چشمه جوشان حكمت

گذرى بر زندگى، آثار و انديشه‏هاى استاد علامه
آية الله حسن زاده آملى

قسمت اول

غلامرضا گُلى زواره

× مشعل هدايت

 دانشمندان بر روى زمين همچون
ستارگان در آسمانند كه در تاريكيهاى برّ و بحر، تشنگان معرفت و شيفتگان حق و حقيقت
از آنان راهنمايى مى‏جويند و از پرتو پرفروغ آنان روشنايى مى‏گيرند. اين سخن
برگرفته از اين كلام رسول الله‏صلى الله عليه وآله وسلم است كه مى‏فرمايد:

 “إنَّ مَثَل العلماء فى
الأرض كمثل النّجوم فى السّماء يهتدى بها فى ظلمات البرّ و البحر…”1

 بزرگداشت و تجليل از چنين
انسانهاى والايى كه عمر بابركت خويش را در جهت احياى معارف اسلامى و گسترش و نشر
انديشه‏هاى مكتب تشيع، مصروف نموده‏اند نه تنها جنبه شخصى و فردى ندارد بلكه خود
تبليغ معرفت است و معرفى اين گونه چراغهاى فروزان به نسل جوان به عنوان اسوه‏هاى
ارزنده از ضروريات اجتناب‏ناپذير است.

 آيين پرشكوه اسلام پيروان خود
را به اجراى چنين سنت حسنه‏اى ترغيب و تحريص مى‏نمايد و در منابع تاريخى و روايىِ
شيعه، مسطور است كه ستارگان درخشان آسمان امامت و ولايت براى دانشوران عصر خويش
احترام ويژه‏اى قايل بوده و به هنگام بروز آشفتگيها و ناگواريهاى اجتماعى – سياسى
نگران حال آنان بوده‏اند. حتّى انسانهايى كه به قله ايثار رسيده و رداى شهادت را
در بر نموده‏اند تربيت يافته مكتب ارباب معرفتند، چنان كه در حديثى آمده است:

 “اذا كان يوم القيامه وزن
مداد العلماء بدماء الشهداء، فيرجّح مداد العلماء على دماء الشهداء؛2 وقتى روز
قيامت بيايد مركّب دانشمندان را با خون شهيدان مى‏سنجند كه در اين سنجش، مركّب
دانشمندان بر خون شهيدان برترى دارد.”

 آرى اين استوانه‏هاى انديشه
پشتوانه گرانسنگى براى پاسدارى از ارزشها و باورهايند و اجازه نمى‏دهند خون سرخ
شهدا حتّى براى لحظه‏اى از جوشش باز ايستد و غرّش رعدآساى انسانها عليه جهل و ستم
با روشنگريهاى اين مشعلهاى پرنور، استمرار مى‏يابد.

 × وارسته‏اى عارف

  سخن از فيلسوفى فرزانه، عارفى خجسته سير، بزرگوارى نيك انديش و
ژرف‏نگرى پروا پيشه است؛ وارسته انسانى كه سراسر حيات پربارش را در راه كسب كمالات
و تحصيل فضايل و تدريس حكمت و تأليف آثارى گرانبها و نوشته‏هاى نيكو و نگاشته‏هاى
دُرر بار صرف كرده است.

 اين اسوه فضيلت كسى جز دانشمند
فرزانه “حضرت‏آيةالله‏علاّمه حسن حسن زاده آملى” نيست؛ همان انسان والايى كه با
تحمل سختيها و مرارتهاى فراوان و اعراض از امور دنيوى و پشت پا زدن بر ماديات،
صراط معرفت را درنورديده و به قله كمال رسيده است و با وجود آن كه بر فراز اين قله
انديشه قرار گرفته در دشت تواضع و فروتنى دامن گشوده است، جويبارهاى صفا و صميميت
و چشمه‏هاى پاك و مصفاى اخلاص و صداقت از اين كوه استوار، جارى و سارى است كه نه
تنها حوزه‏هاى علميه بلكه مشتاقان فضايل و كرايم را بهره‏مند نموده است.

 ادب زايدالوصف و ساده زيستى
اين فرزانه انديشمند كه حاكى از رفعت مقام و علو روح ايشان است، توجه هر انسان
شيفته فضيلت را به خود جلب مى‏كند.

 اين شعر مولوى تداعى كننده اخلاق
اوست:

 گر خورى يك لقمه از مأكول
نور

خاك ريزى بر سر نان تنور

 آينه دل چون شود صافى و
پاك

نقشها بينى برون از آب و خاك

 روزن دل گر گشاد است و صفا

مى‏رسد بى‏واسطه نور خدا

 ليك صيقل كرده‏اند آن
سينه‏ها

پاك از آز و حرص و بخل و كينه‏ها

 و با زيارت سيماى پر جذبه اين
نامدار عرصه معرفت بايد اين شعر جامى را بر زبان راند:

 آفاق را گرديده‏ام، اشخاص
را سنجيده‏ام

بسيار خوبان ديده‏ام اما تو چيز ديگرى

 مشاهده سجاياى اخلاقى استاد
حسن‏زاده زنگار غم را مى‏زدايد و نهال اميد را در روان انسان زنده مى‏كند؛ به قول
صائب تبريزى:

 روى گشاده‏اى كه دلى واشود
از او

“صائب” به صد هزار گلستان برابر است

 اين وجود بابركت، سالهاى
متمادى دشواريها را بر جان خريده، سختيها و شدايد را تحمل كرده، محروميتها و
ناملايمات را پشت سر نهاده، زانوى تحصيل در مقابل اساتيد گرانمايه بر زمين ساييده
تا آن كه موفق شده از سفره معرفت، مائده‏ها برگيرد.

 نگريستن به سيماى نورانيش،
انسان را به ياد خدا مى‏اندازد، سيره صالحش، تشنگان حكمت را از كرامت و معنويت
سيراب مى‏كند، ساليان سال است كه وجود پرفروغش دهليزهاى پرپيچ و خم و قيرگون جهل
را روشنايى بخشيده است.

 اين انسان باصلابت، فراتر از
آن است كه اين حقير تُنُك مايه با بضاعت مزجاة بتواند در وصفش سخن گويد، به قول
مولاى رومى:

 آرى ستاينده آفتاب، از بينايى
خود سخن مى‏گويد نه از پرتو نور:

 مادح خورشيد مداح خود است

كه دو چشمم روشن و نامُرقد است

 در نيابد حال پخته هيچ خام

پس سخن كوتاه بايد والسلام

 ولى به قول شاعر:

 گر نيم زيشان ازيشان
گفته‏ام

خوشدلم كاين قصد از جان گفته‏ام

 حوزويان از اين نعمت الهى و
لطف حق و جانشين انبيا و ادامه دهنده سيره و سنت اهلبيت، ثمرات ثمينى ديده و
مى‏بينند و اين كه، حقير با گستاخى كامل در عرصه سيمرغ، مشغول جولانم به خاطر آن
است كه اولاً: خداى را شكرگزار باشم كه به اين جانب لياقت داد تا به ديدار اين
عارف متشرّع نايل گردم و از خرمنِ حكمتش خوشه‏ها برچينم، ثانياً: علاقه‏مندانى كه
از پرتو اين آفتاب انديشه بدورند با گوشه‏هايى از زندگى پربارش آشنايى يابند، باشد
كه اين ران ملخ در پيشگاه آن سليمان مُلك معرفت مورد قبول واقع گردد.

 دوران كودكى و نوجوانى

  استاد حسن زاده آملى در اواخر سال 1307 ه.ش در “ايرا” از توابع لاريجان
آمل ديده به جهان گشود. ايشان در سايه كفالت، مراقبت و حمايت پدر و مادرى مؤمن و
معتقد نشو و نما يافت. براى فراگيرى علوم و ادبيات به مكتبخانه رفت و به كسب دانش
پرداخت، بعد از آن تحصيلات خود را در دو دبستان ادامه داد و بعد از كلاس ششم ابتدايى
به دلايلى ترك تحصيل نمود.

 استاد مشغول گذراندن كلاس دوم
ابتدايى بود كه از وجود مادرى عفيف و مهربان محروم گرديد و ابر غم و اندوه روح و
روانش را مكدّر نمود. در سن شانزده سالگى پدر را از دست داد ولى گرچه از روى حكمت
چنين ناملايماتى را متحمل گشت دريچه رحمت و لطف الهى بر رويش گشوده شد و نور دانش
و پرتو انديشه و كمال، ذهن او را فروغ بخشيد.

 استاد، مقدمات علوم حوزوى و
فراگيرى علوم مقدماتى را كه بين طلاّب معمول و متداول است در مسجد جامع آمل از
محضر اساتيدى چون آية الله ميرزا ابوالقاسم فرسيو، آية الله غروى، حجج اسلام آقا
شيخ احمد اعتمادى، شيخ ابوالقاسم لتيكوهى، شيخ عزيزالله طبرسى فرا گرفت، در اين
دوران، كه شش سال به درازا كشيد، مرحوم طبرسى علاوه بر آن كه استاد ادبيات و فقه و
اصول ايشان بود، خوشنويسى را به شاگردش آموخت. اساتيد بر جنبه‏هاى تربيتىِ تلاميد
توجه داشتند و با تشويق و توصيه آنان شاگردان با وضو و طهارت به مَدْرس مى‏آمدند،
استاد حسن زاده مى‏گويد:

 “در همان اوايل جوانى نماز
شبمان ترك نمى‏شد، اساتيد مرتب به ما تأكيد مى‏كردند بايد در رفتار و كردارتان
مواظب باشيد و مراعات بكنيد خيلى مواظب اخلاق ما بودند و از اين جهت به گردن ما حق
دارند.”3

 دوران طلبگى ايشان در آمل
مقارن با آشفتگيهايى بود كه رضاخان براى كشور ايران پيش آورده بود و براى پيشبرد
مقاصد شوم استعمار دست به اعمالى جسارت‏آميز زده بود و مسجد جامع و ديگر مساجد آمل
از سوى مأموران وى به انبار كنف و غلّه حتى برخى به اصطبل تبديل شده بود! استاد در
اين مورد مى‏فرمايد:

 “در آن سال من خردسال بودم
– حدود پانزده سال – و اوان تكليفم بود، يادم مى‏آيد كه همان موقع به بعضى از مردم
اعتراض مى‏كردم كه چرا خانه خدا، به اين صورت دربيايد. اين بارقه الهى ما را وادار
كرد به مسجد جامع آمل براى تحصيل رفتم و دو – سه نفر ديگر از آقايان هم آمدند، كم
كم مسجد جامع آمل داراى چند طلبه شد كه مشغول درس و بحث بودند.”

 دروس و متونى كه در آمل فرا
گرفتند عبارتند از: نصاب الصبيان، جامع المقدمات، شرح الفيه، سيوطى، حاشيه
ملاّعبداللّه بر تهذيب منطق، شرح جامى بر كافيه نحو، شمسيه در منطق، شرح نظام در
صرف، مطوّل در معانى، بيان و بديع و معالم در اصول، تبصره در فقه، مغنى اللبيب در
نحو، شرايع محقق در فقه، جلدين كتاب شرح لمعه در فقه، قوانين در اصول تا مبحث عام
و خاص.4 ضمناً استاد در آمل به دستور مرحوم آية اللّه غروى ملبّس به لباس روحانيت
گرديد و چند كتاب مقدماتى را تدريس مى‏نمود.

  عزيمت به تهران

  استاد حسن زاده پس از خوشه‏چينى از خرمن فرزانگان آمل به سال 1329 ه.ش (شهريور
ماه) در سن 22 سالگى اين ديار را به قصد عزيمت به تهران و افاضه از محضر
انديشمندان، ترك نمودند و چند سالى در مدرسه حاج ابوالفتح5، رحل اقامت افكند و
تتمه ابواب شرح لمعه و از عام و خاص قوانين تا آخر آن را در محضر مرحوم آية الله
حاج سيد احمد لواسانى فرا گرفت.

 استاد حسن زاده در خصوص مرحوم
لواسانى مى‏گويد:

 “از كسانى كه بايد در
ابتداى ورودم به تهران، نام ببرم كه بسيار به گردن من، حق دارند و پدرى فرمودند و
مثل يك پدر مهربان من را پذيرفت و در تربيت و تعليم من سهم بسزايى دارد مرحوم آية
الله آقاى سيد احمد لواسانى – رضوان الله عليه – است.”6

 يادآور مى‏شود كه مرحوم
لواسانى فرزند آية الله سيد محمد لواسانى است كه به سال 1313 ه.ق در نجف اشرف به
دنيا آمد، پس از فراگيرى مقدمات علوم اسلام و سطح در خدمت آية الله حاج سيد محمد
تقى خوانسارى و آية الله حاج شيخ محمد حسين اصفهانى به سال 1339 ه.ق به ايران آمد
و پس از يك سال توقف در اراك اين شهر را به مقصد قم ترك نمود و تا آخر عمر
خوشه‏چين خرمن آية الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى بود. مرحوم لواسانى به امر آية
الله العظمى بروجردى‏رحمه الله چندين سال در مدينه طيّبه به سر بُرد و در اين بلد
مبارك، سرپرستى شيعيان آن جا را عهده‏دار بود. آن عالم زاهد در سال 1384 ه.ق رخ در
نقاب خاك كشيد و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه‏عليها السلام مدفون گرديد.7

 اقامت در مدرسه مروى

 بعد از آن، علامه حسن زاده
آملى چندين سال در مدرسه مروى به سر برد تا به راهنمايى آية اللّه حاج شيخ محمد
تقى آملى‏قدس سره به محضر علامه حاج ميرزا ابوالحسن شعرانى مسجد حوضى رسيد. آن
عالم ذوفنون با نهايت جد و جهد بسيارى از اوقات خويش به تربيت و تعليم آية اللّه
حسن زاده مصروف داشت و از فنونى چند درى به روى ايشان گشود. شركت مشارٌاليه در درس
مرحوم شعرانى سرتاسر خير و بركت بود و قريب چهارده سال در محضر آن عارف، اكثر علوم
را فرا گرفت. مرحوم شعرانى از جهت توسّع در علوم فردى نمونه و متفرّد بود.

 علومى كه استاد حسن زاده نزد
اين ستاره فروزان آسمان علم و انديشه آموخت به شرح زيرند:

 رسائل شيخ انصارى و تمام مكاسب
و جلدين كفايه آخوند خراسانى‏قدس سره كتابهاى طهارت، صلات، خمس، زكات، حج، ارث
جواهر (به صورت درس فقه خارج استدلالى محققانه).

 از معقولات، اكثرِ شرح خواجه
طوسى بر اشارات ابن سينا، قسمت اعظم اسفار ملاصدرا، كتاب نفس و حيوان و نبات و
تشريح شفاى شيخ الرئيس (كه از كتاب نفس تا آخر طبيعيات شفاست) تمام دوره تفسير
مجمع‏البيان طبرسى از بدو تا ختم، شرح شاطبيه. از كتابهاى رياضى و هيأت و نجوم:

 فارسى هيأت قوشچى، شرح چغمينى
قاضى زاده رومى، اصول اقليدس و اكرمانالاوس به تحرير خواجه توسى، شرح علامه خضرى
بر تذكره خواجه، تمامى كتاب زيج بهادرى، مجسطى بطلميوس با ترجمه خواجه طوسى. از
كتابهاى رجال و درايه:

 دوره دو جلدى جامع الرواة حاج
شيخ محمد اردبيلى و دراية به فارسى كه از آثار مرحوم شعرانى است.

 از كتابهاى طب: قانونچه
چغمينى، تشريح كليات قانون ابوعلى سينا و قسمت اعظم شرح نفيس بن عوض مشهور به
اسباب.8

 خود استاد در اين خصوص
مى‏گويد: “…ايشان در آن وقت وافى را تحشيه مى‏فرمود، بنده در خدمتشان بودم، مقدارى
مى‏خواندم و ايشان گوش مى‏كردند و گاهى ايشان مى‏خواندند و من گوش مى‏كردم، بركتى
از اين جامع عظيم الشأن روايى در محضر شريفشان بهره ما شده است.”9

 همچنين از مرحوم شعرانى اجازه
اجتهاد، و اجازه نقل حديث و مطالب صحيفه سجاديه گرفته و اصول كافى را در پرتو اين
وجود با بركت، اعراب گذارى كردند.

 استاد حسن زاده در جاى ديگر، اين
استاد گرانقدر خويش را چنين معرفى مى‏كند:

 “بنده همه اساتيدم را به
تبحّر در فنون مثل ايشان نديدم، جناب علامه شعرانى در ادبيات قلم توانايى داشت،
فارسى را خيلى فصيح و سنگين مى‏نوشت، در ميان علماى روحانى ما، در عصر خودم، بنده
كسى را به تبحر در رياضيات از ايشان بهتر و برتر نديدم…”10

 استاد شعرانى به زبانهاى
فارسى، عربى، عبرى و فرانسه تسلط كامل داشت و هيئت فلاماريون را از فرانسه به
فارسى ترجمه نمود، مجموعه آثار اين دانشمند قريب به پنجاه جلد بالغ مى‏گردد كه
اكثريت آنها به حليه طبع آراسته شده‏اند.11

پى نوشتها:

 1 ) بحارالانور، علامه
مجلسى، ج2، ص 25.

 2 ) همان، ص16.

 3 ) مجله حوزه، مصاحبه با
استاد حسن زاده آملى، قسمت اول، شماره 21، ص21.

 4 ) پيام انقلاب، شماره
112، ص21.

 5 ) اين مدرسه در تاريخ
1297 ه.ق (در عصر ناصرى) به همّت مرحوم حاج ابوالفتح تأسيس گرديد و مرحوم آيةالله
العظمى حاج ملاّ على كنى وقف نامه آن را نوشته است، در زمان ديكتاتورى رضاخان اين
مكان همچون ساير مدارس علمى دستخوش حوادث ناگوار شد كه بعدها طى سالهاى 1370 و
1371 ه.ق بناى آن توسط آية الله حاج سيد مرتضى حسينى لنگرودى احيا گرديد و با تلاش
آن مرحوم رونق گرفت.

 6 ) مجله حوزه، همان
شماره، ص28.

 7 ) محمد شريف رازى،
گنجينه دانشمندان، ج3، ص549 و 550.

 8 ) مجله پيام انقلاب،
شماره 112، ص21.

 9 ) مجله حوزه، شماره 22،
ص36.

 10 ) مجله كيهان فرهنگى،
شماره 5، مرداد ماه 1363، ص55.

 11 ) براى آشنايى با زندگى
آثار و افكار اين فرزانه عاليقدر جهان تشيّع نگاه كنيد به : مجله نور علم،
شماره‏هاى 50 و 51 و نيز كتاب “چهره درخشان”، دكتر قوامى واعظ، تهران كتابفروشى
اسلاميه.

عاشورا در آينه زمان

قسمت اول

سيد موسى ميرمدرس

 پيشداشت

 عاشورا، روايت شجاعت، حكايت
ايثار، حديث عشق و عرفان و منظرگاه اطاعت محض از مقام ولايت كبرى و امامت عظمى
است. عاشورا مكتب رهايى از دنيا، حماسه پيروزى خون بر شمشير، بهاى لقاءاللّه و شرط
همنشينى در محفل قدسيان و عروج به قلّه‏اى است كه “لن تنالها الاّ بالشّهادة”1 با
عاشورا انديشه شيعى شكل گرفت و “تشيّع با خون شيعيان درآميخت و در ژرفاى جانشان
جوشش زد و اعتقادى عميق در درونشان پديد آورد.”2

 با عاشورا “مبدأ ظهور حركتهاى
شيعى تكوين يافت”3 و محبّت اهل بيت‏عليهم السلام با جانها عجين گشت: “انّ لقتل
الحسين حرارة فى قلوب المؤمنين لا تبرد أبداً.”4 از اين رو گفته‏اند: “واژه اهل
بيت سحر و افسونى را مى‏ماند كه دل گروههاى گوناگون را گِرد آورد و آنان را در
لواى پرچم سياه (رايت قيام) قرار داد.”5 با عاشورا، دين از دست تحريفگران، نجات
يافت و حيات دوباره، و گرد و غبار ناسيوناليسم و شرك و بت‏پرستى از چهره اسلام ناب
محمدى‏صلى الله عليه وآله وسلم زدوده گشت كه بيان بلند نبىّ مكرّم: “حسين منّي و
أنا من حسين”6 اشارتى بدين دستاورد بود.

 عاشورا حقيقتى هميشه زنده است
كه به دشوارى توان، روايتش را برخواند؛ عاشورا، حكايت كاروانى است كه بانگ جَرَس
آن خفتگان را بيدار و بيداران را به شتاب فرا مى‏خواند. با عاشورا كابوس مرگ درهم
شكست و جهان‏بينى شهادت، تبيين شد:

 “فانّي لا أرى الموت الاّ
سعادةً و لاالحياة مع الظالمين الاّ برماً؛7 بى‏شك در چنين هنگامه‏اى من مرگ را جز
نيكبختى نمى‏بينم و زندگى با ستمكاران را جز رنج و اندوه نمى‏شمارم.” “لا أجيب ابن
زياد إلى ذلك أبداً، فهل هو الاّ الموت فمرحباً به؛8 در برابر پيشنهاد ذلّت‏بار
ابن‏زياد سر فرود نمى‏آورم و در اين راه، مرگ را با آغوش باز مى‏پذيرم.”

 با عاشورا، درس آزادگى و عزّت
نفس در كلاسى به بزرگى عالم، آموخته شد كه “واللّه لا اعطيهم بيدي أعطاء الذّليل؛9
سوگند به خدا كه دست سازش به ستمكاران نخواهم داد.” و در بحرانى‏ترين شرايط، فرياد
رعدآساى “هيهات منّا الذّلة”10 طنين‏انداز شد.

 با عاشورا فرهنگ چگونه زيستن،
در عصر ديجور ستم و نابرابرى، گسترش يافت و با بانگ رسا هويّت اسلام ناب محمدى‏صلى
الله عليه وآله وسلم اعلام گرديد و پرده تزوير رياكاران ستمگر – كه سالهاى متمادى
به ناحق بر كرسى خلافت نبوى، جلوس كرده بودند – دريده شد و پيامى به دنبال آورد
كه: “كلّ يومٍ عاشورا و كلّ أرضٍ كربلا”. آرى حسين‏عليه السلام الگوى بشريّت است: “لكم
فىّ أُسوة.”11 و عاشورا اسوه هماره جاويدى است كه بر تارك تاريخ خونبار تشيّع
مى‏درخشد و عالم و آدم وامدار آنند!

 × عاشورا ؛ دادگاه تاريخ

 تاريخ عالم، دادگاه عالم است،
پيوسته چنين بوده و پس از اين نيز، چنين خواهد بود. تاريخ عاشورا نيز به عنوان
پرهيجان‏ترين و شورانگيزترين و در عين حال غمبارترين بخش از تاريخ اسلام و انسان،
دادگاهى است كه يزيديان و حسينيان هر دو در آن، حضور به هم مى‏رسانند. در اين
دادگاه علنى، از توطئه‏ها، نيرنگها، تزويرها و بى‏عدالتيها گفت‏وگو خواهد شد، در
اين دادگاه، معلوم خواهد شد چه كسى نسبت به رسول عظيم‏الشأن جهان اسلام و رهبر
عالم بشريت – در واپسين لحظه‏هاى حيات افتخار آميزش جسارت روا داشت؛ آن گاه كه قلم
و كاغذ طلبيد تا پيمان و ميثاق اتحاد را براى پس از رحلتش؛ به نگارش درآورد،
قدرتمدارى بى‏پروا، نغمه شومى سر داد كه: “ان الرجل ليهجر”! در حالى كه خداى
محمدصلى الله عليه وآله وسلم مى‏گويد: “و ما ينطق عن الهوى إن هو إلاّ وحى يوحى.”12

 در دادگاه عاشورا از ماجراى
غمبار “سقيفه” و كارگردانان آن حادثه شوم سخن خواهد رفت، و از دهشتناكترين رخداد
عالم؛ غصب ولايت و تحريف امامت! در اين دادگاه ژرف جريانى محاكمه خواهد شد كه
توانست صاحب واقعه سترگى چون غدير خم با پشتوانه دهها آيه و حديث معتبر را بر
منابر لعن كند و تداوم حضور او را در كربلا، قتل عام.13

 در اين دادگاه از آتش زدن خانه
جگرگوشه پيامبرصلى الله عليه وآله وسلم و ضرب و شتم فلسفه هستى (زهراى اطهر) و
توهين به بيت رسالت و ريسمان ستم انداختن بر گردن شخصيت دوّم جهان اسلام؛ علىِّ
مظلوم، گفت‏وگو خواهد شد.

 در دادگاه عاشورا از توطئه “مارقين”
و خيانت “ناكثين” و جنايت “قاسطين” حكايتها گفته مى‏شود. در اين دادگاه از امام
حسن و مظلوميتش، از خيانت سپاه و جهالت شيعيانش، از خباثت و مكارى دشمنانش، از
شهادت مظلومانه و تيرباران پيكر بى‏جانش، سخن خواهد رفت.

 راستى اگر فجايع بنى‏اميه در
كربلا نبود، چگونه مى‏شد به اثبات رساند كه مسلمان‏نماها حرمت زعيم “لولاك” را پاس
نداشتند و شهسوار “لافتى” را به زنجير مظلوميّت كشيدند و “بضعه رسول” دو سرا را
بيازردند و جگرگوشه‏گانش را به تيغ ستم، فرق بشكافتند و لاله‏هاى باغ رسالت را
پرپر نمودند؟

 و بدين سان كربلا به دادگاهى
افشاگر مبدّل گشت و آن سرِ بر “نى”، نواى مظلوميت‌هابيل تا حسين را سرداد و مشعلى
فروزان شد تا عالم و آدم از پرتو فروزانش راه هدايت جويند.

 × عاشورا ؛ پديده‏اى
بى‏بديل

 امام حسين‏عليه السلام هدف،
فلسفه و علت هستى است و با شهادت او، روح هستى از كالبدش جدا شد و نور، فلسفه و
واسطه فيض هستى را از او برگرفتند14 و اگر تداوم حضور حسين بن على‏عليه السلام در
حضرت سجاد، تجلّى نمى‏يافت، عالم وجود، محو و منهدم مى‏گشت!

 تبيين ادّعاى فوق، در گرو
تحليل و بررسى آيات و رواياتى است كه در اين باب آمده: خداوند، در حديث قدسى، خطاب
به رسول خود مى‏فرمايد:

 “يا أحمد لولاك لما خلقت
الأفلاك و لولا علىّ لما خلقتك و لولا فاطمة لما خلقتكما؛15 اى احمد! اگر تو
نبودى، عالم را پديد نمى‏آوردم و اگر على نبود، تو را خلق نمى‏كردم و اگر فاطمه
نبود، تو و على را پديد نمى‏آوردم.”

 براستى چرا وجود پيمبر، علت
هستى است و مجموعه عالم، معلول وجود او است؟ زيرا عالم ماده؛ آسمانها و زمين و
آنچه در آن دو است براى انسان خلق شده‏اند: “خلق لكم ما فى الأرض جميعاً”16 و هدف
از خلقت انسان، “معرفة الله” است: “و ما خلقت الجنّ والإنس الاّ ليعبدون”.17 در
حديث قدسى نيز آمده است كه خداوند فرمود: “كنت كنزاً مخفياً فأحببت ان أعرف فخلقت
الخلق لكى اعرف؛18 گنج پنهانى بودم كه دوست مى‏داشتم، تا خلايق نسبت به من، عرفان
پيدا كنند از اين رو خلق را بيافريدم تا مرا بشناسند.” و پيداست كه عرفان و شناخت
خداوند، بدون نبى‏صلى الله عليه وآله وسلم ممكن نيست، چرا كه دانشهاى بشرى در
قلمرو نيل به پديده‏هاى مادى و شناخت فيزيكى انسان، هنوز در نيمه راهند، بنابراين
طبيعى مى‏نمايد كه انسانها بدون راهنمايى پيامبران، از شناخت نيازهاى معنوى خود
ناتوان باشند، كجا رسد به معرفت اللّه!

 از طرفى، ادامه راه نبىّ‏صلى
الله عليه وآله وسلم نيز بدون على‏عليه السلام ممكن نيست، از اين رو خداوند در
ماجراى غدير خم فرمود: “أليوم أكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم
الإسلام ديناً.”19 و با تأكيد به پيامبر سفارش نمود: “و ان لم تفعل فما بلّغت رسالته.”20
يعنى كوتاهى در امر امامت به مثابه از ميان رفتن نبوت است. از اين رو زعيم لولاك،
پس از تذكار آيه “النّبي أولى بالمؤمنين من أنفسهم”،21 على را به امامت امّت
برگزيد و فرمود: “من كنت مولاه فعلىّ مولاه اللّهم والِ من والاه و عاد من عاداه و
اخذل من خذله.”22

 يعنى آن سان كه من ولايت در
امور سياسى، اجتماعى، اقتصادى، نظامى و فرهنگى مردم را دارم، على هم اين مقام را
داراست، وگرنه دوستى و محبّت على كه پديده تازه‏اى نبود تا يكصد و بيست هزار نفر
را در گرماى سوزان غدير، گردهم آورد و به عنوان مهمترين توصيه “حجةالوداع”، اعلام
گرديده، به نظم

 درآيد كه:

 گفت هر كو را منم مولا و
دوست

ابن عم من على مولاى اوست!

 بارى، تلاشهاى نبىّ و وصىّ نيز
بدون فاطمه بى‏ثمر است، چون نهالى (اسلام) را كه رسول خدا كاشته و على آبيارى كرده
بود، بدون مراقبتهاى ويژه فاطمه‏عليها السلام مى‏خشكيد، از اين رو خداوند، خلقت
فاطمه را علّت خلقت وجود پيامبر و على مى‏خواند: “لولا فاطمة لما خلقتكما”، و
تداوم حضور فاطمه در عالم هستى، حسن و حسين‏عليهما السلام هستند و لذا خالق هستى
مى‏فرمايد: “… لولا هم ما خلقت الجنّة و لا النّار و لا العرش و لا الكرسىّ و لا
السماء و لا الأرض و لا الملائكة و لا الإنس و لاالجنّ… .”23

 حسين بن على‏عليه السلام آخرين
حلقه مستقيم تداوم حضور فاطمه است كه در كربلا در كنار خاندان رسالت و ياران
وفادارش، قتل عام شد و بدين سان فلسفه هستى از آن گرفته شد و نه تنها عالم تشيّع
كه كلّ عالم وجود زيانبار گشت و ضايعه‏اى جبران ناپذير در جهان تحقق يافت: “مصيبةً
ما أعظمها و أعظم رزيتها فى الاسلام و فى جميع السماوات والارضين.”24

 ادامه دارد

 پى‏نوشتها:

1) پيامبر اسلام(ص)، به امام حسين(ع) فرمود: “انّ لك فى الجنان
لدرجات لن تنالها الاّ بالشّهادة؛ همانا تو در بهشت داراى مقامهايى هستى كه جز با
شهادت در راه خدا، به آنها نخواهى رسيد” (بحارالانوار، ج44، ص328).

 2) حسن ابراهيم حسن، تاريخ
الاسلام (چاپ هفتم، مكتبة النهضة المصريه، 1964 م) الجزءالاول، ص399.

 3) فيليپ حتى، تاريخ
العرب، ج2، ص253.

 4) “بى‏ترديد با شهادت
حسين، آتش عشقى در دلهاى مؤمنان پديد آمد، كه همواره جاودانه خواهد ماند” ]ميرزا حسين النورى الطبرسى، مستدرك الوسائل، (چاپ
اول، قم، مؤسسة آل البيت(ع)، لاحياء التراث، 1407 ه) الجزءالعاشر، ص318].

 5) “… و كانت كلمة “اهل
البيت” هى السحر الذى يؤلف بين قلوب مختلف طبقات الشعب و يجمعهم حول الراية
السوداء.” ]السيد امير على، روح الاسلام، ص308 به
نقل از جعفر مرتضى الحسينى، حياة الامام الرضا(ع)، (قم، دارالتبليغ الاسلامى، 1398
ه، ص42].

 6) ابوالقاسم جعفر بن محمد
بن قولويه، كامل الزيارات، به تصحيح ميرزا عبدالحسين الامينى التبريزى، (قم،
كتابفروشى وجدانى)، ص52 و 53.

 7) ابومحمد الحسن بن على
بن الحسين بن شعبة الحرّانى، تحف العقول عن آل الرسول، (چاپ پنجم، قم، مكتبة
بصيرتى، 1394 ه.ق) ص174؛ ابوجعفر محمد بن جرير الطبرى، تاريخ الامم و الملوك (تاريخ
طبرى)، (بيروت، مؤسسة الاعلمى للمطبوعات) الجزء الرابع، ص305.

 8) ابوحنيفه احمد بن داود
الدينورى، الاخبار الطوال، (چاپ اول، قم، منشورات الشريف الرضى، 1368) ص254.

 9) تاريخ طبرى، ج4، ص323.

 10) ابومنصور احمد بن على
بن ابى‏طالب الطبرسى، الاحتجاج، (بى‏جا، نشر مرتضى، 1403 ه.ق) ص300.

 11) تاريخ طبرى، ج4، ص304،
در مقتل خوارزمى آمده است: “فلكم بى‏اسوة” رك: ابوالمؤيد الموفق بن احمد الملكى،
اخطب خوارزم، مقتل الحسين للخوارزمى، تحقيق و تعليق: محمد السماوى (قم، منشورات
مكتبة المفيد) الجزء الاول، ص235.

 12) نجم (53)، آيه‏هاى 3 و
4.

 13) اين جمله، اقتباس از:
محمد رضا حكيمى، مكتب تفكيك (ويژه‏نامه كيهان فرهنگى، سال نهم، شماره 12، اسفندماه
1371) ص 14.

 14) عبدالله بن جعفر در
نامه‏اى به امام حسين(ع) نوشت: “ان هلكت اليوم طفئ نورالارض…؛ اگر امروز تو كشته
گردى، نور زمين خاموش مى‏شود”. رك: محمد بن النعمان العكبرى البغدادى (المفيد)،
الارشاد، (چاپ سوم، بيروت، منشورات الاعلمى للمطبوعات، 1399 ه) ص219.

 15) العلامة المرندى،
ملتقى البحرين، ص14 به نقل از احمد الرحمانى الهمدانى، فاطمة الزهرا سلام الله
عليها بهجة قلب المصطفى صلى الله عليه و آله (چاپ اول، تهران، مؤسسة البدر للتحقيق
والنشر، 1369 ش، نشر كوكب).

 16) بقره (2) آيه29.

 17) ذاريات (51) آيه56.

 18) سيد عبدالله شبّر،
مصابيح الانوار فى حل مشكلات الاخبار، (نجف، المطبعة العلميه، 1371 ه.ق) الجزء
الثانى، ص405.

 19) مائده (5) آيه 3.

 20) همان، آيه67.

 21) احزاب (31) آيه6.

 22) عبدالحسين احمد
الامينى النجفى، الغدير فى الكتاب والسنة و الادب، (چاپ چهارم، بيروت، دارالكتاب
العربى، 1397 ه. 1977م) الجزء الاول، ص229 – 11؛ ابراهيم بن محمد الجوينى
الخراسانى، فرائد السمطين، به تصحيح: محمد باقر المحمودى (چاپ اول: بيروت، مؤسسة
المحمودى للطباعة و النشر – 1398 ه. 1978 م) ج1، ص74.

 23) فرائد السمطين، ج1،
ص36.

 24) زيارت عاشورا،
بحارالانوار، ج98، ص294.

درسهايى از تاريخ تحليلى اسلام – “مسلسل 63”

 “ حوادث سال دوم هجرت – 9
“

 ماجراى جنگ بدر

 قسمت چهارم

حجةالاسلام والمسلمين رسولى محلاتى

 × جمع بندى

 پيش از آن كه به دنباله ماجرا
بپردازيم بد نيست روايات و گفته‏هاى گذشته را جمع‏بندى كنيم و يافته‏هاى آن را بازگو
نماييم، تا در حوادث آينده جنگ بدر نيز با بصيرت و بينايى بيشترى با مسائل و حوادث
برخورد كرده تجزيه و تحليل نماييم. آنچه از مطالب گذشته به دست مى‏آيد چند چيز
است:

 1 – جنگ، مأموريت نهايى رسول
خدا(ص)

 همان گونه كه قبلاً نيز اشاره
شد از مجموع آيات و رواياتى كه درباره شروع جنگ بدر رسيده به دست مى‏آيد كه
مأموريت نهايى و هدف اصلى حركت رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم چيزى جز جنگ با
مشركين قريش نبود، و اين كه در آغاز به مردم فرمود: “اين كاروان قريش است كه اموال
آنها در اين كاروان است حركت كنيد شايد خداوند آن را بهره شما سازد”، شايد بدان
جهت بوده كه اگر هدف اصلى را به آنها مى‏فرمود بسيارى از آنها حاضر به جنگ نبودند
و آن ضربه كارى و تاريخى را كه لازم بود در آن مقطع زمانى بر پيكر كفر بخورد به
تأخير مى‏انداختند، همان گونه كه در چند آيه از آيات قرآنى آماده نبودن و اكراه
مسلمانان را از جنگ ذكر فرموده، و با تعبيراتى همچون “يَخْشَوْنَ النَّاسَ
كَخَشْيَةِ اللَّه”1 و يا “كَأَنَّما يُساقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَ هُمْ
يَنْظُرونَ”2 اين مطلب را بيان فرموده است.

 اين احتمال نيز وجود دارد كه
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم طبق وعده الهى يكى از دو چيز را به آنها وعده
داد: يا غنيمت كاروان و يا برخورد با قريش، كه البته آنها بيشتر به طمع دستبرد به
كاروان حركت كردند ولى اراده خداوند همان جنگ و برخورد با قريش بود نه مصادره
كاروان، و اين مطلبى است كه از آيه مباركه سوره انفال استفاده مى‏شود كه فرمود:

 “و اذ يعدكم اللّه احدى
الطائفتين انّها لكم و توَدّون ان ذات الشوكة تكون لكم و يريد اللّه ان يحقّ الحقّ
بكلماته و يقطع دابر الكافرين، ليحقّ الحق و يبطل الباطل و لو كره المجرمون”3

 و همين اراده حق‏تعالى بود كه
سبب نزول فرشتگان به منظور يارى و نصرت مسلمانان گرديد، و آن پيروزى عظيم را نصيب
آنان فرمود.

 2- آزمايش الهى

 اين جريان، سبب آزمايش و
امتحان گروهى از مسلمانان سست عقيده نيز گرديد، و آنها كه در دل از ابّهت و عظمت
قريش بيم داشتند، و رسوبات علاقه به آنها هنوز در رگ و خونشان جريان داشت ميل درونى
خود را به زبان آوردند، و آنها نيز كه ايمانى واقعى به خدا و رسول آورده و به همه
چيز پشت پا زده و به همه چيز جز “اللّه” حقيقتاً “لا” گفته بودند درونشان آشكار
گرديد.

 و اين مطلب نيز از مجموع آياتى
كه درباره جنگ بدر نازل شده و ذكر تزلزل جمعى از رفتن به جنگ و ترس و دغدغه‏اى كه
داشتند ظاهر مى‏شود، كه بهتر است همه اين آيات را از نظر بگذرانيد تا مطلب بر شما
روشن شود.

 اكنون بازگرديم به دنباله
ماجرا: هر دو گروه يعنى گروه ايمان و (لشگراسلام) با هدف جنگيدن با قريش، و گروه
كفر و (لشگرقريش) نيز با تصميم به ضربه زدن به مسلمانان با سرعت به سوى بدر پيش
مى‏روند.

 مسلمانان به دستور رسول خدا از
منزلگاه “ذفران” حركت كردند و از گردنه‏اى كه موسوم به “أصافر” بود گذشته و به سوى
قريه‏اى كه در پايين گردنه قرار داشت و آن را “دبّه” مى‏گفتند سرازير شدند و “حنان”
كه تپه ريگ بزرگى مانند كوه بود در طرف راست قرار داده همچنان بيامدند تا در
نزديكى بدر فرود آمدند.

 در آن جا رسول خداصلى الله
عليه وآله وسلم با يكى از اصحاب خود4 سوار شتر شده به جستجو پرداختند و در ضمن
تفحّص به پيرمردى از اعراب – كه برخى گفته‏اند نامش سفيان ضمرى بوده – برخوردند،
رسول‏خداصلى الله عليه وآله وسلم از آن پيرمرد جوياى احوال قريش و محمّد و يارانش
شده پرسيد:

 از قريش و محمّد چه خبردارى؟

 پيرمرد گفت: تا خود را به من
معرفى نكنيد من خبرى به شما نخواهم گفت.

 رسول خداصلى الله عليه وآله
وسلم فرمود: هرگاه اخبار را به ما بگويى ما خودمان را معرفى مى‏كنيم.

 پيرمرد گفت: شرط ما همين؟

 فرمود: آرى همين.

 پير گفت: من شنيده‏ام محمّد و
همراهانش در فلان روز از يثرب خارج شده‏اند اگر اين خبر راست باشد اكنون در همين
نزديكى در فلان جا – همان جايى كه لشگر مسلمين بود – هستند، و باز شنيده‏ام كه
قريش فلان روز از مكه بيرون آمده‏اند و اگر راست باشد آنها در فلان‏جا – همان جايى
كه قريش رسيده بودند – هستند.

 سخنش كه تمام شد گفت: حال
بگوييد شما كيستيد؟

 رسول خداصلى الله عليه وآله
وسلم فرمود: ما از آب هستيم، اين را گفت و به راه افتاده از او دور شد.

 پير مرد كه از اين كلام مبهم
چيزى دستگيرش نشده بود داد زد: از كدام آب؟ از آب عراق… يا …؟!

 ولى رسول خداصلى الله عليه
وآله وسلم از او دور شده بود و پيرمرد به آنان دسترسى نداشت.

 حضرت همچنان به سوى لشگرگاه
بازگشت و چون شب شد على بن ابى‏طالب و زبير بن عوام و سعد بن ابى وقاص را با چند
تن ديگر مأمور ساخت به كنار چاه بدر بروند تا بلكه اخبار بيشترى از قريش كسب كنند.

 اينان به كنار آب بدر آمدند و
در آن جا به شترى كه براى قريش آب مى‏برد برخورد كردند و دو تن را كه مأمور رساندن
آب به آنها بودند به نامهاى اسلم (غلام بنى‏حجاج) و ابويسار (غلام بنى‏العاص)
دستگير ساخته با همان شتر به اردوگاه رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم آوردند.

 پيغمبرصلى الله عليه وآله وسلم
مشغول نماز بود و از اين رو اصحاب شروع به بازجويى از آن دو نفر كرده پرسيدند: شما
كيستيد؟

 گفتند: ما دو نفر مأمور رساندن
آب به سپاه قريش هستيم و آمده بوديم براى آنها آب ببريم!

 اصحاب كه – فكر رسيدن به
كاروان و مال التجارة قريش را در سر مى‏پروراندند و برخورد قريش را خوش نداشتند –
منتظر بودند از آنها بشنوند: كه ما از طرف ابوسفيان و كاروان قريش مى‏باشيم و از
اين رو از پاسخى كه آنها دادند خوششان نيامد و – احتمالاً گمان كردند آنها دروغ
مى‏گويند و براى اين كه حقيقت را اعتراف كنند – شروع به زدن آن دو كردند و كتك
زيادى به آنها زدند تا گفتند: ما از طرف ابوسفيان و كاروان او هستيم.

 اين حرف كه از دهانشان بيرون
آمد از زدنشان دست كشيدند.

 رسول خداصلى الله عليه وآله
وسلم به ركوع رفت و سجدتين را به جاى آورد و سلام نماز را كه داد فرمود: هنگامى كه
اين دو به شما راست گفتند كتكشان زديد و چون دروغ گفتند رهاشان كرديد. به خدا
اينها راست گفتند و از طرف قريش هستند نه كاروان ابوسفيان.

 سپس رو به آن دو كرده فرمود:

 اينك اخبار قريش را به من
بگوييد؟

 گفتند: – به خدا آنها پشت اين
تپه – كه از دور پيدا است – مى‏باشند.

 رسول خداصلى الله عليه وآله
وسلم پرسيد: عدّه آنها چقدر است؟

 – بسيارند.

 – نفراتشان چقدر است؟

 – نمى‏دانيم!

 – هر روز چند شتر مى‏كشند؟

 – بعضى از روزها نه شتر و گاهى
ده شتر.

 رسول خداصلى الله عليه وآله
وسلم تأملى كرده فرمود: اينهابين نهصد تا هزار نفرند.

 دوباره رو به آن دو كرده
پرسيد: از اشراف و بزرگان قريش چه كسانى در ميان ايشان هست؟

 گفتند: عتبة بن ربيعة، شيبه
برادرش، ابوالبخترى بن هشام، حكيم بن حزام، نوفل بن خويلد، حارث بن عامر، طعيمة بن
عدى، نضر بن حارث، زمعة بن اسود، ابوجهل بن هشام، امية بن خلف، نبيه و منبه پسران
حجاج، سهل بن عمرو، عمرو بن عبدود… .

 رسول خداصلى الله عليه وآله
وسلم كه نام اين عده را شنيد رو به مسلمانان كرده فرمود:

 مكه جگرگوشه‏هاى خود را به سوى
شما فرستاده است!

 × خوابى كه سبب تضعيف
روحيه قريش گرديد

 جهيم بن صلت، كه نسب به عبد
مناف مى‏رساند، يكى از همراهان لشگر قريش بود شبى كه لشگر مزبور در “جحفه” منزل
كردند جهيم بن صلت خواب وحشتناكى ديد كه در تضعيف روحيه بزرگان قريش بى‏اثر نبود.

 جهيم خواب خود را چنين تعريف
كرد:

 اواخر شب بود كه من بين خواب و
بيدارى، اسب سوارى را ديدم كه مى‏آيد و شترى را يدك مى‏كشد، او همچنان آمد تا
نزديك ما ايستاد و گفت: عتبة بن ربيعة كشته شد… شيبة كشته شد، ابوالحكم بن هشام
كشته شد، امية بن خلف كشته شد، – و همچنان يك يك رؤساى قريش را كه در جنگ بدر كشته
شدند نام برد – و همه را گفت كه كشته شدند، آن گاه ديدم‏نيزه‏اى به گلوى شتر خويش
زده و آن را در ميان لشگر رها كرد، و چون شتر به ميان ما آمد هيچ چادرى از چادرهاى
ما نماند كه لكه‏اى‏از خون آن شتر بدان نيفتاده باشد!

 اين خواب به گوش ابوجهل كه
رسيد گفت: اين هم يك پيغمبر ديگرى از قبيله بنى المطلب، فردا كه ما با لشگر محمّد
رو به رو شديم معلوم خواهد شد كه كشته شدگان چه كسانى هستند!

 × ورود دو لشكر به سرزمين
بدر

 به گفته واقدى و ديگران، شب
جمعه هفده رمضان سال دوم هجرت بود كه رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم و مسلمانان
به سرزمين بدر رسيدند و در “عُدوه دُنيا”5 (يعنى طرف نزديك‏تر آن بيابان نسبت به
مدينه) فرود آمدند، و لشگر قريش نيز همچنان بيامدند تا بدان سرزمين رسيده و در “عدوة
قُصوى” (يعنى آن قسمت كه نسبت به شهر مدينه دورتر بود) فرود آمدند.

 سطح بيابان مزبور از رمل و خاك
پوشيده بود، آن قسمت كه از بدر به طرف مكه مى‏رفت و سر راه لشگر قريش بود خاك نرم
و آن قسمت كه به طرف مدينه و سر راه لشگر رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم بود
پوشيده از رمل و ماسه بود.

 هر دو لشگر شب را در نقطه‏اى
كه فرود آمده بودند منزل كردند، در اين هنگام، ابرى آسمان را فرا گرفت و باران
تندى باريد، باران مزبور به سود مسلمانان و زيان قريش تمام شد، زيرا زمين سر راه
مسلمانان تا بدر با آمدن اين باران سفت و محكم شد ولى به عكس، راه قريش گل شد و
حركت را براى آنان مشكل ساخت.

 و همين جريان سبب شد كه
مسلمانان زودتر از قريش به بدر برسند و چون به اولين چاه رسيدند رسول خداصلى الله
عليه وآله وسلم فرود آمد و همراهان نيز آماده شدند تا در آن مكان فرود آمده منزل
كنند.

 در اين جا عموم اهل تاريخ
نوشته‏اند كه:

 حباب بن منذر پيش آمد و گفت:
يا رسول اللّه! آيا به دستور خدا در اين جا فرود آمده‏اى و ما هم به ناچار بايد
فرود آييم و قدمى پيش و پس نگذاريم يا مصالح جنگى و مقتضيات آن را در منزل كردن
اين جا در نظر گرفته‏اى؟

 فرمود: دستورى نرسيده ولى حساب
مصالح جنگى است.

 حباب گفت: پس دستور دهيد
همچنان تا به آخرين چاه پيش برويم و در آن جا منزل كنيم و چاههاى سر راه را پر
كنيم و روى آن حوضى ساخته پر از آب كنيم و با اين ترتيب ما آب داريم ولى دشمن از
آب محروم خواهد ماند!

 رسول خدا فرمود: رأى صواب همين
است كه تو گفتى.

 سپس از جا برخاسته تا آخرين
چاه پيش رفت و چنانچه حباب، نظريه داده بود چاهها را گرفتند و روى آنها حوضى
ساختند، و در آن جا منزل كردند.6

 و حتى اينان به دنبال اين مطلب
روايتى نقل كرده‏اند كه جبرئيل – و يا يكى از فرشتگان – بر رسول خداصلى الله عليه
وآله وسلم نازل شده و عرض كرد: رأى صواب همين بود كه حباب بن منذر گفت.

 ولى برخى از تحليگران و اهل
تحقيق در صحّت اين مطلب ترديد كرده و به چند دليل آن را مردود دانسته‏اند مانند
اين كه گفته‏اند:

 اولاً: رسول خداصلى الله عليه
وآله وسلم مأمون از خطا بوده و پيوسته راه صواب را انتخاب مى‏كرده است.

 ثانياً: به گفته كشاف و ديگر
از مفسران: در عدوة قصوى، كه مشركين فرود آمده بودند، آب وجود داشته و نيازى به آب
چاههاى بدر نداشته‏اند.

 ثالثاً: طبق برخى از تواريخ،
مشركين قبل از مسلمانان به آبها رسيدند.

 رابعاً: رسول خداصلى الله عليه
وآله وسلم كسى نبود كه آب را بر روى مردم ببندد، چنانچه اميرالمؤمنين‏عليه السلام
نيز در صفين آب را بر قاسطين مباح كرد و در برابر برخى از اصحاب خود كه پيشنهاد
ممانعت دشمن را از برداشتن آب داده بود فرمودند: ما اين كار را نمى‏كنيم اگرچه آنها
كردند؛ يعنى ما براى بستن آب بروى مردم به اين جا نيامده‏ايم.7

 × داستان عريش

 و باز اينان نوشته‏اند كه:

 در اين هنگام، سعد بن معاذ پيش
آمد و عرض كرد: اى رسول خدا! اجازه بده براى شما عريش (سايبان و پناهگاهى) از شاخه
خرما بسازيم كه شما در آن منزل كنى، و چند اسب تندرو در كنار آن پناهگاه برايت
آماده ساخته و نگاه مى‏داريم آن‏گاه ما به جنگ قريش مى‏رويم، پس اگر خداوند ما را
بر آنها پيروز كرد چه بهتر و اگر ما شكست خورديم شما بر يكى از آنها سوار شده خود
را به مدينه مى‏رسانى و به ساير مسلمانانى كه در مدينه هستند ملحق مى‏شوى و به
وسيله آنها از خود دفاع مى‏كنى زيرا علاقه آنان به تو كمتر از ما نيست، و اگر
مى‏دانستند كه تو در اين سفر به جنگ با قريش دچار مى‏شوى در مدينه توقف نمى‏كردند
و به هر ترتيبى بود همراه ما آمده بودند… .

 رسول خداصلى الله عليه وآله
وسلم درباره سعد، دعاى خير كرد و او را به خاطر اين اظهارات ستود.

 سعد از جا برخاست و عريش را
ساخته و رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم را در آن جا جاى داد.8

 و در برخى از اين نقلها آمده
كه ابوبكر نيز با رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم وارد عريش شد و سعد بن معاذ با
شمشير برهنه خود بر در عريش ايستاده و از آن پاسدارى مى‏كرد.9

 ولى اين روايت نيز از چند جهت
مخدوش است:

 اولاً: همان گونه كه ابن ابى
الحديد در شرح نهج البلاغه در نقل داستان بدر گفته: براستى كه در داستان عريش، جاى
شگفت و تعجب بسيارى است، زيرا در كجا اينان اين مقدار شاخه خرما همراه داشتند كه
بتوانند در آن بيابان سايه‏بانى با آن بسازند، و آن سرزمين هم سرزمينى نبوده كه
نخلى در آن جا وجود داشته باشد، و اگر اندك شاخه خرمايى هم همراه آنها بوده از
آنها به جاى اسلحه استفاده مى‏كردند، چنانچه روايت شده كه هفت تن از مسلمانان به
جاى شمشير شاخه خرما در دست داشتند… . مگر اين كه بگوييم: اندك شاخه خرمايى
همراه آنها بوده كه آن را سر پا كرده و روى آن را با پارچه و جامه‏اى پوشانده
باشند، وگرنه وجهى براى ساختن عريش و سايه‏بانى از شاخه‏هاى خرما در اين جا ديده
نمى‏شود.10

 و به اين مطلب اخير ابن ابى
الحديد نيز ايراد شده كه به سايبانى كه با پارچه پوشانده شده باشد خيمه گويند نه
عريش.

 و ثانياً: رسول خداصلى الله
عليه وآله وسلم كسى نبود كه مسلمانان را به ميدان جنگ بفرستد و خود به خاطر حفظ
جانش، در سايه‏بانى آسوده بنشيند، و يا اين كه اگر ديد آنها كشته شدند خود سوار بر
اسب شده و بگريزد، و اگر كسى از جنگ با دشمنان دين فرار كند نام مؤمن و مسلمان به
راحتى نمى‏توان روى او گذارد تا چه رسد به پيامبر و رسول خدا.11 گذشته از اين كه
اگر چنين وضعى پيش مى‏آمد مشركان هيچ‏گاه آن حضرت را رها نمى‏كردند كه بتواند تا
مدينه فرار كند.

 ثالثاً: اين روايت مخالف است
با روايات ديگرى كه صراحت دارد بر اين كه رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم با
شمشير برهنه در ميدان جنگ بود و به تعقيب مشركان پرداخته مى‏فرمود: “سَيُهزَمُ
الْجَمْعُ وَ يُوَلُّونَ الدُّبُر.”12

 و نيز روايت كرده‏اند كه رسول
خداصلى الله عليه وآله وسلم در جنگ بدر بسختى كارزار كرد.13

 چنانچه از اميرالمؤمنين
على‏عليه السلام روايت كرده‏اند كه فرمود:

 “لَمَّا كانَ يَوْمُ بَدْر
اتّقَينا الْمُشركينَ بِرسُولِ اللَّه‏صلى الله عليه وآله وسلم وَ كانَ أَشَدُّ
النَّاسِ بَأساً، وَ ما كانَ أَحَدٌ أَقْرَبُ إلَى الْمُشْرِكينَ مِنْهُ؛14 چون
جنگ بدر پيش آمد ما از مشركين به رسول خدا پناه مى‏برديم (و در پناه او مى‏جنگيديم)
و آن حضرت از همه مردم در قدرت و نيرو سخت‏تربود، و هيچ كس از او به مشركين
نزديكتر نبود.”

 و در جاى ديگر بطور كلى و عموم
در مورد همه جنگها و گرم شدن تنور جنگ فرمود:

 “كُنَّا إِذا إِحْمرَّ
البَأْسُ إِتَّقينا بِرسُولِ اللَّه(ص) فَلَم يَكُن أَحَدٌ أَقْرَبُ إِلى
العَدُوِّ مِنْه.”؛15 شيوه ما چنان بود كه چون تنور جنگ گرم مى‏شد به رسول خدا
پناه مى‏برديم، و هيچ كس به دشمن نزديكتر از آن حضرت نبود.”

 چنانچه واقدى نيز روايت كرده
كه در ميدان جنگ بدر گروهى اطراف رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم را گرفته از
راست و چپ و پيش رو و پشت سر آن حضرت مى‏جنگيدند.16ادامه دارد

 پى‏نوشتها:

 1 ) نساء (4) آيه 77.

 2 ) انفال (8) آيه 6.

 3 ) همان، آيه 8 – 7.

 4 ) ابن هشام گفته اين شخص
ابوبكر بود و واقدى گفته: عبدالله بن كعب مازنى بوده و ديگرى گفته معاذ بن جبل
بوده… و به نظر مى‏رسد هر راوى و محدّثى كه اين حديث را نقل كرده شخص مورد علاقه
خود را به عنوان همراه رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم در اين جا معرفى كرده است.
والله اعلم.

 5 ) سيره ابن هشام، ج1،
ص620؛ مغازى واقدى، ج1، ص53.

 6 ) ر.ك: كتاب الصحيح من
السيرة، ج3، ص179.

 7 ) سيره ابن هشام، ج1،
ص620.

 8 ) مغازى واقداى، ج1،
ص55.

 9 ) شرح ابن ابى الحديد،
ج14، ص18.

 10 ) زيرا فرار از زحف يكى
از گناهان كبيره است چنانچه خداى تعالى در سوره مباركه انفال آيه 15 بيان فرموده
است.

 11 ) تاريخ طبرى، ج2،
ص172.

 12 ) سيره حلبيه، ج2، ص123
و 167.

 13 ) تاريخ طبرى، ج2،
ص135؛ سيره حلبيه، ج2، ص123؛ البداية و النهاية، ج6، ص37.

 14 ) نهج البلاغه، دنباله
حكمت 260، باب غرائب كلامه، شماره 9.

 15 ) مغازى واقدى، ج1،
ص78؛ سيره حلبيه، ج2، ص156؛ تاريخ الخلفاء، ص36؛ البداية و النهاية، ج3، ص271 و
272.

 16 ) ينابيع المودة، (ط
اسلامبول)، ص86. و نظير اين روايت را صدوق در كتاب امالى، ص29 به سندش از آن
حضرت‏عليه السلام روايت كرده است.

سينما در خدمت انديشه دينى

آخرين‏قسمت

حجة الاسلام سيد كاظم علوى

 س – شما در نشست قبلى اشاره
كرديد كه در سينما و تلويزيون ما از نظر محتوا مشكل نداريم، مشكل ما در فرم و سبك
است، سؤال اين است كه آيا سبك هم اسلامى و غير اسلامى دارد؟ مثلاً نظام پارلمانى
در همه دنيا يكى است ولى هر ملتى بر اساس منافع ملى يا عقايد مذهبى در آن پارلمان
قوانينى را تصويب مى‏كند! به عبارت ديگر، شكل يكى است ولى محتوا، برگرفته از عقايد
خودشان است، حالا آيا سينما هم اين گونه نيست و سبك و سياق آن هم اسلامى و غير
اسلامى دارد و يا فقط محتوا بايد اسلامى باشد كه به ذهن نزديكتر است؟

 ج : در پاسخ بايد عرض كنم
اولاً: قياس مع‏الفارق است. فيلم را با ساختمان و سينما را با پارلمان نمى‏توان
مقايسه كرد. سينما يك زبان است نوعى برقرارى ارتباط است كه از حاصل جمع فرم و
محتوا شكل مى‏گيرد. بله ساختمان واحد ما كه شما آن را به پارلمان قياس كرديد همان
خانه تاريكى است كه در آن فيلم به نمايش درمى‏آيد و نه اين كه سينما به معناى كلمه
شبيه پارلمان باشد. حال در همان مثال شما در پارلمانها آيا همه كشورها كه داراى
پارلمانند با زبان همان كشورى كه اوّل بار در آن پارلمان به وجود آمد صحبت مى‏كنند
و قوانين را مطرح مى‏كنند؟! قطعاً نه. سينما يك زبان است كه ما بايد آن را با
فرهنگ خودمان ترجمه كنيم. شما نمى‏توانيد از ماشين تايپى كه حروفش مثلاً به زبان
چينى است مقاله‏اى را با محتواى اسلامى براى مردم عرب زبان منتشر كنيد. اين به اين
معنا نيست كه از ماشين تايپ استفاده نكنيم بايد استفاده كنيم ولى پس از اين كه
حروفش را به عربى تغيير داديم. در سينما هم بايد ابتدا زبان آن را تغيير بدهيم بعد
محتواى خودمان را در قالب آن بريزيم وقتى زبانش اسلامى شد ديگر شما هر حرفى كه با
آن بزنيد مخاطب مى‏فهمد اين اسلامى است. دقيقاً مثل همان مثال ماشين تايپ كه شما
لفظ “امريكايى” يا واژه “انگليسى” را وقتى به فارسى نوشتيد هرگز خواننده در
مخيّله‏اش نمى‏گنجد اين يك متن انگليسى يا امريكايى است گرچه معناى كلمه انگليسى
است. در سينما هم وقتى سبك و ساختار اسلامى شد فيلم مستند هم كه تهيّه كنند مثلاً
از حيات وحش باز مخاطبتان مى‏فهمد كه اين فيلم يك فيلم اسلامى است.

 س – آنچه تاكنون گفته شد راجع
به سينما بود و از تلويزيون صحبتى به ميان نيامد، لطفاًتلويزيون را هم توضيح دهيد،
بويژه اين كه مى‏دانيد اخيراً هم سمينارى تحت عنوان “بررسى روشهاى اجرايى
رهنمودهاى مقام معظم رهبرى به صدا و سيما” انجام شد.

 ج : بله، در سمينار شركت كردم،
البته به عنوان مخاطب نه سخنران. قرار بود كه مقاله‏اى بنويسم كه متأسفانه
گرفتاريها اجازه نداد. پس از شركت در سمينار احساس كردم كه لازم بود من هم حرفهايى
را مى‏زدم و از دبير سمينار هم اين تقاضا را كردم ولى برنامه‏ها بسته شده بود و
وقت براى سخنرانان برنامه‏ريزى شده هم كم بود بديهى است كه اين تقاضا جامه عمل
نپوشد. در مورد سمينار بايد بگويم كه اولاً: نفس برگزارى چنين سمينارهايى جاى
تشكّر دارد و اميدوارم كه به همين يك بار بسنده نشود و تداوم يابد. پيگيرى رياست
سازمان هم كه يا مستقيم در جلسات شركت مى‏كردند و يا – بنا به نقل – سخنرانيهايى
را كه حضور نداشتند از نوار مى‏ديدند، بسيار ارزشمند بود امّا در سمينار بحثها
بسيار كلّى بود و متأسفانه از عنوان خود سمينار كه بررسى روشهاى اجرايى بود شايد
اصلاً بحث نشد. لااقل به صورت كاربردى بحث نشد. سخنرانان سمينار را مى‏توان در يك
تقسيم ابتدايى دو قسم كرد: عده‏اى كه مديران تلويزيون بودند و در حقيقت سخنرانى
آنان گزارش كار آنها بود و دسته‏اى كه مباحث نظرى را مطرح مى‏كردند. كه چنانچه
گفتيم عمدتاً بحثهاى نظرى كلّى كه آن هم به جهت وقت كم معمولاً ابتر مى‏ماند.
صحبتهاى آقايان: دكتر داورى و قاضى زاده نمونه آنهاست؛ مثلاً بحث اسلام و هنر يا
موسيقى، گرچه بسيار ارزشمند بود امّا به وجه كاربردى آن كمتر توجّه شده بود. بله
بالأخره بايد تكليف هنر در تفكّر اسلامى روشن شود امّا نه در اين سمينار، در اين
جا بايد نتيجه اين بحث و شيوه اجراى برنامه‏هايى با عطر و رنگ هنر اسلامى عنوان
شود در بحث موسيقى بايد نظر نهايى غنا بودن يا نبودن آن مطرح مى‏شد و نه عنوان
كردن نظرات مختلف فقهاى عظام. ما اكنون با اين موسيقيهايى كه روى تصاوير، ميان
پرده‏ها و تيتراژها پخش مى‏شود سر و كار داريم. ما بايد تكليفمان را با موسيقى پاپ
و كلاسيك روشن كنيم، بايد مشخص كنيم موسيقى سنّتى و مقامى ما آيا مصداق موسيقى
لهوى قرار مى‏گيرند يا نه؟ ما با اين مصاديق كار داريم. ببينيد خود آقا ( آية الله
العظمى خامنه‏اى ) چقدر دقيق در حكمشان به آقاى دكتر لاريجانى به اين نكته اشاره
مى‏كنند: “از پخش موسيقى لهوى بويژه آنچه در اين رشته هنرى، فاقد هويت ملّى و
اصالت ايرانى است پرهيز شود، موسيقى ابزارى است كه مى‏تواند حرام و مى‏تواند حلال
باشد نوع حلال آن به درستى شناسايى و برابر نظرات روشنگر امام راحل – طاب ثراه –
در معرض استفاده قرار گيرد و در اين باره بيشتر از هنر اصيل ايرانى كه با ساخت
روحى و عاطفى مردم ما همخوان و همنواست كار گرفته شود”.

 مى‏بينيد كه چقدر كاربردى است،
همه فرازهاى آن با مصاديق عينى و عملى سر و كار دارد حتى آن جا كه اشاره به حلال و
حرام آن كرده‏اند فرموده‏اند: نوع حلال آن شناسايى شود نه اين كه نظرات فقهاى
بزرگوار را بيان كنيم كه مثلاً مرحوم شيخ چنين فرموده و مرحوم فيض چنان. بله اين
بحث بايد انجام شود با حوصله و دقت هم و در امثال اين سمينار، حاصل آن پژوهشها و
بحث و فحصها كه در جهت رهنمود رهبرى است مطرح گردد. صحبتى را هم كه من قصد داشتم
آن جا بكنم در مورد همان سبك و ساختار بود امّا براى تلويزيون. سخن من كه مورد
سؤال شما هم هست اين است، كه ما بايد اولاً: نوع برقرارى ارتباطمان را به وسيله تلويزيون
با مخاطبمان روشن كنيم. آيا اين ارتباط باز به همان گونه است كه در غرب هست يا به
گونه‏اى ديگر و مبتنى بر فرهنگمان. مسلّم است جواب از نوع دوم است؛ مثلاً غربيها
به جهت سردمزاجى حاكم بر فرهنگشان ارتباط تلويزيونشان هم از همان سنخ است، معمولاً
شبكه‏هاى خارجى مجرى پخش ندارند در اول هر ماه يا هفته برنامه‏هاى شبكه در
روزنامه‏ها اعلام مى‏شود در ابتداى هر روز هم اعلام برنامه به صورت مكتوب بر صفحه
تلويزيون مى‏نشيند و سپس برنامه‏ها يكى پس از ديگرى در ساعت و دقيقه مقرر به دنبال
هم مى‏آيد تا پايان كار شبكه در آن روز يا شب. حال آيا ما هم مى‏توانيم به همين
روش عمل كنيم؟ يا بعكس به جهت سلوك ويژه‏اى كه در فرهنگ عامّه‏مان هست مى‏بايد
مجرى داشته باشيم و بسيار هم قوى و قدرتمند. فرد يا افرادى كه بتوانند با مخاطب
رابطه‏اى كاملاً صميمى برقرار كنند، احوالشان را بپرسند، از مشكلاتشان جويا شوند،
شماره تلفنى بدهند كه مخاطبين بتوانند با آنها تماس بگيرند و درد دلهايشان را
بگويند (نه شماره تلفن روابط عمومى كه شماره تماس با شخص مجرى) و… و تجربه هم
ثابت كرده كه برنامه‏هايى كه مجرى صميمى داشته‏اند موفق‏تر بوده‏اند، چرا كه مشى و
سلوك ما شرقيها با غربيها تفاوت عمده دارد. ما براى خوردن يك استكان چايى مدّتى به
هم تعارف مى‏كنيم، ما براى ورود به يك اتاق يا خانه مدّتها اصرار مى‏كنيم تا
همراهمان قبل از ما وارد شود و نمونه‏هايى از اين قبيل فراوان. به همين ترتيب
تلويزيون را هم عضوى از خانواده تلقّى مى‏كنيم و اگر ارتباط از نوع شرقى نتوانيم
با آن برقرار كنيم دل به آن نمى‏دهيم، اروپايى فقط براى پركردن وقت از آن استفاده
مى‏كند. براى آنها تلويزيون و توپ فوتبال چندان تفاوتى ندارد ولى ما تلويزيون را
يك موجود زنده مى‏بينيم حال اگر ما به شيوه آنها برنامه‏سازى كنيم و همان سبك و
سياق را در پيش بگيريم آيا موفقيّت آميز خواهد بود؟ مثال ديگر: غربيها روزهاى
يكشنبه را تعطيل مى‏كنند و شبكه‏هاى تلويزيونى از اين فرصت استفاده كرده و شبهاى
تعطيل را تا دير
وقت به پخش
برنامه مى‏پردازند چون مطمئنند كه تلافى بيدارى شب را مخاطبينشان در روز در خواهند
آورد حال آيا ما هم در شبهاى جمعه كه شب تعطيل ماست مى‏توانيم همان تقليد را انجام
دهيم يا نه؟ شب جمعه براى ما داراى معناست، شب “يادائم الفضل على البريّه” است، شب
دعاى كميل است، شب عبادت و ارتباط با خداست، و صبحش روز خواب نيست بلكه روز “ندبه”
است، روز “سمات” است و پخش برنامه در شب و تا دير وقت، اقلّ مضرّاتش قضا شدن نماز
صبح است. خوب، ما كمّيت برنامه را براى مبارزه با ماهواره بالا مى‏بريم. مگر
ماهواره چه مى‏كند؟ ماهواره جوان ما را از اعتقادش خالى مى‏كند، وقتى اعتقاد سست
شد دست از سيره عملى دينش برمى‏دارد، نماز نمى‏خواند، خوب ما هم ناخواسته در
راستاى همان سياست عمل كرده‏ايم و با پخش برنامه تا نيمه شب كارى كرديم كه اهميت
نماز صبح نزدمخاطب‏متديّن ماهم ازبين‏برود،اين‏جاست كه عرض مى‏كنم بايد روش و سبك
و سياقى متناسب با فرهنگ خودمان تدوين كنيم.

 س – اين مطالب كه شما مى‏فرماييد
مربوط به برنامه‏ريزى است نه سبك و ساختار!

 ج : بسيار خوب، درباره سبك و
ساختار در ساخت فيلم مفصّل بحث كردم، آن مطلب كه فرق نمى‏كند در فيلم سينما باشد
يا نوار ويديويى تلويزيون همه آن مطالب كه آن جا گفته شد اين جا هم جارى است من
مى‏خواهم بگويم كه كشف و استخراج شيوه برنامه‏سازى و توليد حتّى در اين جزئيات و
اجرائيات هم سارى و جارى است. اين مثالها را براى تقريب زدم و بديهى است كه اگر به
جهتى مقرّب است به جهاتى مبعّد باشد، مى‏خواهم بگويم نوع استفاده ما از موسيقى از
مونتاژ از كنار هم قرار دادن برنامه‏ها و حتّى از شكل پخش و نوع برخورد مجرى هم
مى‏بايد با توجه به فرهنگمان اتخاذ شود وگرنه ناخواسته ما را در مسير خواسته دشمن
قرار مى‏دهد، مونتاژ، خشن و سريع يك فريم يك فريم با فرهنگ آرام ما سازگار نيست،
موسيقى‏هاى سرسام‏آور، متناسب با روحيه شرقى نيست (كه اين هر دو را در شروع
برنامه‏هاى ورزشى يا سياسى يا … به كرّات ديده و مى‏بينيم)
بيدارى تا پس از نيمه شب و خواب صبح رسم و سنّت ما نيست. اگر ما بياييم برنامه
جالب و ديدنى و پرمخاطبمان را صبح زود پخش كنيم متناسب‏تر نيست؟ البته اينها همه
فرضيه است و به اين معنا نيست كه بايد اين چنين باشد فقط طرح سؤال است. آيا لااقل
نمى‏توان درباره آن فكر كرد؟ و افراد دانشمند، جامعه‏شناس، روان‏شناس و دين شناس
را گردهم جمع كرد، تا راجع به آن بحث كنند؟ آيا نمى‏شود از مردم نظرخواهى كرد؟ و
سؤالهاى ديگرى كه مى‏توان در اين خصوص انديشيد و مطرح كرد كه منجر به نتيجه‏اى
مثبت شده و فرآيند تأثير صدا و سيما را تا حدّى مطلوب ارتقا دهد كه قطعاً هم مورد
نظر مسؤولين است و هم مورد علاقه ما.

 اميدواريم ان شاء اللّه به
جايى برسيم كه صدا و سيماى ما كاملاً مطلوب و مورد رضاى مقام معظم ولايت باشد.

در سايه خورشيد

 “ يادى از امام “

 اشاره

 سنايى غزنوى ابيات زيبايى را
در توصيف اميرالمؤمنين‏على‏عليه السلام سروده است. از آن جا كه امام خمينى‏قدس سره
از شيفتگان و عاشقان واقعى مولا على‏عليه السلام بود و براستى در شخصيت
اميرالمؤمنين ذوب و محو شده بود، بى‏مناسبت نيست كه در آغاز سخن درباره شخصيت سترگ
امام‏رحمه الله اين دو بيت را با يكديگر زمزمه كنيم:

 او زخصمان چو نام بود از
ننگ

او زمردان چو لعل بود از سنگ

 تنگ از آن شد برو جهان
سترگ

كه جهان خرد بود و مرد بزرگ

 آنچه در پى مى‏آيد گزيده‏اى از
خاطره‏هايى از حضرت امام خمينى‏رحمه الله است كه به وسيله حجةالاسلام والمسلمين
محمد حسن رحيميان رياست محترم بنياد شهيد و مدير مسؤول مجله‏پاسدار اسلام در كتابى
با عنوان در “سايه آفتاب” به زيور طبع آراسته گرديده. باشد كه ياد امام‏رحمه الله
همچون هميشه باعث يادآورى ارزشهاى والاى اخلاقى اسلام باشد.”واحد فرهنگى مجله”

 × حريت و آزادمردى
امام‏رحمه الله

 حضرت امام‏رحمه الله در چهارم
آبان ماه كه مصادف با 20 جمادى الثانى 1384 – سالروز ولادت حضرت زهراعليها السلام
– بود سخنرانى تاريخى و سرنوشت‏سازشان را در مخالفت با كاپيتولاسيون در منزلشان
ايراد فرمودند. در آن روز جمعيت عظيمى سرتاسر كوچه‏هاى محله يخچال قاضى قم را فرا
گرفته بود و تا شعاع وسيعى در كوچه‏ها بلندگو نصب شده بود، لحظات پرهيجان و
شورانگيزى بود. امام پس از استرجاع اين گونه شروع كردند:

 “من تأثرات قلبى خودم را
نمى‏توانم اظهار كنم. قلب من در فشار است. اين چند روزى كه مسائل اخير ايران را
شنيده‏ام، خوابم كم شده. ناراحت هستم. قلبم در فشار است. با تأثرات قلبى روزشمارى
مى‏كنم كه چه وقت مرگ پيش بيايد. ايران ديگر عيد ندارد. عيد ايران را عزا كردند،
عزا كردند و چراغانى كردند. عزا كردند و دست جمعى رقصيدند… ما را فروختند،
استقلال ما را فروختند و…”.

 اين سخنان جانسوز كه از عمق
جان پرسوز امام برمى‏خاست هر كلمه‏اش چنان شررى بر دل مردم افكند و آنچنان جمعيّت
را ملتهب كرد كه صداى ضجّه و گريه شديد آنان تا گوش فلك مى‏رسيد.

 × شجاعت امام رحمه الله

 در اواخر جنگ براى مدتى، تهران
مورد تهاجم موشكى دشمن قرار گرفت بطورى كه روزانه گاهى بيش از ده موشك به آن اصابت
مى‏كرد و تعداد زيادى از آنها يك خط منحنى را در شعاعى نزديك به جماران تشكيل
مى‏دادند بيشتر ساكنان تهران و شميران به شهرهاى امن پناه برده بودند، ولى حضرت
امام على رغم اصرار فراوان براى جابه جايى و حداقل استفاده از پناهگاه، به هيچ وجه
در محل اقامت و در انجام كارها و برنامه‏هاى روزانه‏شان كمترين تغييرى ندادند، حتى
محل نشستنشان در اتاق – كه تقريباً پشت به شيشه بود – عوض نشد، تنها كارى كه در
محل اقامت انجام شد، چسباندن نوار چسب به شيشه‏ها بود. ايشان هرگز به پناهگاه
كوچكى كه ظاهراً به خاطر ممانعت آن حضرت به عنوان ديگرى در نزديك محل اقامتشان
ساخته بودند، نرفتند. بعد هم دستور دادند كه برداشته شود.

 يك بار كه ساعت، حدود هشت و ده
دقيقه صبح بود، موج انفجار ناشى از اصابت موشك به نزديكترين نقطه جماران، چنان همه
جا را تكان داد كه درِ اتاق، بشدت باز شد در آن حال هيچ گونه تغيير و واكنشى در
قيافه امام ديده نشد. بعد هم با توجه به اين كه با دستگاه مخصوصى به طور مداوم،
قلب حضرت امام تحت كنترل بود و كمترين تغييرى حتى در تپش قلب مباركشان، روى صحنه
مربوطه منعكس مى‏شد، وقتى از پزشك مراقب سؤال شد معلوم شد كه اين حادثه و صداى
مهيب كه براى يك لحظه هم كه شده، قلب همه را تكان داد، در مورد امام – كه مصداق
بارز اين حديث بودند: “المؤمن كالجبل الراسخ لاتحركه العواصف؛ مؤمن همچو كوهى
فرازمند و استوار است كه بادهاى تند او را از جاى در نمى‏آورد – نه فقط در ظاهر
چهره پر صلابتشان كمترين تغييرى ايجاد نكرده بود، حتى در دستگاههاى عصبى و قلب
آكنده از ايمان و توكّلشان نيز هيچ‏گونه لرزشى به وجود نياورده بود و عجيب اين است
كه آيةاللّه شهيد حاج آقا مصطفى خمينى فرزند گرامى ايشان نيز همچون خود او بود.
حاج آقا مصطفى نقل مى‏كرد:

 “هنگامى كه ايادى بلند
مرتبه رژيم همراه با تمهيدات نظامى و امنيتى شديد، مرا دستگير كردند، در حالى كه
آنها به شدت نگران و مضطرب از احتمال وقوع حادثه‏اى غيرمترقبه بودند، ولى من كه
ساعتهاى متوالى، تلاش و تحرك و كم خوابى را در ارتباط با دستگيرى امام تحمل كرده
بودم، در همان دقايق اول خروج از قم، فرصت را غنيمت شمرده، با كمال آرامش خاطر به
خوابى عميق فرو رفتم و در تهران بيدار شدم! در حالى كه آنها تعجّب و حيرت خود را
از ديدن اين منظره نتوانستند كتمان كنند.”

 × هوشمندى سياسى

 حضرت امام در كوران انقلاب
اسلامى و سالهاى بعد از پيروزى در يك رويارويى تمام عيار با تمام حاكميت استكبارى
جهان؛ بويژه آمريكا كه شيطان بزرگ و مجهّز به نيرومندترين دستگاه‏هاى اطلاعاتى
جهان است، على رغم آن كه يك سياستمدار حرفه‏اى بود و از ابزار نيرومند و برتر
اطلاعاتى نيز برخوردار نبود، معجزه‏اى شگفت‏انگيز در تاريخ سياست آفريد و توانست
در سراسر اين مدت با در دست داشتن ابتكار عمل، همواره آمريكا و تمام جهان استكبارى
را در حالت انفعال قرار دهد و آنها هيچ گاه نمى‏توانستند موضع امام را پيش‏بينى
كنند و در اين جا يكى از شگفتيهاى شخصت امام آشكارتر مى‏شود كه بى‏گمان ريشه آن را
– همچون ساير ويژگيهاى ايشان – بايد در امدادهاى غيبى مربوط به روحانيت الهى و
ايمان و فراست امام جستجو كنيم.

 × شبى كه امام به حرم
نرفتند

 در نجف اشرف امام، جز در
مواقعى مشخص، هر شب رأس ساعت دو ساعت و سى دقيقه بعد از غروب آفتاب به بيرونى
تشريف فرما مى‏شدند و بعد از نيم ساعت، برمى‏خاستند و به حرم حضرت على‏عليه السلام
مشرّف مى‏شدند تنها يك مورد به جاى حركت به طرف حرم، به اندرونى بازگشتند و به حرم
نرفتند دوستان امام شگفت زده شدند، چرا كه امام را در حال سلامت و نشاط مشاهده
كرده بودند. تنها بيمارى بود كه مى‏توانست مانع تشرّف امام به حرم شود، همه از
سلامت امام جويا شدند ولى هيچ چيز معلوم نشد حتى نزديكان امام هم هيچ دليلى براى
اين قضيه نيافتند.

 روز بعد گفته شد كه در همان
ساعتى كه امام طبق معمول به حرم مشرف مى‏شدند، سفير ايران در بغداد به حرم آمده و
به ظاهر به عنوان اهداى فرش از سوى شاه، مراسمى را برگزار كرده بود. با توجه به
اطلاع دقيق آنها از زمان تشرّف حضرت امام به حرم و انتخاب همين وقت براى مراسم
مذكور و فيلمبردارى از آن، معلوم شد كه توطئه‏اى را در سر داشتند، بدين سان معمّاى
عدم تشرّف امام به حرم حل شد.

 امام از واكنشهاى هيأت حاكمه
به خوبى آگاه بود و خصوصيات آنها را مى‏دانست به خاطر همين در ديدار با چهار نفر
از وعاظ سرشناس اصفهان كه به عتبات مشرّف شده بودند، سخنانى به اين مضمون ايراد
فرمود: “طبيعت اينها – شاه و ايادى او – مثل سگ درنده است. اگر در مقابل سگ درنده
بايستيد و دست به روى آن بلند كنيد، جا مى‏خورد و اگر تهاجم كرديد، پا به فرار
مى‏گذارد. ولى اگر از مقابل آن جا خالى كرديد و ترسيديد و خودتان را باختيد و حالت
عقب‏نشينى به خود گرفتيد، به طرف شما هجوم مى‏آورد و تا پاى شما را نگيرد و شما را
از پاى درنياورد رهايتان نمى‏كند. اينها اول از شما مى‏خواهند كه مطالب كذا را
نگوييد. اگر تسليم شديد، مى‏خواهند كه درباره فلان مسأله هم حرفى نزنيد. اگر عمل
كرديد، به شما مى‏گويند به فلان كس دعا كنيد و بعد، تأييد لوايح كذا را از شما
مى‏خواهند. عاقبت هم از شما مى‏خواهند كه در خدمت ساواك قرار گيريد و براى آنها
گزارش هم بدهيد. بالاخره ما بايد يك جايى جلوى آنها بايستيم و چه بهتر كه اين كار
را در همان قدم اوّل بكنيم كه در اين صورت آنها وادار به عقب‏نشينى خواهند شد و
حتماً موفق خواهيد بود.”

 × امام در اوج وارستگى

 حضرت امام در پرتو اخلاص فوق
العاده و دلسپردگى مطلق به ذات مقدّس حق جلّ و علا، نه فقط از تعلق خاطر نسبت به
دنيا و امور مادّى رسته بود كه حتى نشانى از دلبستگى و وابستگى به اعمال و عبادات
و دستاوردهاى عظيم معنوى خويش در زندگى آن حضرت ديده نمى‏شد براى مثال، در دوران
ستمشاهى، كتابخانه حضرت امام از جمله كتابهاى خطى و نوشته‏هاى معظم‏له توسط ساواك
غارت شد، بعد از پيروزى انقلاب عمده تأليفات امام در ساواك پيدا شد اما حواشى امام
بر فصوص‏الحكم در بين آنها نبود تا سال 1363 كه طى يك ماجراى عجيب پيدا شد.

 پيرمردى دستفروش، تعدادى مجله و
كتاب قديمى را براى فروش به مدرسه علميه همدان مى‏آورد، يكى از طلاب به طور اتفاقى
به كتاب شرح فصوص و يك كتاب خطى ديگر برخورد مى‏كند و هر دو را به قيمت پنجاه
تومان مى‏خرد. بعد از چندى، در حال تورق كتاب شرح فصوص، متوجه مى‏شود حواشى آن
متعلق به امام است، براى مشورت خدمت آية الله حسين نورى كه در آن زمان امام جمعه
همدان بودند مى‏رود همين كه آقاى نورى كتاب را مى‏بينند متوجه مى‏شوند كه همان
تعليقات امام بر فصوص الحكم است و كتاب خطى ديگر نيز حواشى مرحوم آيةالله شهيد
مصطفى خمينى بر “كفاية الاصول” مرحوم آخوند خراسانى است، ايشان با پرداخت مژدگانى
به طلبه مذكور، كتابها را مى‏گيرند و خدمت حضرت امام مى‏آورند و شگفت اين كه امام
هيچ واكنشى نسبت به پيدا شدن فصوص نشان نمى‏دهند، ولى دقايقى در كتاب خطى مرحوم
حاج آقا مصطفى غرق مى‏شوند.

 × احترام به قرآن

 يك بار، فردى تعدادى قرآن در
قطع كوچك كه فقط محتوى چند عدد از سوره‏هاى قرآن بود، آورده بود تا پس از امضاى
امام، براى رزمندگان جبهه هديه ببرد. چون تعداد زياد بود و اين كار وقت امام را
مى‏گرفت و باعث زحمت معظم له مى‏شد، آن شخص اكتفا كرد كه قرآنها به دست امام برسد
و – به اصطلاح او – به دست امام تبرّك شود! او مى‏گفت كه همين قدر كه اين قرآنها
با دست امام لمس شده باشد براى بچه‏هاى جبهه بسيار خوشحال كننده است، لذا قرآنها
را كه در يك پاكت بزرگ بود نزد امام بردند. معظم‏له به گمان آن كه مطابق معمول كه
گاهى نبات و امثال آن براى تبرّك نزد ايشان مى‏برند شيئى براى تبرك است، لذا
دستشان را جلو آوردند، ولى وقتى چشمشان به داخل پاكت افتاد پرسيد: اينها چيست؟!

 به عرض رسيد: قرآنهايى است كه
شامل چند سوره است، خواسته‏اند كه براى جبهه تبرّك شود! امام كه هميشه حركاتش
كاملاً آرام و معتدل بود، ناگهان به طور بى‏سابقه‏اى، با شتاب و شدت مضطربانه‏اى،
دستشان را عقب كشيدند و با لحنى تند و عتاب‏آميز فرمودند: “من قرآن را تبرّك كنم؟!
اين چه كارهايى است كه مى‏كنيد؟!”

 × دورى از عجب

 كتابى تحت عنوان “البيعة
الواجبة على المسلمين” به وسيله نويسنده آن براى حضرت امام فرستاده شده بود،
نويسنده، عربى ناشناس و ظاهراً اهل حجاز و سنّى مذهب بود كه سعى كرده بود به گمان
خود، با استناد به روايات عامه، اثبات كند كه امام خمينى همان مهدى موعود است!!

 اين كتاب، همراه با توضيحى
مختصر از محتواى آن، به عرض حضرت امام رسيد. حضرت امام سخت برآشفتند و بطور كم
سابقه‏اى ناراحت شدند و با تندى و تلخى فرمودند:

 “كى اين كار را كرده است؟!
عجب!!…”

 قابل ذكر است كه بار ديگرى،
بريده يكى از جرايد آمريكا را براى حضرت امام فرستاده بودند كه در آن گزارش شده
بود كه امضاى حضرت امام، به عنوان گرانترين امضا در يكى از بازارهاى بورس به فروش
رسيده است كه به عرض امام رسيد و معظّم‏له هيچ اعتنايى نكردند.

 بزرگترين انسان در
كوچكترين خانه

 حضرت‏امام‏درطول‏مدتى‏كه‏درنجف‏اشرف
اقامت داشتند در خانه‏اى محقر و فرسوده در يكى از كوچه‏هاى “شارع‏الرّسول” همچون
صدها طلبه معمولى، اجاره‏نشين بودند. بعد از پيروزى انقلاب نيز چه در ايّامى كه در
قم بودند و چه مدت نزديك به ده سالى كه در جماران اقامت داشتند، همچون بسيارى از
مستضعفان،به صورت مستأجر زندگى‏مى‏كردند و در منزل بسيار قديمى آقاى جمارانى اقامت
داشتند، اين خانه كه بعد از فوت مرحوم پدر آقاى جمارانى به چند قطعه كوچك تقسيم
شده بود و ساختمان قديمى آن در اختيار خانواده آقاى امام جمارانى قرار داشت. بخش
ديگرى از آن كه منزل كوچكى بود با مساحت حدود 120 متر مربع و 70 متر زيربنا و
متعلق به آقاى سيد حسن حسينى، داماد آقاى جمارانى، در اجاره حضرت امام قرار گرفت.
اين منزل كوچك و ساده كه همه از نزديك يا از تلويزيون آن را ديده‏اند طى يك دهه،
جايگاه انسانى بود كه بر اريكه دلهاى‏مشتاق صدها ميليون‏مسلمان‏ومستضعف جهان،
حكومت مى‏راند انسانى كه با تكيه بر قدرت ايمان، تمام كاخهاى‏ابرقدرتهاى شيطانى را
به لرزه درآورد.

 × آخرين وداع

 صبح روز سه شنبه 3 خرداد 1368
امام در اتاق عمل و بيهوش بودند. پزشكان پروانه‏وار گرد شمع وجودشان مى‏چرخيدند و
روى موضع را براى شروع عمل جراحى آماده مى‏كردند.

 لحظه‏ها به سنگينى كوهها
سينه‏ام را مى‏فشردند. جان بر لب، زمزمه دعا بر زبان و ذكر خدا در دل و

 حضرت امام در پرتو اخلاص فوق
العاده و دلسپردگى مطلق به ذات مقدّس حق جلّ و علا، نه فقط از تعلق خاطر نسبت به
دنيا و امور مادّى رسته بود كه حتى نشانى از دلبستگى و وابستگى به اعمال و عبادات
و دستاوردهاى عظيم معنوى خويش در زندگى آن حضرت ديده نمى‏شد.

  اشك بر ديدگان داشتيم. بتدريج سران سه قوه:
حضرات آقايان آيةاللّه خامنه‏اى،‌هاشمى رفسنجانى و موسوى اردبيلى نيز وارد شدند.
علاوه بر چند نفر از اعضاى دفتر و حاج احمدآقا، يكى از صبيه‏هاى حضرت امام نيز
حضور داشتند. چشمها بر صفحه تلويزيون دوخته شده بود و اشك مجال ديدن را نمى‏داد.
آرامتر از همه، فرزندان امام بودند كه دل شير را به ارث برده بودند.

 نه توان نگاه داشتم و نه
مى‏توانستم چشم از ديدن محبوب بربندم. تيغ جراحى بود كه سينه او را مى‏شكافت يا
خنجرى كه جگر ما را مى‏دريد. نزديك به سه ساعت همواره با اميد و دلهره به طول سى
سال بر من گذشت. سى سال خاطرات، خاطرات تلخ و شيرين، تلخى هجرانها و شيرينى وصالها.
سى سال عشق و ارادت و…

 سرانجام فضا از خوشحالى پر شد
و عمل بدون عارضه قلبى با موفقيت پايان يافت. لحظه شيرين فرا رسيد؛ به شيرينى
نزديك به سى سال شيرينى عشق او. لحظه انتقال حضرت امام از اتاق عمل، لحظه‏اى كه از
فراسوى اشك شوق و عشق، چشمم به ديدن سيماى نورانى و درخشانش روشن شد و دل
طوفان‏زده‏ام به ساحل آرامش رسيد… مى‏خواستم از پزشك و پزشكان تشكر كنم، اما
الفاظ مناسب در ذهنم نيافتم. زبانم نيز بند آمده بود و فقط توانستم دست پزشك را
ببوسم…

 ديرى نپاييد كه اين مسرت
جانبخش و آرامش شيرين با دگرگونى‏ها و گزارشهاى پزشكى دستخوش فراز و نشيبها شد.
لحظه‏ها به سنگينى مى‏گذشتند و عقربه زمان، به سختى مى‏چرخيد و…

 × آخرين روز

 روز شنبه 13 خرداد مراجعه‏هاى
به دفتر زياد بود و در عين حال، قبضها و كارها را براى انجام در روز يكشنبه، طبق
معمول گذشته آماده كرديم؛ قبضها و كارهايى كه براى هميشه ماند و ديگر انجام نشد.
بعد از ظهر يكى از برادران دفتر تلفن زد به منزل كه بيا، سران سه‏قوه از بين جلسه
شوراى بازنگرى، جلسه را رها كرده و به بيت آمده‏اند. ممكن است خبرى شده باشد.
بچه‏هاى دفتر نگران شده بودند و از من خواستند كه زودتر بيا و برو بالا ببين چه
خبر است. مى‏خواستند از اين طريق، مطلع شوند.

 ساعت حدود 4 بعدازظهر بود كه
با عجله خود را به درمانگاه رساندم. با صحنه‏اى غم‏آلود و فضايى اندوهبار مواجه
شدم. همه در محوطه نشسته بودند. چشمها گريان و رنگها پريده بود و در عين حال،
محوطه بى‏سر و صدا و آرام بود. نمى‏فهميدم چه شده، زبانم بند آمده بود و زانوانم
مى‏لرزيد، قلبم بشدت مى‏زد. دقايقى روى زمين، نشستم، كم كم خودم را جمع كردم و
برخاستم و به طرف اتاق رفتم. خود را در سخت‏ترين لحظه‏هاى زندگيم يافتم. حضرت امام
در حال اغما بودند. دستگاههاى متعددى در ارتباط با قلب، تنفس و غيره، امام را
احاطه كرده بودند. فضاى اتاق يأس‏آلود و غمبار بود.

 حدود مغرب، پزشكان گزارشى را
به جمع حاضر ارائه كردند. از پيش‏بينى وضع امام در روزهاى آينده سؤال شد و پزشك
پاسخ داد كه صحبت از هفته و روز نيست. مسأله در محدوده چند ساعت دور مى‏زند. شنيدن
اين جمله، تاب و توان را از همه گرفت. در عين حال، به خاطر بعضى از مسائل، همه
مأمور به حفظ سكوت و آرامش بودند. سكوت تلخ و خفه كننده، سياهى شب و سياهى غم به
هم درآميخته بود. همه به خود مى‏پيچيدند و در درياى متلاطم و تاريك غم و اندوه دست
و پا مى‏زدند، بالا آمدن يك درجه فشار خون، يك حركت ابرو يا يك تكان پلك امام،
بزرگترين آرزوى همه بود و…

 لحظه‏ها سنگين‏تر از هميشه به
كندى و به سختى پيش مى‏رفت و ناگهان تلخترين و دردناك‏ترين لحظه رخ داد. ساعت هنوز
به 10/30 نرسيده بود كه با سقوط فشار امام به صفر، قلب تپنده جهان اسلام از حركت
باز ايستاد. قلم و زبان را ياراى توصيف آن لحظه نيست. دقايقى صداى ضجه و شيون فضا
را پر كرد، ولى با توصيه مؤكد و قاطعانه يكى از بزرگان به خاطر بررسى چگونگى اعلام
خبر، همه محكوم به خويشتن‏دارى و حفظ آرامش شدند و…

اسلام و تجمل پرستى

 آخرين قسمت

مينا‌هاشمى

 ×
مضرات فردى تجمل پرستى

 گذشته از آن كه مال اندوزى و اتراف، مصالح جامعه را به خطر مى‏اندازد،
براى خود مترف هم داراى مضرات و مهلكاتى است، كه به برخى از آنها اشاره مى‏كنيم:

  1- طغيان و سركشى

 بزرگترين خطر دارايى و مكنت، احساس بى‏نيازى است كه حاصل نهايى آن
نافرمانى و طغيان عليه حق است:

 “إنّ
الإنسان ليطغى أن رآه استغنى؛28 همواره انسان چون پندارد كه بى‏نياز است، طغيان
مى‏ورزد.”

 اين احساس بى‏نيازى تبعيّت از انسانى ديگر را براى گروه مترفين دشوار و
غير ممكن مى‏كند و آن را دون شأن خود مى‏دانند:

 “و
قال الملأ من قومه الّذين كفروا و كذّبوا بلقاء الآخرة و اترفناهم فى الحيوة
الدنيا ما هذا إلاّ بشرٌ مثلكم، يأكل ممّا تأكلون منه، و يشرب ممّا تشربون؛29
گروهى كه كافر بودند و روز قيامت را تكذيب مى‏كردند و آنها را در دنيا تنعّم
بخشيديم، گفتند: اين انسانى همچون شماست از آنچه مى‏خوريد مى‏خورد و از آنچه
مى‏آشاميد، مى‏آشامد ]و چگونه مى‏تواند مقتدا قرار گيرد[…”

  2- انكار جهان پس از مرگ

 غوطه خوردن در خوشيهاى مادى، نظر انسان را محدود به زندگى دنيا و
چهارديوارى آن مى‏كند و ديگر نمى‏تواند درك كند كه فراسوى لذتهاى دنيا، كه نوعاً
مشوب به انواع سختيها و غصه‏هاست، لذتهاى محض و دنيايى گسترده‏تر وجود دارد كه
انسان را به ابديت و بقاء – همان كه آرزوى قلبى و هميشگى اوست – مى‏رساند. فكر
محصور به پول و ثروت، هرگز گنجايش ندارد كه درك كند، انسان، چون مطيع خدا شود و دل
از آنچه غير اوست بركند، عالمى به اطاعتش سر سجده فرود مى‏آورند30 و مطيع هوس،
بنده حيوانيت و پول است و چنين است كه مكنت و پول و ثروت خود را قدرت محض
مى‏بينند:

 “و
قالوا نحن أكثر أموالاً و أولاداً و ما نحن بمعذّبين؛31 و ]مترفين[ گفتند ما از نظر مال و افراد برتريم و هرگز مجازات نمى‏شويم.”

 و آخرت را تكذيب مى‏كنند و براى بازداشتن مردم از ايمان به خدا چنين
مى‏گويند:

 “أيعدكم
انكم إذا متم و كنتم تراباً و عظاماً، انكم مخرجون، هيهات هيهات لما توعدون، ان هى
الاّ حياتنا الدّنيا نموت و نحيا و ما نحن بمبعوثين؛32 آيا پيامبران به شما وعده
مى‏دهند كه وقتى مرديد و خاك و استخوان شديد مبعوث شده از قبرهايتان خارج مى‏شويد؟
چه وعده بعيدى! تنها زندگى ما، اين دنياست ]در آن[ مى‏ميريم و زنده مى‏شويم و هرگز برانگيخته نخواهيم شد.”

  3- اتراف و منع تكامل

 از ديگر مضرّات فردى اتراف، درگيرى با دنيا و مصائبى است كه اين درگيرى
– خواه ناخواه – در پى دارد. مصرف اندك در زندگى، موجب آسايش روحى و فراغت فكرى
بيشتر براى رسيدن به امور معنوى است. مال اندوزى همچون تنيدن پيله براى انسان،
اسارت‏بار است.

 يكى از روان‏شناسان غربى پرده از اين واقعيت زندگى امروز – كه متأسفانه
حتّى طبقات متوسط را هم در برگرفته – برمى‏دارد:

 “بيشتر
ما مرض چيز جمع كردن داريم… ما نه تنها براى اين اجناس پول مى‏پردازيم، بلكه
وقتمان را نيز هدر مى‏دهيم. براى همه چيزهايى كه مالك آن هستيم، وقت صرف كرده‏ايم و
تازه باز هم بايد وقت صرف كنيم. حتى اگر از آنها استفاده نكنيم و لذّتى نبرده
باشيم. همه چيز بايد تميز شود، گردگيرى شود، مرتّب شود، توى كمد گذاشته شود،
آويزان شود، ذخيره شود، نفتالين بخورد يا بيمه شود. حتّى احساس گناه كردن براى
فلان “مَزَن هَردَمى” كه كلى برايش پول داده‏ايم و آن را سر تاقچه گذاشته‏ايم و يك
بار هم استفاده نكرده‏ايم، وقت مى‏گيرد. هر بار به آن نگاه كنيم، آه مى‏كشيم و
تأسف مى‏خوريم، يك لحظه زندگيمان دزديده مى‏شود.

 چقدر وقت صرف مى‏كنيم كه سر بچه‏هايمان نق بزنيم تا اتاقشان را تميز
كنند. يا از اينكه والدين بدى بوده‏ايم و هستيم احساس گناه مى‏كنيم. آن هم به اين
دليل كه بچه‏هايمان نيز از چيزهايشان درست استفاده نمى‏كنند. روزنامه محلى شهر ما
عقيده زير را از “بيل وان” چاپ كرده بود: “براى يك دختر سه ساله، لذت يك
دستگاه چرخ خياطى اسباب بازى پنجاه و شش دلارى، به اندازه لذت پيدا كردن يك كرم
سبز كوچولوى توى باغچه است”.

 گاهى اوقات، چيزهاى كوچك بيشتر از چيزهاى بزرگ شادى آفرين است… ما
لذّت بردن از زيبايى را منع نمى‏كنيم ولى نكته مهم اين است كه آيا آنچه احساس
مى‏كنيم واقعاً لذت است؟ از آن جا كه ما براى كسب اين احساس بهايى گزاف يعنى
وقتمان را مى‏دهيم، بايد ديد كه آيا آنچه را هم كه مى‏گيريم ارزش وقت ما را دارد؟
ملكه اليزابت اول، پاسخ اين سؤال را در لحظه مرگش داد: “همه آنچه دارم در مقابل
يك لحظه از زمان!”“33

 از
زبان سوسن آزاده‏ام آمد به گوش

كاندرين دير كهن حال سبكباران خوش
است

 حافظا ترك جهان گفتن طريق خوشدلى است

تا نپندارى كه احوال جهان داران
خوش است

 آرى به راستى “هر آن كس كه دلش به دنيا تعلق گيرد، قلبش با سه چيز
درگير خواهد شد: اندوهى بى‏پايان، آرزويى دست نيافتنى و اميدى كه بدان نرسد.”34

  4- اتراف و تعصب

 انسان مترف نسبت به آداب و رسوم غلط آباء و اجدادى تعصّب مى‏ورزد و
كوركورانه راه تقليد از نياكان منحرف خويش را پيش مى‏گيرد:

 “و
كذلك ما أرسلنا من قبلك في قرية من نذير الاّ قال مترفوها إنّا وجدنا آباءنا على
أمّة و انا على آثارهم مقتدون؛35 و اين گونه است كه قبل از تو نفرستاديم
فرستاده‏اى را به سرزمينى مگر آن كه گروه مترفين آن ديار گفتند ما پدرانمان را بر
روشى يافتيم و ما پا در گامجاى آنان مى‏گذاريم.”

 تجربه هم مؤيد اين مطلب است كه اكثر خودباختگان، متنعمين و خوشگذرانان
هستند؛ آنها كه بهاى سنگين شخصيّت، آزادگى، دين و آبروى ملّى خود را به پيروى از
مدهاى مسخره و دور از عقل و منطق غربيان و غريبان مى‏سپارند؛ چون آنان بفرمايند،
بى‏چون و چرا لباس تنگ مى‏پوشند و مدل مو را كوتاه انتخاب كرده و وقتى دستور از
آنها برسد، لباسهاى تنگ را به كنارى انداخته و اين بار لباسهاى گشاد جانشين آن
مى‏شود و مدل مو بلند انتخاب مى‏شود همچون عروسك خيمه شب بازى به ميل عروسك
گردانان پشت صحنه لباس كوتاه مى‏پوشند و بار ديگر لباس بلند. ميل اين مقلّدان
بى‏جيره و مواجب غرب به خواست اربابانشان بسته است و حتى زشتى و زيبايى را آنها
مى‏بينند و اينها طوعاً و طاعةً قبول مى‏كنند و عقل و احساسات درونيشان كوچكترين
نقشى در تشخيص آن ندارد. چقدر منفور و مطرودند گروه ثروتمندان عياش خودباخته جامعه
كه خود را در لباس همجنس‏بازان آمريكا و انگليس و يا نئوفاشيستهاى آلمان و حتى
فاسدان مطرود مردم اروپا و آمريكا در خيابانها به نمايش مى‏گذارند و اين گونه
احساس شخصيت و زيبايى هم مى‏كنند!!

  5- سرانجام تجمل پرستى

 از ديگر عوارض اتراف، عاقبتِ سختى است كه خداوند سبحان در مواضع بسيار
در قرآن وعده فرموده است:

 اولاً چون مترفين ريشه فساد و تباهى ملتها هستند، چون عذاب الهى36 بر
قومى فرود آيد، ابتدا دامنگير اينان خواهد شد:

 “حتى
إذا أخذنا مترفيهم بالعذاب اذاهم يجئرون لا تجئروا اليوم انكم منا لاتنصرون؛37 تا
آن گاه كه متنعمان اقوام نافرمان را كه مست نعمت دنيا هستند به عذاب گرفتار كنيم،
به فرياد آيند و به آواز بلند استغاثه كنند، گفته شود به ايشان كه امروز استغاثه
نكنيد امروز كه از ما يارى نشويد.”

 و ثانياً وجود اين فاسدان و عدم مبارزه با آنان سبب گرفتارى و نزول بلا
بر جوامع بشرى خواهد شد عذابى بسيار كوبنده و نابود كننده:

 “فأخذتهم
الصيحة بالحق فجعلناهم غثاءً فبعداً للقوم الظالمين؛38 عذاب الهى به حق ]جوامع
مبتلا به اتراف را[ فرا گرفت و به خار و خاشاك تبديلشان كرد، پس چه دورند ستمگران!”

 علاوه بر آن براى مرفهين بى‏درد در روز جزا پذيرايى باشكوهى!39 ترتيب
داده شده است:

 مهمانسراى آنان آتش و آب جوشان است و سايبانشان‌هاله‏اى از دود سياهى
داغ و بدبو. با ثمره آتشين درخت زقوم از آنان پذيرايى مى‏شود. گرسنگى و خاصيت شكم
بارگى هم كمكشان مى‏كند تا آنقدر از آن بخورند كه شكمهايشان پر شود و پس از آن،
عطش است كه به سراغشان مى‏آيد و آن گاه جامهاى آب جوشان به ايشان عرضه مى‏شود.
بيچارگان! آنقدر تشنه‏اند كه همچون شتران تشنه با ولع آن را سر مى‏كشند؛ امّا چه
ثمر كه جز تشنگى و گرسنگى بر عطش و جوعشان افزوده نمى‏شود و اين همان ميهمانى است
كه روز جزا براى آنان در نظر گرفته شده است.40

 به طور خلاصه، تا اين جا مشخص شد كه ممنوع بودن رشد گروه مترفان و
سرمايه‏داران متنعم در اسلام نه تنها منافاتى با آزادى افراد ندارد، بلكه متضمن
آزادى اكثريت جامعه خواهد بود؛ جداى از آن كه مضرات فردى آن آنقدر زياد است كه
غوطه خوردن در آن تفاوتى با خودكشى ندارد!

 ×
اشرافى‏گرى و مسأله شأنيت

 آيا شأن اجتماعى مى‏تواند مجوّز اشرافى‏گرى باشد؟ آيا تمسك به شأنيت
مجوز صرف مبالغ هنگفت بيت‏المال در راه مجلل كردن دكور و ساختمان و مبلمان برخى
اداره‏ها و سازمانها و برپايى ميهمانيهاى پر ريخت و پاش و يا سفرهاى پرخرج است؟

 آنچه مورد نظر شرع مقدس است، تا جايى مى‏تواند ملاك باشد كه بر وظايف و
مسؤوليتهاى فردى و اجتماعى طعنه نزند. پس شأنيت را بايد تعريف كرد و حدود آن را
مشخص نمود. به جرأت مى‏توان ادعا كرد در شرايطى كه طبقات محروم جامعه فشار اقتصادى
را متحملند و گروهى در تهيه حداقل معاش در سختى و تنگنا هستند؛ زمانى كه دختران و
پسران آماده ازدواج به علت مشكلات مالى مجبورند از تشكيل خانواده خوددارى كنند و
آموزش و پرورش توان تحت پوشش قرار دادن كودكان به نحو شايسته و استاندارد آموزشى
را ندارد، ريخت و پاشها و ميهمانيهاى پرخرج با غذاهاى الوان – كه نوعاً فقرا در آن
راه ندارند – همراه با اسراف و تبذير و برگزارى جشن عروسى و يا تهيه جهيزيه به
قيمت و ارزش دهها عروسى و جهيزيه معمولى، عوض كردن روزانه مدل لباس و ماشين و خانه
يا سفرهاى پرخرج – و معمولاً پر از گناه و فساد – و ديگر مصاديق اسراف و تبذير و
اتراف در زمان كنونى، هرگز مجوزى به نام شأنيت از جانب شرع مقدس اسلام نخواهد
داشت.

 در اين جا سخنى خاص با مسؤولين نظام مقدس اسلامى لازم به نظر مى‏آيد و
آن اين كه اگر مجوز ريخت و پاشهاى برخى ادارات شأن وظيفه و مسؤوليت شما يا
زيردستانتان هست، شأن رهبر كبير انقلاب، امام خمينى‏رحمه الله به عنوان پرچمدار يك
نهضت عظيم الهى و رهبر معظم انقلاب حضرت آية الله العظمى خامنه‏اى، با توجه به
مسؤوليتهاى خطيرى كه بر عهده دارند، برتر و عظيمتر است ليكن اين بزرگواران با
اقتدا به پيامبر عظيم الشأن اسلام‏صلى الله عليه وآله وسلم و اميرالمؤمنين
على‏عليه السلام شأن خود را ساده زيستى و مؤونه اندك و همگامى با توده‏هاى عظيم
مردم دانسته و مى‏دانند و اين راز نفوذ عميق معنوى آنان در دل توده‏هاى مردم جهان
است و ملّت بلكه دنيا نه تنها پذيرايى از فرستاده گورباچف را در خانه‏اى محقر روى
صندلى ساده و با لباسى معمولى كسر شأن امام – رضوان اللّه تعالى عليه – ندانستند
بلكه نسبت به آن پير قائد، احساس اعتماد و محبّت صدچندان كردند. گرچه پاره‏اى از
انبيا و رسل الهى داراى مكنت و ثروت بوده‏اند ولى هرگز دل در گرو آن نباخته و
اموال خويش را در راه ترويج و تبليغ كلمه توحيد، صرف نموده‏اند و معلوم است كه
چنين ثروت و قدرتى نه تنها مذموم نيست، كه بسيار پسنديده و مورد رضاى خداوند سبحان
است.

 در مورد حق بهره بردن از نعمتهاى الهى مستفاد از آيه شريفه سوره اعراف (آيه
32) لازم به ذكر است كه آيه محدود به قوانين الهى است. حدودى
كه در جاى جاى دين مقدس اسلام و در جهت تعديل اقتصادى و برقرارى عدالت اجتماعى
قرار داده شده است و آيه براى بهره‏بردارى از نعمات الهى بطور مطلق و بى‏قيد و شرط
جواز صادر نكرده است.

 ×
راههاى مبارزه با اتراف

 چگونه مترف نباشيم و با رشد رفاه‏طلبى مبارزه كنيم؟

  1- ابتدا بايد هدف و غرض از
داشتن مال و فوايدى را كه براى زندگى ما دارد مورد توجه قرار دهيم و چون بدانيم كه
اينها تنها وسيله‏اى براى رسيدن به هدف اصلى آفرينش ماست، هرگز بيش از قدر نياز،
آن را طلب نخواهيم كرد و به اندك آن هم ميل و علاقه و دلبستگى پيدا نمى‏كنيم.

  2- در نگاهدارى يا صرف مال،
جهات حرام و حتى مكروه و مشتبه را مورد نظر قرار دهيم و بر گرد آن نچرخيم. حقوق
حقه اموال را با دقت و ريزبينى از آن خارج نماييم و غذا و مصارف خود و خانواده
خويش را به حقوق خدا، امام زمان‏عليه السلام و مردم نيالاييم كه عدم رعايت اين
نكته، در كشاندن انسان به دام حرامهاى ديگر كه مقدمه زراندوزى و مال‏پرستى است
اثرى چشمگير دارد.

  3- در خرج و صرف مال دقت شود و
قناعت را سرلوحه عمل خود قرار دهيم كه تنها كسى بى‏نياز است كه طعم قناعت چشيده و
آن را حفظ كرده باشد.

 امام باقر يا امام صادق‏عليهما السلام فرمود:

 “هر
كه به آنچه خدا روزيش كند قانع باشد بى‏نيازترين مردم است.”41

 “ويليام
اسلون كافين Sloane – coffin -William مى‏گويد: براى ثروتمند بودن دو راه وجود دارد: يكى آن كه پول
بسيار زيادى داشته باشيم و ديگر آن كه نيازهاى خيلى كمى داشته باشيم.”42

 خصوصاً مسؤولين محترم اداره‏ها و سازمانهاى دولتى دقّت و ريزبينى
اميرالمؤمنين‏على‏عليه السلام را در صرف بيت‏المال مدّ نظر قرار دهند. او كه از
صحبت خصوصى زير نور چراغى كه روغنش از بيت‏المال فراهم آمده است، إِبا دارد و به
برادرش عقيل گوشزد مى‏كند كه بى‏دقّتى در صرف بيت‏المال گرفتارى در آتش دوزخ و خشم
الهى را به دنبال خواهد داشت. به ياد آورند كه از خصايص روشن و چشمگير رسول گرامى
اسلام‏صلى الله عليه وآله وسلم قليل المؤونه و كثيرالمعونه بودن آن حضرت ذكر شده
است. ايمان بياوريم كه اسراف و صرف نابجاى بيت‏المال در اين گوشه سرزمينمان چنانچه
به قيمت محروميت كودكى از آموزش و پرورش در جاى ديگر و يا گرسنگى و جان دادن
خانواده‏اى در ديگر مكان و يا بى‏سرپناهى محرومى در گوشه ديگر باشد، اگر در دنيا
پيامد و نقمت الهى را به دنبال نداشته باشد – كه دارد – در رستاخيز، عدالت الهى، اجحاف
كنندگان به بيت‏المال و مردم را نگاه خواهد داشت و از ذره ذره آن حساب خواهد كشيد.

  4- يكى از راههاى مؤثر مبارزات
با اتراف، ممانعت از كسبهاى حرام و خون مردم را در شيشه كردن است كه همراه با
آشنايى مردم با احكام و قوانين كسب در اسلام، مبارزه با دزدان سر گردنه و محتكران
و فرصت طلبان اقتصادى، بدون كوچكترين اغماض و ملاحظه‏اى با جدّيت شروع و تا انهدام
آخرين پايگاهها و سنگرهايشان ادامه يابد.

 بالاخره “اى عزيز، اكنون كه مفاسد اين علقه و محبت ]به دنيا[ را متذكر
شدى و دانستى كه انسان را اين محبت به هلاكت دچار مى‏كند و ايمان انسان را از دست
او مى‏گيرد و دنيا و آخرت انسان را درهم و آشفته مى‏كند، دامن همّت به كمر زن و هر
قدر توانى بستگى دل را از اين دنيا كم كن و ريشه محبّت را سست كن و اين زندگى چند
روزه را ناچيز شمار و اين نعمتهاى مشوب به نقمت و رنج و الم را حقير دان و از خداى
تعالى توفيق بخواه كه تو را كمك كند و از اين رنج و محنت خلاصى دهد و دل تو را
مأنوس به دار كرامت خود كند و ماعنداللّه خير و أبقى.”43

 پاورقيها:

28) علق (96) آيه7.

29) مؤمنون (23) آيه36 – 33.

30) آن گونه كه در حديث است كه وقتى اهل بهشت
را در آن مستقر كردند، مرقومه‏اى از ساحت مقدس الهى – جلّت عظمته – براى آنها صادر
مى‏شود كه مضمون آن چنين است:

 “اين
كتابت از زنده پايدار جاودان است به سوى زنده پايدار جاودان. من چنانم كه به هر چه
بفرمايم بشو! مى‏شود و تو را نيز امروز چنان كردم كه به هر چه امر كنى بشود
مى‏شود.” رك: امام خمينى، چهل حديث، روايت ششم، مركز نشر رجا، ص107.

 31)
سباء (34) آيه34.

 32)
مؤمنون (23) آيه 40 – 37.

 33)
امى هريس – تامس. ا. هريس، ماندن در وضعيت آخر، ترجمه اسماعيل فصيح، ص309 و 310.

 34) اصول كافى، ج4، ص9.

 35)
زخرف (43) آيه 22.

 36)
نپنداريم كه عذاب الهى منحصر به داستانهايى است كه قرآن بيان نموده است و متوقع
نباشيم كه عذاب الهى تنها به شكل صيحه‏اى آسمانى و يا حتى زلزله و حوادث طبيعى
سهمگين ديگر باشد بلكه نزول هر نوع بلاى گرفتار كننده‏اى – آن گونه كه اكنون جوامع
خوشگذران دچارند – نيز از اين قبيل است: شيوع بيمارى ايدز، سرطانها و بيماريهاى
سخت ناشناخته، جنايت، از ميان رفتن عواطف و احساسات انسانى از ميان آنها و فروپاشى
خانواده و… .

 37)
مؤمنون (23) آيه66.

 38)
همان، آيه41.

 39)
كه به يقين صورت واقعى تنعم و خوشگذرانيهاى بى‏خبرانه آنهاست.

 40)
رك: واقعه (56) آيه 57 – 40.

 41)
كافى، ج3، ص209.

 42)
ماندن در وضعيت آخر، پيشين، ص305.

 43)
امام خمينى، چهل حديث، (نشر رجاء)، ص111.

 راه‏حلهاى زدودن رذايل اخلاقى

 آية الله محمد تقى مصباح
يزدى

 در مباحث گذشته درباره بخشى از
ارزشهاى اجتماعى در زمينه شخصيت و حيثيت افراد بحث شد. عرض كرديم كه در اين زمينه
يك سلسله ارزشهاى مثبت و منفى به شكلهاى گوناگونى در جامعه ظاهر مى‏شود؛ از جمله: استهزاء،
عيب جويى، غيبت، تهمت و بالأخره توهين و ايذاء، كه ارزشهاى منفى‏اند و در مقابلش
هم حفظ آبرو و حيثيت افراد، داراى ارزش مثبت است.

 اكنون اين سؤال مطرح مى‏شود
كه: با توجه به اين كه حفظ شخصيت افراد، اهميت فوق‏العاده‏اى در تحكيم روابط
اجتماعى و همبستگى انسانها در جامعه دارد، و به خطر افتادن آن، ضربه بزرگى به
پيوندهاى اجتماعى مى‏زند چگونه بايد از اين خطر جلوگيرى كرد؟

 × راه حلهاى حقوقى

 جواب اين است كه جلوگيرى از
اين خطر در چند سطح انجام مى‏گيرد: يكى در سطح حقوقى است كه همه نظامهاى حقوقى كم
و بيش تجاوز به حيثيت و عرض و آبروى افراد ديگر را جرم تلقى مى‏كنند و مجازاتهايى
براى كسانى كه مرتكب چنين جرمى شود قرار مى‏دهند. در اسلام هم نسبت به بعضى از اين
موارد كه اهميت زيادى دارد مجازاتهايى به عنوان حدّ تعيين شده است؛ مثل “قذف”؛
يعنى اگر كسى نسبت ناروايى به ديگرى بدهد، و صحت اين نسبت به وسيله چهار شاهد عادل
ثابت نشود نسبت دهنده را مجازات مى‏كنند؛ حتى اگر سه شاهد عادل هم باشند هر سه
شاهد را مجازات مى‏كنند. و در موارد ديگرى هم كه حدى تعيين نشده حاكم شرع
مجازاتهايى به صورت تعزير و تأديب انجام مى‏دهد. ولى اين تدبيرها در سطح حقوق و
مربوط به دستگاه قضايى است و با مباحث اخلاقى، ارتباط مستقيمى ندارد.

 × راه حلهاى اخلاقى

 آنچه مربوط به بحثهاى اخلاقى
مى‏شود جلوگيرى از اين مفاسد با شيوه خاص اخلاقى است؛ يعنى صرف نظر از مجازاتهايى
كه به وسيله دستگاه قضايى و حكومت اجرا مى‏شود چگونه مى‏توان انگيزه‏هايى در درون
افراد به وجود آورد كه خودشان از اين كارها اجتناب كنند و اگر مبتلا هستند درصدد
علاجش برآيند؟

 × اقدامهاى فورى

 علاجهاى اخلاقى هم به دو دسته
تقسيم مى‏شود: يكى جنبه ضربتى و فورى دارد و آن توجه دادن به آثار سوء و عواقب وخيمى
است كه بر اين كارها مترتب مى‏شود و سعادت هر فردى را به خطر مى‏اندازد. يعنى
توهين به ديگران و غيبت كردن و تهمت زدن صرف نظر از اين كه آبروى آن فرد را در
جامعه مى‏ريزد و موجب اين مى‏شود كه مصالح جامعه به خطر بيفتد براى خود افرادى كه
مرتكب اين كارها مى‏شوند آثار بدى دارد و موجب نقصى در كمالات نفسانى آنان مى‏شود
و نهايتاً سعادت اخرويشان را به خطر مى‏اندازد.

 اين همان اسلوبِ انذار و تبشير
است كه در قرآن كريم در مورد جلوگيرى از گناهان و رذايل اخلاقى به كار گرفته
مى‏شود؛ يعنى كسى كه مى‏خواهد خودش را از آلودگيها نجات بدهد راهش اين است كه اول
درباره آثار بد گناهان فكر كند و ببيند كه چه مفاسدى را به بار مى‏آورد مخصوصاً
مفاسدى كه مربوط به خود شخص مى‏شود. و بالاخره آنچه براى مؤمن واقعى، اهميت فوق
العاده‏اى دارد سعادت ابدى انسان است. وقتى بينديشد كه اين عامل، موجب مجازاتهاى
اخروى شديدى مى‏شود اين بهترين عاملى است كه مؤمن را از گناه باز مى‏دارد. مخصوصاً
با توجه به اين كه بعضى از اعمال خويش در نامه اعمال آن شخصى كه از او غيبت كرده
يا تهمت زده نوشته مى‏شود. اين خسران خيلى بزرگى است براى انسان كه – در عالمى كه
به كوچكترين عمل خير احتياج دارد – ببيند كه يك دسته از اعمال خيرش به حساب ديگران
نوشته شده است.

 × ريشه يابى آلودگيها

 در سطح عميقترى راه علاج
ريشه‏دارترى مطرح مى‏شود و آن اين است كه اول بينديشد كه انگيزه ارتكاب اين عمل
چيست؟ و علت اين كه شخص دست به چنين كارهايى مى‏زند و خودش را آلوده به اين گناهان
مى‏كند كدام است؟ و در صدد ريشه‏كن كردن علت برآيد؛ يعنى گو اين كه اين مفاسد در
روابط اجتماعى مطرح مى‏شود ولى همه آنها انگيزه‏هاى فردى دارند. و اين مطلبى است
كه بارها اشاره كرده‏ايم كه اخلاق اجتماعى منفك از اخلاق فردى نيست و در واقع
ارزشهاى مثبت و منفى در روابط اجتماعى ثمرات يك سلسله ارزشهاى فردى است و ملكاتى
كه انسان كسب مى‏كند در ظرف اجتماع هم آثارى را به بار مى‏آورد؛ اگر ملكات فاضله
باشد منشأ اخلاق حميده اجتماعى مى‏شود و اگر ملكات رذيله باشد منشأ رفتارهاى
ناشايست در زمينه اجتماع مى‏گردد. پس براى ريشه‏كن كردن اين مفاسد اجتماعى بايد
ريشه‏هاى فردى‏اش را پى‏گيرى كرد.

 مثلاً كسى كه به غيبت ديگران
مى‏پردازد و درصدد عيب‏جويى از ديگران برمى‏آيد و مى‏خواهد آبروى ديگران را بريزد
و ايشان را در چشم مردم خوار و حقير كند انگيزه‏هاى شخصى دارد پس بايد ديد كه چه
چيزى موجب اين مى‏شود كه به اين كارها دست بزند؟ در واقع يك تحليل روان‏شناختى
بايد انجام داد.

 در قرآن كريم و همچنين در
روايات، اشاره به اين مطالب هست كه اين كارها ريشه‏هاى روانى دارد و براى اصلاح
اين مفاسد و رواج دادن فضايل اجتماعى مى‏بايست آن ريشه‏هاى فردى را بررسى كرد.

 × حسد و خودخواهى

 به طور كلى مهمترين عاملى كه
موجب اين گونه كارها مى‏شود كه شخصيت ديگران را تحقير كنند و آبرويشان را بريزند و
موقعيت اجتماعيشان را از بين ببرند دو چيز است كه با يكديگر ارتباط نزديكى دارند:
يكى حسد و ديگرى خودخواهى است. اين دو عامل در موارد ديگر هم تأثير بسزايى دارند
منتهى چون در اين جا تأثير آنها روشنتر است در اين جا مطرح مى‏كنيم.

 × نقش حسد

 در بحث قبلى كه مربوط به حفظ
جان انسانها بود گفتيم كه يكى از انگيزه‏هاى قتل نفس “حسد” است و حتى اولين قتلى
كه به وسيله انسانى در روى زمين انجام گرفته – آن طور كه قرآن كريم بيان مى‏فرمايد
– عاملش حسد بوده است؛ يعنى قتل‌هابيل به وسيله قابيل. يا در داستان حضرت يوسف كه
برادرانش مى‏خواستند او را نابود كنند و بالاخره او را در چاه انداختند عاملش حسد
بود: “اذ قالوا ليوسف و أخوه أحب إلى أبينا منا و نحن عصبة إن أبانا لفى ضلال مبين”
چون پدرشان علاقه بيشترى به يوسف و برادرش داشت بر او حسد بردند.

 يكى از موارد شايعى كه حسد
موجب غيبت و عيبجويى و مسخره و مانند آنها مى‏شود حسد بردن به جمال ديگران است كه
در ميان زنان بيشتر مشاهده مى‏شود؛ يعنى هنگامى كه مى‏بينند كه ديگرى از موهبت
جمال و جذابيت بيشترى برخوردار است و مى‏تواند محبوبيت بيشترى در نظر ديگران پيدا
كند درصدد برمى‏آيند كه نقطه ضعفى در او بيابند يا بتراشند و آن را مطرح كنند تا
جلو تأثير اين عامل را بگيرند.

 يكى از عواملى كه موجب غيبت و
عيبجويى مى‏شود حسد بردن به مزاياى علمى است. كسى كه معلومات بيشترى دارد ديگران
به او حسد مى‏برند و در مقامى برمى‏آيند كه موقعيتش را تضعيف كنند و در پى اين
برمى‏آيند كه نقطه ضعفهايش را بشناسند و آنها را زير ذره‏بين بگذارند و به ديگران
معرفى كنند تا آن شخص نتواند از مزيت علمى خود در جامعه بهره‏بردارى كند.

 گاهى هم تقواى افراد پارسا و
پرهيزكار موجب حسد ديگران مى‏شود، چون افراد متّقى در اثر تقوايى كه دارند موقعيت
اجتماعى خاصى را به دست مى‏آورند و نزد مردم محبوب مى‏شوند، از اين رو، حسودان
براى اين كه از محبوبيت آنان جلوگيرى كنند درصدد برمى‏آيند كه نقطه ضعفهاى ايشان
را پيدا كنند و به ديگران معرفى كنند.

 × نقش خودخواهى

 عامل ديگر، خودخواهى است؛ يعنى
كسانى براى اين كه خودشان بزرگ جلوه كنند درصدد برمى‏آيند كه حريف را از ميدان
بيرون كنند. اين شيوه در فعاليتهايى كه اسمش فعاليتهاى سياسى گذاشته مى‏شود فراوان
است. وقتى احساس مى‏كنند كه رقيب سياسى، پيش افتاده و موقعيتى را به دست آورده، به
ترور شخصيت وى مى‏پردازند و به اصطلاح “افشاگرى” مى‏كنند تا مانع از رشد او بشوند.

 اكنون سؤال مى‏شود كه ريشه اين
حسد و خودخواهى و بزرگى‏خواهى، كه كم و بيش هر كسى به آن مبتلاست، چيست؟ و چگونه
بايد با آن مبارزه كرد؟

 گاهى تصور مى‏شود كه اين امور
فطرى و غريزى‏اند و همه انسانها بالفطره داراى صفت حسد و خود بزرگ‏بينى و
بزرگى‏خواهى هستند و حتى ممكن است از بعضى روايات هم استشهاد بشود – كه هيچ كسى از
حسد مصون نيست منتهى خداى متعال مؤمن را تا مادامى كه اظهار حسد نكرده مؤاخذه
نمى‏كند – و آن را دليل قرار بدهند بر اين كه حسد يك امر فطرى است.

 بعضى فكر مى‏كنند كه افراد،
مختلفند: بعضى از افراد، بالفطره حسودند و استشهاد مى‏كنند به حالت بچه‏هاى كوچكى
كه هنوز به رشد و بلوغ نرسيده‏اند و حتى بچه‏هاى شيرخوارى كه احساس حسادت دارند و
نمى‏توان گفت كه اين حسودى بچه‏ها در اثر تربيت غلط اجتماعى پيش آمده است بلكه
طبعاً حسودند. بر اين اساس، فكر مى‏كنند كه حسد در بعضى از افراد يك امر طبيعى و
فطرى است نه اين كه در اثر تربيت اجتماعى و عوامل خارجى پديد آمده باشد. سؤال اين
است كه آيا واقعاً انسان يك كشش فطرى به نام حسد دارد يا اين كه حسد يك شكل
انحرافى از خواسته‏هاى فطرى است؟ به نظر مى‏رسد كه ما نمى‏توانيم حسد را يك امر
فطرى تلقى كنيم؛ يعنى اين طور نيست كه يكى از خواسته‏هاى اصيل انسان، بما هو
انسان، اين است كه ديگران را از نعمتهايشان محروم ببيند. چون معناى حسد اين است كه
شخص، نعمتى را در ديگران ببيند و بخواهد كه اين نعمت از آنها سلب بشود و فطرت انسان، چنين اقتضايى را ندارد.

 براى تحقق حسد، شرايطى لازم
است: يكى وجود انسان ديگرى كه مورد حسد واقع مى‏شود و اگر فرض كنيم فقط يك انسان
در عالم باشد و انسان ديگرى نباشد جايى براى حسد نيست. شرط ديگر اين است كه شخص
ديگر نعمت خاصّى را داشته باشد و شرط سوم آن كه نعمت وى به صورتى مورد تزاحم باشد.
تازه مثلاً اگر چند نفر انسان در روى زمين زندگى مى‏كردند و نيازمنديهاى ساده و
طبيعى ايشان از غذا و آب و ساير چيزها فراوان و در اختيار همه بود هيچ گاه نعمتى
كه در دست يك فرد بود منشأ حسدى نمى‏شد.

 حسد در جايى تحقق پيدا مى‏كند
كه كسى نعمتى را داشته باشد كه مورد تزاحم باشد يا وسيله‏اى براى موقعيت مورد
تزاحمى باشد چنان كه آن نعمت موجب محبوبيت و موقعيت اجتماعى خاصى براى صاحب آن
بشود و شخص ببيند كه اگر اين نعمت در دست ديگرى باشد موجب محروميت وى از آن نعمت
يا موقعيت مطلوب مى‏شود آن وقت دلش مى‏خواهد كه آن شخص ديگر اين نعمت را نداشته
باشد تا او بتواند از آن نعمت يا موقعيت ناشى از آن بهره‏مند شود. پس حسد يك امر
فطرى نيست آنچه انسان بالفطره مى‏خواهد اين است كه نيازهاى خودش رفع بشود و به
كمالاتى كه استعداد يافتن آنها را دارد نايل شود؛ مثلاً بچه‏اى كه احساس حسودى
مى‏كند براى اين است كه مى‏بيند اگر مادر، بچه ديگر را نوازش بكند ديگر به او
نمى‏پردازد و از محبتى كه نسبت به او دارد محروم مى‏شود.

 ممكن است كسى بپرسد: چگونه است
كه تا مادر بچه‏اى را نوازش نكند احساس حسادتى هم در هيچ كدام به وجود نمى‏آيد و
به محض اين كه يكى را نوازش كند ديگرى حسدورزى مى‏كند با اين كه نياز به نوازش
قبلا هم وجود داشت؟ جواب اين است كه با نوازش كردن يكى از آنها توجه ديگرى را به
اين نياز، جلب مى‏كند. درست است كه او قبلاً هم نياز به نوازش داشت اما توجهى به
اين نياز نداشت، و هنگامى كه مادر، به نوازش ديگرى بپردازد توجه وى به نياز خودش
جلب مى‏شود.

 به هر حال، بروز حسد، در جايى
است كه يك نعمتى مورد تزاحم قرار بگيرد يا شأنيّت تزاحم را داشته باشد و شخص فكر
كند كه اگر اين نعمت به دست ديگرى باشد او از آن نعمت محروم مى‏شود، و از اين جهت
زوال آن نعمت را از وى بخواهد. گاهى به اين فكر مى‏افتد كه وقتى من فاقد اين نعمت
هستم و ديگرى واجد آن است من كمتر از او هستم؛ يعنى در مقايسه‏اى كه خودش را با
ديگران مى‏سنجد خودش را كمتر از ديگران مى‏بيند و حبّ به ذات به جاى اين كه او را
وادار كند كه به كسب مثل آن نعمت و كمال بپردازد بلكه كوشش كند كه كمال بالاترى را
به دست بياورد آرزو مى‏كند كه طرف ديگر معادله، ضعيف و كوچك شود تا با او مساوى
گردد پس حسد يك پديده پيچيده‏اى است و يك كشش طبيعى ساده‏اى نيست كه گفته شود
انسان فطرتاً حسود است و مى‏خواهد ديگران نعمتى را نداشته باشند، بلكه مجموعه عللى
دست به دست هم مى‏دهند و در شرايط خاصّى اين ميل انحرافى را به وجود مى‏آورند.

 و اما در امور معنوى كه در
آنها تزاحمى نيست و مثلاً مطلبى را كه يك نفر مى‏داند ديگرى هم مى‏تواند بداند خود
اين امور منشأ حسد نمى‏شوند بلكه از جهت آثار قابل تزاحم، آنها مورد حسد واقع مى‏گردند؛
يعنى چون شخص دانشمند و پرهيزكار محبوبيتى در اجتماع پيدا مى‏كند و منافعى بر آن
مترتب مى‏شود از اين جهت مورد حسد قرار مى‏گيرد و يا چون در مقايسه با خودش او را
بزرگتر مى‏بيند و چون نمى‏تواند به آسانى مقام او را پيدا كند آرزو مى‏كند كه از
او هم سلب شود.

 در قرآن كريم آياتى داريم كه
به اين ريزه‏كاريها توجه فرموده و براى راه علاجش هم چاره‏انديشى كرده است؛ يعنى
نشان داده كه چگونه مى‏بايست با اين مرض اخلاقى و روانى مبارزه نمود. درباره بعضى
از اهل كتاب، قرآن كريم نقل مى‏فرمايد كه دلشان مى‏خواست كه شما كافر باشيد و علت
اين كه آنها مى‏خواستند كه شما هم كافر باشيد حسد بوده است.

 در آيه 109 سوره بقره
مى‏فرمايد: “ودّ كثيرٌ من أهل الكتاب لو يردّونكم من بعد ايمانكم كفاراً حسداً من
عند أنفسهم” وقتى بعضى از اهل كتاب ديدند شما ايمان آورديد و به راه حق هدايت شديد
آرزو كردند كه شما را برگردانند و دوباره كافرتان كنند به خاطر حسدى كه به شما
ورزيدند، ايشان خودشان ايمان نياوردند و غالبشان هم مى‏دانستند كه بر خطا هستند: “يعرفونه
كما يعرفون أبناءهم” و با اين كه مى‏دانستند كه پيغمبر اسلام حق است زير بارش
نمى‏رفتند بعد از اين كه اين نقيصه را براى خودشان خريدند و تصميم گرفتند كه به هر
انگيزه‏اى بود دين حق را نپذيرند نسبت به مؤمنين حسد ورزيدند كه چرا آنان اين راه
حق را قبول كرده و به دين حق گرويده‏اند. و اين منشأ آن شد كه تلاش كنند مؤمنان را
هم به كفر برگردانند و چنين آرزويى در دلشان بود كه مؤمنين هم كافر بشوند و
ريشه‏اش حسد بود.

 اين يك تحليل و برداشت شخصى
نيست كه بگوييم آن كفارى كه دلشان مى‏خواست مسلمانان كافر بشوند منشأش حسد بود؟
اگر ما خودمان مى‏خواستيم بررسى كنيم ممكن بود عوامل مختلفى را براى آن فكر كنيم
ولى قرآن تصريح مى‏كند كه علت چنين خواسته‏اى حسد بوده است.

 “من بعد ما تبيّن لهم الحق”
اين جمله موكد اين مطلب است كه آنان خودشان مى‏دانستند كه اسلام آيين الهى است و
حق براى ايشان روشن بود نه اين كه به خاطر دلسوزى براى مؤمنين بود كه گمان
مى‏كردند خودشان به راه حق مى‏روند و مى‏خواستند مسلمانان را هم به راه حق هدايت
كنند بلكه مى‏دانستند كه مؤمنين بر حق هستند و مى‏دانستند كه خودشان به راه خطا
مى‏روند، در عين حال خودشان ايمان نمى‏آوردند و حتى مى‏خواستند كارى بكنند كه
مؤمنين هم كافر بشوند و اين آرزوى ايشان جز حسد ريشه‏اى نداشت.

 پس مى‏بينيد كه دايره حسد چقدر
وسيع است و به نعمتهاى مادى و موقعيتهاى اجتماعى محدود نمى‏شود حتّى وقتى كفار
مى‏بينند كه ديگران ايمان به خدا آورده‏اند و داراى كمال نفسانى شده‏اند و خودشان
به خاطر جهاتى ايمان نمى‏آورند تلاش مى‏كنند كه مؤمنان را هم محروم كنند و ريشه‏اش
حسد است.

 البته اين آيه مربوط به كفار
است، اما مراتب نازلترش درباره ديگران هم قابل تصور است؛ مثلاً در ميان مؤمنان هم
كسانى كه ضعيف الايمانند ممكن است به كسانى كه ايمان كاملتر دارند، حسد ببرند، و
به جاى اين كه تلاش كنند كه ايمان خودشان تقويت شود و كمالات بيشترى پيدا كنند به
مؤمنين كاملتر، حسد مى‏برند و چه بسا عداوتهايى كه بين طوايف مختلفى از مسلمانان
از صدر اسلام تا حال پيش آمده يكى از عواملش همين حسد باشد و چه بسا خودشان هم
توجه نداشته باشند كه چه عواملى ايشان را وادار به مخالفت با ديگران مى‏كند چون
اين عوامل غالباً ناخودآگاه اثر مى‏كند؛ مثلاً گاهى كسى از ديگرى بدش مى‏آيد و
هرچه فكر مى‏كند چرا از او بدش مى‏آيد نمى‏فهمد در حالى كه منشأ اين بدآمدن حسد
است، يا كسانى به بهانه‏هايى درصدد برآيند كه از ديگران عيب‏جويى كنند و عيبهاى
خيلى كوچك آنان را بزرگ مى‏كنند يا عيب براى ايشان مى‏تراشند و حتى حُسنهايى به
نظرشان عيب مى‏آيد و نقطه‏هاى مثبت ديگران را نقطه ضعف تلقى مى‏كنند و خودشان
نمى‏دانند چرا؟ يعنى چرا اين قدر نسبت به بعضى افراد حساسيت دارند و درصدد اين
هستند كه نقطه ضعفى براى آنان پيدا كنند، خودشان هم نمى‏دانند. گاهى هم خيال
مى‏كنند كه اين كارها انگيزه‏هاى صحيحى دارد و براى انجام وظايف شرعى است و براى
اين كه اسلام به خطر نيفتد مى‏خواهند ديگران را ضعيف كنند كه مبادا كار مسلمانها
به دست ايشان بيفتد و به اسلام و مسلمين لطمه بزنند!

 به هر حال، حيله‏هاى نفس، خيلى
عجيب است و ريشه بسيارى از برخوردهايى كه بين مؤمنين واقع مى‏شود حسد است. و در
رواياتى وارد شده كه يكى از ريشه‏هاى كفر، حسد است. اين است كه مى‏بايست با اين
بلاى عظيم اخلاقى جداً مبارزه كرد هم به عنوان اخلاق فردى كه يك رذيلت بزرگى براى
هر فردى به حساب مى‏آيد و هم از آن جهت كه منشأ رذايل و مفاسد اجتماعى زيادى
مى‏شود. و همين چيزهايى كه در نفوس افراد هست گاهى ممكن است اجتماعى را از بسيارى
از نعمتها و مصالح محروم كند بلكه پايه حكومت اسلامى را متزلزل كند، و گاهى مصلحت
اسلام به خطر بيفتد به خاطر همين اغراض شخصى كه ريشه‏اش از حسد است. اين است كه
بايد در اين باره خيلى دقت كرد و سعى بليغى نمود تا خودمان را از اين بلاى عظيم
نجات دهيم.

 گفتيم ما مى‏توانيم با غيبت
مبارزه كنيم به اين صورت كه مفاسد غيبت را مورد توجه قرار دهيم، يا خودمان فكر
كنيم يا رواياتى كه در اين زمينه است بخوانيم و بالأخره تصميم بگيريم كه غيبت
نكنيم، ولى به اين صورت، ريشه‏اش كنده نشده است. علاج اساسى‏تر اين است كه ببينيم
ريشه روانى غيبت كردن چيست؟ و اگر ريشه‏يابى كنيم هم غيبت علاج مى‏شود و هم خيلى
چيزهاى ديگر كه بر آن مترتب مى‏شود. بنابراين بهترين راه براى مبارزه با اين مفاسد
اخلاقىِ اجتماعى، پيدا كردن ريشه‏هاى فردى آنهاست اگر ما از اين جا شروع كنيم و
دلمان را از كثافت و آلودگى نفسانى پاك نماييم بسيارى از آثار ديگر هم بر آن مترتب
مى‏شود و مبتلا به ديگر مفاسد اجتماعى ناشى از حسد هم نخواهيم شد.

 براى مبارزه با حسد، هم فكر و
معرفت و شناخت مؤثر است – كما اين كه در همه مسائل اخلاقى شناخت، نقش عظيمى دارد –
و هم رفتار و تمرين عملى. اين تهذيب نفس – چه تخليه نفس از رذايل و چه تجليه و
تحليه نفس به فضايل – از فكر و معرفت شروع مى‏شود و با تمرين عملى تداوم پيدا
مى‏كند تا ملكه ثابتى در نفس تحقق پيدا كند. براى اين كه بدانيم چه افكارى در اين
زمينه مفيد است خوب است كه موارد حسد را به طور اجمال بررسى كنيم.

 × موارد حسد

 اين تعريف حسد را همه مى‏دانند
كه عبارت است از: آرزو كردن زوال نعمتى از صاحب نعمت. اما نعمتهايى كه شخص حسود، زوال
آنها را مى‏خواهد چند نوع است: گاهى نعمتهاى خدادادى است كه افراد در به دست آوردن
آنها هيچ نقشى ندارند مانند جمال و زيبايى، هوش و نعمتهايى از اين قبيل.

 و گاهى هم اكتسابى است؛ يعنى
نعمتهايى كه افراد با تلاش خود، به دست مى‏آورند؛ مثلاً كسى كه زحمت كشيده و چندين
سال پس‏انداز كرده و با آن پول، خانه خوبى خريده يا ماشين زيبايى خريده مورد حسد
ديگران واقع مى‏شود. البته اگر آنان هم اين زحمت را مى‏كشيدند مى‏توانستند چنين
كارى را انجام دهند اما نكشيدند يا پول درآوردند و ولخرجى كردند و پس‏انداز نكردند
كه بتوانند مثلاً خانه خوبى بخرند. آن ديگرى مورد رشك قرار مى‏گيرد و به او حسد
مى‏برند. پس حسد گاهى در مورد نعمتهايى است كه با اختيار و انتخاب خود افراد به
دست آمده است. اينها هم باز گونه‏هاى مختلفى دارند مانند نعمتهاى مادى، معنوى،
فردى، اجتماعى. ولى به طور كلى بعضى از اينها خدادادى، و بعضى اكتسابى است.

 در زمينه نعمتهايى كه خدادادى
محض است راه مبارزه با حسد توجه به اين است كه اين نعمتى است از خداى متعال –
البته به يك معنا همه نعمتها از خداست ولى بينشى عميقتر و معرفتى كاملتر مى‏خواهد
كه انسان بفهمد كه هر نعمتى كه هر كسى دارد ولو با تلاش خودش هم به دست آمده از
خداست و غالباً كسانى كه مبتلا به حسد هستند چنين معرفت و ايمانى را ندارند – كه
مخالفت كردن با اين شخص در واقع دشمنى با خداست و هر كس يك مقدارى فكر بكند به اين
نتيجه مى‏رسد كه در واقع دشمنى او با اين شخص نيست بلكه دشمنى با خداست كه چرا اين
نعمت را به او داده است و تلاش براى سلب آن نعمت و جلوگيرى از بهره‏ورى از آثار آن
معارضه و رويارويى با خدا در تدبير عالم است. و كسى كه پايين‏ترين مراتب ايمان را
داشته باشد چنين دشمنى را براى خودش روا نمى‏داند ولى توجه ندارد به اين كه با خدا
دشمنى مى‏كند پس راه علاج حسد اين است كه توجه به اين مطلب پيدا كند و كسانى كه
مى‏خواهند حسود را تهذيب كنند بايد او را توجه بدهند و اگر خودش مى‏خواهد خودسازى
كند بايد به اين مطلب توجه پيدا كند و هر چه بيشتر در اين زمينه فكر بكند عامل حسد
در او ضعيفتر مى‏شود.

 و اما در مورد نعمتهاى اكتسابى
اگر كسى معرفت نسبتاً كاملى داشته باشد؛ يعنى لااقل به اين حد رسيده باشد كه قضا و
قدر الهى را حتى در زمينه امور اختيارى درك كند از همين راه مى‏تواند استفاده كند؛
مثلاً علمى كه فلان كس تحصيل كرده يا مالى كه به دست آورده يك روزىِ الهى است كه
نصيبش شده هر چند فعاليّت اختيارى خودش هم مؤثر بوده است پس مبارزه با او به
مبارزه با تقدير و قضاى الهى برمى‏گردد. ولى كسانى كه به اين حد از معرفت و ايمان
نرسيده‏اند بايد از راههاى ديگر وارد بشوند كه برايشان نافعتر باشد؛ مثلاً فكر
بكنند در اين كه اين نعمت را ممكن است ايشان هم به دست بياورند و صرف اين كه اين
نعمت از او زايل بشود براى ايشان فايده‏اى ندارد. اگر آرزو كرد كه اين نعمت از او
سلب بشود و تلاش هم كرد تا اين نعمت از او سلب شد چه فايده‏اى براى او دارد؟ بله
گاهى ممكن است كه در موردى كه آثار متزاحم دارد فكر كند كه وقتى او نبود نوبت به
من مى‏رسد؛ مثلاً وقتى چند نفر به ترتيب نامزد مقامى باشند و يكى از ايشان داراى
امتيازات بيشترى باشد ديگران به او حسد مى‏برند و سعى مى‏كنند كه او را از ميدان
به در كنند تا نوبت به ايشان برسد. و در واقع سلب نعمت از او مقدمه است براى اين
كه ديگرى موقعيتى را به دست بياورد.

 در اين جا تدبير مشكلتر
مى‏شود؛ يعنى صرف توجه به اين كه سلب نعمت از او موجب كمالى براى من نمى‏شود كافى
نيست، در اين گونه موارد بايد از معرفت ديگرى استفاده كرد و آن اين است كه نعمتهاى
دنيا وسايل آزمايش است؛ يعنى خود اين نعمتها موجب سعادت اخروى نمى‏شود بلكه بستگى
دارد به اين كه شخص چگونه از آنها استفاده كند. بنابراين مؤمن بايد فكر كند كه چه
بسا وجود اين نعمت، منشأ كمال من نباشد؛ يعنى من نتوانم از آن حُسنِ استفاده را
بكنم و اين موجب فتنه‏اى براى خود من بشود. به علاوه اگر مصلحت من باشد بايد خودم
تلاش كنم و از خدا بخواهم كه اين نعمت را به من هم بدهد و از سوى ديگر حسد ورزيدن
ضررى است كه نقداً به خود مى‏زنم و علاوه بر اين كه آسايش روح و سلامتى بدن خودم
را به خطر مى‏اندازم يك رذيله اخلاقى را كسب مى‏كنم و سعادت ابدى خودم را به دست
خودم نابود مى‏كنم و خداى متعال را از خودم ناراضى مى‏سازم. مجموع اين افكار در
سطحهاى مختلف موجب اين مى‏شود كه انسان به مفاسد اين صفت پى ببرد و تصميم بگيرد كه
خودش را از اين آلودگيها پاك كند. ولى فكر و مفاهيم ذهنى براى رفتارهاى انسانى در
مراحل مختلف كارساز نيست بلكه آنچه مهمتر است اين است كه بعد از فكر، تصميم بگيرد
بر رفتار عملى و مداومت بر آن، يعنى نسبت به كسى كه حسد مى‏برد عملاً رفتارى بر
خلاف مقتضاى حسدش بكند؛ مثلاً وقتى مى‏خواهد تحقيرش بكند تصميم بگيرد نسبت به او
احترام بكند يا وقتى مى‏خواهد نسبت به او بزرگى بفروشد سعى كند نسبت به او تواضع
بكند و بر اين رفتارها مداومت كند تا بتواند اين صفت رذيله را از نفس خودش ريشه‏كن
كند.

 ادامه دارد

تفسير سوره رعد

 فردوس درون

آية اللَّه جوادى آملى

 اً “مثل الجنّة الّتى وُعد
المتّقون تجرى من تحتها الأنهار أُكُلُها دائم و ظلّها تلك عقبى الّذين اتّقوا و
عقبى الكافرين النّار”.1

 مَثَل بهشتى كه به تقواپيشگان
وعده داده شده آنچنان است كه رودها در زير آن روان است؛ خوردنيها و سايه‏اش،
هميشگى است، اين است سرانجام پرهيزگاران و اما كافران، سرانجامشان دوزخ است.

 × × ×

 × لذتهاى روحانى

 در قرآن كريم، گذشته از
نعمتهاى ظاهرى و جسمانى، لذتهاى ديگرى را هم بيان كرده كه روايات هم آن معانى را
به صورت مَثَل بيان نموده‏اند. در اين جا كه مى‏فرمايد: “ميوه‏هاى بهشت دايمى است
كه هر ميوه‏اى را بچينى، فوراً جايش ميوه‏اى ديگر مى‏رويد”، در روايت به چراغى
تشبيه شده است كه همواره روشنايى مى‏دهد و اگر شعله‏اى از چراغ، ساطع شد، به جايش
شعله ديگرى مى‏تابد و همواره نور وجود دارد.

 در روايت ديگر، نعمتهاى دائمى
بهشت را به عالمى تشبيه كرده است كه همواره ثمرات علمى‏اش، نمايان گشته و مردم از
آن بهره مى‏برند.

 بهر حال، در اين جا چند مطلب
نهفته است:

 1- هر نعمتى را كه انسان
بخواهد و هر چه را نفس انسان بطلبد، در بهشت وجود دارد.

 2- هرگاه انسان بهشتى، اراده
كند كه به نعمتهاى بهشت برسد، بدون اين كه خود را به زحمت بيندازد، به آن نعمت
مى‏رسد و ميوه‏هاى بهشتى را مى‏چيند؛ يعنى اراده، همان و حصول مراد، همان.

 3- در بهشت، لذايذى وجود دارد
كه برتر از آرزوى بهشتيها است. انسان آرزوى چيزى را مى‏كند كه به آن علم دارد و
چيزى را كه نمى‏داند و خارج از منطقه ادراكش است، آرزويش را هم ندارد.

 در قرآن كريم به اين معنا
اشاره شده است كه: نه تنها هر چه نفس، اشتهايش دارد، در بهشت هست بلكه در بهشت
چيزهايى وجود دارد كه مؤمن نمى‏داند چيست تا آرزويش را بكند. فوق آنچه كه او
مى‏طلبد در بهشت، يافت مى‏شود.

 × پاداش اعمال نيك

 مطلب ديگرى كه بايد بحث شود
اين است كه:

 آيا عقايد، اعمال صالحه و
ملكات فاضله انسان است كه در بهشت تبديل به باغ و نهر روان مى‏شود و به صورت “جزا”
در مى‏آيد يا اين كه خود انسان هم، يك بهشت است؟!

 خداوند در سوره زمر، مقام
پاداش عمل صالح را بيان مى‏كند و مى‏فرمايد: “فنعم أجر العاملين”2 يعنى: پس از اين
كه، گروه گروه بهشتيان را به بهشت روانه مى‏كنند و درهاى بهشت بر روى آنان باز
مى‏شود، آنها در مقابل صدق وعده الهى مى‏گويند: “ألحمد لله الذّي صدّقنا وعده و
أورثنا الأرض نتبوّأ من الجنّة حيث نشاء؛ خداى را سپاس كه به وعده خويش عمل كرد و
زمين بهشت را ميراث ما قرار داد، چنان كه در هر جاى اين زمين بهشت، بخواهيم
بيارميم، مى‏توانيم.” در آخر آيه، خداوند مى‏فرمايد: و اين است مقام پاداش عمل
صالح مؤمنان.

 در سوره زخرف، چنين مى‏فرمايد:
“ادخلوا الجنّة أنتم و أزواجكم تحبرون × يطاف عليهم بصحاف من ذهب و اكوابٍ و فيها
ما تشتهيه الأنفس و تلذّ الأعين و أنتم فيها خالدون”3 همراه با همسرانتان، خوشحال
و خرسند به بهشت وارد شويد. در آن جا با ظرفهاى زرّين و ليوانها، از آنان پذيرايى
مى‏شود. و در آن جا آنچه دل بخواهد و ديده، لذّت برد، يافت مى‏شود و جاودانه در
بهشت‏برين خواهند ماند.

 خداوند در اين جمله كوتاه “فيها
ما تشتهيه الأنفس و تلذّ الأعين”، عصاره بهشت و تمام نعمتهاى بهشتى را بيان كرده
است.

 بنابراين، هرچه اهل بهشت
بخواهند، برايشان ميسّر مى‏شود و در مشيتشان خلاف راه ندارد: “لهم ما يشاؤون فيها”.4
امّا آنچه جاى بحث است، اين است كه در آن جا چيزهايى وجود دارد كه خارج از منطقه
ادراك انسان است و اصلاً بهشتيان نمى‏دانند در بهشت چه خبر است تا آرزويش را
بكنند، ولى نخواسته، خداوند، به آنها مى‏دهد. لذا در يك جا مى‏فرمايد: آنچه او
مى‏خواهد هست و بالاتر. و در جاى ديگرى، عبارت، چنين آمده است: “فلاتعلم نفسٌ ما
أخفي لهم من قرّة أعين جزاءً بما كانوا يعملون؛5 هيچ كس نمى‏داند چه لذّتها و
نعمتهايى كه مايه روشنى ديده‏اش است و جزاى نيكوكاريش است، در آن جهان براى او
ذخيره شده است.”

 بسيارى از اين خواسته‏ها در
آيات قرآن و ادعيه آمده است ولى يك سلسله اصول كلى هم هست كه گفته‏اند: پاداش
شب‏زنده‏دارها است و شما آنها را نمى‏دانيد كه آرزو و درخواست نماييد.

 × معجزه تسبيح

 موضوع ديگرى كه در اين جا مطرح
است، اين است كه اهل بهشت اگر اراده ميوه يا نعمتهاى ديگر بهشتى كردند، چگونه آن
نعمت را به دست مى‏آورد؟ و به عبارت ديگر: انسان بهشتى اگر اراده ميوه‏اى كرد، آيا
بايد به كنار باغ برود و آن را بچيند يا با همان اراده، حاصل مى‏شود؟

 در سوره يونس مى‏فرمايد:

 “دعويهم فيها سبحانك اللَّهمّ
و تحيّتهم فيها سلامٌ × و آخر دعويهم أن الحمد للّه ربّ العالمين”.6

 مرحوم فيض روايتى را در “علم
اليقين” نقل كرده كه: دعواى آنها، تسبيح است؛ يعنى اگر خواستند آبى بنوشند يا
ميوه‏اى ميل كنند، اين چنين نيست كه خودشان بروند، آن را به دست آورند يا از كسى
درخواست كنند، بلكه با گفتن “سبحان اللّه”، خواسته آنها محقّق و حاصل مى‏گردد. با
تسبيح به خواسته‏هايشان نايل مى‏آيند نه با تلاش و كوشش.

 بنابراين، براى رسيدن به
خواسته‏ها نه درخواست لازم است و نه تلاش، بلكه با صرف اراده و يك تسبيح، و آخرين
سخن ايشان، پس از رسيدن به نعمت،سپاس وحمد خداوند است كه مى‏گويند: “الحمد للّه رب
العالمين”.

 در روايت ديگرى آمده است كه
مى‏گويند: “سبّوحٌ قدّوسٌ”، و اين ذكر تسبيح را بر زبان جارى مى‏كنند. البته ذكر،
يك تعبير است و دعوا، تعبير ديگرى است. اگر مى‏فرمود: ذكرشان تسبيح است، اين مطلب
استفاده نمى‏شد، امّا چون مى‏فرمايد: دعواى اينها تسبيح است؛ اين آيه ظهور دارد و
آن روايت هم، اين مطلب را بخوبى، تبيين مى‏نمايد.

 اهل تقوا همواره مى‏گويند:
خدايا، آنچه نعمت داريم، از توست. “ما بنا من نعمة فمنك”، و همين بيان را امام
رضاعليه السلام دارد كه مى‏فرمايد:

 “ما أصابني من حسنةٍ فمنك،
لاصنع لي و لا لغيري في إحسانك؛ هر نعمتى را كه به من عطا كردى، از تو بود؛ نه من
نقش داشتم و نه ديگرى در آن احسان، بلكه همه مجارى فيض تو بود.”

 اين خاصيت توحيد است كه همه
نعمتها را از خداى سبحان مى‏داند و همه تقصيرها را از خودش.

 به هر حال، اين مؤمنى كه در
بهشت است، آيا يك انسان تُهى دل است كه از نعمتهاى بيرون استفاده مى‏كند، يا در
كنار اين نعمتهاى بيرون، يك بهشتى هم در درون او است.

 سوره مباركه واقعه را ملاحظه
فرماييد، چنين تعبيرى دارد:

 “فأمّا إن كان من
المقرّبين، فروحٌ و ريحانٌ و جنّة نعيم؛ اگر كسى جزء مقرّبين بود، خود او روح و
ريحان در بهشت برين است.”

 اگر دليل عقلى داشتيم به اين
كه ممكن نيست، انسان در درونش، بهشت باشد، آن وقت مى‏گفتيم: حتماً مقصود اين است
كه “له روح و ريحان و جنة نعيم”، و اگر دليل عقلى بر خلاف نيست، بلكه ادلّه عقلى
نيز تأييد مى‏كند، پس خود ظاهر را اخذ مى‏كنيم. در آن روايت كه حضرت رسول‏صلى الله
عليه وآله وسلم به على‏عليه السلام مى‏فرمايد: “يا علي، أنا مدينة الحكمة – و هي
الجنة – و انت يا علي بابها؛ من شهر حكمتم و اين حكمت، بهشت است، و تو درِ آن شهرى”،
و ديگر آيات نيز كم و بيش اين مطلب را تأييد مى‏كند، پس هيچ ضرورتى نيست كه بگوييم
معناى “فروحٌ و ريحانٌ و جنّة نعيم”، اين است كه : “فله روحٌ و ريحانٌ… .”

 اين دو امر را قبلاً در بحث
آيه سوره آل عمران و سوره انفال ملاحظه فرموديد. در سوره انفال مى‏فرمايد: مؤمنينى
كه داراى اين اوصاف هستند، “لهم درجات عند ربهم”؛7 ولى در سوره آل‏عمران، سخن از “لهم”
نيست، بلكه مى‏فرمايد: “هم درجاتٌ”؛8 خود اين ذوات، درجات هستند.

 تمام اين اوصاف مربوط به
مقربين است. و اما فرق بين مقربين و ابرار، هر چند قبلاً تا اندازه‏اى بحث شد، در
آينده نيز تا اندازه‏اى مطرح خواهد شد. “والحمد للّه رب العالمين”

 پاورقيها:

1 ) رعد (13) آيه35.

 2 ) زمر (39) آيه73.

 3 ) زخرف (43) آيات 70 و
71.

 4 ) ق (50) آيه35.

 5 ) سجده (32) آيه17.

 6 ) يونس (10) آيه10.

 7 ) انفال (8) آيه4.

 8 ) آل عمران (3) آيه163.

سخنان معصومان

محبت اهل بيت عليهم السلام

 رسول اكرم – صلى الله عليه و
آله و سلّم – :

 “أَساسُ الإِسْلامِ حُبّي
وَ حُبُّ أَهْل بَيْتي.”1

محبّت من و محبّت اهل بيتم، اساس و پايه اسلام
است.

 رسول
اكرم – صلى الله عليه و آله و سلّم – :

 “حُبُّنا أَهْلُ الْبَيْتِ،
يُكَفِّرُ الذُّنُوبَ وَ يُضاعِفُ الْحَسَناتِ.”2

محبّت ما اهل بيت، گناهان را مى‏زدايد و بر
حسنات مى‏افزايد.

 رسول
اكرم – صلى الله عليه و آله و سلّم – :

 “أثْبَتُكُمْ عَلَى
الصِّراط، أَشَدّكُم حُبَّاً لي وَ لأَهْلِ بَيْتي.”3

هر كه محبّتش به من و اهل بيتم بيشتر باشد، بر
صراط، استوارتر و پابرجاتر خواهد بود.

 رسول
اكرم – صلى الله عليه و آله و سلّم – :

 “لايُؤْمِنُ عَبْدٌ حَتّى
أَكُونَ أَحَبَّ إِلَيْهِ مِنْ نَفْسِهِ وَ تَكُونَ عِتْرَتي‏أَحَبّ إِلَيْهِ مِنْ
عِتْرَتِهِ.”4

ايمان هيچ بنده‏اى كامل نمى‏شود، مگر اين كه من
از خويشتن، در نظرش، محبوبتر و خاندانم از خاندانش، گرامى‏تر باشند.

 اميرالمؤمنين
على – عليه السلام – :

 “مَنْ أَحَبَّنا
فَلْيَعْمَلْ بِعَمَلِنا وَ لْيَتَجَلْبَبِ الْوَرَعَ.”5

هر كه ما را واقعاً دوست مى‏دارد، بايد مانند ما
عمل كند و پارسايى را پيشه خود سازد.

 اميرالمؤمنين
على – عليه السلام – :

 “أَسْعَدُ النَّاسِ مَنْ
عَرِفَ فَضْلَنا وَ تَقَرَّبَ إِلَى اللَّهِ بِنا وَ أَخْلَصَ حُبَّنا.”6

خوشبخت‏ترين‏مردم‏كسى‏است كه مقام و منزلت ما را
بشناسد و به وسيله‏مابه‏خداوند،نزديك‏شودودرمحبتش نسبت به ما، اخلاص ورزد.

 امام
حسن مجتبى – عليه السلام – :

 “إِنَّا مِنْ أَهْلِ
الْبَيْتِ الَّذى إِفْتَرَضَ اللَّهُ مَوَدَّتَهُمْ عَلى كُلِّ مُسْلِمٍ.”7

ما از اهل بيتى هستيم كه خداوند، محبّت آنان را
بر هر مسلمانى، واجب گردانيده است.

 امام
حسين – عليه السلام – :

 “مَنْ أَحَبَّنا لِلَّهِ،
كُنَّا نَحْنُ وَ هُوَ يَوْمَ الْقِيامَةِ كَهاتَيْنِ (وَ أَشار بِالسَّبابَةِ
وَالْوُسْطى).”8

  هر كه براى خدا ما را دوست بدارد، ما و او در روز قيامت مانند اين دو
خواهيم بود (و حضرت به دو انگشت سبّابه و ميانى خويش اشاره كرد).

 امام
باقر – عليه السلام – :

 “حُبُّنا إيمانٌ وَ
بُغْضُنا كُفْرٌ.”9

محبّت ما ايمان و دشمنى ما، كفر است.

 امام
صادق – عليه السلام – :

 “وَاللَّهِ لايُحِبُّنا
عَبْدٌ، حَتّى يُطَهِّر اللَّهُ قَلْبَهُ.”10

به خدا سوگند، هيچ بنده‏اى ما را دوست نمى‏دارد
جز اين كه خداوند قلبش را پاك گرداند.

 امام
صادق – عليه السلام – :

 “مَنْ أَحَبَّنا أَهْلَ
الْبَيْتِ وَ حَقَّقَ حُبُّنا في قَلْبِهِ، جَرى يَنابيعُ الْحِكْمَةِ عَلى
لِسانِه… .”11

 هر كه ما اهل بيت را دوست
بدارد و محبت ما در قلبش جايگزين و راسخ گردد، چشمه‏هاى حكمت بر زبانش، جارى
مى‏شود… .

پاورقیها:

1) كنزالعمّال، ح34206.

 2) امالى طوسى، ص166.

 3) جامع الأحاديث، ص231.

 4) الفردوس، ح7796؛ علل
الشرايع، ص140.

 5) غررالحكم، ح8483.

 6) غررالحكم، ح3297.

 7) مستدرك صحيحين، ج3،
ص172.

 8) معجم الكبير، ح2880.

 9) دعائم الاسلام، ج1،
ص73.

 10) كافى، ج1، ص187.

 11) محاسن، ص61.

گفتار ماه

اقتدار ملى

 يكى از
مهمترين مباحث سياست، بحثهاى مربوط به قدرت سياسى است، هم از آن رو كه اجراى
سياستها و تعقيب اهداف هر حكومتى در پرتو قدرت سياسى آن قابل تحقّق است و هم از آن
جهت كه قدرت سياسى تعيين كننده ميزان اعتبار هر كشور در عرصه سياستهاى جهانى و
بين‏المللى است.

 در باب منشأ قدرت، عقايد
گوناگونى وجود دارد ولى در اين ميان دو ديدگاه برجسته، خودنمايى مى‏كنند؛ برخى از
متفكران، منشأ قدرت را “آسمانى” (خدايى) مى‏دانند و پاره‏اى، “زمينى” (مردمى).
نظام اسلامى كه مبتنى بر ولايت فقيه است، از باب آن كه مشروعيتش را وامدار ائمه
معصومين‏عليهم السلام است، رنگ آسمانى دارد و از آن رو كه مقبوليتش را – توسط
دموكراسى غيرمستقيم – از مردم گرفته، داراى صبغه زمينى است.

 بنابراين بطور ذاتى، داراى
بهترين منشأهاى قدرت است و به ديگر سخن بطور ماهوى مقتضى اقتدار و توانمندى است،
با اين وجود، اعمال و بقاى اين قدرت، داراى شرايط و موانعى است كه لازم است پس از
شناسايى، شرايط، ايجاد و موانع زدوده گردند.

 × شرايط:

 مقام معظم رهبرى؛ حضرت آية
اللّه العظمى خامنه‏اى، سه شرط عمومى و كليدى را براى دولت و ملت برشمردند؛ “وجدان
كارى”، “انضباط اجتماعى” و “انضباط مالى و اقتصادى”. يعنى دولت و ملتى مقتدر
خواهند بود كه با احساس مسؤوليت و تعهد كارى، اقتصادشان را به خودكفايى برسانند و
با رعايت قناعت و ساده‏زيستى، بازار كشورشان را بر روى كالاهاى مصرفى بيگانگان
ببندند و با مراعات قانون، امنيت اجتماعى را ايجاد كنند.

 ولى تحقق دو شرط اساسى ديگر،
از وظايف دولت است:

 1- سياستگذارى كارشناسانه

 اكنون كه انقلاب اسلامى در حال
گذار از معبر خطرناك “جهاد اكبر” براى حفظ ارزشهاست از سويى، و در مسير رشد و
توسعه است از جانب ديگر، سياستگذاريهاى كارشناسانه و نقد و بررسى سياستهاى گذشته
از ضروريات است، چرا كه ميدان دادن وسيع به بخش خصوصى و عدم كنترل دولت بر صادرات
و واردات و افزايش بى‏رويه قيمتها و عدم برخورد با تروريستهاى اقتصادى، نه تنها
قدرت خريد اقشار آسيب‏پذير را به حداقل مى‏رساند، بلكه دستاوردهاى ضدارزشى آن، مانند
آنچه در كيش شاهدش هستيم، را به دنبال دارد و طبيعى است كه مهار اين پديده‏ها، از
شرايط اساسى حفظ اقتدار نظام است.

 2- اعمال قدرت

 دو گروه در كشور ما، جاده صاف
كن امپرياليستها و خائنانى هستند كه اقتدار نظام بايد در تنبيه آنان تجلّى يابد،
نخست: تروريستهاى اقتصادى و سودجويانى كه هر روز با افزايش قيمتها باعث دلسردشدن
امّت حزب‏اللّه مى‏شوند و على رغم اين كه مجمع تشخيص مصلحت، مجازات تا مرحله اعدام
را نيز براى چنين كسانى، پيش‏بينى كرده، متأسفانه حتى در يك مورد هم به اين قانون
عمل نشده است و اين مفسدان همچنان به تركتازى مشغولند، علاوه بر اينها آلودگان به
ارتشا و ديگر مفاسد اجتماعى نيز از اين عوامل كثيفند كه هنوز از جامعه پاكسازى
نشده‏اند.

 گروه ديگر: آنارشيستهايى هستند
كه هر از گاه به بهانه‏اى، امنيت عمومى را مختل ساخته، به بيت‏المال و جان
بى‏گناهان زيان مى‏رسانند؛ مانند حوادث سالهاى گذشته در مشهد، اراك، قزوين و
اخيراً اسلامشهر، دولت در قبال اين جريانها دو وظيفه اساسى بر عهده دارد:

 1- از ميان برداشتن زمينه‏هاى
ناآرامى چون رفع مشكل گرانى، نارساييهاى منطقه‏اى و غيره و در صورت عدم توانايى و
زمانبر بودن حل مشكلات، با توجيه مردم و توضيح علل كاستيها، آنان را واكسينه
نموده، تا فريب توطئه‏گران را نخورند.

 2- با قاطعيت تمام، كسانى كه
امنيت ملى را دستخوش هرج و مرج ساخته‏اند را درهم بكوبد و حتى مسؤولانى كه در
برخورد با اين حوادث، تسامح به خرج مى‏دهند را به گونه‏اى مجازات نمايد كه ديگر،
كسانى به خود اجازه شكستن حرمت خونبهاى شهيدان و تخريب اموال عمومى را ندهند و
بدانند هر كارى بايد از مجراى قانونى آن پى‏گيرى شود.

 × موانع

 گذشته از آنارشيستها،
تروريستهاى اقتصادى و پاره‏اى عوامل داخلى – كه به عنوان ستون پنجم دشمن عمل مى‏كنند
– عمده‏ترين موانع اقتدار نظام، توطئه‏هاى دشمنان خارجى است – كه در سرمقاله‏هاى
مجلات شماره 159 و 160 درباره آنها سخن رفت – و نمونه اخيرش، جنگ اقتصادى
امپرياليزم آمريكاست.

 رئيس جمهورى آمريكا يكشنبه شب (دهم
ارديبهشت) يك سلسله تحريمهاى اقتصادى جديد و گسترده را عليه جمهورى اسلامى، اعلام
كرد و در سخنرانى‏اى كه به مناسبت پنجاهمين سالگرد آزادسازى اردوگاههاى مرگ آلمان
نازى – در ضيافت شام كنگره جهانى يهوديان در شهر نيويورك – ايراد كرد، گفت كه جلو
صادرات آمريكا به ايران را، كه سالانه حدود 326 ميليون دلار است، خواهد گرفت و
شركتهاى آمريكايى را از خريد نفت ايران بازخواهد داشت. و هدف از اين اقدامها را
مقابله با ايران به خاطر پشتيبانى اين كشور از مخالفان خشن صلح خاورميانه عنوان
كرد!

 در ماه مارس گذشته (فروردين)
نيز بيل كلينتون، قرارداد نفتى يك ميليارد دلارى شركت آمريكايى “كونكو” با ايران
را – براى توسعه ميدانهاى نفتى در خليج فارس – لغو كرد و در ديدار با “جان ميجر”
در مورد تشديد فشارهاى اقتصادى عليه ايران، مذاكره نمود. افزون بر اينها، سازمان “سيا”
از كنگره آمريكا تقاضاى دريافت بودجه‏اى كرد تا بر حجم توطئه‏هايش عليه انقلاب
اسلامى بيفزايد و يك سناتور صهيونيست در پارلمان آمريكا نيز از اسرائيل غاصب خواست
تا مراكز انرژى اتمى ايران را بمباران كند. در عين حال رئيس جمهور ضعيف‏النفس
آذربايجان، تحت فشار آمريكا، قرارداد امضا شده پيرامون همكارى و مشاركت جمهورى
اسلامى در كنسرسيوم بين‏المللى استخراج نفت در درياى مازندران را زيرپا گذاشت و
اين در حالى بود كه جمهورى اسلامى ايران نه تنها قاطعانه از تماميت ارضى آذربايجان
در جنگ قره‏باغ حمايت كرده بود، بلكه بزرگترين مدافع و پشتيبان آن در محافل و
مجامع بين‏المللى نيز بود و اگر نبود كمكهاى مالى ايران، جمهورى خودمختار نخجوان –
كه در محاصره كامل ارمنستان بود – سقوط مى‏كرد. با اين حال دولتمردان نادان و
آسيب‏پذير باكو، منافع بلند مدت خود را در همكارى با بزرگترين كشور منطقه – كه
داراى بيشترين ساحل درياى مازندران نيز هست – به دريافت رشوه و پورسانت موقت از
شركتهاى آمريكايى فروختند!

 بارى كلينتون، ضمن منع شركتهاى
آمريكايى از تجارت با ايران، دولت روسيه را نيز تحت فشار قرار داد تا از همكارى با
ايران – در استفاده صلح‏آميز از انرژى اتمى – جلوگيرى كند و به همين منظور به
روسيه سفر كرد و على رغم تهديد و تحريك آن كشور، مفتضحانه برگشت و شركاى تجارى
آمريكا نيز در اين جنگ اقتصادى، او را همراهى نكردند. رئيس جمهور ساده‏انديش
آمريكا، دو دليل را بهانه اجراى سناريوى طراحى شده صهيونيستها، ذكر كرده است:

 1- حمايت ايران از تروريسم.

 2- كوشش ايران براى دستيابى به
سلاحهاى هسته‏اى.

 واقعيت اين است كه از سويى
صهيونيستهاى آمريكا، از شكست خفت بار در تعميم صلح اعراب و اسرائيل و پايمال نمودن
حقوق فلسطينيان، به شدت خشمگين هستند و ايران اسلامى را منشأ اين شكست تلخ ارزيابى
مى‏كنند و كلينتون به عنوان نماينده شركتهاى فرامليتى براى انتخابات آينده، سخت
نيازمند حمايت صهيونيستهاست. و از جانب ديگر، حاكمان كاخ سفيد براى توجيه مشكلات
داخلى و جنگ افروزى در خارج از آمريكا، براى فروش سلاح و منحرف كردن افكار عمومى
از پديده تروريسم خشن داخلى كه در “اوكلاهما” تبلور يافت، جمهورى اسلامى را به جاى
دشمن سابق (اتحاد شوروى و بلوك شرق) نشانه رفته است. و از همه اينها مهمتر، نقش
جمهورى اسلامى در خيزش و بيدارى جهان اسلام و طغيان عليه منافع نامشروع استكبار،
دليل اصلى اين جنگ جديد است. به هر روى تأملاتى در اين باب، لازم است:

 1- اگر گزارشهاى منابع غربى –
كه آمريكا را چهارمين طرف تجارى ايران معرفى مى‏كنند – صحت نداشته باشد، اما گواه
افزايش حجم مبادلات تجارى بين دو كشور است و اين در حالى بوده است كه آمريكا،
روسيه، چين، ژاپن و كشورهاى اروپايى را از همكارى اقتصادى با ايران برحذر
مى‏داشته، از اين رو همپيمانان تجارى آمريكا، به نفاق و عدم صداقت اين كشور آگاهى
يافتند و هيچ كدام از آنها به درخواست كلينتون مبنى بر تحريم تجارى ايران، پاسخ
مثبت ندادند. چه قدر تلخ و ذلّت‏بار است كه دولتى خود را كدخداى دهكده جهانى
بخواند ولى، در هنگامه تعارض منافع، احدى از شركايش از او حمايت نكند و عملاً به
جاى منزوى كردن ايران، ابرقدرت امروز جهان، منزوى شود و تنها اسرائيل غاصب و
منافقين تروريست از اقدامهايش، پشتيبانى كنند!

 2- در حالى كه ما هنوز آمريكا
را شيطان بزرگ مى‏دانيم و رهبر معظّم انقلاب، هرگونه رابطه با آمريكا را قاطعانه
مردود شمرده‏اند، چه كسانى باب مراوده اقتصادى تا اين سطح را گشوده‏اند و در
هنگامه‏اى كه ولىّ امر مسلمين، سخن از انضباط اقتصادى و مالى مى‏فرمايد، چرا بايد
اين همه اجناس مصرفى از آمريكا مانند اتومبيل، پپسى و كوكاكولا و… وارد كشور اسلامى
بشوند؟ با چه توجيهى مسؤولان ورزش، تيم كشتى كشور را به مسابقات جام جهانى “چاتانوگا”
روانه كرده و با نتيجه تلخ و رنج‏آور برگرداندند؟! آيا چنين نيست كه روابط اقتصادى
و فرهنگى، مى‏تواند رهيافتى بر گشودن باب مذاكره و روابط سياسى باشد؟ آيا وقت آن
نرسيده كه صاحبان اين انديشه‏هاى انحرافى و سازشكارانه براى هميشه از صحنه خارج
شوند؟

 3- پيمودن راه مبارزه با
آمريكا، بدون تكيه بر نيروى لايزال الهى و حمايت بى‏دريغ توده‏هاى ميليونى
امكان‏پذير نيست، از اين رو بايسته است، ضمن توجيه و تبيين پيامدهاى تحريم اقتصادى
و برخورد با ستون پنجم و سودجويان اقتصادى، موانع نارضايتى مردم شناخته شده و
زدوده گردند و عرصه‏اى پديد آيد تا همه نيروهاى علاقه‏مند به ترقّى ايران در اين
پيكار مقدّس شركت جويند و البته بايد به خاطر داشت تنها كسانى تا آخر با ما هستند
كه طعم تلخ مظلوميت و محروميت را چشيده باشند. والسلام. سردبير

فروغ
عاشورا

 “روضه سيدالشهدا براى حفظ
مكتب سيدالشهداست، آن كسانى كه مى‏گويند روضه سيدالشهدا را نخوانيد، اصلاً
نمى‏فهمند مكتب سيدالشهدا چه بوده و نمى‏دانند يعنى چه، نمى‏دانند اين گريه‏ها و
اين روضه‏ها حفظ كرده اين مكتب را. الآن هزار و چهار صد سال است كه با اين منبرها
با اين روضه‏ها و با اين مصيبتها و با اين سينه‏زنيها ما را حفظ كرده‏اند، تا حالا
آورده‏اند اسلام را… اگر سيدالشهدا نبود، اين نهضت هم پيش نمى‏برد، سيدالشهدا
همه جا هست “كل أرض كربلا” همه جا محضر سيدالشهداست، همه منبرها محضر سيدالشهداست،
همه محرابها از سيدالشهداست اگر سيدالشهدا نبود، يزيد و پدرش و اعقابش اسلام را
منسى كرده بودند، اگر نسيان شده بود، يك رژيم طاغوتى در خارج منعكس شده بود.
معاويه و يزيد، يك رژيم اسلامى را رژيم طاغوتى داشتند معرفى مى‏كردند، اگر
سيدالشهدا نبود اين رژيم طاغوتى را اينها تقويت مى‏كردند، به جاهليت
برمى‏گرداندند، اگر حالا من و تو هم مسلم بوديم مسلم طاغوتى بوديم، نه مسلم امام
حسينى. امام حسين نجات داد اسلام را، ما براى يك آدمى كه نجات داده اسلام را و
رفته كشته شده هى سكوت كنيم؟ ما هر روز بايد گريه كنيم، ما هر روز بايد منبر برويم
براى حفظ اين مكتب، براى حفظ اين نهضتها، اين نهضتها مرهون امام حسين – سلام اللّه
عليه – هست.”58/4/17

 “كلمه “كل يومٍ عاشورا و
كل ارضٍ كربلا” يك كلمه بزرگى است كه اشتباهى از او مى‏فهمند، آنها خيال مى‏كنند
كه… هر روز بايد گريه كرد لكن اين محتوايش غير از اين است. كربلا چه كرد، ارض
كربلا در روز عاشورا چه نقشى را بازى كرد، همه زمينها بايد اين طور باشند، نقش
كربلا اين بود كه سيدالشهدا – سلام اللّه عليه – با چند نفر جنگ كرد، عدد معدود
آمدند كربلا و ايستادند در مقابل ظلم يزيد و در مقابل دولت جبار، در مقابل
امپراتور زمان ايستادند و فداكارى كردند و كشته شدند، ولكن ظلم را قبول نكردند و
شكست دادند يزيد را، همه جا بايد اين طور باشد، و همه روز هم بايد اين طور باشد،
همه روز بايد ملت ما اين معنا را داشته باشد كه امروز روز عاشورا است و ما بايد
مقابل ظلم بايستيم و همين جا هم كربلاست و بايد نقش كربلا را ما پياده كنيم،
انحصار به يك زمين ندارد، انحصار به يك افراد نمى‏شود، قضيه كربلا منحصر به يك
جمعيت هفتاد و چند نفرى و يك زمين كربلا نبوده، همه زمين‏ها بايد اين نقش را ايفا
كنند و همه روزها، غفلت نكنند ملتها از اين كه بايد هميشه مقابل ظلم بايستند.”
58/7/4

 “زنده نگه داشتن عاشورا يك
مسأله بسيار مهم سياسى عبادى است عزادارى كردن براى شهيدى كه همه چيز را در راه
اسلام داد يك مسأله سياسى است، يك مسأله‏اى است كه در پيشبرد انقلاب اثر بسزا
دارد، ما از اين اجتماعات استفاده مى‏كنيم.”59/8/14

 “اگر عاشورا و فداكارى
خاندان پيامبر نبود، بعثت و زحمات جانفرساى نبى‏اكرم را طاغوتيان آن زمان به
نابودى كشانده بودند و اگر عاشورا نبود، منطق جاهليت ابوسفيانيان كه مى‏خواستند
قلم سرخ بر وحى و كتاب بكشند و يزيد يادگار عصر تاريك بت‏پرستى كه به گمان خود با
كشتن و به شهادت كشيدن فرزندان وحى اميد داشت اساس اسلام را برچيند و با صراحت و
اعلام “لاخبر جاء و لا وحى نزل” بنياد حكومت الهى را بَركَند، نمى‏دانستيم به سر
قرآن‏كريم و اسلام عزيز چه مى‏آمد. لكن اراده خداوند متعال بر آن بوده و هست كه
اسلام رهايى‏بخش و قرآن هدايت افروز را جاويد نگه دارد و با خون شهيدانى چون
فرزندان وحى احيا و پشتيبانى فرمايد و از آسيب دَهر نگه دارد و حسين بن على آن
عصاره نبوت و يادگار ولايت را برانگيزد، تا جان خود و عزيزانش را فداى عقيدت خويش
و امّت معظم پيامبراكرم نمايد، تا در امتداد تاريخ، خون پاك او بجوشد و دين خدا را
آبيارى فرمايد و از وحى و از رهاوردهاى آن پاسدارى نمايد.”60/3/16

       امام خمینی ثابت و استوار از آغاز تا
پایان

  گفتار ماه                                                                  سردبير

 محبت اهل بيت  

 فردوس درون                                                               آية
الله جوادى آملى

 راه‏حلهاى ‏زدودن‏
رذايل ‏اخلاقى                                           آيةالله ‏مصباح‏
يزدى

 مضرات فردى تجمل پرستى                                               مينا
هاشمى

در سايه خورشيد (يادى از امام)

 چشمه آفتاب                                                                   محمد رضا مالك

 سينما در خدمت انديشه دينى
                                              حجةالاسلام
علوى

ماجراى جنگ بدر                                                             حجةالاسلام
والمسلمين رسولى محلاتى

 عاشورا در آينه زمان                                                           سيد
موسى ميرمدرس

 چشمه جوشان حكمت                                                       غلامرضا
گلى زواره

گفته‏ها و نوشته‏ها

 پاسخ به نامه‏ها

 جدول

گزارشهاى علمى – پژوهشى  

 در حاشيه دو گزارش                                                       حجةالاسلام
والمسلمين محمد تقى رهبر

 عاشورا در پاكستان                                                         
 دكتر محمد رضا حافظنيا

 نگاهى به رويدادها

رهنمودهای مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه
ای

ماهنامه پاسدار اسلام.

صاحب امتياز: دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه
قم.

مدير مسؤول: محمد حسن رحيميان.

دفتر مركزى: قم خيابان شهدا- صندوق پستى
37185/777 – تلفن 24803 – فاكس32332

شعبه تهران : خيابان انقلاب اسلامى – بين فلسطين
و وصال – تلفن 6468283

حساب جارى 600/9 بانك ملت قم- شعبه آموزش و
پرورش.

تك شماره 400 ريال – اشتراك ساليانه 4800 ريال.

چاپ : چاپخانه دفتر تبليغات اسلامى.

 يادآوريها

 1- پاسدار اسلام از مقالات،
اشعار، داستانها و ديگر آثار شما استقبال مى‏كند.

 2- آثار رسيده، بر اساس ضوابط
شوراى نويسندگان، به ترتيب اولويت به چاپ خواهند رسيد. و حتى‏المقدور، مقالات همه
نويسندگان – در صورت برخوردارى از جنبه‏هاى پژوهشى – منتشر خواهند شد، ولكن مطالب
نو و آثار مذهبى در عرصه‏هاى گوناگون، در اولويت قرار دارند.

 3- لازم است، مقاله‏ها براى يك
شماره، در نظر گرفته شوند (حداكثر 15 صفحه دست‏نويس) و در صورت ناگزير بودن، از سه
شماره پى در پى، افزايش نيابند.

 4- فرستادن نسخه اصلى مطالب
لازم است و در صورت ترجمه، ضميمه ساختنِ متن، ضرورى مى‏باشد.

 5- مطالب رسيده، بايد پيش از
اين، چاپ نشده باشند.

 6- مجله در ويرايش و تلخيص
مقاله‏ها، مختار است.

 7- آثار ارسالى، بازگردانده
نمى‏شوند.

 8- بهره جستن از مطالب‏مجله –
با يادآورى مأخذ – آزاد است.

توجه:

 به اطلاع خوانندگان فرزانه
مى‏رساند كه سالنامه شماره سيزدهم مجله پاسدار اسلام، در يك مجلد و با كيفيت مرغوب
و با قيمت 650 تومان تقديم علاقه‏مندان مى‏گردد.

 كتابخانه‏ها، مؤسسات فرهنگى و
خوانندگانى كه مايل به تهيه اين اثر گرانسنگ هستند، مبلغ مذكور را به‏حساب جارى
600 / 9 بانك ملت قم – شعبه آموزش و پرورش، واريز و فتوكپى آن را به آدرس مجله،
ارسال نمايند.

 “روابط عمومى مجله پاسدار
اسلام”

مقام
معظم رهبرى حضرت آية الله العظمى خامنه‏اى

گويا فريضه واجب حج به گونه‏اى بنا شده است كه
هنگامى كه انسانها از محدوده زندگى مادى به مركز اقامه اين فريضه الهى جذب
مى‏شوند. ديگر فضا، فضاى مادى نباشد، بلكه يك فضاى كاملاً معنوى فراهم شود تا
انسان به طور حقيقى يك شستشويى در اين فضاى معنويت بكند و برگردد.

 { اگر ما ديديم كه حج جنبه
مادى و ظاهرسازى و دورى از معنويت پيدا كرد. اگر ديديم در سفر حج رفتارهايى كه
براى خودمان انتخاب مى‏كنيم يا بر ما تحميل مى‏كنند، ضد معنويت است. بايد بدانيم
از فلسفه حج دور افتاده‏ايم. اين كسانى كه ايام حج را به ميزان زيادى صرف كارهايى
مى‏كنند كه در جهت مقابل معنويت است؛ خود را در ماديت غرق كرده‏اند و از خدا دور
شده‏اند. اينها در حقيقت بدون اين كه خودشان بدانند، از آن سرمايه‏اى كه خداى
متعال در حج به آنها هديه كرده است، كم مى‏كنند. خيال مى‏كنند چيزى به دست
مى‏آورند در حالى كه چيزى از دست مى‏دهند و با غرق شدن در ماديات هديه معنوى را
ناقص مى‏كنند.

 { من خواهشم مى‏كنم از همه
آقايان محترم، از همه مسؤولان و از همه برادران و خواهران و هر كسى كه به نحوى با
حاجى ارتباط دارد، يكى از كارها و كوششهاى آنها اين باشد كه اين حاجى را به روح و
معنويت حج و به تأثيرى كه حج براى تكامل فردى انسان – منهاى مسايل اجتماعى – دارد
و او را پالايش و تزكيه مى‏كند و به زينت معنويت مزيّن مى‏كند و برمى‏گرداند و
سرمايه‏اى به او مى‏دهد و مشت او را پر مى‏كند. آشنا و نزديك كنند. همه‏اش هم با
بيان نيست، بلكه با عمل، با حضور، با توجه و با رفتار بايستى مردم را به معنويت
سوق داد.

 { اگر جمهورى اسلامى
شعارهاى اسلامى را هم مى‏داد، نماز و دعا و عبادت و قرآن را هم گرامى مى‏داشت، اما
در مقابل استكبار سينه سپر نمى‏كرد و هر چه آنها مى‏گفتند اجرا مى‏كرد، هيچ كارى
با او نداشتند اينها كه با ذلّت اسلام مخالف نيستند اينها با عزّت اسلام
مخالفند… پيغمبر اسلام خودش را در مكه حبس نكرد، اگر در مكه و در خانه، خود را
حبس مى‏كرد و اگر مردم را دعوت نمى‏كرد و متعرض كسى نبود؛ كسى به او كارى نداشت.
اسلام عزيز است، عزّت اسلام بايد تثبيت بشود. آن اسلامى كه سينه سپر مى‏كند،
مى‏ايستد، سرش را بالا مى‏گيرد و زير بار دشمن نمى‏رود بلكه بارها و بارها استكبار
را ذليل مى‏كند و بينى او رابه خاك مى‏مالد، همچنانى كه جمهورى اسلامى اين كار را
كرد.

 حج براى آشنايى مسلمانان،
براى اتحاد مسلمين، براى تأمين منافع مشترك و براى احتراز از دشمنان مشترك و برائت
از آنان است. چون آن جا مركز اسلام است و اسلام لب و روح و حقيقتش، توحيد است و
خانه خدا مركز اقامه توحيد و مظهر و نماد و رمز آن است. لذاست كه شعار، شعار
توحيدى است، و برائت هم برائت از شرك است.

 74/1/17

حج
ابراهيمى

 “سلام بر زائرين بيت‏اللّه
الحرام، سلام بر زائرينى كه در مركز وحى الهى و محل هبوط ملائكةاللّه اجتماع
نمودند، سلام بر مؤمنينى كه از خانه خود به سوى خانه خدا هجرت نمودند. سلام بر همه
مسلمين جهان كه پيامبر عظيم‏الشأن و خاتم نبيين(ص)، پيامبر آنان و قرآن كريم كتاب
آنان و كعبه معظمه قبله آنان است. سلام بر آنان كه از همه اقسام شرك رو برگرداندند
و به سوى مركز توحيد روآوردند و از قيد عبوديت و اطاعت همه بتهاى جهان مراكز
استكبار و استعمار و قدرتهاى شيطانى رها و به قدرت مطلقه الهى و حبل المتين توحيد
پيوستند و سلام بر آنان كه رمز دعوت حق تعالى را در وفود به سوى خانه خدا دريافتند
و لبيك گفتند.”59/6/21

 “اكنون كه حجاج
بيت‏اللّه‏الحرام‏از خانه تن ودنيامهاجرت‏الى‏اللّه و رسوله، كه خانه دل است
مى‏كنند و همه چيز جز محبوب حقيقى در وراى آنان است بلكه چيزى جز او نيست كه درون
و برون داشته باشد، بايد بدانند كه حج ابراهيمى – محمدى (صلى اللّه عليهما وآلهما)
سالهاست غريب و مهجور است، هم از جهات معنوى و عرفانى و هم از جهات سياسى و
اجتماعى. و حجاج عزيز تمامى كشورهاى اسلامى بايد بيت خدا را در همه ابعادش از اين
غربت درآورند، اسرار عرفانى و معنويش به عهده عرفاى غير محجوب]است[. و ما اينك با
بعد سياسى و اجتماعى آن سر و كار داريم كه بايد گفت فرسنگها از آن دوريم. ما مأمور
به جبران مافات هستيم. اين كنگره سراپا سياست كه به دعوت ابراهيم و محمد – صلى
الله عليهما و آلهما – برپا مى‏شود و از هرگوشه دنيا و از هر فجِّ عميق در آن
اجتماع مى‏كنند، براى منافع ناس است و قيام به قسط است و در ادامه بت‏شكنيهاى
ابراهيم و محمد است و طاغوت شكنيها و فرعون زدودنهاى موسى است. و كدام بت به پايه
شيطان بزرگ و بتها و طاغوتهاى جهانخوار مى‏رسد كه همه مستضعفان جهان را به سجده
خود و ستايش خويش فرا خوانند و همه بندگان آزاد خداى تعالى را بنده فرمانبردار
خويش دانند؟ در فريضه حج كه لبيك به حق است و هجرت به سوى حق تعالى به بركت
ابراهيم و محمد است، مقام “نه” بر همه بتها و طاغوتهاست و شيطانها و
شيطان‏زاده‏هاست.”65/5/16

 “هان اى مسلمانان قدرتمند!
به خود آييد و خود را بشناسيد و به عالم بشناسانيد و اختلافات فرقه‏اى و منطقه‏اى
را كه به دست قدرتهاى جهانخوار و عُمّال فاسد آنها براى غارت شما و پايمال كردن
شرف انسانى و اسلامى شما بار آمده، به حكم خداى تعالى و قرآن مجيد به دور افكنيد و
تفرقه‏افكنان از قبيل آخوندهاى جيره‏خوار و ملى‏گرايان بى‏خبر از اسلام و مصالح
مسلمين را از خود برانيد كه ضرر اينان بر اسلام از ضرر جهانخواران كمتر نيست.
اينان اسلام را وارونه نشان مى‏دهند و راه را براى غارتگران باز مى‏كنند. خداوند
تعالى، اسلام و ممالك مسلمين را از شر جهانخواران و پيوستگان و وابستگان به آنان
نجات دهد.”64/5/25

 “توجه داشته باشيد كه سفر
حج، سفر كسب نيست، سفر تحصيل دنيا نيست، سفر الى اللّه است. شما داريد به طرف خانه
خدا مى‏رويد، تمام امورى كه داريد انجام مى‏دهيد به طور الوهيت بايد انجام بدهيد.
سفرتان از اين جا كه شروع مى‏شود “وفد” الى اللّه است، سفر به سوى خداى تبارك و
تعالى است. بايد همان‏طورى كه مسافرين الى اللّه مثل انبياعليهم السلام و بزرگان
از دين ما مسافرتشان الى‏اللّه در تمام زمان حياتشان بوده است و يك قدم تخلف
نمى‏كردند از آن چيزى كه برنامه وصول الى‏اللّه بوده است، شما هم الآن “وفود” الى
اللّه داريد مى‏رويد. شما در آن جا كه مى‏رويد، در ميقات كه مى‏رويد لبيك به خدا
مى‏گوييد؛ يعنى تو دعوت كردى و ما اجابت. مبادا يك عملى انجام بدهيد كه خداى تبارك
و تعالى بفرمايد كه خير، شما را من قبول ندارم براى اين كه شما اسلامى نيستيد.
مبادا اين سفر را سفر تجارت قرار بدهيد
و امور تجارى
در اين سفر مطرح باشد پيشتان، چه آقايان اهل علم و چه كاروانها و چه رؤساى
كاروانها و چه ساير حجاج، سفر، سفر الى اللّه است نه سفر به سوى دنيا، آلوده به
دنيا بكنيد.”

58/7/8

نگاهى به رويدادها

 جهان اسلام‏

حماس و جهاد اسلامى به ائتلاف تازه گروههاى
فلسطينى مخالف قرارداد سازش پيوستند.

حمله وهابى‏ها به مساجد كراچى منجر به شهادت 20
تن از شيعيان شد. (73/12/7)

روحانيون پاكستانى: دولت بوتو از تأمين امنيت
شيعيان عاجز است. (73/12/8)

انفجار بمب در كردستان عراق 180 كشته و مجروح
بجا گذاشت.(73/12/9)

مشاور رهبر شيعيان پاكستان به شهادت رسيد. (73/12/17)

انفجار بمب توسط عوامل استكبار، نمازجمعه شيعيان
كراچى را به خاك و خون كشيد. (73/12/20)

44 مسلمان الجزايرى توسط رژيم كودتا به شهادت رسيدند.(73/12/22)

حجةالاسلام والمسلمين عبدالعلى مزارى رهبر حزب
وحدت اسلامى توسط نيروهاى طالبان به شهادت رسيد. (73/12/23)

 اخبار داخلى

 طراحى بزرگترين قرآن خطى
جهان پس از 30 سال به پايان رسيد.

 مدير كل سابق قند و شكر
مازندران و همدستانش به زندان، شلاق و جريمه محكوم شدند.

حجةالاسلام والمسلمين سيد احمد خمينى: مشكلات
موجود در مقابل دستاوردهاى عظيم انقلاب ناچيز است.

 (73/12/8)

طى حكمى از سوى رهبر معظم انقلاب، آيت الله حاج
سيد محمود‌هاشمى به عضويت شوراى نگهبان منصوب شد.

 (73/12/13)

حجة الاسلام والمسلمين حاج سيد احمد خمينى: مردم
خواستار برخورد قاطع و ثمربخش با ريشه‏هاى مشكلات اقتصادى هستند.(73/12/14)

سد 15 خرداد قم با ذخيره 200 ميليون متر مكعب آب
با حضور رئيس جمهور افتتاح شد. (73/12/15)

دولت سوبسيد كالاهاى اساسى را در سال 74 همچنان
پرداخت مى‏كند.

 (73/12/16)

با تصويب مجلس، ريخت و پاش در دستگاههاى دولتى
ممنوع شد.

 دو جاسوس عراقى در سمنان
شناسايى و بازداشت شدند.(73/12/17)

رئيس جمهورى: افزايش آگاهيهاى علمى، فرهنگى
بانوان راه‏هاى پيشرفت كشور را هموار مى‏كند.

رئيس مجلس: ايران اسلامى هيچگاه درصدد دستيابى
به سلاحهاى هسته‏اى نيست. (73/12/18)

وزير راه و ترابرى به دليل افزايش قيمت بليط
پروازهاى داخلى به مجلس احضار شد.

 (73/12/20)

يادگار گرامى امام در صبح ديروز در پى عارضه
قلبى در بيمارستان بقيةالله بسترى شد. (73/12/22)

آيت الله جنتى: اعدام گرانفروشان به عنوان مفسد
فى‏الارض پشتوانه فقهى دارد.

 (73/12/23)

يك ميدان جديد نفتى در جنوب گچساران كشف شد.(73/12/25)

يادگار امام به لقاء اللّه پيوست.

 (73/12/27)

يادگار امام، با تشييع ميليونى امت وفادار در
كنار مقتداى عشق آرميد.

حجةالاسلام سيد حسن خمينى فرزند برومند يادگار
امام: وظيفه داريم پرچمى را كه آن گنجينه اسرار انقلاب بر دوشمان گذاشت، همچنان
برافراشته نگه داريم.

طرح ملى راه‏آهن بافق – بندرعباس، خليج‏فارس را
به شبكه راههاى اروپا و آسياى مركزى متصل كرد.

 (73/12/28)

قانون جمع‏آورى آنتن‏هاى ماهواره به استانداران
سراسر كشور ابلاغ شد.

 (74/1/9)

1100 كيلو مرفين از كاميون ترانزيت تركمنستان – تركيه در خراسان
كشف شد.

ستاد پشتيبانى برنامه تنظيم بازار: هرگونه
افزايش بى‏رويه نرخهاى حمل و نقل بار و مسافر ممنوع است. (74/1/14)

 اخبار خارجى

وزارت اقتصاد آلمان: هيچ تغييرى در سياست تجارى
آلمان با ايران صورت نگرفته است.(73/12/7)

سفير فلسطين در تهران: توافق ساف – اسرائيل يك
اشتباه تاريخى است.

رئيس سابق ستاد ارتش پاكستان: هدف طالبان حفظ
منافع غرب در آسياى مركزى است.

گاردين: آمريكا 5 دستگاه فوق مدرن براى ساخت
سلاح هسته‏اى در اختيار اسرائيل قرار داد.

توطئه عربستان براى ايجاد آشوب در عمّان نافرجام
ماند.

كاخ سفيد داراييهاى سوريه در آمريكا را بلوكه
كرد.

شوراى دولتى چين: حقوق بشر آمريكايى بهانه‏اى
براى مداخله در امور كشورهاست.

 (73/12/8)

چين و آلمان براى همكارى اتمى با ايران ابراز
علاقه كرده‏اند.

هفتاد نظامى روس در نبردهاى جديد گروزنى به
هلاكت رسيدند.(73/12/9)

شوراى امنيت تحت فشار آمريكا از محكوميت رژيم
صهيونيستى خوددارى كرد.

آمريكاييها در آخرين لحظات خروج از سومالى،
موگاديشو را بمباران كردند.

وزير خارجه آمريكا: غرب بايد به روسيه‏اى بدون
يلتسين فكر كند.

 (73/12/10)

سعود الفيصل: عربستان از تقويت نظامى ايران در
تنگه هرمز نگران است.

ارتش تركيه وارد شمال عراق شد.

 (73/12/14)

عرفات: عراق خواهان بهبود روابط با اسرائيل است.

وزير دفاع روسيه: جنگ چچن تا پنج سال ديگر ادامه
خواهد داشت.

نخست وزير رژيم صهيونيستى: اعتقادى به پيمان منع
تكثير سلاحهاى هسته‏اى نداريم.

گورباچف: روسيه در آستانه قطعه قطعه شدن است.

رژيم صهيونيستى با بازگشت آوارگان جنگ 1967 به
مناطق اشغالى مخالفت كرد.(73/12/15)

رائو: تخريب مسجد بابرى توطئه‏بود.

گروه “طالبان” براى نخستين بار با نيروهاى دولتى
افغانستان در جنوب كابل درگير شد.

كريستوفر: اعضاى شوراى همكارى خليج فارس بايد به
تحريمهاى مستقيم عليه اسرائيل خاتمه دهند.(73/12/22)

دو ديپلمات مقتول آمريكا در كراچى، عضو سازمان
سيا بوده‏اند.(73/12/23)

كوزيرف: مسكو با توسعه ناتو مخالف است.(73/12/24)

بحران جمهورى آذربايجان با سركوب كودتاچيان
خاتمه يافت. (73/12/28)

قرار داد فروش 8 ناوچه فرانسوى با كويت امضا شد.
(74/1/8)

آمريكا: از اعزام ارتش تركيه به شمال عراق براى
سركوب كردها قوياً حمايت مى‏كنيم. (74/1/9)

نخست وزير بوسنى: مأموريت نيروهاى سازمان ملل،
تداوم جنگ در بوسنى است.

 (74/1/10)

“حماس” رژيم صهيونيستى و “عرفات” را مسؤول انفجارها در نوار غزه
اعلام كرد.

 (74/1/14)

گزارشهاى علمى – پژوهشى

 زنده ماندنِ يك سوم افراد سرطانى

 بر اساس يك تحقيق 30 ساله كه توسط پژوهشگران سوئدى انجام شده است با
وجود آنكه دانشمندان هنوز با يافتن روشى براى درمان سرطان فاصله بسيار زيادى دارند
اما با اين حال حدود يك سوم از افرادى كه از سرطان رنج مى‏برند موفق به شكست دادن
بيمارى و بازيافت سلامت خويش مى‏شوند.

 به گزارش خبرگزارى رويتر از استكهلم در بعضى از انواع سرطان همچون
سرطان كبد، ريه و سرطان معده، شانس زنده ماندن افراد بسيار كم است اما احتمال زنده
ماندن مبتلايان به بعضى از سرطانها همچون سرطان سينه، سرطان پروستات،بيمارى
هوچكين، سرطان‏بيضه و لو سمى در كودكان افزايش يافته است.

 مشكلات كودكان تيزهوش

 كودكان تيزهوش در سن 3 سالگى با سئوالاتى در مورد مفهوم زندگى يا جهان
لايتناهى والدين خود را حيرت زده مى‏كنند.

 به گزارش خبرگزارى آلمان از‌هانور، بسيارى از والدين از به دنيا آمدن
يك نابغه خرسند مى‏شوند ولى گاهى اوقات مشكلاتى كه در نتيجه اين موقعيت پيش مى‏آيد
بر فوايد آن مى‏چربد.

 يك متخصص روان درمانى مى‏گويد: جوانانى كه داراى خلاقيت‏هاى ذهنى هستند
در تصويرى كه اكثر مردم از يك كودك در ذهن خود دارند نمى‏گنجند.

 علائم نشان دهنده هوش استثنايى يك كودك، شادى، سرزندگى، حافظه دقيق،
قدرت تخيل قوى و حس شوخ طبعى آشكار است.

 اين پزشك مى‏افزايد: تنها 2 درصد كودكان را در هر گروه سنى مى‏توان به
عنوان تيزهوش تلقى كرد. از آنجايى كه اين عده گروه كوچكى را تشكيل مى‏دهند اغلب
تنها مى‏مانند و اين تصور برايشان بوجود مى‏آيد كه داراى مشكلى هستند.

 اين كودكان غالباً دچار افسردگى و مشكلات فراگيرى مى‏شوند و والدين هم
با آنها رنج مى‏كشند.

 متخصصان آلمانى معتقدند، بهترين راه حل اين نيست كه كودكان تيزهوش را
از مدارس معمولى بيرون آوريم، بلكه مى‏بايست آنها را به عنوان گروهى در يك دسته
بزرگتر كودكان و با توانايى‏هاى طبيعى‏تر جاى داد.

 معلم مى‏تواند در كنار تكاليف كلاس براى اين عده تمرينات اضافى و
مشكلتر تهيه كند. اين پزشك مى‏گويد: من اعتقاد ندارم كه ايجاد مدارس مخصوص كودكان
تيز هوش راه حل درستى باشد.

 مصرف پروتئين در ماههاى اول باردارى

 چنانچه زنان در اوايل دوران باردارى پروتئين كافى دريافت نكنند تكامل
جفت و در نهايت رشد جنين در آنها دچار محدوديت خواهد شد.

 به گزارش خبرگزارى يونايتدپرس، پژوهشگران دانشكده پزشكى بيورBAYLOR با انجام
مطالعه‏اى بر روى خوكهايى كه در اوايل دوران باردارى خود رژيم غذايى كم پروتئين
داشتند دريافتند جفت جنينى در اين حيوانات به ميزان 21 درصد كوچكتر از جفت جنينى
ماده خوكهايى بود كه رژيم غذايى منظم داشتند.

 كوچك شدن اندازه جفت، توانايى اين عضو را در رساندن مواد غذايى به جنين
دچار ضعف و آسيب مى‏كند و وقتى به ماده خوكهايى كه دچار كمبود پروتئين بودند رژيم
غذايى طبيعى پروتئين داده شد جفت نتوانست توانايى‏هاى انتقال مواد غذايى را دوباره
بدست آورد.

 مطالعات انجام گرفته بر روى انسانها نشان داده است اندازه جفت تعيين
كننده وزن نوزاد در زمان تولد است.

 پژوهشگران از زنان باردار مصرانه مى‏خواهند با مصرف گوشت، ماهى، حبوبات
و محصولات لبنى، پروتئين مورد نياز بدن خود را بدست آورند.

 تفاوت مغز زن و مرد در فرآيند تحليل تكلم و گفتار

 براى اولين بار تحقيقات دانشمندان نشان مى‏دهد مغز زنان و مردان به
روشى متفاوت تكلم و گفتار را تجزيه و تحليل مى‏كند.

 تحقيقات دانشمندان مدرسه پزشكى دانشگاه “ييل” نشان مى‏دهد در تحليل
فرآيندهاى تكلمى و گفتارى، در مردان تنها بخشى از نيمكره چپ مغز فعاليت مى‏كند در
حالى كه در زنان بخش‏هايى از هر دو نيمكره مغز در انجام اين نوع فعاليت‏هاى مغزى
نقش دارند.

 مشاهدات محققان دانشگاه ياد شده بر مطالعه فعاليت‏هاى مغزى گروهى از
داوطلبان مرد و زن در هنگام انجام آزمايش‏هاى گفتارى استوار است.

 طى اين آزمايشها، با استفاده از سيستم “ام آر اى” فعاليت بخش‏هاى مختلف
مغز در هنگام سخن گفتن مورد مطالعه قرار گرفته است.

 دستگاه “ام آر اى” مى‏تواند تغييرات جزيى در جريان خون مويرگ‏ها در
قسمت‏هاى مختلف مغز را ثبت كند

 بر اساس نتايج اين تحقيقات كه در شماره اخير هفته نامه علمى “نيچر” به
چاپ رسيد است، الگوى فعاليت‏هاى مغزى زنان و مردان بسيار شبيه يكديگر است و تنها
در برخى از فعاليت‏هاى مغزى مربوط به تحليل فرآيندهاى تكلمى و گفتارى تفاوت‏هايى
جزيى به چشم مى‏خورد.

 به گفته “مايكل راگ” يكى از محققان دانشگاه “سنت اندروز” در اسكاتلند،
اين اولين بار است كه شواهد علمى قانع كننده‏اى در مورد اختلاف در نحوه كار مغز در
هنگام تحليل فرآيندهاى تكلمى و گفتارى ميان زن و مرد به دست آمده است.

ساخت دستگاه دايافرم

 دستگاه دايافرم (شكل دهنده سنگ‏هاى سراميكى) كه در كارخانه‏هاى توليد
قطعات سراميك مدرن كاربرد دارد در مشهد طراحى و ساخته شد.

 مهندس حسن بيگلى سازنده دستگاه دايافرم در اين خصوص گفت: اين دستگاه از
نظر كيفيت با مشابه خارجى برابر و بسيار ارزانتر است.

 وى افزود: اين دستگاه مكمل دستگاه سنگ فرم‏دهى بدنه سراميكى شمع است و
اساس كار آن بر استفاده از شابلن فرم از طريق بازوهاى پانتوگراف استوار است به اين
ترتيب كه طرح مورد نظر از طريق شابلن روى صفحه سنگ پياده مى‏شود.

 دستگاه دايافرم در سازمان پژوهش‏هاى علمى صنعتى پژوهشكده خراسان طى مدت
يكسال طراحى و ساخته شده و پس از نمونه‏سازى در حال حاضر آماده توليد انبوه است.

 وسايل جديد و بازيافت شنوايى

 تركيب چند تكنولوژى جديد اين امكان را بوجود آورده است تا پزشكان
بتوانند كودكانى را كه از بدو تولد ناشنوا هستند از شنوايى و مشكل بى‏زبانى نجات
دهند.

 گوش بايونيك يا معجزه‏آسا تركيبى است از يك گيرنده و فرستنده، چند
الكترود، يك ميكروفن و يك دستگاه تنظيم صوت كه بر روى هم قادرند حس شنوايى را به
كودكان و نيز بزرگسالان بازگردانند.

 در افرادى كه به كرى مادرزاد دچارند بر خلاف كسانى كه گوششان به اصطلاح
سنگين است و صدا را به خوبى تشخيص نمى‏دهند استفاده از وسايلى مانند سمعك تاثيرى
ندارد. دليل اين امر آن است كه در كرهاى مادرزاد، گوش داخلى كه وظيفه مهم تبديل
امواج صوت به پيامهاى الكتريكى و انتقال اين پيامها به مغز را بر عهده دارد، آسيب
ديده و قادر به ايفاى نقش خود نيست.

 به نوشته روزنامه اينديپندنت در گوش بايونيك با انجام يك عمل جراحى
موضعى يك گيرنده كوچك امواج الكتريكى و چند الكترود در پشت گوش شخص در داخل جمجمه
جاى داده مى‏شود. الكترودها از يك سو به گيرنده الكتريكى متصل‏اند و از سوى ديگر
به اعصابى كه سيگنالهاى الكتريكى را به مغز منتقل مى‏كنند، متصل مى‏شوند.

 بر روى سر شخص از بيرون، با استفاده از يك آهنربا، يك فرستنده كوچك به
گيرنده الكتريكى كه در داخل جمجمه جا داده شده متصل مى‏شود.

 اين فرستنده سيگنالهاى الكتريكى را به گيرنده منتقل مى‏كند. در پشت
لاله گوش شخص نيز ميكروفن ظريفى كار گذارده مى‏شود كه به يك دستگاه كوچك تنظيم
كننده صورت كه در جيب پيراهن جا داده مى‏شود متصل است. وظيفه دستگاه تنظيم كننده
صوت كه ابعاد آن معادل ضبط صوتهاى كوچك جيبى يا واكمن‏هاست تبديل امواج صوت به
سيگنال الكتريكى و انتقال آن به فرستنده است. ميكروفونى كه به دستگاه وصل است به
شخص كمك مى‏كند تا با كمك تنظيم كننده صوت، شدت صدايى را كه به گوش مى‏رسد تغيير
دهد.

 چند هفته پس از انجام عمل جراحى و پس از حصول اطمينان از اتصال
الكترودها به اعصاب گوش داخلى به شخص اجازه داده مى‏شود تا دستگاه تنظيم كننده صوت
را روشن كند و براى نخستين بارشنيدن صدا را تجربه كند.

 آزمايشهايى كه تاكنون بر روى 326 كودك 2 تا 11 ساله در انگليس صورت
گرفته نشان داده است كه استفاده از گوش بايونيك به اين كودكان اجازه مى‏دهد تا نه
تنها توانايى شنيدن را به دست آورند بلكه بر مشكل بى‏زبانى نيز تا حدود زيادى غلبه
كنند.

 موفقيت در اين زمينه تا اندازه‏اى با سن كودك تناسب دارد و ميزان
پيشرفت كودكان كم سن و سالتر در اين مورد بيشتر است.

  از بين بردن سلولهاى سرطانى
مغز

 محققان در يك آزمايش بعمل آمده بر روى موشها نشان دادند ويروس تبخال كه
از نظر ژنتيكى تغيير يافته است مى‏تواند سلولهاى سرطانى مغز را بدون آسيب رساندن
به سلولهاى سالم از بين ببرد.

 دكتر “سى. يانسى گيلسپاى” از دانشكده پزشكى دانشگاه آلاباما در
بيرمنگهام مى‏گويد: اين آزمايش امكان درمان تدريجى يكى از مهلك‏ترين سرطانهاى
انسانى (گليوم بدخيم، تومور بدخيم بودن متاساز كه از نورگلى‏ها درست شده است) را
بوسيله تزريق ويروس تبخال تغيير يافته، فراهم مى‏كند.

 گيلسپاى مى‏گويد: ويروس تبخال معمولاً ويروس خطرناكى در مغز است. اما تغيير
ژنهاى اين ويروس تهديدى را كه براى سلولهاى طبيعى مغز دارند از بين مى‏برد.

 آزمايشها نشان داد اين ويروس تغيير يافته تنها سلولهاى مغزى را كه در
حال تقسيم يا رشد هستند، مورد حمله قرار مى‏دهد.

 تنها سلولهاى رشد يابنده در مغز، سلولهاى سرطانى هستند و اين بدان
معناست كه سلولهاى سرطانى تحت تأثير اين ويروس قرار مى‏گيرند.

 تشخيص اوليه بيمارى آرتروز

 دانشمندان موفق به ابداع يك آزمايش ساده خون شدند كه مى‏توان از آن
براى تشخيص اوليه بيمارى روماتيسم استفاده كرد.

 به نوشته روزنامه ديلى تلگراف چاپ لندن متخصصين انگليسى در تحقيقات 10
ساله خود در زمينه بيمارى آرتروز و ورم مفاصل به وجود بيش از حد مواد پروتئينى در
خون افراد مبتلا به اين بيمارى پى بردند.

 در اين تحقيق كه در نوع خود يكى از بزرگترين طرحهاى مطالعاتى به شمار
مى‏رود بيش از 500 بيمار طى 10 سال گذشته مورد مطالعه قرار گرفتند و دانشمندان
نهايتاً به وجود بيش از حد مواد پروتئينى به عنوان يكى از شرايط مستعد براى بروز
چنين بيمارى دست يافتند.

 متخصصين بيمارستان سلطنتى بريستول در غرب انگليس كه اين تحقيقات را
هدايت كرده‏اند معتقدند كه نتايج به دست آمده نمى‏تواند هنوز به عنوان راه علاجى
براى مبتلايان به آرتروز و ورم مفاصل به كار گرفته شود ولى اين آزمايش ساده اولين
گام موثر در راه شناخت و مداواى اين بيمارى بشمار مى‏رود.

جدول

افقى:

 1 – حاصل عمر امام – رضوان
اللّه تعالى عليه –

 2 – از ميان رفته – تكرار حرف
آخر – آنچه از گل پخته ساخته شده باشد.

 3 – از رنگهاى اصلى – شتر
بى‏كوهان – ظرف آبكشى.

 4 – مدفن پيكرهاى مطهر امام
موسى كاظم‏عليه السلام و امام محمد تقى‏عليه السلام – كجاست؟

 5 – او نيز همچون انسان براى
عبادت خدا خلق شده – پوشش بدن پرندگان – تمام و كامل – فرياد.

 6 – ديكته – سرّ – وارونه آن
نام يكى از شهرهاى جنگ زده جنوب است.

 7 – تازه – مفصلها.

 8 – هزار كيلو – واحد – پريشان
حواس – گله.

 9 – ولى – با قافيه سخن گفتن.

 10 – آموختن آن در اسلام واجب
است – ميان – نامِ ديگرِ گياهى دارويى به نام قونيزه.

 11 – برابر – ويتامين انعقاد
خون – حرف بيست و هفتم الفباى فارسى – تفحص كردن.

 12 -‌هامون – هر چيزى كه بر
روى هم ريخته و خرمن كرده باشند.

 13 – بيم – بزرگى و شكوه –
نزديكى.

 14 – رستاخيز – حرف فصل –
بى‏باك.

 15 – يكى از كتب اربعه شيعه.

 عمودى:

 1 – اشاره به دور – مايه وقار
و امنيت زن – اشداء جمع آن است – شهر اهل بيت.

 2 – از حشرات موزى – رطوبت –
صد متر مربع – درختى كه در قرآن به آن قسم ياد شده است.

 3 – بركت داشتن – كشورى در سواحل
شرقى درياى مديترانه – يكى از انواع شنا.

 4 – افسوس – نجس نيست –
ماده‏اى معطر و گرانبها كه از نافه آهوى ختن گرفته مى‏شود – آسمان عرب.

 5 – وحشى و درّنده – از آبهاى
پاك كننده – نوعى شرك و از گناهان كبيره – مايه حيات – خط كش رسم.

 6 – نفى عرب – يكى از حروف
ندا.

 7 – علم حساب – يكى از
معجزات حضرت موسى‏عليه السلام.

 8 – يكى از طهارات به شمار
مى‏آيد – فصل تجديد حيات.

 9 – نشانه – دو مصرع يك شعر –
از بتهاى دوره جاهليّت.

 10 – بله خارجى – باغ نارنج –
آش.

 11 – يكى از دو جنس – گهواره –
گناه – لقب پادشاهان حمير.

 12 – خواهان – ماهيانه –
خُرناس.

 13 – مخفّف هم او – ابوتراب –
الكتريسيته.

 14 – از شهرهاى مذهبى – نادان
همچو اوست – يكى از ماههاى ميلادى – او.

 15 – بدون تغيير و ثابت – محل
فرود آمدن.

  راهنمايى: پاسخ 4 افقى با “ظ” نوشته مى‏شود و 7
عمودى با “ض”، بنابراين هر يك از اين دو حرف، كافى است.تنظيم: امامى پور

 توجه: به سه نفر از برندگان –
به قيد قرعه – جوايزى اهدا مى‏گردد.

 لطفاً پاسخهاى درست را تا
بيستم ارديبهشت ارسال فرماييد.

 برندگان جدول شماره 8:
برادران: مجتبى محمدى منفرد و سيد حسام جواديون اصفهانى از تهران، سيد حسين آقايى
از گيلان.

 و برندگان جدول شماره 9:
برادران و خواهران: محسن شريف از قم، عزيزالملوك جوشقانى از آزادشهر، و مائده
محمودى از اراك كه جوايزشان با پست ارسال مى‏گردد.

پرسشها و پاسخها

سؤال:

 1- منظور از شستن كه در وضوء،
مرتبه اول آن واجب و دوم جايز يا مستحب و سوم حرام است، چيست؟

 2- آيا در وضو يا غسل كردن اگر
زياد آب مصرف شود، صدق اسراف مى‏كند يا نه؟

 3- در نمايشهايى كه در مدارس
داده مى‏شود، اگر دختران، لباس مردانه بپوشند يا خود را به شكل مرد درآورند – به
واسطه گريم – جايز است؟

 4- آيا بازيگران در نمايش
مى‏توانند در نقش شخصيتهاى مقدّسى همچون حضرت زينب و حضرت عباس‏عليهما السلام بازى
كنند؟

 5- بازى در نقش معصومان‏عليهم
السلام به شرط پوشيدن همه اجزاء بدن آيا جايز است؟

 6- آيا مى‏توان بر اساس
توصيفهايى كه از ائمه و غير آنها مانند حضرت زينب شده، شكل آنها را نقاشى كرد؟

 (قم – بهناز‌هاشمى نژاد)

 پاسخ:

 1- به نظر حضرت امام‏قدس سره
هرگاه صورت يا دست بطور كامل شسته شد، شستن اول به حساب مى‏آيد، حتى اگر با يك بار
آب ريختن اتفاقاً همه عضو شسته شود در اين صورت ريختن آب دوباره، شستن دوم به حساب
مى‏آيد.

 2- طبيعى است كه ريختن آب زياد
در وضو و غسل اسراف است و اگر به خاطر وسوسه باشد از اين جهت نيز گناه است و گاهى
ممكن است موجب بطلان عمل شود. از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم نقل شده است
كه با يك صاع؛ يعنى تقريباً سه كيلو يا سه ليتر آب، خود و همسرش غسل مى‏كردند و با
يك چهارم آن بلكه شايد كمتر يعنى يك مد (اگر مُد بمقدار دو كف دست در حال باز بودن
باشد) وضو مى‏گرفتند و فرمودند كسى كه بيش از اين آب مصرف كند از من نيست؛ يعنى
سنّت مرا رها كرده است حتماً اين مطلب را فقط به خاطر منع از وسوسه و اسراف
فرموده‏اند!

 3- به نظر حضرت امام‏قدس سره
پوشيدن لباس جنس مخالف به احتياط واجب حرام است. و تشبيه زن به مرد و به عكس در
روايات بسيارى شديداً مورد نكوهش قرار گرفته است.

 4- اگر نمايش موجب هتك حرمت و
توهين آن شخصيتهاى مقدس باشد جايز نيست و همچنين در مورد سؤال 5 و 6.

 × × ×

 سؤال:

 1- استفاده از انگشتر پلاتين و
نقره در حين نماز اشكال دارد يا خير؟

 2- در صورت نيافتن خاك و يا
سنگ و… آيا مى‏توان جهت تيمّم بر روى فرش و پارچه نخى و يا گرد و خاك بسيار ضعيف
زير فرش استفاده نمود يا خير؟

 (سمنان: 1347 / 52(

 پاسخ:

 1- براى فرد زينت طلا به هر
نحو و در هر حال جايز نيست و نماز را هم باطل مى‏كند و غير آن اشكالى ندارد.

 2- اگر سنگ و خاك و مانند آن
يافت نشود، نوبت به گرد و غبارى مى‏رسد – كه بر روى فرش و مانند آن است – ولى
تيمّم بر فرشى كه درون آن گرد و خاك است كافى نيست، هرچند با كوبيدن از آن خاك
بلند شود و اما گرد و خاكى كه زير فرش انباشته شده است هرچند ضعيف باشد، اگر بشود
آن را جمع كرد و بر آن تيمّم كرد از درجه اول به حساب مى‏آيد. بايد توجه داشت كه
زير بعضى از موكتها ذرّات چسب انباشه مى‏شود و خاك نيست و بر آنها تيمّم صحيح
نيست.

 سؤال:

 1- من قبل از اذان صبح محتلم
شده بودم، اما نمى‏دانستم و وقتى متوجه شدم محتلم شده‏ام كه راديو در حال گفتن
اذان صبح بود، من هم در همان وقت بلافاصله غسل را به جا آوردم – البته بعد از اذان
– آيا روزه آن روز من درست است يا خير؟

 2- آيا به فتواى آية الله
العظمى اراكى مى‏شود انسان قبل از نماز (و داخل شدن وقت) وضو بگيرد به همان نيّت
نماز؟

 (كرج: م. م. د. م)

 پاسخ:

 1- روزه صحيح است.

 2- اگر نزديك وقت نماز باشد به
قصد مهيّا شدن اشكال ندارد و در هر زمان به قصد با طهارت بودن مى‏توان وضو گرفت.

 × قم: برادر د. چ . پ

 از نظر قضايى براى شما هيچ
مشكلى پيش نخواهد آمد نگران نباشيد و هرگز آن مطلب را به كسى بازگو نكنيد و به
گناهان خود فقط در پيشگاه خداوند اعتراف كنيد، مؤمن بايد آبروى خود را در جامعه
نگه‏دارد، مطمئن باشيد هيچ دليلى براى گرفتارى شما وجود ندارد.

 × بهشهر: برادر ح. م . ب

 سؤالهاى خود را از دفتر
استفتاى مرجعتان بپرسيد.

 × × × × ×

 گفته‌ها و نوشته‌ها

 جاودانه مرد

 – على، براى ستمگران تُندرى
است كمرشكن و براى ستمديدگان پناهگاهى است استوار.

 – على، براى عدالت، دژ پايدارى
است كه اخلاق بى‏مانند و شمشير و قلم همواره آن دژ را نگاهبانى مى‏كنند.

 – چه كسى به داد سرزمينهايى
خواهد رسيد كه ستم در آنها بيداد مى‏كند و كابوس فقر بر سر آنها سايه‏اى سنگين
افكنده است؟

 – جز على با نهج البلاغه‏اش،
نهج البلاغه كه برنامه حكومت عدل است و ويرانگر بناى جور و تجاوز هر جا كه باشد.(ترجمه
شعر فؤاد جرداق، كلام جاودانه ص251)

 پاى در گردن شيطان

 ويليام جيمز روان شناس برجسته
آمريكايى مى‏نويسد: در موزه لووِر پاريس تابلويى است از رافائل نقاش معروف، كه
نشان مى‏دهد ميشل مقدس پاى بر گُرده شيطان نهاده است، حتى در زيبائى يك تابلو
شيطان هم مى‏تواند سهيم باشد و دامنه معناى اسرارآميز آن را توسعه دهد، زيرا جهان
اگر اهريمن نداشته باشد ارزش كنونى خود را نخواهد داشت و اگر در دنيا شيطان و
مخالفى نباشد كه ما پاى خود را به گردن او بگذاريم و بالا رويم چه چيز آن جالب
خواهد بود، ارزش عالم مذهب هم در اين است.(لطيفه‏هاى فرهنگى، ص 268)

 دوستان ديوانى

  يكى را دوستى بود كه عمل ديوان كردى، مدتى اتّفاق ملاقات نيفتاد، كسى
گفت: فلان را دير شد كه نديدى. گفت: من او را نخواهم كه ببينم. قضا را يكى از كسان
او حاضر بود، گفت: چه خطا كرده است كه ملولى از ديدن او.

 گفت: هيچ ملالى نيست، اما
دوستان ديوانى را وقتى توان ديد كه معزول باشند و مرا راحت خويش در رنج او نبايد.(گلستان
سعدى، ص81)

 نسخه
برابر اصل

 شخصى به منزل يكى از وزرا به
خيال آن كه كارى به او بدهند، مدتها آمد و شد مى‏كرد. روزى آن شخص در اطاق پذيرايى
به پرده نقاشى كه صورت آن وزير بود، نظر انداخته به دقت نگاه مى‏كرد. وزير گفت: به
اين پرده زياد نگاه مى‏كنى، مگر از او هم توقع كار و اميدى دارى؟ گفت: چگونه اميد
و توقعى توان داشت در صورتى كه مى‏بينم اين پرده از هر حيث شباهت تامه به جناب
عالى دارد.

 (هزار و يك حكايت، ص252)

 شيعه امام صادق(ع)

 شيعه من كسى است كه، شكم و فرج
خود را نگاه دارد، سختكوش باشد (در راه دين)، براى خدا كار كند، به ثواب او
اميدوار، و از عذابش بيمناك باشد؛ اگر چنين كسانى را ديدى، بدان كه شيعه جعفر بن
محمد]ع[ هستند.

 (نصايح، ص227)

  تب امير

 عربى يكى از روزهاى گرم
تابستان به تب دچار شد. هنگام ظهر عريان شد و بدن خود را روغن ماليد و سپس زير نور
خورشيد، روى ريگهاى داغ، شروع به غلطيدن كرد و گفت: اى تب! حال مى‏فهمى كه چه
بلائى بر سرت آورده‏ام. اى موذى پست فطرت! شاهزادگان و اميران را گذاشته‏اى و به
سراغ من بى‏نوا آمده‏اى؟!

 بهر حال آنقدر در آن حالت به
غلطيدن ادامه داد تا عرق كرد و تب از تن او بيرون رفت.

 روز ديگر از كسى شنيد كه امير
ديشب به تب دچار گشته است. اعرابى گفت: به خدا قسم آن تب را من به سراغ او
فرستادم. اين گفت و پا به فرار نهاد.

  نتيجه شوخى بى‏مزه

 پير مردى پينه دوز بود كه
علاوه بر پينه دوزى هرگاه ميتى شب در مسجد تنها مى‏ماند او را خبر مى‏كردند تا صبح
بالاى سر ميت كشيك بدهد. او هم براى اينكه خوابش نگيرد معمولاً وسائل پينه دوزى
خود را مى‏برد و مشغول كار خود مى‏شد.

 يك شب جوانهاى ده براى تفريح،
شخصى را مرده‏وار در تابوت خوابانده و پينه دوز را اجير كردند تا صبح در كنارش كشيك
بدهد.

 پينه دوز طبق معمول خويش،
وسائل كارش را آورده مشغول كار شد كه تا صبح خوابش نبرد. نيمى از شب گذشته بود، با
خود به زمزمه افتاد و شروع به خواندن يك تصنيف قديمى كرد.

 مرده قلابى سر از تابوت بلند
كرده گفت: رسم نيست كه بالاى سر مرده تصنيف بخوانند!

 پينه دوز گفت: مرده هم رسم
نيست كه در كار زنده‏ها فضولى كند. معلوم مى‏شود درست نمرده‏اى بگذار خلاصت كنم!
فوراً با مشته آهنى خود بر سر او كوبيد و او را از زندگى رهانيد!! رفقاى او كه صبح
به ديدنش آمدند، با جسد مرده واقعى رفيقشان برخورد كردند و پى به نتيجه شوخى بى‏مزه
شان بردند.

 زيره به كرمان

 شركت انگليسى “پرمافلكس”
سالانه معادل 50000 پوند نفت به صورت “بنزين فندك” به كشورهاى عربى نفت‏خيز حوزه
خليج فارس، صادر مى‏كند.

 شكم سير

 پروفسور” پاستور والرى
رادو” مى‏گويد:

 “كسانى كه با شكم سير غذا
مى‏خورند، معمولاً بيشتر از خودشان، پزشكان را سير مى‏كنند”.

 درس زد و خورد

 شبلى كه از علماى عامه است درس
نحو مى‏خواند. استادش گفت: بخوان: ضَرَبَ زيدٌ عمرواً.

 پرسيد: به چه جهت زيد، عمرو را
زد؟!

 استاد گفت: نه، اين مثال است،
مى‏خواهم تو بفهمى.

 شبلى برخاست. استاد گفت: به
كجا مى‏روى؟

 گفت: نمى‏خواهم علمى را بخوانم
كه از همين اول با زد و خورد شروع مى‏شود!!

 اى روى تو

 اى روى تو نوربخش خلوتگاهم

 ياد تو فروغ دل ناآگاهم

 آن سرو بلند باغ زيبائى را

 ديدن نتوان با نظر كوتاهم

 در جستن وصل تو

 چون آتش سوداى تو جز دود
نداشت

 مسكين دل من اميد بهبود
نداشت

 در جستن وصل تو بسى كوشيدم

 چون بخت نبود، كوششم سود
نداشت

 “انورى”

 … كه مپرس

 ياد دارم به نظر خط غبارى
كه مپرس

 سايه كردست به من ابر
بهارى كه مپرس

 كرده‏ام عهد كه كارى
نگزينم جز عشق

 بى‏تامل زده‏ام دست به
كارى كه مپرس

 من نه آنم كه خورم بار دگر
بازى چرخ

 خورده‏ام زين قفس تنگ
فشارى كه مپرس

 غنچه چينان گلستان جهان را
صائب

 هست در پرده دل باغ و
بهارى كه مپرس

 “صائب تبريزى”

 اين را… آن را

 رفتيم من و دل دوش
ناخوانده به مهمانش

 دزديده نظر كرديم در حسن
درخشانش

 مدهوش رخش شد دل، مفتون
لبش شد جان

 اين را بگرفت اينش آن را
بربود آنش

 “فيض كاشانى”

 دامن پاك

 هر نشان كز خون دل بر دامن
چاك من است

 پيش اهل دل، دليل دامن پاك
من است

 عشق تو بگرفت بالا تا دل و
جانم بسوخت

 آرى اين آتش بلند از خار و
خاشاك من است

 “جامى”

 تو به جاى ما

 دل و جان ز تن برون شد، تو
همان به جا نشسته

 شده ما زخويش بيرون، تو به
جاى ما نشسته

 زغم زمانه ما را، نفتد،
گره بر ابرو

 كه ز راه عشق، گردى، به
جبين ما نشسته

 “اديب الممالك فراهانى”

 غم عشق

 گفتم نگرم روى تو، گفتا به
قيامت

 گفتم روم از كوى تو، گفتا
به سلامت

 گفتم چه خوش از كار جهان
گفت غم عشق

 گفتم چه بود حاصل آن، گفت
ندامت

 “هاتف اصفهانى”

 جان دگرم بخش

 از ضعف به هر جا كه نشستيم
وطن شد

 وز گريه به هر سو كه
گذشتيم چمن شد

 جان دگرم بخش كه آن جان كه
تو دادى

 چندان زغمت خاك به سر ريخت
كه تن شد

 (طالب آملى)

 از درد رو متاب

 هر بلبلى كه زمزمه بنياد
مى‏كند

 اول مرا به برگ گلى ياد
مى‏كند

 از درد رو متاب كه يك قطره
خون گرم

 در دل هزار ميكده ايجاد
مى‏كند

 “صائب تبريزى”

 مدرس يزدى و حاكم يزد

 مرحوم ميرزا محمد على مدرس
يزدى از روحانيون بنام يزد در دوران فتحعلى شاه بود. شاهزاده محمد على ميرزا پسر
فتحعلى شاه – كه حاكم يزد بود – به او ارادت داشت. بد خواهان به گوش او رسانده
بودند كه مدرس يزدى اعتقاد درستى ندارد، زيرا گفته است:

 از آن شيرى كه در پستان
تاك است

 اگر با كودكى نوشم چه باك
است

 حاكم، مدرس را طلبيد و گفت:
آيا اين شعر از شما است؟

 مدرس پاسخ داد: آرى! ولى شعر
قبل و بعد آن را نشنيده‏ايد. و آن وقت ارتجالاً چند بيت ديگر سرود و با بيتى كه
حاكم شنيده بود خواند، و حاكم را به ارادت سابق خود واداشت:

 شبى دردى كشى با پارسايى

 سخن رندانه راندى تا به
جايى

 از آن شيرى كه در پستان
تاك است

 اگر با كودكى نوشم چه باك
است

 جوابش داد داناى سخن سنج

 كه مستى راحتت بخشد به هر
رنج

 ولى آن مى كه خوشتر ز
انگبين است

 مزاجش “لذة للشاربين” است

 دزد و اسكندر

 اسكندر به كشتن دزدى فرمان
داد. دزد گفت: من در اين كار كه كردم، قلبم راضى نبود.

 اسكندر گفت: در كشته شدن تو
نيز قلبت راضى نباشد!

 چه مى‏كارى؟

 مسعود رمّال در راه به شاه
مجدالدين رسيد، پرسيد: چه مى‏كارى؟

 گفت: چيزى نمى‏كارم كه به كار
آيد.

 گفت: پدرت نيز هم چنين بود،
هرگز چيزى نكاشت كه به كار آيد!

 دو منجم ماهر

 جوحى گفت: من و مادرم هر دو
منجم ماهريم كه در حكم ما خطا واقع نمى‏شود.

 گفتند: اين دعوى بزرگ است، از
كجا مى‏گويى؟

 گفت: از آنجا كه چون ابرى
برآيد، من مى‏گويم: باران خواهد آمد و مادرم گويد: نخواهد آمد! البته يا آن شود كه
من گويم يا آن شود كه او بگويد!!

 خرّم از او است

 خاطرم با همه تيغ ستمش
خرّم از او است

 كه گرم زخم از او مرهم
زخمم هم از او است

 گر چه هر لحظه جفائى رسد
از دوست وليك

 هم بما از سر رأفت نظرى هر
دم از او است

 “وفاى نورى”

 آواز خوش

 مؤذنى بانك مى‏گفت و مى‏دويد.
پرسيدند: چرا مى‏دوى؟ گفت: مى‏گويند آواز تو از دور خوش است.

 سلام عريان

 “سائل نهاوندى” پس از
سالها توقّف در همدان، قصد مراجعت به وطن كرد. از قضا نزديك به شهر خود كه رسيد،
دزدان، اموال او را بردند و خود او را نيز عريان كرده حتى لباسهايش را نيز به غارت
گرفتند.

 وقتى خويشاوندان او كه به
استقبالش آمده بودند، سبب عريان بودنش را پرسيدند گفت:

 چون از شهر همدان، شهر بابا
طاهر عريان، آمده‏ام بهتر اين ديدم كه سلام او را عريان به شما برسانم.

 من كجا، على كجا !

 شكيب ارسلان خطيب و نويسنده
عرب در جلسه‏اى كه به افتخار او در مصر تشكيل شده بود شركت كرده بود. يكى از حضار
در ضمن سخن مى‏گويد: دو نفر در تاريخ اسلام پيدا شده‏اند كه به حق شايسته‏اند:
امير سخن (اميرالبيان) ناميده شوند، يكى على ابن ابيطالب و ديگرى شكيب ارسلان، پس
از شنيدن اين سخن، شكيب ارسلان با ناراحتى برمى‏خيزد و در پشت تريبون قرار مى‏گيرد
و از دوستش كه چنين مقايسه‏اى كرده گله مى‏كند و مى‏گويد: من كجا و
على‏بن‏ابى‏طالب كجا؟ من بند كفش على(ع) هم به حساب نمى‏آيم.

 “شهيد مطهرى، سيرى در نهج
البلاغه”

 آدم منطقى

 آورده‏اند كه مردى وارد
خانه‏اى شد و گفت: مرا احترام كنيد، آدم مهمى هستم! صاحب خانه گفت: چكاره‏اى؟

 گفت: من اهل منطقم.

 پرسيد: منطق يعنى چه؟

 روى تاقچه، چهار عدد
تخم‏مرغ بود، گفت: من با منطق و دليل ثابت مى‏كنم اينها هشت عددند!

 شب خوابيد، صاحب خانه آن چهار
تخم‏مرغ را خورد.

 چون صبح شد، مرد منطقى گفت: پس
تخم‏مرغها چه شد؟ مى‏خواهم صبحانه بخورم؟

 صاحب خانه گفت: آن چهار تا كه
من ديدم، خوردم، آن چهار تا كه تو مى‏خواستى با دليل و منطق ثابت كنى، اثبات كن و
بخور!

 كار بى‏معنا

 آورده‏اند كه يك روز وثوق
الدوله از دكتر لقمان ادهم – كه از مسافرت اروپا آمده بود – احوالپرسى كرد و
پرسيد: حالا چكار مى‏كنيد؟

 دكتر طبق سنّت خودمانى جواب
داد: هيچ… گرفتارى براى خودم درست كرده‏ام، زيرا مطلب را افتتحا و كار بى‏معنا
را دوباره شروع نموده‏ام.

 وثوق الدوله با قيافه
دلسوزمآبانه‏اى گفت: حق با شماست. كارى بى‏معناست. مخصوصاً براى بيماران.

 پند پير

 نصيحتى كنمت ياد گير و در
عمل آر

كه اين حديث زپير طريقتم ياد است

 مجو درستى عهد از جهان سست
نهاد

كه اين عجوزه عروس هزار دماد است

 غم جهان مخور و پند من مبر
از ياد

كه اين لطيفه عشقم ز رهروى ياد است

 (حافظ شيرازى)

 دعوى مردانگى

 لاف سر پنجگى و دعوى مردى
بگذار

عاجزِ نفس فرومايه، چه مردى چه زنى

 گرت از دست برآيد دهنى
شيرين كن

مردى آن نيست كه مشتى بزنى بر دهنى

 (مصلح الدين سعدى)

 پندر پدر

 دانى كه چه گفت زال با
رستم گُرد

دشمن نتوان حقير و بيچاره شمرد

 ديديم بسى كه آب سرچشمه
خُرد

چون پيشتر آمد شتر و بار ببرد

 (مصلح الدين سعدى)

 سه امر پايدار

 سه چيز پايدار نماند: مال
بى‏تجارت و علم بى‏عبث و مُلك بى‏سياست.

 وقتى به لطف گوى و مدارا و
مردمى

باشد كه در كمند قبول آورى دلى

 وقتى به قهر گوى كه صد
كوزه نبات

گه گه چنان بكار نيايد كه حنظلى

 (گلستان سعدى، ص246)

 طاعون و حاكم ظالم

 روزى خليفه ]به بهلول[ گفت:

 چرا شكر خداى به جاى نمى‏آورى
كه تا من بر شما حاكم شدم طاعون از ميان شما برخاسته است؟

 بهلول گفت: خداوند عادلتر از
آن است كه در يك زمان دو بلا بر ما گمارد.

 روح بلند

 آيا قلبى پيدا مى‏شود كه وقتى
درباره كربلا سخن مى‏شنود، آغشته با حزن و اندوه نگردد؟ حتى غير مسلمانان نيز
نمى‏توانند پاكى روحى را كه اين جنگ اسلامى در تحت لواى آن، انجام گرفت انكار
كنند!

 (ادوارد براون)

 هين مگو فردا كه فرداها
گذشت

تا بكلى نگذرد ايّامِ كشت

 پندِ من بشنو كه تن بند
قوى است

كهنه بيرون كن گرت ميل نوى است

 لب ببند و كفِّ پر زر
برگشا

بخل تن بگذار و پيش آور سخا

 تركِ شهوتها و لذّتها
سخاست

هر كه در شهوت فرو شد برنخاست

 (جلال الدين مولوى)

 اى خنك زشتى كه خويش شد
حريف

واى گلرويى كه جفتش شد خريف

 نانِ مرده چون حريف جان
شود

زنده گردد نان و عين آن شود

 هيزم تيره حريف نار شد

تيرگى رفت و همه انوار شد

 در نمك لان چون خَر مرده
فتاد

آن خرى و مردگى يكسو نهاد

 (جلال الدين مولوى)

 خلق نيكو

 يكى در پيش رسول‏صلى الله عليه
وآله وسلم آمد و گفت: دين چيست؟

 گفت: خلق نيكو.

 از راست وى اندر آمد و از چپ
وى اندر آمد و همچنين مى‏پرسيد و وى همچنين مى‏گفت: باز پسين بار گفت: مى‏ندانى؟
آن كه خشمگين نشوى!

 (كيمياى سعادت، ص427)

 انصاف

 پيرمردى را گفتند: چرا زن نكن؟
گفت: با پيرزنانم عيشى نباشد.

 گفتند: جوانى بخواه چو مكنت
دارى! گفت: مرا كه پيرم با پيرزنان الفت نيست پس او را كه جوان باشد با من كه پيرم
چه دوستى صورت بندد.

 (گلستان سعدى، ص146)

 راستگويى

 شيرفروش همه روه يك كوزه شير
براى آشپزخانه مى‏آورد. از قضا يك روز آن كوزه پر از آب خالص بود. آشپز كه سر آن
را گشود و نظرش به آن افتاد گفت: اين كه آب است!

 شيرفروش نگاه كرد و خود نيز
تعجب نموده گفت: خيلى معذرت مى‏خواهم امروز فراموش كرده‏اند شير داخل آن بكنند.

 (هزار و يك حكايت، ص264)

 شعر نو

 “استاد شهريار” با شعر نو
مخالف بود و عقيده داشت مضامين جديد را بايد در الفاظ متين و محكم بيان نمود.
معروف است روزى شاعر نوپردازى پيش ايشان رفته و شعر نو و بى‏قافيه‏اى را كه ساخته
بود براى استاد خواند و سپس عقيده او را خواستار شد.

 استاد شهريار كه نه ميل داشت
دل او را بشكند و نه حاضر بود بدون جهت تعريفى كرده باشد گفت: بسيار چيز خوبى است.
آنوقتها كه ما جوان بوديم چنين چيزهايى مى‏گفتيم. منتهى اسم آن را نثر مى‏گذاشتيم.

 (لطيفه‏هاى سياسى، ص173)

 ابن سينا و كتاب

 گويند: ابوعلى سينا كه در
اوايل عمر به مطالعه فلسفه مشغول بود، در قسمت مابعد الطبيعه به شبهات و بن بستهاى
فكرى رسيد، از اين رو مدتى از تحصيل فلسفه كناره گرفت و دچار يأس و افسردگى گشت!
روزى در بازار بخارا كتاب فروش دوره‏گردى كتابى را به وى عرضه داشت، ولى ابن سينا
از خريدن آن امتناع ورزيد كتابفروش گفت: مالك آن دچار فقر و تنگدستى است، اگر سه
درهم بابت آن بدهى دعاگوى تو خواهم بود، ابن سينا از باب اين كه احسانى كرده باشد،
سه درهم داد و كتاب را به خانه آورد، و ديد از تصانيف ابونصر فارابى است، و با
خواندن آن مقاصد حكما را دريافت و مشكل فلسفى و فكرى وى حل شد، و به شكرانه رفع
اين مشكل علمى مبلغى بين فقرا تقسيم كرد، و بارها مى‏گفته: اگر آن روز من از دادن
سه درهم در بهاى كتاب خوددارى مى‏كردم، هرگز به مقاصد حكما و فلاسفه اطلاع
نمى‏يافتم.

 (هزار و يك حكايت ادبى –
تاريخى، ص199)

 مظفر فيروز و اسكندرى

 يكى از دوستان مظفر نقل مى‏كرد
روزى ايرج اسكندى به مظفر فيروز گفته بود: تو چرا از بزرگ شدن و توسعه كشور ايران
مضايقه داشتى؟

 مظفر فيروز پرسيد: كدام توسعه؟

 ايرج اسكندرى جواب داده بود:
حزب توده جز توسعه كشور ايران چيز ديگرى نمى‏خواست.

 مظفر گفته بود: من از اين حرف
سر در نمى‏آورم.

 ايرج به شوخى گفت: اگر حزب
توده بر ايران حاكم مى‏شد. ايران بزرگترين كشور آسياييى مى‏گرديد، زيرا ارتشش در
چين با طرفداران چپان كايچك مشغول نبرد مى‏شد. سكنه ايران در سيبرى و حكومتش در
مسكو مستقر مى‏شدند. شما در هيچ عصرى از تاريخ، كشور ما را تا اين حد بزرگ و وسيع
ديده بوديد؟!

 (لطيفه‏هاى سياسى، ص204)

روايت فضيلت

گذرى بر زندگى و آثار و انديشه‏هاى آية الله
العظمى شاه آبادى

آخرين قسمت

غلامرضا گلى زواره

× در آشيانه اهل البيت‏عليه السلام

 بعد از آن كه مرحوم آيةاللّه
العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى به قم آمد و حوزه علميه قم را تأسيس نمود،
آيةالله شاه‏آبادى كه حضور در حوزه‏هاى علوم دينى و اقامت در جوار بارگاه مقدّس
حضرت‏معصومه‏عليها السلام را آرزوى ديرينه خويش مى‏دانست در سال 1347 ه.ق به اين
بهشت كوير و كانون معرفت مهاجرت كرد و به مدت هفت سال به افاده و تربيت طلاب و
فضلاى آن حوزه شريف همّت گماشت.20

 بارزترين شخصيتى كه از انوار
علوم ربّانى اين عارف كامل اقتباس كرده و از بركات انفاس قدسيه‏اش توشه‏ها برگرفته
– همان گونه كه در صدر مقاله اشاره شد – رهبر كبير انقلاب اسلامى حضرت امام
خمينى‏قدس سره مى‏باشد، آن گونه كه محمد شريف رازى در جلد پنجم “گنجينه دانشمندان”
نوشته است: امام خمينى با نام ابواحمدالموسوى المصطفوى حكمت، فلسفه و عرفان را از
مرحوم شاه‏آبادى و علامه‏رفيعى قزوينى فرا گرفته است.

 يكى ديگر از افرادى كه محضر
اين دانشور جهان تشيّع را درك كرد، مرحوم آيةاللّه العظمى مرعشى نجفى‏رحمه الله
بودند كه مدّتها در بحث سير و سلوك ايشان شركت داشته و از آيةاللّه شاه‏آبادى
اجازه نقل روايت گرفته است.21

 مرحوم آية اللّه العظمى حاج
ميرزا‌هاشم آملى مدتها در بحث فقه، اصول، فلسفه و عرفان ايشان شركت داشت و در
تهران و قم از محضر اين بزرگوار استفاده فرمود.22

 لازم به توضيح است كه حوزه درس
آيةاللّه شاه‏آبادى در قم، تنها اختصاص به سطوح عالى فقه، اصول، فلسفه و عرفانى
نداشت، بلكه اگر زمينه‏اى براى تدريس سطوح مقدماتى هم پيش مى‏آمد، ايشان ابايى
نداشتند و براى ايشان هيچ اهميتى نداشت كه با آن مقام علمى به تدريس دروس مقدماتى
نيز بپردازند و اين از تواضع و عاطفه مشارٌاليه بود كه نمى‏توانست تقاضاى هيچ كس
را ناديده بگيرد. در اين مورد آيةالله العظمى حاج ميرزا‌هاشم آملى‏رحمه الله چنين
مى‏فرمايد:

 “يكى از خصايص استاد اين
بود كه ايشان رحمتشان و اخلاق اجتماعى‏شان در ميان مردم يك طور خاصّى بود كه به
اين جهت از علماى ديگر امتياز داشتند، اگر به ايشان مى‏گفتى سيوطى درس بگو سيوطى
هم مى‏گفت، امثله هم مى‏گفت، رسائل و مكاسب هم مى‏گفت و لذا قدر ايشان بر اثر اين
رحم مجهول ماند…”.23

 با آن مقام والاى علمى، اصرار
داشت براى عموم مردم صحبت كرده و معارف الهى را به آنان تعليم و تفهيم كند و گاهى
كه به ايشان عرض مى‏شد اين مطالب را معلوم نيست غير اهل علم بفهمند و درك كنند،
جواب مى‏دادند بگذاريد اين مطالب به گوش همينها بخورد.

 فيلسوف شهيد، استاد مرتضى
مطهرى‏رحمه الله مى‏نويسد:

 “… آقاى آقا ميرزا محمّد
على شاه‏آبادى تهرانى‏الأصل، جامع المعقول و المنقول بود در فلسفه و عرفان شاگرد
ميرزاى جلوه و ميرزاى اشكورى بوده است. در تهران به مقام مرجعيت و فتوا رسيد، در
سالهاى اقامت مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائرى در قم، سالها به قم مهاجرت كرد و فضلا
از محضرش كمال بهره را بردند، در عرفان امتياز بى‏رقيبى داشت…”.24

 ايشان در جاى ديگر مى‏گويد:

 “… يادم آمد در سال 1356
قمرى بود، اولين سال طلبگى ما در قم بود… آن جا ذكر خير مرحوم آقاميرزا محمد على
شاه‏آبادى تهرانى را زياد مى‏شنيديم، بسيارى از بزرگان حوزه علميه قم دست پرورده
اين مرد بزرگ بودند… خيلى مشتاق زيارت اين مرد بزرگ بوديم”.25

 × در سنگر مسجد

 آيةاللّه العظمى شاه آبادى پس
از هفت سال اقامت در شهر مقدّس قم به سال 1354ه.ق در اثر اصرار بيش از حد مردم
تهران كه به طور دسته جمعى به قم آمده و از ايشان تقاضاى مراجعت به تهران مى‏كردند،
به تهران بازگشت. در ابتدا حدود دو سال در مسجد امين الدّوله واقع در بازار چهل تن
و پس از آن در شبستان مسجد جامع، اقامه نماز جماعت فرمود تا بتدريج مسجد جامع
تهران آباد گرديد، ايشان در مدت اقامت در تهران، مسجد جمعه اين شهر را پايگاه
ترويج دين، تدريس فقه، اصول، فلسفه و حكمت قرار داد و از آن به عنوان سنگر مبارزه
با رضاخان قلدر استفاده كرد، در همين مكان جلسات تفسير قرآن را برقرار نمود و
مبانى علمى خويش تدوين كرد و دانسته‏ها و انديشه‏هاى خود را قلمبند نمود.26

 شهيد مطهرى مى‏نويسد:

 “مرحوم شاه آبادى كه در مسجد
جمعه تهران نماز مى‏خواند و يك مرد مجهول‏القدرى بود، مردم تهران به او به چشم يك
پيش نماز نگاه مى‏كردند ولى يك پيش‏نماز درجه اول، از اين بيشتر نه در صورتى كه
مرحوم شاه‏آبادى از نظر حدود مقام خيلى بزرگتر بود… بعد از دو سال كه از قم
برگشتم تهران كه مى‏خواستم بروم مشهد با اشتياق فراوان رفتم مسجد جمعه كه مرحوم
شاه‏آبادى را پيدا كنم، يكى از خاطراتى كه دارم اين است كه من آن وقت تقريباً تازه
يك جوان بيست ساله‏اى بودم، توى مسجدجمعه… ديدم دو نفر با همديگر حرف مى‏زنند،
يكى ]كه [معلوم بود از شهرستان آمده بود، به ديگرى گفت: حال كه ما چند سال توى اين
شهر آمديم توحيدى از اين مرد (يعنى شاه‏آبادى) آموختيم هميشه من فكر مى‏كنم كه
چقدر خوب است براى انسان كه بتواند لااقل يك نفر را زنده كند و احيا كند”.27

 مرحوم شاه آبادى با قاطعيت در
برابر رضاخان ايستاد، مبارزات ايشان در اين سالها به اوج خود رسيد و در شرايطى كه
رضاخان تمام مساجد و منابر را تعطيل كرده بود، هيچ‏گاه مسجد و منبر ايشان تعطيل
نشد از اين رو رضاخان دستور داد منبر مسجد ايشان را بردارند، فرزند شهيد آيةاللّه
شاه‏آبادى – مرحوم حاج شيخ مهدى شاه آبادى – از مبارزات والدِ ماجد خويش چنين ياد
مى‏كند:

 “وقتى كه رضاخان دستور داد
منبر را از مسجد ايشان بردارند تا بدين وسيله مانع سخنرانى ايشان شود آيةاللّه
شاه‏آبادى دست از سخنرانى برنداشت و به طور ايستاده سخنرانى مى‏كرد و به نظام
فاسدى كه بر جامعه حاكم بود اعتراض مى‏نمود و يك بار كه مأمورين براى دستگيرى
ايشان به مسجد آمدند چون با كفش وارد مسجد شده بودند، به مأمورين پرخاش نمود كه
همگى آنها ترسيدند و از مسجد بيرون رفتند و پس از آن كه آيةاللّه شاه‏آبادى از
مسجد خارج شدند، مأمورين به دنبال ايشان راه افتادند و از ايشان مى‏خواستند كه به
همراه آنان به كلانترى برود ولى ايشان با همان لهجه اصفهانى خود به مأمورين
مى‏فرمودند: “برو به بزرگترت بگو بياد” و بالأخره وقتى كه مسير آنها به جايى رسيد
كه راه منزل ايشان از راه كلانترى جدا مى‏شد ناگهان دستشان را به طرف مأمورين
آوردند و چند بار فرياد زدند: “بگيريد مرا، مى‏گويم مرا بگيريد” و مأمورين آن چنان
از اين عمل ايشان رعب و وحشت در دلشان افتاد كه چند قدم عقب رفتند و بدون آن كه
بتوانند كوچكترين عكس‏العملى از خود نشان بدهند مراجعت كردند”.28

 آيةاللّه العظمى ميرزا‌هاشم
آملى درباره مبارزات استاد خود چنين فرموده است:

 “آيةاللّه شاه آبادى از آن
خبيث – رضاخان – تعبير مى‏كرد به قاطرچى و چاروادار و در سخنرانيهاى خود هم به
همين گونه ياد مى‏نمود”.29

 او هميشه به اصل و ريشه نظام
فاسد يعنى رضاخان حمله مى‏كرد و در زمانى كه برخى از مبارزين به جاى اعتراض به
ريشه فساد به شاخ و برگهاى آن مى‏تاختند سرچشمه تمامى انحرافات را مورد حمله قرار
داد.

 مقامات علمى و اخلاقى

 در عظمت مقام علمى ايشان همين
بس كه مرحوم ميرزا محمد تقى شيرازى فقط به شش نفر اجازه اجتهاد داده كه يكى از
آنان مرحوم آيةالله العظمى شاه‏آبادى است كه در آن از وى به عنوان عماد العلما و
فخار الفقهاياد شده است، آية اللّه العظمى ميرزا‌هاشم در توصيف مقامات علمى استاد
خود چنين فرموده است:

 “حضرت آيةاللّه العظمى
آقاى ميرزا محمد على شاه آبادى، استاد معظم ما و مردى فقيه و اصولى و فيلسوف و
عارف بودند، حقير در تهران، مدت مديدى در محضر ايشان افتخار تلمّذ داشتم، شروع درس
ما خدمت ايشان رياض و فصول بود، يعنى بعد از لمعتين به رياض و فصول رجوع كرديم،
ايشان مهارتشان تنها در فلسفه و عرفان نيست، مهارت ايشان در فقه و اصول بيش از
فلسفه است، لكن فقه و اصول ايشان را آن جنبه عرفان ايشان مستور كرد و سبب شد كه
معروفيت ايشان در فقه و اصول مكشوف نشود”.30

 مهارت فوق العاده‏اى در تدريس
عرفان داشت و مطالب را به تعبير حضرت امام از شارح فصوص بهتر بيان مى‏كرد و در
عرفان اسلامى كم نظير بود. او علاوه بر انديشه‏هاى علمى به مسايل اجتماعى توجه
داشت و در يكى از نوشته‏هاى خود پيشنهاد داده بود براى نجات مسلمين بايد موارد ذيل
صورت گيرد:

  الف – تأسيس مجله ديانتى براى ترويج مقاصد
مذهبى.

  ب – اقتصاد در امر معيشت.

  ج – ايجاد شركت از روى قواعد علميه براى ترقّى
تجارت مشروعه.

  د – ايجاد اساس مقتضى تمكّن دادن قرض‏الحسنه و
سد باب قرض ربوى.

  ه – دفاع از صدمات غيرمشروعه به حقوق افراد
جمعيت و غيره… .

 تأليفات و آثار علمى آن مرحوم
كه حاكى از مقام والاى علمى و جهاد فكرى و احاطه فقهى ايشان است عبارتند از:

  1- شذرات المعارف؛ نام ديگر اين كتاب مرام
الاسلام است كه به فارسى تحرير يافته و چندين بار به زيور طبع آراسته شده است. اين
كتاب كه مشتمل بر چهار شذره (قطعه‏هاى مرواريد) است اولين بار در زمان حيات ايشان
به سال 1365 ه.ق (1325 ه.ش) چاپ شد.

  2- رشحات البحار، اصل اين كتاب به زبان عربى است
كه توسط يكى از فرزندان ايشان – حاج شيخ محمد شاه‏آبادى – در سال 1380ه.ق ترجمه و
تاكنون چندين بار به طبع رسيده است.

  3- مفتاح السعادة في‏احكام العباده كه رساله
عمليه ايشان است و به زبان فارسى مى‏باشد.

  4- الايمان والرجعة در 22 صفحه رقعى كه ردّى است
بر كتاب “اسلام و رجعت” سنگلجى.31

  5- الانسان و الفطرة در 140 صفحه رقعى و با
ترجمه فارسى فرزندشان حاج شيخ محمد شاه‏آبادى.

  6- حاشيه نجاةالعباد كه حواشى ايشان بر رساله
شريفه نجاةالعباد صاحب جواهر مى‏باشد.

  7- رسالة العقل و الجهل.

  8- منازل السالكين در اخلاق كه در هزار منزل
تنظيم شده است.

  9- حاشيه كفايةالاصول ملامحمد كاظم خراسانى در
فقه.

  10 – چهار رساله در نبوت و ولايت.

  11- جزواتى در صرف و نحو و تعدادى رساله‏هاى
ديگر كه هنوز به طبع نرسيده است.

 آثار چاپ نشده ايشان پس از
فوتش در اختيار حضرت امام بوده كه در حمله ساواك به كتابخانه آن فروغ فرزانه به
سال 1343 ربوده شده است.32

 روش اخلاقى اين استوانه علم و
دانشور جهان تشيّع براى پويندگان راه اسلام و قرآن بهترين الگوست كه چگونه بايد در
طريق هدايت و ارشاد گام نهاد و چه نوع الفت و محبت معنوى با اساتيد و شاگردان بايد
داشت و برخورد با مسايل اجتماعى و طبقات گوناگون مردم به چه نحوى باشد.

 سرانجام اين فقيه پارسا و
مجتهد مبارز پس از 77 سال عمر بابركت در روز پنج شنبه سوم صفر سال 1369 ه.ق (سوم
آذر 1328( در تهران بدرود حيات گفت و به لقاى حق شتافت، پيكر پاكش با تجليل و
تكريم وافر به شهررى انتقال يافت و در جوار حضرت عبدالعظيم حسنى و امامزاده حمزه
در كنار قبر شيخ بزرگوار و مفسّر كبير ابوالفتوح رازى به خاك سپرده شد.33 شهيد
حجةالاسلام والمسلمين حاج شيخ مهدى شاه‏آبادى از فرزندان ايشان است، كه عضو شوراى
مركزى روحانيت مبارز و نماينده مردم تهران در دوره اول و دوم مجلس شوراى اسلامى
بود و در تاريخ ششم ارديبهشت 1363 كه براى بازديد از جبهه‏ها به جزاير مجنون رفته
بود به فيض شهادت نائل آمد.34

 پى
نوشتها:

 20 ) پيام انقلاب، همان،
ص54.

 21 ) غلامحسين رضانژاد،
مجموعه رسايل و مقالات فلسفى علامه رفيعى قزوينى، مقدمه.

 22 ) ن.ك: على رفيعى، بر
ستيغ نور، ص20، و نيز ويژه‏نامه آيةاللّه شاه‏آبادى، ص3.

 23 ) ن ك: ناصر الدين
انصارى قمى، ستاره فروزان، مجله نور علم، شماره 53 – 52.

 24 ) ويژه‏نامه، همان، ص3.

 25 )خدمات متقابل اسلام و
ايران، شهيد مرتضى مطهرى، ص616.

 26 ) سرگذشتهاى ويژه از
زندگى استاد شهيد مرتضى مطهرى، ج اول، به روايت جمعى از فضلا و ياران، ص45.

 27 ) مرحوم مدرس تبريزى،
ريحانة الأدب، ج3، ص167.

 28 ) سرگذشتهاى ويژه،
همان، ص46.

 29 ) مجله پيام انقلاب،
همان، ص55.

 30 ) ويژه‏نامه، همان، ص3.

 31 ) مجله نور علم، همان،
131.

 32 ) ن ك:
ميركبيرخوانسارى،مناهج‏المعارف،پاورقى ص520.

 33 ) مجله پيام انقلاب،
همان، ص73.

 34 ) اختران فروزان رى و
طهران، همان، ص244.

 35 ) مجله سروش، شماره
283، ص22.

درسهايى از تاريخ تحليلى اسلام – “مسلسل 62”

“ حوادث سال دوم هجرت – 8 “

ماجراى جنگ بدر

قسمت سوم

حجةالاسلام والمسلمين رسولى محلاتى

 × حركت قريش از مكّه

 همانگونه كه گفته شد: به دنبال
آمدن ضمضم بن عمرو مردم مكه و قريش با تمام تجهيزات، بسرعت آماده حركت براى نجات
كاروان شده و به فاصله چند روز، لشكرى عظيم فراهم شد و همه سران قريش نيز همراه آن
لشكر حركت كردند، تنها ابولهب به جاى خود، عاص بن هشام بن مغيرة را در مقابل چهار
هزار درهم كه از او طلبكار بود و نمى‏توانست پرداخت كند به همراه قريش فرستاد و
خود در مكه ماند.

 از مغازى واقدى و روايات ديگر
استفاده مى‏شود كه بيشتر سران قريش از رفتن به اين سفر اكراه داشتند و درصدد
بهانه‏اى بودند كه از رفتن شانه خالى كنند، و از همه بيشتر چند نفر بودند مانند
حارث بن عامر، و اميّة بن ابى‏خلف و عتبة و شيبة و عاص بن منبّه و حكيم بن حزام و
على بن اميّة خلف… در مقابل، ابوجهل و برخى ديگر مانند عقبة بن ابى معيط و نضربن
حارث سخت مردم را به رفتن، تشويق مى‏كردند و هرگاه مى‏شنيدند كسى از رفتن خوددارى
كرده به نزد او رفته و به هر ترتيبى بود او را وادار به حركت مى‏نمودند.

 و به هر صورت، روزى كه لشكر
قريش از مكه حركت كرد عموم سران قريش در ميان آنها بودند، و عدد نفرات آنها به
نهصد و پنجاه الى هزار نفر مى‏رسيد، و در ميان آنها دويست اسب بود كه يدك
مى‏كشيدند، و عموم آنها شتر سوارى داشتند و نهصد زره نيز همراه خود داشتند و زنان
خواننده و نوازنده آمده بودند تا در هجاى مسلمانان شعر بخوانند و دفّ بزنند.

 گذشته از اينها شتران زيادى
همراه آورده بودند تا از گوشت آنها براى طبخ غذاى گرم استفاده كنند، روز اول
ابوجهل ده شتر نحر كرد، و روز دوم اميّة بن خلف نه شتر، و روز سوم سهيل بن عمرو ده
شتر و روز چهارم شيبة بن ربيعة نه شتر و روز پنجم عتبة ده شتر و روز ششم نُبيه و
مُنبه ده شتر و روز هفتم عباس بن عبدالمطلب ده شتر و… و به همين ترتيب هر روز نه
يا ده شتر براى غذاى لشكر نحر مى‏كردند.

 × گزارش مسير كاروان به
رسول خدا(ص)

 از طرف ديگر پيغمبر اسلام‏صلى
الله عليه وآله وسلم در نزديكى قريه صفرا دو نفر را به نامهاى بسبس بن جهنى، و عدى
بن أبى الزغبا به سوى بدر روانه كرد تا اخبارى از مسير كاروان قريش و ابوسفيان كسب
كرده به اطلاع آن حضرت برسانند.

 اين دو نفر به دنبال اين
مأموريّت، خود را به چاههاى بدر رساندند و شترهاى خود را در كنار تپه نزديك چاههاى
مزبور خوابانده ظرفهاى آب خود را از پالان شتران باز كردند و به عنوان آب بردن، به
چاهها نزديك شدند.

 عده‏اى از اعراب در اطراف
چاههاى مذكور چادر زده و سكونت داشتند. از آن جمله شخصى بود به نام مجدى بن عمرو
جهنى.

 اين دو هنگامى نزد چاهها آمدند
كه مجدى در آن جا نشسته بود و آنها را بديد، بسبس و عدى لب چاه آب آمدند و مشغول
كشيدن آب شدند، دو زن نيز در آن طرف مشغول كشيدن آب بودند، از لحن سخنشان معلوم
بود كه يكى از آنها از ديگرى طلبى دارد و طلبكار همان جا به دامن آن زن بدهكار
چسبيده بود و مطالبه پول خود را مى‏كرد، و آن زن به او مى‏گفت: فردا يا پس فردا
كاروان قريش بدين جا وارد مى‏شوند و من براى آنها كار مى‏كنم و طلب تو را
مى‏پردازم.

 مجدى هم به آن زن گفت: راست
مى‏گويد.

 و بدين ترتيب آن دو را از هم
جدا كرد.

 بسبس و عدى اين گفت و گو را
شنيده به نزد شتران خود بازگشتند و آنها را از جا بلند كرده مهياى بازگشت شدند، و
با سرعت، خود را به رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم رسانده و آنچه را شنيده بودند
به اطلاع آن حضرت رساندند.

 × تغيير مسير كاروان

 روزى كه ابوسفيان خبر حركت
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم و پيروانش از يثرب را شنيده بود همه جا مراعات
احتياط را در فرود آمدن و حركت كردن مى‏نمود. از آن جمله چون به نزديك بدر رسيدند
خود ابوسفيان پيشاپيش كاروان به سر چاههاى آب آمد و از مجدى بن عمرو پرسيد:

 اين روزها كسى اين جا نيامده؟

 مجدى گفت: در اين چند روزه شخص
ناشناسى در اين جا به چشم من نخورد جز دو نفر كه به كنار اين تپه آمدند و شتران
خود را در آن جا خواباندند آن گاه به كنار چاه آمده ظرفهاى خود را آب كرده و
رفتند.

 فوراً ابوسفيان به همان جا كه
مجدى اشاره كرده بود آمده و به جستجو پرداخت تا جاى خوابيدن شتران را پيدا كرد و
يكى از پشگلهايى كه شتران در آن جا انداخته بودند برداشته بهم فشار داد و متوجه شد
كه نواله هسته خرماست. فوراً گفت: به خدا اين سواران اهل يثرب بوده‏اند چون آنها
هستند كه به شتران خود نواله هسته خرما مى‏دهند. اين را گفته و به سرعت به نزد
كاروان برگشت و آنها را از نزديك شدن به چاههاى بدر ممانعت كرده، راهشان را به
ساحل درياى احمر كج كرد و بدر را در دست چپ خود قرار دادند و بسرعت از آن حدود
گذشتند.

 × رسيدن خبر حركت قريش به
رسول‏خدا(ص) و مشورت با اصحاب

 همه اهل تاريخ نوشته‏اند: در
اين وقت كه رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم به جايى به نام “ذقران” رسيده بود خبر
حركت قريش از مكه به رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم رسيد، و با رسيدن اين خبر
جريان تازه‏اى پيش آمد، زيرا ادامه مسير به سوى بدر از آن پس خطر درگيرى و جنگ با
قريش را در پى داشت، و رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم نمى‏خواست بدون نظرخواهى و
مشورت با اصحاب كارى انجام دهد اگر چه خود تصميم به ادامه راه را داشت، زيرا
بازگشت مسلمانان براى آنها شكستى محسوب مى‏شد و قريش را دلير مى‏ساخت و خود را
پيروز جلوه مى‏دادند.

 از اين روى، رسول خداصلى الله
عليه وآله وسلم اصحاب را نزد خود گِرد آورده و براى ادامه مسير از آنها نظرخواهى
كرد، در اين جا برخى از مورخين مانند ابن‏هشام بطور سربسته نوشته‏اند: “فقام
ابوبكر، فقال واحسن، ثم قام عمربن الخطاب، فقال واحسن؛1 يعنى: ابوبكر برخاست و سخن
گفت و نيكو گفت، سپس عمربن خطاب برخاست و سخن گفت و نيكو گفت” ولى متن گفتار آنها
را نقل نكرده‏اند. و برخى نيز از اين سربسته‏تر و مجمل‏تر نوشته‏اند و بدون اين كه
از كسى نامى ببرند گفته‏اند: “فاستشار النّاس فقالوا خيراً؛2 يعنى: رسول خداصلى
الله عليه وآله وسلم از مردم نظرخواهى كرد، و آنها سخنى خير گفتند.

 ولى در برخى از روايات متن
گفتار عمر را اين گونه نقل كرده‏اند: “يا رسول اللّه إنّها قريش و خيلاؤها، ما
آمنت منذ كفرت، و ما ذلّت منذ عزّت، و لم نخرج على أهبّة الحرب؛3يعنى اى رسول خدا!
اينان قريش هستند با آن همه تكبّر و خودخواهى، از روزى كه كافر شدند ايمان
نياوردند، و از هنگامى كه عزّت يافتند خوار نگشتند و ما نيز براى جنگ بيرون
نيامديم و آماده نيستيم…”

 و در روايت طبرسى‏رحمه الله و
على بن ابراهيم قمى اين گفتار از ابوبكر و عمر هر دو نقل شده4 و در آن دو آمده كه
رسول خدا به آنها دستور جلوس داد، و روشن است كه رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم
از اين گفتار كه متضمّن مدح قريش و موجب دلسردى مسلمانان مى‏شد و پيشنهاد ضمنى
بازگشت به مدينه مى‏دادند ناراحت و دلگير شد… و در برخى از روايات آمده هنگامى
كه برخى از اصحاب پيشنهاد ترك جنگ را به رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم دادند
چهره رسول خدا از اين گفتار دگرگون و درهم شد “فعند ذلك تغيّر وجه رسول اللّه‏صلى
الله عليه وآله وسلم”.5

 جالب اين است كه برخى از اهل
حديث و تاريخ؛ مانند ابن كثير در يك جا همان تعبير ابن هشام و ديگران را ذكر كرده
كه: “قام أبوبكر فقال واحسن و قام عمر فقال واحسن” و سپس در جاى ديگر از راويان
ديگر اين گونه نقل كرده:

 “شاور أصحابه فتكلّم
ابوبكر فأعرض عنه، ثمّ تكلّم عمر فأعرض عنه…؛6با اصحاب خود مشورت كرد، پس ابوبكر
سخن گفت و رسول خدا از او روى بگرداند، سپس عمر سخن گفت و رسول خدا از او روى
بگرداند.”

 و نظير همين مطلب از صحيح مسلم
و مسند احمد به دو طريق و از كتاب الجمع بين الصحيحين و البداية و النّهاية نقل
شده.7

 عموم اهل تاريخ نوشته‏اند: پس
از سخن ابوبكر و عمر، مقداد برخاست و گفت:

 “يا رسول اللّه انّها قريش
و خيلاؤها و قد آمنّا بك و صدّقناك و شهدنا أَنَّ ما جئتَ به حقٌّ من عند اللّه، و
اللّه لو أمرتنا ان نخوض جمر الغضا و شوك الهراس لخضناه معك و لانقول لك ما قالت
بنواسرائيل لموسى: “إِذْهَب أَنْتَ وَ ربُّك فقاتِلا انّا هيهنا قاعِدون”، وَ
لكِنَّا نقول: إذهب أنتَ وَ رَبُّك فَقاتِلا إِنّا مَعَكُما مُقاتِلون؛ اى رسول
خدا اينان قريش هستند با همه تبخترشان، ولى ما براستى به تو ايمان آورديم و تصديقت
كرده گواهى داديم كه آنچه تو از سوى خدا آورده‏اى حق است، به خدا سوگند اگر به ما
دستور دهى در ميان آتش درخت “غضا”8 و تيغهاى درخت “هراس”9 فرو رويم بهمراه تو فرو
خواهيم رفت و ما چنان كه قوم بنى‏اسرائيل به موسى گفتند به تو نمى‏گوييم: “تو و
پروردگارت برويد و كارزار كنيد و ما در اين جا نشسته‏ايم” بلكه ما مى‏گوييم: “تو و
پروردگارت برويد و كارزار كنيد و ما هم با شما كارزار مى‏كنيم.”

 و همين مورخين به دنبال سخن
مقداد نوشته‏اند:

 “فأشرق وجه النّبى‏صلى
الله عليه وآله وسلم و دعا له و سرّ لذلك و ضحك؛10 پس چهره پيغمبرصلى الله عليه
وآله وسلم روشن شد و درباره او دعا كرد و مسرور گشته و خنديد.”

 و بلكه از كشّاف نقل شده كه
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم خنديد و درباره مقداد دعاى خير كرد.11

 ولى با اين حال مجدداً رسول
خداصلى الله عليه وآله وسلم فرمود:

 “أشيروا علىّ؛ نظر خود را
به من بدهيد!” و در اين جا نظر آن حضرت به انصار مدينه بود كه همراه او آمده
بودند. و سبب اين نظرخواهى از آنها نيز اين بود كه انصار مدينه روزى كه در مكّه با
آن حضرت بيعت كردند متعهد شدند كه اگر آن حضرت به شهر آنها وارد شود، در مدينه از
آن حضرت حمايت و دفاع كنند، اما سخنى از خارج شهر مدينه نشده بود و رسول خداصلى
الله عليه وآله وسلم مى‏خواست بداند آيا نظر آنها در مورد جنگ با دشمنان اسلام در
خارج شهر مدينه نيز همان است يا نه؟

 سعد بن معاذ12 – رئيس انصار
مدينه – كه اين سخن را شنيد برخاسته عرض كرد: اى رسول خدا! گويا منظور شما ما
هستيم؟

 فرمود: آرى.

 عرض كرد: گويا هدفى كه براى آن
از شهر مدينه بيرون آمده‏ايد تغيير كرده و مأمور به چيز ديگرى شده‏اى؟

 فرمود: آرى.

 عرض كرد:

 “بأبى أنت و امّى يا رسول
اللّه انّا قد آمنّا بك و صدّقناك و شهدنا أَنّ ما جئت به حقٌّ من عند اللّه فمرنا
بما شئت و خذ من اموالنا ما شئت و اترك منها ما شئت، و اللّه لو امرتنا ان نخوض
هذا البحر لخضناه معك، و لعلّ اللّه ان يريك ما تقرّبه عينك، فسربنا على بركة
الله؛ پدر و مادرم به فدايت اى رسول خدا! براستى كه ما به تو ايمان آورديم و
تصديقت كرديم و گواهى داده‏ايم كه آنچه را بدان مبعوث گشته‏اى حقّ و از نزد خداست،
پس ما را به هر چه خواهى فرمان ده، و از مالهاى ما هر آنچه را خواهى برگير و هر چه
را خواهى واگذار، به خدا سوگند اگر به ما دستور دهى كه در اين دريا فرو رويم به
همراه تو فرو خواهيم رفت، و اميد است خداوند فرمانبردارى ما را به تو نشان دهد
چنان كه ديده‏ات را روشن سازد، پس به بركت خدا ما را به مسيرى كه اراده فرموده‏اى
حركت ده.”

 در اين جا بود كه رسول خداصلى
الله عليه وآله وسلم خوشحال شده و دستور حركت به سوى بدر را داده فرمود:

 “سيروا على بركة اللّه
فإنّ اللّه وعدنى أحدى الطائفتين ولن يخلف اللّه وعده.”

 و به دنبال آن فرمود: به خدا
سوگند گويا هم اكنون قتلگاه ابوجهل و عتبه و شيبة و فلان و فلان را مى‏بينم… و
در اين جا بود كه مردم دانستند كه به سوى كارزار مى‏روند و كاروان از دسترس آنها
گريخته.13

 و ابن كثير در سيرة النبويّه
از ابن‏مردويه از علقمة بن وقاص از پدرش روايت مى‏كند: رسول خداصلى الله عليه وآله
وسلم از مدينه به سوى بدر حركت كرد و تا “روحا”14 بيامد و در آن جا خطاب به مردم
فرمود:

 “كيف ترون؟؛ نظر شما چيست
و چه مى‏بينيد؟”

 ابوبكر گفت: “يا رسول اللّه
بلغنا انّهم بكذا و كذا؛ شنيده‏ايم قرشيان چنين و چنانند] و داراى نفرات و اسلحه و نيروهاى چنين و چنان
هستند[

 رسول خداصلى الله عليه وآله
وسلم دوباره فرمود: “كيف ترون؟”

 عمر هم همانند گفتار ابوبكر
سخنانى گفت.

 رسول خدا براى بار سوم سخنرانى
كرده فرمود: “كيف ترون؟” در اين جا بود كه سعد بن معاذ برخاسته عرض كرد: اى رسول
خدا! منظور شما ما هستيم… و سپس سخنانى نظير آنچه از وى در بالا نقل شد بيان
نمود.15

 × پيام ابوسفيان براى قريش

 هنگامى كه ابوسفيان كاروان
قريش را از حدود بدر دور ساخت و مطمئن شد كه مردم يثرب و مسلمانان به آنها دسترسى
ندارند، براى قريش پيغام فرستاد كه حركت شما از مكه تنها به خاطر نجات دادن كاروان
بود و اكنون كه مقصود شما حاصل شد و كاروان از خطر جست به سوى مكه برگرديد، و خود
را به جنگ با محمّد و پيروانش دچار نكنيد!

 پيغام ابوسفيان كه به قريش
رسيد ابوجهل گفت: به خدا ما از اين جا برنمى‏گرديم تا به بدر برويم و سه شبانه روز
در آن جا بمانيم، و شترها را نحر كنيم و از گوشتشان غذا طبخ كنيم، شراب بنوشيم و
از رقص و آواز رامشگران، سرمست شويم و أبهت و عظمت خود را به گوش تمامى عرب
برسانيم تا براى هميشه هيبت و ترس ما در دلشان قرار گيرد و هيچ گاه فكر جنگ با ما
به سرشان نيفتد.

 ولى در برابر ابوجهل عدّه‏اى
بودند كه به سخنان او كه از روى غرور و يا عناد با پيامبر اسلام سرچشمه گرفته بود
وقعى ننهاده از همان جا بازگشتند.

 از آن جمله طايفه بنى‏زهرة
بودند كه در جحفه مسكن داشتند – و اخنس بن شريق – كه هم پيمانشان بود به آنها گفت:

 اموال شما كه نجات يافت، مخرمة
بن نوفل نيز كه فاميل شما و در زمره كاروانيان بود نجات يافت، و شما هم تنها به
همين منظور بدين جا آمديد كه مخرمة بن نوفل و اموالتان را نجات دهيد، ديگر وجهى
براى رفتن ما نيست، بگذاريد نسبت ترس و بزدلى به ما بدهند و بگويند: اينان از ترس
جنگ گريختند، من اين حرف را به تن خود مى‏خرم ولى شما از همين جا برگرديد، و
بيهوده خود را به مهلكه نيندازيد و به سخنان اين مرد – يعنى ابوجهل – نيز گوش
ندهيد”.

 سخنان اخنس در ميان بنى‏زهرة
كه از او اطاعت مى‏كردند تأثير كرده تمام افراد خود را از همان جا برگرداندند و از
اين رو هيچ يك از بنى‏زهرة – با اين كه هم پيمان قريش بودند – در بدر حاضر نشدند.

 يكى ديگر از قبايل قريش كه در
جنگ بدر حاضر نشدند قبيله بنى‏عدى بن كعب بود كه هيچ يك از افراد آنها به همراه
قريش از مكه خارج نشدند و به جز اين دو قبيله از ساير قبايل از هر كدام دسته‏اى به
همراه قريش آمده بودند.

 از كسانى كه از همان جا به مكه
بازگشت، طالب بن ابى‏طالب بود كه ميان او و برخى از قريش گفت و گو در گرفت و آنان
به طالب گفتند: شما بنى‏هاشم با اين كه به همراه ما بدين جا آمده‏ايد ولى به خدا
سوگند ما به خوبى مى‏دانيم كه دلتان متوجه محمّد است و هواى شما با اوست. همين سخن
موجب شد كه طالب هم به مكه بازگردد.

 وى در اين باره اشعارى نيز
سروده است.16 ادامه دارد

 پى‏نوشتها:

 1 ) سيره ابن هشام، ج1،
ص615.

 2 ) تاريخ الإسلام ذهبى –
مغازى – ص51.

 3 ) مغازى واقدى، ج1، ص48.

 4 ) بحارالأنوار، ج19،
ص217 و 247.

 5 ) سيره حلبيه، ج2، ص159.

 6 ) سيرة النّبويه ابن
كثير؛ ج2، ص394.

 7 ) الصحيح من السيرة، ج3،
ص177.

 8 )غضا درختى است كه به
خاطر سختى چوب آن آتشش بيش از آتشهاى ديگر دوام دارد.

 9 ) “هراس” درختى است پُر
تيغ.

 10 )الصحيح من السيرة، ج3،
ص174.

 11 ) سيرة حلبيه، ج2، ص159

 12 ) در برخى از روايات –
مانند روايت صحيح مسلم – سعد بن عبادة است ولى ظاهراً اشتباهى رخ داده و بر طبق
تحقيق صحيح همين است كه ما انتخاب كرديم، زيرا نام سعد بن عبادة در جنگجويان بدر
ديده نشده است.

 13 ) مجمع البيان، ج4،
ص522؛ مغازى واقدى، ج1، ص49.

 14 ) روحا جايى است در چهل
ميلى مدينه.

 15 ) سيرة النبوية، ج2،
ص395.

 16 ) براى اطلاع از اشعار
مزبور به سيره ابن هشام، ج1، ص619 مراجعه كنيد.

حديث هجران

 رنگ غم

  بار ديگر زين سپهر كج
مدار

 شد غمى عظما به عالم آشكار

 چهره خورشيد رنگ غم گرفت

 عارض مه گشت پنهان در غبار

 رخت بگرفت از جهان عاريت

‌هاشمى خو سيّدى احمد تبار

 عارفى آگاه و سردارى وزين

 دين و قرآن را معين و
غمگسار

 آن يگانه پور فرزند خمين

 آن امام عارفان را يادگار

 مرغ روحش سوى رضوان پر
گرفت

 چون خمينى با دلى اميدوار

 رهبر اسلام زين سوگ عظيم

 با دلى سوزان و قلبى
داغدار

 سيل اشك از ديده بر دامان
فشاند

 خواست غفرانش زلطف كردگار

 (محمد على مردانى)

 دست گلچين قضا

 تسليت بر رهبر اسلام زين
داغ جديد

 تسليت بر خاندان و دوستان
آن فقيد

 تسليت بر پيروان صادق خط
امام

 تسليت بر هركه محزون شد چو
اين ماتم شنيد

 دست گلچين قضا بار دگر از
آستين

 شد برون و يك گل از بستان
علم و حوزه چيد

 رفت از دار فنا سوى بقا
مردى بزرگ

 آن كه در مهر و وفا مانند
او را كس نديد

 آن كه دائم بود همراه پدر
ثابت قدم

 بعد مرگ مصطفى آن آيت الله
شهيد

 در حيات قائد و بعد از
وفاتش دائماً

 هر چه پيش آمد شدائد را به
جان و دل خريد

 از اَوانِ كودكى تا آخرين
روز حيات

 با صداقت بار سنگين امانت
را كشيد

 سيل اشك از ديده صاحب دلان
گشتى روان

 خار غم از اين مصيبت بر دل
ملت خليد

 مرغ روحش از جهان سوى جنان
پرواز كرد

 با نِداى ارجعى از سوى
خلاق مجيد

 بعد عمرى پايمردى در مسير
انقلاب

 در بهشت فاطمه پهلوى رهبر
آرميد

 (عباس احمدى)

 دردانه دامان خمينى

 احمد جگرم سوخت كه رفتى
زبر ما

 ديگر زخمينى كه بماند به
سر ما

 مى‏كرد سفارش پدر پير به
امت

 يعنى نگذاريد غريب اين پسر
ما

 اى نوگل بستان خمينى زچه
آخر

 رفتى و نكردى چو شهيدان
خبر ما

 از طاق جماران نرود تا به
قيامت

 احمد گُل روى تو زباغ نظر
ما

 افسوس كه رفت از پى بابا
به دل خون

 دُردانه دامان خمينى زبر
ما

 بنگر كه شكست از غمت اى
پور خمينى

 مانند ستونهاى جماران كمر
ما

 برخيز و بزن سينه عزادار
خمينى!

 چون خاك جماران شده از
نوبه سر ما

 اى خامنه‏اى تسليت اين داغ
جگرسوز

 وى مهدى صاحب بنگر چشم تر
ما

 بگذار درين داغ به ايوان
جماران

 چون احمد گريان بگذارد جگر
ما

 (احمد عزيزى)

 چلچراغ محفل

 اى يادگار رهبر ذوالمجد و
اقتدار

 اى مايه تسلّى دلهاى
بى‏قرار

 اى تكيه‏گاه مطمئن
رنجديدگان

 يار و امين رهبر و باب
بزرگوار

 تو يار دين و حامى شرع
محمدى

 بهر علىّ خامنه‏اى همچو
ذوالفقار

 اندر ميان موج گرفتارى و
بلا

 بودى چو كوه محكم و بر جا
و استوار

 تو چلچراغ محفل ما بودى اى
عزيز

 شد روز ما ز رفتن تو همچو
شام تار

 پور نبى سلاله زهراء كميل
عصر

 بهر پدر تو محرم اسرار و
رازدار

 اى نفس مطمئنّه عروج تو
زود بود

 محبوب ما نشسته به غم چهره
بهار

 تو تاب دورى گل و گلشن
نداشتى

 زين روى پركشيدى و رفتى
كنار يار

 آندم كه قلبت از حركت باز
ايستاد

 شد چشم آسمان به عزاى تو
اشكبار

 تا ارجعى زحضرت حق آمدت به
گوش

 عزم سفر نمودى و رفتى ازين
ديار

 (سيد رضا امامى)

سينما در خدمت انديشه دينى

  در مصاحبه با حجة الاسلام سيد
كاظم علوى

 قسمت اول

  اشاره:

 ديرزمانى بر آن بوديم كه بحث منظمى را در مجله راجع به هنر شروع كنيم
چرا كه بر اين اعتقاديم كه در دنياى كنونى هيچ فرهنگى بدون بهره‏ورى از هنر، امكان
نشر و تسخير قلوب و انديشه انسانها را نخواهد يافت و ما كه اين باور را با همه
وجود پذيرفته‏ايم كه فرهنگ والاى اسلام ناب محمدى‏صلى الله عليه وآله وسلم
انسانى‏ترين و قابل قبول ترين فرهنگ براى همه اقوام و ملل است، ضرورى است از
جلوه‏هاى هنرى موجود در تاريخ اسلامى‏مان و ابزار تكنولوژيك جديد و آشنايى با
مبانى نظرى گذشته و حال هنرها براى نشر اعتقاد و انديشه‏مان بهره جوييم.

 به همين مناسبت و براى ورود در اين مهم از حجةالاسلام سيد كاظم علوى
كارشناس اين رشته، خواستيم تا در گفت‏گويى با اين مجله شركت كند.

 “واحد
فرهنگى مجله”

  – با تشكر از اين كه در اين
مصاحبه شركت كرده‏ايد، لطفاً ضمن معرفى خود بيوگرافى هنرى‏تان را براى خوانندگان
بيان كنيد.

 ج : بسم الله الرحمن الرحيم، الحمد للّه و الصلوة على رسول اللّه و على
آله آل اللّه، حقير سيّد كاظم علوى متولد شهر مقدس “مشهد” هستم. دروس حوزوى را در كنار
تحصيلات دبيرستانى در خدمت والد بزرگوارم، آقاى حاج سيد حسين علوى كه از شاگردان
مورد علاقه مرحوم آية الله العظمى حاج سيد ابوالحسن اصفهانى و از ياران نزديك آية
الله سيد محمود شاهرودى و آية الله سيد عبدالله شيرازى – رحمهم الله – بودند، شروع
كردم. ادبيات را نزد ايشان به پايان آوردم و در سال 1360 وارد حوزه علميه قم شدم.
در دوران دبيرستان كارهاى هنرى از جمله نقاشى و عكاسى و تئاتر را تجربه كردم و در
سال 1366 پس از قبولى در كنكور وارد دانشگاه هنر شدم و به صورت جدى به تحصيل در
رشته سينما پرداختم و كارشناسى آن را در گرايش كارگردانى اخذ نمودم و همزمان در
حوزه، سطح فقه و اصول را به پايان بردم.

 كارهاى هنرى قابل ذكر اين جانب عبارتند از:

 1- فيلم كوتاه 16 ميلى مترى به نام “تاتو”.

 2- سريال ويدئويى ناتمام به نام “ميثاق” (مستند جنگى).

 3- نوار ويدئويى “اسوه” (مستند از بوسنى و هرزه‏گوين).

 4- فيلم 16 ميلمترى “ساطور”.

 5- نوار ويدئويى “اى واى مادرم”.

  س : جايگاه هنر در تفكر اسلامى
را چگونه ارزيابى مى‏كنيد؟

 ج : عمر هنر به درازاى عمر انسان در زمين است. بشر، قبل از دوران
تاريخى و از عصر حجر، هنر را كشف كرده و از آن بهره مى‏برده است. آثار موجود در
غارهاى “آلتاميرا” در اسپانيا و “لاسكو” در فرانسه – كه مربوط به دوران پارينه
سنگى  Paleoloticاست – نشان از تخيّل و
باورهاى هنرى انسان غارنشين دارد كه در شكل نقاشى، فِرِسك و مجسّمه سازى خود را
نشان مى‏دهد و اين حركت در اعصار ميان سنگى و نوسنگى و سپس دوران مفرغ و آهن ادامه
مى‏يابد تا نوبت به حكومتها و شروع تمدّنها مى‏رسد. اين سير شتابنده همچنان در دل
تاريخ پيش مى‏رود تا بعثت پيامبر اسلام، كه هنرها به

 گمان ما از اوّل انقلاب تا امروز اين بوده است كه مشكل سينما و
تلويزيون ما مشكل محتوايى است در حالى كه به عقيده من هرگز چنين نيست، ما از نظر
محتواى برنامه‏سازى هيچ محدوديّتى نداريم… مشكل اصلى ما، مشكل فرم و ساختار
سينمايى است.

 لحاظ
محتوا و ساختار در برخورد با مبانى اسلامى شكل و معناى بديع و منحصر به فردى را
مى‏يابد و در مقابل هنر حاكم جهان، (بيزانس) هنر اسلامى با اقتدار تمام به ميدان
مى‏آيد.

 هنر پس از آن نيز در حركت و تداوم است تا با فراز و نشيبهاى گوناگونى
به عصر ما؛ يعنى عصر تكنولوژى مى‏رسد و ابزار پيچيده‏اى براى ارائه آن خلق و
اختراع مى‏شود. آنچه در همه اين ادوار با همه اختلافها، در همه مشترك است
بهره‏گيرى از احساس و عواطف انسانى است.

 انسان به اعتبار اين كه موجودى است متفكّر، دو شاخصه دارد: علم و هنر.
بحث علم را در منطق و فلسفه شناخته‏ايم اما هنر نيز وجه ديگرى از همان تفكر است.
اگر علم را نزول نازل و بارقه خفيف وحى بدانيم، و حاصل ارتباط ماوراء با انسان،
هنر حاصل تلاش انسان است در دستيابى به ماوراء طبيعت؛ به عبارت ديگر، حاصل همّت و
كوشش انسان است براى ايجاد ارتباط با محور هستى و مركز وحى، براى ربط بين خود و
خداست، چنانچه باستان‏شناسان و نظريّه پردازان هنر، حتى در تحليل آثار كشف شده در
غارها بيان كرده‏اند. بنا به همين تعريف از هنر است كه معتقدم “دعا” يكى از
زيباترين جلوه‏هاى هنر است و چه لطيف است كه به مجموعه ادعيه امام معصوم ما حضرت
سجادعليه السلام “زبور اهل‏بيت” مى‏گويند. همه مى‏دانيم “زبور” مجموعه‏اى از
سرودها و ترانه‏هايى بوده كه حضرت داوود با صداى خوش خود مى‏خوانده؛ يعنى
هنرى‏ترين كتاب دينى. و صحيفه سجاديّه زبور دين ماست؛ يعنى عاشقانه‏ترين و
هنرمندانه‏ترين كتاب دين اسلام.

 گفتم كه هنر، ريشه در عواطف و احساس بشرى دارد و به همين جهت است كه
كاربردش از علم وسيعتر است و در عصر ما علم و تكنولوژى را به خدمت خود مى‏گيرد تا
شعاع بيشترى را در پوشش خويش قرار دهد. بسيار بديهى است كه علم و كاوشهاى علمى
منحصر به افراد خاصى است اما هنر همه توده‏ها و اقشار را در بر مى‏گيرد و چه
زيباست فرمايش سومين امام ما، حضرت سيّدالشهدا؛ ايشان شهادت خويش را در يك جمله
كوتاه اين گونه عنوان مى‏فرمايد: “انا قتيل العبرات؛ من كشته اشكهايم.” من شهيد
گريه‏هايم. اگر بخواهيم اين عبارت را كمى بازتر كنيم بايد اين‏گونه ترجمه كنيم: “من
كشته احساسات و عواطف انسانى‏ام.”، يعنى جايى كه ديگر علم و منطقِ قدرتمند اسلام –
در اثر عوامل تخريبگر خارجى – كاربردِ تبليغى خود را از دست مى‏دهد در اين جا بايد
به عواطف و احساسات انسانها توجّه كرد، و ملتها را با تحريك صحيح عواطف بيدار كرد
و به مسير حق كشاند. گريه كردن (فارغ از همه تحليلهاى روان شناختى آن) عالى‏ترين و
زلال‏ترين شكل ابراز احساس است، صادقانه‏ترين بروز خارجى تأثيرپذيرى از اثرى هنرى
است، و حسين بن على‏عليه السلام خود را هنرمند برجسته‏اى معرفى مى‏كند كه هر قلب
هنرشناسى را تحت تأثير خويش قرار مى‏دهد، تا با صداقت تمام در برابر هنر شهادت و
در مقابل زيباترين و جاودانه‏ترين تابلوى اين هنر يعنى كربلا با بلورهاى اشك، خضوع
كند و عروج يابد.

 به هر جهت، در اسلام شايد تصريح به هنر با اين لفظ نشده باشد چون
واژه‏هاى هنر Art و فرهنگ KALtuRE واژه‏هايى جديدند و در متون اسلامى ما ممكن
است اشاره به اين واژگان نباشد. امّا دين ما جلوه‏هاى آن را در جاى جاى مى‏ستايد و
تكريم و تأييد مى‏كند. گرچه ممكن است در ذهن برخى از ما همه شقوق هنرى يا حرام
باشد يا مكروه! اما بايد پذيرفت كه درست است اسلام، مجسّمه‏سازى را حرام كرده،
امّا كدام مجسّمه؟ زمانى كه اسلام به انسانها عرضه شد، ملل مختلف – و از جمله مردم
حجاز – مجسّمه و تنديسها را به جاى خدا مى‏پرستيدند. مجسّمه‏اى كه در عرض خداى
هستى قرار مى‏گيرد و فطرت انسانى را منحرف مى‏كند محكوم به زوال و نابودى است و تنديسگرى
كه بيان ديگر بتگرى باشد حرام، اما اگر اين هنر در طول حقيقت و براى نيل به
يكتاپرستى باشد چه؟ آيا باز هم حرام است؟.

 شعر، مرجوح است و مكروه، امّا كدام شعر؟ اگر مكروه است آن همه تأييد
رسول‏اللّه‏صلى الله عليه وآله وسلم از “حسان بن ثابت” كه طبق نقل تاريخ از زنى هم
جبانتر بوده براى چيست؟ اگر شعر مكروه است اين جمله معروف كه: “هر كه براى ما اهل
بيت بيتى را انشا كند خداوند براى او بيتى در بهشت بنا خواهد كرد” چه معنا دارد؟

 آن همه تكريم ائمه اطهار از شعرايى مثل “فرزدق” و “دعبل” را چگونه
مى‏توان تفسير كرد؟

 خوانندگى و آواز، غنا و حرام است؟ امّا كدام آواز و چه نوع خوانندگى؟
مگر نه اين است كه مكرر شنيده و خوانده‏ايم كه در محضر امام صادق‏عليه السلام براى
اباعبداللّه شروع به مرثيه‏خوانى كردند، حضرت فرمودند: آن گونه كه در مجالس خودتان
مى‏خوانيد بخوان. يعنى با آواز، با صوت، با سوز و گداز. و از اين قبيل نمونه‏ها
فراوان است و جلوه‏هاى مختلف هنرى كه در زمان رسول‏اللّه و اوصياى گرامى‏اش‏عليه
السلام جارى بوده همه تأييد و تشويق شده امّا به اين شرط كه در مسير حق باشد و نه
در راه انحراف فطرت پاك انسانى.

 س – ضرورت پرداختن به هنر را در حوزه‏هاى علميه چگونه مى‏بينيد؟

 ج : امروز همه كره زمين در سيطره شيطان و نظامهاى شيطانى است، فقط بخش
كوچكى از اين گستره خاكى، خويش را از سلطه اهريمن، رهانده و پرچم خدا را به اهتزاز
درآورده است. اين بخش، كشور ما ايران است كه نه تنها شيطان را و هر چه غير خدا را
از محدوده خويش تارانده كه نداى كفرستيزى و شيطان پرهيزى را بر بام همه عالم فرياد
كرده است. بديهى است كه دشمنِ شيطان مدار، آرام نخواهد نشست و تماشاچى نخواهد ماند
و با همه توانمنديش به ميدان مى‏آيد و مى‏بينيد كه آمده است. دشمن چه به جهت آزمون
تجربى و چه به جهت مبانى و مباحث نظرى، بخوبى دريافته كه راه مبارزه با اين فرياد،
رودررويى نظامى نيست بلكه از آن جا كه اصل حركت، يك حركت فرهنگى و عقيدتى است و
بنياد اين نظام بر انديشه و تفكّر استوار است مى‏بايد جبهه‏اى فرهنگى در مقابل عمق
و گستره فرهنگى اين ملّت بگشايد و چنين هم نموده و دست به تهاجم همه جانبه فرهنگى
زده است. حالا اين ماييم و اين جنگ جدّى و ويرانگر. روشن است كه اين جنگ ابزار و
سلاح ويژه دارد؛ سلاح اين جنگ تانك و مسلسل و هواپيما نيست، قلم‏مو و فيلم و
ماهواره است، سلاح اين جنگ بمباران ناپالم نيست، بمباران امواج است اسلحه دشمن،
دهها فيلم، و صدها “شو” و ميليونها سيگنال صوتى و تصويرى است. اسلحه دشمن، سلمان
رشدى است و حضرت‏امام و فتواى جاودانه‏اش، به مثابه شهادت طلب از جان گذشته‏اى است
كه نارنجك به خود مى‏آويزد و به مقابله تانك دشمن مى‏رود تا غيرتمندان اين جبهه را
به حركت وادارد و سلاح در خور و برابر را به جبهه كشاند و با كمال تأسف و دريغ، و
هزاران دريغ كه ما فقط به مانور در مورد انهدام همان يك تانك بسنده مى‏كنيم!

 بگذريم، نظام و انقلاب ما ريشه در تفكّر ما دارد و بستر اين تفكّر و
انديشه جايى نيست بجز حوزه‏هاى علميّه؛ يعنى جايى كه بايد اين جبهه وسيع را تدارك
كند حوزه‏هاى دينى است. مگر مى‏شود كه لجستيك و تداركات جبهه‏اى، از نوع سلاح مورد
لزوم آن جنگ بى‏خبر باشد. جنگ ما يك جنگ عقيدتى است، جنگ فرهنگهاست، هجوم
ناجوانمردانه‏اى است كه از همه ابزار تكنولوژيك هنرى بهره‏جسته تا ريشه عقيده‏مندى
و دين باورى را در عالم بسوزاند و نوك تيز اين حمله پيش از همه و بيش از همه متوجه
فرهنگ اسلامى است. در اين شرايط حوزه‏هاى ما ناگزير بايست به اسلحه هنر مجهّز
شوند، چرا كه هنرمندان ما – حتّى دردمندان و معتقدينشان – از آن جا كه به صورت
تخصصى با مبانى فقه و جزئيات و ظرايف اسلام آشنايى ندارند امكان ورودشان به اين
مقوله نزديك به محال مى‏نمايد. بنابراين ضرورى است مسؤولين بزرگوار و نهادهاى
محترم سياستگذار حوزه‏ها، ضمن بها دادن به اين مقوله و درخواست از فقهاى عظام براى
اقدام به تبيين نظرى هنرها، زمينه‏اى را فراهم سازند تا فضلا و طلاب ارجمند و
بافضيلت خود وارد اين عرصه شوند به صورت جدّى با تحليل آثار هنرى و سپس توليد آنها
قدم در ميدان عمل گذارند. در يكى از سخنان رهبر روشن ضمير انقلاب، حضرت آيةالله
العظمى خامنه‏اى، در مورد ضرورت بهره‏ورى از هنر براى مقابله با تهاجم فرهنگى – يا
به تعبير رساى ايشان، شبيخون فرهنگى – و تحريك هنرمندان به ورود در اين ميدان،
عبارتهايى بود نظير اين كه: “من از آنها خواهش مى‏كنم، به بعضى التماس مى‏كنم…!”
و چه كسى اولى از ما طلبه‏هاست كه به اين خواست ولىّ امر كه با اين خضوع عنوان
مى‏شود پاسخ مثبت بدهد.

  س – نظرتان راجع به فيلمسازى،
تلويزيون و سينما چيست، و اين مقوله در جمهورى اسلامى چگونه بايد باشد؟

 ج: سؤال شما بسيار مختصر و موجز است، ولى پاسخش مفصّل است. سينما و
فيلمسازى، و تلويزيون و برنامه‏سازى مقوله‏هايى است كه غربيها – كه خود
پديدآورندگان آنهايند – به تفصيل درباره آنها بحث كرده‏اند، از نظريّات “آرنهايم”
و “مانستربرگ” كه از اوّلين نظريه پردازان سينما هستند تا “هانرى آژل” و “دادلى
اندرو”، كه ضروت ندارد متعرض نقل يا نقد نظريّات آنان شويم. اجمالاً اين كه سينما
از اوّلين نمايشهاى فيلمهاى كوتاه برادران لومپر، در اوايل قرن بيستم ميلادى كه
تعداد اندكى مخاطب داشت، تا امروز كه در پايان اين قرن قرار داريم و قلوب همه مردم
دنيا در اختيار اين صنعت و هنر قرار گرفته داراى فراز و نشيبها و تاريخ پر تنشى
است كه در همه ادوار و براى همه آنها تحليلها و نظريه پردازيهاى جدّى صورت گرفته و
تئوريسينهاى بزرگى نظير “آيزنشتاين” و “آندره بازن” و “كراكوئر” با صرف تمامى توان
و اندوخته‏هاى علمى، عمرشان را در اين مسير گذارده‏اند و آنچه امروز در آثار
فيلمسازان همه كشورها از جمله ميهن خودمان شاهديم حاصل زحمات و تلاشهاى آنان است.
بديهى است اين نظريّات از سويى تحت تأثير خود مقوله فيلم و هنر هفتم است و از سوى
ديگر، دل در گرو انديشه‏ها و باورهاى فلسفى و عقيدتى اين تئوريسينها و
نظريه‏پردازان دارد. “آيزنشتاين” اهل شوروى را شايد بتوان بزرگترين و جدّى‏ترين
نظريه‏پرداز سينما دانست، وى كه به صراحت به “ماركسيسم لنينيسم” معتقد است اصرار
دارد كه مونتاژ را با تفكر ديالكتيكى خويش تعريف كند. براى او نماهاى يك نوار
فيلم، تزوسنتزى است كه به آنتى تز منتهى مى‏شود و براى “مانستربرگ” آلمانى كه
معتقد به نئوكانت است، تعريف سينما در چهارچوب اعتقاد فلسفى او و ايمان به
زيبايى‏شناسى كانت است كه رخ مى‏نمايد و همچنين ساير صاحب‏نظران فيلم و سينما. و
ما در اين طرف دنيا، در ايران دست به كار ساختن فيلم مى‏شويم در حالى كه هرگز
توجّهى به تئوريهاى جدّى فيلمسازى نداريم. گمان ما از اوّل انقلاب تا امروز اين
بوده است كه مشكل سينما و تلويزيون ما مشكل محتوايى است در حالى كه به عقيده من
هرگز چنين نيست، ما از نظر محتواى برنامه‏سازى هيچ محدوديّتى نداريم، در اوايل
پيروزى انقلاب عدّه‏اى از متخصصين آمدند و گفتند كه ارزشهاى دينى و مباحث مذهبى
قابليت تبديل به فيلم را ندارد و اين حرف بى‏اساس و پوچ باعث شد كه همه همّت ما
صرف پرداختن به محتوا و سوژه‏يابى براى تهيه فيلم دينى بشود و تلاش كنيم كه مضامين
مذهبى را بگونه‏اى در فيلمهاى سينمايى و برنامه‏هاى تلويزيونى بگنجانيم و اگر موفق
شديم خيلى خوش به حالمان مى‏شود و بايد خيلى خشنود باشيم كه الحمدللّه ديگر فيلم
اسلامى ساختيم! در حالى كه به اعتقاد من مشكل اصلى ما، مشكل فرم و ساختار سينمايى
است، مشكل ما در انتخاب و يا انتزاع سبك سينمايى است. زندگى يكى از معصومين چهارده‏گانه
ما براى يك عمر فيلمسازى يك يا چند فيلمساز پركار و عميق كافى است بلكه زيادى هم
هست. مشكل ما اين است كه هنوز هم پس از نزديك به بيست سال از پيروزى تفكّر اسلامى
براى برنامه‏هاى مذهبى تلويزيون در مناسبتها از چند تن از بزرگان دينى براى
سخنرانى دعوت مى‏كنيم تا به نقل زندگى و معارف امامى از ائمه ما بپردازند، نوروز
همين امسال )1374( پانزده روز برنامه‏سازى داشتيم در مورد عيد نوروز در هر سه شبكه
تلويزيون. برنامه‏هايى ديدنى و پربيننده كه بعضاً مخاطب را در انتخاب كانال
تلويزيون دچار سرگردانى مى‏كرد، ناگهان در بين اين روزها روز ششم فروردين ماه
مصادف بود با شهادت امام ششم حضرت امام‏صادق‏عليه السلام گويى تلويزيون تعطيل شد
شايد اكثر خانه‏ها تلويزيونهايشان خاموش شد. چرا؟ چون هيچ برنامه دلنشينى پخش
نمى‏شد. توجه داشته باشيد من اين جا قصد انتقاد از مسؤولان و مديران صدا و سيما را
ندارم، روى سخن من با دست اندركاران توليد فيلم و هنرمندان است. هيچ مسؤولى با هر
نوع سياستى در راديو و تلويزيون سياستش اين نيست كه اين رسانه به هر مناسبتى حكم
تعطيل را پيدا كند. اين برنامه‏سازان و هنرمندانند كه دست آنان را در ارائه برنامه
خالى مى‏گذارند، شما ببينيد نوروز يك اتفاق طبيعى است و تحويل سالى به سال ديگر و
همين، چگونه مى‏شود براى اين مضمون ساعتها برنامه‏سازى كرد ولى براى حادثه‏اى به
بزرگى شهادت يك امام كه معتقديم مذهبمان از اوست فقط بايد چند روحانى و مورّخ به
نقل وقايع بپردازند و بس. اين كه “نوروزتان مبارك باشد” را با دهها تمهيد و
بازيباييها و جلوه‏هاى گوناگون از صفحه تلويزيون مى‏بينيم اما نقل سخن
امام‏صادق‏عليه السلام شانزده سال است كه هيچ تغييرى نكرده. يك كبشن خشك و خشن
مى‏آيد و شترق مى‏چسبد به شيشه تلويزيون و مجرى برنامه‏ها با صدايى غمناك مى‏خواند
كه: امام صادق فرمودند: كه … مثلاً “شفاعت ما به كسى كه نماز را سبك بشمارد
نمى‏رسد” و بعد خود مجرى مى‏آيد كه به برنامه راز بقا توجّه فرماييد يا به ميزگرد
مورخان راجع به امام، توجه كنيد. ببينيم مشكل ما كجاست؟ مشكل ما قطعاً در محتوا
نيست چرا كه همين ميزدگردهايى كه برگزار مى‏شود مملوّ است از فرازهايى از زندگى
معصومين كه هر اشاره‏اى از آنها براى ساخت يك فيلم كافى است، چطور راجع به اين كه
معلّمى به دانش‏آموزش مى‏گويد مشقت را در برگه ننويس و در دفترت بنويس مى‏شود يك
فيلم ساخت امّا راجع به دعاى امام صادق در مورد زيد بن على و جهادش نمى‏شود فيلم
ساخت! راجع به مرگ يك پيرزن مى‏توان فيلم ساخت امّا راجع به رفتن آن صحابى
امام‏صادق در تنور پر از آتش نمى‏شود! راجع به سرگشتگى پدرى كه نوزادى ناقص دارد
مى‏توان يك اپيزود ساخت امّا راجع به حيرت و سردرگمى دانشمندان ساير اديان كه در
برخورد با منطق امام صادق و يا شاگردانشان در خود مى‏شكنند و همه عقايد گذشته‏شان
فرو مى‏پاشد نمى‏توان برنامه‏سازى كرد؟! پس قطعاً مشكل ما مشكل محتوا نيست بلكه
يافتن سبك و ساختارى است كه از تفكّر اسلامى ما ناشى شود. ما بايد افراد يا
گروههايى را واداريم تا تحقيق و پژوهش در اين زمينه را آغاز كنند. من در جايى
ادّعا كرده‏ام كه ما با استناد به آيات قرآن مى‏توانيم ساختارى جديد را در مونتاژ
فيلم و دكوپاژ فيلمنامه كشف و عرضه كنيم، ما با بررسى كتابهاى بزرگان دينمان
مى‏توانيم سبك اسلامى را استخراج و معرفى كنيم. بايد بنشينيم و عمر صرف كنيم و كمر
همت را محكم كنيم و پس از بررسى دقيق سبكهاى موجود سينمايى و تئوريهاى اساسى فيلم
كه تا امروز در دنيا متداول بوده است به فرهنگ اسلامى خويش رجوع كنيم و حرف آخر را
بزنيم ما معتقديم كه اسلام براى تمامى زمينه‏ها سخنى نو دارد، معتقديم كه: “لا رطب
و لا يابس الاّ فى كتاب مبين” پس قطعاً در اين زمينه هم مى‏توان به اين حبل متين
چنگ زد و بايد وارد اين ميدان شد و سبك و ساختار را از آيات مبارك قرآنى و نهج
البلاغه و صحيفه سجّاديّه كشف و استخراج كرد. – و اگر لازم باشد مقدار اندكى را كه
خود من در استخراج تصاوير آيات كار كرده‏ام در شكل يك مقاله مى‏توانم تقديم مجله
شما كنم – .

 پس جمع‏بندى كلام من اين شد كه بايد گروهى را مأمور كنيم كه شرايط
زمانى، مكانى، و عقيدتى و فرهنگى ما را بشناسند و خوب هم بشناسند و با اين شناخت،
سينما را بررسى كنند. ببينند واقعاً با توجه به شرايط و ويژگيهاى فرهنگى ما سبك
مورد نياز ما فرماليسم روسى است، رئاليسم فرانسه است يا نئورئاليسم‏ايتاليا، مستند
است يا داستانى، سينماى مؤلف است يا سينما حقيقت و… و يا هيچ كدام، سبك و
ساختارى است ويژه و منحصر به فرد كه خود يافته‏ايم و نامش هر چه باشد زيبنده پسوند
“اسلامى” است و در اين جا بايد بار ديگر به ضرورت حضور فعّال فضلاى حوزه در اين
زمينه تأكيد كنم. چرا كه اولاً: با كمال تأسف بايد عرض كنم در محيط دانشگاهى ما در
اين زمينه باورهاى جدّى نسبت به پرداخت به مقوله‏هاى نظرى بسيار نادر است و
دانشجويان سينما عمدتاً به كار حرفه‏اى و توليد مى‏انديشند تا به تئوريها و نظريه
پردازيها، حتى يكى از اساتيد را در خاطر دارم كه با لحن مستهجن، منتقدين سينما را
استهزا مى‏كرد كه اگر اينها راست مى‏گفتند خودشان فيلم مى‏ساختند و معتقد بود كه
تئوريسينها چون خودشان عُرضه فيلمسازى ندارند به تحليل آثار ديگران و بحث و نقد
آنان مى‏نشينند! و به جنجال درباره فرم و محتوا دامن مى‏زنند و…! غافل از اين كه
در همان مهد سينما نيز افرادى چون “جان گريرسون” قبل از اين كه كارى بزرگ و بلند
بسازد خود را از توليد مى‏تكاند و يكسره عمرش را وقف تحقيق و تدريس و نشر بحثهاى
نظرى سينما مى‏كند. ثانياً: اين كه عزيزان طلبه شرايط فرهنگى و عقيدتى ملّت ما را
با همه وجود درك مى‏كنند، اينان اسلام را شناخته و قرآن را دريافته‏اند و سيره
معصومين را با گوشت و پوست لمس كرده‏اند. اينان اهل تحقيق و فارغ از جاذبه‏هاى
سينماى حرفه‏اى و دل به رضاى خدا داده و به دنبال اداى تكليف‏اند و اينها هستند كه
فارغ از دغدغه نام و نان پس از صرف چند سال از عمرشان در مطالعه تاريخ سينما و
تئوريها و نظرات بزرگان آن مى‏توانند به ميدان بيايند و چهارچوبه و تعريف سينماى
اسلامى را قربة الى اللّه عرضه كنند.

 س –
ان شاء الله، ما منتظر مقاله‏اى كه به آن اشاره كرديد هستيم و اميدداريم در شماره
آينده مجلّه آن را چاپ كنيم. اما درباره فرم و محتوا سؤال من اين است كه آيا سبك
هم اسلامى و غير اسلامى دارد؟ مثلاً نظام پارلمانى در صحنه دنيا يكى است ولى هر
ملتى بر اساس آن منافع ملى يا عقايد مذهبى در آن پارلمان قوانينى را تصويب
مى‏كنند! به عبارت ديگر، شكل يكى است ولى محتوا، برگرفته از عقايد خودشان است،
حالا آيا سينما هم اين گونه نيست و سبك و سياق آن هم اسلامى و غير اسلامى دارد و
يا فقط محتوا بايد اسلامى باشد كه به ذهن نزديكتر است؟

 ج : گمان مى‏كنم در سؤال قبل توضيح كافى داده باشم، در عين حال. اولاً:
قياس مع‏الفارق است. فيلم را با ساختمان و سينما را با پارلمان نمى‏توان مقايسه
كرد. سينما يك زبان است نوعى برقرارى ارتباط است كه از حاصل جمع فرم و محتوا شكل
مى‏گيرد. بله ساختمان واحد ما كه شما آن را به پارلمان قياس كرديد همان خانه
تاريكى است كه در آن فيلم به نمايش درمى‏آيد و نه اين كه سينما به معنى كلمه شبيه
پارلمان باشد. حال در همان مثال شما در پارلمانها آيا همه كشورها كه داراى
پارلمانند با زبان همان كشورى كه اوّل بار در آن پارلمان به وجود آمد صحبت مى‏كنند
و قوانين را مطرح مى‏كنند؟! قطعاً نه. سينما يك زبان است كه ما بايد آن را با
فرهنگ خودمان ترجمه كنيم. شما نمى‏توانيد از ماشين تايپى كه حروفش مثلاً به زبان
چينى است مقاله‏اى را با محتواى اسلامى براى مردم عرب زبان منتشر كنيد. اين به اين
معنا نيست كه از ماشين تايپ استفاده نكنيم بايد استفاده كنيم ولى پس از اين كه
حروفش را به عربى تغيير داديم. در سينما هم بايد ابتدا زبان آن را تغيير بدهيم بعد
محتواى خودمان را در غالب آن بريزيم وقتى زبانش اسلامى شد ديگر شما هر حرفى كه با
آن بزنيد مخاطب مى‏فهمد اين اسلامى است. دقيقاً مثل همان مثال ماشين تايپ كه شما
لفظ “امريكايى” يا واژه “انگليسى” را وقتى به فارسى نوشتيد هرگز خواننده در
مخيّله‏اش نمى‏گنجد اين يك متن انگليسى يا امريكايى است گرچه معناى كلمه انگليسى
است. در سينما هم وقتى سبك و ساختار اسلامى شد فيلم مستند هم كه تهيّه كنند مثلاً
از حيات وحش باز مخاطبتان مى‏فهمد كه اين فيلم يك فيلم اسلامى است.

  س – آنچه تاكنون گفته شد راجع
به سينما بود و از تلويزيون صحبتى به ميان نيامد، لطفاًتلويزيون را هم توضيح دهيد،
بويژه اين كه مى‏دانيد اخيراً هم سمينارى تحت عنوان “بررسى روشهاى اجرايى
رهنمودهاى مقام معظم رهبرى به صدا و سيما” انجام شد.

 ج : بله، در سمينار شركت كردم، البته به عنوان مخاطب نه سخنران. قرار
بود كه مقاله‏اى بنويسم كه متأسفانه گرفتاريها اجازه نداد. پس از شركت در سمينار
احساس كردم كه لازم بود من هم حرفهايى را مى‏زدم و از دبير سمينار هم اين تقاضا را
كردم ولى برنامه‏ها بسته شده بود و وقت براى سخنرانان برنامه‏ريزى شده هم كم بود
بديهى است كه اين تقاضا جامه عمل نپوشد. در مورد سمينار بايد بگويم كه اولاً: نفس
برگزارى چنين سمينارهايى جاى تشكّر دارد و اميدوارم كه به همين يك بار بسنده نشود
و تداوم يابد. پيگيرى رياست سازمان هم كه يا مستقيم در جلسات شركت مى‏كردند و يا –
بنا به نقل – سخنرانيهايى را كه حضور نداشتند از نوار مى‏ديدند، بسيار ارزشمند بود
امّا در سمينار بحثها بسيار كلّى بود و متأسفانه از عنوان خود سمينار كه بررسى
روشهاى اجرايى بود شايد اصلاً بحث نشد. لااقل به صورت كاربردى بحث نشد. سخنرانان
سمينار را مى‏توان در يك تقسيم ابتدايى دو قسم كرد: عده‏اى كه مديران تلويزيون
بودند و در حقيقت سخنرانى آنان گزارش كار آنها بود و دسته‏اى كه مباحث نظرى را
مطرح مى‏كردند. كه چنانچه گفتيم عمدتاً بحثهاى نظرى كلّى كه آن هم به جهت وقت كم
معمولاً ابتر مى‏ماند. صحبتهاى آقايان: دكتر داورى و قاضى زاده نمونه آنهاست؛
مثلاً بحث اسلام و هنر يا موسيقى، گرچه بسيار ارزشمند بود امّا به وجه كاربردى آن
كمتر توجّه شده بود. بله بالأخره بايد تكليف هنر در تفكّر اسلامى روشن شود امّا نه
در اين سمينار، در اين جا بايد نتيجه اين بحث و شيوه اجراى برنامه‏هايى با عطر و
رنگ هنر اسلامى عنوان شود در بحث موسيقى بايد نظر نهايى غنا بودن يا نبودن آن مطرح
مى‏شد و نه عنوان كردن نظرات مختلف فقهاى عظام. ما اكنون با اين موسيقيهايى كه روى
تصاوير، ميان پرده‏ها و تيتراژها پخش مى‏شود سر و كار داريم. ما بايد تكليفمان را
با موسيقى پاپ و كلاسيك روشن كنيم، بايد مشخص كنيم موسيقى سنّتى و مقامى ما آيا
مصداق موسيقى لهوى قرار مى‏گيرند يا نه؟ ما با اين مصاديق كار داريم. ببينيد خود
آقا ( آية الله العظمى خامنه‏اى ) چقدر دقيق در حكمشان به آقاى دكتر لاريجانى به
اين نكته اشاره مى‏كنند: “از پخش موسيقى لهوى بويژه آنچه در اين رشته هنرى، فاقد
هويت ملّى و اصالت ايرانى است پرهيز شود، موسيقى ابزارى است كه مى‏تواند حرام و مى‏تواند
حلال باشد نوع حلال آن به درستى شناسايى و برابر نظرات روشنگر امام راحل – طاب
ثراه – در معرض استفاده قرار گيرد و در اين باره بيشتر از هنر اصيل ايرانى كه با
ساخت روحى و عاطفى مردم ما همخوان و همنوا است كار گرفته شود”.

 مى‏بينيد كه چقدر كاربردى است، همه فرازهاى آن با مصاديق عينى و عملى
سر و كار دارد حتى آنجا كه اشاره به حلال و حرام آن كرده‏اند فرموده‏اند: نوع حلال
آن شناسايى شود نه اين كه نظرات فقهاى بزرگوار را بيان كنيم كه مثلاً مرحوم شيخ
چنين فرموده و مرحوم فيض چنان. بله اين بحث بايد انجام شود با حوصله و دقت هم و در
امثال اين سمينار، حاصل آن پژوهشها و بحث و فحصها كه در جهت رهنمود رهبرى است مطرح
گردد. صحبتى را هم كه من قصد داشتم آن جا بكنم در مورد همان سبك و ساختار بود امّا
براى تلويزيون. سخن من كه مورد سؤال شما هم هست اين است، كه ما بايد اولاً: نوع برقرارى
ارتباطمان را به وسيله تلويزيون با مخاطبمان روشن كنيم. آيا اين ارتباط باز به
همان گونه است كه در غرب هست يا به گونه‏اى ديگر و مبتنى بر فرهنگمان. مسلّم است
جواب از نوع دوم است؛ مثلاً غربيها به جهت سردمزاجى حاكم بر فرهنگشان ارتباط
تلويزيونشان هم از همان سنخ است، معمولاً شبكه‏هاى خارجى مجرى پخش ندارند در اول
هر ماه يا هفته برنامه‏هاى شبكه در روزنامه‏ها اعلام مى‏شود در ابتداى هر روز هم
اعلام برنامه به صورت مكتوب بر صفحه تلويزيون مى‏نشيند و سپس برنامه‏ها يكى پس از
ديگرى در ساعت و دقيقه مقرر به دنبال هم مى‏آيد تا پايان كار شبكه در آن روز يا
شب. حال آيا ما هم مى‏توانيم به همين روش عمل كنيم؟ يا بعكس به جهت سلوك ويژه‏اى
كه در فرهنگ عامّه‏مان هست مى‏بايد مجرى داشته باشيم و بسيار هم قوى و قدرتمند.
فرد يا افرادى كه بتوانند با مخاطب رابطه‏اى كاملاً صميمى برقرار كنند، احوالشان
را بپرسند، از مشكلاتشان جويا شوند، شماره تلفنى بدهند كه مخاطبين بتوانند با آنها
تماس بگيرند و درد دلهايشان را بگويند (نه شماره تلفن روابط عمومى كه شماره تماس
با شخص مجرى) و… و تجربه هم ثابت كرده كه برنامه‏هايى كه مجرى صميمى داشته‏اند
موفق‏تر بوده‏اند، چرا كه مشى و سلوك ما شرقيها با غربيها تفاوت عمده دارد. ما
براى خوردن يك استكان چايى مدّتى به هم تعارف مى‏كنيم، ما براى ورود به يك اتاق يا
خانه مدّتها اصرار مى‏كنيم تا همراهمان قبل از ما وارد شود و نمونه‏هايى از اين
قبيل فراوان. به همين ترتيب تلويزيون را هم عضوى از خانواده تلقّى مى‏كنيم و اگر
ارتباط از نوع شرقى نتوانيم با آن برقرار كنيم دل به آن نمى‏دهيم، اروپايى فقط
براى پركردن وقت از آن استفاده مى‏كند. براى آنها تلويزيون و توپ فوتبال چندان
تفاوتى ندارد ولى ما تلويزيون را يك موجود زنده مى‏بينيم حال اگر ما به شيوه آنها
برنامه‏سازى كنيم و همان سبك و سياق را در پيش بگيريم آيا موفقيّت آميز خواهد بود؟
مثال ديگر: غربيها روزهاى يكشنبه را تعطيل مى‏كنند و شبكه‏هاى تلويزيونى از اين
فرصت استفاده كرده و شبهاى تعطيل را تا دير وقت به پخش برنامه مى‏پردازند چون مطمئنند
كه تلافى بيدارى شب را مخاطبينشان در روز در خواهند آورد حال آيا ما هم در شبهاى
جمعه كه شب تعطيل ماست مى‏توانيم همان تقليد را انجام دهيم يا نه؟ شب جمعه براى ما
داراى معناست، شب “يادائم الفضل على البريّه” است، شب دعاى كميل است، شب عبادت و
ارتباط با خداست، و صبحش روز خواب نيست بلكه روز “ندبه” است، روز “سمات” است و پخش
برنامه در شب و تا دير وقت، اقلّ مضرّاتش قضا شدن نماز صبح است. خوب، ما كمّيت
برنامه را براى مبارزه با ماهواره بالا مى‏بريم. مگر ماهواره چه مى‏كند؟ ماهواره
جوان ما را از اعتقادش خالى مى‏كند، وقتى اعتقاد سست شد دست از سيره عملى دينش
برمى‏دارد، نماز نمى‏خواند، خوب ما هم ناخواسته در راستاى همان سياست عمل كرده‏ايم
و با پخش برنامه تا نيمه شب كارى كرديم كه اهميت نماز صبح نزد مخاطب متديّن ما هم
از بين برود، اين‏جاست كه عرض مى‏كنم بايد روش و سبك و سياقى متناسب با فرهنگ
خودمان تدوين كنيم.

  س – اين مطالب كه شما
مى‏فرماييد مربوط به برنامه‏ريزى است نه سبك و ساختار!

 ج : بسيار خوب، درباره سبك و ساختار در ساخت فيلم مفصّل بحث كردم، آن
مطلب كه فرق نمى‏كند در فيلم سينما باشد يا نوار ويديويى تلويزيون همه آن مطالب كه
آن جا گفته شد اين جا هم جارى است من مى‏خواهم بگويم كه كشف و استخراج شيوه
برنامه‏سازى و توليد حتّى در اين جزئيات و اجرائيات هم سارى و جارى است. اين
مثالها را براى تقريب زدم و بديهى است كه اگر به جهتى مقرّب است به جهاتى مبعّد
باشد، مى‏خواهم بگويم نوع استفاده ما از موسيقى از مونتاژ از كنار هم قرار دادن
برنامه‏ها و حتّى از شكل پخش و نوع برخورد مجرى هم مى‏بايد با توجه به فرهنگمان
اتخاذ شود وگرنه ناخواسته ما را در مسير خواسته دشمن قرار مى‏دهد، مونتاژ، خشن و
سريع يك فريم يك فريم با فرهنگ آرام ما سازگار نيست، موسيقى‏هاى سرسام‏آور، متناسب
با روحيه شرقى نيست (كه اين هر دو را در شروع برنامه‏هاى ورزشى يا سياسى يا … به
كرّات ديده و مى‏بينيم) بيدارى تا پس از نيمه شب و خواب صبح رسم و سنّت ما نيست.
اگر ما بياييم برنامه جالب و ديدنى و پرمخاطبمان را صبح زود پخش كنيم متناسب‏تر
نيست؟ البته اينها همه فرضيه است و به اين معنا نيست كه بايد اين چنين باشد فقط
طرح سؤال است. آيا لااقل نمى‏توان درباره آن فكر كرد؟ و افراد دانشمند،
جامعه‏شناس، روان‏شناس و دين شناس را گردهم جمع كرد، تا راجع به آن بحث كنند؟ آيا
نمى‏شود از مردم نظرخواهى كرد؟ و سؤالهاى ديگرى كه مى‏توان در اين خصوص انديشيد و
مطرح كرد كه منجر به نتيجه‏اى مثبت شده و فرآيند تأثير صدا و سيما را تا حدّى
مطلوب ارتقاء دهد كه قطعاً هم مورد نظر مسؤولين است و هم مورد علاقه ما.

  اميدواريم ان شاء اللّه به
جايى برسيم كه صدا و سيماى ما كاملاً مطلوب و مورد رضاى مقام معظم ولايت باشد.

 مصاحبه طولانى شد و شما هم خسته شديد، از اين رو گفت وگو را به فرجام
مى‏رسانم و منتظر مقاله شما در مورد سبك و ساختار با اتكاء به آيات الهى هستيم و
براى بعد هم اميدواريم به طور منظم مقاله‏هايى را در نقد و نظر برنامه‏هاى هنرى،
سينمائى و تلويزيونى از شما داشته باشيم.

 – از شما بى‏نهايت متشكرم و اميدوارم اين گفت و گو مورد رضاى خدا و
خشنودى قلب مقدس امام زمان قرار گيرد و مجله وزين “پاسداراسلام” در اين گام بلند (پرداختن
به مقوله هنر) همچون هميشه موفق باشد.

سوگنامه شمع انقلاب

 درد فراق

 از لحظه‏اى كه شنيديم قلب او
از حركت ايستاده است، دريافتيم كه پرواز روح آبى او در آسمان عشق آغاز شده است.
افسوس خورديم كه يك سرو بلند بالاى ديگر را نيز از دست مى‏دهيم و بهارى گل افشان
از فصلهاى ملكوتى‏مان خزان مى‏گردد.

 او بوى امام مى‏داد، بوى نماز
شب، بوى مناجات، بوى عاشورا. حنجره‏اش پر از ياحسينى بود كه ظهر عاشورا در حسينيه
كوچك جماران زمزمه مى‏شد، دستهايش عطر زيارتنامه و قرآن مى‏داد، همان قرآنى كه
امام مى‏خواند، لبهايش همان دعايى را زمزمه مى‏كرد كه لبهاى امام ترنّم مى‏كرد.
وقتى براى مردم صحبت مى‏كرد و برايشان از پدر مى‏گفت، احساس مى‏كرديم كه روح خدا
در ميان ماست و رائحه عبايش و شميم عمامه‏اش در مشام عاشقان باقى است.

 صد افسوس كه براى ما دلسوختگان
و داغ ديدگان نگفت كه درد فراق و دورى از پدر مهربانش با وى چه كرد كه اين چنين عزم
سفر كرد و به آغوش گرم و دريايى‏اش پيوست براى ما نگفت كه در آن هجران عظيم و
طاقت‏فرسا چه مى‏كشيد.

 باز هم آسمان ايران گريست.
زمين سيه‏پوش شد و دلهاى مالامال از عشق به ولايت و تولاّى خاندان كبير خمينى فقيد
به تلاطم درآمد، خبر سنگين بود و سوزناك و دردآور: يادگار گرامى امام به لقاء الله
پيوست.

 دستهايى كه شفاى عاجلش را،
عاجزانه از خدا خواسته بودند بر سر و سينه فرود آمدند و بغضهاى گره خورده در گلو
شكست. زخمهاى التيام نيافته داغ فقدان پير جماران دوباره سر باز كرد و داغها تازه
شد، آن كه وجود نازنينش مرهمى بود بر دلهاى سوخته و گداخته از مصيبت جانكاه ارتحال
امام امت، ديده از جهان فانى فروبست و جماران را تنهاتر از هميشه در هاله‏اى از
اندوه و غم فرو برد.

 روح بلند يادگار عزيز و ارجمند
امام به روح خدا پيوست، ستون استوارى كه تكيه‏گاه متين و محكمى بود براى امام
عزيزمان در سالهاى تبعيد و مبارزه پيش از انقلاب و دوران پرحادثه بعد از آن، هر
چند »فراق يار نه آن مى‏كند كه بتوان گفت« ولى هرگاه عشق ديدار يار پير و مرشد و
مرادمان، دلهاى لاله صفت ما را هوايى مى‏كرد به جماران و به حسينيه پرخاطره‏اش
پناه مى‏آورديم و نور آفتاب وجودِ امام راحلمان را در سيماى ستاره آسمان ديدگان
ياران خمينى مى‏جستيم. »احمدآقا«ى عزيز براى ما يادآور چهره نورانى بنيانگذار
انقلاب بود و بوى گل از دست رفته را از گلاب وجودش جستجو مى‏كرديم.

 دردا و دريغا كه چه كوتاه بود
ايام وصال در راه استفاضه از محضر آفتابى سايه آفتاب انقلاب. او كه دلش به عشق
امامش تپيده بود. امامى كه قلبش به گرماى همراهى وجود عزيز و پروانه‏سان او مى‏زد.
حاج احمدآقا محو امام بود چنانكه امام نيز محو خدا بود و در اسلام و انقلاب ذوب
شده بود.

 × احمد آقا در نگاه ولايت

 حضرت امام خمينى‏قدس سره بنيانگذار
كبير انقلاب اسلامى و پدر و مراد احمدآقا، درباره فرزندش مى‏فرمايد:

 »من شهادت مى‏دهم كه احمد
فرزند اين‏جانب از موقعى كه در مسايل روز مورد مشورت است و تماس با كارهاى اين
جانب داشته است، تا حالِ تحريرِ اين كلمات از او خلاف دستورات اين‏جانب مشاهده نكرده‏ام
و در اعلاميه‏ها و امثال آنها تصرفى بدون رضاى من نكرده است و چيزى بر خلاف
گفته‏هاى من هم نسبت نداده است. و بالجمله خلافى از او مشاهده نكردم، لكن بايد
احمد بداند كسانى خصوصاً مثل او كه در اين امور اجتماعى يا سياسى وارد مى‏شوند،
مصون از افترا و ضربه نيستند و بايد او حساب خود را با خداى قادر متعال درست كند و
به ذات مقدسش اتكال نمايد و از بشر ضعيف هراس نداشته باشد، كه مكايد بشرى چون خودش
زودگذر و فانى است و همه به سوى او جلّ و علا خواهيم رفت و اكنون نيز در محضر
مبارك او هستيم.«1

 رهبر معظم انقلاب اسلامى؛ حضرت
آية الله العظمى خامنه‏اى نيز در بخشى از پيام شيوا و ارزشمندش به مناسبت رحلت حاج
احمدآقا، به گوشه‏هايى از زواياى شخصيت و اقدامهاى آن فقيد سعيد اشاره نموده،
فرمودند:

 »در دوران پر حادثه انقلاب،
مرحوم حجةالاسلام والمسلمين حاج سيد احمد خمينى يكى از مؤثرترين عناصر در جريانات
كلى كشور و انقلاب بود. او براى رهبر كبير انقلاب فرزندى مهربان و در عين حال،
مشاورى امين و يارى ديرين و سربازى فداكار و مريدى گوش به فرمان و كارگزارى لايق و
كارآمد بود. امام بزرگ ما بارها محبت پرشور و اعتماد عميق و تحسين قلبى خود نسبت به
اين فرزند خاضع و مطيع خود را بر زبان آورده بود و نزديكترينها گواهى صادق آنچنان
پدرى را، در حق پسر يگانه‏اش از آن زبان پرهيزگار شنيده بودند.

 در طول سالهاى انقلاب چه بسيار
گره‏ها كه به دست او گشوده شد و چه بسيار از كارهاى بزرگ كه به تدبير او انجام شد.
از اينها برتر نقش اين عنصر پرتلاش و پرتوان در حراست عاشقانه از سلامتى جسمى و
آرامش خاطر امام بزرگوار بود. بى‏شك سلامت و توان جسمى و قدرت كارى آن قائد
عظيم‏الشأن در دوران پرمخاطره دهساله، با وجود كهولت سنى و بيمارى قلبى در ميان
عوامل و اسباب عادى از همه بيشتر به ابتكار و مراقبت و پيگيرى دلسوزانه اين فرزند
مهربان، وابسته بود… بى‏شك در آخرين ماههاى دوران نهضت، هيچ كس در ارتباط با
امام بزرگوار نقشى تا بدين حد بزرگ و مؤثر از خود بروز نداده است.«2

 × ويژگيهاى حاج احمد آقا

 يادگار گرانقدر امام، از
ويژگيهاى برجسته‏اى برخوردار بود؛ او در همان حال كه كارگزارى لايق و توانا و
مشاورى امين و نخبه براى امام بود، سياستمدارى هوشمند و زاهدى پرهيزكار و عارفى
شيدا به شمار مى‏رفت كه معنويت و زهد وى تحت شعاع شخصيت سياسى – اجتماعى او قرار
گرفته و كمتر شناسانده شده است.

 به هر حال در اين مختصر به
گوشه‏هايى از زواياى شخصيت اين بزرگمرد اشاره مى‏كنيم:

 1- حمايتهاى ايشان از مقام
ولايت‏فقيه و موضع‏گيريهاى داهيانه آن مبارز نستوه، خصوصاً بعد از ارتحال رهبر
كبير انقلاب اسلامى، همواره موجب دلگرمى و وحدت امت مبارز اسلامى بوده است.

 يادگار امام عميقاً از رهبرى
حضرت آيةالله العظمى خامنه‏اى خرسند بودند و جدّاً معتقد به آن، از اين رو در
وصيتنامه‏اش – كه براى پس از مرگ نگارش يافته و هيچ شائبه انگيزه غير خدايى در آن
نيست – مى‏نويسد: »به حسن و برادرانش اين توصيه را مى‏نمايم كه هميشه سعى كنند در
خط رهبرى حركت كنند و از آن منحرف نشوند كه خير دنيا و آخرت در آن است و بدانند كه
ايشان موفقيت اسلام و نظام و كشور را مى‏خواهند. هرگز گرفتار تحليلهاى گوناگون
نشوند كه دشمن در كمين است.«3

 آن فرزانه بزرگ در زمانِ
زندگانى پربركت خويش نيز بارها، اين مهم را يادآور مى‏شد كه به ذكر نمونه‏هايى از
آن بسنده مى‏كنيم:

 »رهبرى امروز نظام، تنها
تفاوتش با رهبرى قبلى، در شرايط سنّى است و هدف آيةالله خامنه‏اى، همان هدف امام
است.«4 »بايد همگى پشت سر رهبرى قرار گيريم و از آرمانهاى امام و رهبر عزيز و
محبوبمان؛ حضرت آية الله خامنه‏اى دفاع كنيم.«5 »اطاعت از مقام معظم رهبرى، حضرت
آيةالله خامنه‏اى بر همه لازم و واجب است.«6 »ما امروز رهبرى و ولايت داريم و مثل
زمان امام بايد ببينيم كه رهبرى چه مى‏گويد و به آن عمل كنيم و پشت] سر[ او حركت
كنيم.«7 »مواضع سازش ناپذير مقام معظم رهبرى، يادآور مواضع حكيمانه امام خمينى
است.«8 »ميزان تشخيص حق و باطل و ملاك عمل براى ما، رهنمودهاى مقام معظم رهبرى
است.«9

 2- با اين كه آن فقيد سعيد
امكانات مالى فراوانى در اختيار داشت ولى همواره جانب زهد و پرهيز از مصرف
بيت‏المال را در پيش مى‏گرفت، لذا بعد از رحلت حضرت امام‏رحمه الله وقتى برخى از
دوستان به ايشان پيشنهاد مى‏كنند كه دفتر امام با همان قدرت قبلى به كار خود ادامه
دهد، ايشان در پاسخ مى‏فرمايد: »بايد ببينيم هدف از اين كار چيست، براى خود است،
يا خدا، براى اين كه اگر مردم بر تقليد امام‏رحمه الله باقى هستند و سهم امامى در
اختيار دارند كه مى‏خواهند بپردازند بايد هدايت شوند كه بيت‏المال در اختيار رهبر
معظم انقلاب قرار گيرد و ما نبايد در مسائل بيت‏المال وارد شويم و اگر دفتر به
همين وضع باقى بماند تابعيت از هواى نفس است.«

 از اين رو در وصيتنامه
آورده‏اند:

 »من شخصاً در هيچ بانك و
مؤسسه‏اى يا شركتى و از اين قبيل، وجهى ندارم و اگر مختصر پولى در بانك تعاون
اسلامى دارم، شهريه‏هاى مراجع بزرگوار قم است كه بايد صرف فقرا گردد.«

 »وجوهى كه نزد خودم است يا پول
شخصى و يا وجوه شرعيه است كه جاى هر كدام مشخص و روى هر كدام نوشته شده است اگر به
پولى برخورد شد كه مشخص نبود، از اموال خودم محسوب نگردد. كليه وجوهى كه سهم مبارك
و يا خيرات است در اختيار رهبر بزرگوارمان؛ حضرت آية الله خامنه‏اى دامت بركاته
قرار گيرد تا در موارد مقرره‏اش صرف گردد.«

 3- دوستى و دشمنى او با افراد
در جريان انقلاب و پس از آن، فقط براى انجام وظيفه و اداى تكليف بوده است، از اين
رو در وصيتنامه مى‏نويسد: »بين خود و خداى خود رضايت كامل دارم كه تمام تلاشم براى
تقويت اسلام و نظام و امام بوده است و از اين جهت در آرامش كامل به سر مى‏برم.
البته من هم مانند همه كسانى كه درگير كارهاى مختلف مبارزاتى و سياسى هستند
بى‏اشتباه نبودم و به اين اعتراف مى‏كنم، ولى تنها كسانى اشتباه نمى‏كنند كه كارى
نمى‏كنند، در زد و خوردهاى سياسى ممكن است كارهايى انجام داده باشم كه مناسب شأن
امام و ياران امام نبوده باشد، تقاضايم از خدا و ياران امام اين است كه مورد عفوم
قرار دهند. من در جهت مصلحت امام به هيچ فرد و گروهى رحم نكرده‏ام و خيليها را در
اين راستا رنجانده‏ام كه هنوز هم از اين جهت ناراحت نيستم.«

 4- احمد آقا كه پيوسته مورد
توجه حضرت امام بود، مى‏كوشيد تا در راه خودسازى و تهذيب نفس نهايت استفاده را از
وجود مبارك پدر بنمايد. از اين رو بنا به وصيت پدر، مى‏كوشيد تا مراحلى از سير و
سلوك معنوى را طى كند. لذا، گاه در ديدار با برخى از علما مى‏فرمود:

 »هر چند عمر به دست خداست لكن
با توجه به خصوصيات جسمانى و بيماريهايى كه دارم، فكر نمى‏كنم عمر طولانى داشته
باشم و مى‏ترسم خدا را در حالى ملاقات كنم كه كاملاً خالص نشده باشم. لذا از شما
مى‏خواهم مرا دعا كنيد كه در اين چند روزه كه از عمرم باقى مانده، خالصانه زندگى
كنم و در موضعگيريها واقعاً خدا را در نظر بگيرم و در ردّ و تأييد افراد جز خدا
چيز ديگرى را منظور نكنم.«

 حاج احمدآقا، حضرت امام‏عليه
السلام را در خواب ديده و از ايشان پرسيده بود كه در عالم آخرت چه خبر است؟ آقا
فرموده بودند: پسرم، همه حقيقت است، حتى اعمال دستها منعكس است؛ انسان اگر دستش را
هم تكان داده باشد ثبت شده و در عالم آخرت، اين تكان دادن دست، روى هر حسابى بوده،
در آن جا وجود دارد، بنابراين سعى كن هميشه خوب باشى و در جهت تقواى الهى گام
بردارى و اين چهل – پنجاه سال زندگى دنيا آنقدر ارزش ندارد كه به زندگى جاودان
آخرت لطمه‏اى وارد كند بلكه كارى كنيد كه در آن سراى ابدى همواره سربلند باشيد و
فرموده بود: من كه بحمداللّه گذشتم اما محاسبه الهى بسيار سخت است!

 حاج احمد آقا، ويژگيهاى
ارزشمند ديگرى نيز داشت و وجود مباركى بود كه پاسدار راستين اصول و ارزشهاى انقلاب
و بازوى تواناى رهبر معظم انقلاب به شمار مى‏رفت ولى تقدير الهى چنين بود و شايد
مرگ آن عزيز نيز از الطاف خفيه الهى باشد. او به ملكوت اعلى پيوست و در جوار اجداد
گرامى و پدر بزرگوارش آرميد و وصيت او كه دفاع از انقلاب اسلامى و دستاوردهاى بزرگ
آن و پيروى از مقام معظم رهبرى است براى ما به يادگار مانده است. و اميد كه آن بيت
گرامى، همچون مشعلى فروزان، ادامه دهنده آن راه مقدس باشد و امت قهرمانِ ايران با
حضور در صحنه و اطاعت از فرامين حضرت آيةالله العظمى خامنه‏اى به وصيت آن يار سفر
كرده جامه عمل بپوشانند.

 درود خداوند بر او، آن زمان كه
زاد و آن زمان كه چهره در نقاب خاك كشيد و آن هنگام كه برانگيخته خواهد شد.

 × × × × ×

 گل سرخ

 احمد اى نور خدا پور حسين

 اى‏توبيت‏الغزل پير خمين

 اى فدا در ره خونبار حسين

 ياور روح خدا يار حسين

 نوگل سرسبد اين چمنى

 شمع اين محفل و اين انجمنى

 چه شد اين گونه شكستى رفتى

 ديده از روى چه بستى رفتى

 رفتى و ماند به جا
خاطره‏ها

 بى تو شد خاك عزا بر سر ما

 بى تو ايران دل خونين دارد

 بى تو رهبر غم سنگين دارد

 ساختى، سوختى و افسردى

 اى گل سرخ چرا پژمردى؟

 سوختى تا بخدا پيوستى

 از كجاها به كجا پيوستى

 بسكه آماج بلا بود دلت

 سرخ چون كرب و بلا بود دلت

 تو به جان ياور رهبر بودى

 ياور ملت و كشور بودى

 تا ابد ياد تو در سينه
ماست

 كه وفا شيوه ديرينه ماست

(محمد حسن زورق)

 پاورقيها:

 1 ) صفر 1405.

 2 ) جمعه، 26 اسفند ماه
1373.

 3 ) وصيتنامه به تاريخ
1371/6/30

4)  68/4/1

5) 67/7/13

6) 68/11/18

7) 69/10/12

8) 71/12/9

9) 72/3/8

 اسلام و تجمل پرستى

 قسمت
اول

مينا‌هاشمى

  پيش درآمد

 انسان فرزند آب و خاك است و طبيعت مهد او و بالطبع، اين كودك ارشد با
مام خويش اُنس و الفتى ديرينه دارد. از جانب ديگر روح خدايى‏اش براى تكامل و
پرگشودن به عالم معنا، نياز به بريدن از ماده و ماديات دارد و تا در بند ماده
پرستى است نمى‏تواند به نداى قلب و فطرت خود پاسخ مثبت دهد. از اين رو بسان
حيوانى، دو روزه دنيا را در غصه آب و نان و پوشاك گذرانده، چون وقت بريدن از آن
فرا مى‏رسد، مصيبت زده و پريشان و تهيدست در ابتداى راهى مخوف و پر خطر و حساس،
قرار مى‏گيرد. دنياپرستى و دنيادوستى، اساس تمام زشتيها و بديهايى است كه از بشر
سر زده و مى‏زند.1

 اما اين كه دنيادوستىِ مضر چيست و مرز تشخيص آن با آخرت كدام است؟ به
حسب آيات و روايات و ديدگاه عالمان دين، عبارت از امورى است كه در مقابل آخرت قرار
مى‏گيرند. هر چه باعث رضاى خداى سبحان و نزديكى به او مى‏شود، آخرت است اگرچه
ظاهراً متعلق به دنيا باشد؛ از اين رو وقتى شخصى به امام صادق‏عليه السلام عرض
كرد: دنيا را مى‏طلبد و دوست دارد به او رو آورد تا خود و خانواده‏اش از آن بهره
برده، صله رحم نموده، صدقه دهد و حج و عمره به جاى آورد، حضرت فرمودند: اين طلب
دنيا نيست بلكه طلب آخرت است؛2 و هر آنچه باعث دورى از خدا شود دنياست – اگر چه به
ظاهر مربوط به آخرت باشد – حتى عبادتهايى كه به قصد ريا و تظاهر و تحسين مردم صورت
بگيرد هم در اين دسته جا دارند، زيرا از نظر اثر، هيچ تفاوتى با عمل كافران و
مخالفان دين ندارند. از همين رو رسول گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله وسلم فرمود:
مرا با دنيا چكار است؟ حكايت من و دنيا حكايت سوارى است كه در روز گرمى درختى
برايش سبز شود و او در زير آن درخت، خواب كوتاهى نموده، سپس كوچ كرده درخت را
واگذارد.3 در بعضى احاديث هم دنيا را به پلى تشبيه كرده‏اند كه بايد با شتاب از آن
عبور نمود4[و به آن دل نبست].

 در اسلام، دنيا به عنوان وسيله رسيدن به سعادت و تكامل، ابزارى نيكو و
لازم است ولى دل بستن به دنيا و بازماندن از طريق اصلى، به سرنوشت در راه ماندگانى
شبيه است كه در بيابانى بى‏آب و علف، بى‏زاد و توشه، به سر حد مرگ نزديك شده
باشند. در اين بين كسى از راه رسد و گويد: اگر شما را به آبادى باصفايى راهنمايى
كنم، مرا پيروى مى‏كنيد؟ همگى با او پيمان مى‏بندند و راه مى‏افتند. پس از ساعتى
به چاهى – كه اندك آب و گياهى دارد – مى‏رسند. مسافران از آن آب مى‏نوشند و
لحظه‏اى استراحت مى‏كنند؛ ولى چون هنگام حركت فرا رسد، بيشتر آنان سر باز زنند و
گويند همين مقدار آب و گياه ما را كفايت مى‏كند! در نتيجه مى‏مانند و شب، طعمه
راهزنان و درندگان بيابان مى‏شوند.

 ×
ثروت اندوزى

 از مهمترين شعبات دنيا، مال و ثروت است. مال و دارايى، اگرچه براى
انجام وظايف دينى و بقاى بشر لازم و ضرورى است و قرآن، آن را قوام زندگى و زينت آن
دانسته است5 و همچون جان بشر، كالاى مورد معامله در بازار دنياست و خداوند آن را
به بهاى بهشت خريدارى مى‏نمايد؛6 همين طور در اسلام فقر، مذموم و متروك است و
اميرالمؤمنين‏عليه السلام به فرزندش مى‏فرمايد: “يا بنى إنّي أخاف عليك الفقر
فاستعذ باللّه منه فان الفقر منقصة فى الدّين مدهشة للعقل، داعية للمقت؛7 پسرم، من
از فقر بر تو مى‏ترسم پس از آن به خدا پناه آور كه فقر به دين زيان مى‏رساند و عقل
را دچار آسيب مى‏سازد و موجب دشمنى مى‏شود.”

 ليكن اسلام ثروت و جمع‏آورى و اندوختن آن را خطرى مهلك و عظيم دانسته،
انسان و جوامع اسلامى را از آن برحذر داشته و صاحبان ثروتهاى بى‏حساب را به عذابى
سخت بشارت داده است:

 “…
ألذين يكنزون الذَّهب و الفضّة و لاينفقونها فى سبيل اللّه فبشّرهم بعذاب أليم ×
يوم يُحمى عليها فى نارِ جهنّم فَتُكْوى بها جِباهُهُم و جُنوبُهُم و ظُهُورُهُم
هذا ما كَنَزْتُمْ لانفسكم فذوقوا ما كنتم تَكْنِزُون؛8 آنان را كه طلا و نقره
مى‏اندوزند و آن را در راه خدا به مصرف نمى‏رسانند، به عذابى دردناك بشارت بده.
روزى كه [سكه‏هايشان] در آتش دوزخ داغ شوند و با آن صورتها و پشتهايشان را
مى‏سوزانند [و به آنها مى‏گويند] كه اين همان چيزى است كه براى خود گنجينه ساختيد.
پس بچشيد چيزى را كه براى خود اندوختيد.”

 پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم فرمود: “درهم و دينار، كسانى را
كه قبل از شما بودند نابود كرد و نابود كننده شما نيز آنهايند.”9 و به اصحاب خود
فرمود: “من بر شما از فقر نمى‏ترسم بلكه از غنا و مال داشتن مى‏ترسم. خوف دارم كه
دنيا به شما رو آورد و وسعت به هم رسانيد همچنان كه رو آورد به كسانى كه قبل از
شما بودند و شما به آن رغبت كنيد همچنان كه ايشان نيز به آن رغبت نمودند پس هلاك
شدند و شما هم هلاك شويد.”10 و يا فرمودند: “دو گرگِ درنده كه داخل حصار گوسفندان
مى‏شوند اينقدر گوسفندان را از بين نمى‏برند كه دوستى مال و جاه، دين مسلمان را
فاسد مى‏كند.”11 و فرمود: “بدترين امت من زادگان و پرورش يافتگان نعمتند، غذاهاى
گوارا مى‏خورند و لباسهاى نرم و راحت مى‏پوشند و چون سخن گويند، راست نمى‏گويند.”12

 ×
تجمل پرستى

 يكى از خطرناكترين نوع مال دوستى كه آسيبهاى جدّى فردى و اجتماعى به
دنبال دارد، تجمل پرستى و خوشگذرانى بى‏حدّ و حصر و در لسان قرآن و روايات، “اتراف”
است. قرآن در مقام معرفى و بيان خصوصيات گروه مترفان، بيانات صريح و تكان دهنده‏اى
دارد و سخنان پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله وسلم و معصومين‏عليهم السلام پر از
هشدارها در مورد اين گروه است؛ ليكن به جاست به عوض بررسى كلاسيك آيات و روايات،
آنها را در متن پاسخ به يك سؤال رايج بيان نماييم:

 ×
پرسش

 اولاً: هوش و ذكاوت و شمّ اقتصادى يا تخصص و مهارت و زحمت زياد موجب به
دست آوردن ثروتهاى هنگفت مى‏شود و اين استعدادها و تلاشها باعث مى‏شوند كه شخص
ثروتمند، خود را محق بداند كه بتواند آنچه را خود كسب كرده در راههايى كه دوست
دارد هزينه كند و به هر روى مردم در ميزان كاردانى و كارآيى تفاوتهايى دارند و
طبيعى است كه هر كه بهره‏اى فزون دارد، حق انتفاع بيشترى نيز خواهد داشت. به علاوه
شأن اجتماعى افراد متفاوت است، اى بسا زندگى با دم و دستگاه گسترده و خدم و حشم و
زرق و برق، شأن اجتماعى كسى باشد و ديگرى داراى چنين شأنى نباشد.

 از جانب ديگر در بين انبيا و اولياى بزرگ الهى نيز صاحبان ثروت وجود
داشته‏اند؛ حضرات داوود و سليمان‏عليهما السلام داراى ثروتهاى كلان و سرزمينهاى
پهناورى بوده‏اند و تمام عوامل و اسباب طبيعى در خدمت سليمان‏عليه السلام بود تا
امارات و ديگر وسايل رفاهى زندگى را بسازند و بر وى حاضر نمايند13 و يوسف‏عليه
السلام هم در دستگاه حكومت، قدرت و مكنت فراوان به هم زد و دستگاه حكومت فرعون،
محل رشد موسى‏عليه السلام قرار گرفت و… در حالى كه اگر داشتن مال زياد، براى حال
روحى فرد زيان‏آور بود، خداوند متعال هيچ گاه نبوت و رسالت خود را در بين صاحبان
ثروت قرار نمى‏داد.

 ثانياً: آيه “من حرّم زينة اللّه ألّتى أخرج لعباده والطّيبات من
الرّزق…؛14 چه كسى زينت الهى و روزى پاك را كه خداوند براى بندگانش [در زمين] قرار داده است حرام مى‏كند؟”

 دلالت بر حلّيت استفاده از نعمات الهى دارد و آنچه را كه خداوند محترم
شمرده نمى‏توان از صاحبانش سلب و حرام تلقّى نمود!

 پاسخ:

 ×
پيامدهاى اجتماعى اتراف

 گرچه اسلام به آزادى فعاليتهاى اقتصادى احترام مى‏گذارد و هر كس را
مالك دسترنج خويش مى‏داند، ليكن مصالح و حقوق اجتماع را هم از نظر دور نداشته است،
زيرا به هر حال منابع و ثروتهاى قابل استفاده در زمين محدودند و تجمّع آن در دست
عدّه‏اى اندك، موجب محروميت خيل عظيم انسانها مى‏گردد و اميرالمؤمنين‏عليه السلام
هم به آن اشاره فرموده‏اند.15

 به علاوه، ظرفيّت و نيازهاى مادّى انسان محدود است. با مقدار محدودى
غذا سير مى‏شود و بيش از يك لباس نمى‏تواند بر تن كند و مكان محدودى را اشغال
مى‏كند و آنچه بيش از نياز در اختيار دارد، يا بايد صرف افراد نيازمند جامعه شود و
يا آن كه خود از راه اسراف و تبذير و اتراف آن را به مصرف رساند كه اقدامى ظالمانه
است.

 همينك در بعد جهانى شاهديم كه چند كشور ثروتمند به سركردگى آمريكا با
در اختيار داشتن نبض اقتصادى جهان، قسمت اعظم ثروت دنيا را در اختيار دارند و در
برابر آنها، جمعيت بى‏شمار انسانهاى گرسنه و محروم از حداقل معيشت، در يك طرف
هزارها خروار، گندم مازاد بر احتياج – براى تثبيت قيمت آن – به دريا ريخته مى‏شود
و در جانب ديگر شكمهاى برآمده از فرط بى‏غذايى و كودكان گرسنه‏اى كه در حال جان
دادن، لاشخوران را در كمين خود دارند. آرى “در حالى كه تعداد زيادى از كشورهاى
توسعه يافته سرگرم تحقيق بر روى بيماريهاى ناشى از پرخورى‏اند و هنگامى كه هر ساله
صدها ميليون دلار صرف خوراك حيوانات خانگى مى‏شود فقط در هند براساس گزارش سازمان
جهانى خواروبار و كشاورزى، بيش از 201 ميليون نفر در گرسنگى به سر مى‏برند. اين
رقم در كشور اندونزى 33 ميليون، در بنگلادش 27 ميليون نفر و در نيجريه 14 میلیون
نفر و در برزيل و اتيوپى و پاكستان 12 ميليون نفر است. بيش از 40 درصد جمعيت چاد،
مالى و‌هائيتى و موريتانى در گرسنگى به سر مى‏برند.

 … بودجه صرف شده آمريكا بر روى موشك MX فقط در سال 1983 برابر با 2/5 ميليارد دلار
بوده است كه با اين مبلغ قادر بوديم كل مخارج مربوط به واردات گندم آفريقا را در
سال 1979 تأمين كنيم…”16

  1- آلودگى به گناه :

 بى‏عدالتى اقتصادى و توزيع غيرعادلانه ثروت، با ظلم و از بين بردن حقوق
مردم همراه است و مال اندوزان براى پُر كردن انبان خود نياز به دزدى و خيانت به
ديگران دارند و آن گاه كه صاحب ثروتى شدند – چون فراتر از نياز خود در اختيار
دارند – زمينه انجام گناهان برايشان بيشتر فراهم است. از اين رو دسته مترفين و
مرفهين بى‏درد معمولاً طبقه‏اى غرق در گناه و ظلم و فسادند و خداوند آنان را چنين
مى‏شناساند:

 “واتّبع
الّذين ظلموا ما أترفوا فيه و كانوا مجرمين؛17 ستمگران، پيروى تنعم و خوشيهاى دنيا
را كردند و گناهكار بودند.”

 “و
أصحاب الشّمال، ما أصحاب الشّمال… انّهم كانوا قبل ذلك مترفين و كانوا يصرّون
على الحنث العظيم؛18 دست چپى‏ها چه كسانى هستند؟… آنان قبل از اين مترف (تجمل
پرست و مرفّه بى‏درد) بودند و بر گناه بزرگ پاى مى‏فشردند.”

 اميرالمؤمنين‏عليه السلام نيز معاويه را به عنوان مصداق روشنى از جريان
مترفان، سرزنش نموده و به وى مى‏نويسد:

 “…
[اى معاويه] تو مترف و فرو رفته در ناز و نعمتى كه شيطان در تو جا گرفته و به
آرزوى خويش – كه انحرافت بوده – رسيده و آنچنان تو را مسخّر خويش ساخته كه گويى در
تو جارى شده همچون روان شدن جان و خون.”19

 و آن گاه كه آن حضرت اطلاع يافت كه شريح قاضى20 خانه‏اى مجلل به قيمت
هشتاد دينار خريده است، او را احضار كرده فرمود:

 “به
من خبر رسيده كه خانه‏اى به هشتاد دينار خريده و براى آن قباله نوشته‏اى و چند تن
را گواه اين معامله گرفته‏اى…” سپس با خشم ادامه دادند:

 “…
آگاه باش! اگر وقت خريد خانه پيش من مى‏آمدى، براى تو قباله‏اى مى‏نوشتم كه حتى به
يك درهم نيز رغبت نكنى اين خانه را خريدارى كنى و قباله اين است:

 اين خانه را بنده‏اى خوار و پست از مرده‏اى (كسى كه مرگش نزديك است) كه
از خانه‏اش بيرون شده و كوچانده شده خريدارى نموده است. خانه‏اى از سراى غرور، در
محله فانى شوندگان و در كوچه‌هالكان! اين خانه به چهار حد محدود است: مرز اوّل آن
به پيشامدهاى ناگوار و حدّ دوم آن به اندوهها و حدّ سوم به آرزوهاى تباه شده و مرز
چهارم به شيطان گمراه كننده منتهى مى‏شود و درِ خانه از حدّ چهارم باز مى‏شود.”21

  2- اشاعه فساد :

 گناهكارى و ظلم اين گروه خوشگذران، در حد خود آنها باقى نمى‏ماند و به
زودى فساد و تباهى آن جامعه را متعفن مى‏سازد، زيرا آنها ابزار اشاعه فساد در
جامعه هستند. ملت، خوب به ياد دارند كه اولين خانه‏هايى كه فيلمهاى مستهجن ويدئويى
را به درون خود راه دادند كدام منازل بوده‏اند و اولين استقبال كنندگان بى‏تاب
ماهواره ذلّت‏بار چه كسانى‏اند. اصلاً ابزار هلاكت و عذاب الهى يك ملت، همين
مترفينند كه قرآن اين را به صورت قانون و سنتى الهى مطرح مى‏سازد:

 “وقتى
اراده پروردگار به هلاكت قومى قرار مى‏گيرد، مترفين آن ديار دست به نافرمانى
مى‏زنند و فسق مى‏ورزند تا به هلاكت كشانيده شوند.”22

  3- انكار نهضتهاى الهى:

 علاوه بر اين، در مقابل انقلابهاى عظيم ربانى، مترفين، سرسخت‏ترين و
عمده‏ترين مخالفان و سنگ اندازان بوده‏اند كه با تكيه بر دارايى خود شرايط را بر
حق طلبان دشوار و سخت مى‏كنند. قرآن مى‏فرمايد:

 “و
ما أرسلنا فى قرية من نذير الا قال مترفوها انا بما أرسلتم به كافرون؛23 هرگز
پيامبر بيم دهنده‏اى را به سرزمينى نفرستاديم، مگر آنكه مترفين آن ديار گفتند ما
به آنچه شما آورده‏ايد كافريم.”

 مخالف درجه يك ابراهيم‏عليه السلام نمرود است و دشمن نهضت نجات بخش
موسى‏عليه السلام فرعون، و اشراف قريش و مدينه در صف اول مخالفان بعثت و قيام رسول
اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم قرار داشتند.

 در انقلاب عظيم اسلامى ايران نيز مترفان و خوشگذرانان همواره رهبرى
كارشكنان، و شايعه پراكنان و فراريان از جبهه و جنگ و يارى دهندگان گروهكهاى مخالف
و منافق و جاسوسان را بر عهده داشته و دارند. همينهايند كه اكنون هم از آب
گِل‏آلود دوره بازسازى و تعديل اقتصادى ماهى مى‏گيرند و براى رسيدن به متاع
ناپايدار دنيا، سنگينى و ثقل خود را بر شانه ضعيف طبقات محروم جامعه تحميل مى‏كنند
و با بى‏انصافى همچون مگسان هر جا كه نقطه ضعفى پيدا كنند، حمله برده و در كنار
مُبيلهاى خود منتظر نشسته‏اند تا ببينند كدام كالا كمياب شده است تا زودتر آنچه از
آن كالا در اختيار دارند احتكار كرده و با كم فروشى، سختى و عسرت ملت را افزون
نمايند.

 امام خمينى‏قدس سره در قسمتى از پيام خود به نمايندگان مجلس شوراى
اسلامى خطر اشرافى‏گرى را چنين گوشزد مى‏فرمايند:

 “اگر
بخواهيد بى‏خوف و هراس در مقابل باطل بايستيد و از حق دفاع كنيد و ابرقدرتان و
سلاحهاى پيشرفته آنان و شياطين و توطئه‏هاى آنان در روح شما اثر نگذارد و شما را
از ميدان به در نكند، خود را به ساده زيستى عادت دهيد و از تعلق قلب به مال و منال
و جاه و مقام بپرهيزيد. مردان بزرگ كه خدمتهاى بزرگ براى ملتهاى خود كرده‏اند اكثر
ساده زيست و بى‏علاقه به زخارف دنيا بوده‏اند.

 آنها كه اسير هواهاى پست نفسانى و حيوانى بوده و هستند براى حفظ يا
رسيدن به آن تن به هر ذلت و خوارى مى‏دهند و در مقابل زور و قدرتهاى شيطانى، خاضع
و نسبت به توده‏هاى ضعيف، ستمكار و زورگو هستند؛ ولى وارستگان به خلاف آنانند چرا
كه با زندگانى اشرافى و مصرفى نمى‏توان ارزشهاى انسانى – اسلامى را حفظ كرد.”24

 همچنين فرمودند:

 “بايد…
مصلحت زجركشيده‏ها و جبهه رفته‏ها و شهيد و اسير و مفقود و مجروح داده‏ها و در يك
كلام مصلحت پابرهنه‏ها و گودنشينها و مستضعفين، بر مصلحت قاعدين در منازل و مناسك
و متمكنين و مرفهين گريزان از جبهه و جهاد و تقوا و نظام اسلامى مقدم باشند و نسل
به نسل و سينه به سينه، شرافت و اعتبار پيشتازان اين نهضت مقدس و جنگ فقر و غنا
محفوظ بماند و بايد سعى شود تا از راه رسيده‏ها و دين به دنيافروشان، چهره
كفرزدايى و فقرستيزى روشن انقلاب ما را خدشه‏دار نكنند و لكه ننگ دفاع از مرفّهين
بى‏خبر از خدا را بر دامن مسؤولين نچسبانند…”25

 پس زندگى و حقوق فردى بايد به گونه‏اى تنظيم شود كه به حقوق اجتماع
تعدى پيدا نكند. اسلام آزادى و مالكيت فردى را – از نظر كيفيت و چگونگى آن – به
صورت نامحدود جايز نمى‏داند. منطقى هم چنين است، زيرا آزادى بدون مرز و بلاشرط،
عين هرج و مرج و اسارت است. آزادى بى‏حصر قشر رفاه طلب، به معناى تحت فشار بودن و
سختى اقشار محروم جامعه است و عدالت اجتماعى اسلام هرگز آن را تجويز نمى‏كند و به
شدت با آن به مبارزه پرداخته است تا جايى كه پيامبر خدا كسى را كه صبح كند و
اهميتى براى رفع مشكلات و حوايج مسلمين قائل نباشد، مسلمان نمى‏دانند26 و على‏عليه
السلام مردى را كه كاخى در كنار كوخى بنا نهاده و با اسراف، زيادى غذايش را در
زباله‏دان مى‏ريزد و بچه‏هاى همسايه فقير او از آن زباله‏ها استفاده مى‏كنند، مرتد
ناميدند و با خشم فرمودند:

 “اگر
به اين پيرمرد دست پيدا كنم، اول توبه‏اش مى‏دهم و اگر توبه نكرد او را حدِّ
ارتداد مى‏زنم و پس از آن هم چند تازيانه!”27

 قوانين و حدود اقتصادى اسلام از خمس و زكات و مالياتهاى ديگر تا وقف و
صدقه و وصيت و نذر و كفارات و احكام معاملات و تجارات… از يك روح كلى تبعيت
دارند و آن تزريق پول تجمع يافته از دست ثروتمندان و اغنيا به ديگر اعضا نيازمند
آن است؛ همان كه هدف راستين تعديل اقتصادى و عدالت اجتماعى است.

 ادامه دارد

 پاورقيها:

 1)
رأس كل خطيئه حب الدّنيا (اصول كافى، ج2، ص315، روايت1)

 2)
كافى، ج5، ص72، روايت10.

 3)
اصول كافى، ج2، ص134.

 4)
همان.

 5)
نساء (4) آيه 5؛ كهف (18) آيه 46.

 6)
إنّ اللّه اشترى من المؤمنين أنفسهم و أموالهم بأنّ لهم الجنه (توبه “111 ­9)

 7)
نهج البلاغه، شرح ابن ابى الحديد، ج19، ص227، باب 325.

 8)
توبه (9) آيه 34 – 33.

 9)
كافى، ج2، ص316، روايت6.

 10)
ملا أحمد نراقى، معراج السعاده، ص251.

 11)
منيةالمريد، ص51.

 12)
كافى، ج4، ص127، روايت4.

 13)
سبأ (34) آيه 13 – 11؛ سوره ص (38) آيه32 – 30

 14)
اعراف (32 )7.

 15)
ما رأيت نعمة موفوره الاّ وفى جنبها حق مضيع.

 16)
فيدل كاسترو، بحران اقتصادى و اجتماعى جهان، ترجمه غلامرضا نصيرزاده، انتشارات
اميركبير، 1364، ص100.

 17)
هود (11) آيه 116.

 18)
واقعه (56) آيه 46 – 40.

 19)
نهج البلاغه، نامه 10.

 20)
شريح ابن حارث را عمربن خطاب قاضى كوفه قرار داد. چون اميرالمؤمنين عليه السلام
خواست او را عزل كند، اهل كوفه گفتند او را عزل نكن زيرا او از جانب عمر منصوب است
و ما با اين شرط با تو بيعت كرديم كه آنچه ابوبكر و عمر مقرر نموده‏اند تغيير ندهى
و چون مختار ابن ابى عبيده ثقفى به مقام حكومت رسيد، او را از كوفه بيرون نموده،
به دهى كه ساكنين آن يهودى بودند فرستاد و چون حجاج امير كوفه شد او را به كوفه
باز گرداند. وى هفتاد و پنج سال قاضى بود و فقط دو سال آخر عمر كنار ماند و در سن
120 سالگى از دنيا رفت.

 21)
نهج البلاغه فيض، نامه سوم، ص835 – 832.

 22)
اسراء (17) آيه 16.

 23)
سبأ (34) آيه 34.

 24)
صحيفه نور، ج19، ص11 (63/3/7).

 25)
پيام براءت به زائرين بيت اللّه الحرام، “صحيفه نور، ج20، ص124 – 123”.

 26)
من أصبح لايهتمّ بأمور المسلمين فليس منهم (كافى، ج2، ص164، روايت 5)

 27)
اكبر‌هاشمى رفسنجانى، عدالت اجتماعى اسلام در بعد اقتصادى، ص50.

حج ؛ سلوك روحانى

سيد محمود حسينى كاويانى

 × سفر روحانى

 با تو مااى رَز به تابستان
خوشيم

حكم دارى، هين بكش تا مى‏كشيم

 خوش بكش اين كاروان را تا
به حج

اى امير صبر و مفتاح الفرج

 حج زيارت كردن خانه بود

حج ربّ البيت مردانه بود1

 هر سال جاذبه روح‏انگيز و ملكوتى
خانه‏اى بسيار ساده و در عين حال سرتاپا اسرار و عظمت، عدّه‏اى را از اقصى نقاط
عالم به سوى خود مى‏كشد و در اين راه، هيچ سختى و مشكلى اين مشتاقان دلداده را از
راه باز نمى‏دارد. نه هرگز، آن خانه – و صد البته صاحب خانه –
آن‏چنان‏آنهارامجذوب‏كرده‏كه‏اگراين لقاء، جان را هم طلب كند از ديدگاه عاشق و
شيفته اين راه، بهاى‏زيادى‏طلب‏نشده واوهمچنان‏باگامهايى پولادين راه مى‏پويد و
كمترين زمرمه او اين است:

 در بيابان گر به شوق كعبه
خواهى زد قدم

سرزنشها گر كند خار مغيلان غم مخور

 بى‏ترديد، تمامى افرادى كه
بدين سوى روانند در يك حد و رتبه نيستند؛ چه بسيار كسانى كه با انگيزه‏هاى غير
الهى و يا با محرّكه‏هايى مشوب و شرك‏آلود در اين راه قدم نهاده و البته به جاى
بهره از اين زيارت سر تا پا نور چيزى به جز خسارت نصيب آنها نشده است، همان گونه
كه در روايات داريم پاره‏اى از افراد از روزه به غير از تشنگى و گرسنگى بهره‏اى
ندارند.2 عده‏اى نيز از اين سفر فقط گرماى سوزان حجاز و سوغاتهاى بازار آن ديار
برايشان باقى مى‏ماند. اگر به مجموع مناسك انجام شده اين دل غافلان از ديدگاه امام
صادق‏عليه السلام نظرى بيفكنيم مى‏بينيم حضرت هيچ گاه عنوان عبادت به كارهاى آنها
نداده و مى‏فرمايد: “ما أكثر الضجيج و اقلّ الحجيج؛3 يعنى چه بسيارند افرادى كه به
جاى حج‏گزارى، فرياد و هلهله مى‏كنند و چقدر كم‏اند حج گزاران.” ابوبصير از ياران
نزديك مولى گويا از اين بيان حيرت زده مى‏شود و جوياى علت اين نوع توصيف مى‏گردد
كه امام در پاسخ او و يا براى دفع استبعاد ذهنى او مى‏فرمايد: “يا أبا بصير إنّ
أكثَرَ مَنْ تَرى قَرَدَةً وَ خَنازير؛4 يعنى بدان كه اكثر اين افراد (سيرتى)
همچون ميمون و خوك دارند.” به تعبير ديگر، امام مى‏خواهد بفرمايد: آيا از اينان
توقع حج صحيح دارى؟ آيا اينها كسانى‏اند كه از حضرت حق، پاسخ لبيك خويش را دريافت
مى‏دارند؟!

 پس تا اين جا به يك نكته اصلى
توجه نموديم كه قبل از گام نهادن در اين راه مى‏بايست توجّهى به باطن خويش داشته
باشيم و لااقل از شرايط اوليه حضور بى‏بهره نباشيم.

 عارفان نيز كه شرط دوستى و
قبولى تمامى دستورهاى شرعى را فهم باطن آنها مى‏دانند در باب حج، سخنان بسيارى
دارند؛ مثلاً “محى‏الدين ابن عربى” – پايه گذار عرفان نظرى – در اين زمينه بيان
مفصلى دارد كه به خلاصه آن اشاره مى‏شود:

 وى مى‏گويد: ترديدى در اين
نيست كه شرط اصلى و اولى حج، “اسلام” است، چرا كه اصولاً انقياد به دعوت الهى –
اعم از اين كه ظاهرى و يا باطنى باشد – از غير “مُسْلم”، فرض تحقق ندارد، بنابراين
اگر كسى حج‏گزار شد ولى ويژگى انقياد و اطاعت از حضرت حق‏تعالى را در وجود خويش
ايجاد نكرده بود حج او پذيرفته نيست، زيرا فقط حج مسلمان، پذيرفته است.5

 بنابراين اولين گام در حج، كه
قبل از دست يازيدن به اعمال ضرورت دارد، به وجود آوردن روحيه انقياد از فرامين
الهى در قلب و جان ماست. و بديهى است اين تسليم، كه به تعبير فلاسفه، “مقول به
تشكيك” است، از اطاعتهاى ساده و ابتدايى در اتيان واجبات و وانهادن محرمات الهى
شروع مى‏شود تا به اطاعت محض و خالصى برسد كه فرد “كَالمَيّت فى يَد الغَسّال”
باشد؛ يعنى در برابر اراده حق همچون مرده‏اى باشد كه در دست غسّال قرار دارد. از
اين نوع تسليم در اولياى الهى مى‏توان سراغ گرفت كه وقتى پاى اجراى فرامين الهى به
ميان مى‏آيد هر چقدر هم كه آن امر و اجراى آن سهمگين باشد در اطاعت خويش ترديد
نمى‏كنند.

 × ابراهيم مَثَل اعلاى
عبوديت

 هنگامى كه به ابراهيم‏عليه
السلام وحى مى‏شود كه بايد فرزند دلبند خودت را براى ما قربانى كنى، ابراهيم
بى‏درنگ اين امر را با فرزند خويش در ميان مى‏گذارد و از او مى‏پرسد: “فَأنْظُرْ
ماذا تَرى؛ نظر تو در اين امر چيست؟” و جوان بلافاصله پاسخ مى‏دهد: “يا أَبَتِ
افْعَلْ ما تُؤْمَر؛6 يعنى پدرجان، تو امر پروردگار را اطاعت كن و من صبر خواهم
كرد.”

 ناگفته پيداست اين حد از صبر و
مقاومت و اين ميزان از انقياد در توان بسيارى از توده مردم نخواهد بود ولى لااقل
اگر در هنگام انتخاب بين امر الهى و معصيت نتواند به نفس خود تحميل كند كه “إِفْعَل
ما تؤمَر” تو امر را اطاعت كن نه خواهش چشم يا دل يا شهوت يا رياست و أَمثال آن
را، در اين صورت آيا مى‏توان گفت او “مُسْلِم” است آيا او ميان امرِ هواى نفس و دستور
الهى به كدام دستور گردن مى‏نهد؟ يقيناً مسلم همان است.

 قول و فعل آمد گواهان ضمير

زين دو بر باطن شو استدلال گير

 اين گواهى چيست اظهار نهان

خواه قول و خواه فعل و غير آن

 قول و فعلى بى‏تناقض بايدت

تا قبول اندر زمان پيش آيدت

 پس چنان كن فعل خود كو
بى‏زبان

باشد اشهد گفتن و عينِ عيان

 رفتن بنده پى خواجه گواست

كه منم بنده و اين مولاى ماست

 گردش سنگ آسيا در اضطراب

أَشْهَد آمد بر وجود جوى آب7

 در خصوص ورود به حج پيامبر
اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم مى‏فرمايد: “مَنْ حجّ بمالٍ حرامٍ فقال: لبّيك
اللهمَّ لبيك قال اللّه له: لالبّيك و لاسعديك حجّك مردودٌ عليك؛8 يعنى اگر كسى با
مال حرام به حج رود و آن جا بگويد خدايا دعوتت را اجابت كردم خداوند به او
مى‏فرمايد: نه تو دعوت مرا لبيك گفتى و نه خوش آمدى و هر كارى كه مى‏كنى براى خودت
مى‏باشد.”

 × آداب باطنى حج از ديدگاه
امام‏صادق‏عليه السلام9

 ايشان طى بيانى مبسوط به ظرايف
و لطايف نهفته اين سفر روحانى اشاراتى دارند كه در اين جا به چند فراز از آن
مى‏پردازيم:

 × پيراستن جان

 گام نخست: “اذا اردت الحجَ
فَجرِّد قلبك للّه…؛ زمانى كه اراده حج كردى پيش از هر كار مى‏بايست قلبت را از
هر چه غير از اوست خالى كنى” و در واقع با جانى به دور از هر گونه آلودگى به اين
سفر دست يازى…

 براى تبيين اين فراز از سخن
امام‏عليه السلام ناگزير از ذكر مقدمه‏اى هستيم:

 “حج” در لغت به معناى قصد
و آهنگ است و در اين جا چون قصد و عزم بر ديدار خانه دوست است بديهى است هرگز
عاقلانه نخواهد بود كه انسان تا به درِ منزل دوست برود و به حضور او بار نيابد،
بنابراين باطن اين قصد، تصميم بر “لقاء الله” است و اگر هر ديدارى ولو از نوع
ظاهرى كه از بزرگى به عمل مى‏آيد محتاج شرايط خاص اوست بنابراين بر فردى كه
مى‏خواهد آهنگ ديدار دوست كند ضرورى است تا با تهيه زمينه مناسب كارى كند كه او را
راه دهند نه اين كه از همان ابتدا با ديد مطرود به وى نگريسته شود و اين مهم تحقق
نمى‏يابد مگر آن كه حج‏گزار پيش از هر كارى قلب و جانش را از هر چه غير اوست
بپالايد.

 × حكايتى از ملاّى رومى
پيرامون تجرّد كامل عارف از ماسوى اللّه

 مولوى مى‏گويد: جوانى كه ادعاى
عاشقى داشت شبانگاه به در منزل معشوق آمده و در را به صدا درآورد.

 آن يكى آمد درِ يارى بزد

گفت يارش كيستى اى معتمد

 گفت “من” گفتا برو هنگام
نيست

اين چنين خوانى مقام خام نيست

 معشوق وقتى مى‏شنود كه عاشق
مى‏گويد “من” هستم او را نمى‏پذيرد به اين بهانه كه تو چگونه عاشقى هستى كه در
مقابل ما براى خودت “منيّتى” را قائلى؟!

 رفت آن مسكين و سالى در
سفر

از فراق يار سوزيد از شرر

 بعد از يك دوره سير و سلوك و
گداختن در فراق يار ريشه‏هاى منيّت هم مى‏سوزد آن گاه دوباره در مى‏زند:

 گفت يارش: كه بر در كيست
آن

گفت بر در هم تويى اى دلستان

 اين بار چون غرق در وجود يار
شده ديگر خودى نمى‏بيند همه اوست لذا در پاسخ كيست كوبنده در مى‏گويد: كوبنده در،
هم تويى!

 گفت او را كاندر آ اى جمله
من

نى مخالف چون گل و خار و چمن

 نيست سوزن را سر رشته دو
تا

چون كه يكتايى در اين سوزن درآ10

 البته اين مقامى است بس رفيع و
منيع كه همگان مى‏بايست بكوشيم از منيّتهاى خود در برابر اراده و مشيّت و ساير
فرامين او چشم‏پوشى كنيم تا شايسته آن شويم كه توفيق طواف كوى دوست بيابيم وگرنه
اگر كعبه آمال و آرزوى كسى رسيدن به جاه و مقام باشد و يا كعبه ديگرى كه پيوسته به
دور آن ديوانه‏وار مى‏چرخد زراندوزى و يا شهوت‏گرايى و در يك كلمه، هواى نفس باشد
آيا چه بهره‏اى مى‏تواند از طواف كعبه الهى و بيت‏الله ببرد جان او شيفته چيز
ديگرى و جسم در كارى ديگر:

 كعبه جبريل جانها سدره‏اى

 كعبه عبدالبطون شد سفره‏اى

 قبله زاهد بود فيض نظر

قبله طامع بود هميان زر

 قبله ظاهر پرستان روى زن

قبله باطن نشينان ذوالمنن11

 پس مقصود امام صادق‏عليه
السلام در اين فراز گذشته، اين است: اكنون كه مى‏خواهى به حج بروى، حساب خودت را
مشخص كن تا معلوم باشد چه مى‏خواهى؟ كجا مى‏روى؟ و مقصود اصلى در آن جا چيست؟ و
اگر حقيقت امر را بخواهى ملاحظه كنى از همين جا مى‏بايست خواسته‏هاى نفسانى كه
عمرى را در طلب آنها گذرانده‏اى زير پا بگذارى و در دلت علاقه‏اى به غير از يك
علاقه و محبت، چيزى باقى نگذارى چرا كه: “ما جعل الله لرجل من قلبين فى جوفه؛12
خدا هرگز براى كسى دو دل قرار نداده است.” تا با يك دل خود و تمنّيات و ديگران را
دوست بدارد و با ديگر دل، خدا را نه هرگز، محبت يك محبت، جذبه يك جذبه، يار يك
يار، هدف يك هدف و كعبه مقصود هم يكى است تا ما كدام سويى باشيم.

 سخن در اين باب را گرچه بسيار
طولانى است ولى با سروده‏اى از عارف و فيلسوف اسلامى فيض كاشانى به پايان مى‏بريم:

 گفتم كه: روى ماهت تا كى
زمن نهان است

گفتا: تو خود حجابى ورنه رخم عيان است

 گفتم: فراق تا كى؟ گفتا:
كه تا تو باشى

گفتم: نفس همين است گفتا: سخن همان است

 × توكل

 گام دوم: وَ توكّلْ عليه فى
جميع ما يظهر من حركاتك و سكناتك

 توكل عبارت است از يك نوع سكون
و آرامشى كه در اثر واگذارى كارها به حضرت حق در جان انسان متوكل جايگزين مى‏شود،
زيرا اصولاً ما هر چقدر هم كه تلاش كنيم باز نگران نتيجه و پيامدهاى آن هستيم،
نمى‏دانيم آيا با تلاش، مقصود ما عملى مى‏شود يا نه؟ نفس اين ابهامى كه در عقيب هر
كارى به انسان چهره مى‏نمايد ضرورت توكل را به ما گوشزد مى‏كند؛ يعنى تو در حدّى
كه مى‏توانى و در محدوده تواناييهاى تو است موظفى از تلاش دست نشويى امّا اين كه
بالاخره چه مى‏شود؟ اين پيامدها را به خداوند مى‏بايست واگذار كرد و با اطمينان
نفسانى از اين استمداد الهى بدون هيچ تشويش و اضطرابى گام در طريق مقصود نهاد.
مرحوم سبزوارى در اين مورد مى‏گويد:

 توكّلٌ أَنْ تَدَعَ الأمرَ
إلى

مُقَدّرِ الامورِ جلَّ وَ عَلا

 و ليسَ هذا أَنْ تَكُفَّ
عَنْ عَمَل

إذْ رُبَّ أَمرٍ بِوَسائطٍ حَصَل13

 يعنى توكل آن است كه تو كارها
را به خداوندى كه تقدير كننده همه امور است بسپارى و اين توكل به معناى آن نيست كه
دست از عمل بشويى، زيرا چه بسيار امورى كه به واسطه وسايل حاصل مى‏شوند. سالك در
امر توكل به حدّى مى‏رسد كه گرچه در هيچ كارى از امور محوّله به او كوچكترين اهمال
و سستى نمى‏ورزد ولى در عين حال همه چيز را از ناحيه او مى‏بيند و گويا در هيچ
كارى استقلال عمل ندارد. اگر اين خصلت براستى در فردى جلوه‏گرى كند به دنبال آن
مى‏تواند به مقام منيع “رضا” راه يابد. البته توضيح اين مباحث در اين مختصر امكان
پذير نيست، علاقه‏مندان مى‏توانند به كتابهاى منازل‏السائرين و چهل حديث امام خمينى‏قدس
سره مراجعه كنند.

 × اداى حقوق

 گام سوم: وأخْرُجْ من حقوقٍ
تلزِمُكَ مِنْ جَهَةِ المخلوقين

 حقوقى كه از ناحيه ديگران بر
عهده ماست منحصر در اين نيست كه اگر بدهكار بوديم طلب خود را بپردازيم يا حداكثر
اگر غيبت و يا تهمتى را خداى ناخواسته داشته‏ايم از صاحبانش حلاليت بطلبيم آن هم
با حالت طلبكارانه، نه، دايره اين حقوق بسيار گسترده‏اند تا جايى كه سجادالائمه –
سلام الله عليه – در رساله حقوقى خويش پنجاه حق را معرفى نموده، وظايف ما را در
قبال آن گوشزد كرده‏اند. عدم تأديه اين حقوق و بى‏اعتنايى به آنها همچون زنجيرهايى
جان سالك را در خود مى‏پيچد و نمى‏گذارد از اعمالش بهره واقعى ببرد، زيرا علاوه بر
اين كه ما موظفيم نسبت به تمامى چيزهايى كه با آنها مواجهيم عكس‏العمل صحيح و
معقول از خود نشان دهيم كه از آنها به حق تعبير مى‏شود عمل به آنها نيز از عوامل
مؤثر در رشد و تعالى ما محسوب مى‏گردد.

 هر سال جاذبه روح‏انگيز و
ملكوتى خانه‏اى بسيار ساده و در عين حال سرتاپا اسرار و عظمت، عدّه‏اى را از اقصى
نقاط عالم به سوى خود مى‏كشد و در اين راه، هيچ سختى و مشكلى اين مشتاقان دلداده
را از راه باز نمى‏دارد. نه هرگز، آن خانه – و صد البته صاحب خانه – آن چنان آنها
را مجذوب كرده كه اگر اين لقاء، جان را هم طلب كند از ديدگاه عاشق و شيفته اين
راه، بهاى زيادى طلب نشده است.

 × مراقبت در عبادت

 گام چهارم: وَراعِ أَوقاتِ
فَرائضَ اللّهِ وَ سُنَنَ نَبِيِّه‏صلى الله عليه وآله وسلم

 حج‏گزار قبل از آن كه بخواهد
خودش را به كانون عنايات و توجه الهى يعنى كعبه برساند مى‏بايست در مراحل قبل،
دچار كاستيها و نقايص نباشد وگرنه از كسى كه هنوز در دامنه اين كوه نيز قدم ننهاده
چگونه مى‏توان انتظار رسيدن و دستيابى به قلّه كمال و عظمت را داشته باشد او از
اين جا خودش را با عبادت و اطاعت الهى خو مى‏دهد و جانش را با ارتباط الهى مأنوس
مى‏سازد تا در آن جا بتواند بالاترين مرتبه ارتباط را بين خود و خداى خويش ايجاد
كند.

 × تذكر: انسان در طول مدتى كه
به عبادت اشتغال دارد مى‏كوشد تا ارتباطى ميان خود و خالق خويش برقرار سازد بتدريج
هر چقدر بر ميزان اين ارتباط افزوده شود به تبع آن، علقه‏اى بين او و حضرت حق
ايجاد مى‏شود تا جايى كه اين كشش به حدى از قدرت و جاذبه مى‏رسد كه عرفا از آن به
عشق تعبير مى‏كنند. انسان عاشق اگر در عشق راستين باشد هدفى به غير از جلب رضايت
معشوق ندارد، چرا كه مى‏داند اى بسا كوچكترين خلاف ممكن است دل معشوق را به درد
آورد و او را از صحنه حضور خويش محروم سازد. پس او براى اثبات اين كه من در مدعاى
خويش صادقم راهى را به غير از اطاعت محض و تسليم بى‏چون و چرا كه نام آن را عبادت
مى‏گذاريم در پيش روى خويش نمى‏بيند. البته نوافل و مستحبات در اين ميان نقش
مهمترى را نسبت به واجبات ايفا مى‏كنند، در واجب چون اضطرار هست، نمى‏توان امر
اضطرارى را دليل بر محبت گرفت ولى در مستحب چون امر لزومى آن را دنبال نمى‏كند تا
حدى مى‏تواند گواه بر علاقه و عشق بشود.

 بندگى كن تا كه سلطانت كنند

تن رها كن تا همه جانت كنند

 از چه شهوت قدم بيرون گذار

تا عزيز مصر و كنعانت كنند

 بگذر از فرزند و مال و جان
خويش

تا خليل الله دورانت كنند

 × إِحرام از ما سوى الله

 گام پنجم: واحرِمْ عن كلّ
شَى‏ء يمنعُكَ من ذكر اللّه عزّوجل و يحجبك عن طاعته

 از اين مرحله وارد اعمال حج
مى‏شويم. نخستين عمل حج‏گزار، احرام است. احرام به معناى حرام نمودن يك سرى از
امور است، در نماز نيز با تكبيرةالاحرام محرمات خارج از نماز از قبيل خوردن،
آشاميدن حركت كردن و… آغاز مى‏شود، امّا در حج يك سرى از امور ويژه با لبّيك بر محرم،
حرام مى‏شود: از قبيل نگاه در آينه، لباس دوخته پوشيدن، استعمال عطر و بوى خوش
و… ولكن حقيقتاً محرم از زمانى كه مى‏گويد لبّيك يعنى خدايا دعوتت را اجابت كرده
و به سوى تو آمدم مى‏بايست با تمام جان و وجود به طرف خدا برود و لازمه اين همان
چيزى است كه امام صادق‏عليه السلام مى‏فرمايد: “با احرام مى‏بايست از هر چه غير
خداست و يا تو را از اطاعت او دور مى‏كند براى هميشه دورى گزينى.”

 و لبِّ بمعنى إجابةً صافيةً
خالِصةً زاكيةً للّه تَعالى، آن وقت مى‏بايست تلبيه و پاسخگويى به دعوت حق را كه
همان اجابت دعوت محسوب مى‏شود به صورتى خالص، پاكيزه و به دور از هرگونه شوائبى
فقط براى خدا آورده شود؛ يعنى حقيقتاً بگويى كه آمدم و در آمدنت صادق باشى و براى
هميشه ملتزم به اين بازگشت به سوى خدا باشى.

 × طواف

 گام ششم: وطِف بقلبك مع
الملائكة حول العرش…

 در روايات متعددى از حضرات
معصومين‏عليهم السلام نقل شده است كه: خداوند كعبه را بسان عرش خويش بنا نهاده است
و زمانى كه از امام صادق‏عليه السلام از سرّ تربيع (چهار ضلعى بودن) كعبه و عرش
الهى سؤال مى‏كنند حضرت مى‏فرمايد: چون كلماتى كه اسلام بر آن بنا شده است چهارست
كه همان تسبيحات اربع باشد: 1- سبحان الله 2- الحمدلله 3- لااله‏الاالله 4- الله
اكبر.14

 اين كه حضرت فرموده‏اند “كلمه”،
بى‏شك مقصود حرف نيست، تا عرش الهى بر يك سرى از حروف الفبايى استوار شده باشد
بلكه كلمه در اين جا نمايانگر واقعياتى است وجودى كه قوام هستى بر پايه آنها
استوار است و اين همان كلمه‏اى است كه در قرآن آمده است: عيسى‏عليه السلام كلمة
الله است15 آن وقت همان گونه كه ملائكة الله در حول محور عرش الهى كه عظمت آن،
آنان را به حيرت و تحيّر كشانده، در گردشند شما نيز كعبه را مثالى از عرش الهى
دانسته و با قلب خويش به دور آن محور گردش كنيد تا بدانيد قوام وجودى شما از
كدامين محور ناشى مى‏شود غير از آن كه نفس طواف و گردش، شدت علاقه انسان را به
چيزى مى‏رساند چرا كه گاهى انسان از چيزى به صورت گذرا عبور كرده و گاهى در آن
درنگ مى‏كند و گاهى پروانه‏وار دل از محبوب واقعى نمى‏تواند جدا كند آن وقت به
مقام طواف مى‏رسد و در اين هنگام با تمام نظام آفرينش هماهنگ مى‏شود و خويشتن خويش را در آن محور مى‏بايد:

 جرعه چون ريخت ساقىّ الست

بر سر اين خاك شد هر ذرّه مست

 جوش كرد آن خاك و مازان
جوششيم

جرعه ديگر كه بس بى‏كوششيم

 چون بيفزايد مىِ توفيق را

فوت مى‏بشكند ابريق را

 عاقلا! مجنون حقّم بى‏قرار

در چنين بى‏خويشيم معذور دار

 گام هفتم: تلاشى خالصانه در
نجات گوهر جان از چنگال هوس

 و هَرْوِلْ هَرباً من هواك…
وقتى كه پاى در مسعى نهادى بدان كه دستيابى به وصال حضرت دوست نيازمند تلاشى
عاشقانه است در آن جا هروله كن و آن را به منزله گريز از گرايشات غير خدائيت قرار
ده و از خودت بيرون شو و از احوال گذشته‏ات در جان و قلبت ابراز انزجار و تنفر كن
و اين كار را به آخر برسان و مردانه پيروزمند قدم به پايان راه گذار.”

 × خروج از لغزشها

 گام هشتم: واخْرُجْ عن غفلتك و
زلاّتك بخروجك الى منى و لا تتمنّ ما لا يحلّ لك و لا تستحقّه

 زمانى كه از سرزمين منى خارج
مى‏شوى مى‏بايست از لغزشها و غفلتهايت كه منشأيى به‏غير از دستيابى به آرزوهاى
واهى و دور و دراز دنيوى ندارد خارج شده باشى؛ يعنى در آن سرزمين مى‏بايست
آرزوهايت را بازشناسى كنى و بدانى اگر خودت را در باتلاق خواهشهاى دل رها كنى
بى‏ترديد تا تمام هستى‏ات را به پاى آن درخواستهاى مكرر نريزى از آن رها نخواهى
شد، به تعبير سعدى:

 چشم تنگ مرد دنيا دوست را

يا قناعت پر كند يا خاك گور

 پس‏قبل‏ازآن‏كه مشتى خاك كه بر
روى جسد ما ريخته مى‏شودبه‏اين‏تقاضاى‏شديد آرزوها پايان دهد تو در منى آنها را بر
زمين بگذار و ديگر به دنبال چيزى‏كه‏شايسته‏دستيابى‏نيست وياحرام است مباش.

 × عرفات؛ سرزمين عرفان و
شناخت

 گام نهم: واعْترف بالخطايا
بعرفات وَ جَدّد عهدك عنداللّه بوحدانيته

 در عرفات، زمان مناسبى است كه
از خطاهاى گذشته عذرخواهى كرده و با خدايت عهدى دوباره برقرار سازى، چرا كه عهد
بندگى ما با خداوند را بارها شيطان نقض كرده است، گرچه خداوند هشدار داده بود كه:
أَلَمْ أَعْهَد إليكم يا بني آدم ان لا تعبدوا الشيطان” ولى اين پيمان هر بار به
بهانه‏اى از ميان مى‏رفت در اين جا يك تجديد عهد بنيادين كه وسوسه‏هاى شيطان
نتواند خللى در آن ايجاد كند مى‏بايست ايجاد شود تا از عرفه بدون معرفت خارج نشده
باشيم.بقيه در صفحه50

 بقيه از حج؛ سلوك روحانى

 × رمى زشتيها

 گام دهم: وَارْمِ الشَهواتِ، و
الخساسة والدّنائةَ، و الافعالَ الذميمةِ عِنْدَ رَمْىِ الجمرات

 هنگامى كه شيطان را هدف
مى‏گيرى و او را رمى مى‏كنى با همان سنگى او را نشانه بگير كه او تو را هدف قرار
داده كه عبارت از شهوات و ميلهاى افسار گسيخته، تن دادن به پستى‏ها و كارهاى
ناپسند و ناروا باشد تو در واقع آنها را از خود دور مى‏كنى و آنچه از شيطان
گرفته‏اى به سويش پرتاب مى‏كنى تا براى هميشه ارتباط خودت را با او قطع كرده و از
تحت ولايت او خارج شوى.

 × قربانى

 گام يازدهم: وَاذْبَحْ حنجرة
الهوى والطمع عند الذبيحة

 با ذبح تو گويى براى هميشه
شاهرگ هواىِ نفس و گرايشهاى واهى را قطع كرده و لاشه او را سويى مى‏افكنى و صد
البته اين كار را فقط براى رضايت الهى انجام مى‏دهى گويا زبان حال تو در آن وادى
چنين است: خدايا! هر چيز كه بخواهد در سر راهم مانع وصال تو شود شاهرگ آن را بريده
و از وجودم جدا مى‏كنم و شايد اين كار كنايه از اين باشد كه خدايا آنچه براى توست
شايسته زنده ماندن و بقاست و هر آنچه غير توباشد فانى شونده پس چه بهتر كه ما
زندگيمان را وقف امور فانى همانند خواسته‏هاى زودگذر دنيوى نسازيم.

 × تراشيدن سر

 گام دوازدهم: وَاحْلَقِ
العيوبَ الظاهرةِ والباطنةِ بحلق شعرك

 آخرين مرحله‏اى را كه ما در
اين جا بدان مى‏پردازيم حلق رأس است گرچه چه در اين حديث شريف و چه در نفس اعمال
حج ريزه‏كاريها و نكات ناگفته بسيارى باقى مى‏ماند كه پرداختن به همه آنها در اين
جا مقدور نيست. حضرت مى‏فرمايد: با تراشيدن سر از عيوب و كاستيهايى كه تو را احاطه
كرده خودت را بيرون بياور در واقع تو گويى ريشه‏ها را زده‏اى و اكنون فارغ البال
فقط سر در هواى دوست دارى موى سر معمولاً در نزد اقوام مختلف يكى از شاخصه‏هاى
تفاخر و زيور بيرونى محسوب مى‏شود، لذا بيشترين زمان را آرايش او از ما مى‏گيرد كه
اين امر يك نوع توجه كامل به خودِ نفسانى انسان مى‏شود. با دستور تراشيدن آن،
زمينه آزادى او را از توجهات نفسانى از ميان برده و از او انسانى وارسته از اين
تمايلات مى‏سازند چرا كه تمام مشكلات از همين كانون نشأت مى‏گيرد.

 × ختامه مسك

 آنچه كه حج را با تمام
عظمتهايش پايانى خوش و مبارك عطا مى‏كند امر “امامت” است كه اين نيك فرجامى از
زمان پيامبراكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم بود و تاكنون نيز همان است: “ولن تجد
لسنة الله تبديلاً”16

 پيامبر اكرم در آخرين حج، كه
با اعلام قبلى صورت پذيرفته بود و همه مى‏خواستند در آن حضور داشته باشند، بعد از
اتمام مراسم حج در هنگامه بازگشت با امر صريح الهى، بزرگترين شخصيت جهان اسلام را،
كه از كودكى در دامان حضرتش رشد كرده بود و علاوه بر آن افتخار انحصارى وليد كعبه
را از آنِ خويش ساخته و تمامى مشكلات را با دست توانمند خويش از سر راه برداشته
بود، به مقام منيع و رفيع “امامت” منصوب فرمود و با اين نصب، دين كامل و نعمت الهى
به حد تماميت خويش رسيد.17 طبيعى است بدون ولايت حضرت‏على‏عليه السلام هر چقدر كه
تمامى عبادتها – از جمله حج – به خوبى صورت پذيرد باز هم كار ناقص و غير قابل قبول
است و اين امر، نص قرآن كريم است كه مفسران عامّه و خاصه بر آن تصريح دارند و تا
دامنه قيامت به عنوان عامل كمال دين مطرح است، لذا وقتى از امام‏باقرعليه السلام
سؤال مى‏كنند اين كه خداوند فرموده است: “وَ أَتِمُّوا الحَجَّ والعمرة لله؛18 حج
و عمره را براى خدا به پايان ببريد” مقصود چيست؟ حضرت مى‏فرمايد: “تَمامُ الحَجِّ
لقاءُ الإمام؛19 يعنى تماميت حج به رؤيت امام زمان – صلوات الله عليه – است.” كه
بر طبق سيره ائمه هميشه آن بزرگواران در ايام حج حضور پيدا مى‏كرده و شيعيان را در
ضمن اعمال حج آموزش مى‏داده‏اند و اكنون كه زمان امامت حضرت حجة بن الحسن(عج)
مى‏باشد ايشان نيز بدون هيچ ترديدى در جمع حاجيان بوده و ناظر احوال و اعمال آنها
هستند خوشا بر آن كسانى كه با اين لقاء كه لقاء مظهر اسم اعظم الهى‏ست حجّشان را
ختامى نيكو مى‏بخشند و يا لااقل رضايت آن ذات شريف را از اعمالشان حاصل مى‏كنند
اللهم ارزقنا حجّ بيتك الحرام و زيارة وليّك عليه السلام.

 پى‏نوشتها:

 1) لب لباب مثنوى، عين
اول، ص52.

 2) بحارالانوار، ج86،
ص289.

 3) همان، ج27، ص181.

 4) همان،ج47، ص79.

 5) فتوحات مكيه، ج1، ص668.

 6) صافات (37) آيه102.

 7) لب لباب مثنوى، رشحه
ثانيه، ص43 – 42.

 8) ميزان الحكمة، ج2،
ص275.

 9) مصباح الشريعه و مفتاح
الحقيقه، باب11؛ بحارالانوار، ج99، ص124.

 10) مثنوى، دفتراول، ص61.

 11) لب لباب مثنوى، ص53.

 12) احزاب(33) آيه4.

 13) منظومه حكمت، ص357.

 14) بحارالانوار، ج99،
ص57.

 15) نساء(4) آيه171.

 16) فاطر(35) آيه43.

 17) مائده(5) آيه3.

 18) بقره(2) آيه189.

 19) بحارالانوار، ج99،
ص374.

مصونيت شخصيت افراد در جامعه دينى

 آية الله محمد تقى مصباح
يزدى

 اولين چيزى كه در جامعه بايد
رعايت شود حفظ حيات افراد جامعه است. پس از آن مسأله حفظ نسل، مطرح است؛ يعنى
علاوه بر اين كه افراد موجود جامعه بايد نفوسشان حفظ بشود بايد كارى كرد كه نسل
جامعه هم سالم باشد و افراد آينده هم مصونيت جانى داشته باشند. و در اين زمينه
مسائلى از قبيل فحشا و زنا و چيزهاى ديگرى كه به سلامت نسل لطمه مى‏زند مطرح
مى‏شود.

 بعد از آن كه حفظ جان افراد در
جامعه تأمين شد نوبت مى‏رسد به اين كه عِرض و آبروى اشخاص و حيثيت و شرافت و كرامتشان
در جامعه محفوظ باشد و مورد تجاوز قرار نگيرد. در اين زمينه مسائل مختلفى در قرآن
كريم مطرح شده كه در ابواب مختلف كتابهاى اخلاقى عنوان گرديده و ما همه را تحت
همين عنوان حفظ شخصيت و عِرض افراد در نظر مى‏گيريم.

 يكى از آياتى كه مشتمل بر چند
موضوع در همين باره است آيه 12 سوره حجرات است: “يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا
اجْتَنِبُوا كَثيراً مِنَ الظَّنِ إِنّ‏بَعْضَ الظَّنِ إِثْمٌ وَ لاتَجَسّسُوا
وَلايَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضاًأَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخيهِ
مَيْتاً فَكَرِهْتُموُهُ وَأتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوّابٌ‏رَحيمٌ” در اين
آيه كريمه، سه نهى آمده است كه تقريباً متدرج هستند:

 سوء ظن:

 اول اين كه نسبت به مؤمنان –
كه تشكيل دهنده افراد جامعه اسلامى‏اند – سوء ظن نداشته باشيد. اين تقريباً آغاز
بدبينى نسبت به افراد است كه منشأ تجاوز به شخصيت ايشان مى‏شود در واقع حفظ شخصيت
افراد را از اين جا شروع مى‏كند كه در دلتان هم نسبت به مؤمنين گمان بد نبريد.

 تجسّس:

 از مرحله گمان شخصى و ابتدايى
كه مى‏گذريم نوبت به مرحله تحقيق درباره لغزشهاى ديگران مى‏رسد. پس علاوه بر اين
كه نبايد گمان بد ببريد نبايد در مقام پى‏گيرى لغزشهاى ديگران هم باشيد. كسانى در
زندگى شخصى خود و در خفا كارهاى نادرستى دارند شما تجسّس نكنيد كه از عيوبشان آگاه
شويد.

 غيبت:

 مرحله سوم، مرحله غيبت است كه
اگر از عيب كسى آگاه شديد آن را بازگو نكنيد تا ديگران را نسبت به او بدگمان و از
عيوب و اسرارش آگاه كنيد و آبرويش را در جامعه بريزيد.

 حكمت كلى اين دستورات اين است
كه هر قدر افراد جامعه با يكديگر روابط دوستانه و صميمانه داشته باشند و انس و
الفت بين ايشان برقرار باشد اهداف زندگى اجتماعى بهتر تحقق پيدا مى‏كند. پس بايد
از آنچه موجب بدگمانى و بدبينى نسبت به افراد مى‏شود جلوگيرى كرد.

 وقتى با نظر واقع بينى نسبت به
افراد جامعه اسلامى هم بنگريم مى‏بينيم كه بالأخره افراد جامعه اسلامى معصوم
نيستند و كم و بيش لغزشها، اشتباهها، خطاها و نقايصى در كار و زندگيشان هست اگر
بنا باشد كه هر كسى خطاهاى ديگران را پى‏گيرى و آفتابى كند و به رُخَش بكشد يا به
ديگران بگويد، ديگر هيچ اعتمادى بين افراد باقى نمى‏ماند. و خداى متعال راضى نيست
كه آبروى مؤمنان نزد يكديگر ريخته شود و ستاريت الهى اقتضا مى‏كند خطاها و
كمبودهاى افراد از نظر ديگران مستور باشد و مصالح جامعه اسلامى هم اقتضا مى‏كند كه
اين لغزشها و كمبودها و چيزهايى كه مربوط به زندگى شخصى افراد است براى ديگران
آشكار نشود.

 ما خودمان هم مى‏توانيم تجربه
كنيم كه مادامى كه نسبت به كسى حسن ظن داريم و خوشبين هستيم گرايش قلبى ما به طرف
او بيشتر است، اما اگر مطلع شويم كه لغزشهايى دارد و مرتكب گناهانى شده است طبعاً
علاقه ما نسبت به او كم مى‏شود. متقابلاً او هم نسبت به ما همين حال را پيدا
مى‏كند. اگر اين وضع شيوع پيدا كند ديگر افراد جامعه اسلامى نسبت به يكديگر محبت
نخواهند داشت و اين باعث گسيختگى جامعه اسلامى مى‏شود. در روايتى نقل شده است كه: “لو
تكاشفتم ما تدافنتم؛ اگر از اسرار يكديگر مطلع مى‏شديد حاضر نبوديد كه جنازه
يكديگر را دفن كنيد.”

 خداى متعال نخواسته است كه
مردم نسبت به هم ديگر بدبين باشند و نسبت به هم بغض و دشمنى و نفرت و كدورت داشته
باشند پس براى اين كه چنين حالتى پيش نيايد و دلهاى مؤمنين از يكديگر دور نشود و
عملاً در زندگى اجتماعيشان اثر منفى نگذارد بايد سعى كرد كه اسرار مردم مكتوم باشد
و عيبهاى افراد بازگو نشود و كسى در صدد يافتن و دانستن آنها برنيايد و اگر
اتفاقاً دانست براى ديگران بازگو نكند.

 البته در مواردى استثنائاتى
هست كه هم علماى اخلاق و هم علماى فقه – كثر اللّه امثالهم – در كتابهاى خود مطرح
كرده‏اند؛ مثلاً در مورد مشورت و جايى كه صلاح انديشى متوقف بر ذكر عيوب طرف هست
اشكالى ندارد، همچنين در مصالح اجتماعى و آن جا كه مى‏خواهند مقامى را به كسى
واگذار كنند و جان و مال مسلمانان را در اختيار او قرار بدهند نبايد به حسن ظن
ظاهرى اكتفا كرد. موارد ديگرى هم هست كه جواز تحقيق يا غيبت، جنبه ثانوى پيدا
مى‏كند ولى اصل اين است كه در زندگى اجتماعى، مسلمانان نبايد درصدد اطلاع از عيوب
شخصى افراد برآيند. از اول تجسس نكنيد تا از عيوب ديگران آگاه شويد و اتفاقاً اگر
آگاه شديد بازگو نكنيد. اين كار به‏قدرى زشت شمرده شده كه غيبت كننده به منزله كسى
دانسته شده كه گوشت تن برادر مؤمنش را بعد از مرگش بخورد!

 البته در اين آيات بحثهاى جزئى
و تفصيلى هم هست كه چون بناى ما بر اختصار است، وارد آن جزئيات نمى‏شويم.

 تهمت:

 مرحله ديگرى كه از غيبت هم
بدتر است، تهمت است، زيرا غيبت اين است كه كسى عيب ديگرى را كه واقعاً در او وجود
دارد بازگو كند، اما تهمت اين است كه عيبى كه ندارد به او نسبت دهد. از اين روى در
قرآن كريم در موارد مختلفى مورد نهى و تقبيح قرار گرفته و روشن است كه اگر چنين
بابى فتح شود ديگر آبرو و شخصيتى براى كسى باقى نمى‏ماند.

 در اجتماعى كه افراد به خودشان
حق بدهند كه به ديگران تهمت بزنند و نسبتهاى دروغى به ايشان بدهند تيشه به ريشه آن
جامعه مى‏زنند. چنين افرادى چگونه مى‏توانند با همديگر با الفت و مهربانى زندگى
كنند و همكارى و هميارى داشته باشند و در راه تحقق اهداف اسلامى با يكديگر تلاش
كنند؟!

 در آيه 112 سوره نساء
مى‏فرمايد: “وَ مَنْ يَكْسِبْ خَطيئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ يَرْمِ بِه بَريئَاً
فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتانَاً مُبيناً؛ هر كه خود، خطا يا گناهى كند، آن گاه
بى‏گناهى را بدان متهم سازد، هر آينه بار تهمت و گناهى آشكار را بر دوش خود كشيده
است.”

 و در آيه 58 سوره احزاب
مى‏فرمايد: “وَالَّذينَ يُؤذُونَ الْمُؤمِنينَ وَ الْمُؤمِناتِ بِغَيْرِ
مَااكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتانَاً وَ إِثْمَاً مُبيناً؛ كسانى كه
مردان و زنان مؤمن را بى‏هيچ گناهى كه كرده باشند مى‏آزارند، تهمت و گناه آشكارى
را بر دوش مى‏كشند.”

 آيه ديگر درباره مورد خاصّى
است كه در زمان رسول اللّه‏صلى الله عليه وآله وسلم اتفاق افتاد، يعنى داستانِ
معروفِ “افك” كه در سوره نور ذكر شده و مشتمل بر تعبيرات بسيار شديد اللحن و
دستورهاى آموزنده‏اى است. در آيه 12 سوره نور مى‏فرمايد: “لَوْلا اِذ
سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤمِنُونَ وَالْمُؤمِناتُ بَأَنْفُسِهِمْ خَيْراً وَ
قالُوا هذا إِفْكٌ مُبين؛ چرا هنگامى كه آن بهتان را شنيديد، مردان و زنان مؤمن،
به خود گمان نيك نبردند و نگفتند كه اين تهمتى آشكار است؟”

 در اين آيه، تعبير بسيار لطيفى
است مشعر بر اين كه مؤمنين و مؤمنات بايد جامعه خودشان را يكى بدانند و همه افراد
را به منزله خودشان حساب كنند، زيرا گمان بد بردن درباره مؤمنى را، گمان بد درباره
خودشان شمرده است. تعبير اين است كه: “لَوْلا اِذ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ
الْمُؤمِنُونَ وَالْمُؤمِناتُ بَأَنْفُسِهِمْ خَيْراً” چرا گمان خير درباره خودتان
نبرديد و چرا نگفتيد: “هذا إِفْكٌ مُبين”؟ پس اولين وظيفه مؤمن در مقابل چنين
جريانى اين است كه تكذيب كند و بگويد: “هذا إِفْكٌ مُبين”.

 در دنباله اين داستان
مى‏فرمايد: “اِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَ تَقُولُونَ بِأَفْواهِكُمْ ما
لَيْسَ لَكُمْ بِه عِلْمٌ وَ تَحْسَبُونَهُ هَيِّنَاً وَ هُوَ عِنْدَاللَّهِ
عَظيمٌ؛ آن گاه كه آن سخن را از دهان يكديگر مى‏گرفتيد و چيزى بر زبان مى‏رانديد
كه درباره آن هيچ نمى‏دانستيد مى‏پنداشتيد كه كارى كوچك است، و حال آن كه نزد خدا
كارى بزرگ بود.”

 “وَ لَوْلا اِذ
سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُمْ ما يَكُونُ لَنا أَنْ نَتَكَلَّمَ بِهذا؛ چرا وقتى شنيديد
نگفتيد كه ما حق نداريم چنين سخنانى را بگوييم “سُبْحانَكَ هذا بُهْتانٌ عَظيمٌ”
در جايى كه آبروى مؤمنى در خطر است ديگران موظفند از او دفاع كنند و بگويند چنين
چيزى نيست و ما حق نداريم چنين حرفهايى را بزنيم. بعد مى‏فرمايد: “يَعِظُكُمُ
اللَّهُ أَنْ تَعُودُوا لِمِثْلِه أَبَدَاً إِنْ كُنْتُمْ مُؤمِنين” اگر ايمان
داريد و واقعاً مؤمن هستيد خدا شما را نصيحت و موعظه مى‏كند كه مبادا هرگز چنين
كارى را تكرار كنيد و در ريختن آبروى ديگران و نشر شايعات، شريك شويد!

 دنبال همين مطلب، آيه بسيار
آموزنده ديگرى است براى حفظ و صيانت شخصيت مؤمنان، كه اهميت فوق‏العاده‏اى دارد: “إِنَّ
الَّذينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشيعَ الْفاحِشَةُ فِى الَّذينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذابٌ
أَليمٌ فِى الدُّنْيا وَ الآخِرَةِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاتَعْلَمُون”
كسانى كه دوست دارند كارهاى زشت بين مردم شايع بشود و نسبت انجام دادنش بين مردم
شيوع يابد “لَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ فِى الدُّنْيا وَ الآخِرَةِ” داراى عذاب دردناكى
در دنيا و آخرت خواهند بود. باز مى‏فرمايد كه اين محاسبات شما و ارزش سنجيهايى كه
درباره اين گونه كارها مى‏كنيد خيلى ناقص است شما نمى‏توانيد درك كنيد كه اين كار
چقدر خطرناك است: “وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لاتَعْلَمُون” در آن جا فرمود: “تَحْسَبُونَهُ
هَيِّنَاً وَ هُوَ عِنْدَاللَّهِ عَظيمٌ” و در اين جا مجدداً تأكيد مى‏فرمايد كه
شما با
اين عقلهايتان
نمى‏توانيد بفهميد نسبتهاى ناروا به ديگران دادن و اين شايعه پراكنيها چقدر خطرناك
است و چه اندازه مصالح جامعه مسلمين را به خطر مى‏اندازد.

 به هر حال يك اصل اساسى در حفظ
شخصيت افراد، جلوگيرى از تهمت و بهتان است.

 تمسخر و استهزا:

 از جمله اسباب به خطر انداختن
شخصيت افراد اين است كه كسانى رو در رو ديگران را تحقير و مسخره و استهزا كنند و
به اين وسيله شخصيت افراد را در ميان جامعه بكوبند و خرد كنند. اين يكى از روشهاى
شيطانى رايجى است كه در همه جوامع وجود داشته و دارد؛ يعنى وقتى مى‏بينند كسى هم
سليقه خودشان نيست يا ممكن است براى آنها مزاحمتى به وجود بياورد مزاحمتى در مال
يا در مقام يا در ساير شؤون زندگى، براى اين كه نگذارند او پيشرفت كند و در جامعه
جايى باز كند او را به باد مسخره مى‏گيرند و شخصيتش را تحقير مى‏كنند.

 اين كار در ميان تمام طوايف و
اقوام رواج داشته و يكى از راههايى بوده كه حتى انبيا را نيز به همين طريق
مى‏كوبيدند و هنگامى كه پيغمبرى در ميان قومى مبعوث مى‏شد يكى از عكس العملهاى
رايج در ميان تمام اقوام اين بوده كه او را مسخره مى‏كردند به اين منظور كه در
جامعه جا باز نكند و مردم با چشم حقارت به او نگاه كنند و به سخنانش درست گوش
ندهند.

 البته اين بدترين نوع مسخره
است، زيرا وجود پيغمبر در ميان جامعه بزرگترين نعمت است و تحقير شخصيت او و مسخره
كردنش كفران بزرگترين نعمت و بزرگترين خيانت در حق جامعه است. كسانى كه پايين‏تر
از مقام نبوتند با نسبت كمترى همين حكم را دارند تا برسند به افراد عادى.

 به هر حال، هر فردى از افراد
جامعه اسلامى موقعيتى دارد كه بايد از اين موقعيت براى مصالح و منافع اسلامى
استفاده بشود و تحقير آن فرد باعث مى‏شود كه همان كارى كه از او مى‏آيد درست انجام
نگيرد و مورد استفاده واقع نشود و اين ضررى است براى جامعه. علاوه بر اين كه ممكن
است در نفوس افراد هم آثار سويى بگذارد، زيرا همه مردم، مثل پيغمبر و امام معصوم
نيستند كه بتوانند كاملاً خودشان را حفظ كنند و اين مسخره‏ها را نديده و نشنيده
بگيرند و خواه ناخواه در نفوسشان آثار سويى مى‏گذارد و گاهى ممكن است ايشان را به
غم و اندوههاى شديد و ناراحتيهاى روانى مبتلا بكند بطورى كه از زندگى فرديشان هم
ساقط بشوند چه رسد به مسائل اجتماعى.

 قرآن كريم روى اين موضوع هم
خيلى تأكيد مى‏فرمايد و نمونه‏هاى زننده‏اى را نيز يادآور مى‏شود. آياتى كه در اين
زمينه هست يك دسته همين دستورهاى كلى است كه مبادا مرد يا زن مؤمنى، فرد مؤمن
ديگرى را مسخره و استهزا كند. و مواردى هم هست راجع به يك جريانات عينى واقع شده
كه آنها را بيان مى‏كند و زشتى و خطر آنها را ذكر مى‏فرمايد. اين جريانات، هم از
ناحيه كفار و هم از ناحيه منافقين و هم از ناحيه ضعفاءالإيمان بوده است. در آيه
212 سوره بقره مى‏فرمايد: “زُيِّنَ لِلَّذينَ كَفَرُوا الْحَيوةُ الدُّنْيا” زندگى
دنيا چشم كفار را به خودش متوجه كرده در نظر ايشان زيبا و باشكوه، جلوه كرده است
بر خلاف مؤمنين كه توجّه به زندگى دنيا ندارند و آن را وسيله‏اى براى آخرت
مى‏دانند و اهتمامشان به دنيا در حدى است كه براى سعادت ابدى مفيد و مؤثر باشد. در
ميان مؤمنين اشخاص فقيرى هستند كه يا اموالشان را در راه اسلام صرف كرده‏اند و
خودشان تهيدست مانده‏اند و يا به علل ديگرى فقير شده‏اند. و كفار براى اين كه
جامعه ايمانى رشد نكند ايشان را به باد مسخره مى‏گيرند: “زُيِّنَ لِلَّذينَ
كَفَرُوا الْحَيوةُ الدُّنْيا وَ يَسْخَرُونَ مِنَ الَّذينَ آمَنُوا” خداى متعال
به مؤمنان دلدارى مى‏دهد كه در مقابل اين مسخره‏ها خودتان را نبازيد و بدانيد كه
نزد خدا و در روز قيامت، مقام عظيمى داريد و مرتبه شما خيلى بالاتر از آنان است: “وَالَّذينَ
اتَّقَوا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشاءُ بِغَيْرِ
حِسابٍ” و شايد ذيل آيه اشاره باشد به اين كه علت مسخره، فقر مؤمنين بوده و از اين
روى تأكيد مى‏فرمايد كه خداست كه روزى هر كس را به هر اندازه‏اى كه بخواهد مى‏دهد.

 يكى از مسخره‏هاى شايع، مسخره
منافقين نسبت به مؤمنان بوده است. آنان با اين كه خود را مسلمان جلوه مى‏دادند و
تظاهر به اسلام مى‏كردند مؤمنين واقعى را به جهاتى مسخره مى‏كردند. در آيه 79 سوره
توبه مى‏فرمايد: “أَلّذينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَوِّعينَ مِنَ الْمُؤمِنينَ فِى
الصَّدَقاتِ وَالَّذينَ لايَجِدُونَ إِلاَّ جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ”
كسانى هستند كه وقتى مؤمنين واقعى تطوع مى‏كنند و اموال خود را به عنوان صدقه و
براى پيشرفت اسلام و كمك به فقراى مسلمين در اختيار پيامبر اكرم‏صلى الله عليه
وآله وسلم مى‏گذارند يا خودشان به فقرا مى‏دهند ايشان را مسخره مى‏كنند مخصوصاً كسانى
را كه صدقاتشان خيلى كم است و نمى‏توانند بيشتر كمك بكنند، چنان كه در اين زمان هم
فقرا و بينوايان با اموال محدودى به هزينه جنگ كمك مى‏كرده‏اند و مثلاً پيرزنى چند
تخم مرغ مى‏داد، در صدر اسلام
هم كسانى بودند
كه دلشان مى‏خواست كمك بكنند ولى دسترسى نداشتند و فقط كمكهاى مختصرى انجام
مى‏دادند. منافقين چنين افرادى را مسخره مى‏كردند كه به چه چيزهايى مى‏خواهند دولت
اسلامى را تقويت كنند: “أَلّذينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَوِّعينَ” چشمك مى‏زدند به
يكديگر درباره كسانى از مؤمنين كه تطوع مى‏كردند و با اين كه بر آنها واجب نبود
استحباباً از اموال خود صدقه مى‏دادند. “وَالَّذينَ لايَجِدُونَ إِلاَّ جُهْدَهُمْ”
مخصوصاً كسانى كه به جز چيزهاى كمى دسترسى نداشتند. “فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ” به
همديگر چشمك مى‏زدند و ايشان را مسخره مى‏كردند: “سَخِرَ اللّهُ مِنْهُمْ وَ
لَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ” خدا ايشان را مسخره خواهد كرد. اشاره به اين كه كسانى كه
مؤمنين را مسخره مى‏كنند طرف حسابشان خداست و خدا آنان را به مسخره مى‏گيرد و در
مقابل اين كارهايشان عذاب دردناكى برايشان فراهم كرده است.

 در مورد انبيا هم آياتى داريم
كه بطور كلى مى‏فرمايد: هيچ پيغمبرى مبعوث نشد مگر اين كه مورد استهزاى مردم قرار
گرفت.

 آيه 32 سوره رعد، آيه11 سوره
حجر، آيه41 سوره انبياء، آيه110 سوره مؤمنون، آيه10 سوره روم، آيه 30 سوره يس،
آيه12 و 14 سوره صافات، آيه56 سوره زمر، آيه7 سوره زخرف، آيه9 سوره جاثيه.

 اين آيات در مورد استهزاءهايى
است كه اقوام به انبيا مى‏كردند ولى بعضى از موارد آن بطور مشخصى بيان شده است از
جمله استهزاى قوم نوح‏عليه السلام هنگامى كه آن حضرت در حالى كه بيش از هزار سال
از عمر شريفش گذشته بود به ساختن كشتى پرداخت تا موقع طوفان مؤمنين سوار آن شوند و
از غرق شدن نجات يابند. در آيه 38 و 39 سوره هود مى‏فرمايد:

 “و يصنع الفلك و كلما مرّ
عليه ملأٌ من قومه سخروا منه قال ان تسخروا منّا فانّا نسخرمنكم كما تسخرون فسوف
تعلمون من يأتيه عذاب يخزيه و يحل عليه عذابٌ مقيمٌ؛ نوح، كشتى مى‏ساخت و هر بار
كه مهتران قومش بر او مى‏گذشتند مسخره‏اش مى‏كردند، مى‏گفت: اگر شما ما را مسخره
مى‏كنيد، زود باشد كه ما هم مانند شما مسخره‏تان خواهيم كرد. به زودى خواهيد دانست
كه عذاب بر كه رسد و خوارش سازد و عذاب جاويد بر كه فرود آيد.”

 و در آيه 47 سوره زخرف درباره
حضرت موسى‏عليه السلام مى‏فرمايد: “فَلَما جاءَهُم بِآياتِنا إِذاهُم مِنها
يَضْحَكُون؛ هنگامى كه آن حضرت با قيافه شبانى و چوبدستى خود به سوى فرعونيان آمد
شروع كردند به خنديدن و مسخره كردن كه چه كسى سلطنت ما را تهديد مى‏كند!”

 همچنين در آيات 41 سوره فرقان
و 12 و 14 سوره صافات و آيه9 سوره جاثيه، به استهزاى مردم نسبت به پيغمبر اكرم‏صلى
الله عليه وآله وسلم اشاره شده است. و در آيات 29 تا 31 سوره مطففين مى‏فرمايد:

 “إِنَّ الَّذينَ أَجْرَمُوا
كانُوا مِنَ الَّذينَ آمَنُوا يَضْحَكُون” مجرمين نسبت به مؤمنين پوزخند مى‏زدند “وَ
إِذا مَرُّوا بِهِمْ يَتَغامَزُونَ” هنگامى كه با مؤمنين برخورد مى‏كردند به
يكديگر چشمك مى‏زدند و آنها را به مسخره مى‏گرفتند “وَ إِذا انقَلبوا إِلى
أَهْلِهِم انْقَلبُوا فَكِهينَ” و موقعى كه به خانه‏هايشان باز مى‏گشتند و با زن و
بچه‏هايشان مى‏نشستند كارهاى مؤمنين و گفتار و رفتار آنان را وسيله سرگرمى خودشان
قرار مى‏دادند و مى‏خنديدند.

 و اما آن آيه‏اى كه در مقام
آموزش مؤمنين است آيه 11 سوره حجرات است: “يا أيها الّذين آمنوا لا يسخر قوم من
قوم عسى أن يكونوا خيراً منكم و لانساء من نساء عسى أن يكنّ خيراً منهن و لاتلمزوا
أنفسكم و لاتنابزوا بالالقاب بئس الإسم الفسوق بعد الإيمان و من لم يتب فأولئك هم
الظالمون”.

 نخست‏به‏مؤمنان
سفارش‏مى‏فرمايدكه‏مبادامردان‏يازنان،يكديگررامسخره كنند، بعد اضافه مى‏فرمايد: چه
بسا كسانى را كه بد مى‏پنداريد و نقصها و كمبودهايى را در آنان سراغ داريد از شما
بهتر و نزد خدا عزيزتر باشند.

 اين نكته اخلاقى بسيار مهمى
است كه هم جنبه فردى دارد و هم جنبه اجتماعى؛ يعنى هيچ كس حق ندارد كسان ديگرى را
پست‏تر از خود بداند. چنين انديشه‏اى براى مؤمن و روح ايمان و تربيت ايمانى و الهى
بسيار مضر است. مؤمن براى اين كه تكامل روحى داشته باشد بايد خودش را خيلى پست
ببيند و پيش خودش بايد ذليل باشد درست است كه مؤمنين بايد نسبت به ديگران عزيز
باشند و مخصوصاً در مقابل كفار و دشمنانشان بايد عزتشان را حفظ كنند ولى در درون
خودشان و مخصوصاً نسبت به خداى متعال بايد فروتن باشند و احساس ذلت و خوارى داشته
باشند. در يكى از دعاها امام‏عليه السلام عرض مى‏كند كه:

 “خدايا هر عزتى به من
مى‏دهى ذلتى هم در نفس خودم عطا كن كه هر قدر پيش چشم مردم بزرگتر مى‏شوم پيش خودم
كوچكتر بشوم و مبادا مبتلا به غرور و خودپسندى گردم.”

 اين باب عظيمى است براى
خودسازى كه انسان هيچ وقت خود را بهتر از ديگران نبيند.

 آن داستان حضرت موسى‏عليه
السلام معروف است كه نقل مى‏كنند خداى متعال به حضرت موسى‏عليه السلام خطاب كرد كه
دفعه بعد كه براى مناجات به كوه طور مى‏آيى پست‏ترين مخلوقات را با خودت بياور.
حضرت موسى درصدد برآمد كه مخلوق پستى را پيدا كند و با خود ببرد، در بين انسانها
هر چه خواست كسى را پست‏تر از خودش حساب كند نتوانست و فكر كرد شايد كسى نزد خدا
مقامى داشته باشد و من ندانم و حتى اگر گناهكارى باشد توبه كرده باشد و به واسطه
آن توبه پيش خدا عزيز شده باشد، و به هر حال من از عاقبت هيچ انسانى آگاه نيستم كه
سرانجامش چه خواهد شد و چه مقامى نزد خدا خواهد داشت، از انسانها صرف نظر كرد،
حيوانات طاهر و پاك و بى‏اذيت را هم نتوانست پست‏ترين مخلوقات حساب كند، بالأخره
سگ پليد متعفنى را پيدا كرد و خواست كه آن را بگيرد و با خودش ببرد. يك وقت متوجه
شد كه نمى‏تواند آن را پست‏ترين مخلوقات خدا بشمارد، زيرا اين حيوان گناهى ندارد و
ممكن است انسانى در اثر گناه پيش خدا از سگ هم پست‏تر باشد. اين بود كه دست خالى
برگشت. خطاب شد كه چرا آنچه را گفتيم انجام ندادى؟ عرض كرد: خدايا من نتوانستم كسى
را پيدا كنم كه بگويم اين پست‏ترين مخلوقات تو است. خطاب شد اگر آن سگ را آورده
بودى نامت را از طومار انبيا محو مى‏كرديم.

 به هر حال اين نكته مهمى است
كه بايد توجه كرد به اين كه انسان نبايد هيچ انسان ديگرى – بخصوص مؤمنين را – از
خودش پست‏تر بپندارد و حتى كسانى كه اهل عصيان و مرتكب گناه كبيره هم هستند نبايد
انسان خودش را از آنان بالاتر و بهتر بداند، زيرا ممكن است همين اشخاص توبه كنند و
پيش خدا عزيز بشوند و همان كسى كه خيلى مقام عالى دارد و چه بسا به خودش هم
مى‏بالد سقوط كند و از آن فرد گناهكار پست‏تر بشود. در اين زمينه روايات فراوانى
هست كه هيچ مؤمنى را تحقير نكنيد شايد او از اولياى خدا باشد و شما او را نشناسيد.
و خدا اولياى خودش را در ميان مردم مخفى كرده است پس به هيچ كس با چشم حقارت نگاه
نكن.

 اين جنبه فردى مسأله است و اما
در مورد مسائل اجتماعى، عملاً تحقير كردن و كوبيدن شخصيت ديگران، ضررهاى عظيم
اجتماعى دارد كه جامعه مسلمين را به خطر مى‏اندازد و كمترين زيان آن ايجاد دشمنى و
كدورت در ميان افراد و از بين بردن صفا و صميميت است كه زمينه‏هاى همدلى و هميارى
را در اجتماع ضعيف و نابود مى‏كند.

 در دنباله آيه مى‏فرمايد: “و
لاتلمزوا أنفسكم ولاتنابزوا بالالقاب بئس الإسم الفسوق بعدالإيمان” چشمك زدن،
مسخره كردن، نيش زدن، دست انداختن، اسم بد روى يكديگر گذاشتن و بطور كلى ضربه زدن
به شخصيت افراد در اجتماع موجب اين مى‏شود كه ايمان شخص تبديل به فسق گردد و از
نظر معنوى، سقوط نمايد و گويا با اين تعبير اشاره مى‏فرمايد به اين كه چنين شخصى
نام و عنوانش نزد خدا و ملائكه از “مؤمن” به “فاسق” تبديل مى‏شود.

 همچنين هرگونه برخورد
خشونت‏آميز و توهين‏آميز نسبت به مؤمنين خواه با زبان باشد و خواه با رفتار، و از
جمله فحش دادن و بدگويى كردن، بسيار مذموم و داراى آثار اجتماعى ويرانگر و تباه
كننده‏اى است. دو نفر كه به يكديگر فحش بدهند يا بدگويى كنند ديگر چه اندازه
مى‏توانند نسبت به يكديگر محبت داشته باشند و در فعاليتهاى اجتماعى مشترك همكارى
كنند؟! همين طور ترشرويى و اخم و بى‏اعتنايى كردن باعث مى‏شود كه افراد از يكديگر
رميده شوند و محبت و الفتشان از بين برود. مخصوصاً كسانى كه موقعيت اجتماعى دارند
و در مقام ارشادگرى‏اند و معلم و مربى هستند يا مدير يا كارفرما هستند و با زيردستان
سر و كار دارند حتماً مى‏بايست اين جهت را رعايت كنند.

 در اول سوره عبس مى‏فرمايد: “عبس
و تولّى ان جائه الاعمى” بين مفسران اختلاف است كه فاعل “عبس” كيست؟ مشهور بين
مفسران شيعه اين است كه شخص متكبرى در مجلس پيغمبراكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم
بوده كه از ورود يك فرد فقير نابينايى ناراحت شده و از همنشينى با او ابا كرده است
و از اين جهت فعل غايب و بدون ذكر فاعل آورده شده كه دلالت بر بى‏اعتنايى گوينده (خداى
متعال) نسبت به او دارد.

 سپس مى‏فرمايد: “و ما يدريك
لعلّه يزكّى”؛ يعنى چه مى‏دانى شايد همان مرد نابينا تزكيه شود و به كمالات انسانى
نايل گردد و آن شخص ديگر كه با او مشغول صحبت بودى سودى از سخن تو نبرد. تو بايد
درصدد باشى كه افراد مستعد را تربيت كنى و به وضع ظاهرى و موقعيت اجتماعى ايشان
ننگرى و دل نبندى.

 و در نصايح حضرت لقمان است: “و
لا تصعّر خدّك للناس” اين همان ترش رويى كردن و بى‏اعتنايى كردن به مردم است كه
موجب رنجش خاطر و كدورت و عواطف منفى مى‏شود و علاوه بر ضرر معنوى كه براى شخص
دارد پيوندهاى اجتماعى را هم سست و تهديد به زوال مى‏كند. و در مقابل، گشاده رويى
و تواضع و فروتنى و مهربانى و ملايمت و مانند آنها موجب جذب دلها و جلب محبت و
علاقه ديگران مى‏گردد.

 خداى متعال خطاب به پيغمبر
اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم مى‏فرمايد: “فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ
لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظّاً غَليظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ” از
نعمت و رحمت الهى بر مردم است كه تو نسبت به ايشان نرمخو و مهربان هستى و اگر
درشتخو و سخت دل مى‏بودى مردم از اطراف تو پراكنده مى‏شدند و از هدايت الهى
بهره‏مند نمى‏گشتند و جامعه به سعادت نمى‏رسيد.

سخنان معصومان

منزلت حج

 الف – فضيلت حج

 رسول اكرم – صلى الله عليه و
آله و سلّم – :

 “الحُجّاج والعُمّار وفد
اللَّه؛ دعاهم فأجابوه، و سألوه فأعطاهم.”1

حاجيان و عمره گذاران، ميهمانان خدا هستند؛
خداوند آنان را دعوت كرد و آنها اجابت نموده‏اند و از خدا خواسته‏اند، و خداوند
خواسته‏هايشان را برآورده است.

 امام
صادق – عليه السلام – :

 “حجَّةٌ أفضلُ من عِتْقِ
سبعين رَقَبَة.”2

يك بار به حج رفتن، برتر است از هفتاد برده آزاد
كردن.

 رسول
اكرم – صلى الله عليه و آله و سلّم – :

 “أيها الناس، عليكم بالحجّ
والعمرة، فتابعوا بينهما، فإنّهما يغسلان الذنوب، كما يغسل الماء الدَّرَن، و
ينفيان الفقر، كما ينفى النّار خُبث الحديد.”3

اى مردم! حج و عمره را پياپى به جاى آوريد كه آن
دو، گناهان را مى‏زدايند، چنان كه آب، چرك بدن و لباس را برطرف مى‏كند، و فقر و
تنگدستى را از ميان مى‏برند، همان گونه كه آتش، آهن را مى‏پالايد.

 ب –
فلسفه حج

 رسول اكرم – صلى الله عليه و
آله و سلّم – :

 “إنما أُمر بالحجّ
والطواف، وأشعرت المناسك لإقامة ذكر اللّه.”4

همانا به حج و طواف دستور داده شده و اعمال و
مناسك حج اعلام شده، تا ياد خدا بپا داشته شود.

اميرالمؤمنين على – عليه السلام – :

 “فرض الله الايمان تطهيراً
من الشرك… والحج تقربة للدين.”5

خداوند ايمان را جهت پاكى از شرك… و حج را جهت
نزديكى مسلمانان واجب گردانيد.

 امام
رضا – عليه السلام – :

 “إنّما أمروا بالإحرام
ليخشعوا قبل دخولهم حرم اللّه و أمنه و لئلا يشتغلوا بشي‏ء من أمور الدنيا و
زينتها و لذّاتها، و يكونوا حادّين فيما هم فيه، قاصدين نحوه، مقبلين عليه
بكلّيتهم”6

همانا به احرام دستور داده شد تا اين كه حاجيان
قبل از دخول حرم خدا و محلّ امن او، خاشع شوند، و به چيزى از امور دنيا و زينتها و
لذّتهايش، سرگرم نگردند، و به جانب آنچه تصميم رفتن به سويش را گرفته‏اند، با تمام
وجود روى آورند.

 ج –
اخلاق حاجى

 رسول اكرم – صلى الله عليه و
آله و سلّم – :

 “حجّوا البيت بكمال الدين
والتّفقّه ولاتنصرفوا عن المشاهد الاّ بتوبة و إملاع.”7

  حج خانه خدا را با نهايت ديندارى و بينش انجام دهيد، و بدون توبه و
ريشه‏كنى گناهان، از عبادتگاه‏ها باز نگرديد.

 امام
صادق – عليه السلام – :

 “إذا أحرمتَ فعليك بتقوى
اللّه و ذكر اللّه و قلّة الكلام الاّ بخير.”8

 هنگامى كه احرام بستى، بر تو
باد رعايت تقواى الهى و ياد خدا و كم گويى، جز سخن نيك.

پاورقیها:

 1) جامع الصغير، ج1، ص585.

 2) تهذيب، ج5، ص22.

 3) دعائم الاسلام، ج1،
ص294.

 4) عوالى اللئالى، ج1،
ص323.

 5) نهج البلاغه، حكمت 252.

 6) علل الشرايع، ص274.

 7) احتجاج طبرسى، ج1، ص81.

 8) كافى، ج4، ص338.

گفتار ماه

  در سايه ولايت

 يكى از متفكران دنياى سياست،
چهار ويژگى را، براى رهبران برمى‏شمرد:

 1- صفت نمايندگى (پذيرش از سوى
مردم).

 2- استعداد كشف راههاى حل
مسائل موجود.

 3- قدرت پيش‏بينى مسائل محتمل
الوقوع.

 4- شجاعت و قدرت نفوذ طبيعى.1

 حضرت امام خمينى‏قدس سره
استثنايى‏ترين پيشوايى بود كه اين چهار ويژگى را در فراترين سطح، دارا بود. از اين
رو با پشتوانه حمايت بى‏دريغ مردمى و قدرت آينده‏نگرى زايدالوصف و نيز با شجاعت كم
نظير خود، بسيارى از ناممكنها را ممكن ساخت. اكنون نيز مقام معظم مرجعيت و رهبرى
جهان اسلام؛ حضرت آية الله العظمى خامنه‏اى – مدظله‏العالى – در پرتو تفضلات الهى،
داراى همان خصوصيات برجسته است كه گاه در قالب درك درست از آسيبها و خطرات، و
هشدار در پرهيز از آنها و ارائه راه حلها – براى برطرف ساختن مسائل بغرنج جامعه –
تبلور مى‏يابند.

 معظم‏له در آغاز نوروز 73، عمل
به دو سرفصل مهم: “وجدان كارى” و “انضباط اجتماعى” را به دولت و ملت سفارش نمودند
و در سال جديد نيز ضمن تأكيد بر آن دو، اصل ديگرى را به نام “انضباط اقتصادى و
مالى” بر آنها افزوده، فرمودند:

 “بايد كسانى كه اهل مسائل
فرهنگى هستند، آن را ترويج كنند و آن را درست براى مردم بشكافند و تبيين كنند. آن
كسانى كه اهل برنامه‏ريزى هستند، براى دميدن اين دو روحيه در مردم، برنامه‏ريزى
كنند. آن كسانى كه اهل كار و تلاش هستند، اينها را در خودشان به وجود آورند. هر
كسى اين كار و تلاش را براى خود بكند. آن كسانى كه به مردم تذكر مى‏دهند و براى
مردم تبليغ مى‏كنند، براى مردم در اين باره حرف بزنند.”

 در شرايط كنونى، سقف كار مفيد
در كشور ما – با توجه به دوران حساس سازندگى – غير مطلوب و دور از انتظار است، با
اين كه پيشوايان دينى ما، نه تنها بر تلاش و كار توصيه مى‏كردند، بل خود نيز بدين
مهم مى‏پرداختند و به مثابه كارگران و كشاورزان عادى در مزارع و محلهاى كار به
فعاليت اشتغال داشتند. پيشينه تاريخى ايرانيان نيز گواه آن است كه مردمانى سختكوش
و كار آزموده بوده‏اند كه در روزگارانى بر كره خاكى حكمروايى داشته‏اند، با وجود
اين دو پشتوانه سترگ مذهبى – ملى، چگونه پذيرفتنى است كه ساعتهاى كارى هدر رفته،
در نظام ادارى ما چندين برابر ساعت كار مفيد ارزيابى شود؟ پيداست اين روند، آسيبى
سهمگين بر پيكر نظام ماست كه جز در سايه احساس تعهد و مسؤوليت پذيرى و فعاليت
مستمر، همراه با نشاط و اميد به آينده‏اى بهتر، التيام نخواهد يافت.

 رهبر معظم انقلاب، درباره
نشانه تحقق وجدان كارى فرمودند:

 “اگر در كشور، توليد در
زمينه اقتصادى زياد شده باشد، اگر كيفيت توليد، بهتر و برتر شده باشد، اگر سازندگى
و توسعه بيشترى پيدا كرده باشد، اگر كارهاى اجتماعى و ادارى و اقتصادى روانتر و
آسانتر شده باشد، اگر اجناس مورد استفاده مردم، فراوانتر و در دسترس بيشتر قرار
گرفته باشد و اگر كارهايى از اين قبيل انجام گرفته باشد، اين نشانه اين است كه
وجدان كارى در جامعه ما بطور كل بيدار شده است… اگر خداى ناكرده در اين زمينه‏ها
هيچ پيش نرفته باشيم – كه البته اين جور نيست – در آن صورت دليل اين است كه وجدان
كارى تحركى پيدا نكرده است، اگر چه بحمداللّه پيشرفتهايى داشتيم ولى بايد عرض كنم
كه كافى نيست.”

 آن گاه به معيار تحقق انضباط
اجتماعى در جامعه پرداخته، در تبيين آن فرمودند:

 “اگر تخلفات اجتماعى و
قانون شكنى كم شده باشد، اگر مردم با عادات و آداب صحيح اجتماعى حقيقتاً خو گرفته
باشند، اگر جرم و جنايت در جامعه كم شده باشد و اگر عشق به قانون و ايمان به قانون
زياد شده باشد، آن وقت ما احساس مى‏كنيم كه انضباط اجتماعى به معناى واقعى تحقق
پيدا كرده است. البته مقدارى پيشرفت داشتيم، تلاش شده است، اما نه آن مقدارى كه
مورد نظر اين حقير بود و براى جامعه ما لازم بوده و هست.”

 اسراف و اتراف و تجمل‏پرستى،
گذشته از زيانها و مفاسد فردى، از آسيبهاى انقلابهاى مردمى به شمار مى‏روند كه
پيوسته خاكريز نيروهاى خودى را در معرض خطر قرار مى‏دهند، امام خمينى‏قدس سره با
تلقى درست از اين آفتها مى‏فرمايند:

 “اگر بخواهيد بى‏خوف و
هراس در مقابل باطل بايستيد و از حق دفاع كنيد و ابرقدرتان و سلاحهاى پيشرفته آنان
و شياطين و توطئه‏هاى آنان در روح شما اثر نگذارد و شما را از ميدان به در نكند،
خود را به ساده زيستن عادت دهيد و از تعلق قلب به مال و منال و جاه و مقام
بپرهيزيد. مردان بزرگ كه خدمتهاى بزرگ براى ملتهاى خود كرده‏اند، اكثر ساده زيست و
بى‏علاقه به زخارف دنيا بوده‏اند، آنها كه اسير هواهاى پست نفسانى و حيوانى بوده و
هستند براى حفظ يا رسيدن به آن، تن به هر ذلت و خوارى مى‏دهند.”2

 آية الله العظمى خامنه‏اى نيز
ضمن توصيه به “انضباط اقتصادى و مالى” و زشت شمردن ريخت و پاش مالى و زياده‏روى در
خرج كردن(اسراف)، در اين باره مى‏گويند:

 “اين ]اسراف[ زندگى ديگران
را از لحاظ روانى مختل مى‏كند و امكانات زندگى و اقتصادى را بى‏خود به هدر
مى‏دهد… . شما اين جا مبالغ زيادى؛ مثلاً، مواد خوراكى در فلان ميهمانى معمولى
مصرف مى‏كنيد در حالى كه لازم نيست و در كنار شما و در همسايگى شما در يك محل
دورتر – ولو در اقصى نقاط كشور – كسانى به اين مواد غذايى، براى زندگى و قوت
فرزندانشان و عزيزانشان به آن نياز مبرم دارند… . پس در اموال شخصى هم و مالى كه
از حلال هم به دست آمده باشد اين ريخت و پاش غلط است و خلاف انضباط است و آن كسانى
كه اموال دولتى را مصرف مى‏كنند ديگر بيشتر! من از مسؤولين امور مى‏خواهم جداً در
زمينه مصرف اموال عمومى، در جاهايى كه اولويت ندارد… خوددارى كنيد.”

 كارگزاران هر نظامى، جزو
الگوهاى رفتارى مردمند: “ألنّاس على دين ملوكهم” از اين رو بايد بيش از ديگران خود
را مخاطب توصيه‏هاى رهبر حكيم انقلاب، بدانند و بكوشند پيش از آن كه در صدد توجيه
كارهاى خود برآيند، در اقدامهاى گذشته انديشه كنند و آنها را با اين معيارهاى
خردمندانه ارزيابى كنند و ببينند فى‏المثل آيا تعويضهاى مكرر دكوراسيونهاى برخى از
اداره‏ها، مطابق با سفارشهاى ولى‏فقيه است؟ آيا مخارج پلاكاردها و پيامهاى تبريك و
تسليت – از اموال عمومى – و هزينه‏هاى سرسام‏آور پاره‏اى از سمينارهاى گوناگون –
بى‏فايده يا كم فايده – و مسافرتهاى غيرضرورى، از مصاديق اسراف نيستند؟ و با فرهنگ
ساده‏زيستى علوى، هماهنگند؟ آيا ترديدى هست در اين كه مشروعيت نظام اسلامى، از
ولايت فقيه است و زمينه اجراى آن با آراى عمومى؟ بنابراين هنگامى كه امام و مأموم
توأمان، بر ناپسند بودن اين امور اصرار مى‏ورزند، آيا مرتكبان، بر خلاف نظر صاحبان
حق عمل نكرده و در پيشگاه عدل الهى مؤاخذه نخواهند شد؟ والسلام على من اتبع الهدى

 سردبير

 پاورقيها:

 1 ) رك : متد تحليل
پديده‏هاى سياسى، ص192 – 191.

 2 ) صحيفه نور، ج19، ص11.

        امام خمینی ثابت و استوار از آغاز تا
پایان 

  گفتار ماه                                                             سردبير  

 منزلت حج  

 نعمت مطلقه قرآن                                                  آية الله جوادى آملى

 مصونيت شخصيت افراد                                           آيةالله
مصباح يزدى

 حج؛ سلوك روحانى                                                 سيد
محمودحسينى‏كاويانى

 اسلام و تجمل پرستى                                             مينا‌هاشمى

سوگنامه شمع انقلاب

 سينمادرخدمت‏انديشه‏دينى                                       در مصاحبه
با حجةالاسلام علوى

 حديث هجران  

ماجراى جنگ بدر                                                حجةالاسلام
والمسلمين رسولى محلاتى

 روايت فضيلت                                                   غلامرضا گلى زواره

 خاطرات اسارت                                                  حجةالاسلام
شاكرى

گفته‏ها و نوشته‏ها

 پاسخ به نامه‏ها

 جدول

 گزارشهاى علمى – پژوهشى  

 نگاهى به رويدادها

رهنمودهای مقام معظم رهبری آیت الله خامنه ای

ماهنامه پاسدار اسلام.

صاحب امتياز: دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه
قم.

مدير مسؤول: محمد حسن رحيميان.

دفتر مركزى: قم خيابان شهدا- صندوق پستى
37185/777 – تلفن 24803 – فاكس32332

شعبه تهران : خيابان انقلاب اسلامى – بين فلسطين
و وصال – تلفن 6468283

حساب جارى 600/9 بانك ملت قم- شعبه آموزش و
پرورش.

تك شماره 400 ريال – اشتراك ساليانه 4800 ريال.

چاپ : چاپخانه دفتر تبليغات اسلامى.

 يادآوريها

 1- پاسدار اسلام از مقالات،
اشعار، داستانها و ديگر آثار شما استقبال مى‏كند.

 2- آثار رسيده، بر اساس ضوابط
شوراى نويسندگان، به ترتيب اولويت به چاپ خواهند رسيد. و حتى‏المقدور، مقالات همه
نويسندگان – در صورت برخوردارى از جنبه‏هاى پژوهشى – منتشر خواهند شد، ولكن مطالب
نو و آثار مذهبى در عرصه‏هاى گوناگون، در اولويت قرار دارند.

 3- لازم است، مقاله‏ها براى يك
شماره، در نظر گرفته شوند (حداكثر 15 صفحه دست‏نويس) و در صورت ناگزير بودن، از سه
شماره پى در پى، افزايش نيابند.

 4- فرستادن نسخه اصلى مطالب
لازم است و در صورت ترجمه، ضميمه ساختنِ متن، ضرورى مى‏باشد.

 5- مطالب رسيده، بايد پيش از
اين، چاپ نشده باشند.

 6- مجله در ويرايش و تلخيص
مقاله‏ها، مختار است.

 7- آثار ارسالى، بازگردانده
نمى‏شوند.

 8- بهره جستن از مطالب‏مجله –
با يادآورى مأخذ – آزاد است.

توجه:

 به اطلاع خوانندگان فرزانه
مى‏رساند كه سالنامه شماره سيزدهم مجله پاسدار اسلام، در يك مجلد و با كيفيت مرغوب
و با قيمت 650 تومان تقديم علاقه‏مندان مى‏گردد.

 كتابخانه‏ها، مؤسسات فرهنگى و
خوانندگانى كه مايل به تهيه اين اثر گرانسنگ هستند، مبلغ مذكور را به‏حساب جارى
600 / 9 بانك ملت قم – شعبه آموزش و پرورش، واريز و فتوكپى آن را به آدرس مجله،
ارسال نمايند.

 “روابط عمومى مجله پاسدار
اسلام”

مقام
معظم رهبرى حضرت آية الله العظمى خامنه‏اى

دشمنان دنياى اسلام در اين برهه از زمان
مى‏خواهند هدفهاى خودشان را به دست مسلمانها انجام بدهند. حال ديگر مى‏خواهند كارى
كنند كه مدعى فلسطينيها و ملت فلسطين، نه مزدوران آمريكايى صهيونيست در منطقه و
دولت جعلى دروغين اسرائيل بلكه دولتهاى اسلامى باشند، نگذاريد، نگذاريد كه ملت
فلسطين و ملتهاى مسلمان و انسانهاى حق‏جو و هر دولت بيدار و باوجدان يك طرف قرار
بگيرد و بگويد كه بايد فلسطين را از دست اشغالگر بگيريم، آن وقت عده ديگرى به خاطر
شاد كردن دل آمريكا دل امت اسلامى را بشكنند، دل ملت فلسطين را بشكنند، دل حق
جويان عالم را بشكنند و به نفع اسرائيل غاصب حرف بزنند چرا؟ چرا بايد چنين چيزى
پيش بيايد؟

ما به عنوان ملت ايران، به عنوان اين ملتى كه
قدرت و عزت و عظمت و تواناييهاى گوناگون خود را در اين پانزده – شانزده سال به
اثبات رسانده است و به عنوان مسؤولين اين كشور و به عنوان ملتى كه صاحب اين كشور
است، دست دوستى به همه امتها و ملتهاى اسلامى داده‏ايم باز هم بعد از اين، اين دست
دوستى به سوى آنان دراز است، نه به خاطر احتياج به كسى، نه به خاطر ضعف، ملت بزرگ
ايران ثابت كرده است كه عظمت و بى‏نيازى و قدرت و عزت را به خاطر گرايش به اسلام
از خداى متعال هديه گرفته است و بحمداللّه امروز اين ملت يك ملت سرافراز و بزرگ
است، بلكه به خاطر وحدت و يكپارچگى دنياى اسلام، به خاطر مصلحت مسلمين و امت
اسلامى.

تمام مسلمانانى كه امروز به نحوى دارند شلاق استكبار
را بر تن و جان خودشان مى‏آزمايند ملت بوسنى، ملت فلسطين، ملت چچن، ملتهاى گوناگون
در منطقه، مردم لبنان، مردم كشمير، مردم كشورهاى اسلامى در آفريقا و آسيا، هر
كدامى كه از طرف دشمنان رنجى مى‏كشند اين رنج را از ناحيه يك پارچه نبودن امت
اسلامى مى‏برند و الا اگر امت اسلامى يكپارچه بود هيچ يك از اين قضايا پيش نمى‏آمد
و اگر پيش مى‏آوردند براحتى علاج مى‏شد.

امسال بحمدالله اجتماع عظيم شما در روز 22بهمن،
اجتماع عظيم شما در روز قدس و جمعه آخر، دشمن را خلع سلاح كرد، بدخواهان را مأيوس
كرد، دوستان شما را در اطراف دنيا از اعماق دل خوشحال كرد، انقلاب را يكبار ديگر
بعد از دهها بار باز در مقابل توطئه دشمن بيمه كرد، ان‏شاءاللّه همين روحيه، همين
وحدت و نشاط، همين يكپارچگى، همين حضور در صحنه، همين مهربانى فى مابين ملت و
دولت، همين همدستى و همگامى ملت ايران در همه صحنه‏ها، همه مشكلات را از پيش پاى
شما ملت برخواهد داشت.

73/12/11

من به ملت عزيز خودمان عرض مى‏كنم و به ملتهاى
مسلمان ديگر در همه جاى عالم، در همه اقطارى كه مسلمانى در آن جا زندگى مى‏كند، به
همه مسلمين عرض مى‏كنم بياييد به اين توصيه الهى گوش فرا بدهيد كه قرآن فرياد مى‏زند:
“واعتصموا بحبل اللّه جميعاً و لا تفرقوا”، آمريكا مى‏خواهد امت اسلامى با هم دشمن
باشند شما بياييد بينى مستكبر تفرقه طلب را به خاك بماليد با ايجاد وحدت نگذاريد
دشمن خشنود شود. 73/12/11

عيد
واقعى

 “عيد مسلمين وقتى سعيد و
مبارك هست كه مسلمين خودشان استقلالشان را و مجدشان را، آن مجدى كه در صدر اسلام
براى مسلمين بود به دست بياورند. مادامى كه مسلمين در اين حال هستند، در حال تفرق
و تشتت و در حالى كه همه چيزشان پيوسته به غير است، هيچ روزى براى آنها مبارك
نيست. مبارك آن روزى است كه دست اجانب از ممالك ما، از ممالك اسلامى كوتاه شود و
مسلمين روى پاى خودشان بايستند و امور مملكتشان را خودشان به دست
بياورند.”(58/8/10)

 “من اين سال نو را به همه
مسلمين جهان و ملتهاى مظلوم تحت فشار ابرقدرتها و ملت شريف رزمنده ايران تبريك عرض
مى‏كنم. مبارك باد بر شما ملت بپاخاسته و بيدار كه تمام توان خودتان را در مقابل
قدرتهاى بزرگ كه همه بسيج شده‏اند بر ضد شما، به ميدان آورديد و همان طور كه در
اول نهضت با هم همدست و متحد بوديد، امروز هم در اين سال جديد، همه با هم هستيد و
من اميدوارم كه بيشتر از پيش با هم برادر و همفكر و هم رزمنده باشيد.”(60/1/1)

 “مبارك باشد عيد بر تمام
كسانى كه در اين سال در راه، در سال جلو تمام توان خودشان را در صرف براى پيشرفت
اسلام كردند و اميدوارم كه آن دعايى كه در اول سال در حال تحويل خوانده مى‏شود “يا
مقلب القلوب و الأبصار × يا مدبّر الليل و النّهار × يا محوّل الحول و الأحوال ×
حوّل حالنا الى احسن الحال” براى ملت ما در آن سال تحقق پيدا كرده است و براى اين
سال بالاتر از آن تحقق پيدا كند. تمام قلوب و تمام ابصار و بصيرتها در دست خداى
تبارك و تعالى و يد قدرت اوست. اوست كه تدبير مى‏كند جهان را، ليل و نهار را و اوست
كه قلوب را متحول مى‏كند و بصيرتها را روشن مى‏كند و اوست كه حالات انسان را متحول
مى‏كند و ما آن را در ملت عزيز خودمان، در زن و مرد، در كوچك و بزرگ يافتيم. اين
تقليب قلوب كه قلبها از آمال دنيوى و از چيزهايى كه در طبيعت است بريده بشود و به
حق تعالى پيوسته بشود و بصیرتها روشن بشود و صلاح و فساد خودشان را به وسيله بصيرت
بفهمند، در ملت ما بحمد الله تا حدود چشمگيرى حاصل شده است و من اميدوارم كه در
اين سال جديد به اعلا مرتبت خودش برسد. اين قلبهايى كه قبل از انقلاب توجه به دنيا
داشت، توجه به آمال دنيوى داشت و از غيب كمتر توجه داشت به غيب، و از غيب كمتر
جلوه‏اى در او حاصل مى‏شد، ما امروز مى‏بينيم كه اين جلوه‏ها حاصل شده است و اين
شوق و شعفها به لقاءاللّه براى آنها حاصل شده است و دست عنايت خداى تبارك و تعالى
به سر اين ملت كشيده شده است و ايمان آنها را تقويت فرموده است كه يكى از علائم
ظهور بقيةاللّه – ارواحنا فداه – است.”(61/1/1)

 “خداوند به همه عالم نعمت
فراوان داده است و قابل احصا نيست و ما هم قدرت بر اين كه احصا كنيم نعمتهاى خداى
تبارك و تعالى را نداريم لكن “امّا بنعمةِ ربّكَ فَحَدّث” تا آن اندازه‏اى كه
مى‏توانيم آن چيزى كه به ملت ما خداى تبارك و تعالى عنايت فرموده است بسيار است.
از آن جمله نجات از آن انحطاط فرهنگى و اخلاقى و وصول به مراتبى از مراتب اخلاق و
فرهنگ و پيروزى در جبهه‏ها و بالاتر از آن پيروزى بر نفس كه براى جوانهاى ما در
قشر وسيعى حاصل شده است و من اميدوارم كه براى همه ما اين پيروزى معنوى و اين تسلط
بر نفس و اين تسلط بر شيطان نفس حاصل بشود و ما امروز غرق به نعمتهايى هستيم كه
نمى‏توانيم آن نعمتها را شكرگذارى كنيم الاّ بطور اجمال كه از خداى تبارك و تعالى
تشكر مى‏كنيم كه به ما يك همچو ملّتى عنايت فرموده است كه در همه جبهه‏ها، در همه
صحنه‏ها حاضرند و ما را و جوانهاى ما
را و بانوان ما
را از آن منجلابى كه براى آنها درست كرده بودند خداوند نجات مرحمت فرمود.”(62/1/1)

 “تحويل حال الى احسن الحال
اين است كه ان شاء اللّه در اين سال نو ما تغييرات روحى بدهيم؛ يعنى واقعاً تحول
برايمان حاصل بشود… و ما اميدواريم كه ملت ما در اين سال نو به طورى عمل بكند كه
سيره انبيا بوده است. به طورى عمل بكند كه سيره اوليا بوده است و عمده اين است كه
هواهاى نفس از بين برود، انسان در طول عمر مبتلاى به اين هواى نفس است‏كه‏محتاج به
رياضت است و من كه گوينده‏ام موفق نشدم به اين عمل، و من اميدوارم كه ملت ايران و
همه مسلمانان دنيا يك تحولى پيدا كنند در اين سال نو كه براى خدا كار كنند، براى
سلطه خودشان نباشد، براى ‏پيروزى ‏خودشان‏ نباشد، براى ‏هواهاى ‏نفسانى
نباشد.”(67/12/29)

نگاهى به رويدادها

 جهان اسلام‏

راهپيمايى سراسرى همبستگى با مسلمانان كشمير در
پاكستان برگزار شد.

 (73/11/17)

سيد حسن نصراللّه: با مقاومت، طرحهاى توسعه
طلبانه اسرائيل را خثنى كرده‏ايم.

رژيم الجزاير رهبران جبهه نجات اسلامى را به
نقطه نامعلومى منتقل كرد.

 (73/11/18)

شيخ الازهر: اصولگرايان بايد كشته و يا مصلوب
شوند!

 (73/11/19)

مأموران پليس مصر 3 هزار مسلمان را بازداشت
كردند.

 (73/11/25)

صهيونيستها تظاهرات الخليل را به خاك و خون
كشيدند.

 (73/11/26)

160 هزار مسلمان روزه‏دار فلسطينى نمازجمعه را در قدس اقامه كردند.

 (73/11/29)

39 مسلمان ديگر در الجزاير به شهادت رسيدند.

مقاومت اسلامى لبنان 7 پايگاه رژيم صهيونيستى را
درهم كوبيد.

 (73/11/30)

 دويست هزار روزه‏دار
فلسطينى مراسم روز قدس را در بيت المقدس گرامى داشتند.

حمله مردان مسلح به يك مسجد در كراچى پاكستان 22
كشته برجا گذاشت.

 (73/12/6)

 اخبار داخلى

 رئيس مجلس: نبايد اجازه
داد كه ريخت و پاشها، رابطه بازى و رشوه‏خوارى چون موريانه به جان انقلاب بيفتد.

اولين دكتراى افتخارى دانشگاه تهران به استاد
محمد كريم پيرنيا اعطا شد.

صدها طرح عمرانى و آموزشى در نقاط مختلف كشور
افتتاح شد.

3 نفر از مديران محتكر و گرانفروش در اروميه به انفصال خدمت و
جريمه محكوم شدند.

 (73/11/16)

افزايش قيمت يخچال، تلويزيون، لباسشويى، اجاق
گاز و 23 نوع كالاى پرمصرف ممنوع شد.

 (73/11/17)

اولين اتومبيل ايرانى “شمس – 14” ساخته شد.

رئيس جمهور: مشكلات ايران از مشكلات كليه
كشورهاى منطقه كمتر است.

 (73/11/18)

رئيس جمهور: در آينده حرفهاى خوبى براى دنياى
علم و تحقيق خواهيم داشت.

قلب و كليه‏هاى دختر 18 ساله به سه بيمار زندگى
تازه‏اى بخشيد.

نخستين روبات ايرانى به راه افتاد.

چك در گردش يك ميليون ريالى براى اولين بار وارد
شبكه بانكى شد.

 (73/11/19)

 سخنگوى وزارت خارجه:
اظهارات رئيس مجلس نمايندگان آمريكا خيره‏سرانه و ناشى از عدم تعادل فكرى است.

پسربچه 11 ساله‏اى پس از 30 روز از چنگ آدم
ربايان نجات يافت.

چتر ترمز هواپيماى “ميگ 29” در ايران ساخته شد.

 (73/11/24)

1717 مختلف و گرانفروش در استان تهران شناسايى و به دادگاه معرفى
شدند.

 73/11/)26)

رئيس جمهور: مردم توقعاتى دارند كه برآورده
نمى‏شود ولى مى‏فهمند كه كشور در حال سازندگى است.

شوراى نگهبان قانون ممنوعيت استفاده از آنتن
ماهواره‏اى را تأييد كرد.

پيكر پاك 17 هزار شهيد تاكنون كشف شده است.

 (73/11/27)

دو قارى ايرانى در مسابقات حفظ و تلاوت قرآن
كريم در دمشق مقام اول را كسب كردند.

 (73/12/1)

حجةالاسلام والمسلمين سيد احمد خمينى: بايد
مواظب دين و سلامت نفسمان باشيم تا مثل برخى انقلابيون دچار انحراف نشويم.

دستگاه بازكننده عروق كرونر براى نخستين بار در
ايران راه‏اندازى شد.

 (73/12/3)

رئيس جمهورى: مردم وفادار ايران، دشوارى امروز
را براى سعادت و استقلال آينده كشور تحمل مى‏كنند.

 (73/12/4)

49 نفر در نماز جمعه رشت كشته و زخمى شدند. (73/12/6)

 اخبار
خارجى

كسينجر : بنيادگرايى اسلامى در آينده امنيت ملى
آمريكا را تهديد مى‏كند.

وزير دفاع چچن: روسها براى تصرف گروزنى از
بمب‏هاى خوشه‏اى و شيميايى استفاده مى‏كنند.

صهيونيستها آرامگاه عزالدين قسام را نبش قبر
كردند.

شبكه ماهواره‏اى اسرائيل، تهاجم فرهنگى و
تبليغاتى تازه‏اى را بر ضد كشورهاى اسلامى آغاز كرد.

رژيم نروژ مانع فعاليت مدارس اسلامى اين كشور
است.

 (73/11/16)

رئيس پنتاگون متحدان اروپايى را به رويارويى با
اسلام در حوزه مديترانه فراخواند.

سوريه تقاضاى رژيم صهيونيستى – ساف را براى
محدود كردن گروههاى مبارز فلسطينى رد كرد.

كمك تسليحاتى آمريكا به عراق در جريان جنگ
تحميلى فاش شد.

جنگ لفظى ميان عراق و كويت شدت گرفت.

 (73/11/17)

عربستان، يمن را به از سرگيرى حملات هوايى تهديد
كرد.

اتحاديه اروپا خواستار توقف عمليات نظامى روسيه
در چچن شد.

گفتگوها براى انتقال قدرت در افغانستان با بن
بست روبرو شد.

ساندى تايمز: عامل اصلى سركوب مردم بحرين يك
افسر انگليسى بود.

 (73/11/18)

دودايف رسماً آغاز جنگ چريكى عليه روسها را
اعلام كرد.

رژيم صهيونيستى با شركت گروههاى مبارز فلسطينى در
انتخابات فلسطينيان مخالفت كرد.

 (73/11/20)

واشنگتن پست: مذاكرات ساف و اسرائيل به بن بست
رسيده است.

اعضاى پيمان “ريو” پرو و اكوادور را تحريم
تسليحاتى كردند.

رئيس مجلس نمايندگان آمريكا خواستار سرنگونى
دولت اسلامى در ايران شد.

طرفهاى درگير در افغانستان با انتقال قدرت به يك
شوراى موقت به توافق رسيدند.

سران آمريكا و آلمان، يلتسين را بهترين اميد غرب
خواندند.

 (73/11/23)

250 روسى در انفجار يك پايگاه موشكى توسط چچنى‏ها كشته شدند.

حماس انتخابات در مناطق خودگردان فلسطينى را
تحريم كرد.

مردم مسكو خواستار اعدام وزير دفاع روسيه شدند.

 (73/11/24)

ارتش مكزيك غير نظاميان چياپاس را قتل عام
مى‏كند.

ارتش مكزيك كنترل كامل ايالت چياپاس را در دست
گرفت.

پرو در جنگ با اكوادور آتش بس يكجانبه اعلام
كرد.

شاه حسين خواستار اتحاد اردن با رژيم صهيونيستى
شد.

 (73/11/25)

آمريكا: روسيه به درخواستهاى ما براى قطع همكارى
با ايران بى‏اعتناست.

نيروهاى “گلبدين حكمتيار” از اطراف كابل عقب
نشستند.

سخنگوى وزارت خارجه روسيه: فروش راكتورهاى
هسته‏اى به ايران هيچ تهديد نظامى در پى ندارد. (73/11/26)

نيروهاى طالبان وارد كابل شده‏اند.

وزير دفاع آمريكا: در بازداشتن روسيه از همكارى
اتمى با ايران شكست خورديم.

گاردين: مردم مصر از اسرائيل متنفرند.

 (73/11/27)

مفتى اعظم چچن: گروزنى به تلى از خاكستر مبدل
شده است.

پارلمان اروپا با عضويت تركيه در اتحاديه گمركى
اروپا مخالفت كرد.

احمدشاه مسعود براى تسليم كابل به گروه طالبان
اعلام آمادگى كرد.

 (73/11/29)

اتحاديه افسران روسيه خواستار بركنارى بوريس
يلتسين شد.

چين از فروش تكنولوژى هسته‏اى به ايران حمايت
كرد.

 (73/11/30)

مردم سومالى عليه آمريكايى‏ها دست به تظاهرات
زدند.

پليس پاكستان يك شبكه تروريستى “سپاه صحابه” را
در كراچى متلاشى كرد.

شهردار رم: سلمان رشدى صلاحيت شهروندى رم را
ندارد.

عرفات از روند سازش خاور ميانه ابراز نااميدى
كرد.

طرح سازمان ملل براى انتقال قدرت در افغانستان
با شكست مواجه شد.

 (73/12/3)

گروههاى فلسطينى ساكن ساحل غربى رود اردن عليه
قرارداد سازش ساف – رژيم صهيونيستى با هم ائتلاف كردند.

 (73/12/4)

وزير انرژى اتمى روسيه: هيچ نيرويى قادر به قطع
همكارى هسته‏اى ايران و روسيه نيست.

جاسوسى ديپلماتهاى آمريكايى در فرانسه روابط
واشنگتن و پاريس را بحرانى كرد. (73/12/6)

 گزارشهاى علمى – پژوهشى

علل ايجاد سرطان پوست

 پژوهشهاى جديد در مورد نحوه بروز سرطان پوست نشان مى‏دهد كه يكى از
اجزاى تشكيل دهنده مولكول “دى.ان.اى” كه ويژگيهاى ژنتيكى افراد را در خود جاى داده
از اصلى‏ترين عوامل ايجاد سرطان پوست است.

 روزنامه ايندى پندنت طى مقاله‏اى در اين زمينه نوشت: تابش اشعه ماوراى
بنفش كه در نور تندآفتاب‏سواحل‏درياهاو يا در پيستهاى اسكى و يا مناطق گرمسير از
شدت بسيارى برخوردار است، سبب‏ايجاد تغييراتى در ساختمان ژنتيكى مى‏شود كه راه را
براى ايجاد سرطان پوست هموار مى‏كند.

 بنابراين گزارش دانشمندان تاكنون سه نوع مختلف از سرطان پوست را
شناسايى كرده‏اند كه دو نوع اول آن در صورت تشخيص به موقع قابل معالجه هستند و نوع
آخر موسوم به ملانوماى بدخيم غالباً سبب از پا درآمدن اشخاص مى‏شود.

 كاسته‏شدن‏ازلايه محافظتى ازون موجب شده است كه ميزان ابتلا به سرطان
پوست بخصوص در ميان افراد سفيد پوست رشد زيادى پيدا كند و همين امر مؤسسات پژوهشى
كشورهاى غربى را واداشته تا با صرف هزينه‏هاى گزاف تلاش گسترده‏اى را به منظور
شناسايى مكانيزم بروز سرطان پوست و راههاى مقابله با آن آغاز كنند.

 تحقيقات تازه در مورد سرطان پوست نشان داده است كه تابش اشعه ماوراى
بنفش به بدن موجب مى‏شود كه دو جزو از ميليونها جزو تشكيل دهنده مولكول “دى.ان.اى”
به يكديگر متصل شده و به اين ترتيب مانع از آن مى‏شوند كه اين مولكول به طريق
معمول خود را تكثير كند. درست نظير آن كه وقتى دو صفحه از صفحات يك كتابچه راهنما
به هم چسبيده باشند ديگر نمى‏توان دستورالعملهاى مندرج در آن را بدرستى دنبال كرد.
اما خوشبختانه در داخل بدن ابزار لازم براى رفع اشكال و جدا كردن دو جزو به هم
چسبيده وجود دارد. بدن براى اين منظور از يك آنزيم خاص استفاده مى‏كند.

 كنترل ديابت با رژيم غذايى و ورزش

 بر اساس آخرين مطالعات به عمل آمده ديابت نوع دو را مى‏توان بدون تزريق
انسولين و استفاده از داروها صرفاً با شناسايى بيمارى در مراحل اوليه، داشتن رژيم
غذايى سالم و انجام تمرينات منظم ورزشى تحت كنترل درآورد.

 به گزارش خبرگزارى يونايتدپرس محققان دانشگاه كاليفرنيا مى‏گويند:
بهترين راه براى درمان افراد ديابتى غيروابسته به انسولين، شناسايى بيمارى در
مراحل اوليه و كنترل آن با تمرينات منظم ورزشى روزانه و داشتن رژيم غذايى كم چربى،
حاوى كلسترول پايين و خوردن سبزيجات است.

 حدود 13 ميليون آمريكايى از ديابت رنج مى‏برند و هزينه درمان اين
بيماران سالانه بالغ بر 20 ميليارد دلار است. دكتر “جيمز برنارد” استاد علوم
فيزيولوژى دانشگاه كاليفرنيا – كه رابطه رژيم غذايى و بيمارى ديابت را به مدت بيش
از 25 سال مطالعه كرده است – مى‏گويد: مردم بر اين باورند كه قرصها و ويتامينها
تمامى مشكلات آنها را برطرف مى‏كنند. وى خاطر نشان مى‏كند كه قرصها جانشين رژيم
غذايى سالم و تمرينات ورزشى منظم نمى‏شوند.

 برنارد وهمكارانش دريك‏مطالعه‏به‏عمل‏آمده‏در مورد 652 مردوزن داراى
ديابت نوع دوم كه به مدت 26 روز در اين برنامه شركت داشتند دريافتند، اغلب بيماران
با داشتن رژيم غذايى و تمرينات‏ ورزشى ‏مناسب‏ پيشرفت‏ قابل‏ملاحظه‏اى‏ به‏دست‏ آورده‏اند.

 خطر انتقال ويروس ايدز

 محققان فرانسوى شواهد روشنى يافته‏اند كه نشان مى‏دهد كه خطر انتقال
ويروس ايدز از مادر آلوده به جنين با افزايش سن مادر بيشتر مى‏شود.

 به گزارش خبرگزارى فرانسه از پاريس، مؤسسه ملى تحقيقات بهداشتى و پزشكى
اينسرم Inserm كه اين مطالعه را انجام داده، هيچ رابطه‏اى ميان نژاد مادر و
افزايش خطر انتقال ويروس به جنين نيافته است.

 يافته‏هاى اين محققان كه در “امريكن ژورنال اف ايدز” منتشر شده است
نشان مى‏دهد، خطر ابتلاء جنين مادر آلوده به ويروس ايدز كه كمتر از 25 سال داشته
باشد 16 درصد است، در حالى كه براى مادران بالاى 35 سال خطر ابتلا به 30 درصد
افزايش مى‏يابد.

 پروفسور استفان بلانش، متخصص كودكان در بيمارستان كودكان نكرمالادز Necker Maladesپاريس مى‏گويد: دوره
طولانى‏تر آلودگى، عوامل مربوط به زايمان يا ديگر عفونتها ممكن است دليل اين
ارتباط سنّى باشد.

 بااين حال مطالعه اينسرم كه توسط مارى ژان مايو متخصص اپيدمى شناسى و
پروفسور بلانش انجام شده ثابت نمى‏كند منشاء نژادى ميزان انتقال ايدز به جنين را
تحت تأثير خود قرار دهد.

 آمار موجود از قاره آفريقا بيانگر آن است كه خطر آلودگى پيش از تولد
براى كودكان مادران آفريقايى بالاتر از سطحى‏است‏كه در مطالعات مشابه انجام شده در
غرب بدست آمد.

 در موارد مورد مطالعه اينسرم كه 23 درصد آنها را زنان آفريقايى ساكن
فرانسه تشكيل مى‏دادند محققان در ميزان انتقال ويروس تفاوتى ميان اين زنان و
سايرين نيافتند.

 توتون با ارتفاع چهار متر پرورش يافت

 پس از سالها تلاش و مطالعه در انستيتوى تحقيقات توتون اروميه براى
اولين بار توسط متخصصين اين مؤسسه يك نوع گياه توتون با ارتفاع چهار متر پرورش
يافت و به مجامع علمى و تحقيقاتى جهان معرفى شد.

 اين نوع توتون در آخرين كنگره بين‏المللى “كروستا” كه در مهر ماه سال
جارى در “هراره” زيمباوه برگزار شد با نام علمى “ماتيانوس” به ثبت رسيد.

 كلمه ماتيانوس برگرفته از نام لاتين درياچه اروميه است. مهندس مرتضى
كاظمى رئيس انستيتوى تحقيقات توتون اروميه در اين خصوص گفت: تاكنون توتونى با اين
ارتفاع در دنيا به ثبت نرسيده است.

 وى افزود: اين نوع توتون در هر بوته تا يكصد و هفتاد و شش برگ به عمل
مى‏آورد كه اين تعداد برگ پنجاه درصد بيش از ركورد بلندترين انواع موجود در استان
آذربايجان غربى است.

 مهندس كاظمى گفت: بررسى‏هاى اوليه نشان مى‏دهد اين نوع توتون نسبت به
ديگر انواع اين گياه مقاومت بيشترى در مقابل آفات و بيماريهاى گياهى دارد.

 وى‏افزود:توتون‏به‏دست‏آمده‏آميزه‏اى‏ازانواع‏توتون‏موجود درمنطقه‏است
كه‏مشابه‏توتون‏باسماى اروميه و از نوع شرقى است.

 رئيس انستيتوى تحقيقات توتون اروميه گفت: با معرفى اين نوع توتون در
كنگره جهانى هراره تاكنون سفارشهايى جهت دريافت مشخصات آن به انستيتو توتون اروميه
رسيده است.

 مصرف‏زيتون‏وكاهش‏خطرابتلابه‏سرطان

 بر اساس تحقيقاتى كه در يونان انجام شده است، خطر ابتلا به بيمارى
سرطان سينه در زنانى كه بيش از يك بار در روز روغن زيتون مصرف مى‏كنند 25 درصد
كمتر از زنانى است كه كمتر از اين نوع روغن مصرف مى‏كنند.

 به گزارش خبرگزارى رويتر از بوستون، دكتر ديميتريوس تريكوپولوس، از
دانشكده بهداشت عمومى‌هاروارد اظهار داشت: مطالعاتى كه قبلاً بر روى حيوانات انجام
گرفت بيانگر آن بود كه مصرف روغن زيتون ميزان تومورهاى سينه ناشى از مواد شيميايى
را همچون ديگر انواع چربيها افزايش نمى‏دهد.

 بنابراين درصدد برآمديم دريابيم آيا پديده مشابهى در انسانها ديده مى‏شود
يا خير.

 اين تحقيق كه نتايج آن در شماره اخير مجله مؤسسه “ملى سرطان آمريكا”
منتشر شده است، بر روى 820 بيمارى كه به تازگى وجود سرطان سينه در آنها تشخيص داده
شده بود و نيز بيش از 1500 بيمار گروه كنترل در يونان انجام گرفت.

 بر اساس پرسشنامه‏اى كه داوطلبان پُر كردند مشخص شد زنانى كه بيش از دو
بار در روز مبادرت به مصرف روغن زيتون مى‏كرده‏اند خطر ابتلا به سرطان سينه نزد
آنها بطور آشكار كاهش يافته است.

 اين مطالعه نشان دهنده وجود رابطه‏اى بين مصرف نوع چربى و كاهش خطر
ابتلا به سرطان سينه است. يافته‏هاى جديد بيانگر آن است كه نوع منبع چربى كه يك
فرد مصرف مى‏كند، ممكن است خطر ابتلا به سرطان سينه را در جهات متضاد تحت تأثير
قرار دهد.

 مشخص‏شده‏است كه‏استفاده‏ازميوه و سبزيجات هم با كاهش خطرابتلابه‏سرطان
سينه ارتباط دارد در حالى كه مصرف‏مارگارين با افزايش اندكى، در خطر بروز سرطان
سينه مرتبط است.

    درمان
سرطان خون واكسن جديد ضد باردارى طراحى دستگاه تونل باد در مشهد

    مصرف ويتامينها وكاهش حمله قلبى   نخستين واكسن ضد حساسيت

 درمان سرطان خون

 محققين روش جديدى ابداع كرده‏اند كه با استفاده از آن مى‏توان سلولهاى
سرطانى را در مبتلايان به سرطان خون از بين برد بدون آن كه به سلولهاى سالم آسيبى
وارد شود.

 به نوشته نشريه علمى “ساينس” اين روش جديد كه توسط گروهى از محققين
دانشگاه “مينه سوتا” ابداع شده است در آزمايشهاى اوليه‏اى كه بر روى موشها انجام
شد نتايج رضايت بخشى داشت.

 در اين روش از پادتنى موسوم به “بمب هوشمند” استفاده مى‏شود. اين پادتن
حامل نوعى ماده شيميايى است كه مى‏تواند به سلولهاى سرطانى در مبتلايان به سرطان
خون حمله كند و آنها را از بين ببرد ولى به سلولهاى سالم آسيبى نمى‏رساند.

 واكسن جديد ضد باردارى

 كمپانى داروسازى افتون )Aphton(پس از گذشت 20 سال موفق به تهيه واكسن ضد
باردارى شده است. اين واكسن در آزمايشهاى كلينيكى در استراليا نتيجه مثبت داشته
است.

 به گزارش خبرگزارى يونايتدپرس از “وودلند كاليفرنيا” فيليپ گواس مسؤول
و مدير اجرايى اين كمپانى مى‏گويد: هدف از انجام اين تحقيق ارائه روشى موقت يا
برگشت‏پذير در امر تنظيم خانواده است كه سالم و مؤثر بوده و داراى معيارهاى مشخص
باشد.

 ويژگيهاى اين واكسن به شرح زير است:

  – يكبار تزريق واكسن براى يك
سال تا 18 ماه از بروز باردارى جلوگيرى مى‏كند.

  – هيچ گونه عوارض جانبى مرتبط
با قرصهاى استروئيدى جلوگيرى از باردارى به بار نمى‏آورد.

  – نيازى به كارگذارى يك ماده
يا وسيله نخواهد بود.

  – داراى مشكلات مصرف يا
ذخيره‏سازى نيست.

  – مى‏توان بطور خصوصى آن را
استفاده كرد.

  – مى‏توان آن را در مقادير
زياد و با هزينه كم توليد كرد.

  – اين واكسن هورمون انسانى “گونادوتروپين”
را كه بوسيله تخم پس از بارورى و قبل از رسيدن به رحم براى تكثير توليد مى‏شود هدف
قرار مى‏دهد.

  – اين هورمون براى اطمينان
يافتن از اينكه رحم مقادير زياد پروژسترون توليد مى‏كند ضرورى است. هورمون
پروژسترون براى تكثير و وقوع باردارى مورد نياز است.

 بدون وجود اين هورمون توليد پروژسترون ادامه نمى‏يابد، باردارى صورت
نمى‏گيرد و عادت ماهيانه بطور طبيعى ادامه مى‏يابد.

 طراحى دستگاه تونل باد در مشهد

 دستگاه تونل باد كه در تحقيقات پيشرفته مهندسى مكانيك مورد استفاده
قرار مى‏گيرد در دانشكده مهندسى مشهد طراحى و ساخته شد.

 از تونل باد مى‏توان در طراحى و ساخت نيروگاهها، سردخانه‏ها و بويژه
قطعات الكترونيك و كامپيوتر استفاده كرد.

 دكتر محسن كهرم عضو هيأت علمى دانشگاه فردوسى مشهد و طراح و سازنده اين
دستگاه در اين خصوص گفت: تونل باد به طول 10/5 متر و با سرعت باد 72 كيلومتر در
ساعت قابل كنترل است.

 وى افزود: به وسيله اين تونل، كنترل انتقال حرارت انجام مى‏شود و نتايج
آن در اختيار سازندگان قطعات الكترونيك، نيروگاهها و سردخانه‏ها قرار مى‏گيرد.

 دكتر محسن كهرم اظهار اميدوارى كرد محققين انتقال حرارت، دانشجويان
دكترا و كارشناسى ارشد مكانيك (حرارت و سيالات) بتوانند در تحقيقات خود از اين
دستگاه استفاده كنند.

 مصرف ويتامينها وكاهش حمله قلبى

 به گفته محققان، افراد مسنّى كه در رژيم غذايى‏شان به مقدار كافى “اسيدفوليك”
و ويتامين”ب” وجود نداشته باشد در معرض خطر بروز سكته قلبى و ديگر انواع بيماريهاى
قلبى – عروقى قرار دارند.

 به گزارش خبرگزارى يونايتدپرس از بوستون، در يك تحقيق سه ساله با شركت
1041 تن زن و مرد مسن مشخص شد افرادى كه رژيم غذايى آنها فاقد مقادير كافى ويتامين
“ب12” ويتامين”ب6” و اسيدفوليك است احتمال مسدود شدن “شريان كاروتيد” در گردن آنها
دو برابر خواهد بود.

 جيكوب سلهاب از دانشگاه “تافتس” در بوستون طى گزارشى در نشريه پزشكى “نيواينگلند”
نوشته است: اگرچه امكان افزايش ميزان دريافتى ويتامين بوسيله مصرف ويتامينهاى مكمل
موجود در داروخانه‏ها هست اما بهترين راه براى اطمينان يافتن از دريافت ميزان كافى
ويتامين ب داشتن رژيم غذايى غنى از ميوه‏جات و سبزيجات بخصوص آب پرتقال و سبزيجات
داراى برگ سبز همچون اسفناج است.

 نخستين واكسن ضد حساسيت

 يك شركت انگليسى موفق به ساخت واكسن تازه‏اى شده است كه مى‏تواند از
ابتلا به حساسيتهاى مختلف نظير تب يونجه، حساسيتهاى غذايى و دارويى و حساسيت به
حيوانات مختلف جلوگيرى كند.

 به نوشته نشريه “ساندى تايمز” اين واكسن كه اكنون در انگليس مراحل
آزمايش كلينيكى خود را آغاز كرده تا پنج سال ديگر در معرض استفاده عموم قرار
مى‏گيرد.

 به عقيده متخصصان واكنش خاص بدن در برابر محركهاى مختلف كه به صورت
عطسه، خارش، ورم پوست و جوشهاى ريز بر بدن و نظاير آن ظاهر مى‏گردد نوعى مكانيزم
تطورى است كه از نياكان ما به ارث رسيده است.

 سيستم ايمنى بدن انسانهاى اوليه به منظور حفظ آنان در مقابل عوارض
مختلف مكانيزمى را ايجاد كرده بود كه قادر بود به محض برخورد با يك محرك ناخواسته
مقدار زيادى ايمينيو گلوبين‏ئى (اى.جى.ئى) توليد كند.

 اين مولكولهاى اى.جى.ئى كه نسل اندر نسل به انسانهاى كنونى منتقل
شده‏اند بر روى سلولهايى موسوم به سلولهاى ديرك شكل كه به مقدار فراوان در ريه‏ها،
پوست و معده آدمى يافت مى‏شوند، سوار مى‏شوند. اين مولكولها در اولين فرصتى كه بدن
در مجاورت يك محرك تازه قرار گيرد در برخورد با مولكولهاى ماده تحريك كننده باعث
توليد مقدار زيادى هيستامين و ديگر مواد شيميايى از سوى سلولهاى ديرك شكل مى‏گردد
و همين مواد است كه عوارضى نظير عطسه و سرفه و خارش و تورم را در شخص بوجود
مى‏آورد.

 هرچند هر يك از مولكولهاى اى.جى.ئى براى محرك خاصى كه سبب ايجاد آن
مى‏شود تنظيم شده است اما ميان انواع مختلف مولكولهاى اى.جى.ئى شباهت ساختارى
برقرار است و همين امر باعث شده است كه بتوان واكسن جديد را به گونه‏اى تنظيم كرد
كه براى همه انواع حساسيت مفيد باشد و از بروز آنها جلوگيرى كند.

جدول

 افقى:

 1 – مقام – آخرين سوره جزء 29
قرآن – خيمه.

 2 – تونلى طويل كه راه كرج به
چالوس از آن مى‏گذرد – سال 366 روزه – برآمدگى.

 3 – شور و غوغا – آغوز – موى
سرازير – نوعى غذا.

 4 – ماده‏اى زرد رنگ كه زنبور
عسل براى ساختن لانه توليد مى‏كند – گذشتن.

 5 – شكم پرست.

 6 – جنگ ناكثين – راه كوتاه –
پايتخت آلمان – تشر؛ فرياد از روى خشم – سوره بيستم قرآن.

 7 – در شاهنامه فردوسى نام
مردى است كه در زمان اردشير بابكان مى‏زيسته و هفت پسر داشته – دارالعباد – مانند
صدف.

 8 – افترا زدن – مشغول كردن –
در خور تمجيد.

 9 – يار و همدم – جاويد –
آذوقه.

 10 – سزاوار – اولين عدد – از
مناسك حج.

 11 –

 12 – كتابى از شيخ عباس قمى
درباره امام حسين‏عليه السلام – يكى از صفات رحمانى بارى‏تعالى.

 13 – از مراكز قديم فلسفه –
مرحله دوم يقين – حالت يا ماهيت جنس.

 عمودى:

 1 – سرزمين وحى – نگرش انسان
به جهان.

 2 – پهلو – عظيمترين ثروت
خاورميانه – نوعى سنبل الطيب.

 3 – ياد درهم ريخته – يكى از
اقوام قديم ژرمنى كه از اسكانديناوى يا گوتلاند آمده بودند – نوعى آفت.

 4 – عزيزتر از فرزند – بهار
زندگى – تكرار يك حرف.

 5 – تاب؛ طاقت – همان مادر است
– نفى ابدى به عربى.

 6 – عقرب از ره كينه نمى‏زند –
دشمن سخت – حايل ميان دو چيز.

 7 – دو حرف 4 شكلى در زبان
فارسى.

 8 – دستاورد عظيم انقلاب
اسلامى.

 9 – بيهوده‏گويى – درخت زبان
گنجشك.

 10 – متدين به دين اسلام – غار
؛ شكاف كوه – من و تو.

 11 – گلى بهارى و خوشبو –
نيلوفر آبى – شب قدر چنين است – اجتهاد در مقابل آن است.

 12 – مردى استراليايى كه در
سال 1319 امتياز نفت ايران را از دولت گرفت.

 13 – تكرار آن، نام پرنده‏اى
است – در آسمان دو نوع كوچك و بزرگ دارد – صداى بهم خوردن دو چيز.

 14 – تبعيدى رَبَذه.

 15 – گرد ؟ ورزشكار – احتياط
واجب، در ترك تيمم بر آن است – رودى در سوئيس و فرانسه.

 16 – قفسه‏اى كه ظروف و لوازم
سفره را در آن بگذارند.

 17 – تيرها – هنرمند – ستيزه
كردن.

 18 – بدى – يكى از
گونه‏هاى عقيق – حرف

 جر به معنى از.

 19 – ضمير سوم شخص مفرد – باز
داشتن – بله به انگليسى.

 20 – فراوانى شير، خير و بركت
– مخفف واى.

 21 – عُشّ آل محمدصلى الله
عليه وآله وسلم – پذيرفتن خواهش.

 توجه:

به سه نفر از برندگان – به قيد قرعه – جوايزى
اهدا مى‏گردد.

 لطفاً پاسخهاى درست را تا
بيستم فروردين ارسال فرماييد.

 به علت تسريع در انتشار اين
شماره مجله، برندگان ماه آينده اعلام مى‏شوند.

پرسش و پاسخ

 سؤال:

 بعضى‏ها مى‏گويند آنچه در قرآن
تحريم شده ربح مركّب است، نه سود پول در مفهوم عادى آن، زيرا قرآن فرموده است: “لاتأكلوا
الرّبوا اضعافاً مضاعفة؛ ربا را چند برابر نخوريد” بنابراين رباى ساده چرا حرام
باشد؟ لطفاً توضيح دهيد:

 (انديمشك – جواد موسوى)

 پاسخ:

 آيه مذكور اولين آيه‏اى است كه
در تحريم ربا نازل شده، اين آيه در سوره آل‏عمران است و در مدينه نازل شده است،
گرچه در سوره روم – كه در مكه پيش از آن نازل شده – درباره ربا آيه‏اى آمده ولى
تصريح به تحريم آن نكرده است؛ پس اولين آيه تحريم ربا اين آيه است و اسلام احكام
مخالف با سنتهاى اجتماعى را بتدريج و مرحله به مرحله تشريع فرموده است، نظير آن چه
در تحريم خمر گفته مى‏شود. در اين مورد نيز چون ربا از سنتهاى جاهلى بود، ابتدا در
آيه‏اى مانند آيه سوره روم فرموده است كه ربا نزد خداوند رشد و تكامل به شمار نمى‏آيد
بلكه انفاق، تكامل است و سپس در اين آيه بدترين نوع ربا كه در آن زمان مرسوم بوده
است تحريم شده و آن اين كه سود اصل مال و سود سود (بهره ديركرد) گرفته شود و در
آيات بعد كه در سوره بقره نازل شده است بطور كلى ربا تحريم شده است. “الذين يأكلون
الربوا لايقومون الا کما يقوم الّذى يتخبطه الشّيطان من المسّ ذلك بأنّهم قالوا
انّما البيع مثل الرّبوا و احل اللّه البيع و حرّم الرّبوا…؛ كسانى كه ربا
مى‏خورند برنمى‏خيزند مگر مانند كسى كه شيطان عقل او را آشفته كرده است زيرا آنان
خريد و فروش را مانند ربا مى‏دانند ولى خداوند خريد و فروش را حلال كرده و ربا را
حرام كرده است” (بقره، آيه275(. “يا أيّها الّذين آمنوا اتّقوا اللّه و ذروا ما
بقى من الرّبوا ان كنتم مؤمنين فان لم تفعلوا فأذنوا بحرب من اللّه و رسوله…؛ اى
كسانى كه ايمان آورده‏ايد از خدا بپرهيزيد و اگر مؤمن هستيد آن چه از ربا باقى
مانده است نگيريد و اگر چنين نكنيد بدانيد كه با خدا و رسول در جنگيد”. (بقره آيه
278 و 279( اين عبارت در تحريم هيچ گناهى نيامده است و شايد بتوان گفت كه به اين
دليل ربا از بزرگترين گناهان است.

 × × ×

 سؤال:

 1- در رساله آمده است مهمانى
كه قبل از غروب آفتاب شب عيد فطر، به منزل انسان بيايد، فطريّه‏اش بر ميزبان واجب
است اگر نانخور او حساب شود، منظور از نانخور چيست؟ آيا به صِرف يك شب مهمان بودن
نانخور حساب مى‏شود؟

 2- آيا تصرّفات جزيى در ادارات
توسط كاركنان آنها از نظر شرعى جايز است؟ مثلاً استفاده از تلفن يا كاغذ و قلم
اداره.

 3- حقوقى كه ادارات به افراد
پرداخت مى‏كنند، مال عنوان آنهاست يا مربوط به شغل آنهاست، مثلاً اداره‏اى كه در
بهبهان است و مديرش در اهواز مى‏باشد و عملاً در محل حضور نداشته باشد و معاونينش
كارهاى او را انجام دهند، گرفتن حقوق براى او جايز است يا خير؟

 (بهبهان – كاظم ايسوند)

 پاسخ:

 1- ظاهراً به صرف شام خوردن شب
عيد نانخور به حساب نمى‏آيد.

 2 و 3- طبق مقررات و قانون
بايد عمل شود.

 × × ×

 سؤال:

 1- گرفتن شيربها توسط پدر و
مادر دختر شرعاً چه حكمى دارد؟

 2- آيا كسى كه خودكشى مى‏كند جهنّمى
است و آيا مى‏شود در مجالس ترحيم او شركت كرد؟

 3- رسم شده كه براى مرده هم
ساز و دهل – به شكل مخصوص – مى‏زنند، آيا اين كار جايز است؟

 4- كسى كه با خواهر رضاعى خودش
ازدواج كرده، ولى اطلاع ندارد اما ديگران مى‏دانند، آيا لازم است به او اطلاع دهند
يا خير؟ و تكليف ديگران در رابطه با بچه‏هاى نامشروع او چيست؟

 (خرم آباد – سالار، پاپى )

 پاسخ:

 1- اگر شيربها را در مقابل
كارى مطالبه كنند و با يكديگر بر آن توافق كرده باشند معامله‏اى است صحيح از قبيل
جعاله و اشكالى ندارد. و اگر فقط بر اساس رسم و سنّت باشد در صورت رضايت شوهر
اشكالى در آن نيست ولى اگر عين مال باقى باشد مى‏تواند هرگاه خواست آن را پس بگيرد
و اگر بدون رضايت و فقط بخاطر گرفتن موافقت ازدواج از پدر يا مادر پرداخته باشد
گرفتن آن جايز نيست و آنها ضامن هستند.

 2- خودكشى حرام و گناه كبيره و
مستوجب عقوبت است ولى ترحم بر چنين كسى و شركت در مراسم او و استغفار براى او
بسيار خوب است همانند همه ما كه گناهكاريم.

 3- اگر مطرب نباشد اشكال
ندارد.

 4- درباره وجوب تذكر از دفتر
مرجع تقليدتان سؤال كنيد و اما فرزندان آنها حلال‏زاده هستند و فرزندان آن پدر و
مادر به شمار مى‏آيند زيرا موضوع را نمى‏دانسته‏اند.

 × × ×

 × تذكر:

 از برادران و خواهران ذيل، كه
با ارسال مقالات، داستانها، اشعار و پيشنهادات و انتقادات خويش، خدمتگزاران مجله
پاسداراسلام را يارى مى‏فرمايند، تشكر و قدردانى مى‏شود: محمد على ناصر آرانى،
مرتضى امامى‏پور، دكتر على فتحى‏پور، حبيب آزموده، اعلا تورانى، ج – وزيرى، داريوش
مرزبان درودى اصل، مهدى كامران، امير نجفى، على باقى نصرآبادى، مهدى حيدرى كبيرى،
جعفر امينى، عباس عبدى، منوچهر پناهى، عبداللّه متقى زاده گرگوى، محمد فياضى، مجيد
امينيان، يونس روحانى، مهرعلى گواهى، مهدى ج، شمسى نجاتى، مرتضى حميدى املشى، اصغر
گوركانى، رضا نعمتى و روابط عمومى بنياد مستضعفان و جانبازان استان تهران.

 در ضمن توجه خوانندگان گرامى
را به نكات ذيل جلب مى‏كنيم تا احياناً از عدم درج آثارشان افسرده خاطر نشوند:

 1- مطالب مربوط به مناسبتها،
حتماً زودتر از آن مناسبت ارسال شود، چرا كه مطالب پس از تكميل مجله يا ديرتر از
موعد مقرر، بناچار در نوبت چاپ گذاشته نمى‏شوند.

 2- آثار ارسالى، با مجموعه
مطالب مجله، هماهنگى داشته باشند، از اين رو گاه مطالبى مفيد، به علت آن كه در
حوزه كارى مجله نيستند، توفيق انتشار آنها دست نمى‏دهد.

 3- مطالب ارسالى، حتماً با ذكر
مأخذ، فرستاده شوند تا بتوان در موارد اشتباه و غلط گيرى به آنها رجوع كرد.

 سؤال:

 1- منظور از شستن كه در وضوء،
مرتبه اول آن واجب و دوم جايز يا مستحب و سوم حرام است، چيست؟

 2- آيا در وضو يا غسل كردن اگر
زياد آب مصرف شود، صدق اسراف مى‏كند يا نه؟

 3- در نمايشهايى كه در مدارس
داده مى‏شود، اگر دختران، لباس مردانه بپوشند يا خود را به شكل مرد درآورند – به
واسطه گريم – جايز است؟

 4- آيا بازيگران در نمايش
مى‏توانند در نقش شخصيتهاى مقدّسى همچون حضرت زينب و حضرت عباس‏عليهما السلام بازى
كنند؟

 5- بازى در نقش معصومان‏عليهم
السلام به شرط پوشيدن همه اجزاء بدن آيا جايز است؟

 6- آيا مى‏توان بر اساس
توصيفهايى كه از ائمه و غير آنها مانند حضرت زينب شده، شكل آنها را نقاشى كرد؟(قم
– بهناز‌هاشمى نژاد)

 پاسخ:

 1- به نظر حضرت امام‏قدس سره
هرگاه صورت يا دست بطور كامل شسته شد، شستن اول به حساب مى‏آيد، حتى اگر با يك بار
آب ريختن اتفاقاً همه عضو شسته شود در اين صورت ريختن آب دوباره، شستن دوم به حساب
مى‏آيد.

 2- طبيعى است كه ريختن آب زياد
در وضو و غسل اسراف است و اگر به خاطر وسوسه باشد از اين جهت نيز گناه است و گاهى
ممكن است موجب بطلان عمل شود. از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم نقل شده است
كه با يك صاع؛ يعنى تقريباً سه كيلو يا سه ليتر آب، خود و همسرش غسل مى‏كردند و با
يك چهارم آن بلكه شايد كمتر يعنى يك مد (اگر مُد بمقدار دو كف دست در حال باز بودن
باشد) وضو مى‏گرفتند و فرمودند كسى كه بيش از اين آب مصرف كند از من نيست؛ يعنى
سنّت مرا رها كرده است حتماً اين مطلب را فقط به خاطر منع از وسوسه و اسراف
فرموده‏اند!

 3- به نظر حضرت امام‏قدس سره
پوشيدن لباس جنس مخالف به احتياط واجب حرام است. و تشبيه زن به مرد و به عكس در
روايات بسيارى شديداً مورد نكوهش قرار گرفته است.

 4- اگر نمايش موجب هتك حرمت و
توهين آن شخصيتهاى مقدس باشد جايز نيست و همچنين در مورد سؤال 5 و6.

گفته‌ها و نوشته‌ها

 عبرت

 عيسى‏عليه السلام دنيا را ديد
در مكاشفات خويش، در صورت پيرزنى، گفت: چند شوهر دارى؟

 گفت: در عدد نيايد از بسيارى!

 گفت: بمردند يا طلاق دادند؟

 گفت: نه كه ]بلكه[ همه را
بكشتم!

 گفت: پس عجيب از اين احمقان
ديگر، مى‏بينند كه با ديگران چه مى‏كنى وانگه در تو رغبت مى‏كنند و عبرت
نمى‏گيرند!

 (كيمياى سعادت، ص67)

 فاميل بزرگ

 شخص فقيرى از متموّلى وجه
خطيرى خواست و در ضمن گفت ما با هم قوم و خويشيم. آن شخص تعجب كرد.

 سائل گفت: بلى از طرف آدم با
هم پسر عمو هستيم!

 متمول خنديد و يك شاهى پول
سياه درآورده به او داد و گفت: در اين فاميل بزرگى كه ما داريم اگر هر يك از
پسرعموها يك شاهى به تو بدهند از تمام متمولين عالم دولتمندتر خواهى شد.

 (هزار و يك حكايت، ص174)

 ظرافت

 روزى خليفه (هارون الرّشيد) بر
سبيل ظرافت از بهلول پرسيد: تا امروز موجودى احمقتراز خودت ديده‏اى؟

 بهلول گفت: نه والله، اين
نخستين بار است كه مى‏بينم.

 همسايگان بى‏آزار

 روزى از گورستان مى‏گذشتم؛
بهلول را ديدم كه بالاى قبر نشسته با خاك بازى مى‏كند.

 گفتم: سبب چيست كه بيشتر اوقات
در گورستان بسر مى‏برى؟

 گفت: نزد قومى بسر مى‏برم كه
مرا آزار نمى‏رسانند و اگر از پيش ايشان غايب شوم مرا غيبت نمى‏كنند.

 گفتم: نان بسيار گران شده،
براى آن كه ارزان شود دعا كن.

 گفت: از گرانى نان باك ندارم،
اگرچه يك دانه گندم يا جو، به مثقالى از طلا يا نقره باشد. چون بر من است كه خداى
تعالى را بندگى كنم و بر اوست كه روزى مرا برساند.

 خوى اميركبير

 اميرنظام به آسانى به كسى قول
نمى‏داد. اما هر آينه انجام كارى را وعده مى‏كرد، بايد به سخنش اعتماد نمود و
انجام اين كار را متحقق شمرد… وى به همان اندازه پُركار بود كه غيرت مسؤوليت
داشت. روزها و هفته‏ها مى‏گذشت كه از بام تا شام كار مى‏كرد و نصيب خود را همان
وظيفه مقدس مى‏دانست و دشواريها و نيرنگها نيز او را از كار سست و دلسرد
نمى‏ساخت… اگر امير نظام در همه نقشه اصلاحاتش كامياب نگرديد، كاستى از دانايى و
نيروى كارش نبود، تقصير از آنان بود كه در همكارى و يارى او قصور ورزيدند.

 (رابرت واتسون، مورّخ انگليسى)

 روز عيد

 جمهورى اسلامى ما جاويد
است

دشمن ز حيات خويشتن نوميد است

 آن روز كه عالم ز ستمگر
خالى است

ما را و همه ستمكشان را عيد است

 (امام خمينى‏قدس سره)

 رفتار رهبر

 يكى از مشاهير كه مشغول ساختن
مدرسه علميه بود، طى نامه‏اى از امام درخواست كرده بود كه معظّم‏له اجازه دهند كه
ايشان وجوه شرعى را براى تكميل ساختمان مدرسه، دريافت كنند و يا آن كه خود حضرت
امام از نظر مالى كمك كنند، امام بدون آن كه در مورد درخواست چيزى بگويند،
فرمودند: “من نمى‏دانم چه شده است، آقايان همه مى‏خواهند براى خودشان مدرسه بسازند”!

 (در سايه آفتاب، ص124)

 هرهرى مذهب

 آدم غرب زده، هرهرى مذهب است.
به هيچ چيز اعتقاد ندارد. نان به نرخ روز خور است. همه چيز برايش على السّويه است.
خودش باشد و خرش از پل بگذرد ديگر بود و نبود پل، هيچ است. نه ايمانى دارد، نه
مسلكى، نه مرامى، نه اعتقادى، نه به خدا يا به بشريت. نه در بند تحول اجتماع است و
نه در بند مذهب و لامذهبى. حتى لامذهب هم نيست. هرهرى است. گاهى به مسجد هم
مى‏رود. همان طور كه به كلوپ مى‏رود يا به سينما. اما همه جا فقط تماشاچى است.”غرب
زدگى، ص144”

 قدر زندگانى

 اگر مى‏دانستيد كه يك محكوم به
مرگ، هنگام مجازات چه قدر در آرزوى بازگشت به زندگى است، آن گاه قدر روزهايى را كه
با غم و اندوه و بدخُلقى مى‏گذرانيد، مى‏دانستيد.(ابوعلى سينا)

 شبيه انسان

 روز عيد نوروز كه جمعى به ديدن
يكى از امرا آمده بودند، صحبت از آن شد كه كدام يك از حيوانات به انسان شبيه است؟
يكى گفت: از حيث صورت، ميمون. ديگرى گفت: از حيث سيرت، فيل. ديگرى گفت: اسب. امير
به شاعرى كه در آن مجمع راه يافته بود رو كرده، گفت: به عقيده شما كدام حيوان
بيشتر شبيه به انسان است؟ گفت: دربان شما!(هزار و يك حكايت، ص183)

 سرماى بهار

 گفت پيغمبر زسرماى بهار

تن مپوشانيد ياران زينهار

 زآنك با جان شما آن مى‏كند

كان بهاران با درختان مى‏كند

 ليك بگريزيد از سرد خزان

كان كند كو كرد با باغ و وزان

 (جلال الدين مولوى)

روايت فضيلت

گذرى بر زندگى و آثار و انديشه‏هاى آية الله
العظمى شاه آبادى

قسمت اول

غلامرضا گُلى زواره

 × ضرورت شناخت اين عارف مبارز

 علماى شيعه چراغهاى فروزانى بر
روى زمين هستند كه انسانها به وسيله روشنايى و فروغ اين پرتوهاى درخشان، هدايت
مى‏شوند و راه حق را از طريق باطل تشخيص مى‏دهند، اين دانشوران بنا به نص رواياتِ
منقول از اهل‏بيت عصمت و طهارت‏عليهم السلام جانشينان انبيا و وارثان اين
فرستادگان الهى هستند.1

 در سلسله كاروان فضيلت و قافله
حكمت و معرفت “آية اللّه العظمى شيخ محمد على شاه آبادى”قدس سره درخشندگى ويژه‏اى
دارد؛ چرا كه او علاوه بر آن كه قلّه‏هاى دانش را در رشته‏هاى حكمت، فلسفه، عرفان
و فقه فتح كرده بود، از نظر سجاياى اخلاقى، كمالات روحى و صفاى معنوى سيره
ائمّه‏عليهم السلام را در اذهان تداعى مى‏نمود. شيوه‏هاى تبليغى و مبارزات پيگير و
مستمر ايشان در برخورد با ستم، فساد و خلافكاريها، استمرار حركت انبيا را يادآور
مى‏شود. برجستگى ديگر اين حكيم از آن جهت است كه بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران و
احياگر مكتب اسلام در قرن معاصر؛ يعنى حضرت امام خمينى – رضوان الله تعالى عليه –
از محضر ايشان عرفان و حكمت را فرا گرفته و سخت تحت تأثير انفاس قدسيه‏اش بوده
است.

 امام خمينى در خصوص نحوه
آشنايى با ايشان چنين مى‏فرمايد:

 “من پس از آن كه توسط يكى
از منسوبين مرحوم شاه آبادى با ايشان آشنا شدم، از مدرسه فيضيه به دنبال ايشان
آمدم و اصرار مى‏كردم كه با ايشان يك درس داشته باشم و ايشان در ابتدا قبول
نمى‏كردند تا به گذر عابدين رسيديم و بالاخره ايشان كه فكر مى‏كردند من فلسفه
مى‏خواهم، قبول كردند، ولى من به ايشان گفتم كه فلسفه خوانده‏ام عرفان مى‏خواهم و
ايشان دوباره بنا را گذاشتند بر قبول نكردن و من باز هم اصرار كردم تا بالاخره
ايشان قبول كردند و من حدود هفت سال نزد ايشان فصوص و مفتاح الغيب خواندم”.2

 امام‏رحمه الله در مهارت فوق
العاده اين استاد، در تدريس عرفان چنين فرموده است: “ايشان مطلب را از شارح فصوص
بهتر بيان مى‏كرد”.3

 امام بزرگوار به پيروى از سنّت
و روش نيك سلف صالح، كتاب گرانسنگى تحت عنوان “چهل حديث” به رشته تحرير
درآورده‏اند كه فراغت از تأليف آن در سال 1358 ه.ق صورت گرفته است. ايشان در اين
اقيانوس حكمت و صحيفه معرفت كه مشحون از نصايح اخلاقى، حقايق عرفانى و ذخائر معنوى
اهل بيت عصمت و طهارت‏عليهم السلام مى‏باشد بارها از شيخ بزرگوار و استاد عاليقدر
و معلم اخلاقش با تجليل فراوان نام مى‏برد و جالب آن كه هر وقت به نام او مى‏رسد
لفظ “دام ظله” يا “روحى فداه” را پشت سر نام اين استاد ذكر مى‏كنند، اين عبارات كه
منتهاى تواضع حضرت امام را نسبت به روح باعظمت مربّى خود مى‏رساند و در متن اثر
ياد شده به كرّات مشاهده مى‏شود، خود بيانگر كمالات عرفانى و درجات معنوى آية
اللّه شاه آبادى است.

 آن روح قدسى در ضمن شرح حديث
دوم كه درباره ريا و اعمال و عبادات مى‏باشد چنين نوشته است:

 “… شيخ استاد ما – دام
ظله – مى‏فرمودند: ميزان در رياضت باطل و رياضت شرعى صحيح، قدم نفس و قدم حق است،
اگر سالك به قدم نفس حركت كرد و رياضت او براى ظهور قواى نفس و قدرت سلطنت آن
باشد، رياضت باطل و سلوك آن منجر به سوء عاقبت مى‏باشد. و دعواهاى باطله نوعاً از
همين اشخاص بروز مى‏كند و اگر سالك به قدم حق سلوك كرد و خداجو شد رياضت او حق و
شرعى است و حق تعالى از او دستگيرى مى‏كند… .”4

 و در شرح حديث چهلم كه در
تفسير “قل هو الله احد” و “اسم اعظم” خداست چنين از استاد خود نقل مى‏كند:

 “شيخ ما عارف كامل شاه
آبادى روحى‏فداه مى‏فرمودند كه: “هو در قل هو الله احد، برهان بر شش اسم و كمال
ديگرى است كه در سوره مباركه توحيد پس از اين كلمه مباركه ذكر شده است… .”5

 همچنين امام راحل‏رحمه الله در
كتاب “سرّالصّلوة” در بيان فرق سالك و واصل در نماز چنين مى‏فرمايند:

 “شيخ عارف كامل جناب شاه
آبادى روحى‏فداه مى‏فرمود: جميع عبادات، سرايت دادن ثناى حق – جلّت عظمته – است تا
نشئه ملكيه بدن، و چنان كه از براى عقل حظّى از معارف و ثناى مقام ربوبيّت است و
از براى قلب حظّى است و از براى صدر حظّى است كه عبارت از همين مناسك است. پس روزه
ثناى ذات حق است به صمديت و ظهور ثناى او به قدوسيت و سبوحيت است، چنان كه نماز كه
مقام احديت جمعية و جمعيت احدية دارد ثناى ذات مقدس است به جميع اسماء و صفات
انتهى ما افاد دام ظلّه‏عليه السلام”.6

 تجاذب و تجانس روحى و تواضع در
مقابل استاد باعث شد كه امام امّت درباره استاد عارف خويش چنين فرمايد: “من در
تمام عمرم مردى به اين لطيفى نديده‏ام، لطافت روحى عجيبى داشت”.7

 در بخشى از پيام امام
خمينى‏قدس سره كه به مناسبت شهادت حجةالاسلام والمسلمين شاه‏آبادى (فرزند آية
اللّه شاه آبادى) صادر فرمودند، آمده است: “اين شهيد عزيز علاوه بر آن كه خود
مجاهدى شريف و خدمتگزارى مخلص براى اسلام بود و در همين راه به لقاءاللّه پيوست
فرزند برومند شيخ بزرگوار ما بود كه حقّاً حق حيات روحانى به اين جانب داشت كه با
دست و زبان از عهده شكرش برنمى‏آيم…”.8

 پس جا دارد لحظاتى چند به
عنوان كسب فيض از محضر اين فرزانه انديشمند و ستاره فروزان و نوشيدن جرعه‏هايى از
چشمه معرفت او، زانوى ادب بر زمين زده زندگى بسيار آموزنده و سراسر تلاش و مبارزه
وى را از نظر بگذرانيم.

 × خانواده نيكوسرشت

  آية اللّه شاه‏آبادى در سال 1292 ه.ق در اصفهان در خانواده‏اى كه اهل
فضل و معرفت بودند، ديده به جهان گشود. پدرش آيةاللّه ميرزا محمد جواد مشهور به
حسين آبادى بود. اين روحانى وارسته از شاگردان برجسته مرحوم علامه شيخ محمد حسن
نجفى معروف به صاحب جواهر است و در تاريخ 1265 ه.ق از وى اجازه روايت گرفته همچنين
در نقل حديث از شيخ انصارى اجازه داشته است.

 آيةاللّه حسين آبادى به مدت
چهارده سال در تهران ساكن بوده و در مسجد سراج الملك واقع در خيابان جمهورى اسلامى
(شاه‏آبادسابق) به امامت و تدريس اشتغال داشته است، مرحوم حاج شيخ آقا بزرگ تهرانى
مى‏گويد: “در اين مسجد با وى نماز خوانده‏ام. بعد از آن ايشان به اصفهان مراجعت
نموده و در سال 1312 ه.ق فوت كرده و در تخت فولاد – تكيه آقا حسين خوانسارى – به
خاك سپرده شده است”.9

 آية اللّه حسين آبادى در
اصفهان اقامه حدود شرعى مى‏نمود، از اين جهت با مخالفت ناصرالدين شاه قاجار مواجه
گرديد و چون به هشدارها و تهديدهاى شاه قاجار وقعى ننهاد از اصفهان به تهران تبعيد
گرديد.

 مى‏گويند در مسيرى كه ايشان از
منزل به مسجد مى‏رفته‏اند، شخصى به نام “كنت ارمنى” مشروب فروشى داشته و شرابهاى
دربار قاجار از اين جايگاه تأمين مى‏شده است. يك روز به اتفاق جمعى از نمازگزاران
وارد آن مشروب سازى شده و به دست خويش خمره بزرگ مشروب را شكسته و درهم خرد
مى‏كند، همراهان به پيروى از وى نيز چنين مى‏كنند، وقتى خبر اين ماجرا به گوش شاه
قاجار مى‏رسد، از عمل آية اللّه حسين آبادى بشدت عصبانى شده به ايشان اعتراض
مى‏كند ميرزا محمد جواد براى شاه چنين پيام مى‏فرستد: “گمان مى‏كردم كه تو ناصر
دينى ولى حالا دانستم كه كاسر (شكننده) دينى”.10

 از آن مرحوم تأليفاتى در فقه،
اصول و غيره به يادگار مانده كه تنها از ميان آنها كتاب “ترتيب خلاصة الأقوال
للعلامة الحلّى” در سال 1312 ه.ق در اصفهان به حليه طبع آراسته شده است.

 از آية اللّه ميرزا محمد جواد
حسين آبادى هفت فرزند ذكور باقى ماند كه سه نفر از آنها به نامهاى “احمد”، “على
محمد” و “محمد على” موفق به تحصيل علوم اسلامى شدند و در شهرهاى اصفهان، تهران، قم
و نجف در لباس مقدّس روحانيت به ترويج دين مبين اسلام پرداختند.

 يكى از اين افراد، مرحوم “شيخ
احمد” متولد 1278 ه.ق مى‏باشد كه از اعاظم علما و اكابر و وعّاظ اصفهان بوده است.
يكى از شاگردانش آن ستوده خصال را در امورى همچون حافظه و تيزهوشى، احاطه بر فروع
فقهيه، عشق و علاقه به خاندان عصمت و طهارت و در جوانمردى و فرزانگى متفرّد مى‏داند.

 اين روحانى پاك سرشت در سنين
جوانى به درجه اجتهاد نائل آمد11 و از دانشورانى چون صاحب روضات الجنات و برادرش، “ميرزا
محمد‌هاشم خوانسارى” پنج اجازه داشت و در سن سى سالگى (سال 1308 ه.ق) پدرش ششمين
اجازه را برايش نوشت. نامبرده به مدّت نيم قرن در محله بيدآباد اصفهان به اقامه
نماز جماعت و ارشاد و هدايت مردم مشغول بود. سرانجام در سال 1357 ه.ق، در سن هشتاد
سالگى دارفانى را وداع گفت و در تخت فولاد اصفهان به خاك سپرده شد.

 بدين ترتيب آية اللّه شاه
آبادى در چنين بيت مقدّس و عالم پرورى به دنيا آمد و نشو و نما يافت.

 × تحصيلات و اساتيد

 آية الله شاه آبادى، نخست نزد
والد معظّم خود به فراگيرى مقدّمات علوم و تحصيلات ادبى و فقهى پرداخت سپس در حوزه
درس برادر بزرگ خود، آقا شيخ احمد مجتهد معروف – كه اجتهادش مورد اتفاق عموم بود –
كسب علوم حوزوى و معارف دينى را ادامه داد و از محضر علامه ميرزا محمد‌هاشم
خوانسارى چهار سوقى صاحب كتاب مبانى‏الاصول بهره‏مند شد. علوم رياضى را از آقا
ميرزا عبدالرزاق سرتيپ آموخت.

 به سال 1304 ه.ق هنگامى كه
پدرش مورد غضب ناصرالدّين شاه قاجار واقع شد و تبعيد گرديد در حالى كه دوازده بهار
را پشت سر نهاده بود به همراه والد خويش راهى تهران شد و در اين شهر تحصيل علوم
اسلامى را پى گرفت.

 در تهران فقه و اصول را از
محضر پرفيض حاج ميرزا حسن آشتيانى صاحب كتاب شرح‏رسائل (متوفاى سال 1319 ه.ق) و
فلسفه را نزد مرحوم ميرزا‌هاشم گيلانى (متوفا به سال 1332 ه.ق) تحصيل نمود.

 از جنبه‏هاى برجسته آية اللّه
شاه‏آبادى كمالات عرفانى وى مى‏باشد، اين رشته از معرفت را نامبرده نزد سيد الحكما
ميرزا ابوالحسن جلوه زواره‏اى (1314 – 1238 ه.ق) فرا گرفت،12 بنابر اين افرادى كه
جلوه را به عنوان مدرّس و ناشر صرف فلسفه مشّاء معرفى مى‏كرده‏اند، قضاوت درستى
ننموده‏اند و دليل بارز آن وجود چنين شاگردان عارفى است كه اين شاخه از علوم
اسلامى را نزد مرحوم جلوه آموخته‏اند، و مراتب عرفانى مرحوم شاه‏آبادى به حدّى است
كه حضرت امام خمينى‏قدس سره مجذوب اين صفاى معنوى و لطافت روحى مى‏شود.

 اين عارف وارسته در حالى كه
بيش از هيجده سال نداشت به درجه اجتهاد نايل گشت و از اساتيد خويش اجازه اجتهاد
دريافت نمود و سپس براى تكميل مراتب علمى به دارالعلم “نجف اشرف” رهسپار گرديد.

 × در جوار بارگاه
اميرمؤمنان‏عليه السلام

 يكى از انگيزه‏هاى عزيمت ايشان
به نجف اشرف اين بود كه در اين زمان كتاب كفايةالاصول – كه مبانى تازه‏اى از اصول
فقه در آن مطرح گرديده بود – انتشار يافت، مرحوم شاه آبادى به قصد آشنايى با مؤلف
اين اثر گرانسنگ؛ يعنى آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و كسب فيض از محضر درس ايشان،
در سال 1322 ه.ق تهران را به قصد نجف اشرف ترك نمود. در نجف اشرف دو دوره درس
كفايه مرحوم آخوند – كه هر دوره آن حدود سه سال و نيم به درازا كشيد – را گذراند
به علاوه در درس مرحوم شيخ فتح اللّه شريعت اصفهانى معروف به شيخ الشريعه (متوفاى
1339 ه.ق) و مرحوم آيت الله ميرزا حسين خليلى (متوفاى 1326 ه.ق) شركت كرد و پس از
حدود هفت سال اقامت در نجف بعد از فوت آخوند خراسانى‏رحمه الله در حوزه نجف آشفتگى
ديد از اين جهت راهى سامرا گشت و ضمن تلمّذ نزد آيةالله ميرزا محمد تقى شيرازى (ميرزاى
دوم) خود نيز به تدريس
فقه و اصول و
فلسفه پرداخت به نحوى كه حوزه درسى ايشان از قوى‏ترين حوزه‏هاى درسى سامرا
گرديد.13

 مرحوم شاه آبادى اجازات
اجتهادى متعددى از اساتيد معظم خود داشتند كه ارزش معنوى و علمى آنها بر اهل بصيرت
پوشيده نيست ولى وقتى شخصى جهت ثبوت اجتهاد ايشان، تقاضاى رؤيت اين اجازات را
نمود، ايشان تمامى آنها را پيش روى يكى از اين متقاضيان از بين برد و گفت: “اجتهاد
در سينه من است نه در اين كاغذها” و اين خود حاكى از استقلال روحى، غناى فكرى و
اعتماد به نفس ايشان است.14

 آيت اللّه شاه آبادى پس از آن
كه به مراتب والاى اجتهاد و كسب توان و ملكه استنباط نائل مى‏گردد و اجتهاد او
مورد تصديق اعاظم و اكابر فقهاى وقت قرار مى‏گيرد، بعد از حدود يك سال اقامت در
سامرا تصميم به مراجعت به ايران مى‏گيرد كه با مخالفت شديد اساتيد حوزه‏هاى نجف و
سامرا رو به رو مى‏گردد، آنان به ايشان تأكيد مى‏كنند كه حضورشان در عراق واجب
است، اما بر خلاف اصرار فراوان ميرزاى دوم (ميرزاى شيرازى) به اصرار والده مكرّمه
خود، عراق را به قصد تهران ترك گفت. آورده‏اند ميرزاى شيرازى در حالى كه عصايش را
بر زمين مى‏كوبيده به وى مى‏فرمايد: “ميرزا محمدعلى، رفتن از عراق بر تو حرام است”
ولى آيةاللّه شاه‏آبادى به جهت بى‏تابى مادر در جواب آن فقيه مبارز مى‏گويد: “هم
اكنون براى من اقامت در عراق مقدور نيست” و در حالى كه قول مراجعت مجدد به عراق را
در اولين فرصت ممكن به ميرزاى شيرازى داده بود رهسپار ايران شد و پس از اقامت
كوتاهى در اصفهان به سوى تهران حركت نمود.

 حجةالاسلام والمسلمين انوارى
در اين خصوص مى‏گويد:

 “مرحوم آيةاللّه ميرزا
محمدعلى شاه‏آبادى از مراجع بزرگوارى بودند كه تحصيلاتشان بيشتر در نجف بود و
علماى نجف او را از آمدن به ايران منع مى‏كردند و تعبير بعضى از اساتيدشان اين
بوده است: اگر شما نجف را ترك كنيد در حوزه خلأ به وجود مى‏آيد، اما به هر صورت
ايشان به تهران آمدند و ديگر نتوانستند به نجف باز گردند. ايشان معاصر با آيةالله
العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى – مؤسس حوزه علميه قم – بودند، در عين حال به
گونه‏اى زندگى كردند كه خيلى‏ها نتوانستند او را بشناسند كه ايشان چه بزرگوارى
هستند و از لحاظ علمى چه مقام والايى دارند و قدرشان در زمان خودشان مجهول ماند”.15

 مرحوم شاه‏آبادى پس از ورود به
تهران مدتى در منزل خود به اقامه نماز جماعت پرداخت و بعد از مدّتى در
مسجدسراج‏الملك (واقع در خيابان ملّت) يعنى مسجدى كه پدرش در آن اقامه جماعت
مى‏كرد به اقامه نماز و ترويج و تبيين معارف اسلام پرداخت16 و چون در خيابان شاه
آباد سابق اقامت گزيده بود به شاه آبادى مشهورگرديد، آن عارف كامل در مدت هفده سال
اقامت در تهران به تبليغ دين و نشر تشيّع و مبارزه با نظام جور رضاخانى از طريق
سخنرانيها و جلسات درس و بحث پرداخت، تعبير شيخ آقا بزرگ تهرانى درباره اين بعد از
زندگى ايشان چنين است: “و كان قائماً بوظائف الشّرع”.

 × ستيز با استبداد

 يكى از ابتكارات آن فقيه
فرزانه تشكيل هيئتهاى مذهبى در منازل مى‏باشد كه بعدها به هسته‏هاى مقاومت عليه
نظام پهلوى تبديل گرديد، حجةالاسلام والمسلمين محيى الدّين انوارى در اين مورد
مى‏گويد:

 “پايه گذار و بانى
هيئتهايى كه در منازل تشكيل مى‏شد و هنوز هم تشكيل مى‏شود، ايشان بودند، اين
هيئتها در تبليغ و ترويج معارف اسلامى و همچنين مبارزات سياسى، نقش مهم و بسزايى
ايفا كردند، ايشان در اين هيئتهايى كه تشكيل دادند، شركت مى‏نمودند و معارف اسلامى
و مسائل سياسى را مطرح مى‏كردند، بعدها در جلسات اين هيئتها، بسيارى از ائمه
جماعات شركت مى‏كردند و سخن مى‏گفتند.”17

 اين مجتهد دورانديش با آن
ذكاوت و تيزهوشى كه داشت، قبل از آن كه رضاخان به قدرت برسد به ماهيت پليد او پى
برد و كراراً چهره وى را كه در نزد مردم به عنوان فردى دوستدار دين معرفى شده بود
افشا نمود. در آن روزها اين عنصر خودفروخته با پاى برهنه در جلو دسته‏هاى سينه‏زنى
به عزادارى مى‏پرداخت و خاك و گِل بر سر و صورت مى‏پاشيد و به دست بوسى علما
مى‏رفت و خود را حامى دينداران معرفى مى‏كرد، ولى آيةاللّه شاه‏آبادى همچون مرحوم
شهيد مدرّس، متوجّه بود كه اين نقاب فريبكارانه زودگذر و موقّتى است و رضاخان اگر
روى كار آيد با دين و ديانت و سنّتهاى مذهبى از در ستيز بر مى‏آيد.

 روزى مرحوم شاه آبادى درباره
رضا خان خطاب به شهيد آية اللّه مدرّس چنين گفت:

 “اين مردك، الآن كه به
قدرت نرسيده است اين چنين به دست بوس علما و مراجع مى‏رود و تظاهر به ديندارى
مى‏كند و از محبت اهل‏بيت دم مى‏زند لكن به محض آن كه به قدرت رسيد به همه علما
پشت مى‏كند و اول كسى را هم كه لگد مى‏زند خود شما هستيد”.

 و ديديم كه چگونه پيش بينى آن
عارف پرهيزگار درست از آب درآمد و رضاخان پس از آن كه تنگناهاى شديدى را براى
مدرّس فراهم ساخت و آن سيّد وارسته را تبعيد و زندان نمود، دستور داد وى را با
فجيعترين وضعى به شهادت برسانند.

 مرحوم شاه‏آبادى كه ماهيت پليد
و ضدّ اسلامى رضاخانى را بخوبى درك كرده بود، عقيده داشت كه: “اسلام از وجود دولت
وقت در خطر است” و لذا با آن مبارزه مى‏كرد، در ارتباط با ستيز ايشان با ستم؛ حضرت
امام‏خمينى‏قدس سره – كه هيچ كس به اندازه ايشان استاد را نشناخت – مى‏فرمايد:

 “مرحوم آيةاللّه شاه‏آبادى
علاوه بر آن كه يك فقيه و يك عارف كامل بودند يك مبارز به تمام معنى هم بودند”.18

 رضا خان پس از آن كه به قدرت
رسيد براى درهم كوبيدن قدرت روحانيّت به هيچ كس اجازه روحانى شدن نداد و تنها
تعداد معيّنى را مجاز به ملبّس شدن به لباس مقدّس روحانيّت دانست كه آنها هم
مى‏بايست از جانب دولت اجازه كتبى مى‏داشتند، در همان وقت آيةاللّه العظمى
شاه‏آبادى سعى مى‏كرد فرزندان خود را به اين لباس درآورد كه اين خود يكى از طرق
مبارزه با حكومت وقت تلقّى مى‏گرديد. حجةالاسلام والمسلمين انوارى طىّ سخنانى
مى‏گويد:

 “مرحوم شاه آبادى از
افرادى كه در تهران با قاطعيّت در برابر رضاخان ايستاده بود و در شرايطى كه رضاخان
تمام مساجد و منبرها را تعطيل كرده بود، هيچ گاه مسجد و منبر و سخن گفتنش قطع نشد
و من در سالهاى 1325 و 1326 ايشان را درك كردم…”.

 از ديگر جنبه‏هاى مبارزاتى اين
مجتهد عارف تحصّن در حرم حضرت عبدالعظيم‏عليه السلام بود كه در اعتراض به جنايات
بيش از حدّ رضاخانى صورت گرفت، در اين تحصّن كه يازده ماه طول كشيد حجةالاسلام
والمسلمين حاج ميرزا محمد قمى معروف به حجت‏الاسلامى و يكى ديگر از علماى عصر،
ايشان را همراهى مى‏كردند.

 آيةاللّه شاه آبادى در اين
مقاومت منفى به عناوين مختلف عليه حكومت وقت تبليغ مى‏كرد. ايشان در دهه عاشوراى
همان ايّام در صحن مطهر امامزاده حمزه‏عليه السلام كه همه ساله مراسم “شبيه‏خوانى”
برگزار مى‏شد مانع تعزيه گرديد و مجلس را به كانون وعظ و روضه‏خوانى تبديل نمود و
شخصاً در آن مجلس تمام دهه را به منبر رفته و جالب آن است كه در هر جلسه يك موضوع
را سه مرتبه تكرار مى‏نمودند و بالأخره در آخرين سخنرانى خود، چنين فرمود: “خدايا
تو شاهد باش كه من به علماى اعلام در نجف اشرف و قم و مشهد و اصفهان و ساير بلاد
نوشتم و بر آنها حجّت را تمام كردم، در اين ده شبانه روز هم – اگر اين مرتبه را
بگويم – جمعاً سى مرتبه گفته‏ام و براى اقشار مختلف نيز اتمام حجّت كردم كه اين
چاروادار (رضاخان) با من دشمنى و عناد ندارد، اين با قرآن و اسلام مخالف است و چون
من و امثال من را حامى و حافظ اسلام و قرآن مى‏داند، مخالفت مى‏كند. اگر به او
مهلت داده شود، اسلام و قرآن را در اين مملكت از ريشه خشك خواهد كرد”.19

 به هر جهت بعد از قريب يازده
ماه، گروهى از علماى تهران و ديگر شهرهاى ايران به حرم حضرت‏عبدالعظيم‏عليه
السلام‏رفته از ايشان خواستند به تحصّن خود خاتمه دهد، آن مرحوم پس از آن كه مى‏بيند
كه با كمال تأسّف و تأثّر پايه‏هاى‏حكومت رضاخانى استوار شده، ادامه تحصّن خود را
جايز ندانسته و به شرط خروج از تهران كه آن را مركز ظلم و كانون ستمگرى مى‏دانست،
دعوت علما را اجابت نمود و به تحصّن خويش پايان داد. ادامه دارد

 پى
نوشتها:

1 ) در حديثى از رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم آمده است:
أَلعُلَماء مَصابيح الارضِ و خلفاء الأَنبياء و ورثتى و ورثةالأنبيا؛ دانشمندان،
چراغهاى فروزان زمين و جانشينان پيامبرانند اين افراد وارث من و وارث ديگر انبيا
هستند” (كنزالعمال، حديث 28677).

 2 ) ويژه نامه سالگرد رحلت
آيةاللّه العظمى محمد على شاه‏آبادى، ضميمه نشريه نبأ ارگان حوزه علميه شهيد
شاه‏آبادى، ص2.

 3 ) همان، ص3.

 4 ) حضرت امام خمينى‏قدس
سره ، چهل حديث، ص36.

 5 ( همان، ص549.

 6 ( امام خمينى، سرالصّلوة
يا صلوة العارفين و معراج السّالكين، ص31.

 7 ( به نقل از استاد
فاطمى‏نيا در سمينار دبيران دينى (خواهران) در تابستان 1369، ن ك: مجله رشد معارف
اسلامى شماره 14 – 15 پاييز و زمستان 1370، حجت الاسلام و المسلمين انوارى هم به
اين نكته اشاره دارد، ن ك: يادنامه شهيد حاج شيخ مهدى شاه‏آبادى، ص8.

 8 ( صحيفه نور، ج18، ص267.

 9 ( نجوم امت)6(، مجله نور
علم، شماره9، فروردين ماه 1364، ص 126.

 10 ( مجله پيام انقلاب،
شماره 162، خرداد ماه 1365، ص52.

 11 ( در برخى منابع آمده
كه وى قبل از رسيدن به سن بلوغ درجه رفيع اجتهاد را كسب كرده است.

 12 ( غلامرضا گلى زواره،
ميرزا ابوالحسن جلوه، حكيم فروتن، معاونت پژوهشى سازمان تبليغات اسلامى، ص87.

 13 ( ويژه‏نامه، همان،
ص‏اول.

 14 ( پيام انقلاب، همان،
ص53.

 15 ( يادنامه اربعين شهيد
حجةالاسلام والمسلمين حاج شيخ مهدى شاه‏آبادى، انجمن اسلامى الغدير، ص8.

 16 ( مجله نور علم، همان،
ص128.

 17 ( ويژه‏نامه، همان، ص2.

 18 ( رجال اصفهان، ص80.

 19 ( يادنامه شهيد شاه
آبادى، ص8.

 درسهايى از تاريخ تحليلى اسلام
– “مسلسل 61”

 “ حوادث سال دوم هجرت – 7 “

ماجراى جنگ بدر

 قسمت دوم

حجةالاسلام والمسلمين رسولى محلاتى

 × حركت رسول خدا به سوى
بدر

 همانگونه كه در خلال مطالب
گذشته ذكر شد، بنا به گفته اهل تاريخ: به رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم خبر
رسيد كه كاروان قريش به سرپرستى ابوسفيان از شام به سمت مكّه حركت كرده است.
كاروان مزبور بزرگترين كاروانى بود كه در آن سال براى تجارت به شام رفته بود و
اكنون با مال التجاره فراوان به مكّه باز مى‏گشت.

 چنان كه نوشته‏اند: هزار شتر
در اين كاروان اموال تجارتى حمل مى‏كرد، و قيمت تقريبى آن اموال پنجاه هزار دينار
بوده و همه مردم مكه در اموال كاروان مزبور سهيم بودند. چهل نفر از مردان قريش نيز
همراه اين كاروان بودند، مانند: مخرمة بن نوفل و عمرو بن العاص… و ديگران.

 رسول خداصلى الله عليه وآله
وسلم با شنيدن اين خبر به مسلمانان فرمود:

 “هذِه عيرُ قُرَيشِ فيها
أَمْوالُهُم فَاخْرُجُوا إِلَيْها لَعَلَّ اللَّه يُنْفِلْكُمُوها؛1 اين كاروان
قريش است كه در آن اموال و داراييهاى آنهاست، به سوى آن رهسپار شويد باشد كه
خداوند آن را به غنيمت شما درآورده، نصيب شما گرداند.”

 و در نقل على بن ابراهيم اين
گونه است:

 رسول خداصلى الله عليه وآله
وسلم به آنها خبر داد كه خداى تعالى به او وعده داده يكى از دو چيز را: يا اموال
كاروان و يا پيروزى بر قريش در جنگ.

 و عبارت حديث على بن ابراهيم
اين گونه است:

 “فَاَخْبَرَهُم أَنَّ
اللَّه قَدْ وَعَدَهُ اِحْدَى الطَّائِفَتَينِ، اِمَّا الْعيرَ وَ اِمَّا قُرَيْش
اِنْ اَظْفَرَ بِهِمْ”.2

 و با تحقيقى كه ما درباره هدف
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم از اين حركت و آوردن مسلمانان به همراه خود در
اين سفر ذكر كرديم اين نقل مناسب‏تر به نظر مى‏رسد، زيرا هدف اصلى، برخورد با قريش
و ضربه زدن به قدرت و شوكت پوشالى آنها بود نه مصادره و ضبط اموال كاروان، اگرچه
آن هم مى‏توانست هدف آنها را تأمين كند.

 بلكه اين مطلب مدلول آيه شريفه
سوره انفال است كه مى‏فرمايد:

 “وَ اِذْ يَعِدُكُمُ
اللَّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَينِ أَنَّها لَكُمْ وَ تَودُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذاتِ
الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَ يُريدُ اللَّهُ اَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِماتِه
وَ يَقْطَعَ دابِرَ الْكافِرينَ؛3 و هنگامى كه خدا يكى از دو دسته را به شما وعده
داد و شما دوست داشتيد دسته‏اى را كه قدرت نداشت نصيبتان شود ولى خدا اراده كرده
است كه با كلمات خويش حق را استقرار دهد و بنياد كافران را قطع كند.”

 از اين رو آنچه در برخى از
نقلها آمده است كه جمعى از اصحاب رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم در اين سفر از
رفتن با آن حضرت خوددارى كردند به خاطر اين كه گمان نداشتند جنگى پيش آيد و فكر
مى‏كردند اين سفر فقط به منظور دستبرد به كاروان و به دست آوردن غنيمت انجام
مى‏شود، صحيح به نظر نمى‏رسد، و شايد اين مطلب به خاطر توجيه عمل آنها گفته شده و
در تاريخ ثبت شده است، زيرا گذشته از آنچه در بالا گفته شد، از آيات ديگر قرآن
كريم نيز ضعف اين گفتار ظاهر مى‏شود مانند اين كه خداوند در آيه قبل از همين آيه
مى‏فرمايد:

 “كَما أَخْرجَكَ رَبُّكَ
مِنْ بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَ اِنَّ فَريقاً مِنَ الْمُؤمِنينَ لَكارِهُونَ،
يُجادِلُونَكَ فِى الْحَقِّ بَعْدَ ما تَبَيَّنَ كَأَنَّما يُساقُونَ اِلَى الْمَوْتِ
وَ هُمْ يَنْظُرُونَ؛ چنان بود كه خداوند تو را به حق از خانه‏ات برون آورد و
گروهى از مؤمنان كراهت داشتند، و در كار حق – با اين كه آشكار و روشن شده بود – با
تو مجادله مى‏كردند، گويى به سوى مرگشان مى‏كشند و خودشان مى‏نگرند.”

 و در جاى ديگر درباره همين سفر
و همين افراد فرموده:

 “أَلَمْ تَرَ إِلَى
الَّذينَ قيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْديَكُمْ وَ أَقيمُوا الصَّلوةَ وَ آتُوا
الزَّكوةَ × فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتال إِذا فَريقٌ مِنْهُم يَخْشَونَ
النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً وَ قالُوا رَبَّنا لِمَ
كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتالَ لَوْلا أَخَّرتَنا إِلى أَجَلٍ قَريبٍ…؛4 مگر آن
كسان را نديدى كه به آنها گفته بودند دست از زد و خورد باز داريد و نماز را به پا
داريد و زكات بدهيد، و هنگامى كه پيكار بر آنها مقرّر شد به يكباره گروهى از ايشان
از مردم بترسيدند چون ترس از خدا يا ترسى بيشتر و گفتند: پروردگارا براى چه پيكار
را بر ما مقرّر كردى! چرا ما را تا مدّتى نزديك مهلت ندادى؟… .”

 مفسّران گفته‏اند اين آيه
درباره چند تن از مسلمانان نازل شد كه در مكّه هنگامى كه تحت شكنجه مشركان بودند،
از رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم اجازه جنگ و دفاع از خود را خواستند، و آن
حضرت آنان را دستور صبر و تحمل داد، و چون به مدينه آمدند، در هنگام حركت به سوى
جنگ بدر از رفتن به همراه آن حضرت خوددارى كرده ديگران را نيز از جنگ با قريش
مى‏ترساندند، و خداوند اين آيه را درباره ايشان نازل فرمود.

 از كسانى كه در تاريخ نامشان
در زمره اين افراد ذكر شده “عبدالرّحمن بن عوف” است كه در كتاب “درّالمنثور” و
آثار ديگر نام او آمده، و هم چنين “سعد بن ابى‏وقاص” و “قدامة بن مظعون” و… كه
نامشان در تفسير اين آيه آمده است و اعمال و كردار آينده اين افراد نيز علاقه آنها
را به دنيا و زندگى و مادّيات دنيا نشان داد.5

 با توجّه به آنچه گفته شد، ضعف
حديثى كه “بُخارى” در صحيح خود از “كعب بن مالك” نقل كرده كه: “من در هيچ يك از
جنگها جز جنگ تبوك و بدر از رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم تخلّف نكردم، و تخلّف
از جنگ بدر به خاطر آن بود كه آن حضرت به منظور دستبرد به كاروان قريش رفته بود نه
جنگ با آنها…” روشن مى‏شود. مگر آن كه بگوييم: كعب بن مالك اين سخن را براى
توجيه عمل نادرست خود ذكر كرده.

 به هر صورت، رسول خداصلى الله
عليه وآله وسلم آماده حركت شد و “عبداللّه بن امّ مكتوم” را به جانشينى خود براى
اقامه نماز تعيين فرمود، و “ابولبابه انصارى” را نيز از منزل “روحاء” بازگرداند تا
در اداره امور شهر، جانشين آن حضرت‏صلى الله عليه وآله وسلم باشد.

 × تاريخ حركت و تجهيزات و
نفرات مسلمانان

 تاريخ حركت رسول خداصلى الله عليه
وآله وسلم از شهر مدينه را روز هشتم ماه رمضان ذكر كرده‏اند6 و با توجّه به اين كه
بر طبق نقل مشهور جنگ بدر در روز هفدهم آن ماه اتفاق افتاده، فاصله اين راه را تا
بدر كه حدود يكصد و پنجاه و پنج كيلومتر است در نه روز طى كرده‏اند.7

 عدد همراهان رسول خداصلى الله
عليه وآله وسلم را عموم مورّخين سيصد و سيزده نفر ذكر كرده‏اند8 و برخى نيز بيشتر
گفته‏اند9 كه 82 نفر از مهاجرين و بقيه از انصار مدينه و آنها نيز 61 نفر از اوس و
مابقى از خزرج بودند. اين سيصد و سيزده نفر هفتاد شتر داشتند و يك يا دو اسب. يكى
از اسبها از آنِ مقداد بود10 و ديگرى از آنِ زبير يا مرثد بن ابى مرثد غنوى از اين
رو مسلمانان هر سه يا چهار نفر روى نوبت بر يكى از شترها سوار مى‏شدند به طورى كه
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم و على بن ابى‏طالب‏عليه السلام و زيد بن حارثه و
به قولى مرثد بن ابى مرثد يك شتر داشتند كه به نوبت بر آن سوار مى‏شدند. تجهيزات
جنگى آنان فقط شش زره و هشت عدد شمشير بود.11

 و وقتى مقايسه كنيم با لشكرى
كه قريش از مكّه براى جنگ حركت دادند مى‏بينيم كه قابل مقايسه با آنها نبودند و
جنگى كه واقع شد از هر جهت نابرابر بود؛ زيرا در آينده خواهيم خواند كه عدد
لشكريان قريش 950 الى 1000 نفر بود كه 700 شتر و دويست اسب، و بقولى چهار صد اسب
داشتند و همگى آنها زره پوش بودند و هر روزه نه تا ده شتر براى غذاى لشكر نحر
مى‏كردند كه هر روز روى نوبت هر يك از سران دوازده‏گانه قريش كه همراه آنان بودند
مانند عتبة و شيبة و عباس و ابوجهل و حكيم بن حزام و ديگران از مال خود اين شتران
را نحر مى‏كردند… با اين حال با نصرت الهى، مسلمانان بر مشركين پيروز شدند.
هفتاد تن از سرانشان را كشته، هفتاد نفر را اسير كردند و بقيه نيز شكست سختى خورده
با رسوايى به مكّه بازگشتند كه شرح ماجرا را خواهيم آورد.

 × مسير حركت

 ابن اسحاق و ديگران مسير حركت
رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم را تا بدر و نام منزلگاههاى آن حضرت و همراهان را
بتفصيل نوشته‏اند كه ذكر تمامى آنها ضرورتى ندارد ولى ذكر حوادث يكى دو مورد از
اين منزلگاهها كه جنبه آموزندگى دارد خالى از فايده نيست.

 در چهار منزلى مدينه در جايى
به نام “بيوت السقيا” بود كه رسول خدا چند تن از همراهان خود را كه سنّ و سالشان
كم بود بازگرداند مانند عبداللّه بن عمرو و اسامة بن زيد، و رافع بن خديج، و زيد
بن ثابت. عمير بن ابى‏وقاص – كه جوانى شانزده ساله بود – آن وضع را كه ديد خود را
در ميان ديگران پنهان كرد كه ديده نشود، هنگامى كه رسول خدا او را ديد و خواست
برگرداند با گريه و زارى اجازه گرفت و به همراه مسلمانان رفت و در بدر به شهادت
رسيد.

 و نيز نقل كرده‏اند كه در يكى
از منزلگاهها كه نامش “عرق الظبية” بود مردى از اعراب باديه نشين را ديدار كردند و
از او در مورد كاروان قريش خبرگيرى كردند، او اظهار بى‏اطلاعى كرد، مردم به او
گفتند: به رسول خدا سلام كن! پرسيد: مگر در ميان شما رسول خداست؟ گفتند: آرى.

 جلو آمد سلام كرد، آن گاه گفت:

 “لَئِنْ كُنْتَ رَسُولَ
اللَّهِ فَاَخْبِرْنى عَمَّا في بَطْنِ ناقَتى هذِه؛ اگر تو براستى رسول خدايى به
من بگو در شكم اين شتر ماده من چيست؟”

 مردى از همراهان رسول خداصلى
الله عليه وآله وسلم به نام “سلمة بن سلامة بن وقش” گفت: از رسول خدا سؤال نكن و
نزد من بيا تا پاسخ تو را بگويم، تو بر اين شتر جسته‏اى و در شكم آن همان كُرّه
توست!

 رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم
با ناراحتى فرمود:

 “مَهْ اَفَحَشْتَ عَلَى
الرَّجُل! زبانت را نگهدار آيا به اين مرد فحش دادى! [و سخن زشت گفتى]؟!” سپس روى
خود را از “سلمة بن سلامة” گرداند.12

 × درسى آموزنده

 در اين جا قبل از آن كه مسير
حركت را ادامه دهيم از اين قسمت تاريخ جنگ بدر كه در اين جا خوانديم به يك نكته
اخلاقى آموزنده اشاره كرده، مى‏گذريم:

 در اين جا مى‏خوانيم كه “سلمة
بن سلامة” حرف زشتى به اين مرد عرب زد و رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم به او
پرخاش كرده، از او روى گرداند، در صورتى كه به نظر مى‏رسد سلمة بن سلامة روى علاقه
به رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم اين سخن را گفت، و هنگامى كه ديد يك عرب
بيابانى درصدد تمسخر رسول خداصلى الله عليه وآله وسلم برآمده نتوانست تحمّل كند، و
براى رسوا كردن و شرمسار كردن آن عرب اين سخن را بر زبان جارى كرد، ولى پيامبر
گرامى اسلام او را در اين كار سرزنش كرد و عملاً او را تنبيه فرمود.

 و اين درس بزرگى است براى همه
كسانى كه درصدد تبليغ دين اسلام و انجام رسالت تاريخى و الهى خود هستند، و براى
همه پيروان راستين رهبر عظيم الشأن اسلام كه هرگاه در برابر منكران و حتى دشمنان
اسلام و ستيزه جويان و مسخره كنندگان قرار گرفتند و از آنها اهانت و يا تمسخرى نيز
شنيدند با اين حال، عفّت كلام را در برخورد با آنها حفظ كنند و از دايره ادب و
نزاكت در گفتار خارج نشوند، و اين دستور آموزنده قرآن را نيز از ياد نبرند كه خداى
تعالى فرموده:

 “وَ لا تَسُبُّوا الَّذينَ
يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوَاً بِغَيْرِ عِلْمٍ؛13
دشنام ندهيد به كسانى كه جز خدا را مى‏خوانند، زيرا آنها نيز ناآگاهانه از روى
دشمنى خدا را دشنام مى‏دهند.”

 و اين كلام رسول خداصلى الله
عليه وآله وسلم را نيز به خاطر بسپاريم كه فرمود:

 “إيَّاكُم وَالْفُحْش
فَإِنَّ اللَّه عَزَّوَجَلَّ لايُحِبُّ الفاحِشَ الْمُتَفَحِّش؛14 از فحش دادن سخت
بپرهيزيد براستى كه خداى عزّوجلّ شخص فحش دهنده كه خود را وادار به فحش مى‏كند
دوست نمى‏دارد.”

 و در جاى ديگر روايت شده كه
فرمود:

 “ما كانَ الْفُحْشُ فى
شَى‏ءٍ إِلاَّ شانَه؛15 فحش در چيزى نيامد جز آن كه آن را زشت كرد.”

 × دنباله داستان

 نوشته‏اند: رسول خداصلى الله
عليه وآله وسلم همچنان پيش آمد تا به “ذخران” رسيد. و در آن جا به اطلاع آن حضرت
رسيد كه كاروان قريش – با شنيدن خبر حركت مسلمانان از مدينه – مسير خود را از بدر تغيير
داده و بسرعت به طرف مكه رفته، و از آن سو نيز بزرگان قريش از مكّه براى نجات
كاروان بيرون آمده و به سوى بدر پيش مى‏آيند.

 × ابوسفيان و كاروان قريش

 اكنون رسول خداصلى الله عليه
وآله وسلم و مسلمانان را در منزلگاه “ذخران” مى‏گذاريم و به سراغ كاروان و رئيس
آن، ابوسفيان مى‏رويم، تا ببينيم براى نجات كاروان از دست مسلمانان چه راهى را در
پيش گرفت.

 چنان كه از برخى از تواريخ
استفاده مى‏شود: هنگامى كه افراد كاروان قريش در شام بودند شنيده بودند كه رسول
خداصلى الله عليه وآله وسلم و مسلمانان انتظار حركت كاروان را مى‏كشند تا سر
راهشان آمده، بدان دستبرد زنند،16 ولى به گفته ابن هشام و ديگران: ابوسفيان هنگامى
كه به نزديك سرزمين حجاز رسيد17 شروع به تجسّس و خبرگيرى از مسلمانان كرد، و هم
چنان از سواران رهگذر و مسافران مى‏پرسيد تا اين كه از برخى از آنها شنيد كه
محمدصلى الله عليه وآله وسلم اصحاب و ياران خود را براى دستبرد به كاروان از مدينه
بسيج كرده و بيرون آمده‏اند.

 × پيك ابوسفيان به مكّه

 در اين جا بود كه ابوسفيان، “ضمضم
بن عمرو جهنى” را – طبق اعتقاد برخى با بيست مثقال طلا – اجير كرد تا بسرعت، خود
را به مكّه رسانده، خبر حركت مسلمانان به سوى كاروان را به سران قريش بدهد و به
اطّلاع آنها برساند كه مسلمانان قصد مصادره كاروان را دارند و براى نجات كاروان
هرچه سريعتر خود را برسانند. و نيز به او دستور داد: هنگامى كه داخل مكّه مى‏شود
بينى شترش را ببرد، و پيراهن خود را از جلو و عقب چاك زند و پالان شترش را وارونه
كند و فرياد الغوث ! الغوث ! برآورد؛ زيرا عربهاى آن زمان چون حادثه مهم و خطرناكى
براى آنها پيش مى‏آمد براى تحريك مردم اين كار را مى‏كردند.

 × خواب هولناك “عاتكه”
دختر عبدالمطلب

 سه شب پيش از آن كه “ضمضم” به
مكّه برسد و اين خبر را به قريش برساند، “عاتكة” دختر عبدالمطلب، خواب هولناكى
مى‏بيند و مى‏گويد: “ديدم شترسوارى به مكّه آمد و در “أبطح” ايستاد و با فرياد
بسيار بلندى گفت:

 “ألا إنفروا يا آلَ
غُدَر18 لِمَصارِعِكُم فى ثَلاث؛ اى مردم مكه تا سه روز ديگر به سوى قتلگاهتان كوچ
كنيد!” پس مردم را ديدم اطراف او را گرفتند و او هم چنان با مردمى كه اطرافش بودند
وارد شهر مكه شده تا مسجد الحرام بيامد، در آن جا گويا شترش او را به پشت كعبه برد
و در آن جا نيز فريادى ديگر كشيد و همان سخن را تكرار كرد، از آن جا به بالاى كوه
ابوقُبَيس آمد و فرياد ديگرى به همان نحو كشيد، سپس سنگى را برداشته از كوه سرازير
كرد، سنگ هم، تا پايين كوه غلتيد و چون به پايين كوه رسيد بشكست و در هر يك از
خانه‏هاى مكه قطعه‏اى از آن سنگ بيفتاد!”

 آن گاه عاتكه به عباس گفت: من
با ديدن اين خواب چون ترسيدم كه به قبيله تو مصيبت و بلايى برسد از اين رو تنها آن
را براى تو نقل كردم ولى تو براى ديگرى نقل مكن.

 عباس گفت: خواب عجيبى است تو
هم آن را براى ديگرى بازگو مكن ولى هنگامى كه عباس از خانه عاتكه بيرون آمد آن
خواب را براى “وليد بن عتبه” كه از رفقاى نزديك عباس بود نقل كرد و به او گفت:
براى ديگرى نگويد.

 وليد هم براى پدرش عتبه گفت و
چيزى نگذشت كه اين خواب در شهر مكه منتشر شد و در مجالس قريش مورد بحث قرار گرفت.

 عباس گويد: پس از آن به
مسجدالحرام رفتم كه طواف انجام دهم، ابوجهل را با جمعى از قريش مشاهده كردم كه دور
هم نشسته‏اند و درباره خواب عاتكه بحث مى‏كنند، چشمش كه به من افتاد مرا صدا زد و
گفت: طوافت كه تمام شد به نزد ما بيا!

 چون طواف من به پايان رسيد به
نزد ايشان رفته نشستم.

 ابوجهل رو به من كرده گفت: از
چه زمانى اين زن در ميان شما پيغمبر شده؟

 من خود را به بى‏اطلاعى زده
پرسيدم: كدام زن؟

 گفت: عاتكه!

 پرسيدم: چه خوابى ديده؟

 گفت: اى فرزندان عبدالمطلب
مردانتان ادعاى پيغمبرى كردند كافى نبود كه زنانتان نيز دست به اين كار زدند؟ اين
عاتكه است كه ادعا دارد در خواب ديده كسى به سوى قريش آمده و گفته است: تا سه روز
ديگر به جانب قتلگاهتان كوچ كنيد!

 اى عباس ما تا سه روز ديگر صبر
مى‏كنيم، اگر اين مطلب واقع نشد نامه‏اى ميان خود مى‏نويسيم و همگى امضا مى‏كنيم
كه شما فرزندان عبدالمطلب دروغگوترين مردمان در ميان عرب هستيد!

 عباس گويد: به خدا اين سخنان
براى من چيز مهمى نبود ليكن با اين حال منكر شده گفتم: عاتكه چنين خوابى نديده، و
اين مطلب دروغ است.

 اين را گفته و از او جدا شدم.
چون شب شد، زنان قبيله بنى عبدالمطلب همگى به خانه ما ريخته گفتند:

 اين فاسق خبيث درباره مردانتان
هر چه خواست گفت و شما دم نزديد، اينك پا را فراتر نهاده درباره زنانتان هم
ياوه‏گويى مى‏كند و تو گوش كردى و پاسخش را ندادى مگر غيرت نداشتى كه پاسخش را
بگويى؟!

 گفتم: من پاسخش را دادم، ولى
چيز مهمى نبود. به خدا اگر از اين پس سخنى گفت او را تنبيه خواهم كرد.

 چون روز بعد شد، يعنى روز سومى
كه عاتكه آن خواب را ديده بود، من خشمگين از خانه بيرون رفتم و قصد داشتم به
مسجدالحرام بروم و ابوجهل را در هر كجا هست پيدا كنم و او را دشنام گفته سخنان آن
روزش را تلافى كنم، همين كه به مسجدالحرام آمدم او را ديدم كه با سرعت از مسجد
خارج مى‏شود، من پيش خود فكر كردم لابد اين مرد – كه خدايش از رحمت خود دور كند –
دانسته كه من قصد دشنامگويى او را دارم كه اين چنين فرار مى‏كند، ولى معلوم شد كه
صداى “ضمضم بن عمرو” را شنيده و مى‏رود تا سخنان او را بشنود.

 من هم بيرون رفته ضمضم را ديدم
كه بينى شترش را بريده و پالانش را وارونه كرده و جامه خود را دريده و فرياد
مى‏زند:

 اى گروه قريش! مال التّجاره
خود را دريابيد! دريابيد! كه همه آنها به خطر افتاده! محمّد و يارانش متعرّض
ابوسفيان و كاروان شما شده‏اند! هرچه زودتر خود را به كاروان برسانيد كه اگر دير
بجنبيد همه را مى‏برند!

 با اين جريان فكر انتقام گرفتن
از ابوجهل از سر من بيرون رفت و هر كس به فكر افتاد تا به هر وسيله‏اى كه مى‏تواند
خود را به كاروان قريش برساند، مردم با سرعت عجيبى آماده رفتن شدند، و اگر كسى هم
نمى‏توانست برود ديگرى را به جاى خود مى‏فرستاد، تمام بزرگان قريش آماده حركت
شدند، تنها در اين ميان ابولهب، عاص بن هشام را كه چهار هزار درهم به او مديون بود
به جاى خويش فرستاد و او را با همان مبلغ براى رفتن به اين راه به جاى خويش اجير
كرد.

 × ماجراى اميّة بن خلف

 “اميّة بن خلف”19 نيز كه
پيرمردى فرتوت و فربه بود و بسختى راه مى‏رفت و بدشوارى سوار و پياده مى‏شد خواست
همراه قريش نرود ولى “عقبة بن ابى معيط” به نزد او آمده منقلى كه معمولاً در آن
عود روشن مى‏كردند با قدرى آتش و عود پيش او نهاد و گفت:

 اى ابو على! اين عود را در اين
منقل بريز و مانند زنان به خود بخور بده؛ زيرا تو با اين تصميمى كه گرفته‏اى در
رديف زنان هستى.

 اميّه از اين سخن برآشفت و از
جاى برخاست و مانند ديگران آماده رفتن شد.20

 اين بود آنچه را كه ابن اسحاق
در اين باره نوشته است، ولى در صحيح بخارى براى اكراه اميّة بن خلف از رفتن به
همراه لشكر قريش، علّت ديگرى ذكر كرده كه در آن معجزه‏اى از رسول‏خداصلى الله عليه
وآله وسلم و خبرى از آن حضرت درباره آينده اميّة نيز وجود دارد كه نقل آن خالى از
فائده نيست.

 بخارى به سندش از “عبداللّه بن
مسعود” روايت كرده: اميّة بن خلف با سعد بن معاذ – رئيس انصار مدينه – رفاقت داشت،
بطورى كه هرگاه اميّة به مدينه مى‏آمد به خانه سعد مى‏رفت و هرگاه سعد به مكّه
مى‏رفت به خانه اميّة وارد مى‏شد، پس از آن كه رسول‏خداصلى الله عليه وآله وسلم به
مدينه هجرت فرمود، سعد به منظور انجام عمره به مكّه رفت و به خانه اميّه وارد شد و
به او گفت:

 ساعت خلوتى را براى من در نظر
بگير شايد بتوانم طوافى انجام دهم، اميّة نزديكيهاى ظهر او را برداشت كه به
مسجدالحرام ببرد، در راه كه مى‏رفتند ابوجهل آن دو را ديد و پرسيد:

 اى ابا صفوان (كنيه اميّة) اين
كيست كه همراه توست؟

 گفت: سعد است.

 ابوجهل با ناراحتى به سعد گفت:
تو را مى‏بينم كه آزادانه در مكّه طواف مى‏كنى با اين كه بى‏دينان را در شهر خود
پناه داده‏ايد و به خيال خود آنها را يارى مى‏دهيد و كمكشان مى‏كنيد، سوگند به خدا
اگر به همراه “ابوصفوان” نبودى سالم به نزد خاندانت باز نمى‏گشتى!

 سعد فريادى بر سر او كشيده
گفت: به خدا سوگند اگر جلوى مرا اكنون از طواف بگيرى من نيز جلوى تو را از آنچه بر
تو سخت‏تر است خواهم گرفت و آن راه تو از مدينه است.21

 اميّه رو به سعد كرده گفت: اى
سعد بر سر أبوالحكم داد نكش كه او بزرگ و آقاى اين منطقه است!