنگ زدن به كتاب و عترت؛ البته با تدبير عالمان دينى كه داراي شرايط باشند و تعامل امت با آنان و مراجعه به دريافت هاي اجتهادي عالمان از سوي مردم در مسائل نوظهور، اين يعنى مشخص شدن تكليف دين داران در دوره غيبت و انتظار تا پديد آمدن ظهور حضرت حجت. از اين رو است كه در روايات معصومين(ع) از حاملان علم دين به امناء الرسول ياد شده است كه به زبان امروزى مى توان به عنوان كارشناس دين (مجتهد) تعبير نمود.
پيامبر(ص) فرمود: «الفقها، امناء الرسل ما لم يدخلوا فى الدنيا».(8)
فقيهان امناى پيامبران هستند البته تا زمانى كه دنيايى نشده باشند. از ايشان مى پرسند كه نشانه آن چيست مى فرمايد: دنباله روى از سلطان و اقبال به دنيا پس اگر فقيهى اين چنين كرد نسبت به دين خودتان از او ترسناك و در انديشه باشيد و در روايت ديگرى آمده: «الفقها، امناء الرسل فاذا رايتم الفقهاء قدركنوا الى السلاطين فاتهموهم؛(9) فقها امناى پيامبرانند اما اگر احساس كرديد به سوى سلاطين گرايش داشتند، آنان را در مظان اتهام قرار دهيد.»
انتظار، جريان مستمر
نتيجه منطقى بحث تا اين مرحله چنين خواهد بود كه مسئله انتظار يك جريان دنباله دار و مستمر است و يك منتظر واقعى و يك جامعه منتظر، روابط و مناسبات زندگى خود را به گونه‏اى تنظيم مى كند كه برآيند آن، بروز و ظهور خوبى ها و اجراى عدالت است. گر چه هيچ گاه انتظار تحقق جامعه آرمانى امام زمان(عج) نمى رود، ولى هدف و جهت تكاپوي فرهنگ و خرد جمعى، عينيت يافتن آن جامعه خواهد بود. با اين وصف انتظار يك جريان ذهنى منفى و خالى از عمل و حركت نيست. انتظار آدمى را به نااميدى و مسدود شدن باب اراده و تحول آفرينى، دعوت نمى كند. انتظار مفهومى مخالف از زندگى و تعهد با آنچه كه در كليت انديشه دينى وجود دارد، ارائه نمى نمايد.
سوگمندانه بايد اعتراف كرد در تجربه تاريخى تشيع در بخشى از بدنه فكرى آن، برداشت ها و تحليل‏هاى ناصوابى صورت گرفته كه زمينه ساز بسيارى از مشكلات حتى بازماندگى‏هاى اجتماعى شده است. جامعه منتظر و فرد در حال انتظار همواره در حال بازسازى و آماده سازى توانمندى‏هاى خود براى ظهور در آن اتفاق بزرگ (ظهور موعود) است. براى آمدن حضرت ولى عصر(عج) پيش از آنكه دعا خواندن و استغاثه نمودن لازم باشد، انطباق ذهنى و رفتارى با خصوصيات جامعه مهدوى ضرورى است.اينكه امام صادق(ع) فرموده است: «كونوا دعاة الناس بغير السنتكم ليروا منكم الاجتهاد و الصدق و الورع؛(10) مردم را با غير زبان، در عمل؛ به اسلام فرا بخوانيد.» شايد در عصر انتظار و غيبت معصوم، اين حقيقت ضرورت و مصداقيت بيشترى داشته باشد.
اگر بين عمل و باور ذهنى ما فاصله باشد، هرگز نمى توان ادعا كرد ما يك منتظر واقعى هستيم، در قرآن از اين مقوله به شدت انتقاد شده است كه: «لم تقولون ما لا تفعلون» (صف/ 2) چرا چيزى را مى گوييد كه به آن عمل نمى كنيد؟ ما اگر از انتظار مى‏گوييم، بايد ما را به سمت و سويى بكشاند كه لحظه‏اى از دغدغه اجراى احكام واقعى اسلام غافل نمانيم؛ از كوچكترين عمل اخلاقى گرفته تا بزرگترين عمل اجتماعى – سياسى؛ همه بايد بوى انتظار بدهد. طبيعى است اگر در عصر غيبت متعهد به عملى كردن تعهدات دينى نباشيم، در عصر حضور نيز؛ آمادگى اجراى منويات امام مهدى (عج) را نخواهيم داشت.
راستى هيچ گاه فكر كرده ايم اگر ظهور حضرت حجت رخ دهد، قرار است چه اتفاقات خاصى صورت گيرد؟ مگر نه اين است كه ايشان احيا كننده و اجرا كننده سيره حضرت محمد(ص) خواهد بود. همانگونه كه امام حسين(ع) در منشور حركت خود پيروى از سيره جد خويش را از انگيزه هاي اساسى، برشمرد.(11)
ابوسعيد خدرى روايت مى كند كه از پيامبراكرم(ص) شنيدم فرمود: از امت من مردى قيام خواهد كرد كه بر طبق سنت من عمل مى كند. خداوند باران رحمت را بر او فرو مى فرستد و زمين بركاتش را براى او مى روياند. جهان به واسطه او پر از عدل و داد خواهد شد، بعد از آنكه ظلم و بى عدالتى عالم گير شده باشد.(12)
بنابراين عصر ظهور، يعنى عصر رسول الله(ص)، يعنى عصر اميرالمؤمنين(ع) و يعنى عصر ديگر معصومين(ع).
در فاصله عصر غيبت و عصر ظهور، تكليف و تعهد دينى به همان قوت صدر اسلام و بلكه بيشتر متوجه همه مسلمانان است. امام صادق(ع) در باب نشانه‏هاى ياران قائم(عج)، عمل پاك و رفتارهاى نيكوى اخلاقى را در رديف مهمترين تكاليف قرار مى دهد. ايشان مى فرمايند: «من سره ان يكون من اصحاب القائم فلينتظرو ليعمل بالورع و محاسن الاخلاق و هو منتظر.»(13)
انتظار اميد بخش و سازنده‏
پيش بينى كه امام سجاد(ع) نسبت به دوران غيبت دارد و از آينده آن خبر مى دهد، براى منتظران به ويژه جامعه ايرانى كه به عنوان يك كشور شيعه شناخته شده است، بسيار اميدوار كننده است. ايشان در برابر پرسش‏هاى كلامى يكى از اصحاب خود به نام ابوخالد كه وارد بر حضرت شد درباره حجت الهى و امام مطالبى را ايراد مى كند، از جمله در وصف اهل زمان غيبت و منتظرين حضرت مهدى(عج) مى فرمايد: اى اباخالد، كسانى كه در زمان غيبت به امامت دوازدهمين حجت خدا عقيده دارند و منتظر ظهور او هستند، بهترين همه زمان ها مى باشند. خداوند به آنان چنان بصيرت و معرفتى عطا مى كند كه عصر غيبت برايشان همچون دوران مشاهده و ظهور مى نمايد؛ آنان را همانند كسانى قرار مى دهد كه گويا در كنار پيامبر(ص) با شمشير مى جنگد آنان اخلاص حقيقى دارند و پيروان راستين ما هستند و در نهان و آشكار مردم را به دين خداوند مى خوانند.(14)
همچنانكه از اين سخن امام سجاد(ع) بر مى آيد، انسان منتظر كسى است كه بر اساس همان دستورات دينى صادره از سوى آورنده قرآن عمل كند. اگر امام مهدى(عج) را احيا كننده سنت نبوى مى دانيم، سهم ما به عنوان منتظران حكومت جهانى و تلاش جدى براى بازتوليد اين سيره، بسيار است. شايد با اين حقيقت فاصله داشته باشيم و بيشتر به ظاهر مقوله‏هاى دينى پرداخته‏ايم كه البته به اندازه خود قابل ارزش است؛ اما مگر تنها راه نگهدارى از دين پرداختن به همين ظواهر است؟!
اگر دين يك زندگى سالم را براى پيروان خود به ارمغان مى‏آورد، حتماً راه كارها و توصيه‏هاى سازنده‏اى را هم بيان كرده است؛ يعنى قرار است يك انسان و يك جامعه مسلمان در دوران انتظار با همان سازو كارها هم به وظيفه خود عمل كند و هم دنيا و هم واپسين آن را آبادگرداند. از مجموعه مطالب پيرامون انتظار و منتظر، بر مى آيد اين دوران،دوران بلاتكليفى و سردرگمى مسلمانان نيست، بلكه فرصتى است براى تلاش تا رسيدن به وضعيتى مطلوب،همان گونه كه در فرهنگ روايات به فراوانى عدالت در روى زمين از آن ياد شده است. از اين رو وقتى پيامبر(ص) درباره بشارت ظهور مهدى(عج) خبر مى دهد، به مسئله عدالت و تقسيم اموال عمومى به صورت درست، اشاره مى‏كند. آن حضرت مى فرمايند:
شما را به مهدى(عج) مژده مى دهم آن گاه كه مردمان با هم اختلاف يابند و ناامنى ها و دل نگرانى ها آنان را در برگيرد،بپاخيزد و عدل و داد را در دنيايى كه آكنده از ظلم و ستم گشته، مى گستراند و اموال (دارايى‏ها و امكانات اقتصادى) را بين همه به درستى تقسيم مى كند و اين چنين است كه اهل آسمان و ساكنان زمين از او خشنود مى شوند.(15)
عدالت و انتظار
حقيقت آن است كه انسان تنها در جامعه عدل مى تواند هويت و منزلت خويش را پيدا كند و از همه توانمنديها براى رسيدن به كمال و سعادت استفاده كند. رسول اعظم(ص) درباره نقش عدل در جهان هستى اين گونه تعبير مى كند: «بالعدل قامت السموات و الارض».(16) استوارى و قوام آسمان ها و زمين با عدل موزون بودن، بنا شده است.
رازمندى اين همه مبارزات و قيام‏هاى گروه‏هاى انسانى بر تحقق عدالت در طول حيات بشرى، همين بوده كه زيست سالم و واقعى فقط در محيط عدل امكان پذير خواهد بود.
اين حقيقت مورد اشاره كلام پيامبر(ص) قرار گرفته است، آنگونه كه از ايشان روايت شده (يا به عنوان سخن ايشان شهرت پيدا كرده است)(17) كه: «الملك يبقى مع الكفر و لا يبقى مع الظلم»(18) . حكومت ممكن است با كفر باقى بماند و دوام داشته باشد،اما ظلم و بيدادگرى آفت جدى آن است.
در تحليل و فهم متن اين عبارت اين گونه به ذهن مى رسد كه جريان كفر بيشتر به حوزه باور افراد مربوط مى شود و چه بسا انسانهايى با گرايش‏هاى مختلف اعتقادى در كنار هم به صورت مسالمت آميز زندگى كنند با فرض اينكه نسبت به حقوق و اخلاقيات انسانى وفادار باشند ؛ اما ظلم كه بيشتر به حوزه عمل و رفتار ارتباط پيدا مى كند، سلامت نظام زندگى را تهديد مى كند. افراد جامعه را پريشان خاطر مى سازد. عقده‏هاى روانى در ميان آنان توليد مى كند.
امام على(ع) از پيامبر(ص) نقل مى كند كه ايشان بارها اين سخنان را براى مردم بيان مى‏فرمود: جامعه‏اى كه فرد ضعيف نتواند به آسانى به حقوق خود دست پيدا كند، جامعه‏اى غيرمقدس است.(19)
هدف اساسى همه پيامبران و مصلحان بزرگ تاريخ، فراهم نمودن جامعه‏اى با محور عدالت بوده در فرهنگ دين، انتظار براى غيبت يافتن چنين آرمانى به عنوان يك عبارت بزرگ شمرده شده؛ يعنى اگر انسانهايى در غوغاي ظلم و بى عدالتى جهان، همواره نگرانى و دغدغه عدالت داشته باشند، عبادتى بزرگ انجام مى دهند، البته اين يك تعارف و شعار نيست، بلكه مقوله‏اى است ارزشمند، گر چه ممكن است در عينيت بخشيدن به آن، همواره با چالش‏هاى جدى روبه رو بود. عمده آن است كه آهنگ و افق حركت انسان، به سوى عدالت باشد.
به نظر مى رسد اين تعبير كه امام زمان(عج) زمانى خواهد آمد كه دنيا پر از ظلم شده باشد، اشاره به اين حقيقت باشد كه گر چه دوره‏هاى طولانى بر عمر بشر بگذرد، اما بالاخره روزگارى فراخواهد رسيد كه اكثريت آدمها مناسباتى را طلب كنند كه در آن، هيچگونه بى عدالتى وجود ندارد، يعنى جامعه انسانى از همه رنجها و نابرابرى‏ها به ستوه مى آيد و گويا نهاد آن، حضور انسان و رهبرى را مى طلبد تا تيشه بر ريشه ظلم بكوبد و اندوه تاريخى جهان را زايل كند. به اين روايت دقت كنيد: قال رسول الله(ص): «يخرج فى امتى رجل يبعثه الله غياثاً للناس.» پيامبر(ص) وجود نازنين حضرت ولى عصر(عج) را فريادرسى براى مردمان مى‏دانند.(20)
اميد به تحقق چنين آرمانى در وعده‏هاى قرآنى و سنت نبوى بيش از هر مكتب و فرهنگ ديگر،پررنگ تر است. اين مؤلفه به صورت مساله انتظار نمود پيدا مى كند: پس انتظار دورانى است كه انسان ها ضمن تلاش و جديت براى انجام وظايف دينى و اخلاقى خود،هرگز گرفتار نااميدى و سرخوردگى نخواهند شد، بلكه همواره سرزنده و با نشاط به سوى آينده‏اى روشن گام بر مى‏دارند.
بعثت و انتظار
پشتوانه فكرى و اعتقادى اين مساله، باورى است كه قرآن در باب انگيزه و قوام بعثت پيامبران القا مى كند و آن عبارت است از برپايى و توسعه قسط. به اين آيه توجه كنيد: به راستى ما پيامبران خود را با دلايل آشكار روانه كرديم و با آنها كتاب و ترازو را فرود آورديم تا مردم، به انصاف برخيزند.(21) مرحوم علامه طباطبايى مى نويسد: قسط (آنگونه كه در مفردات راغب آمده) عبارتست از: بهره‏اى كه بر پايه عدالت به هر كس مى رسد؛ مانند تقسيم به نصف با اين برداشت از معناى قسط ،جامعه‏اى كه پيامبران و در راس آنان پيامبراكرم(ص) در جهت تحقق آن كوشيده اند، جامعه اي است كه اين مفهوم در تمام عرصه هاى آن معنى دار باشد.
پديده‏اى كه در عصر ظهور، مورد وعده الهى در قرآن و روايات قرار گرفته است، بسيار قابل ملاحظه مى باشد كه چرا در جريان انتظار و ظهور موعود اهميت درجه اول به مسئله توزيع عدالت داده شده است.
استاد شهيد مطهرى پاسخ هوشمندانه‏اى به اين پرسش مى‏دهد كه: از مجموعه آيات و روايات استنباط مى شود، قيام مهدى موعود آخرين حلقه از مجموع حلقات مبارزات حق و باطل است كه از آغاز جهان برپا بوده است. مهدى موعود تحقق بخش ايده آل همه انبياء و اولياء و مردان مبارز راه حق است.(22)
حضرت قائم(عج) به عنوان آخرين ولى، اجرا كننده مهمترين هدف آخرين نبى خواهد بود كه همان عينيت دادن به مفهوم عدالت در شريان جامعه انسانى است. اين به هم پيوستگى برخاسته از متن دين مى باشد كه در بردارنده مفهومى است فراگير براى همه اقوام و ملل تا روزى كه عمر اين جهان مادى به سرآيد.
نتيجه‏
1- اين كه انتظار پديده اى جدا از مجموعه تعاليم، باورها و فرهنگ دينى جامعه ما نيست و معناى درست آن را بايد مرتبط با كليت دين، فهم كرد.
2- ضرورى است كه حساسيت مسئله انتظار را بيش از پيش باور داشته باشيم و با مديريت مدبرانه،آن را از آسيب‏ها و چالش‏هاى تزويرگرايانه، نگه‏دارى كنيم و بپذيريم كه در دوران انتظار، تعهدمان بسى سنگين تر از دوران حضور است.
3- با فرض تحقق انتظار سازنده و كارآمد، هم تكليف دينى خود را انجام داده ايم و هم در رسالت تاريخى در برابر آيندگان، انسان هايى تكليف مند جلوه مى نماييم.
4- مديريت انتظار بر عهده كسانى است كه به پژوهش در عرصه دين مى پردازند و همچنين همه رسانه هايى كه به گونه‏اى در الغاء و مسائل و مفاهيم دينى تاثيرگذار هستند.
پى‏نوشت‏ها:
1. نهج البلاغه، ترجمه دكتر سيد جعفر شهيدى 426.
2. آيت اللّه ابراهيم امينى، روزنامه قدس، 26/6/84 ص 7.
3. علامه طباطبايى، الميزان،ج 20، ص 355.
4. عيون اخبارالرضا(ع)، ج 1، ص 39 و مسند زيد بن على ص 496.
5. بحارالانوار،ج 10، ص 90.
6. الصراط المستقيم،الى مستحق التقديم،ج 2،ص 231.
7. از جمله موضوعات در توقيع امام(ع): و اما ظهور الفرج، فانه الى الله و كذب الوقاتون، طبرسى،احتجاج،ص 469.
8. عوائد الايام،ص 187، كافى، ج 1، ص 46.
9. عوالى اللئالى، ج 4،ص 59.
10. الاصول السته عشر،ص 151.
11. شريف القريشى، ص 288.
12. مجمع الزوائد،ج 7،ص 318.
13. غيبت نعمانى،ص 200.
14. طبرسى،احتجاج، ج 2، ص 318.
15. انتظار در انديشه ها،ص 9، به نقل از تفسير الدرالمنثور، ج 6، 75.
16. عوال اللئالى،ج 4،ص 103.
17. امالى، شيخ مفيد، 310.
18. شرح اصول كافى، ج 9، ص 300.
19. شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد،ج 7، ص 87.
20. الحاوى للفتاوى، ج 2، ص 132، جلال الدين سيوطى.
21. سوره حديد، آيه 25؛ترجمه مهدى فولادوند.
22. قيام و انقلاب مهدى(عج) 64.

ياد داشتها و خاطراتى از امام خمينى قدّس سرّه
حجةالاسلام و المسلمين محمد حسن رحيميان‏
چرا با ما قهر كرده است؟!
هرگاه يكى از افرادى كه برنامه ثابت در محضر امام داشتند بدون اطلاع قبلى حضور نمى‏يافت حضرت امام بلافاصله سراغ او را مى‏گرفتند. روزى يكى از همين افراد هنگام عبور از سه راهى كوچه جماران به طرف حسينيه با پاسدارى كه اولين روز كار او در سه راهى بيت بود و اعضاء دفتر را نمى‏شناخت مواجه و بدليل عدم رعايت شأن او ناراحت شده و برگشته بود، به محض ورود به محضر امام، حضرت امام سراغ او را گرفتند و آنگاه كه ماجرا را بازگو كرديم. حضرت امام با لحن حزن آلودى فرمودند: «آقاى…اگر از آن‏ها ناراحت شد چرا با ما قهر كرده است؟!» كه با ابلاغ گلايه محبت‏آميز حضرت امام آن شخص متأثر شد و به كار خود بازگشت.
مراقبت و تفقد از مراجع و علماى معمّر
صحبت از همراهى و هماهنگى مراجع و علماى بزرگ با امام و نهضت امام بود گفتم فضيلت و تقواى بزرگان جاى انكار نيست اما اگر از بزرگواريهاى مدبرانه حضرت امام آگاه بوديد در مى‏يافتيد اين همراهيها عمدتاً محصول مديريت و راهبرى امام بود، حضرت امام علاوه بر رعايت شأن و حفظ حرمت مراجع و علماء معمّر، همواره مراقب احوال شخصيه آنان بود و به طور نمونه اگر بيمار مى‏شدند شخص يا اشخاصى را براى عيادت و تفقد از آنان گسيل مى‏داشتند كه در مواردى اينجانب نيز اين مأموريت را يافتم و چنانچه نياز به معالجه و اعزام پزشك يا انتقال آنان به بيمارستان بود به دستور حضرت امام به بهترين وجه ممكن اقدامات انجام مى‏گرفت.
تلگراف آيت اللّه گلپايگانى به امام‏
بعد از فوت آقاى شريعتمدارى و دفن بدون مراسم ايشان، آيت اللّه گلپايگانى تلگرافى براى امام فرستاد كه آيه كريمه: «ولاتجعل فى قلوبنا غلّاً للّذين آمنوا…»(1) در آن ذكر شده بود و از مجموع متن و ذكر اين آيه، نوعى تعريض نسبت به امام برداشت مى‏شد. اين در حالى بود كه حضرت امام در همان ايام به خاطر عارضه قلبى در بيمارستان بسترى بودند و به دليل دستور مؤكّد پزشكان در استراحت مطلق بودند و هيچ اطلاعى از اصل فوت آقاى شريعتمدارى نداشتند تا چه رسد به كيفيت دفن او، طبعاً تلگراف آقاى گلپايگانى نيز به اطلاع امام نرسيده بود. اما بعد از چيزى نامه آقاى زيارتى (سيد حميد روحانى) در پاسخ به تلگراف آقاى گلپايگانى كه در يكى از بولتنها آمده بود به دست امام رسيد و بدين ترتيب حضرت امام از اين ماجرا مطلع شدند. ما كه از تلگراف آقاى گلپايگانى مطلع شده بوديم با توجه به صورت اصل مسأله به شدت از داورى نابجاى آقاى گلپايگانى ناراحت و عصبانى بوديم و نظر ما صد در صد نسبت به آقاى گلپايگانى منفى شده بود كه نمونه آن همان نامه آقاى سيد حميد روحانى بود.
و امّا برخورد امام:
حضرت امام در آن سالها براى اعلام اول شوّال و عيد فطر، دستور مى‏دادند موضوع از آقاى گلپايگانى استعلام شود و هرگاه رؤيت هلال براى ايشان اثبات مى‏شد، بر آن اساس عيد فطر اعلام مى‏گرديد، در اين سال امام از تلگراف آقاى گلپايگانى در اثناء ماه رمضان مطلع شدند و ما كه بر مبناى قياس و ذهنيت خود كه خط قرمز دور آقاى گلپايگانى كشيده بوديم گمان مى‏كرديم امسال حضرت امام طور ديگرى عمل خواهند كرد اما با كمال تعجب و بر خلاف انتظار شاهد بوديم كه حضرت امام در پايان ماه همچون سالهاى پيش و با همان تعبير دستور دادند موضوع اثبات هلال از آقاى گلپايگانى استعلام شود و مطلب طبق روال گذشته اعلام گرديد و بدين گونه پرتوى ديگر از خورشيد روح خدا از وراى قلّه‏هاى مكارم اخلاقى امام درخشيد و با سيره الهى خويش برگ نورانى ديگرى بر كتاب حيات بخش زندگى خود افزود…و بار ديگر دريافتيم كه امام كجا و ما كجا؟! روح كوچك ما كجا و روح ملكوتى روح خدا كجا؟ مورچه‏اى كه با برخورد با صخره‏اى كوچك گرفتار پيچ و خمها و فراز و نشيبها مى‏شود كجا؟ و عنقاى بلند پروازى كجا؟ كه عميق‏ترين درّه‏ها و بلندترين قلّه‏ها، كويرها و جنگلها و درياها و اقيانوسها كمترين تأثيرى را در پيمودن راهى كه در پيش دارد نمى‏گذارد!
واجب نيست!
با خانم دكتر زهرا مصطفوى دختر حضرت امام درباره سيره عملى حضرت امام نسبت به رعايت حريمهاى محرم و نامحرم در داخل منزلشان صحبت بود. ايشان نقل كرد حدوداً سيزده ساله بودم و تازه خواهرم با مرحوم آقاى اشراقى ازدواج كرده بود. آقاى اشراقى در يك روز تعطيل ما را به مهمانى در باغ‏شان دعوت كرد. وقتى به همراه امام وارد باغ شديم در حالى كه آقاى اشراقى به استقبال ما مى‏آمد، از امام پرسيدم من بايد به آقاى اشراقى سلام كنم؟ امام فرمودند: «واجب نيست!» گفتم: من خجالت مى‏كشم سلام نكنم امام با اشاره به طرف درختها به من فهماندند دويدن در ميان شاخ و برگ درختان را جايگزين رو در رو شدن با دامادمان كنم و به اين ترتيب از محذور سلام نكردن خلاص شوم. و من همين كار را انجام دادم.
خانم مصطفوى بر اين روش كلى امام نيز تأكيد داشت كه همواره در داخل منزل امام اصل بر عدم اختلاط بين محرمها و نامحرمها بود و آنگاه كه در بين اعضاء خانواده زن و مرد نامحرمى از قبيل دامادها و نوه‏ها بود سفره مردها و زنها جداگانه انداخته مى‏شد.
توليد مثل!
درس فقه حضرت امام در نجف اشرف به موضوع حكومت اسلامى رسيده بود و فضاى درس جذابيت و طراوت بى‏مانندى داشت. در محيطى كه بسيارى از مباحث دوره عالى حوزه و درسهاى خارج فقه حول محور موضوعات و مسائلى بود كه اصلاً در عصر حاضر موضوع خارجى نداشت يا كمتر مورد نياز بود حضرت امام با طرح استدلالى حكومت اسلامى و ضرورت قيام براى تحقق آن، زلزله‏اى در افكار حوزويان پديد آورد و يكى از مهمترين و اساسى‏ترين مسائل فقه اسلامى و شيعى را كه در غبار ناباورى نسبت به تحقق آن، مورد غفلت قرار گرفته بود در مرحله نظرى به روشنى روز اثبات كرد و در مقام عمل نيز آنچه را در طول قرنها براى مؤمنان يك آرزوى دست نايافتنى بود محقق ساخت و آنچه را در تصوّر نمى‏گنجيد به تصديق آورد.
در يكى از روزهاى درس كه استدلالهاى مستحكم حضرت امام به اوج خود رسيده بود و اصحاب درس به شدت تحت تأثير قرار گرفته و همگان را هيجان زده كرده بود يكى از شاگردان گوئى به اين احساس رسيده بود كه همين الآن بايد به هر نحوى سلاحى به دست آورد و به ايران برگردد و كار را آغاز كند لذا با آهنگى شتابزده و آميخته با هيجان در ميان اوج سخنان امام با صداى بلند گفت: ما الآن بايد چه كار…؟ اما هنوز جمله او تمام نشده بود كه امام با همان لحن قاطع و سريع خود فرمود: «فعلاً بايد توليد مثل كنيد!»
معلوم بود كه امام فرزانه هر سخن را در جاى خود و هر كارى را در فرصت مناسب خود مى‏ديد و در آن شرائط آنچه ضرورت داشت زمينه سازى براى اين امر مهم بود و اساسى‏ترين كار در اين راستا كادرسازى بود يعنى همان «توليد مثل» در عين حال با شنيدن تعبير توليد مثل نگاهها متوجه حاج آقا مصطفى شد و خنده‏اى آرام بر لبها نشست! كه او مصداق توليد مثل به هر دو معنى بود.
دستخط پيامهاى امام‏
بخش عمده‏اى از پيامهاى منتشره امام به خط شخص امام است اما تعدادى از پيامهاى امام كه با امضاء امام انتشار يافته با خط ديگران است، در مورد اين بخش از پيامها لازم است توضيحى ارائه شود تا هرگونه ابهامى در انتساب اين نامه‏ها به حضرت امام برطرف شود. احكام و پيامهائى كه با خط ديگران و با امضاى امام است چند نوع است يكى اجازات امور حسبيه و احكام وكالت نمايندگى كه تا اوائل دهه 40 بخشى به خط امام و تعدادى هم به خطر افراد ديگر بود و بعد از پيروزى انقلاب عمدتاً به خط آقاى رسولى محلاتى بود.
نوع ديگر، پيامها حضرت امام به سران كشورهاى مختلف جهان بود كه اين نوع پيامهاى عمدتاً در پاسخ به پيامهاى تبريك سران ديگر كشورها بود كه بيشتر از كشورهاى بلوك شرق و كشورهاى اسلامى و جهان سوم بودند.
اين دو نوع تقريباً با مضمون و قالب يكسانى بودند و فقط در بعضى موارد حضرت امام تذكر مى‏دادند نكاتى در آن گنجانده شود پيام به سران كشورها را بعد از اين كه آقاى رسولى محلاتى و گاهى اينجانب با سبك و سياق مورد نظر امام مى‏نوشتيم و گاهى هم مجدداً امام كم و زياد مى‏كردند و دوباره نوشته مى‏شد، حضرت امام امضاء مى‏كردند و ارسال مى‏شد و اجازات امور حسبيه را بعد از خواندن معمولاً فقط مهر مى‏كردند.
نوع سوم پيامهاى مفصل بود كه معمولاً حضرت امام در طى يكى دو هفته يا كمتر و بيشتر تدريجاً مى‏نوشتند برخى از اين پيامها در اوراق پراكنده و گاهى در اندازه‏هاى متفاوت با اندكى قلم خوردگى و اضافاتى كه به حاشيه صفحه كشيده مى‏شد شكل مى‏گرفت. بنابراين تعدادى از پيامها به خط خود امام است و بعضى ديگر كه بايد در صفحات و اندازه يكسان پاك نويس مى‏شد عمدتاً توسط آقاى رسولى محلاتى و در مواردى هم به خط اينجانب دقيقاً از روى دستخط امام بازنويسى مى‏شد و حضرت امام بعد از آن كه مجدداً متن را مى‏خواندند آن را امضاء مى‏كردند. و باز هم تأكيد مى‏شود كه هيچ مرقومه‏اى اعم از پاسخ استفتاءات، اجازات امور حسبيه، احكام نمايندگى، پيامهاى كوتاه و بلند و هر مطلب ديگرى كه مهر و مهمتر از آن امضاى امام زير آن قرار گرفته اعم از آن كه متن آنها به خط امام يا به خطر ديگران باشد با توجه به اين كه متن پيامها اولاً با دقت و وسواس از روى خط امام استنساخ مى‏شد و ثانياً امام مجدداً مى‏خواندند قطعاً حرف به حرف و كلمه به كلمه و جمله به جمله آن، متعلق به شخص امام است.
ادامه دارد
پى‏نوشت:
1. سوره حشر، آيه 10.

جوان در كلام امام صادق(ع)
حجةالاسلام سيد جواد حسينى
اشاره:
در مكتب مترقى اهل بيت توجه ويژه‏اى به جوانان و نوجوانان شده است و هر كدام از امامان معصوم(ع) به نوعى به اين گروه اجتماعى پرداخته‏اند.
آنچه پيش رو داريد، نگاهى گذرا به جوانان از ديدگاه حضرت صادق(ع) است.
هدايت جوانها
بعد از اينكه پدر محمد بن عبداللّه بن حسن در دوران عباسيان به شهادت رسيد و او دست به قيام زد و مردم را به سوى حق دعوت نمود، حضرت امام صادق(ع) به عنوان راهنمايى به او فرمود: «يا ابن اخى عليك بالشّباب ودع عنك الشّيوخ؛(1) اى فرزند برادرم! جوانان را درياب و پيران را رها كن!»
امام صادق(ع) در روايات ديگر نيز اين مسئله را بيان نموده‏اند كه جوانها زودتر حرف حق را مى‏پذيرند و به سوى خير و نيكى مى‏شتابند و آمادگى بيشترى دارند. از جمله، از اسماعيل بن عبدالخالق چنين نقل شده است كه من شنيدم حضرت صادق(ع) از ابوجعفر اَحوَل مى‏پرسيد: به بصره رفتى؟ گفت: بلى، فرمود: «اقبال مردم را به امامت و ورود آنان را به اين مرام چگونه يافتى؟ گفت: به خدا سوگند كه شيعيان اندك‏اند و تلاشهايى كرده‏اند، امّا آن هم اندك است.
آن‏گاه (امام صادق(ع) به او) فرمود: «عليك بالاحداث فانّهم اسرع الى كلّ خيرٍ؛(2) بر تو باد به جوانان(و به دنبال آنها رفتن) كه آنان در (پذيرش) هر نيكى و خيرى با شتاب ترند.»
تجربه پيروزى انقلاب اسلامى و حضور جوانان در صحنه‏هاى مختلف، و جذب شدن آنان به اسلام و انقلاب و روحانيت و رهبرى انقلاب، و همين طور حضور تمام عيار جوانان در صحنه‏هاى مختلف جنگ تحميلى، دوران سازندگى و پيشرفتهاى علمى، مهر تأييدى است بر مضامين احاديثى كه مطرح گشت.
جوان و كسب دانش‏
فراگيرى دانش در جوانى همچون نقشى است بر سنگ كه تا پايان عمر، انسان را همراهى مى‏كند، از اينرو هر كس هرچه دارد، از جوانى دارد، به همين سبب است كه پيشوايان دينى سخت بر اين مسئله سفارش كرده‏اند كه در جوانى دنبال علم و دانش باشيد.
در كلام الهى نيز دوره جوانى، دوره منحصر به فردى است. آنجا كه در قرآن كريم مى‏فرمايد: «و لمّا بلغ أشدّة و استوى آتيناه حكماً و علماً؛(3) چون به حدّ رشد و كمال خويش رسيد، به او علم و حكمت عطا كرديم.»
امام صادق(ع) در تفسير آن فرموده‏اند: «اشدّه ثمانى عشرة سنةٌ و استوى التحى؛(4) اشدّ يعنى هجده سالگى و استوى يعنى ريش درآورد.»
امام صادق(ع) مى‏فرمايند: «لست احبّ ان ارى الشّابّ منكم الّا غادياً فى حالين امّا عالماً او متعلّماً فان لم يفعل فرّط و ان فرّط ضيّع فان ضيّع اثم و ان اثم سكن النّار والّذى بعث محمّداً بالحقِّ؛(5) دوست ندارم جوانان شما را جز در دو حالت ببينم: دانشمند يا دانشجو. اگر (جوانى) چنين نكند، كوتاهى كرده و اگر كوتاهى كرد، تباه ساخته و اگر تباه ساخت، گناه كرده است و اگر گناه كند، سوگند به آنكه محمد(ص) را به حق برانگيخت، دوزخ جايگاه او خواهد شد.»
به همين سبب است كه جوانان بايد از عمر خويش استفاده كافى ببرند تا بعداً پشيمان نگردند.
جوان و عبادت‏
بهترين دوران براى رشد معنوى و بالندگى روح انسان، دوران جوانى است. انبياى بزرگوار كه لياقت دريافت وحى و افتخار رسيدن به نبوت را پيدا كردند، بر اثر عبادتهاى دوران جوانيشان بود.پيامبر اكرم(ص) فرموده‏اند: «خداوند بزرگ به جوان عبادت پيشه، نزد فرشتگان افتخار مى‏كند، در حالى كه مى‏فرمايد: بنده‏ام را بنگريد! براى من خواسته‏هاى نفس خود را كنار نهاده است.»(6)
حضرت صادق(ع) نيز بر اين امر تأكيد نموده است، آنجا كه فرمود: «انّ أحبّ الخلائق الى اللّه تعالى شابٌّ حدث السّنّ فى صورةٍ حسنةٍ جعل شبابه و ماله فى طاعة اللّه تعالى ذاك الّذى يباهى اللّه تعالى به ملائكته فيقول عبدى حقّاً؛(7) به راستى كه دوست داشتنى‏ترين مردم نزد خداوند، جوان كم سال و خوش سيمايى است كه جوانى و زيبايى‏اش را در راه فرمانبرى از خداوند بزرگ قرار داده است. آنكه خداوند بزرگ به وى نزد فرشتگان افتخار مى‏كند و مى‏فرمايد اين بنده حقيقى من است.»
امام صادق(ع) كه بيش از ديگران به سخنان خويش عمل مى‏كرد، در جوانى اهل بيش‏ترين عبادت بود. ايشان مى‏فرمايند: «اجتهدت فى العبادة و انا شابٌّ فقال لى أبى يا بنىّ دون ما أراك تصنع فانّ اللّه عزّ وجلّ اذا أحبّ عبداً رضى عنه باليسير؛(8) در جوانى بسيار در عبادت مى‏كوشيدم. پدرم به من فرمود: فرزندم! از آنچه انجام مى‏دهى، كم كن، زيرا خداوند عزيز و جليل اگر بنده‏اى را دوست بدارد، با عبادت كم هم از او خشنود مى‏گردد.»
آثار عبادت در جوانى
عبادت در هر سنّ و سالى، آثار گرانسنگى دارد، امّا در جوانى آثار و بركات ويژه‏اى به همراه خواهد داشت.
از امام صادق(ع) روايت شده است كه فرمودند: پيامبر خدا، نماز صبح را با مردم خواند. سپس جوانى را در مسجد ديد كه از شدّت بى‏خوابى سر مى‏جنباند. رنگش زرد بود، جسمش لاغر و چشمانش در كاسه سر فرو رفته بود. پيامبر(ص) به وى فرمود: جوان! چگونه صبح كردى؟
گفت: اى پيامبر! با يقين صبح كردم.پيامبر(ص) از سخنش شگفت زده شد و فرمود: هر يقينى حقيقتى دارد. حقيقت يقين تو چيست؟ گفت: اى پيامبر! يقين من همان است كه مرا اندوهگين ساخته و شبها بيدار نگاهم داشته و روزها (با روزه‏دارى) تشنه‏ام كرده است. خود را از دنيا و آنچه در آن است، رها ساختم. گويا بر عرش پروردگارم مى‏نگرم كه براى رستاخيز برپا شده، و مردم براى حسابرسى از قبرها سر برآورده‏اند و من در ميان آنانم.
پيامبر خدا به يارانش فرمود: او بنده‏اى است كه خداوند دلش را به نور ايمان روشن ساخته است. سپس فرمود: آنچه دارى نگهدار!
جوان گفت: اى رسول خدا!برايم دعا كن كه همراه تو به شهادت نايل آيم!
پيامبر(ص) برايش دعا كرد. چيزى نگذشت كه در يكى از جنگهاى پيامبر شركت جست و پس از به شهادت رسيدن نه نفر، به شهادت رسيد و او دهمين نفر بود.»(9)
همراهى با پدر
از امورى كه حضرت صادق(ع) در مورد جوانان سفارش نموده‏اند، اين است كه آنها نبايد همراهى پدر را رها كنند. خصوصاً در اين دوران كه دوستان ناباب و دزدان فكر و ايمان فراوان‏اند كه بر ضرورت اين كار مى‏افزايد، چرا كه پدر دلسوز هميشه مواظب است كه خطر انحراف جوانش را تهديد نكند.
حضرت صادق(ع) فرموده‏اند: «دع ابنك يلعب سبع سنين و يؤدّب سبع سنين و الزمه نفسك سبع سنين؛(10) بگذار فرزندت هفت سال بازى كند (و آزاد باشد) و هفت سال تربيت شود و هفت سال او را با خود همراه بدار.»
جوان و خوش اخلاقى‏
اخلاق نيك براى همه لازم، مفيد و مثمر ثمر است، چنان كه امام صادق(ع) مى‏فرمايند: «حسن الخلق من الدّين و هو يزيد فى الرّزق؛(11) خوش خلقى بخشى از دين است و روزى را افزون مى‏كند.»
اما اين امر براى جوان زيباتر، مفيدتر و لازم‏تر است. ايشان در جاى ديگرى چنين مى‏فرمايند كه هرگاه ورقة بن نوفل بر خديجه دختر خويلد وارد مى‏شد، به وى چنين سفارش مى‏كرد: «اعلمى أنّ الشّاب الحسن الخلق مفتاحٌ للخير مفلاقٌ للشّر؛(12) بدان كه جوان خوش اخلاق، كليد خوبيها و قفل بديها است…».
جوان و ازدواج‏
از مهم‏ترين دغدغه‏هاى دوران جوانى، مسئله ازدواج است. هر جامعه كه امر ازدواج جوانها را به خوبى و سادگى حل نموده، كم‏تر دچار انحرافات است. و هر جامعه‏اى كه نسبت به اين امر بى‏تفاوت بوده، ضربه‏هاى سختى از ناحيه انحرافات جنسى جوانان خورده است، به همين سبب، پيامبراكرم(ص) و امام معصوم(ع) طرحها و راهكارهاى مفيدى براى اين مسئله انديشيده‏اند.
پيامبراكرم(ص) فرموده‏اند: «هر جوانى كه در سنّ كم ازدواج كند، شيطان فرياد بر مى‏آورد كه «واى بر من! واى بر من! دو سوّم دينش را از دستبرد من مصون نگه داشت.» پس بنده در يك سوّم باقى مانده، تقواى الهى پيشه سازد.»(13)
حضرت صادق(ع) نيز بر اين امر به عنوان يك راهكار مهم تأكيد دارند، آنجا كه مى‏فرمايند: «جوانى از انصار به نزد پيامبر(ص) آمد و از نيازمندى‏اش نزد ايشان شكوه كرد. پيامبر(ص) به وى فرمود:«ازدواج كن!»
جوان گفت: خجالت مى‏كشم بار ديگر نزد پيامبر(ص) باز گردم (و بگويم كه با دست خالى چگونه ازدواج كنم؟!) آن گاه مردى از انصار به وى رسيد و گفت: دخترى زيبا دارم. پس آن را به ازدواج آن جوان درآورد. از آن به بعد، خداوند در زندگى او گشايشى ايجاد كرد. جوان نزد پيامبر آمد و داستان را باز گفت. آنگاه پيامبر خدا(ص) فرمود: اى جوانان! بر شما باد به ازدواج.»(14)
اين دسته از احاديث، اين حقيقت را ثابت مى‏كند كه در ازدواج، داشتن تمكّن مالى شرط نيست، بلكه حتى ممكن است ازدواج سبب تمكّن مالى نيز شود.
زمينه‏گاه در جوانى‏
راز اينكه امامان ما اين همه بر امر ازدواج تأكيد داشته‏اند، اين است كه با توجه به اينكه شهوت جنسى در دوران جونى در اوج خود قرار دارد، زمينه گناهان ناشى از آن بيشتر است و با عدم ازدواج، احتمال آلودگى به گناهان بيشتر است.
امام صادق(ع) فرموده‏اند: «وقتى يوسف با همسر سابق عزيز(مصر) ازدواج كرد، او را باكره يافت. به وى گفت: چه چيزى تو را بر آن كار (زشت كه قبلاً نسبت به من كردى) واداشت؟
گفت: سه خصلت: جوانى، ثروت و اينكه همسر نداشتم.(يعنى پادشاه ناتوانى جنسى داشت)(15) اين حديث نشان مى‏دهد كه يكى از عوامل انحرافات جنسى، عدم ارضاء صحيح ميل جنسى در دوران جوانى است.
حضرت صادق(ع) در جاى ديگر فرموده‏اند: «روز قيامت، زنى زيبا آورده مى‏شود كه به خاطر زيبايى‏اش فريب خورده است. زن مى‏گويد: خدايا! مرا زيبا آفريدى و گرفتار شدم. مريم آورده مى‏شود و گفته مى‏شود تو زيباترى يا اين؟او را زيبا قرار داديم و فريفته نشد. و نيز مرد(جوان و) زيبايى آورده شود كه به خاطر زيبايى‏اش (در دوران جوانى) فريفته شده است و مى‏گويد:پروردگارا! مرا زيبا آفريدى و چنين گرفتار زنان شدم. در اين هنگام يوسف(ع) آورده مى‏شود و به وى گفته مى‏شود: تو زيباترى يا اين؟ او را زيبا قرار داديم و فريفته نشد.»
سفارش به جوانان‏
حضرت صادق(ع) براى اصلاح جوانان توصيه‏هاى مهم و كارسازى دارند كه به نمونه هايى اشاره مى‏شود:
الف. ايشان در حديثى مى‏فرمايند:«يا معشر الاحداث اتّقوا اللّه و لاتأتوا الرّؤساء دعوهم حتّى يصيروا أذناباً لاتتّخذوا و الرّجال و لائج من دون اللّه انا و اللّه خيرٌ لكم منهم ثمّ ضرب بيده الى صدره؛(16) اى گروه جوانان! تقوا پيشه كنيد و نزد رئيسان نرويد. رهايشان كنيد تا زمانى كه از رياست بيفتند. مردان (شخصيّتهاى برجسته) را به جاى خداوند دوست همراز مگيريد. به خدا سوگند! من برايتان بهتر از آنان هستم. آن گاه با دست بر سينه‏اش زد(يعنى به جاى ما به دنبال رهبران ستمكار نرويد).»
در اين حديث گرانسنگ حضرت به چند نكته اشاره نموده‏اند:
1- تقوا و پاكى را پيشه سازيد.
2- به دنبال رؤسا و مقام داران نباشيد.
3- شخصيت زده نشويد.
4- ما را در زندگى رها نكنيد كه از هر نظر مصالح شما را تأمين مى‏كنيم.
ب. آن حضرت در جاى ديگر، سخنان لقمان به فرزند جوانش را به عنوان سفارش به جوانان نقل نموده است. آنجا كه مى‏فرمايد: «يا بنىّ ايّاك و الضّجر و سوء الخلق و قلّة الصّبر فلايستقيم على هذه الخصال صاحب و الزم نفسك التّؤدة فى امورك و صبّر على مؤونات الاخوان نفسك و حسّن مع جميع النّاس خلقك؛(17) فرزندم! بپرهيز از گرفتگى و بد خُلقى و ناشكيبايى، چرا كه با اين خصلتها، دوستى استوار نمى‏ماند. آرامش و وقار را در كارهايت حفظ كن و خود را بر هزينه كردن براى برادران وادار و با تمام مردم اخلاقت را نيكو ساز.»
پى‏نوشت‏ها:
1. كافى، محمد بن يعقوب كلينى، بيروت، دارصعب و دارالتعارف، 1401 ق، ج 1، ص 362، ح 17.
2. همان، ج 8، ص 93، ح 66.
3. سوره يوسف، آيه 22.
4. معانى الاخبار، ابن بابويه قمى، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1361 ش، چاپ اوّل، ص 226.
5. امالى، طوسى، قم، دارالثقافة للنشر،1414 ق، ص 303، ح 604.
6. ر.ك: كنزالعمّال، متقى هندى، بيروت، مؤسسة الرسالة، ج 15، ص 776، ح 43057.
7. اعلام الدين، حسن ديلمى، قم مؤسسه آل البيت، ص 120.
8. اصول كافى، ج 2، ص 87، ح 5.
9. ر.ك: كافى، ج 2، ص 53؛ ترجمه اين حكمت نامه جوان، ص 400 و 401.
10. من لايحضره الفقيه، صدوق، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، ج 3، ص 492، ح 4743.
11. تحف العقول، على بن شعبه، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، 1404 ق، ص 373.
12. الامالى، شيخ طوسى، ص 302، ح 598.
13. ر.ك: بحارالانوار، ج 103، ص 221، ح 34.
14. ر.ك:كافى، ج 5، ص 330، ح 3.
15. ر.ك: بحارالانوار، ج 12، ص 296، ح 79.
16. بحارالانوار،ج 24، ص 246، ح 5؛ تفسير العياشى، ج 2، ص 83، ح 32.
17. من لايحضره الفقيه، ج 4، ص 373، ح 5762.

هشدارهاى اجتماعى (12)
عجله و شتابزدگى
حجةالاسلام ابوالقاسم يعقوبى‏
قال على(ع): “اِيّاكَ وَ العَجَلَ فَأِنّه مَقرُونٌ بِالعِثار؛(1)از شتاب كردن در كارها دورى كن، زيرا عجله و شتابكارى با لغزش همراه است.
در اين سخن نورانى علوى به هشدار ديگرى از هشدارهاى اجتماعى اشاره شده است كه معمولاً بيشتر انسانها در زندگى اجتماعى گرفتار آن هستند و آن «شتابكارى و شتابزدگى» است.
راغب اصفهانى در تبيين واژه عجله گويد:
«هر چيزى را كه آدمى پيش از وقت و فصل خودش طلب كند بر آن (عجله) صدق مى‏كند و ريشه اين صفت نكوهيده در قوه شهويه انسانى است از اين رو غالباً مورد مذمت و نكوهش قرار گرفته است.»(2)
مرحوم نراقى گويد:
«عجله و شتابكارى آن است كه آدمى به مجرد اين كه امرى به خاطر او خطور كند اقدام به آن نمايد، بدون آن كه اطراف آن را ملاحظه نمايد و در عاقبت آن تأمّل كند، و اين از كم دلى و ضعف نفس است. و از راههاى بزرگ شيطان و ان لعين، بسيارى از فرزندان آدم را با اين صفت به هلاكت رسانيده.»(3)
عوامل شتابزدگى‏
عشق و علاقه بيش از حد به يك موضوع، سطحى نگرى و بسته انديشيدن و نيز سيطره هوى و هوس بر انسان هر كدام به نوبه خود مى‏توانند از عوامل عجله و شتابزدگى در كارها بشمار آيند.
مثلاً در خريد و فروش و معامله منزل و اتومبيل و يا در امر مهم ازدواج و يا در انتخاب شريك تجارى ممكن است انسان بر اثر شتاب و عجله گرفتار مشكلات فراوان و گاه خانمان سوز گردد. انسان در گزينش همكار، همراه و همسر نبايد بى گدار به آب زند بلكه بايد جوانب آن را به شايستگى بررسى نمايد تا به پى آمدهاى ناگوار آن گرفتار نشود.
از آن جا كه بررسى‏هاى سطحى و شتابان حقيقت را بر انسان آشكار نمى‏سازد، چه بسا با يك اقدام بى تأمّل و با شروع يك كار با دستپاچگى در دست اندازهايى بيفتد كه به آسانى نتواند از آن بيرون آيد.
از اين رو گفته‏اند «به بين جا را بنه پارا» پيش از آن كه پروژه‏اى را در زندگى آغاز كنى پيرامون آن بيانديش، منافع و مضار، سود و زيان آن را چه مادى و چه معنوى بررسى كن، آن گاه دست به انجام و اقدام آن بزن. چه بسيارند كسانى كه بر اثر شتابزدگى، يك عمر در پشيمانى و ندامت زيسته‏اند و نتوانسته‏اند پى‏آمدهاى زيانبار اقدام عجولانه خود را جبران نمايند. تلخ كامى‏ها، شكست‏ها و مصيبت‏هاى فراوانى كه بر اثر شتابزدگى دامنگير انسانها شده است قابل شمارش نيست، بسيارى از ما انسانها در پرونده كارى خود از اين شتابكارى‏ها داشته و به خسارتهاى آن واقفيم، چه خوب است كه آن‏ها را مايه عبرت و سرمايه آينده خويش و فرزندانمان قرار دهيم و از عجله و شتابزدگى در زندگى فردى و اجتماعى بپرهيزيم.
نكوهش شتابزدگى در فرهنگ دينى‏
اسلام از هر چيزى كه آدمى را از رسيدن به كمال معنوى و نتيجه مطلوب در زندگى باز مى‏دارد به شدت جلوگيرى كرده و آن را مورد نكوهش قرار داده و نسبت به آن هشدار داده است تا انسان با توجه به آن نكوهش‏ها و هشدارها بى‏فكرى و بى‏تدبيرى نكند و با مطالعه و بصيرت همه سويه امور زندگى اجتماعى خود را سامان دهى نمايد. در رابطه با عجله و شتابكارى نيز همين نكوهشها و هشدارها را مشاهده مى‏كنيم:
امام على(ع) فرمود:
«ايّاك و العجلة بالأمور قبل اوانها و التّساقط فيها عند زمانها؛(4) از شتاب كردن در كارها پيش از فرارسيدن زمان آنها، و كوتاهى كردن در آنها وقتى زمانشان فرا رسيد دورى كن.»
در اين حديث شريف عدم زمان‏شناسى ريشه شتابزدگى شمرده شده و ضرورت زمان‏شناسى براى انجام كارها از وظايف انسان مسلمان بشمار آمده است.
كسى كه فصل و زمان انجام كار را نشناسد دست به اقدام آن در غير زمان انجام آن مى‏زند و كار او ابتر و بى‏نتيجه مى‏گردد.
از سوى ديگر اگر فصل انجام كارى فرا رسيد و آن را انجام نداد فرصت را از دست داده و كوتاهى در انجام آن نموده است.
مانند كسى كه ميوه را قبل از رسيدن بچيند و يا ميوه رسيده را با تأخير از درخت جدا كند كه در هر دو صورت زيان كرده و كارى بى‏حاصل انجام داده است.
در بيان ديگرى آن حضرت شتابزدگى را با نابخردى همسو دانسته است:
«من الخرق المعاجلة قبل الامكان و الاناة بعد الفرصة؛(5) شتاب در كارى پيش از توانايى يافتن آن، و سستى و درنگ بعد از دست دادن فرصت، نشانه نابخردى است.»
از پى آمدهاى شتابزدگى اندوه و غصه بى پايان است، امام على(ع) فرمود:
«العجل قبل الأمكان يوجب الغصّة؛(6) شتاب كردن پيش از توانايى يافتن بر كارى موجب اندوه است.»
لغزش و لغزندگى يكى ديگر از پى‏آمدها و آثار زيانبار عجله است كه در فرهنگ دينى نسبت به آن هشدار داده شده است:
امام على(ع) فرمود:
«العجل يوجب العثار؛(7) شتابكارى موجب لغزش است.»
«مع العجل يكثر الزلل؛(8) با شتابزدگى لغزشها زياد مى‏شود.»
امام جواد (ع) سه چيز را مايه پشيمان نشدن در كارها بيان كرده است:
«ثلاثٌ من كنّ فيه لم يندم: ترك العجلة و المشورة و التّوكّل على اللّه عند العزيمه؛(9) سه صفت است كه در هر كه باشد در كارهاى زندگى دچار پشيمانى نگردد: 1- شتاب نكردن 2- راى زنى نمودن 3- توكل بر خدا به هنگام انجام كار داشتن.»
عجله ممدوح‏
آنچه درباره ناپسند بودن و زيانبار بودن شتابزدگى به قلم آورديم از يك نگاه كلان و كلى درست است، اما از اين نكته نبايد غافل شويم كه فرق است بين سرعت و شتاب در كار خير و بين شتابكارى و شتابزدگى در انجام كارها.
«عجله مذموم آن است كه به هنگام بررسى و مطالعه در جوانب كار و شناخت، صورت گيرد، و عجله ممدوح آن است كه: بعد از تصميم‏گيرى لازم در اجرا درنگ نشود و لذا در روايات مى‏خوانيم كه در كار خير عجله كنيد. يعنى بعد از آنكه خير بودن كارى ثابت شد، ديگر جاى مسامحه نيست.»(10)
آنچه در فرهنگ دينى به عنوان «عجله ناپسند» مورد نكوهش قرار گرفته آن مواردى است كه انسان چشم و گوش بسته بدون مطالعه و بدون بررسى كارشناسانه بخواهد دست به كارى كوچك يا بزرگ بزند كه نمى‏داند خير است يا شر. به نفع است يا به ضرر، اما آن گاه كه كارى را با بصيرت مورد مطالعه قرار داد و تمام جوانب آن را با همه احتمالات آن بررسى كرد و معلوم شد كه انجام آن ضررى به دين و دنياى او نمى‏زند، بلكه خير و بركت و عاقبت به خيرى را به دنبال دارد. مسامحه و تأخير در آن روا نيست، بلكه سرعت و شتاب مورد تأكيد و سفارش دين نيز مى‏باشد، آياتى از قبيل:
الف: «سارعوا الى مغفرة من ربكم.»(11)
ب: «فاستبقوا الخيرات.»(12)
گوياى اين واقعيت است كه در كار خير حاجت به استخاره نيست، اگر خير بودن آن برايت روشن شده و به اثبات رسيده است در انجام آن درنگ روا مدار.
امام صادق(ع) فرمود:
«مَن هَمّ بِشَى‏ءٍ مِنَ الخَيرِ فَليُعَجِّلُهُ فَاِنّ َكُلَّ شَى‏ء فيه تَأخيرٌ فَأِنّ لِلشَّيطانِ فيه نَظرةٌ؛(13) كسى كه تصميم به كار خيرى گرفت، بايد عجله كند، زيرا هر كارى را كه در آن تأخير كنيد، شيطان در آن حيله‏اى مى‏كند.»
رسولخدا(ص) فرمود:
«اِنَّ اللّه يُحبّ مِنَ الخَير ما يُعجّل؛(14) خداوند كار نيكى را دوست دارد كه در آن شتاب شود.»
امام صادق(ع) فرمود:
«كان ابى يقول: اذا هممت بخير فبادر، فأنّك لا تدرى ما يحدث؛(15) پدرم مى‏فرمود: هرگاه آهنگ كار خوبى كردى،بشتاب، زيرا نمى‏دانى كه چه پيش خواهد آمد.»
در انجام كار خير رهزنان بسيارند چه شياطين داخلى و چه شيطنت‏هاى بيرونى، چه بسا انسان به قصد انجام كار خيرى مصمم مى‏شود ولى براثر تأخير و باخبر شدن دوستان، يا خويشان و فرزندان و يا افراد بى انگيزه در كار خير، در انجام آن دچار ترديد و دو دلى مى‏شود و در نتيجه به انجام آن كار موفق نمى‏گردد.
رسول‏خدا(ص) فرمود:
«درنگ كردن در هر كارى خوب است به جز در كار آخرت.»(16)
وقار و درنگ‏
«ضد صفت عجله “وقار” است و آن عبارت است از اطمينان نفس و سكون آن در گفتار و كردار و حركات و سكنات، هم پيش از آن كه شروع در يكى از آنها كند، و هم بعد از آن تا هر جزئى از آن كار را به موافق فكر و تدبير به جا آورد.
و تأمل نمودن پيش از شروع را “توقف” گويند، و تأمّل بعد از آن را “تأنّى” و “انائت” نامند، پس وقار شامل اين هر دو است و آن نتيجه قوت نفس و پر دلى است.»(17)
در بخش اول نوشتار گفته شد كه عجله هم مورد نكوهش است و هم مورد هشدار و بايد از آن دورى جست و پرهيز كرد، آنچه در اين فصل مورد بررسى و توجه است صفت مقابل آن يعنى درنگ كردن در كارها و شتاب نكردن در انجام و شروع آنهاست.
در معارف و فرهنگ دينى به اين نكته نيز توجه شده و با عبارتهاى گوناگون از آن ستايش و مدح شده است.
رسولخدا(ص) فرمود:
«الأناة من اللّه و العجلة من الشّيطان؛(18) درنگ و تأنى در كارها از سوى خداى رحمان است و شتاب و عجله در آن‏ها از سياستهاى شيطان.»
روشن است كه هدفهاى غريزه حيوانى ريشه شيطانى دارد و چون غريزه حيوانى انسان كفاف آن را نمى‏دهد و كم مى‏آورد. جويندگان اهداف حيوانى همواره عجول و شتابزده‏اند چون خطر از دست دادن آن مال و منال و مقام و مانند آن را مى‏دهند و ترس آن را دارند كه رقيبان آنها را از دست آنان بگيرند، از اين رو اين گونه كسان هميشه در دام صفت زشت عجله گرفتارند.
اما كسانى كه دنبال اهداف انسانى هستند، چون زير پوشش صفت رحمانى حق قرار دادند و اين رحمانيت آن اندازه گسترش دارد كه همه اشياء عالم را فرا گرفته است، از اين رو خطر از دست دادن و ربايش در آن وجود ندارد به همين جهت خواستاران آنها با تأمّل و درنگ به سوى آنها گام برمى دارند.
و نكته اين كه در دعا مى‏خوانيم خداوند شتابكار نيست همين است كه:
«انّما يعجّل من يخاف الفوت؛(19) همانا كسى شتاب مى‏كند كه ترس از دست دادن چيزى را داشته باشد.»
بنابراين آن كس كه نگرش رحمانى دارد وجودش درياى بى طوفان و آرامى را مانند است كه هيچگاه دچار امواج نمى‏گردد و طمأنينه و وقار و آرامش بر وجودش حاكم
است و اما كسى كه نگرش و نگاه شيطانى دارد، همواره در اضطراب و تلاطم است و هر آن احتمال از دست دادن داشته‏ها را مى‏دهد و از اين رو همواره شتابان و شتابزده عمل مى‏كند تا از رقباى دنياطلب و افزون خواه خويش عقب نيفتد.
امام صادق(ع) فرمود:
«مَعَ التَّثَبّتِ تَكُونُ السَّلامَةُ وَ مَعَ العَجَلَه تَكُون النَّدامَة؛(20) در درنگ كردن سلامت است و در عجله ندامت.»
رسولخدا(ص) فرمود:
«اِنّما اَهلَكَ النّاسَ العَجَلَةُ وَلَو اَنَّ الناسَ تَثَبَّتُوا لَم يهلك اَحدٌ؛(21) مردم را عجله نابود مى‏كند، اگر مردم با تأمّل كارها را انجام مى‏دادند، كسى هلاك نمى‏شد.»
تدبير و تأنى در مديريت‏
يكى از آسيبهاى بزرگ مديريت و مديران در جريان حاكميت و حكومت دينى، بلاى شتابزدگى و اقدام‏هاى غير كارشناسانه و شتابزده است.
مدير مدبّر كسى است كه پشت صحنه‏هاى تصميم‏گيرى را شفاف ببيند و بشناسد و پى‏آمدهاى مصوبات و برنامه‏ها را مورد بررسى قرار دهد، از اظهار و اعلام برنامه‏ها و پروژه‏هاى خام به شدت پرهيز نمايد.
امام جواد(ع) مى‏فرمايد:
«اظهار الشّى‏ء قبل ان يستحكم مفسدةٌ له؛(22) آشكار ساختن هر چيز (برنامه‏ها و سياست‏هاى آينده) پيش از آن كه جوانب آن مستحكم شده باشد فسادانگيز است.»
مدير آگاه و بصير از مطرح كردن طرحهاى ناپخته دورى مى‏كند تا دچار شتابزدگى نگردد. در روايات اسلامى آمده است كه:
«بِئس الظَّهيرُ اَلرَّأىُ القَصير؛(23) بد پشتوانه‏اى است فكر خام (و كارشناسى نشده حرفى زدن و طرحى را اعلام كردن)».
خطر شتابزدگى در مديران ارشد نظام به مراتب از مديران ميانى آسيب آفرين‏تر است از اين رو بايد در تصميم گيريهاى كلان اقتصادى، اجتماعى، سياسى، نظامى و هر گونه اظهار نظرى كه مربوط به زيرساختهاى فرهنگى و اجتماعى است، كمال احتياط و تأنى و تأمّل را داشته باشند و هيچگاه احساساتى و شتابزده دست به كارى نزنند و مردم هم دولتمردان را در انجام كارها و طرحها به شتابكارى نكشانند. مقام معظم رهبرى همواره به دولتمردان و مردم اين توصيه را داشته‏اند كه با يادآورى آن تذكر پدرانه و توصيه پيامبرانه در حكم تنفيذ رئيس جمهور دولت نهم اين بخش از نوشتار را به پايان مى‏بريم:
«البته نبايد شتابزدگى كرد. من هم به رئيس جمهور محترم عرض مى‏كنم كه از شتابزدگى اجتناب شود، آرمان‏ها با جدّيت تعقيب شود. اما هيچ گونه شتابزدگى به وجود نيايد هم به مردم عزيزمان توصيه مى‏كنم كه در درخواست‏ها شتابزدگى را اعمال نكنند.»(24)
پى‏نوشت‏ها:
1. غررالحكم، ج 2.
2. مفردات راغب واژه (عجل).
3. معراج السعادة، ص 218، چاپ هجرت.
4. ميزان الحكمه، ج 7، مترجم، ص 3488.
5. همان.
6. همان.
7. ميزان الحكمه، ج 7، ص 3484.
8. همان.
9. بحارالانوار، ج 75، ص 81.
10. تفسير نمونه، ج 12، ص 60.
11. سوره آل عمران، آيه 133.
12. مائده، آيه 48.
13. تفسير نمونه، ج 12، ص 45.
14. همان.
15. ميزان الحكمه، ج 7، ص 3486.
16. همان.
17. معراج السعادة، ص 221.
18. ميزان الحكمة، ج 7، ص 3484.
19. مصباح المتهجد، ص 195.
20. ميزان الحكمة، ج 7، ص 3484.
21. همان.
22. تحف العقول، ترجمه حسن زاده، ص 826.
23. غررالحكم، واژه (رأى).
24. سخنان مقام معظم رهبرى 12/5/84.

سهم مسلمانان در نوآورى و شكوفايى‏
اسماعيل نساجى زواره‏
اشاره‏
تمدن اسلامى آخرين حلقه تمدن الهى است كه نهال درخت تنومندش با دستان پرتوان پيامبراكرم(ص) كاشته شد و ريشه‏اش با هجرت آن بزرگوار و ساير مسلمانان مستحكم گرديد و همچنين ميوه‏اش پس از گذشت چند قرن در زمينه علوم شرعى، عقلى، ادبى، تجربى، فرهنگ و هنر به بار نشست.
با ظهور اين تمدّن الهى – انسانى، خداوند اتمام نعمت را بر پيكر انسانيّت پوشانيد، بنابراين مسلمانان با الهام از آموزه‏هاى قرآنى و سيره پيشوايان معصوم(ع) بيش‏ترين نقش را در زمينه رشد و شكوفايى ايفا نمودند.
نگارنده سعى دارد كه در اين نوشتار نقش مسلمانان را در زمينه پيشرفت فرهنگ و علوم مورد بررسى قرار دهد. اميد است كه در سال نوآورى و شكوفايى گامى مؤثر در جهت اعتلاى تعليم و تربيت و شكوفايى برداريم.
مسلمانان مشعل داران تمدّن‏
قرآن كريم در آموزه‏هاى خود دعوت به فراگيرى دانش و تشويق انسان‏ها به آبادانى و نوآورى را مورد تأكيد قرار داده است. با اين كه عدم تبعيض در ميان انسان‏ها از اصول تغييرناپذير اين كتاب آسمانى است، امّا خداوند به صراحت مى‏فرمايد: «هل يستوى الّذين يعلمون و الّذين لايعلمون؛(1) آيا كسانى كه مى‏دانند با كسانى كه نمى‏دانند برابر هستند؟»
قرآن كريم با دميدن روح جديد بر پيكر نيمه مرده سرزمين‏هاى فتح شده، فضاى علمى و فرهنگى نوى را پديد آورد، بدين صورت كه ابتدا افكار مسلمانان را متوجه فلسفه آفرينش و فرجام هستى نمود و با يادآورى آثار قدرت الهى دريچه‏اى به سوى اسرار خلقت گشود و گامى را به سوى پيشرفت علمى فراهم ساخت.
با اين كه علوم مسلمانان در آغاز منحصر به علوم دينى بود، ولى در قرن دوم هجرى آنان به سراغ اندوخته‏هاى علمى ساير ملت‏ها رفتند وطى دو قرن قسمت عمده علوم را از ملت‏ها گرفتند سپس در پرتو منطق قرآنى و تجربه علمى دست به ابتكار زدند.
مفسر بزرگ علامه طباطبايى(ره) در مورد تأثير قرآن در پيشرفت فرهنگ و شكوفايى مى‏نويسد: «عامل اصلى اشتغال مسلمانان به علوم عقلى به صورت نقل و ترجمه در ابتدا و به صورت ابتكار در پايان، همان انگيزه فرهنگى بود كه قرآن مجيد در نفوس مسلمانان فراهم كرده بود. و معلوم است كه مدنيّت اسلامى بعد از هجرت و رحلت رسول اكرم(ص) به وجود آمد و بالأخره امروز در حدود شش صد ميليون نفر از جمعيّت كره زمين را به نام اسلام در بر مى‏گيرد و بديهى است كه چنين تحوّلى كه يكى از حلقه‏هاى بارز سلسله حوادث جهان مى‏باشد، در حلقه‏هاى بعدى تأثير بسزايى خواهد داشت و از اين رو يكى از علل و مقدّمات تحول امروزى و پيشرفت فرهنگ جهان قرآن مجيد خواهد بود.»(2)
با اين بيان معلوم مى‏شود كه قرآن از همان راهى كه فكر توحيد و يكتاپرستى را در بشر بيدار كرد، دقيقاً از همان راه بشر را در خط سير علمى و كشف حقايق جهان هستى كه پايه تمدّن است، قرار داد و احاديث نبوى جان تشنه مؤمنان را براى دريافت دانش‏هاى گوناگون با عزمى راسخ به حركت واداشت، لذا مى‏بينيم كه سده‏هاى نخستين تاريخ اسلام به ويژه قرن دوم تا پنجم ه.ق «عصر طلايى» جهان اسلام است. مسلمانان با الهام از آيات قرآن كريم و تعاليم پيامبر اكرم(ص) و به كمك آموزه‏هاى دينى به پيشرفت‏هاى علمى و فرهنگى چشمگيرى دست يافتند.
اين زمان مقارن با دوره قرون وسطى، يعنى دوران انحطاط تمدن در تاريخ اروپا بود. قرون وسطى تقريباً از سال 476 م شروع شد و تا سال 1450 م ؛ يعنى حدود 950 سال ادامه يافت. اين زمان در تاريخ اسلام مطابق بود با حدود 100 سال قبل از هجرت تا حدود 850 سال بعد از هجرت. اين دوران را براى اروپا و جهان مسيحيّت «عصر ظلمت» ناميده‏اند.
زمانى كه اروپا ركود اين دوره تاريك را سپرى مى‏كرد، در مشرق زمين دولت‏هاى اسلامى، تمدّن‏هاى قديمى بين النهرين، مصر، ايران، يونان و هند را بازشناسى كرده بودند، هم چنين شهرهاى مهم دنياى اسلام به صورت مراكز علمى و فرهنگى درآمده بودند و دانشمندان مسلمان ابتكارات خود را به دنيا عرضه مى‏كردند.
نوآورى‏هاى فراوان، تأليفات متعدد، مساجد، كتابخانه‏ها، مدارس، شهرهاى با شكوه و پرجمعيت، روستاهاى آباد، ارتباطات وسيع، تجارت پررونق و ديگر عوامل مسلمانان را مشعل داران فرهنگ و تمدّن قرار داده بود. شاهكار مسلمانان در اين بود كه جنبش و تحوّلى در جهان پديد آوردند كه قرن‏ها جامعه بشرى از فيض وجود آن بهره‏مند بود. مسلمانان در طول چند قرن آن چنان در علوم، صنايع، اقتصاد، سياست و نظامات اجتماعى پيشرفت نمودند كه به اعتراف دانشمندان غربى از همه جلو افتادند و حتّى تمدن كنونى اروپا و غرب بيش از هر چيز ديگر از آن مايه گرفته است.(3)
دكتر حسين نصر در زمينه رشد و بالندگى تمدن اسلامى مى‏گويد: «تنها پس از آن كه وحى اسلامى توانست به تمدّن جديد رنگ مشخص اسلامى بدهد، علم، ادب و فلسفه به اوج كمال خود رسيد.»(4)
بنابراين تمدّن اسلامى با بهره‏گيرى از آيات قرآن و اقدامات پيامبر اكرم(ص) در طى مراحل كمال و پختگى به درجه‏اى رسيد كه آدام متز (دانشمند سوئيسى) در كتاب خود قرن چهارم هجرى را «عصر نوزايى اسلامى» ناميده است.(5) در اين دوره دانشمندان مسلمان در علوم و فنون به قدرى از خود ابتكار نشان دادند كه طبق اعتراف گوستاولوبون تا قرن يازدهم ميلادى دانشمندان اروپا قولى را كه مأخوذ از مصنّفين مسلمان نبود، مستند نمى‏شمردند و تمام دانشكده‏ها و دانشگاه‏هاى اروپا تا پانصد سال روى ترجمه كتاب‏هاى دانشمندان اسلامى داير بود و مدار علوم مردم اروپا فقط دانش مسلمين بود.(6)
دانش‏هاى نوين‏
رشد و شكوفايى مسلمانان فقط در زمينه فهم معارف و مباحث اعتقادى نبود، بلكه علاوه بر ابداع علومى همچون: فقه و اصول و تفسير، دانش هايى همچون: علم كلام، فلسفه و اخلاق را مطابق مضامين آيات قرآن كريم مطرح نمودند و با شيوه‏اى نوين گسترش دادند و حتّى فراتر از اين‏ها علوم طبيعى، رياضى، تاريخ، جغرافيا، دانش‏هاى تجربى و هنرهاى زيبا را به اوج كمال رساندند و از اين رهگذر ابتكارات، اختراعات و اكتشافات نوين را به جامعه بشرى عرضه نمودند.
در عصر مأمون محمد خوارزمى علم «جبر» را پايه‏گذارى كرد و كتاب او به نام «جبر و مقابله» مرجع دانشمندان اروپا قرار گرفت.(7)
در رياضيّات و هندسه ابوريحان بيرونى به كشفيّات تازه‏اى دست يافت و در هندسه مسطّحه خواجه نصير الدين طوسى به ابداعاتى نايل آمد. هم چنين تا قرن سيزدهم ميلادى عدد صفر مجهول بود تا اين كه خوارزمى آن را كشف كرد. او كسى بود كه علامات اعشارى را براى نخستين بار به كار برد.(8)
دانش جغرافيا در پرتو فرهنگ اسلامى رشد قابل ملاحظه‏اى پيدا كرد. بسيارى از كتب «مسالك و ممالك» با محور قرار دادن مكه و مدينه كه هر ساله ميزان زائران خانه خدا بود، به نگارش درآمدند و در اين دانش مسلمين پيش گام ديگر ملّت‏ها شدند.
هم چنين «نقشه جهانى» را ابوعبداللّه ادريسى مؤلف كتاب «نزهة المشتاق فى اختراق الآفاق» اختراع نمود و مدت‏ها مرجع دانشمندان اروپا بود.(9)
در علم شيمى جابربن حيّان به كشفيّات نو و آفرينش آثار پر ارج و بى‏بديل دست يافت. در فيزيك ابن هيثم شهرت فراوانى پيدا نمود و كتاب وى «علم المناظر» به عنوان بهترين كتاب قرون وسطايى در نورشناسى شناخته شد.
در فلسفه تاريخ و علم جامعه‏شناسى ابن خلدون مطالب بى سابقه‏اى را عنوان كرد. در فلسفه سياسى فارابى با بهره‏گيرى از كار پيشينيان نكات جديدى را عرضه نمود و در روان شناسى ابن سينا شيوه‏اى علمى پديد آورد.
در علم پزشكى محمد بن زكرياى رازى، حنين ابن اسحاق و ابوعلى سينا آثار بى مانندى از خود به يادگار گذاشتند و پيشرفت مسلمانان در اين علم به نحو بى سابقه و گسترده‏اى رواج پيدا كرد. به همين جهت نوشته‏اند كه مسلمانان در ايجاد بيمارستان‏هاى خوب و تهيه لوازم آن پيشاهنگ جهان بوده‏اند.
نخستين بيمارستانى كه در سرزمين‏هاى اسلامى تأسيس شد، بيمارستان صحرايى (در ميان چادر با برخى تجهيزات) بود كه در جنگ بدر به دستور پيامبر اكرم(ص) ساخته شد.(10) امّا بعدها اين پديده روبه رشد و كمال رفت و بيمارستان‏هاى بزرگ و مجهزّى تأسيس شد. هم چنين ابتكارات مسلمانان همچون: اختراع چاپ، قطب نما، كشف فرمول باروت، كشف گردش خون، صنعت كاغذ سازى و ده‏ها ابتكار ديگر نشانه عشق و علاقه آنان به نوآورى و شكوفايى بود.(11)
نهضت ترجمه‏
در پايان قرن اول هجرى مترجمان اسلامى كار ترجمه را شروع كردند. نخستين گام ترجمه‏هاى اسلام در زمان منصور خليفه عباسى(158 – 136 ه.ق) برداشته شد، ولى نهضت واقعى ترجمه از نيمه دوم قرن دوم هجرى رسميّت يافت. در قرن سوم هجرى(عصر كلاسيك اسلام) اين نهضت به اوج خود رسيد و تا پايان قرن پنجم ادامه يافت، بنابراين مسلمانان بيش از سه قرن سخت مشغول ترجمه آثار علمى، فلسفى، ادبى و مذهبى تمدن‏هاى كهن بودند و از ميراث انسانى بزرگى كه به زبان‏هاى مختلف آن زمان، يعنى عبرى، سريانى، فارسى، هندى، لاتينى و يونانى بود، بهره‏مند شدند.(12)
به منظور جاى دادن مترجمان و حفظ آثار آنان مؤسسه علمى به نام «بيت الحكمه» در بغداد تأسيس شد. زمان تأسيس اين مركز به درستى مشخص نيست و عدّه‏اى بنيان آن را در سال 210 يا 211 ه.ق مى‏دانند، عدّه‏اى هم تأسيس آن را در عصر هارون الرشيد دانسته‏اند. به هر صورت اين مركز در زمان مأمون به علت رواج روحيه علمى و عقلى از رونق فراوانى برخوردار گرديد.(13)
اين بيت الحكمه نوعى آكادمى و دارالترجمه محسوب مى‏شد كه داراى كتابخانه‏اى مفصّل با يك رصدخانه بود و در نقل علوم يونانى نقش قابل ملاحظه‏اى را ايفا مى‏كرد. رصدخانه‏اى كه مأمون ضميمه بيت الحكمه كرد، مركزى شد براى مطالعه نجوم و رياضيات. در اين رصدخانه مسلمين محاسبات نجومى انجام مى‏دادند، چنان كه طول يك درجه از نصف النهار را با دقّتى نزديك به محاسبات امروز اندازه مى‏گرفتند. در زمان اين خليفه (مأمون) كه مسلمانان كتاب بطلميوس و اقليدس را ترجمه مى‏كردند، در تمام اروپا تنها يك رياضى دان مشهور وجود داشت كه نوشته‏هاى او در رياضيات از بعضى اصول مقدّماتى تجاوز نمى‏كرد، لذا در تمام قرون وسطى پيشرفت رياضيّات در واقع مديون نبوغ رياضى مسلمانان بود.(14)
مسأله مهمى كه در طول نهضت ترجمه كار مسلمانان را در ترجمه و جذب كتاب‏هاى خارجى آسان‏تر مى‏كرد، استفاده از مترجمين هر قومى بود كه در سيطره اسلام به سر مى‏بردند.(15) نتيجه اين كه آنان قسمت اعظم آثار علمى و فلسفى و ادبى اقوام مختلف را به زبان عربى ترجمه كردند و بهترين معلومات هر ملّتى را آموختند، مثلاً در قسمت فلسفه، طب،هندسه،منطق و هيأت از يونانيان استفاده نمودند و از ايرانيان تاريخ، ستاره‏شناسى، ادبيات و شرح حال بزرگان را اقتباس كردند، از هنديان حساب، نجوم، داستان و گياه‏شناسى را آموختند و از خود چيزهايى به آن‏ها افزودند و از مجموع آن‏ها علوم و صنايع را پديد آوردند.(16)
مساجد
يكى از اقدامات مهم نبى مكرّم(ص) پس از هجرت، ساختن مسجد بود. استقبال عظيمى كه اكثريت مردم مدينه از پيامبر(ص) به عمل آوردند، آن حضرت را بر آن داشت كه پيش از هر كارى براى مسلمانان يك مركز عمومى به نام «مسجد» بسازد تا امور عبادى، آموزشى، پرورشى، سياسى و قضايى در آن انجام گيرد. پيامبر(ص) زمينى را كه شترش در آن زانو زد، براى ساختمان مسجد خريدارى نمود و تمام مسلمانان در ساختن و فراهم كردن وسايل ساختمانى شركت كردند.(17)
ساختن مسجد باعث ايجاد وحدت و هم دلى بين مسلمانان گرديد و تا آغاز قرن چهارم هجرى در غير اوقات نماز، مكانى براى تعليم و تربيت بود، به طورى كه بسيارى از علما و دانشمندان فارغ التحصيلان حلقه‏هاى تدريس مساجد بودند.
از زمان خلافت خليفه دوم دامنه فتوحات مسلمانان گسترش يافت و تعداد افراد زيادى از ساير سرزمين‏ها به آيين اسلام گرويدند، به طورى كه با زبان عربى آشنايى نداشتند، بنابراين آموزش زبان عربى براى درك معانى آيات قرآن و تعاليم اسلام توسط اصحاب پيامبر و تابعين در مساجد نو بنياد آغاز شد.
اين مساجد ابتدا در شهرهاى كوفه، بصره، حيره و مداين بنياد گرديد و به دستور خليفه دوم برخى از صحابه پيامبر(ص) مأمور اقامه نماز و آموزش قرآن و مسائل دين در آن مكان‏هاى مقدّس شدند.(18)
در عصر خلفاى راشدين و پس از آن در دروه حكومت امويان، مساجد بزرگ كه عنوان جامع داشت، در مراكز بلاد اسلامى ساخته شد و علاوه بر تعليم مسائل دينى به آموزش مسائل علمى نيز مى‏پرداختند. بسيارى از صحابه پيامبر(ص) و تابعين و نيز پيشوايان مذاهب در اين دانشگاه‏هاى عمومى به تعليم مبانى دين و نشر مذهب خود مى‏پرداختند. مراكز مشهور آموزش اسلامى در اين دوره عبارت بود از: مسجد النبى در مدينه، مسجد الحرام در مكه، جامع بصر، جامع كوفه، جامع اصفهان، جامع فسطاط مصر، مسجد الاقصى و قبة الصخره در بيت المقدّس، جامع اموى دمشق،
جامع زيتونه در تونس و جامع قيروان در مراكش. همزمان با نشر اسلام در خارج از جزيرة العرب، گروه عظيمى از ايرانيان آزموده و برخوردار از فرهنگ و ادب، خالصانه به آيين اسلام گرويدند. علاقه ايرانيان به دين مقدّس اسلام از همان آغاز شروع شد و از دل و جان در ترويج احكام و دستورات شريعت اسلام كوشش نمودند و حتّى در راه اسلام و مبارزه با معاندين نبى اكرم(ص) جان فشانى نمودند. از اين زمان كوشش و زحمات ايرانيان مسلمان در خدمت به فرهنگ و معارف اسلامى قرار گرفت و گامى جديد در تدوين و توسعه فرهنگ و تمدن اسلامى بود.(19)
كتاب و كتابخانه‏
آموزه‏هاى قرآنى و سيره پيشوايان معصوم(ع) انگيزه‏اى نيرومند براى دانش پژوهى در گستره جهان اسلام گرديد. به بركت همين روحيه و فرهنگ بود كه دانشمندان مسلمان توانستند در مدّت كوتاهى آثار نفيس و گران بهايى را به جامعه بشرى عرضه بدارند. عشق به مطالعه و تحقيق چنان فضايى را در جامعه اسلامى به وجود آورده بود كه تأسيس كتابخانه نياز مبرّم شناخته شد، لذا از اويل تأسيس بيت الحكمه تا سده‏هاى چهارم و پنجم هجرى كتابخانه‏هاى بزرگى در گوشه و كنار جهان اسلام بنا شد.
تقريباً هر سلسه‏اى، از خلفاى بنى اميّه و بنى عباس گرفته تا فاطميان، آل بويه، سامانيان، غزنويان و مغولان كه هر كدام در مركز حكومت خود كتابخانه‏هاى با شكوهى را تأسيس كردند اين علاقه به كتاب‏خوانى و ارج نهادن به كتاب در سده چهارم در شكوفايى علمى و فكرى و پيدايش نهضت علمى اسلامى تأثيرى بس شگرف داشت.
در اواخر قرن چهارم فرمانروايان مهم اسلامى در بغداد، مصر و قرطبه داراى كتابخانه‏هاى عظيمى بودند، به عنوان نمونه عزيزبن معزّ(خليفه فاطمى) در مصر كتابخانه بزرگى داشت كه تعداد كتاب‏هاى آن را شش هزار جلد تخمين زده‏اند.
در قرن نهم ميلادى كتابخانه كليساى شهر «كنستانز» فقط سى صد و پنجاه و شش جلد كتاب داشت، در حالى كه در كتابخانه قرطبه چهارصد هزار جلد كتاب وجود داشت و فهرست كتاب‏هاى اين كتابخانه در چهل و چهار جلد تهيه شده بود.(20)
در غرناطه (گرانادا) در عصر امويان اندلس هفتاد كتابخانه عمومى وجود داشت در صورتى كه چهارصد سال پس از اين تاريخ شارل خردمند، امپراتور فرانسه، براى تأسيس كتابخانه دولتى پاريس به زحمت توانست نهصد جلد كتاب جمع آورى كند كه ثلث آن نيز ادعيه و اوارد راهبان و كشيشان بود.(21)
در مورد كتاب فروشى‏هاى شهرهاى اسلامى گفته يعقوبى(مورخ) را مى‏توان مطرح ساخت كه معتقد است در زمانش تنها در بغداد متجاوز از صد كتاب فروشى وجود داشته است. ضياء الدين سردار (نويسنده و مورّخ) در اين زمينه به كتاب فروشى ابن نديم اشاره مى‏كند. او معتقد است كه كتاب فروشى ابن نديم كه كتب موجود در فهرست مفصّل او (الفهرست) را شامل مى‏شد، چندين برابر بزرگ‏تر از كتاب فروشى «فويل» لندن كه در آن زمان به عنوان بزرگ‏ترين كتابفروشى جهان توصيف مى‏شد، بوده است.(22)
علاوه بر اين‏ها در غالب مساجد كتابخانه‏اى وجود داشت و در بيش‏تر شهرهاى اسلامى كتاب خانه‏هاى عمومى بود كه تعداد زيادى كتاب در آن‏ها گردآورى شده بود.
كتابخانه بصره به دانشورانى كه در آن جا مطالعه مى‏كردند، مقررّى مى‏داد. وقتى مغولان بغداد را ويران كردند، سى و شش كتابخانه عمومى در آن جا بود و اين غير از كتابخانه‏هاى خصوصى بود. نقل مى‏شود كه وقتى امير بخارا، واقدى«مورّخ معروف» را دعوت كرد، وى نپذيرفت و فقط چهارصد شتر براى حمل كتاب‏هاى خويش درخواست كرد.
پس از درگذشت واقدى شش صد صندوق پر از كتاب به جاى ماند كه براى برداشتن هر صندوق دو مرد لازم بود. بعضى از بزرگان همچون ساحب بن عبّاد به اندازه همه كتابخانه‏هاى اروپا كتاب داشتند.(23)
پيدايش مدارس‏
مكتب حيات بخش اسلام در آموزه‏هاى خود بيشترين تأكيد را نسبت به تعليم و تربيت دارد. نبى مكرّم اسلام(ص) در سيره خود تعليمات را بر اساس اوضاع اجتماعى و با روش‏هاى خاص انجام مى‏داد. نخستين جلسات آموزشى آن حضرت با تعليم قرآن در مسجد مدينه شروع شد. بعد از رحلت آن بزرگوار ائمّه اطهار(ع) دنباله رو كارها و خدمات ارزنده ايشان بودند و در زمينه‏هاى مختلف نقش خويش را به بهترين وجه ايفا نمودند.
اهميّت مسأله تعليم و تربيت و تفكّر در آموزه‏هاى دينى، زمينه توجه مسلمانان را نسبت به ايجاد مدارس فراهم نمود.
تا قرن سوم هجرى مركز تعليم علوم دينى و ادبيات مساجد بود. تعدّد مكتب‏هاى فلسفى و مذهبى و ضرورت تعليمات كلاسيك و بلند مدّت منجر به گسترش تعليم و تربيت و ازدياد طلّاب گرديد. ضرورت ايجاد فضاهاى خاص آموزشى بدين منظور كه بحث و جدل مزاحم عبادت كنندگان نشود و آمد و رفت عموم مردم باعث ايجاد اخلال در تدريس نگردد، سبب احداث مدرسه شد.
رقابت و مبارزه خلفا و امرا در تبليغات مذهبى و سياسى نه تنها به اين روند شدت بخشيد، بلكه به عنوان عامل اصلى و اساسى در پيدايش تعداد بسيارى از مدارس، مؤثّر بود.(24)
اكثر منابع تاريخى، شهر نيشابور را مهد نخستين مدارس دانسته‏اند. اولين مدرسه مستقل را «ناصر كبير» در اواخر قرن سوم هجرى در آمل برپا كرد و سال‏ها در آن به تدريس پرداخت. شخصيت مشهور ديگرى كه در زمينه راه اندازى مدارس نقش قابل ملاحظه‏اى را ايفا نمود، خواجه نظام الملك طوسى بود. وى مدارس نظاميه را تأسيس كرد. خواجه در سال 457 هجرى به صدارت منصوب شد و حدود سى سال با توانايى و اقتدار زياد در عصر حاكميت آلب ارسلان و ملك شاه سلجوقى وزارت آن‏ها را بر عهده داشت.
تأسيس مدارس نظاميه با دوران سلطنت آلب ارسلان سلجوقى (465 – 455 ه.ق) دومين پادشاه بزرگ اين سلسله مقارن بود.(25)
شخصيّت‏هاى مشهور در اين نظاميه‏ها مشغول به تدريس شدند كه از جمله آنان عبدالملك بن محمد جوينى بود. وى به شاگردانش در مجالس مناظره آزادى مى‏داد و اين مناظره قدرت و استعداد آنان را پرورش مى‏داد.(26) نظاميه بغداد از معروف‏ترين نظاميه‏ها بود و هميشه مشهورترين دانشمندان عصر را براى تدريس در آن انتخاب مى‏كردند. خواجه نظام الملك توجه خاصّى به نظاميه بغداد داشت. با وجود اين كه نظاميّه نيشابور در آن زمان هنوز اعتبار خود را در دوره سلجوقى حفظ كرده بود و نيز نظاميه بصره كه از نظاميه بغداد بزرگ‏تر و زيباتر بود، امّا هيچ گاه اعتبار هيچ كدام از نظاميّه‏ها به پايه و منزلت نظاميه بغداد نمى‏رسيد.
تأسيس مدارس نظاميه آغاز نهضتى چشمگير در گسترش دامنه مدارس اسلامى گرديد و بسيارى از بزرگان علمى و سياسى را بر آن داشت كه با پيروى از روش خواجه نظام الملك به تأسيس مراكزى از اين نوع مبادرت ورزند، چنان كه فاصله نيمه دوم قرن پنجم تا حمله مغول در نيمه دوم قرن هفتم در تاريخ علمى اسلام به وفور مدارس، ممتاز و مشهور گرديده است.(27)
پى‏نوشت‏ها:
1. سوره زمر، آيه 9.
2. قرآن در اسلام، علامه طباطبايى، ص 98.
3. علل پيشرفت اسلام و انحطاط مسلمين، زين العابدين قربانى، ص 19.
4. سه حكيم مسلمان، سيد حسين نصر، ترجمه احمد آرام،ص‏1.
5. تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، آدام متز، ترجمه على رضا ذكاوتى قراگزلو، ص 9.
6. فرهنگ اسلام در اروپا، زيگريد هونكه، ترجمه مرتضى رهبانى، ج 2، ص 36.
7. تاريخ فلسفه در جهان اسلام، حنّا الفاخورى، ج 2، ص 362.
8. مسلمانان و دانش جديد، عبدالرزّاق نوفل، ص 81.
9. دانش مسلمين، محمد رضا حكيمى، ص 156.
10. سيره ابن هشام، ج 1، ص 688.
11. روح اسلام، امير على، ترجمه ايرج رزّاقى و ديگران، ص 351.
نهضت ترجمه در جهان اسلام، ترجمه اسماعيل سعادت، ص 6.
12. تاريخ مدارس ايران از عهد باستان تا تأسيس دارالفنون، حسين سلطان زاده، ص 70.
13. كارنامه اسلام، دكتر عبدالحسين زرّين كوب، ص 66 – 65.
14. نقش فرهنگ و تمدن اسلامى در بيدارى غرب، ذكر اللّه محمدى، ص 61.
15. تاريخ تمدن اسلام، جرجى زيدان، ترجمه على جواهر كلام، ص 581.
16. فروغ ابديت آية اللّه جعفر سبحانى، ج 1، ص 369.
17. تاريخ دانشگاه‏هاى بزرگ اسلامى، عبدالرحيم غنيمه، ترجمه نور اللّه كسايى، ص 5.
18. مجلّه آيينه پژوهش، شماره 87، سال 1383، ص 10 – 90.
19. تمدن اسلام در قرن چهارم هجرى، ص 202.
20. نشريه سمينار كتاب و كتابدارى، دانشگاه مشهد، سال 1360، 74.
21. تمدّن اسلام و عرب، گوستاولوبون، ترجمه محمد تقى فخرداعى گيلانى، ص 558.
22. ميراث اسلامى در گذشته و حال، ضياء الدين سردار، ترجمه على اصغر شيرى، ص 30.
23. نقش كتابخانه‏هاى مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامى، محمد مكى السباعى، ترجمه دكتر على شكوهى، ص 125.
24. تاريخ مدارس ايران از عهد باستان تا تأسيس دارالفنون، ص‏94.
25. مدارس نظاميه و تأثيرات علمى و اجتماعى آن، نوراللّه كسايى، ص 11.
26. فرار از مدرسه، دكتر عبدالحسين زرين كوب، ص 23.
27. مجلّه آيينه پژوهش، شماره 87، سال 1383، ص 14.

جستجوى وسيله براى تقرّب به خدا
آية اللّه جوادى آملى‏
تهيه و تدوين: حجةالاسلام و المسلمين محمدرضا مصطفى پور
هر كس براى رسيدن به هر هدف و مطلوبى چه مادى باشد و چه معنوى در آغاز به آثار و نتايج آن مطلوب مى‏انديشد و سپس به نيروى در راه تحقق آن توجه مى‏كند و در صدد تقويت آن نيرو اقدام مى‏نمايد. پس از آن حالت با عزم و تصميم به تلاش در جهت رسيدن به آن مى‏پردازد. از جمله چيزهايى كه در راه تحقق و حصول آن هدف طبيعى است، دقت لازم در تهيّه اسباب و لوازم كافى براى رسيدن به آن است و با انتخاب هدف و تهيه اسباب و لوازم كافى به كوشش و مجاهده مى‏پردازد تا به آن هدف نائل شود.
از باب مثال اگر انسان به هدف تحصيل علم و دانش يا كسب مال تلاش و كوشش مى‏كند بايد از استعداد لازم برخوردار باشد و استعدادش را در راه رسيدن به مطلوب به كار گيرد و آن را بيهوده مصرف نكند و تصميم جدى بر تحصيل دانش داشته باشد و اسباب لازم يعنى ابزار تحصيل را فراهم كند و سپس با جديّت به تحصيل علم و كسب دانش يا ثروت اقدام كند.
انسانى كه به خدا ايمان آورده است بايد توجه داشته باشد كه مهمترين هدف و مطلوب او، وصول به قرب الهى از طريق شناسايى خداى سبحان و ارتباط صميمانه با اوست. زيرا جز او چيزى صلاحيت و ارزش آن را ندارد كه هدف و مطلوب انسان قرار گيرد و شايستگى آن را داشته باشد كه انسان به عنوان انسان در راه او تلاش و فداكارى نمايد از اين رو لازم است پس از بيدارى و لزوم حركت در جهت آن هدف و مطلوب، عزم و تصميم خود را به كارگيرد و با فراهم كردن اسباب و وسايل مناسب با آن هدف، تلاش‏ها و مجاهدات خود را به گونه‏اى تنظيم كند كه آن‏ها وى را به مطلوب برساند و تحقق هدف از آفرينش او را هموار سازد.
قرآن كريم در اين رابطه فرمود: «يا ايّها الّذين آمنوا اتقوا اللّه و ابتغوا اليه الوسيلة و جاهدوا فى سبيله لعلّكم تفلحون؛(1) اى ايمان آورده‏ها تقواى الهى را رعايت كرده و از او پروا كنيد (و با توجه به اين كه او ناظر بر شماست و شما در محضر او هستيد از مخالفت با او پرهيز كنيد و دستورهاى او را اجرا كنيد.) و براى تقرّب به او وسيله‏اى بجوئيد و در راه او جهاد كنيد باشد كه رستگار شويد».
در اين آيه از مؤمنان خواسته شد تا براى رسيدن به رستگارى و فلاح سه كار را انجام دهد:
1- تقواى الهى را پيشه خود سازد.
2- براى تقرّب به خدا وسيله‏اى انتخاب كند.
3- در راه خدا جهاد و تلاش كند.
يعنى در مرحله اول بايد وقايه و سپرى داشته باشد كه نگذارد نافرمانى خدا به او برسد، گويا گناه تيرى است كه از سوى شيطان متوجه انسان مى‏شود و آدمى با سپر تقوا مانع از اصابت آن تير به خود مى‏شود. زيرا شيطان در كمين است و به تعبير قرآن (انّه يراكم هو و قبيله من حيث لاترونهم)(2) او و همراهان او شما را مى‏بينند از آن جهت كه شما نمى‏بينيد، او مى‏بيند و ما او را نمى‏بينيم، بايد سپر لازم را در دست داشته باشيم تا از خطر او در امان باشيم.
ابتغاء وسيله
آن چه كه در اين آيه مهم است و بايد مورد توجه قرار گيرد. موضوع انتخاب وسيله است كه مؤمنان بعد از تحصيل تقوا بايد به آن توجه كنند.
وسيله در اصل به معناى تقرّب جستن و يا چيزى است كه باعث تقرّب به ديگرى از روى رغبت و ميل باشد، راغب مى‏گويد: كلمه وسيله به معناى دنبال كردن چيزى با ميل است و حقيقت وسيله به سوى خدا، مراعات راه خدا با علم و عبادت و دنبال كردن دستورهاى پسنديده شرع است.(3)
مصاديق وسيله‏
اگر وسيله هر چيزى است كه انسان را به خدا نزديك مى‏كند و مؤمن بايد در طلب آن باشد، در روايات مصاديق فراوانى براى آن ذكر شده است كه به نمونه‏هايى از آن اشاره مى‏شود:
1- اطاعت خدا و اجراى فرمان‏هاى الهى‏
الف: على عليه السلام در نهج البلاغه در خطبه 110 فرمود: «انّ افضل ما توسّل به المتوسلون الى اللّه سبحانه الايمان به و برسوله» يعنى بهترين چيزى كه به وسيله آن مى‏توان به خدا نزديك شد ايمان به خدا و پيامبر اوست. زيرا ريشه اصلى حركت‏هاى سازنده و مثبت، ايمان است و به تعبير ديگر: اساس و پايه تمام نيكى‏ها ايمان است و بدون آن هيچ گونه حركتى به سوى فرايض الهى و واجبات دينى وجود نخواهد داشت، ايمان به خدا انسان را به واجبات الهى وا مى‏دارد و ايمان به معاد انسان را از انجام محرمات الهى باز مى‏دارد.
ب: جهاد در راه خدا
دومين وسيله، جهاد در راه خدا است: «و الجهاد فى سبيله فانه ذروة الاسلام؛جهاد در راه خدا وسيله تقرّب به خداست»زيرا جهاد قلّه رفيع اسلام است. ناگفته نماند جهاد در اين‏جا معناى وسيعى دارد كه علاوه بر جهاد نظامى ،شامل جهاد علمى و تبليغى و امر به معروف و نهى از منكر و جهاد با نفس و هرگونه تلاش و كوشش مفيد و سازنده براى پيشبرد اهداف اسلامى است و با بيان فلسفه جهاد به عنوان قلّه رفيع اسلام، استفاده مى‏شود جهاد در راه خدا باعث بقاء اسلام و رشد و بالندگى آن و وسيله عزّت و سر بلندى جامعه اسلامى است و بدون جهاد، حيات مكتب اسلام تضمين نخواهد شد.
ج: اخلاص‏
يكى از وسايل تقرّب به خدا كلمه اخلاص و شهادت به يگانگى خداست «و كلمة الاخلاص فانّها الفطرة» و كلمه اخلاص كه هماهنگ با فطرت انسانى است يعنى عبوديت و الوهيت مخصوص ذات پروردگار است و آدم مؤمن بايد هرگونه شرك و بت‏پرستى را نفى نمايد و همه كارها را فقط براى او انجام دهد زيرا انسانى كه به سراغ گناهان مى‏رود و يا در برابر غير خدا سر تسليم فرود مى‏آورد، چنين انسانى يا تسليم شيطان شده و يا تسليم هواى نفس خويشتن گشته است و تسليم شدن در برابر شيطان يا هواى نفس يا بت، خلاف فطرت انسان است زيرا غير خدا ارزش آن را ندارد كه معبود انسان قرار گيرد.
د: برپادارى نماز
يكى از وسايل قرب به خدا نماز است كه حضرت فرمود: «و اقام الصلوة فانها الملة» برپا داشتن نماز كه حقيقت دين است زيرا نماز پايه اصلى دين و ستون خيمه آن است.
ه: زكات
يكى از وسايل تقرّب خدا زكات است «و ايتاء الزكاة فانّها فريضة واجبة» و اداى زكات كه فريضه‏اى واجب است يعنى انسانى كه بخشى از مال خود را براى هدف الهى جدا كند و آن را در اختياز نيازمندان جامعه قرار دهد در واقع تعلقش را از آن مال بريده و از اين طريق خود را به خدا نزديك ساخته است.
و: روزه‏
يكى از وسايل تقرّب به خدا روزه ماه رمضان است «وصوم شهر رمضان فانّه جنّة من العقاب» روزه ماه رمضان كه سپرى در برابر عقاب و كيفر است، از اين كه روزه را به عنوان سپر عقاب معرفى كرده است براى آن است كه سرچشمه اصلى گناهان وسوسه‏هاى شيطان و از ابزار شيطان، هواى نفس است. هنگامى كه به وسيله روزه، شهوت در كنترل عقل در آيد انسان با اين وسيله دفاعى از حملات شيطان محفوظ مى‏ماند. در واقع روزه انسان را از جهان بهايم خارج و به سوى فرشتگان مى‏برد و او را به خدا نزديك مى‏كند.
ز: حج و عمره‏
حج و عمره نيز از وسيله‏هاى تقرّب به خدا هستند «و حج البيت و اعتماره فانّهما ينفيان الفقر و يرحضان الذنب» و حج و عمره خانه خدا كه نابود كننده فقر و شستشو دهنده گناه است.
در كنار مراسم حج و عمره بازارهايى را جهت مبادلات اقتصادى به وجود آورند و از اين طريق بنيه اقتصادى كشورهاى اسلامى را تقويت كنند و فقر را از كشورهاى اسلامى بزدايند.
و اما تأثير آن از جهت زدودن گناه براى آن است كه حج و عمره تحوّلى در روح و جان انسان ايجاد مى‏كنند كه آدمى به بازنگرى اعمال پيشين خود پرداخته و از گناهان خود توبه كند و به گونه‏اى شود كه گويا از مادر متولد شده است چنان چه فرمودند: «يخرج من ذنوبه كهيئة يوم ولدته»(4) انسان حاجى از گناهان خود پاك و خارج مى‏شود مانند روزى كه از مادر متولد شده است.
ح: صله رحم‏
صله رحم از اسباب تقرّب به خدا است «و صلة الرحم فانّها مثراة فى المال و منسأة فى الاجل» صله رحم كه سبب فزونى مال و تأخير اجل و سبب طول عمر است. تأثير صله رحم در فزونى مال به خاطر تأثير برقرارى پيوندهاى خانوادگى در همكارى اقتصادى است و سبب طول عمر بودن آن به اين دليل است كه اولاً با صله رحم روابط خانوادگى برقرار و در مشكلات به همديگر يارى مى‏رسانند و ثانياً نسبت به هم دعا مى‏كنند و خود دعا سبب طول عمر مى‏شود و ثالثاً با صله رحم، نشاط و شادابى بر خانواده حاكم شده و غم و اندوه را كم مى‏كند و همه اين‏ها از اسباب طول عمر است.
ط: صدقه پنهانى و آشكار
يكى از اسباب تقرّب به خدا صدقه پنهانى است «و صدقة السرّ فانها تكفّر الخطيئة و صدقة العلانية فانّها تدفع ميتة السوء» و صدقه پنهانى كه كفّاره گناهان است و صدقه آشكار كه از مرگ‏هاى بد پيشگيرى مى‏كند.
يعنى انسانى كه به افراد نيازمند و آبرومند خالصانه و با حفظ آبروى افراد نيازمند به صورت پنهانى صدقه مى‏دهد موجب مى‏شود گناهان او پوشيده شود و انسانى به صورت آشكار به منظور تشويق ديگران به كارهاى خير صدقه مى‏دهد باعث مى‏شود مرگ ناگهانى دفع گردد.
ى: هر كار خوب‏
يكى از اسباب تقرّب به خدا انجام هر كار خوب به خلق و خدمت به خلق است «و صنايع المعروف فانّها تقى مصارع الهوان» و كارهاى خوب كه از لغزش‏ها و شكست‏هاى خفت بار جلوگيرى مى‏كند.يعنى انسانى كه اقدام به هرگونه كارهاى خير مى‏كند و به اطاعت پرداخته و به خلق خدا خدمت مى‏كند اين عمل انسان را هم از شكست در از دست دادن امكانات و هم از شكست در ناحيه آبرو و حيثيت حفظ مى‏كند يعنى كارهاى خير و خدمت رسانى به مردم و نيازمندان خواه خدمات فردى باشد و خواه خدمات اجتماعى، سبب پيشيگرى از اين نوع شكست‏ها مى‏شود.
2- قرآن‏
يكى از وسايلى كه انسان را به خدا نزديك مى‏كند و سبب شرافت و كرامت و منزلت در پيشگاه خدا مى‏گردد قرآن كريم است امام سجاد(ع) در دعاى 42 صحيفه سجاديه كه به عنوان دعاى ختم قرآن خوانده مى‏شود فرمودند: «واجعل القرآن وسيلة لنا الى اشرف منازل الكرامة و سلّماً نعرج فيه الى محلّ السلامة و سبباً نجزى به النجاة فى عرصة القيامة و ذريعة نقدم بها على نعيم دارالمقامة» خدايا قرآن را براى ما وسيله‏اى براى رسيدن به شريف‏ترين منزل‏هاى كرامت قرار ده و نردبانى كه با آن به محل سلامت صعود و عروج كنم و سببى كه با آن در عرصه قيامت نجات پيدا كنم و وسيله‏اى قرار ده تا با آن بر نعمت خانه اقامه يعنى قيامت قدم بگذارم.
در اين فراز از دعا امام سجاد(ع) ضمن دعا در واقع اشاره مى‏كند به قرآن به عنوان وسيله‏اى كه آدمى با استفاده از آن و عمل به محتواى آن بتواند به قرب الهى نائل شده و به مقام واقعى انسانى صعود كند.
3- امامان معصوم و اهلبيت عليهم‏السلام‏
برخى روايات مصاديق و سيله را امام معصوم(ع) مى‏داند چنان كه پيامبر خدا(ص) فرمود: «الائمة من ولد الحسين(ع) من اطاعهم فقد اطاع اللّه و من عصاهم فقد عصى اللّه هم العروة الوثقى و هم الوسيلة الى اللّه تعالى»(5) امامان، از فرزندان امام حسين(ع) هستند، كسانى كه آن‏ها را اطاعت كنند خدا را اطاعت كرده‏اند. كسانى كه آن‏ها را معصيت كنند خدا را نافرمانى كرده‏اند، آنان دستگيره مطمئن هستند و همانان وسيله‏اى براى تقرّب به خدا هستند.
در تفسير على بن ابراهيم نيز در تفسير آيه آمده است: «تقرّبوا اليه بالامام؛(6) با امام به خدا تقرّب بجوئيد.»
از اين روايات استفاده مى‏شود كه توسل به امامان و وسيله قرار دادن آن‏ها براى تقرّب به خدا امرى مشروع است. حال بحث است كه مقصود از اين توسّل چيست؟
به نظر مى‏رسد پيروى از پيامبر و امام و گام نهادن در جاى گام آن‏ها باعث تقرّب به خدا مى‏شود و به عبارت ديگر: توسّل به ائمه معصومين و وسيله قرار دادن آن‏ها براى نيل به مقاصد دنيوى و اخروى از طريق كتاب و سنت ثابت است و ثانياً براى وسيله قرار دادن آن‏ها هيچ‏گونه اصالت و استقلالى قائل نشده بلكه تأثير آن‏ها را متوقف بر اذن و مشيت الهى بدانيم چنان كه شفاعت شفيعان در درگاه الهى به اذن و مشيت الهى صورت مى‏گيرد «من ذاالذى يشفع عنده الّا باذنه»(7) كيست كه در برابر او جز به اجازه و اذن او شفاعت كند، تأثيرگذارى افرادى كه آدمى به آن‏ها متوسّل مى‏شود. نيز به اذن الهى انجام مى‏گيرد.
در قرآن كريم، توسّل به اسماء الهى و صفات او در مقام دعا توصيه شده است «و لله الاسماء الحسنى فادعوه بها»(8) اسماء حسنا ويژه خداوند است پس خداوند را به وسيله آن‏ها به خوانيد توسّل به دعاى صالحان كه برترين نوع آن توسّل به ساحت پيامبران و اولياى خاص او است تا براى انسان به درگاه الهى دعا كنند، در قرآن مى‏فرمايد: «و لو انّهم اذ ظلموا انفسهم جاؤوك فاستغفروا اللّه و استغفرلهم الرسول لوجدوا الله تواباً رحيماً»(9) كسانى كه بر خويشتن ستم كرده‏اند به سراغ پيامبر مى‏روند و در آن جا هم خود طلب مغفرت و آمرزش كنند و هم پيامبر براى آنان طلب آمرزش كند در اين موقع خدا را توبه‏پذير و مهربان خواهند يافت.
سؤال و جواب‏
ممكن است گفته شود: توسّل به دعاى صالحان، در صورتى با توحيد سازگار است كه كسى كه به او توسّل مى‏جوييم از حيات و زندگى برخوردار باشد ولى انبياء و اوليائى كه از جهان رخت بربسته‏اند چگونه مى‏شود به آنان توسّل جست؟
در جواب مى‏گوييم: مؤثر بودن توسّل متوقف بر وجود دو شرط مى‏باشد اول آن كه انسانى كه به او توسّل مى‏جوييم داراى علم و قدرت باشد و دوم آن كه متوسّلان با او ارتباط برقرار كنند و در توسّل به ائمه و اولياء الهى هر دو شرط وجود دارد. زيرا حيات برزخى اصول مسلّم قرآن است و قرآن شهداى راه حق را داراى حيات و زندگى معرفى مى‏كند و مى‏فرمايد: «ولاتحسبنّ الّذين قتلوا فى سبيل اللّه امواتا بل احياء عند ربّهم يرزقون»(10) هرگز گمان مبر كسانى كه در راه خدا كشته شدند مردگانند بلكه آنان زندگانند و نزد پروردگارشان روزى داده مى‏شوند. با توجه به اين آيه وقتى شهدا از حيات برزخى برخوردار باشند، مسلّماً پيامبران و اولياى خاص الهى كه بسيارى از آنان نيز شهيد شده‏اند از حيات برخوردارند. با عنايت به برخوردارى آن‏ها از حيات و زندگى به طور طبيعى داراى شعور و قدرت نيز هستند، پس مى‏توان به آن توسّل پيدا كرد تا آن‏ها در درگاه الهى واسطه قرار گيرند و از خدا بخواهند تا دعاى مؤمنان را اجايت كند.
4- دوست داشتن پيامبر(ص) و ائمه(ع)
مهر ورزيدن و دوست داشتن پيامبر و اهل بيت آن حضرت كه قرآن و سنت بر آن تأكيد دارد. قرآن كريم در اين باره فرمود: «قل ان كان آبائكم و ابنائكم و اخوانكم و ازواجكم و عشيرتكم و اموال اقترفتموها و تجارة اتخشون كسادها و مساكن ترضونها احبّ اليكم من اللّه و رسوله و جهاد فى سبيله فتربصوا حتى يأتى اللّه بامره و اللّه لايهدى القوم الفاسقين»(11) بگو: اى پيامبر اگر پدران و فرزندان و برادران و همسران و بستگان شما و اموالى كه بدست آورده‏ايد و تجارتى كه از كساد آن بيم داريد و مسكن‏هاى مورد علاقه شما در نظرتان از خداوند و پيامبرش و جهاد در راهش محبوبتر است، در انتظار اين باشيد كه خداى سبحان عذابش را بر شما نازل كند و خداى متعال قوم فاسق را هدايت نمى‏كند. و در ارتباط با خاندان رسالت نيز مى‏بينيم خداى سبحان اجر رسالت پيامبر را محبت اهل بيت قرار داده است و فرمود: «قل لااسألكم عليه اجراً الّا المودة فى القربى»(12) بگو من براى اداى رسالت خدا از شما پاداش نمى‏طلبم جز محبت ورزيدن به بستگان و نزديكانم.
اثر محبت پيامبر و اهل بيت(ع)
اثر محبت به پيامبر و اهل بيت آن است كه محبّت به انسان با كمال و با فضيلت، خود نردبان صعود به سوى كمال است، هرگاه انسان فردى را از صميم قلب دوست بدارد. كوشش مى‏كند خود را با او همگون سازد و آن چه كه مايه خرسندى اوست انجام داده و آن چه او را آزار مى‏دهد ترك كند و همين روحيه در آدمى موجب تحوّل شده و پيوسته او را وا مى‏دارد تا راه اطاعت را در پيش گيرد و از گناه پرهيز كند و اگر كسى با زبان اظهار محبت كند ولى عملاً با او مخالفت نمايد فاقد محبت واقعى است در شعرى كه به امام صادق نسبت داده شده آمده است:
تعصى الاله و انت تظهر حبّه‏
هذا لعمرى فى الفعال بديع‏
لو كان حبّك صادقا لاطعته‏
انّ المحبّ لمن يحبّ مطيع(13)
خدا را نافرمانى مى‏كنى و اظهار دوستى مى‏كنى، به جانم سوگند اين كار شگفتى است، اگر در ادعاى خود راستگو بودى، او را اطاعت مى‏كردى زيرا دوست و محبّ مطيع محبوب خود مى‏باشد.
نتيجه‏گيرى‏
آن چه از مباحث مطرح شده در آيه مورد بحث استنتاج مى‏شود آن است كه اولاً مؤمنان با توجه به هدف آفرينش خود كه همانا تقرّب به خدا و رسيدن به مقام لقاء الهى است بايد بدانند رسيدن به اين مقام به تدريج براى انسان حاصل مى‏شود و ثانياً بايد بهترين زاد و توشه كه تقواى الهى است فراهم نمايند و ثالثاً وسايل كافى و لازم را شناخته و در اختيار گيرند و در اين رابطه از راهنمايى‏هاى پيشوايان تقوا بهره‏مند شده و از آن‏ها در راه رسيدن به مطلوب استفاده نمايند از ايمان الهى برخوردار شده و اعمال صالح و شايسته انجام دهند. از آموزه‏هاى قرآن براى كسب شرافت و رسيدن به نجات استفاده كنند و در نهايت با توسّل به ائمه معصومين و اولياء الهى در مقام عمل از آن‏ها تأسى نموده و محبت آن‏ها را در خود تقويت نمايند و از طريق وسيله قرار دادن آن‏ها در دنيا و دعايش به درگاه خدا مستجاب و با شفاعت آن‏ها در قيامت از عذاب الهى مصون بمانند و آن‏ها را نيز به اذن و مشيت الهى اين وسيله بودن را اعمال مى‏كنند و با محبت آن‏ها، آنان را الگوى خود قرار داده و آن چه كه محبوب آن‏هاست انجام دهند و از گناهان پرهيز كنند كه در واقع همه آن با جهاد و تلاش بدست مى‏آيد كه نتيجه نهايى آن رستگارى در دنيا و آخرت است.
پى‏نوشت‏ها:
1. سوره مائده، آيه 35.
2. سوره اعراف، آيه 27.
3. مفردات، ص 561.
4. بحار، ج 96، ص 26.
5. نورالثقلين، ج 1، ص 624.
6. همان،ص 627.
7. سوره بقره، آيه 255.
8. سوره اعراف، آيه 18.
9. سوره نساء،آيه 64.
10. سوره آل عمران، آيه 169.
11. سوره توبه، آيه 24.
12. سوره شورى، آيه 23.
13. سفينة البحار، ج 1، ص 199.

نگاهى به رويدادها
اخبار جهان اسلام‏
رسانه‏هاى اسرائيلى: تبادل اسيران پيروزى ديگرى براى سيد حسن نصراللّه است.
روزنامه الرزى: دولت قاهره از گسترش تفكر شيعه در مصر جلوگيرى مى‏كند.
تعداد ديگرى از نظاميان تركيه به اتهام شركت در كودتاى خزنده عليه اسلامگرايان دستگير شدند. (15/4/87)
هواپيماهاى آمريكايى در افغانستان مجلس عروسى را به خاك و خون كشيدند. (17/4/87)
تروريست‏هاى طالبان مردم كراچى را به خاك و خون كشيدند.
كاخ سفيد با پيشنهاد مالكى براى خروج اشغالگران مخالفت كرد. (19/4/87)
آيت اللّه سيستانى: توافقنامه امنيتى غير شرعى است اشغالگران بايد عراق را ترك كنند. (20/4/87)
ميشل سليمان، رئيس جمهور لبنان: حزب اللّه تروريست نيست، خالق مقاومت ملى است.
زنان عراقى: از مخالفت مرجعيت با توافقنامه امنيتى حمايت مى‏كنيم.
تشكيل دولت ملى لبنان دستاورد تازه حزب اللّه است.
يك فعال آمريكايى صلح: آمريكا مى‏خواهد با توافقنامه امنيتى، عراق را مستعمره خود كند. (24/4/87)
در روزى خونين براى اشغالگران آمريكايى در افغانستان 9 تفنگدار كشته و 21 نفر مجروح شدند.
سخنگوى دولت عراق: موافقت نامه امنيتى با آمريكا از دستور كار دولت عراق خارج شد. (25/4/87)
مبادله اسيران، جشن در لبنان، عزا در اسرائيل بود. (27/4/87)
در بازتاب جهانى پيروزى حزب اللّه در مبادله اسيران، شيمون پرز: اسرائيل خون گريه مى‏كند.
روسيه صاحب كرسى دائم در سازمان كنفرانس اسلامى شد.
بازتاب پيروزى حزب اللّه لبنان در رسانه‏هاى جهان: حزب اللّه ثابت كرد كه نماينده جهان عرب است. (29/4/87)
القدس العربى: ابتكار حزب اللّه در آزادى اسيران بايد براى جهان عرب الگو باشد.
بر اساس آخرين نظر سنجى‏ها سيد حسن نصراللّه محبوب‏ترين رهبر جهان عرب اعلام شد. (30/4/87)
مردم تركيه به حمايت از دولت اسلامگراى اردوغان تظاهرات كردند.
شيخ نبيل قاووق: پيروزى بعدى حزب اللّه بر افراشتن پرچم مقاومت در مزارع شبعاست. (31/4/87)
سمير قنطار: همه بايد در حمايت از سيد حسن نصراللّه لباس رزم بپوشند.
شليك به فلسطينى چشم بسته تازه‏ترين جنايت نظاميان صهيونيست است. نظاميان رژيم صهيونيستى در تازه‏ترين جنايت خود به سوى يك جوان اسير فلسطينى در حالى كه دست‏ها و چشم‏هايش را بسته بودند تيراندازى كردند. يك دختر 14 ساله فلسطينى از پنجره منزل خود از اين صحنه فيلمبردارى كرد و آن را در اختيار يك مؤسسه دفاع از حقوق بشر گذاشت. (1/5/87)
كارادزيچ، جلاد صرب و قاتل مسلمانان بوسنى دستگير شد.
اخبار داخلى
جليلى و سولانا بر مذاكره بدون پيش شرط تعليق تا 15 روز ديگر توافق كردند.
وزير نفت: توليد نفت بالاتر از نياز بازار است. آمريكا نفت مازاد را ذخيره مى‏كند. (15/4/87)
معاون قضايى دادستان كل كشور از مجازات اعدام براى دارندگان 30 گرم هروئين خبر داد.
رئيس ستاد كل نيروهاى مسلح: اگر منافع ايران به خطر بيفتد، تنگه هرمز را مى‏بنديم. (16/4/87)
نشست مشورتى رئيس جمهور با 100 اقتصاددان با هدف ارزيابى طرح تحوّل اقتصادى صورت گرفت. (17/4/87)
رئيس جمهور در مالزى آمادگى ايران براى تأمين عادلانه انرژى كشورهاى عضو گروه «دى 8» را اعلام كرد. (18/4/87)
هشدار روزنامه صهيونيستى معاريو:پذيرش ايران هسته‏اى بهتر از نابودى اسرائيل است.
جشن فارغ التحصيلى دانشجويان خارجى دانشگاه‏هاى ايران برگزار شد.
رئيس جمهور در اجلاس دى 8: ظرفيت گروه دى 8 بايد در اختيار كشورهاى اسلامى قرار گيرد. (19/4/87)
در پى شليك موشك با برد 2000 كيلومتر در مانور موشكى سپاه، اسرائيل: با ايران جنگ نداريم. (20/4/87)
آيت اللّه جوادى آملى پركارترين مؤلف ايران شناخته شد. (23/4/87)
سردار رادان خطاب به مردم ايران: به قاچاقچيان و اراذل رحم نمى‏كنيم.
رئيس جمهور: نيروهاى مسلح ايران دست هر متجاوزى را قطع مى‏كنند.
يك ميدان جديد نفتى با ظرفيت بيش از يك ميليارد بشكه در انديشمك كشف شد. (24/4/87)
به رغم تهديدهاى 1 + 5 گازپروم روسى به جاى توتال فرانسوى قراداد انتقال نفت درياى خزر به درياى عمان را امضاء كرد. (25/4/87)
رهبر معظم انقلاب خطاب به جنگ طلبان در آمريكا و اسرائيل: حماقت كنيد، پاسخ ما دندان شكن خواهد بود.حمله كننده به ايران حتى پس از ترك مسؤوليت هم مجازات خواهد شد.
آمريكا در يك عقب نشينى: در مذاكرات ژنو شركت مى‏كنيم.ويليام برنز، معاون وزير امورخارجه آمريكا در مذاكرات دبير شوراى عالى امنيت ملى ايران با نمايندگان 1 + 5 و سولانا حضور خواهد يافت. (27/4/87)
تازه‏ترين توجيه براى عقب نشينى آمريكا، هاآرتص: برنز به ژنو مى‏رود تا مواظب سولانا باشد. (29/4/87)
جليلى در كنفرانس خبرى مشترك با سولانا: غرب انتخاب كند، 1 + 6 يا 1 – 7.
مذاكرات هسته‏اى ژنو قيمت نفت و طلا را كاهش داد. (30/4/87)
بازتاب جهانى مذاكرات ژنو، آمريكا نشان داد به كمتر از تعليق هم راضى است. (31/4/87)
با موافقت رهبر معظم انقلاب سرپرستى صمصامى به وزارت اقتصاد تمديد شد.
دولت و بخش خصوصى در يك نشست 4 ساعته با حضور رئيس جمهور درباره طرح تحول اقتصادى تبادل نظر كردند. (1/5/87)
هفته نامه تام: اعزام برنز به ژنو تسليم آمريكا در برابر ايران بود. (2/5/87)
رئيس جمهور در جمع پرشور مردم ياسوج: غرب درباره مذاكرات ژنو دروغ مى‏گويد. (3/5/87)
روسيه خطاب به آمريكا:ايران را تحريك نكنيد.
بزرگترين توافقنامه توليد خودرو ميان ايران و مالزى صورت گرفت.
آيت اللّه هاشمى رفنسجانى: راه حل مسائل هسته‏اى مذاكره است. اولتيماتوم بى معناست.
30 نفر از اراذل و اوباش و قاچاقچيان فردا در تهران اعدام مى‏شوند. (5/5/87)
پانزدهمين نشست وزيران خارجه “نم” در تهران آغاز به كار كرد، تهران كانون رايزنى 118 كشور عضو عدم تعهد شد.
مانور ملى مقابله با آلودگى نفتى در درياى خزر صورت گرفت.
با حضور رئيس جمهور خط توليد خودرو در مشهد با ظرفيت 25 دستگاه در ساعت افتتاح شد. (7/5/87)
جزئيات طرح جمع آورى اطلاعات اقتصادى خانوارها توسط رئيس مركز آمار ايران تشريح شد.
متكى خواستار عضويت ايران در شوراى امنيت سازمان ملل شد.
سردار رادان در گفت و گو با كيهان:از قول من بنويسيد مزاحمان مردم را آرام نمى‏گذاريم. (8/5/87)
رهبر انقلاب در ديدار مسؤولان نظام تأكيد كردند: يك قدم هم عقب نمى‏نشينيم.
در بيانيه پايانى اجلاس جنبش غيرمتعهدها 118 كشور جهان از برنامه هسته‏اى ايران حمايت كردند. (12/5/87)
با ورود رئيس جمهور سوريه مذاكرات حساس بشار اسد در تهران آغاز شد.
رئيس جمهور به بانك مركزى براى پرداخت تسهيلات به مردم مهلت يك ماهه داد. (13/5/87)
رهبر انقلاب در ديدار بشار اسد با ايشان بر استحكام روابط تهران – دمشق تأكيد كردند. (14/5/87)
فرمانده كل سپاه در كنفرانس خبرى به مناسبت روز پاسدار:اراده كنيم تنگه هرمز را مى‏بنديم. (15/5/87)
اخبار خارجى
مردم فيليپين:تفنگداران آمريكايى را از كشورمان اخراج كنيد. (15/4/87)
يك ميليون كره‏اى در سئول فرياد مرگ بر آمريكا سر دادند.
در مراسم روز استقلال آمريكا مخالفان جنگ، بوش را “هو” كردند.
سوريه مذاكره مستقيم با اسرائيل را نپذيرفت. (16/4/87)
147 ميليون نسخه ضد افسردگى براى سربازان آمريكايى در عراق نوشته شده است. (18/4/87)
دبيركل سازمان ملل خواستار افزايش اعضاى شوراى امنيت شد.
در اعتراض به امضاى قرارداد سپر موشكى واشنگتن – پراگ، روسيه، آمريكا را تهديد به برخورد نظامى كرد.
حمله افراد مسلح به كنسولگرى آمريكا در تركيه 16 كشته و زخمى بر جاى گذاشت. (20/4/87)
پليس مجروح تركيه دسته گل اهدايى كنسولگرى آمريكا را نپذيرفت. (22/4/87)
دادستان اسرائيل: اولمرت تا گلو در فساد فرو رفته است. (24/4/87)
در پى ارزانى قيمت هنداونه، كشاورزان خشمگين مجارستانى صدها تن محصول هندوانه خود را در خيابان‏ها متلاشى كردند. عكس صحنه‏اى از اين ماجراست در برابر يك سوپر ماركت زنجيره‏اى در بوداپست. (29/4/87)
يك پايگاه خبرى آمريكا:دولت بوش در مورد ايران به مردم خود دروغ مى‏گويد. (31/4/87)
دادگاه پاكستان دهان عبدالقديرخان را بست. دادگاه اسلام آباد از پدر هسته‏اى پاكستان خواسته است كه با هيچ كس درباره برنامه‏هاى هسته‏اى حرفى نزد. (2/5/87)
سناتور آمريكايى: بوش بايد در دادگاه لاهه محاكمه شود. (7/5/87)
تظاهرات ضد بوش در 80 شهر آمريكا برگزار شد. تظاهر كنندگان خواستار خروج سربازان آمريكايى از عراق و افغانستان شدند. همچنين شعار مى‏دادند:«جرج بوش و ديك چنى را استيضاح كنيد»، «دست آمريكا و اسرائيل از ايران كوتاه». (14/5/87)

فلسفه رجعت در نظام شيعه‏
آخرين قسمت‏
عسكرى اسلامپوركريمى‏
شبهات رجعت‏
با وجود اين كه انديشمندان شيعه ماهيّت مسئله رجعت را با دلائل متقن و منطقى و…بيان داشته‏اند، شبهاتى از سوى برادران اهل‏سنت درباره حقانيت رجعت عنوان شده است. علاوه براين، برخى از نويسندگان مسلمان نيز در گذشته و حال در كتابهاى خود به نقد اصل رجعت پرداخته، شبهاتى پيرامون آن وارد كرده‏اند، و چه بسا اظهار داشته‏اند كه اين عقيده ريشه اسلامى ندارد و از انديشه‏ها و عقايد مكاتب و مذاهب ديگر به اسلام سرايت نموده است؛ البته عالمان بزرگ اسلامى كه پاسداران مرزهاى عقيده و ايمان هستند، هرگز اين‏گونه انتقادات و اعتراضات را بدون پاسخ نگذارده، بلكه با بيان و قلم، رايت مقدس دفاع از آرمانهاى اصيل اعتقادى را بردوش كشيده‏اند. بنابراين، ملاحظه مى‏كنيم كه كتب بسيارى در بررسى عقيده رجعت و نفى شبهات وارده بر آن، نگاشته و هرگاه مخالفان و منكران لبه حمله خويش را تيزتر كرده‏اند، اين مدافعين شريعت محمدى(ص) نيز بر شمار نوشته‏هاى علمى خود افزوده و چون مشعلهايى فروزان به روشنگرى و هدايت پويندگان راه حق و جويندگان چشمه‏هاى زلال معرفت پرداخته‏اند.
در اينجا به منظور روشن ساختن اذهان با كمال بى‏طرفى و استمداد از خداوند متعال، توجهات حضرت بقية الله الاعظم(عج) به برخى از شبهات عمده، پاسخ درخور خواهيم داد.
1- عقيده به رجعت از ساخته‏هاى «عبدالله بن سباء» است:
مهم‏ترين شبهه‏اى كه منكران، بر آموزه رجعت وارد كرده‏اند، اين است كه مى‏گويند: انديشه رجعت، از تراوشات فكرى «عبدالله بن سباء» يهودى بوده كه با حيله‏گرى خاصى اين تفكر را در ميان شيعيان رواج داده است وگرنه دليل معتبرى بر صحت چنين انديشه‏اى وجود ندارد، براين اساس، شيعه متأثر از يهود شده است.
توضيح بيشتر اين كه: در زمان خليفه سوم(عثمان)، مردى يهودى از اهل صنعاى يمن به نام «عبدالله بن سباء» ظاهراً اسلام آورد، ولى در پنهان به منظور آشوبگرى و فتنه‏انگيزى در سرزمين پهناور اسلامى و ايجاد اختلاف ميان مسلمانان، از يمن به شهرهاى بزرگ مسلمان‏نشين مانند كوفه، شام، بصره و مصر سفر كرده در مجامع مسلمين حضور يافت. او در بين مردم عقايد خاصى را تبليغ مى‏نمود. از آن جمله مى‏گفت كه: «پيغمبر اسلام (ص) نيز مانند عيسى بن مريم به دنيا بازمى‏گردد» با گذشت زمان، اين سخنان در اذهان گروهى از مسلمانها جاى گرفت و منشأ پيدايش اعتقاد به رجعت شد.
يكى از مفسران بنام اهل‏سنت دراين‏باره مى‏نويسد: اولين كسى كه معتقد به رجعت شد، «عبدالله بن سباء» بود، اما در ابتدا آن را به پيامبر اسلام(ص)، نسبت داد و سپس «جابر جعفى» در آغاز سده دوم از او متأثر شده و معتقد به رجعت حضرت اميرالمؤمنين(ع) شد، امّا زمانى براى آن مشخص ننمود، در قرن سوم بود كه مذهب اماميه اثناعشريه رجعت همه ائمه و دشمنان (به دنيا) را تثبيت نمود و زمان آن را هنگام ظهور مهدى، معين كرده و بر آن به روايات اهل‏بيت استدلال نمود….(1)
احمد امين مصرى نيز پس از آن كه مبدأ پيدايش تفكر شيعى (عقيده به رجعت) را به «عبدالله بن سباء» نسبت داده، تعاليم و آموزشهاى او را اين‏گونه بيان مى‏كند: مشهورترين آموزشهاى «ابن سباء»، ولايت حضرت على (ع) و رجعت بود.
اما رجعت اين‏گونه آغاز مى‏شود كه حضرت محمد (ص) به دنيا رجوع مى‏كند.
و از جمله سخنان «ابن‏سباء» اين بود كه: تعجب است كه كسى تصديق به رجعت حضرت عيسى(ع) داشته باشد، ولى رجعت محمد (ص) راتكذيب كند. آن‏گاه اين تفكر متحوّل شده (علت اين تحول مشخص نيست) به اين كه حضرت على(ع) نيز رجوع خواهد كرد «ابن حزم» مى‏گويد: ابن‏سبا، هنگامى كه على به شهادت رسيد گفت: اگر هزار بار او را برايم بياوريد، كشته شدن او را باور نخواهم كرد و على نخواهد مرد، تا اين كه زمين را آن‏گاه كه پر از جور و ستم شده باشد، پر از عدل و داد كند. انديشه رجعت را از ابن سباء از يهود گرفته است و نزد آنان چنين بوده كه: الياس به سوى آسمان رفته و بزودى برمى‏گردد و دين و قانون را اقامه مى‏كند و اين تفكر در زمانهاى پيشين در مسيحيت وجود داشته است.(2)
سخن ما به افرادى همچون احمد امين مصرى كه گويا فردى محقّق و اهل تعمّق و تأمل هستند، اين است: «يك چنين نسبت»؟!! و آن هم بدون هيچ دليل و مدرك، از روش تحقيق و آداب مناظره بسى دور است. شخص محقّق و اهل تأمّل، بايد گفتار خود را به طور مستند مطرح نمايد. آيا با وجود دلائل عديده‏اى كه انديشمندان شيعه آن را از مصادرى كه همه انسانهاى عاقل و خداپرست قبول دارند بر آموزه رجعت اقامه مى‏كنند، باز هم جا دارد كه عقيده رجعت را ساخته و پرداخته فكر يك يهودى مجهول الهويه (افسانه‏اى) بدانيم؟
پاسخ: پاسخهاى متعدد و مفصّلى به چنين شبهه‏اى داده شده است كه بهترين آنها پاسخى است كه علامه كه محقق مرتضى عسكرى در اثر تحقيقى و پر بارش «عبدالله بن سباء و اساطير آخرى» به صورت تفصيلى و جامع بيان نموده است و ما به طور فشرده آن را نقل مى‏كنيم.
زندگى ابن سباء
خلاصه آنچه مورخان در طول قرنهاى گذشته درباره عبدالله بن سباء آورده‏اند، چنين است: او مردى يهودى از اهل صنعاى يمن بوده كه در زمان عثمان خليفه سوم، به ظاهر اسلام آورد، ولى قصد او مكر و تفرقه ميان مسلمانان بود، وى براى تبليغ به شهرهاى مختلف سفر مى‏كرد و از جمله به كوفه وشام و بصره رفته و در ميان مسلمانان اعتقاداتى را از پيش خود رواج مى‏داد كه تا آن روز سابقه نداشت و مى‏گفت: همان‏طور كه حضرت عيسى بن مريم را رجعتى است براى حضرت محمد (ص)، نيز چنين خواهد شد، عبدالله بن سباء براى ترويج افكارش مبلّغانى را به شهرهاى اسلامى مى‏فرستاد و دستور داده بود كه به بهانه امر به معروف و نهى ازمنكر، فرمانداران وقت را بكوبند تا بدين شكل بسيارى از مسلمانان به آنان پيوستند؛ همين افراد بودند كه به خانه خليفه سوم (عثمان) ريخته و او را كشتند و همان پيروان ابن سباء بودند كه جنگ جمل را به راه انداختند(3).
راويان اين داستان‏
راويان اين داستان از آغاز تا كنون بيست و دو نفر بوده‏اند و همگى آنان اين داستان را از «سيف بن عمرو» نقل كرده‏اند.
و برخى از مورخان به نامهاى: طبرى، ابن ابى بكر و ذهبى، بدون واسطه از سيف نقل كرده اما بقيه مورخين اين داستان رااز چهار نفر فرق روايت كرده‏اند.(4)
وجود چنين مرد افسانه‏اى از طريق فردى به نام «سيف بن عمرو تميمى» در ميان مورخان و راويان پخش شده است.
وى مطالب دروغ بسيارى را ساخته و به دست راويان اخبار سپرده است و آنان نيز در اثر عدم توجه و دقت كافى، به نقل اين گونه روايات بى‏اساس پرداخته‏اند. طبرى در كتاب تاريخ معروف خود، هفتصد و يك روايت مى‏آورد كه سند همه آنها به همين شخص منتهى مى‏گردد و همه آنها حوادث سالهاى 11 تا 37 هجرى را در بر مى‏گيرد و شگفت‏آور آن كه در كتاب تاريخ ياد شده تنها يك روايت مربوط به حوادث سال دهم هجرى از سيف نقل شده است. گويى تمام آگاهى‏هاى تاريخى او منحصر به همين چند سال پر ماجرا بوده و از ساير زمانها كمترين اطلاعى نداشته است.»(5)
سيف بن عمرو كيست؟
سيف بن عمرو تميمى (م: بعد از 170ق) كه راوى اصلى ماجراى عبدالله بن‏سباء است، در ميان كتابهاى رجالى معتبر اهل‏سنت توثيقى نداشته و او را شخصى دروغپرداز و حديث‏ساز و حتى متهم به كفر و زندقه كرده‏اند؛ ازاين‏رو، گزارش تاريخى او فاقد هرگونه اعتبار و ارزشى است، دانشمندان علم رجال در مورد او چنين گفته‏اند:
الف) يحيى بن معين (م: 323 ق) مى‏گويد: حديث تو ضعيف و سست است.
ب) سنايى (م: 303 ق) گفته است كه: او ضعيف است، حديثش را ترك كرده‏اند، نه مورد اعتماد است و نه امين.
ج) ابوداود (م: 354 ق) مى‏نويسد: او بى‏ارزش بوده و بسيار دروغگو است.
د) ابن‏حبان (م: 354 ق): حديثهايى را كه خود جعل مى‏كرده، آنها را از زبان شخص موثّقى نقل كرده است و نيز مى‏گويد:
سيف متهم به زندقه (كفر) است و گفته‏اند او حديث جعل كرده است؛ البته علماى ديگر اهل‏سنت همچون حاكم نيشابورى و فيروزآبادى و ابن حجر و سيوطى و دارقطنى و صفى‏الدين نيز او را تضعيف و حديث وى را متروك مى‏دانند.(6)
ازاين بررسى، به خوبى آشكار مى‏شود كه مستند سخنان افرادى همچون، آلوسى و احمد امين رواياتى است كه از سيف بن عمرو نقل شده و بر طبق اظهار نظر بزرگان علم رجال و حديث اهل‏سنت، سيف بن عمرو صلاحيت لازم را براى نقل حديث نداشته و روايات او فاقد هرگونه ارزش تاريخى است.
نسب واقعى عبدالله بن سباء
استاد علامه عسكرى مى‏گويد: ما كه دهها سال است در مدارك و مصادر اسلامى تحقيق و پژوهش مى‏كنيم تا به حال درباره نسب عبدالله بن سباء كوچكترين مطلبى نيافته‏ايم.(7)
اما از برخى تحقيقات چنين به دست مى‏آيد كه عبدالله بن‏سباء، همان «عبدالله بن وهب» است؛ چنان‏كه بلاذرى (م: 279 ق) در «انساب الاشراف» تصريح مى‏كند كه او «عبدالله بن وهب» است و نيز سعد بن عبدالله اشعرى (م: 300 ق) در «المقالات و الفراق» چنين گفته است.(8)
حال كه مشخص شد ابن سباء، همان «عبدالله بن وهب» است، مناسب است فشرده‏اى از شرح حال او بيان شود كه او هيچ‏گاه اعتقاد به رجعت و وصايت را در ميان شيعيان ترويج نكرده است. عبدالله بن وهب، شخصى بود كه در اثر كثرت سجود كف دستها و زانوهاى او پينه بسته بود. او در جنگهاى على بن ابى طالب (ع)، در ركاب او بود. هنگامى كه در جريان جنگ صفين مسئله حكميت پيش آمد و عدّه‏اى با حضرت به مخالفت برخاستند، عبدالله بن وهب نيز به آنان پيوست و آنچنان او بغض و عداوت حضرت على(ع) را به دل گرفت كه حضرت را منكر خدا معرفى نمود. گروهى از خوارج در منزل او اجتماع مى‏كردند، وى آنان را به زهد و پارسائى دعوت مى‏كرد و پس از انسجام يافتن، ياران او به روستاها و كوههاى اطراف مى‏رفتند. برخى او را به عنوان خليفه پيامبر(ص)، به زعامت خود انتخاب كردند و به تدريج از كوفه خارج شدند. امام على(ع) كه اوضاع را چنان ديد، با لشكريانش به تعقيب آنان پرداخت و همه آنان به جز ده نفر را به هلاكت رساند… .(9)
از مطالب ياد شده درمى‏يابيم كه قضاياى تاريخى كه بر اساس آن شيعه را متأثر از «عبدالله بن سباى يهودى» معرفى مى‏كنند ريشه‏اش به سيف بن عمرو تميمى برمى‏گردد و او نيز از نظر بزرگان رجالى اهل‏سنت مورد اعتماد نيست.
اما خود عبدالله بن‏سبا هم كه وجود خارجى نداشت و آنچه واقعيت تاريخى داشت، شخصى به نام عبدالله بن وهب بود كه او در زمره دشمنان على بن ابى طالب (ع) بود، نه از علاقمندان او كه به خواهد تفكر وصايت يا رجعت را در ميان شيعيان رواج دهد.
بنابراين، «عبدالله بن سبا» از افسانه‏هاى ساخته و پرداخته سيف بن عمرو تميمى، همان شخصى كه در ميان كتابهاى رجالى معتبر اهل‏سنت توثيقى نداشته و او را شخصى دروغپرداز و حديث‏ساز و حتى متهم به كفر و زندقه كرده‏اند مى‏باشد؛ بدين جهت است كه پروهشگرى منصف همچون، دكتر طه حسين در اين‏باره مى‏نويسد: «ابن السوداء، يعنى: عبدالله بن سباء، يك چهره افسانه‏اى و موهوم بوده كه دشمنان شيعه او را براى شيعه ذخيره نموده‏اند.»(10)
2 – رجعت باطل است، زيرا از نوع تناسخ باطل (منتقل شدن نفس انسان از بدنى به بدن ديگر) مى‏باشد.
يكى از اشكالاتى كه منكران، بر آموزه رجعت وارد كرده‏اند، اين است كه رجعت، نوعى تناسخ است و تناسخ به اتفاق همه مسلمانان، باطل است، پس رجعت، باطل است.
قائلان به رجعت، پاسخ اين شبهه را چنين بيان مى‏كنند كه: نظريه «تناسخ» براساس انكار رستاخيز پى‏ريزى شده و پيروان اين مكتب، پاداش و كيفر اعمال و رفتار را منحصر به دنيا مى‏دانند. چكيده اين اعتقاد آن است كه: «جهان آفرينش پيوسته در گردش است و هر دوره‏اى تكرار دوره پيشين بوده و اين گردش و تكرار پايان ندارد. روح هر انسانى پس از مرگ بار ديگر به دنيا باز مى‏گردد، و اين بازگشت مبتنى بر كردار و رفتار پيشين اوست. اگر در روزگار گذشته كردارى نيك و شايسته داشته، دوران بعد را با شادى و خوشى سپرى مى‏نمايد، و اگر مرتكب اعمال ناروا و زشت شده، گرفتار حزن و اندوه مى‏گردد».
البته ناگفته نماند قائلين به تناسخ به چهار گروه تقسيم مى‏شوند: برخى از تناسخ در بدنهاى بشرى سخن مى‏گويند، گروهى به تناسخ در كالبد حيوانات معتقدند، و جمعى نيز تناسخ در نباتات و شمارى تناسخ در جمادات را مطرح مى‏سازند، كه در كتابهاى فلسفى، كلامى و روائى، نادرستى اين عقايد ثابت گرديده است.(11)
از اين مطالب به روشنى درمى‏يابيم كه تناسخ هيچ‏گونه سازگارى و مشابهت با رجعت ندارد. معتقدان به رجعت، هرگز منكر قيامت نيستند، بلكه يقين به وقوع اين رستاخيز بزرگ همگانى دارند. آنان هيچ‏گاه از تكرار بى‏نهايت دوره‏هاى آفرينش سخن نمى‏گويند، بلكه آنان به پيروى از قرآن‏كريم، معتقدند كه براى جهان پايان و فرجامى قطعى وجود دارد. و افزون براين، بنابر عقيده قائلان به رجعت، هرگز روح هيچ انسانى به جسم شخص ديگر منتقل نمى‏شود، بلكه روح شخص رجعت‏كننده به جسم خود او (بدن نخستين) تعلق مى‏يابد و به آن بازمى‏گردد.
به تعبير ديگر، قائلان به «تناسخ» بازگشت انسان را به اين جهان به عنوان معاد تلقى كرده و اين بازگشت را درباره همه افراد بشر باور دارند. بنابراين، بازگشت به سراى ديگر و حيات در عالم آخرت را به طوركلى انكار مى‏نمايند؛ در حالى كه معتقدان به رجعت، تنها بازگشت گروهى بس انگشت شمار به اين جهان را، براى يك سلسله مصالح تجويز مى‏كنند كه پس از آن بار ديگر به سوى عالم آخرت شتافته و در روز ميعاد همراه ديگر انسانها محشور خواهند شد.
3- شبهه ناسازگارى رجعت با آيات قرآنى‏
مفسران اهل‏سنت، رجعت را با برخى از آيات قرآن‏كريم ناسازگار دانسته‏اند؛ چنان‏كه زمخشري در تفسير «كشّاف» معتقد است كه رجعت با آيه شريفه: «ألم يروا كم اهلكنا قبلهم من القرون أنّهم اليهم لايرجعون»(12) بر اهالى سرزمينى كه نابودشان كرديم، بازگشت نيست، منافات دارد. وى مى‏گويد: اين آيه از جمله آياتى است كه قول به رجعت را نفى مى‏كند. سپس او براى تأييد مدعايش روايتى از ابن عباس نقل مى‏نمايد؛ بدين مضمون كه شخصى به ابن‏عباس گفت: چه بدگمان مى‏كنند كسانى كه مى‏گويند على (ع) قبل از قيامت به دنيا بازمى‏گردد. ابن‏عباس گفت: چه بدگمان كرده‏اند، ما زنان آن حضرت را نكاح و ميراث او را تقسيم كرده‏ايم.(13)
قبل از پاسخ اشكال، يادآورى چند نكته ضرورى به نظر مى‏رسد:
نخست آن كه در اين آيه شريفه بازگشت همه كفّار ممنوع شمرده نشده، بلكه تنها از گروهى سخن گفته شده كه به عذاب الهى گرفتار و نابود شده‏اند. بنابراين با اين آيه نمى‏توان بر ممنوع بودن بازگشت همه كافران و گناهكاران هر چند به أجل طبيعى درگذشته باشند استدلال نمود. پس هرگاه بازگشت‏كنندگان در رجعت از گروه دوم باشند، هرگز اين آيه مانع از بازگشت آنان نيست.
نكته دوم اين كه بايد ديد هدف از رجعت كافرانى كه نابود شده‏اند، چيست و چرا قرآن‏كريم آن را ممنوع اعلام مى‏دارد؟ هدف از رجعت اين افراد آن است كه به جهان بازگردند، عمل صالح انجام دهند و گذشته سياه خويش را جبران كنند. قرآن‏كريم يك چنين بازگشتى را ممنوع اعلام مى‏كند و ممنوعيت اين رجعت، بر ممنوع بودن رجعت به شكل ديگر كه در آن امكان عمل صالح و ميدان براى كار نيست، دلالت ندارد. بنابراين، آيه شريفه بازگشت كسانى را نفى مى‏كند كه عمرى را با كفر و عصيان گذرانده‏اند و در حال مرگ، آرزوى بازگشت به دنيا و جبران گناهانشان را دارند كه ممنوع شمرده است.
گواه بر اين كه هدف آيه نفى رجعت، بازگشت براى جبران گذشته و انجام عمل صالح است، آيه پيش از آن مى‏باشد، آنجا كه مى‏فرمايد: «فمن يعمل من الصالحات و هو مؤمن فلا كفران لسعيه و انّاله كاتبون»(14) هركس عمل صالح انجام دهد در حالى‏كه به يگانگى خدا ايمان دارد، تلاش او بى‏پاداش نمى‏ماند و ما كارهاى او را مى‏نويسيم.
به تعبير ديگر: در آيه نخست، از مؤمنان نيكوكار سخن به ميان آمده كه پاداش اخروى اينان از بين نخواهد رفت و تلاشهايشان در پيشگاه خداوند ثبت و ضبط مى‏شود؛ سپس در آيه بعد از كفارى ياد مى‏كند كه بر اثر گناه و نافرمانى هلاك شده‏اند. آن‏گاه اعلام مى‏دارد كه بازگشت اين گروه به دنيا ممكن نيست. روشن است كه مفهوم جمله اين است كه كافران و بدكاران در عالم آخرت بهره‏اى ندارند و به پاداش دست نمى‏يابند، و نيز نمى‏توانند براى جبران كارنامه سياه خويش بار ديگر به دنيا برگردند.
نكته آخر اين كه آيه ياد شده فقط ازكفار سخن مى‏گويد، و درباره رجعت ديگر انسانها سكوت كرده است.
با توجه به نكات ياد شده معلوم مى‏شود كه استدلال به اين آيه شريفه بر ممنوعيت رجعت شگفت‏آور است؛ زيرا هدف از رجعت انجام عمل صالح و جبران گذشته كافران و تبهكاران نيست. بلكه آنان بدين جهت به دنيا بازگردانده مى‏شوند كه شكوه و عظمت مؤمنان را مشاهده كنند و سرافكنده شوند و بر گذشته تاريك خود افسوس خورند، يا از عظمت و شوكت و جلال مؤمنان واقعى به خشم آيند.
ملاصدراى شيرازى نيز در پاسخ مى‏گويد: رجعت نكردن برخى از كفار كه به صورت ابدى هلاك شده‏اند، بر عدم رجعت انسانهاى كاملى كه داراي زندگى علمى و عرفانى بوده‏اند، دلالت نمى‏كند. بنابراين، هيچ مانعى نيست كه برخى از ارواح با اذن و قدرت پروردگار، به دنيا نازل شوند تا ديگران را كه در بند قيود و تعلّقات دنيوي زندانى شده‏اند، آزاد سازند. سپس وى در رد روايتى كه زمخشري براي تأييد مدعايش آورده، مى‏گويد: اولاً اين روايت، صرف نقل داستانى است كه معلوم نيست صحيح باشد و بر فرض كه صحيح باشد، مضمون آن قابل پذيرش نيست؛ زيرا آنچه در امور اعتقادي معتبر است، يا برهان است و يا نقل صحيح قطعى كه از اهل‏بيت عصمت و ولايت رسيده باشد. در حالى كه روايات فراوانى به طريق صحيح از اهل‏بيت نبوت (ع) درباره حقانيت رجعت وارد شده است و عقل نيز آن را منع نمى‏كند؛ زيرا نظير آن در امتهاي گذشته زياد واقع شده است.(15) بنابراين، درمى‏يابيم كه رجعت، هيچ‏گونه ناسازگاري با آيه شريفه ندارد.
همچنين آلوسى از ديگر مفسر معروف اهل‏سنت معتقد است كه آيه: «حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ؛ لَعَلّى أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كلاّ إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ»(16) آن هنگام كه مرگ گريبانگير يكى از آنان (مشركين) شود، مى‏گويد خداوندا! بار ديگر مرا به دنيا بازگردان تا اعمال شايسته‏اى را كه ترك كرده‏ام، انجام دهم (از طرف خدا خطاب مى‏رسد كه) هرگز، اين سخنى است كه فقط بر زبان جارى مى‏كنند و در وراء آنان برزخى است تا آن روز كه مبعوث شوند. ازاين‏رو، با توجه به اين آيه و آيات مشابه ديگر كه رجعت به دنيا را پيش از قيامت نفى مى‏كنند، عقيده به رجعت مخالف قرآن‏كريم است و هيچ گونه اعتبار و ارزشى ندارد.
اين مفسر اهل‏سنت مى‏نويسد: «چگونه مى‏توان مسئله رجعت را از اين آيات شريفه استفاده كرد، در حالى كه از آن منع مى‏كند. چنان كه مى‏فرمايد: «قال رب ارجعون لعلّى اعمل صالحاً فيما تركت…» كه ظهور در عدم رجعت به صورت مطلق دارد و از اين كه زنده كردن بعد از مردن و برگرداندن به دنيا از امورى است كه مورد قدرت خداوند است، بحثى در آن نيست؛ جز آن كه بحث در وقوع آن است.»(17)
در پاسخ اين مفسر مى‏گوييم: اين اشكال ناشى از عدم درك شما به عقيده صحيح شيعه نسبت به رجعت است، رجعتى كه شيعه بدان عقيده دارد اين است كه گروهى از خواصّ انسانهاى ظالم و كافر در هنگام ظهور امام عصر(عج) براى انجام وعده الهى مبتنى بر انتقام از گردنكشان تاريخ به دنيا بازمى‏گردند، چنين رجوعى به دنيا مورد نفى آيه شريفه نيست، آيه شريفه رجوع برخى مشركان به جهت اصلاح اعمال ننگين گذشته خود را مورد انكار شديد قرار داده است، بنابراين رجعتى كه در آيه مورد نفى و انكار واقع شده نوع خاصى از رجعت است كه هيچ ارتباطى به رجعت مورد ادعاى شيعه ندارد. از سوى ديگر آيه هيچ‏گونه عموميتى نسبت به نفى رجعت ندارد تا از طريق عمومش رجعت اصطلاحى شيعه را شامل شود در نتيجه رجعتى كه در آيه شريفه مردود شمرده شده ارتباطى به رجعت اصطلاحى شيعه ندارد.
4- آيا رجعت مستلزم خروج از فعليت به ماده است؟
يكى از اشكالاتى كه منكران، بر آموزه رجعت وارد كرده‏اند، اين است كه مى‏گويند: از سنتهاى الهى در جهان آفرينش اين است كه هر انسانى كه تولد يافت و پس از گذراندن چندين سال در اين دنيا، چشم از جهان فرو مى‏بندد، يك رشته قوه‏ها، و توانها در او فعليت يافته و به صورت كمال بروز مى‏نمايد. مثلاً روزى كه به دنيا قدم مى‏نهد، امكان آگاهى در او وجود دارد و پس از مدتى اين امكان جامه فعليت به خود مى‏پوشد و به صورت موجود زنده آگاه درمى‏آيد. همچنين است ديگر قوه‏ها و توانهائى كه در سرشت انسان به وديعت نهاده شده و با گذشت زمان فعليت مى‏يابد و او را به موجودى كامل تبديل مى‏كند. بنابراين، همه افراد بشر از قوه آگاهى، قوه شنوائى، قوه بينائى، قوه خواندن و نوشتن و ساير قوه‏ها و توانها برخوردارند و پس از مدتى همه اين قوه‏ها را در چهارچوب فعليت، واجد مى‏شوند. ازاين‏روست كه گويند: هر انسانى در لحظه مرگ با يك رشته فعليتها و انقلاب «امكان‏ها» به «شدن»ها جهان را ترك مى‏كند.
حال اگر عقيده به رجعت درست باشد، يعنى پس از مرگ، دوباره زنده شود و به دنيا بازگردد، لازمه آن اين است كه بعد از رسيدن به مرحله فعليت، مرتبه به قوه و استعداد بازگردد و اين محال است(18) و با حكمت حق تعالى سازگار نيست و به يك معنى كارى لغو به شمار مى‏رود.
پاسخ: علامه طباطبايى(ره) مى‏فرمايد: در صحت اين مطلب كه هرگاه چيزي به فعليّت برسد، برگشتن آن به حال قوه، محال است، شكى نيست؛ ولى مورد بحث ما از آن موارد نيست؛ زيرا انسان وقتى از قوا خارج مى‏شود و به فعليت مى‏رسد كه واجد هر كمالى كه برايش ممكن است، بشود و جدايى روح از بدن، به مرگ طبيعى باشد،؛ يعنى روح انسانى دوره تكامل خود را پيموده و نهايت استفاده‏اش را از بدن كرده باشد؛ به گونه‏اى كه استعداد هيچ كمالى برايش باقى نماند، امّا در مرگ اخترامى كه مفارقت روح از بدن، به واسطه عارضه‏اى مانند بيمارى يا قتل و جز آن است، بازگشت به دنيا هيچ محذوري ندارد؛ زيرا ممكن است انسان، استعداد كمالى را در زمانى داشته باشد و بعد بميرد و مجدداً در زمان ثانى، براى كمال ديگرى مستعد شود و براى استيفاى آن زنده شود. يا اين كه استعداد كمالى را (مشروط به اين كه بعد از زندگى در برزخى باشد)، پيدا كند و بعد از تحقق آن شرط، زنده شود و به دنيا بازگردد تا آن كمال را به دست آورد كه در هر يك از اين دو فرض، مسئله رجعت و برگشتن به دنيا جايز است و مستلزم محذور محال نيست.(19)
بنابراين: محال بودن رجوع فعليت به قوه، هرگز مستلزم امتناع رجعت نيست و كمترين خدشه‏اى بر اين عقيده وارد نمى‏آورد.
به علاوه آن‏كه: وقوع رجعت در امتهاى گذشته، نشان نادرستى اين اشكال است؛ زيرا اگر رجعت محال باشد، هرگز نبايد واقع شود. بنابراين اگر كسى بگويد كه ما اصل رجعت را انكار مى‏كنيم و تحقق آن را مستلزم رجوع فعليت به قوه مى‏دانيم؛ اما تحقق رجعت در امتهاي گذشته را به دليل تصريح قرآن كريم مى‏پذيريم؛ سخنى ناروا گفته و مرتكب خطائى بزرگ شده است؛ چون قرآن كريم هرگز بر خلاف مسلّميّات عقلى و علمى سخن نمى‏گويد و هيچ‏گاه از وقوع امور محال خبر نمى‏دهد. به ديگر سخن: اگر رجعت محال باشد، قرآن از وقوع اين امر محال گزارش نمى‏دهد، و چون در اين كتاب آسمانى با صراحت از تحقق رجعت سخن به ميان آمده، خود نشانه امكان وجود اين امر و نفى اشكال ياد شده است.
5 – آيا رجعت مستلزم تشويق به گناه نيست؟
ديگر از اشكالات منكران، اين است كه مى‏گويند اعلام رجعت صحيح نيست، زيرا كسانى را وادار مى‏كند كه توبه از گناهان خود را موكول به آينده زمان رجعت كنند.
پاسخ اين شبهه چنين است كه: اولاً بازگشت در رجعت عمومى نيست و تنها عده‏اى از مردم رجعت مى‏كنند و ثانياً: احدى نمى‏داند كه آيا او جزء رجعت‏كنندگان است يا خير، و همين كه نمى‏داند بازمى‏گردد يا خير؟ در بازداشتن وى از گناهان كفايت مى‏كند.
در فهرست نجاشى، حكايتى از «مؤمن الطاق» آورده كه يكى از مخالفان به او گفت: آيا به رجعت عقيده دارى؟ گفت: آرى، مخالف مى‏گويد: پانصد دينار به من وام ده تا هنگام رجعت به تو پس دهم. مؤمن الطاق هم به او مى‏گويد: ضامنى بياور تا ضمانت كند. آن وقت تو بسان يك انسان بازگشت مى‏كنى تا بتوانم وام خود را از تو بستانم، از كجا معلوم كه بوزينه برنگردى؟!(20)
6- اگر رجعت كنندگان توبه كنند؟
يكى ديگر از اشكالات منكران، اين است كه مى‏گويند: بدون ترديد افراد رجعت‏كننده از دو گروه تشكيل مى‏شوند. گروه اول آنان‏كه دوران حيات خود را همراه با ايمان و تقوا سپرى كرده‏اند و گروه دوم كسانى كه جز ناپاكى و پليدى كار ديگرى از ايشان سرنزده است. به طور مسلم، افراد گروه دوم كه جريانها را در برزخ از نزديك مشاهد كرده و حقايق بر آنها آشكار شده است، پس از بازگشت به اين جهان راه توبه را پيش خواهند گرفت. حال بايد ديد كه آيا توبه چنين افرادى پذيرفته مى‏شود يا خير؟ اگر پاسخ سؤال مثبت باشد، برخلاف حكمت الهى است، زيرا دوران زندگى دنيائى ايشان به سرآمده و سرنوشت ابدى آنها تعيين شده است. و اگر پاسخ سؤال منفى باشد، بر اين افراد ستم رفته و وعده خداوند درباره پذيرش توبه گنهكاران تحقق نيافته است.
اين اشكال را به دو گونه مى‏توان پاسخ داد:
نخست اين كه: توبه اين‏گونه افراد پذيرفته نمى‏شود، زيرا توبه‏اى در پيشگاه خدا ارزش دارد كه از روى اختيار و آزادى صورت پذيرد، نه دليل مشاهده قهر الهى و عذابهاى دردناك.
توضيح بيشتر اين كه: براساس آيات قرآن‏كريم، مرتكبين گناه، يا از اعتقاد به آئين حق سرباز مى‏زنند؛ هرگاه از كرده خود پشيمان شده به درگاه خدا باز گردند، توبه ايشان پذيرفته است. اما اگر در آخرين لحظات زندگى (هنگام آشكار شدن حقايق و نشانه‏هاى مرگ و عذاب)، انسان گناهكار و يا كافر به درگاه خدا توبه كند، توبه او پذيرفته نخواهد شد.
قرآن‏كريم مى‏فرمايد: «انما التوبة على الله للذين يعملون السوء بجهالة ثم يتوبون من قريب فاولئك يتوب الله عليهم و كان الله عليما حكيماً. و ليست التوبة للذين يعملون السيئات حتى اذا حضر احدهم الموت قال انى تبت الآن، ولا الذين يموتون و هم كفار، اولئك اعتدنالهم عذاباً اليماً»(21) بازگشت به آغوش رحمت الهى، تنها به كسانى اختصاص دارد كه از روى نادانى مرتكب كار زشت مى‏شوند و فورى نيز توبه مى‏كنند اينان هستند كه خداوند توبه ايشان را مى‏پذيرد، و خداوند دانا و حكيم است. اما توبه براى كسانى نيست كه در منجلاب گناهان غوطه‏ور بوده و هنگام فرا رسيدن مرگ نداى توبه سر مى‏دهند، و يا آنان كه در لحظه مرگ با حالت كفر مى‏ميرند. ما براى اين‏گونه افراد عذابى دردناك آماده كرده‏ايم.
با دقت در آموزه‏هاى دينى درمى‏يابيم كه توبه ارزشمند، توبه‏اى است كه از دل برخيزد و از روى اختيار انجام گيرد. اما كسى كه با ديدن نشانه‏هاى قطعى مرگ و علائم عذاب الهى توبه مى‏كند يا ايمان مى‏آورد، به هيچ روى شايسته تقدير و تشويق نيست؛ زيرا چنين فردي راهى جز اين نداشته و اضطرار و اجبار او را به اين كار واداشته است. به همين جهت است كه قرآن‏كريم از ماجراى غرق شدن فرعون (22) و ايمان آوردن وى در آخرين لحظات زندگى ياد كرده و به صراحت اعلام مى‏دارد كه اين ايمان هيچ سودى براى وى نخواهد داشت و هرگز پذيرفته درگاه الهى نيست.
بنابراين، انسانى كه سراسر عمر خود را در زشتى و گناه و كفر سپرى كرده و حتى براى لحظه‏اى انديشه ايمان به خدا و توبه در آستان روبوبى را به خاطر نگذرانده است، اگر بعد از مردن و انتقال به عالم برزخ و مشاهده كيفر و پاداشها و شناخت حق و راستى از باطل و كژى به دنيا بازگردد و توبه كند، اين توبه هيچ ارزشى ندارد و در پيشگاه خدا پذيرفته نيست.
پاسخ دوم: چنين افرادى كه قلوبى مسخ شده و تاريك دارند، پس از بازگشت نيز توبه نمى‏كنند.
توضيح اين‏كه: ديدن حقايق و آشكار شدن واقعيتها موجب عبرت بسيارى از انسانها مى‏شود و افراد زيادى را از ادامه كفر و گناه بازمى‏دارد. اما در برابر اين‏گونه افراد خداجو و حق‏پذير كسانى نيز يافت مى‏شوند كه با وجود مشاهده همه آثار عظمت خداى تعالى، همچنان در گرداب كفر و گناه غوطه مى‏خورند. به طور كلى كسانى آمادگى توبه و بازگشت به درگاه خدا را دارند كه سراسر روح و روان آنان را سياهى و بدانديشى فرانگرفته و نقطه سفيدى در آن بر جاى مانده باشد، ولى آن گروه كه در طول دوران زندگى خود بر اثر فساد و كژى، روح و روان خود را آنچنان آلوده كرده‏اند كه كمترين نشانى از مهر و لطف خدا در آن وجود ندارد، هرگز با مشاهده واقعيتها توبه نمى‏كنند.
قرآن‏كريم در بيان اين حقيقت شگفت‏انگيز مى‏فرمايد: «وَلَوْ تَرَىَ إِذْ وُقِفُواْ عَلَى النَّارِ فَقَالُواْ يَا لَيْتَنَا نُرَدُّ وَلاَ نُكَذِّبَ بِآيَاتِ رَبِّنَا وَنَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِين. بَلْ بَدَا لَهُم مَّا كَانُواْ يُخْفُونَ مِن قَبْلُ وَلَوْ رُدُّواْ لَعَادُواْ لِمَا نُهُواْ عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ»(23) اى كاش مى‏ديدى آن لحظه‏اى را كه (مجرمان) بر كنار آتش دوزخ نگاه داشته شدند و گفتند: اى كاش ما (به دنيا) باز گرديم و از اين پس نشانه‏هاى پروردگارمان را تكذيب نكرده در شمار مؤمنان قرار گيريم. بلكه براى آنان آنچه كه از قبل پنهان مى‏داشتند، آشكار شده و هرگاه به دنيا بازگردانده شوند، همان روش را ادامه داده و همچنان به كارهاى ناروا دست مى‏يازند. و اينان دروغگويند.
بنابراين نمى‏توان گفت: هر كس بميرد و در عالم برزخ با حقايق جهان آشنا شود، در صورت بازگشت به دنيا حتماً توبه خواهد كرد و از گناه دورى خواهد گزيد. اين سخن درباره سران و پيشتازان كفر هرگز درست نيست و در قلب آنان جائى براى پذيرش حق و توبه نمانده است. و با توجه به آن كه رجعت كفار منحصر به كسانى است كه وجودشان با كفر و ستم آميخته شده، قاطعانه مى‏توان گفت كه اين‏گونه افراد، بعد از بازگشت نيز همان روش را پيش مى‏گيرند و همان عقيده باطل را ادامه مى‏دهند.
و آخر دعوانا أن الحمدلله رب‏العالمين.
پى‏نوشت‏ها:
1. سيد محمود آلوسى بغدادى، تفسير روح المعانى، ج 10، جزء بيستم، ص 27.
2. احمد امين، فجر الاسلام، ج 1، ص 169، بيروت، دارالكتاب العربى، 1969 م.
3. سيد مرتضى عسكرى، عبداللّه بن سبا و اساطير اخرى، ج 1، ص 35 – 37، بيروت، دارالزهراء، 1403 ق.
4. همان.
5. علامه امينى،الغدير، ج 8، ص 327 – 328.
6. سيد مرتضى عسكرى، عبداللّه بن سبا و اساطير اخرى، ج 1، ص 76 – 78، بيروت، دارالزهرا، 1403.
7. همان، ج 2، ص 320.
8. همان، ص 321.
9. همان، ص 324.
10. دكتر طه حسين، على و بنوه، ص 91، چاپ مصر.
11. ر.ك:صدرالمتألهين، اسفار، ج 9، باب 8، فصل 1، ص 3، كه در مورد ابطال تناسخ مى‏فرمايد: «…فلو تعلقت نفس منسلخة ببدن آخر عند كونه جنيناً او غير ذلك، يلزم كون احدهما بالقوه، و كون الشى‏ء بما هو بالفعل و ذلك ممتنع، لأن التركيب بينهما طبيعى اتحادى، و التركيب الطبيعى تسجيل بين امرين احدهما بالفعل و الآخر بالقوه.» بحار الانوار، ج 4، ص 320 – 322.
12. سوره انبياء، آيه 95.
13. زمخشرى، تفسير كشاف، ج 4، ص 14.
14. سوره انبياء، آيه 94.
15. صدرالمتألهين شيرازى، تفسير القرآن الكريم، ج 5، ص 75.
16. سوره مؤمنون، آيه 99 و 100.
17. سيد محمود آلوسى بغدادى، تفسير روح المعانى، ج 10، جزء بيستم، ص 27.
18. شريعت سنگلجى، اسلام و رجعت، به نقل از ابوالقاسم موسوى، مناهج المعارف، ص 515، با اندكى دخل و تصرف.
19. علامه طباطبايى، تفسير الميزان، ج 2، ص 107.
20. بحارالانوار، ج 52، ص 107.
21. سوره نساء، آيه 18.
22. سوره يونس، آيه 90 – 91.
23. سوره انعام، آيه 27 – 28.