دانستنیهایى از قرآن ۴

سخنان معصومان ۵

–                حجهالاسلام والمسلمین محمدرضا مصطفى‏پور۶

امامان و جهاد فرهنگى و سیاسى            حجهالاسلام والمسلمین سیداحمد خاتمى۱۰

انتخابات ریاست جمهورى، تحلیل‏ها، عبرت‏ها و پى‏آمدها۳                حجهالاسلام والمسلمین محمدتقى رهبر۱۴

بررسى ریشه‏ها و عوامل اسراف از دیدگاه قرآن و اهل بیت(ع)            حجهالاسلام ابوالقاسم یعقوبى۱۷

آثار برخى گناهان از زبان امام سجاد(ع)                 حجهالاسلام سیدجواد حسینى۲۲

جویبارهاى حکمت و معرفت از سرچشمه‏هاى معنویت و فضیلت          غلامرضا گلى‏زواره۲۶

نگاهى گذرا به سیره قرآنى امام صادق(ع) ۳۲

برخى از آثار اعتقاد به معاد از منظر قرآن                عسکرى اسلامپور کریمى۳۴

اندیشه‏هاى نورانى امام صادق(ع)                         اسماعیل نساجى‏زواره۴۰

خاطراتى سبز از یاد شهیدان۴۵

نگاهى به رویدادها۴۸

آیه اللّه جوادى آملى

تهیه و تدوین: حجهالاسلام و المسلمین محمد رضا مصطفى پور

مقدّمه

انسان موجودى فقیر و نیازمند آفریده شده است و هر فقیرى نیازمند به کمک است تا از راه کمک خواهى از دیگران و کمک کردن دیگران به او، نیازهایش را برطرف سازد، همین نیاز انسان‏ها به یکدیگر است که آنها را به هم پیوند مى‏دهد و این پیوند موجب مى‏شود تا هر فردى به میزان توان خود نیاز طرف دیگر را برطرف کند، خواه این نیاز مادى باشد مانند: تأمین خوراک و پوشاک و مسکن و… خواه معنوى باشد، مانند: نیاز به علم و….

نیاز مقیّد و مطلق

البته نیاز انسان به انسان‏هاى دیگر نیاز مقیّد و محدود است یعنى هر انسان در هر بعدى از ابعاد وجودى خود و یا شأنى از شئون که نیازمند است به فردى احتیاج دارد که در آن بعد بتواند نیازش را برطرف سازد.

از باب مثال: انسانى که مى‏خواهد خانه‏اى بسازد به دلیل این که خود بنّایى نمى‏داند به بنّا نیازمند است و یا چون جاهل است به عالمى نیازمند است تا نیاز او را به علم برطرف سازد.

اما نوعى نیاز نیز وجود دارد که مطلق است و آن نیاز انسان به خداست.

زیرا انسان به لحاظ وجودى وابسته و ربط محض به خداست و هیچ سهمى از استقلال ندارد. از این رو در همه شئون و ابعاد وجودى خود نیازمند به خدا است و خدا باید نیاز او را برطرف گرداند. قرآن کریم مى‏فرماید: “یا ایّها الناس انتم الفقراء الى اللّه و اللّه هو الغنى الحمید؛۱ اى مردم شما همگى نیازمند به خدائید، تنها خداوند است که بى‏نیاز و شایسته هرگونه حمد و ستایش است.”

و چون خدا بى‏نیاز مطلق است آدمى در حال نماز به او اعلام مى‏دارد که ما فقط از تو استعانت مى‏طلبیم.

چنانکه فقط تو را عبادت مى‏کنیم “ایاک نعبد و ایّاک نستعین” راز این که فقط باید از خدا استعانت کرد آن است که هرچه براى رفع نیاز مورد استفاده قرار مى‏گیرد همه و همه از شئون فاعلیت خداى سبحان و از سربازان آماده الهى است که هر یک در نظام آفرینش مأمور کارى هستند.

انسان موحّد، خالق،‌هادى، مطعم، ساقى و شفا دهنده را خداى سبحان مى‏داند.

البته خدا از راه اسبابى خاص فاعل این امور است و مسبّب الاسباب نیز خود اوست. یعنى خدا همان طور که غذا و آب را آفریده و به آن خاصیّت سیر و سیراب کردن بخشیده است پیامبران را فرستاده و به اذن خود به آن‏ها خاصیّت هدایت کردن را بخشیده است.

جواب یک سؤال

اگر تنها باید از خدا کمک خواست پس چرا به آدمیان فرمود: “تعاونوا على البرّ و التقوى:۲همدیگر را بر نیکى و تقوا کمک کنید” یعنى دیگران نیز مى‏توانند به انسان کمک کنند.

در جواب مى‏گوییم: به مقتضاى توحید افعالى همه کارهاى نیک نیکوکاران از آن خداست و همه فاعل‏ها از درجات و شئون فاعلیّت خداى سبحان هستند یعنى خدا انسان‏هاى مددکار را آفریده و به او توان امداد و گره‏گشایى را اعطا کرده است.

در حقیقت او آیت خداست و این کارها همه از اوصاف فعلى خداست که از مقام فعل او انتزاع مى‏شود و زاید بر ذات اوست از این رو استعانت از هر چیزى استعانت از فیض خداست نه غیر آن و هیچ معینى در اعانت خود مستقل نیست.

با توجه به این حقیقت است که تعاون و استعانت و اعانت از دیگران منافات با حصر استعانت از خدا ندارد.

استعانت راستین و دروغین

راه آزمودن استعانت راستین آن است که انسان همه شئون هستى خود را محاسبه کند، اگر در هیچ شأنى از شئون خود به غیر خدا تکیه نکرد او در نماز صادقانه مى‏گوید: “ایّاک نعبد و ایّاک نستعین” اما اگر در هر پیش آمد و رخداد حادثه‏اى به غیر خدا نظر دارد و اگر پس از ناامیدشدن از اسباب عادى به سوى خدا مى‏روداو صادقانه خدا را کمک کننده خود نمى‏داند. از باب مثال اگر کسى در صورت رخدادن حادثه‏اى اولین پناهگاهش را خدا مى‏داند صادق است و اما اگر غیر خدا مانند قدرت خود یا قبیله را، در ادعاى استعانت از خدا کاذب است.

به طور خلاصه مى‏توان گفت: با توجه به نیازمندى مطلق انسان به خدا، اولاً: استعانت براى انسان لازم و کمال وجودى اوست و ثانیاً: متعلق استعانت همه شئون تکاملى اوست و ثالثاً: آن چه از انسان صادر مى‏شود هرچند به صورت استعانت باشد همگى در تعمیم نصاب استعانت سهم دارد و رابعاً: مبدأ افاضه هر فیضى خداى سبحان است که شریک و ظهیر و پشتیبان ندارد و خامساً: هرجا سخن از اعانت صادق و تعاون حق است در واقع آن معین مظهرى از مظاهر اعانت خداست.

استعانت از صبر و نماز از برنامه‏هاى مؤمنان

خداى سبحان در قرآن خطاب به مؤمنان فرمود: “یا ایّها الّذین آمنوا استعینوا بالصبر و الصلّوه ان اللّه مع الصابرین؛۳ اى کسانى که ایمان آورده‏اید، به صبر و نماز استعانت کنید. زیرا خدا با صابران است.”

در این آیه به مؤمنان مى‏گوید: براى موفقیت و پیروزى از دو نیروى صبر و نماز کمک بگیرید. زیرا انسانى که در برابر حوادث گوناگون قرار بگیرد، در صورتى مى‏تواند در برابر آن حوادث ایستادگى کند و از پا در نیاید که اولاً از قدرت صبر و پایمردى و استقامت و پایدارى استعانت کند و ثانیاً به تکیه‏گاهى تکیه کند که از هر جهت نامحدود و بى‏انتها باشد و نماز وسیله‏اى است که او را با چنین مبدئى مربوطمى‏سازد از این راه مى‏تواند با روحى مطمئن و آرام امواج سهمگین مشکلات را درهم بشکند.

آیه فوق در واقع انسان مؤمن را به دو اصل سفارش مى‏کند یکى اتکا به نفس و خود یارى که از آن به صبر یاد شده است و دیگرى اتکاى به خداوند که نماز مظهر آن است.

راز ذکر صبر با نماز

در قرآن کریم هنگام طرح امور بسیار مهم و براى ورود در آن مقدمه‏اى ذکر مى‏شود. بر خلاف امور عادى که بیان آن‏ها بدون ذکر مقدمه است. نبرد با دشمن داخلى یا خارجى و مقاومت و پیروزى یا شهادت در آن نیز از امور مهم اسلامى است از این رو در آیه مورد اشاره که در آغاز به عنوان مقدمه عظمت صبر را بیان مى‏کند زیرا از عوامل مؤثر در پیشبرد جنگ صبر و بردبارى از یکسو و تقرّب و عروج به طرف ملکوت از سوى دیگر است.

با توجه به این که چهره دین باید در همه مظاهر تجلّى کند و هیچ امر دینى از نماز جدا نیست و صبر و مقاومت بدون نماز راه بجایى نمى‏برد، صبر و نماز را در کنار هم ذکر کرده و آن دو وسیله کمک رسانى خداى متعال است.

شرط تنزّل نصرت الهى

خداى سبحان در آیه به مؤمنان استعانت به صبر و نماز مى‏دهد، با این که نصر و کمک فقط نزد خداست “و ما النّصر الّا من عند اللّه؛۴پیروزى و نصرت فقط از نزد خداست ” معین و مستعان تنها خداى متعال است.

با توجه به انحصار نصر و پیروزى از نزد خدا، چرا به مؤمنان دستور مى‏دهد از صبر و نماز استعانت بجوئید؟

در جواب مى‏گوییم: اگرچه نصرت و یارى در نزد خداست لیکن یارى فرستادن خدا مشروط است نه مطلق. از این رو فرمود: “ان تنصروا اللّه ینصرکم؛۵ اگر خدا را یارى کنید خدا شما را یارى مى‏کند”. از این رو خداى سبحان عدّه‏اى را که از یاد خدا اعراض و به خود اکتفا کرده‏اند مخذول مى‏کند “فلاناصرلهم”۶ در آیه محل بحث با امر به استعانت به وسیله صبر و نماز به شرط تنزّل نصرت الهى اشاره مى‏کند یعنى آن که خواهان بهره‏مندى از رحمت و نصر الهى است باید صابر و نماز گزار باشد و دین خدا را یارى کند.

استعانت به صبر و نماز نه از صبر ونماز

سؤالى در اینجا مطرح مى‏شود که چرا در این آیه خداوند به مؤمنان دستور مى‏دهد به صبر و نماز استعانت کنید نه از صبر و نماز. در جواب مى‏گوییم: صبر و نماز وسیله قابلى هستند نه معین و مستعان فاعلى چنان چه تقوا و جهاد و مانند آن وسیله است، صبر و نماز نیز وسیله یارى خواستن از خدا است.

و به عبارت دیگر: صبر و نماز مبدأ فاعلى مددرسانى نیستند زیرا مبدأ فاعلى مددرسانى خداى سبحان است و صبر و نماز متمم قابلیّت قابل است و قابل را براى تنزّل فیض خدا آماده مى‏کند یعنى این گونه وسیله قابلى است و خدا کمک کننده فاعلى است.

قرآن کریم این معنا را که در صبر نیز باید به خدا استعانت داشت از گفته موسى کلیم فرمود: “قال موسى لقومه استیعنوا باللّه و اصبروا؛۷ موسى به قومش گفت: به خدا استعانت کنید و صابر باشید.” وعده‏اى در برابر استعانت صبر به بنى اسرائیل داده است که “انّ الارض لله یورثها من یشاء من عباده و العاقبه للمتقین؛۸ خداى سبحان زمین را به هرکس از بندگانش که بخواهد به ارث مى‏دهد و سرانجام از آن پرهیزگاران است.”

نصیب بنى اسرائیل از این استعانت و صبر، فرجام نیکو و تحقق وعده تخلف‏ناپذیر الهى درباره آنان خواهد بود.

ناگفته نماند که صبر یک کمال وجودى است و همه کمال‏هاى نظام هستى از خداى نظام بخش است صبر را نیز خدا باید به انسان اعطا کند یعنى تنها فاعلى که این کمال را به انسان مى‏بخشد خداى سبحان است.

نکته اساسى در لزوم استعانت به نماز این است که نماز نه تنها عمود دین است بلکه ستون استقرار، استقلال، آزادى و حیات بر این جامعه است.

تفاوت صبر و نماز

دستور استعانت به صبر و نماز در آیه مورد بحث، همچنین در آیه ۴۵ سوره بقره نیز آمده است، در آن جا فرمود: “واستعینوا بالصبر و الصلوه و انّها لکبیره الّا على الخاشعین؛ به صبر و نماز استعانت بجویید که به راستى نماز کارى بس سنگین و گران است مگر بر فروتنان” سؤالى که در اینجا مطرح است این است با این که در هر دو آیه صبر و نماز با هم ذکر شده است در آیه۴۵ نماز مهمتر از صبر تلقى شده است در حالى که درآیه ۱۵۳ صبر مهمتر از نماز تلقى شده است.

راز این تفاوت بر مى‏گردد به تفاوت در مورد صبر و نماز در دو آیه. در آیه ۴۵ به لحاظ این که مسئله عبادت مطرح است اهمیّت را به نماز مى‏دهد ولى در آیه ۱۵۳ به لحاظ مسئله جنگ و نبرد و تحمّل رنج‏هاى مبارزه و لزوم پایدارى و پرهیز از عقب نشینى مطرح است به بیان صبر اهتمام ورزیده است.

و فرمود: خدا با صابران است با این که خداى سبحان با نمازگزاران نیز هست و نماز نیز در حل مشکلات جنگ و پیشبرد آن تأثیر بسزایى دارد.

رابطه صبر و نماز

در مبارزه با هوس و رهایى از رذایل درونى و پایدارى و پیروزى در برابر دشمن بیرونى، صبر و نماز هر دو سهم دارند و یکدیگر را کمک مى‏کنند به این صورت که جزع و بى‏تابى که در برابر صبر و استقامت است به وسیله نماز برطرف مى‏شود. از این جهت مى‏توان گفت صبر محصول نماز است زیرا انسان گرچه بالفطره صبور است، نماز مانع حرص و بى تابى است و صبر را تثبیت و انسان بى تاب را صبور و شکیبامى‏کند.

از سوى دیگر سهم صبر در تدافع از خصم و سهم در تهاجم بر دشمن آشکارتر است از این رو گفته‏اند نماز ستون دین است.

از سوى دیگر خود نماز نیز حاصل صبر است. زیرا طاعت که باید بر آن صبر کرد شامل نماز نیز هست و نمازگزار بر طاعت نماز صبر مى‏کند و تا انسان صبر بر اطاعت نداشته باشد نماز نخواهد گزارد.

سنگینى و بزرگى نماز

خداى سبحان در آیه ۴۵ نماز را به بزرگى و عظمت یاد مى‏کند.

این تعبیر بیان گر اهمیّت و عظمت ذاتى نماز است. بنابراین، اگرچه حمل آن میسور خاشعان است لیکن بر آنان نیز سنگین و عظیم است. از این رو امامان معصوم (ع) هنگام نماز واداى این امانت سنگین الهى با چهره زرد و تپش پهلوها نماز مى‏گزاردند چنان که درباره امام حسن مجتبى(ع) گفته شده است “کان اذا اقام فى صلاته ترتعد فرائصه بین یدى ربّه؛۹ وقتى براى نماز مى‏ایستاد پهلوهایش در برابر خدا دچار تپش و لرزش مى‏شد.”

ملاک مقبولیت نماز

قرآن کریم نماز را بازدارنده انسان از فحشا و منکر معرفى مى‏کند و مى‏فرماید: “واقم الصلوه انّ الصلوه تنهى عن الفحشاء و المنکر؛۱۰ نماز را به پا دارید که نماز انسان را از فحشاء و منکر باز مى‏دارد.”

بر طبق این آیه خداوند تشخیص قبولى یا عدم قبولى نماز را به قیامت واگذار نکرده است، پیش از قیامت نیز مى‏توان پذیرش یا عدم پذیرش نماز را تشخیص داد و نسبت به آن اطمینان پیدا کرد. چنان چه امام صادق(ع) فرمود: “من احبّ ان یعلم اقبلت صلاته‏ام لم یقبل فلینظر هل منعته صلاته عن الفحشاء و المنکر بقدر ما منعته قبلت منه؛۱۱ هر کس در پى آگاهى از قبول یا عدم قبول نماز خویش است بنگرد آیا نماز او را از گناه باز مى‏دارد یا نه، قدر مقبول از نماز به میزان مانعیت آن از ارتکاب گناه است.”

قبول نشدن نماز براى غفلت زدگان در قیامت روشن مى‏شود، لکن اهل مراقبت و محاسبه با توجه به ملاک یاد شده، با احساس اندک گرایشى به زشتى، عدم مقبولیّت نماز خویش را درمى‏یابند و آن را جبران مى‏کنند. بر این اساس انسان باید، آثار عبادت را در خود بیابد و چنان چه اثر مثبت آن را در خود نیافت بداند مؤثر نبوده و قبول نشده است.

نماز فقط مجموعه حرکات و سکنات و عبادتى صورى نیست زیرا اگر نماز همین بود آن آثارى که باید داشته باشد نمى‏داشت و آدمى را از گناه باز نمى‏داشت، از این رو خدا از کسانى سخن مى‏گوید که نماز آنان صورى است و آنان را از زشتى باز نمى‏دارد زیرا آنها از نماز خود غافلند و دل به غیر خدا داده‏اند، “فویل للمصلّین، الّذین عن صلاتهم ساهون؛۱۲ واى بر نمازگزاران که از نمازشان غافلند و بدان اهتمام نمى‏ورزند.”

در این آیه سخن از تارکان نماز نیست بلکه از نمازگزارانى است که از نمازشان غافل اند و درباره آن نمى‏اندیشند.

اصلاح پیامدهاى سوء طبیعى نماز

انسان داراى فطرتى توحیدى است و با آن خدا را مى‏شناسد و او را مى‏طلبد و طبیعتى دارد که بدن او از آن تنظیم شده است، خداى متعال آن فطرت را به خود و طبیعت را به کل نسبت مى‏دهد.

طبیعت انسان که به طین بر مى‏گردد و به حسّ نزدیکتر است. داراى پیامدهایى است: “انّ الانسان خلق هلوعا اذا مسّه الشرّ جزوعاً و اذا مسّه الخیر منوعاً الّا المصلین، الذین هم على صلاتهم دائمون؛۱۳ به راستى انسان آزمند و حریص آفریده شده است، چون گزندى به او روى بیاورد بى تابى مى‏کند و ناله و اندوه سر مى‏دهد و چون خیرى به او روى بیاورد آن را به شدت از دیگران باز مى‏دارد، مگر نمازگزاران، همانان که بر نماز خود مداومت مى‏کنند.”

حریص و آزمند بودن و بى تابى و منوع بودن دردهایى است که از طبیعت انسان برخاسته و نشان نقص طبیعى اوست، نماز که از فطرت انسان بر مى‏خیزد همه این پیامدهاى سوء طبیعى را درمان و اصلاح مى‏کند.

لازم به تذکر است حرص ذاتاً نکوهیده نیست به گونه‏اى که اگر در نهاد انسان قرار داده شد آفرینش الهى ناقص باشد، چگونه ممکن است این صفت ناپسند باشد، در صورتى که این صفت تنها وسیله رسیدن انسان به کمال و سعادت واقعى است، انسان اگر براى رسیدن به خیرها حریص نباشد و در برابر رنج‏ها و گزندها بى تابى نکند و آه و ناله سر ندهد هرگز نمى‏تواند به سعادت نایل شود.

آن چه در این میان مهم است خیر و شر واقعى است. از این روى خداى سبحان نیروى عقل را در انسان آفریده است تا خوبى‏ها را به وسیله آن بشناسد سپس با نیروى حرص و آز براى دست یابى به آن تلاش کند و بدى‏ها را نیز تشخیص دهد و با نیروى جزع از آن‏ها بگریزد.

از آن جا که خیر واقعى انسان سعادت واقعى او در سراى آخرت است و شرّ حقیقى او تیره بختى او در جهان آخرت است، انسان خردمند چون مرتکب گناه شود آشفته مى‏گردد و به درگاه خدا تضرّع مى‏کند چون کار نیکى ببیند براى انجام آن تلاش مى‏کند و مى‏خواهد بیش از دیگران به انجام آن توفیق یابد و چیزى جز حرص او را به هنگام گناه به آشفتگى و تلاش براى کار نیک وا نمى‏دارد.

پس نه تنها این صفت نکوهیده نیست بلکه براى تکامل آدمى ضرورى است و براى استفاده صحیح از حرص، انسان نمازگزار آن را با حسن تدبیر در مسیر تکامل خویش به کار مى‏گیرد.

آثار نماز و اوصاف نمازگزاران

خداى سبحان در آیات سوره معارج علاوه بر آن که آنان را اهل مداومت بر نماز معرفى مى‏کند، اوصاف دیگران را براى آن بر مى‏شمارد:

۱- انسان نمازگزار به فکر محرومان و نیازمندان است. زیرا نماز انسان را وا مى‏دارد تا در مسائل مالى، اعم از واجب و مستحب به فکر نیازمندان و محرومان باشد “والّذین فى اموالهم حقّ معلوم للسائل و المحروم”۱۴ این اهتمام و تأمین مالى مختص به پرداخت زکات واجب نیست بلکه او را وادار مى‏کند به آن‏ها توجه ویژه کرده و حق آنان را ادا کند.

۲- انسان نماز گزار به یاد قیامت بوده و از عذاب الهى هراسناک است زیرا مى‏داند به هیچکس امان نامه‏اى براى رهایى از عذاب الهى نداده‏اند.

“والّذین یصدّقون بیوم الدین و الّذین هم من عذاب ربّهم مشفقون، انّ عذاب ربّهم غیرمأمون؛۱۵ آنان که روز جزا را تصدیق کرده و تصدیق خود را در عمل نشان مى‏دهند و آنان که از عذاب پروردگارشان هراسناکند چرا که مى‏دانند کسى را از عذاب پروردگارشان ایمنى نداده‏اند.

۳- نمازگزار انسانى عفیف و پاکدامن است “والّذین هم لفروجهم حافظون الّا على ازواجهم او ما ملکت ایمانهم فانّهم غیر ملومین فمن ابتغى وراء ذلک فاولئک هم العادون؛۱۶ و آنان که دامن خود را حفظ مى‏کنند مگر از همسرانشان یا کنیزانى که مالک آن‏ها شده‏اند که اینان نکوهش نمى‏شوند.”

۴- نماز گزار امین است و به عهد و پیمان خود وفا مى‏کند “والّذین هم لاماناتهم وعهدهم راعون؛۱۷ و آنان که امانت‏هاى همدیگر را پاس مى‏دارند و بر پیمان خود وفادارند.”

۵ – نمازگزار حدوثاً و بقاءً به حق و عدل شهادت مى‏دهد “والّذین هم بشهاداتهم قائمون؛۱۸ و آنان که شهادت‏هاى خود را برپا مى‏دارند و در عمل و اداى آن هیچ گونه کوتاهى نمى‏کنند و در آن تغییرى نمى‏دهند.

و بالآخره نمازگزارند “والّذین هم على صلاتهم یحافظون؛۱۹ کسانى که بر نماز خود مراقبت مى‏کنند و آداب کمال آن را رعایت مى‏کنند” و پاداش نماز گزاران راستین نیز بهشت است. “اولئک فى جنّات مکرمون؛۲۰ آنان در بوستان بهشتى خواهند بود و در آن مورد احترام قرار خواهند گرفت.”

معیّت خدا با صابران

در پایان آیه خداوند به عنوان برهان قضیه مى‏فرماید: “انّ اللّه مع الصابرین؛ خداوند در حقیقت با صابران است” و این همراهى و معیّت، همراهى خاص است و گرنه خدا با همه در همه حالات هست. توضیح آن که معیّت خداى متعال سه قسم است.

۱- معیّت مطلق و آن این که خدا با هر موجودى هست، “هو معکم اینما کنتم؛۲۱ او با شماست هرجا که باشید.” زیرا خداوند جامع همه کمالات وجودى است از این رو او همه جا حضور دارد و چیزى از او پنهان نیست.

۲- معیّت خاص که معیّت با لطف و رحمت و مهر است، خداى سبحان به عنوان غفّار و رئوف و مهربان با سالک صالح است “واعلموا انّ اللّه مع المتقین؛۲۲ بدانید که خدا با اهل تقوا است.”

۳- معیّت خاص که قهر است و خداى سبحان به قهّار و منتقم با طغیان گران فاسدان و کافران و فجار و بد اندیشان است.

در آیه مورد بحث از معیّت خاص خدا که همراه با مهر و لطف است سخن مى‏گوید و مى‏فرماید: خدا با صابران است.

نتیجه‏گیرى

در این مقاله از نیازمند آفریده شدن انسان سخن به میان آمده انسانى که نیازمند آفریده شده است او را وادار مى‏کند با دیگران پیوند برقرار کند، اما چون موجودى ممکن است و داراى وجود ربطى و در نتیجه نیازمند مطلق است به موجودى تکیه مى‏کند که او بى نیاز مطلق است. از این رو به خداى سبحان که بى‏نیاز مطلق است تکیه مى‏کند و از او استعانت مى‏جوید. بر این اساس است که خداوند یکى از وظائف مؤمنان را استعانت از خدا به وسیله نماز و صبر مى‏داند و از آنها مى‏خواهد که از صبر به منظور خودباورى و از نماز به عنوان وسیله نیرو گرفتن از خداى متعال استفاده کند و در مسیر تکامل در برابر حوادث و مشکلات و رنج‏ها ایستادگى نماید.

البته صبر و نماز در صورتى معین انسان در مسیر تکامل است که صبر حقیقى بوده و نماز نیز واقعى به گونه‏اى که واقعاً انسان صابر خدا را در معیت خود مى‏یابد و نماز را به گونه‏اى برپا مى‏دارد که او را از زشتى‏ها باز مى‏دارد و این باز داشتن از زشتیها نشانه قبولى نماز است و در پایان به آثار و برکات نماز پرداخته شده است.

پى‏نوشت‏ها:

1. سوره فاطر، آیه ۱۵٫
2. سوره مائده، آیه ۲٫
3. سوره بقره، آیه ۱۵۳٫
4. سوره آل عمران، آیه ۱۲۶٫
5. سوره محمّد(ص)، آیه ۷٫
6. همان، آیه ۱۳٫
7. سوره اعراف، آیه ۱۲۸٫
8. همان.
9. بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۳۳۱٫
10. سوره عنکبوت، آیه ۴۵٫
11. بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۲۰۴٫
12. سوره ماعون، آیات ۴ و ۵٫
13. سوره معارج، آیات ۲۳ – ۱۹٫
14. همان، آیات ۲۵ – ۲۴٫
15. همان، آیات ۲۸ – ۲۶٫
16. همان، آیات ۳۱ – ۲۹٫
17. همان، آیه ۳۲٫
18. همان، آیه ۳۳٫
19. همان، آیه ۳۴٫
20. همان، آیه ۳۵٫
21. سوره حدید، آیه ۴٫
22. سوره توبه، آیه ۳۶٫

حجهالاسلام سید جواد حسینى

بارها در دعاى کمیل این جملات را زمزمه کرده‏ایم: “اللّهم اغفرلى الذّنوب الّتى تهتک العصم، اللّهم اغفر لى الذّنوب الّتى تنزل النقم، اللّهم اغفرلى الذنوب الّتى تغیّر النّعم، اللّهم اغفرلى الذّنوب الّتى تحبس الدّعاء، اللّهم اغفرلى الذّنوب الّتى تنزل البلاء؛۱ خدایا بیامرز گناهانى را که پرده‏هاى عصمت را مى‏درد(و آبروى انسان را مى‏برد) خدایا بیامرز گناهانى را که بدبختى‏ها را فرو مى‏ریزد. خدایا ببخش گناهانى را که نعمت‏ها را تغییر مى‏دهد، خدایا ببخش گناهانى را که دعاى انسان را (از اجابت) حبس مى‏کند (و باز مى‏دارد) و خدایا ببخش گناهانى را که بلاها را نازل مى‏کند.”

بارها و بارها این پرسش هم براى خود ما مطرح بوده و هم مردم و جوانان پرسیده‏اند که چه گناهانى است که گرفتارى و بدبختى را در پى‏دارد؟ کدام گناهان است که نعمت‏هاى انسان را تغییر و باعث سلب نعمت‏ها مى‏شود؟ چه گناهانى است که مانع استجابت دعاهاى انسانها مى‏شود؟ و چه گناهانى باعث نزول بلاهایى چون سیل و زلزله و خشکسالى و…مى‏شود؟ سربسته هم جواب داده‏ایم که برخى گناهان عامل این بیچارگى‏ها است. ولى جواب قانع کننده دادن نیاز به مطالعه آثار تمامى گناهان دارد، تا یکى یکى استخراج نشود که چه گناهانى مانع استجابت دعا مى‏شود، و کدام گناه بلاها را نازل مى‏کند… به روایتى از سید ساجدان زین عابدان، على بن‏الحسین(ع) بر خوردم که یکجا به همه این پرسشها پاسخ داده بود، و بر آن شدم که آن را در اختیار خوانندگان عزیز نیز قرار دهم.

الف: گناهانى که نعمت‏ها را تغییر مى‏دهد

خداوند آنچه از نعمت‏ها در زمین و اسمان است براى بهره‏بردارى انسان آفریده است: “هو الّذى خلق لکم ما فى الارض جمیعاً؛۲ او خدایى است که آنچه در زمین است همه را براى شما (انسان‏ها) آفریده.) و گاه نعمتهاى ویژه را نیز به انسان عنایت مى‏کند. ولى گاه این نعمت‏ها را از انسان مى‏گیرد نه بخاطر این که “نعوذباللّه” خزانه الهى تمام شده باشد، که تمام شدنى نیست، و نه بخاطر بخل و امثال آن که ذات پاک او از هر عیب و نقصى مبرّا مى‏باشد. بلکه گناهى و یا گناهانى از انسان صادر مى‏شود که نعمت‏ها را از انسان مى‏گیرد و یا تغییر مى‏دهد، حال باید دید که کدام گناهان است که نعمت‏ها را تغییر مى‏دهد و یا از انسان مى‏گیرد.

محمد بن على بن الحسین از احمد بن الحسن تا مى‏رسد به ابى خالد کابلى و او مى‏گوید: سمعت زین العابدین على بن الحسین(ع) یقول: الذّنوب الّتى تغیّر النّعم:از امام زین العابدین شنیدم که همیشه مى‏فرمود:گناهانى که نعمتها را تغییر مى‏دهد (چهار تا است که) عبارت باشد از:

۱- ظلم و ستم کردن به مردم

“البغى على النّاس؛ظلم و ستم کردن بر مردم(نعمت‏ها را تغییر مى‏دهد)” لذا حکومت و سلطنت با کفر پیشگى دوام مى‏آورد ولى با ظلم و ستم پیشگى دوام نخواهد آورد.۳ خصوصاً ظلم در حق افرادى که پناهى جز خداوند ندارد به سرعت برق، آه مظلوم مى‏گیرد و نعمت را تغییر مى‏دهد.۴

۲- ترک عادت نیک

“الزّوال عن العاده فى الخیر؛ از دست دادن عادت به کار خیر و نیک” گاه انسان عادت‏هاى خوبى دارد، مانند خرج دادن براى امام حسین(ع)، کمک به فقرا، عادت به خواندن قرآن و دعا و نماز شب، ترک این عادات نیک که به راحتى به دست نیامده نعمت‏ها را از انسان مى‏گیرد و یا تغییر مى‏دهد.

۳- ترک اختیار معروف

“واصطناع المعروف؛ از دست دادن اختیار عمل معروف (و شناخته شده نزد عقل و شرع) ممکن است مراد ترک عادت اختیار معروف و عمل شناخته شده در نزد عقل و شرع باشد، شاید مقصود این است که امر به معروف نکند و خود بدان عمل ننماید.

۴- کفران نعمت

“وکفران النّعم؛ کفران نعمت نمودن.” خداوند نعمتهاى بیشمارى به ما داده است از نعمت بعثت و امامت گرفته تا نعمت‏هاى عادى و معمولى همچون سلامتى، عقل، انواع خوردنى‏ها و پوشیدنى‏ها. کفران این نعمت‏ها نیز تغییر نعمت و یا زوال آن را به دنبال خواهدداشت.

۵ – شکر نعمت نکردن

“وترک الشّکر؛ترک شکر (نعمت).”

برترین شکر آن است که انسان نعمت را در مسیر خودش به کار ببرد،۵ و ترک آن به این است که در غیر مسیر صحیح استفاده کند، مثلاً جوانى را در مسیر گناه و فساد، مال را در مسیر حرام و لهو و لعب و..به کار برد.

در ادامه حضرت سجاد به آیه قرآن استناد نموده: “قال اللّه تعالى انّ اللّه لایغیّر ما بقومٍ حتّى یغیّروا ما بانفسهم؛۶ خداوند نعمتهاى خود را تغییر نمى‏دهد مگر آنکه مردم (بر اثر اعمال و رفتار و اندیشه ناسالم) در خود تغییر بوجود آورند.”۷

استاد مطهرى در ذیل آیه “الیوم یئس الذین…. واخشون” مى‏گوید: “فلا تخشوهم” دیگر از ناحیه آنها بیمى نداشته باشید “واخشون”، از من بترسید. بعد از این که دینتان از بین برود یا ضعیف شود و هرچه که بر سرتان بیاید، باید از من بترسید “از من بترسید” یعنى چه؟ مگر خدا دشمن دین خودش است؟ نه! این آیه همان مطلبى را مى‏گوید که در آیات زیادى از قرآن به صورت یک اصلى اساسى هست راجع به نعمتهایى که خداوند بر بنده‏اش تمام مى‏کند، مى‏فرماید: “ان اللّه لایغیّر ما بقومٍ حتّى یغیّروا ما بانفسهم”۸ یا “ذلک بانّ اللّه لم یک مغیّراًنعمهً انعمها على قومٍ حتّى یغیّروا مابانفسهم”.۹

مضمون اینست: خداوند هر نعمتى را که بر قومى ارزانى بدارد، آن نعمت را از آنها نمى‏گیرد مگر وقتى که آن مردم خودشان را از قابلیت بیندازند یعنى مگر اینکه آن مردم خودشان به دست خودشان بخواهند آن نعمت را ذایل کنند. این مطلب اساساً یک اصل اساسى در قرآن مجید است.۱۰

گناهانى که پشیمانى مى‏آورد

پنج گناه است که پشیمانى و حسرت شدیدى را به دنبال دارد که به راحتى قابل جبران هم نیست:

۱- قتل ناحق

حضرت سجاد(ع) در ادامه روایت فرمود: “والذّنوب الّتى تورث النّدم قتل النّفس الّتى حرّم اللّه قال اللّه تعالى فى قصّه قابیل حین قتل اخاه‌هابیل فعجز عن دفنه “فاصبح من النّادمین؛۱۱ گناهانى که پشیمانى مى‏آورند (یکى) کشتن نفس انسانى است که خداوند (کشتن) او را حرام کرده است.”

خداوند بلند مرتبه در قصّه قابیل آن زمانى که برادرش‌هابیل را به قتل رساند و از دفن او عاجز شد(تا کلاغى را دید که چیزى را دفن مى‏کند) مى‏فرماید:(صبح کرد در حالى که پشیمان بود)

نمونه‏هاى فراوان در خاطرات زندانى‏ها در مجلات و روزنامه‏ها مى‏خوانیم که کسانى که مرتکب قتل شده‏اند به شدّت پشیمان و نادمشده‏اند.

۲- ترک صله رحم

“و ترک صله القرابه حتى یستغنوا؛ترک صله ارحام و بستگان تا آنجایى که بى‏نیاز شوند” ترک رابطه با دوستان و خویشاوندان از گناهانى است که حسرت و پشیمانى و ندامت را به دنبال دارد که نمونه‏هاى آن را بخوبى در جامعه مى‏توانیم مشاهده کنیم.

۳- ترک نماز در وقتش

“و ترک الصّلوه حتى یخرج وقتها؛ترک نماز تا وقتش بگذرد” در این دنیا خصوصاً در آخرت حسرت طولانى را در پى خواهد داشت.

۴- ترک وصیّت

“و ترک الوصیّه؛ وصیّت نامه ننوشتن.”

هستند کسانى که وصیّتنامه نوشتن و یا وصیّت کردن را بد مى‏دانند، ولى نمى‏دانند که ممکن است مرگ ناگهانى دامن آنها را بگیرد، وصیّت‏ها و دیون مردم و مظالم آنها و یا نماز و روزه قضا داشته و وصیّت به آن را ترک کرده باشد، آنگاه دچار حسرت و پشیمانى مى‏شود.

در ادامه این فقره آمده که “و ردّ المظالم؛یعنى ردّ مظالم را ترک کند”

مقصود این است که گاه انسان مالى از مردم ضایع نموده که یادش رفته مربوط به چه کسى بوده است. براى این گونه موارد خوب است مالى در راه خدا داده شود به عنوان “ردّ مظالم” و نیّت صاحبان مال تا روز قیامت جبران حق آنها شود، ترک این مسئله نیز در قیامت پشیمانى و حسرت را به دنبال دارد.

۵ – زکات ندادن

“و منع الزّکاه حتّى یحضر الموت و ینغلق اللّسان؛ ندادن زکات تا زمانى که مرگ فرا برسد و زبان بند آید” آنگاه مى‏شود که همین اموالى که زکاتش را نداده در اختیار دیگران قرار مى‏گیرد و آنها از آن استفاده مى‏کنند ولى عذاب زکات ندادن را صاحب مال باید بچشد.

ج: گناهانى که عذاب و بدبختى را بدنبال دارد

“و الذّنوب الّتى تنزل النقم؛ گناهانى که عذاب و بدبختى را نازل مى‏کند” عبارت است از:

۱- نافرمانى ستمگرانه از آگاهان

“عصیان العارف بالبغى؛ با ستم از انسان عارف و آگاه (و رهبران دینى) نافرمانى نمودن.”

سرپیچى از فرامین پیشوایان دینى، انبیاء و امامان و مراجع عظام یکى از آثارش فرود آمدن عذاب الهى است که نمونه بارز آن درباره قوم نوح و قوم ثمود و عاد و… در تاریخ به ثبت رسیدهاست.

۲- سرکشى در مقابل مردم

“والتّطاول على النّاس؛ سرکشى در مقابل مردم.”

۳- استهزاء دیگران

“والاستهزاء بهم؛ ریشخند نمودن مردم” و استهزاء نمودن آنان عذاب الهى را در پى دارد.

۴- مسخره کردن دیگران

“والسّخریّه منهم؛ مسخره کردن دیگران” که قرآن به صراحت از آن نهى نموده و فرموده است شاید شخص مسخره شده از مسخره کننده بهتر باشد.۱۲

د: گناهانى که روزى و قسمت را تغییر مى‏دهد

درست است که روزى تقسیم شده است و تلاش و کوشش در بدست آوردن آن نقش اصلى را دارد ولى برخى گناهان تلاش و سعى را هم بى اثر مى‏کند و باعث مى‏شود که از سهم روزى انسان کاسته شود. آن گناهان عبارت استاز:

۱- اظهار ندارى

“اظهار الفقر؛ خود را فقیر نشان دادن”

با همه کاستى باید قبول کرد که در طول سى سال انقلاب تغییرات فراوان در زندگى مردم ایجاد شده و غالب مردم وضعشان بهتر شده است ولى متأسفانه عادت و رسم بر این است که عدّه‏اى بنا دارند همیشه خود را فقیر و ندار جلوه دهند، و هیچگاه حاضر نمى‏شوند نعمت‏هاى الهى را به زبان بیاورند، اثر این گونه فقرنمایى کم شدن رزق و روزى است.

۲- نماز عشاء را نخواندن

“والنّوم عن العتمه؛نماز عشاء را نخوانده خوابیدن”

کلاً استخفاف به نماز عامل بى‏برکتى و کم شدن رزق است در میان نمازها، ترک نماز عشاء و صبح نقش بیشترى در کم شدن رزق و بى‏برکتى دارد. درباره نماز صبح و قضا نمودن آن فرمود: “و عن صلاه الغداه؛ خواب ماندن از نماز صبح”

۳- سبک شمردن نعمت‏ها

“واستحقار النعم؛ حقیر شمردن نعمت‏هاى الهى”

تک تک نعمتهاى الهى براى انسان نقش حیاتى دارد، همین هوا را توجّه کنید که خیلى‏ها اصلاً جزء نعمت‏هاى الهى به حساب نمى‏آورند، وقتى آلوده کردند قدر آن را مى‏فهمند و همین طور سلامتى و…

حقیر و کوچک شمردن نعمت‏ها، نعمت‏ها را از دست انسان مى‏گیرد.

۴- از خدا شکایت کردن

برخى بنده‏ها بجاى بندگى به خداوند (نعوذ باللّه) مى‏خواهیم به خدا خدایى یاد بدهیم، و به او مى‏گوییم که اگر فلان گونه مى‏کردى بهتر بود. و هرگاه زبان به شکایت و گلایه باز مى‏کنیم، و حال آن که باید توجّه داشته باشیم خداوند قادر مطلق دانا و حکیم مطلق است دادن‏هاى او از سر حکمت است و ندادن‏هاى او نیز از سر حکمت. ضرر شکایت از خداوند متوجّه شخص شاکى مى‏شود و رزق و روزى او کم مى‏شود. امام سجاد(ع) فرمود: “وشکوى المعبود عزّ و جلّ؛ و شکایت نمودن از معبود(خداى) عزیز و جلیل خویش (که روزى انسان را کم مى‏کند)”

ه – گناهانى که پرده‏ها را مى‏درد

“والذّنوب الّتى تهتک العصم؛ گناهانى که پرده‏ها را مى‏درد” عبارت است از:

۱- شراب خوارى

“شرب الخمر؛ خوردن شراب”

۲- قمار بازى

“واللعب بالقمار؛بازى نمودن(با آلات) قمار”

۳- مزاحهاى بیهوده

“وتعاطى ما یضحک النّاس من اللغو و المزاح؛خنداندن مردم با سخنان لغو و بیهوده و مزاح(باطل و ناروا)”

۴- گفتن عیب دیگران

“و ذکر عیوب النّاس؛ به زبان آوردن عیوب مردم” که از گناهان کبیره است و ضررها و زیانهاى فراوانى دارد از جمله پرده حرمت انسان را مى‏درد.

۵ – همنشینى با دودلان

“و مجالسه اهل الرّیب؛ همنشینى با اهل شک و تردید(و انسانهاى سست عقیده)(پرده عصمت را مى‏درد)”

و – گناهانى که بلاها را نازل مى‏کند

حضرت سجاد(ع) فرمود:”والذّنوب الّتى تنزل البلاء؛ گناهانى که بلاء نازل مى‏کند” عبارت است از:

۱- کمک نکردن به درماندگان

“ترک اغاثه الملهوف؛ ترک یارى رسانى به فریادرسى درمانده” هرجا نداى مظلومى بلند شد باید مسلمانان یارى کنند اگر این کار را ترک کنند منتظر بلا باشند مهم‏ترین مصداق مظلومین در این دوران مى‏توان گفت: مردم مظلوم فلسطین، شیعیان جنوب لبنان، مردم مسلمان عراق و افغانستان و… مى‏باشند. لذا حضرت سجاد(ع) در ادامه فرمود:”و ترک معاونه المظلوم؛ کمک نکردن به مظلوم (بلا نازل مى‏کند)”

۲- ترک امر به معروف و نهى از منکر

جامعه اسلامى به این امر جدّى توجّه داشته باشند که ترک امر به معروف و نهى از منکر باعث مى‏شود جامعه را گناه و فساد بگیرد نتیجه آن این مى‏شود که بلا نازل شود و دامن همه را بگیرد.

پیامبر اکرم(ص) فرمود: “یک گنهکار در میان مردم همانند کسى است که با جمعى سوار کشتى شود و به هنگامى که در وسط دریا قرار مى‏گیرد، تبرى برداشته و به سوراخ کردن موضعى که در آن نشسته است بپردازد و هرگاه به او اعتراض کنند، در جواب گوید من در سهم خود تصرّف مى‏کنم. اگر دیگران او را از این عمل خطرناک باز ندارند، طولى نمى‏کشد که آب دریا به داخل کشتى نفوذ کرده، یکبارگى همگى در دریا غرق مى‏شوند.”۱۳ به این جهت امام سجاد(ع) فرمود: یکى از گناهانى که بلاها را فرود مى‏آورد “و تضییع الامر بالمعروف و النّهى عن المنکر؛۱۴ ضایع نمودن (و درست انجام ندادن) امر به معروف و نهى از منکر است”

ز گناهانى که دشمنان را قدرت مى‏بخشد

“والذنوب الّذى تدیل الاعداء؛گناهانى که دشمنان را قدرت مى‏بخشد” عبارت است از:

۱- “المجاهره بالظلم؛آشکارا ستم کردن” آرى اگر در جامعه ظلم و ستم علنى شد آرام آرام زمینه قدرت یافتن دشمنان نیز فراهم مى‏شود.

۲- “و اعلان الفجور؛ کارهاى بد را علنى کردن (و تشییع فاحشه در جامعه نمودن)”

۳- “واباحه المحظور؛حلال شمردن حرام‏ها” توجّه شود اگر کسى حرام الهى را حلال شمارد فرق نمى‏کند در بحث مالى باشد و یا حجاب و مرزهاى دینى، بداند گامى براى تقویت دشمن برداشته است.

۴- نافرمانى از نیکان “و عصیان الاخیار؛ و نافرمانى (از فرمان) نیکان و برگزیدگان” وجود پیشوایان دینى رحمت الهى است براى جوامع، هرجامعه از خوبان و پاکان خویش اطاعت کردند، دشمنان خود را زمین گیر نمودند، و هرجامعه‏اى به پیشوایان دینى و خوبان و پاکان پشت کردند دشمنان بر آنها مسلط شدند، اگر اندکى نگاهى به تاریخ و عصر خود و دور و بر و همسایه‏هاى خویش داشته باشیم به خوبى این مسئله را تصدیق مى‏کنیم.

دلسوزان جامعه تلاش کنند زمینه حرمت شکنى‏ها را از بین ببرند و اطاعت و پیروى از پاکان و خوبان و مراجع دینى را در جامعه نهادینهنمایند.

آرى وقتى على(ع) خانه نشین شد و مردم از او اطاعت نکردند، دشمنان اسلام قدرت گرفتند و اسلام را به حاشیه کشاندند و در طول تاریخ نیز این قضایا تکرار شد، وقتى کوفیان از امام حسین(ع) حمایت نکردند، یزید بر مدینه و مکّه مسلط شد و آنچه از دستش آمد جنایت کرد.

در تاریخ گذشته این کشور هم آن زمان که شیخ فضل اللّه به دار زده شد و مرحوم آیه اللّه کاشانى خانه نشین شد و مورد بى احترامى قرار گرفت دشمن دوباره مسلّط شد، در عراق وقتى خانه آیه اللّه حکیم سنگباران شد بعثى‏ها قدرت گرفتند و وقتى آیه اللّه سید محمد باقر صدر به شهادت رسید، ترک تازى بعثى‏ها بیشتر شد و امروز عدّه‏اى تلاش دارند در جامعه ما با برخى رفتارها زمینه برگشت دشمنان دین را فراهمنمایند.

۵ – “والانطیاع للاشرار؛ اطاعت از اشرار(عامل دیگرى است براى قدرت یابى دشمن)” حقا که باید گفت سرچشمه سخنان معصومان مخزن اسرار الهى است. اگر کسى اتصال به علم الهى نداشته باشد هرگز نمى‏تواند این گونه دقیق حرف بزند، و بعد از ۱۳۰۰ سال همچنان سخنانش زنده بماند، گویى که این سخنان همین دیروز به مناسبت حوادث کشور گفته شده است و موبه مو به آثار اغتشاشات و عوامل ریشه‏اى آن اشاره دارد.

ح: گناهانى که عمر را کوتاه مى‏کند

برخى گناهان عامل کوتاهى عمر انسانها است که حضرت در این باره مى‏فرماید: “والذّنوب الّتى تعجّل الفناء؛ و گناهانى که مرگ را نزدیک مى‏کند” شش گناه است.

۱- “قطیعه الرّحم؛ قطع رابطه کردن با (خویشاوندان نسبى و) رحم”

۲- “والیمین الفاجره؛ قسم ناحق (و دروغ)”

۳- “والاقوال الکاذبه؛ سخنان دروغ(و دروغگویى)”

۴- “والزّنا؛ زنا و کار خلاف عفّت ” که متأسفانه اثرش را در گوشه و کنار مى‏بینیم.

۵ -“و سدّ طریق المسلمین؛بستن راه مسلمانان (راهگیرى..)”

۶- “وادعاء الامامه بغیر حقّ؛ ادعاى امامت نمودن بناحق” عمر را کوتاه مى‏کند.

ط.” والذّنوب الّتى تقطع الرّجاء؛ گناهانى که امید را قطع مى‏کند.”

۱- نا امیدى از خدا “الیأس من روح اللّه؛۱۵ نا امیدى از رحمت خدا”

۲- “والقنوط من رحمه اللّه؛ ناامید شدن از رحمت الهى” با این که رحمت او همه هستى را زیر بال خود گرفته و همه از کافر و موحد، ملحد و منافق، به یمن رحمت او روزى مى‏خورند.

۳- “والثّقه بغیر اللّه؛اطمینان و تکیه کردن به غیر خداوند”

۴- دروغ پنداشتن وعده‏هاى الهى ” و التّکذیب بوعداللّه؛ دروغ پنداشتن وعده خداوند.”

ى – گناهانى که هوا را تاریک مى‏کند

این گونه نیست که فقط عوامل طبیعى در ظلمانى شدن هوا مؤثر باشد، در واقع و پشت پرده این حوادث مسائل معنوى نیز دخیل است. حضرت سجاد(ع) فرمود:”والذّنوب الّتى یظلم الهواء؛ گناهانى که هوا را تاریک مى‏کند” عبارت است از:

۱- جادوگرى “والسّحر؛ جادوگرى” که متأسفانه در سالهاى اخیر به شدّت در جامعه رواج یافته (حالا سحر واقعى و یا سحر نمایى) و جمعى از مردم نیز بر این باورند که ریشه مشکلات آنها سحر و جادوى دیگران است. از مشکلات کارى گرفته تا بسته شدن بخت دختران.

۲- پیشگویى کاهنانه: “والکهانه؛ کهانه (و پیشگویى کاهنانه)” که در این زمینه نیز عدّه‏اى با باز کردن “سرکتاب” به پیشگویى‏هاى دروغپردازانه، و عجیب و غریب مردم را سرگرم نموده، زندگى‏ها را از هم مى‏پاشند و با کلّاشى پولهاى کلانى را به جیب مى‏زنند.

۳- تنجیم “والایمان بالنّجوم؛ ایمان داشتن به تنجیم (و خبر دادن از آینده)”

مراد از تنجیم پیش بینى هوا، جهت‏شناسى و اطلاع از آسمان پیدا کردن نیست، بلکه مراد این است که بر اساس اوضاع فلکى آینده جهان و بشریت را پیش بینى کردن از کارهایى است که حرام مى‏باشد، چون انسان تسلّط کامل بر اوضاع فلکى ندارد و آگاهى ناقص جز اخبار ناقص را در پى ندارد.

۴- تکذیب تقدیرات الهى “و التکذیب بالقدر؛ دروغ پنداشتن تقدیرات (الهى و قضا و قدر) نیز باعث تاریکى هوا مى‏شود. به این نکته توجّه شود که قضاى الهى (حتمیّت یافتن کارها) و قدر (اندازه‏هاى هر کار و عمل) الهى بر اساس رفتارهاى همه جانبه و اختیارى ما ورق مى‏خورد.

۵ – عاق والدین “و عقوق الوالدین؛ عاق پدر و مادر بودن(و رنجاندن آندو) نیز باعث تاریکى هوا مى‏شود.”

ک: گناهانى که باعث آبروبرى و کنار رفتن پرده‏ها مى‏شود

“والذّنوب الّتى تکشف الغطاء؛ و گناهانى که پرده‏ها را کنار مى‏زند.” عبارت است از گناهان ذکر شده در ذیل:

۱- وامى را بگیرد و قصد ادا نداشته باشد

“الاستدانه بغیر نیّه الاداء؛ وام بگیرد و قصد اداى آن را نداشته باشد” به قول معروف روغن زیر آش نمى‏خوابد یکروزى این نیّت سوء آشکار مى‏شود، و انسان موقعیّت قرض گرفتن را در جامعه از دست مى‏دهد.

۲- اسراف نمودن؛ “والاسراف فى النفقه على الباطل؛ زیاده روى و اسراف در راه باطل”.

۳- بخل ورزى بر اهل و عیال؛ “والبخل على الاهل و الولد و ذوى الارحام؛ بخل ورزى (در پرداخت هزینه زندگى) همسر و فرزندان و خویشان”.

۴- بد اخلاقى “و سوء الخلق؛ بد اخلاقى نمودن” نیز پرده‏ها را کنار مى‏زند.

۵ – کم صبرى؛ “وقلّه الصّبر؛کم صبرى (و بى صبرى باعث رسوایى انسان مى‏شود).”

۶- تنبلى داشتن؛ “و استعمال الضجر و الکسل؛۱۶ تنبلى و کسالت را پیشه قرار دادن.”

۷- اهانت به دینداران؛ “و الاستهانه باهل الدّین ؛اهانت کردن (و تحقیر نمودن به) دینداران (بخاطر دینشان)”.

ل – گناهانى که دعا را حبس مى‏کند

“والذّنوب الّتى تردّ الدّعا؛گناهانى که دعا را رد مى‏کند.”

۱- بد نیّتى

“سوء النیّه؛ بد نیّتى است ” ممکن است مراد نیّت‏هاى غیر الهى باشد و یا هدفهاى شوم و ناروا داشتن.

۲- بد باطن بودن

“و خبث السّریره؛ بد بودن باطن” و اینکه انسان خیرخواه مردم نباشد حالت حسودى و یا خوشحالى از گرفتارى مردم داشته باشد.

۳- نفاق

“والنّفاق مع الاخوان؛ با برادران دینى نفاق و دروئى کردن” دعا را رد مى‏کند.

۴- یقین به اجابت نداشتن

“و ترک التصدیق بالاجابه؛ تصدیق به اجابت الهى را ترک کند (و باور و یقین به اجابت دعا نداشتن) در منابع توصیه شده است که آنچنان یقین به اجابت داشته باشید گویا حاجات شما همین الآن آماده است و به سرعت برآورده مى‏شود.

۵ – تأخیر نماز

“و تأخیر الصّلوات المفروضات حتّى تذهب اوقاتها؛ تأخیر انداختن نماز از وقتش تا وقت آن بگذرد” توجّه دارید که ترک نماز عامل کم شدن روزى هم هست این مانعى ندارد که یک گناه چند اثر داشته باشد.

۶- ترک صدقه

“و ترک التّقرب الى اللّه عزّ و جلّ بالبرّ و الصدّقه؛ باصدقه دادن و کار نیک به خدا تقرّب پیدا نکردن” از این جمله فهمیده مى‏شود که فقط نماز و دعا… عامل تقرّب به خدا نیست بلکه صدقه و انجام کار نیک اگر به قصد الهى باشد انسان را به خدا نزدیک مى‏کند و از نظر معنوى انسان را رشد مى‏دهد.

۷- بد زبان

“واستعمال البذاء و الفحش فى القول؛۱۷ فحش و ناسزا گفتن ” نکته‏اى که مردم خیلى کم به آن توجّه دارند.

م – گناهانى که مانع باریدن باران مى‏شود

“والذّنوب الّتى تحبس غیث السّماء؛گناهانى که باران آسمان را حبس مى‏کند”

چند امر است که ضرورى است در خشکسالى‏ها به آن توجّه جدّى‏تر بشود.

۱- “جور الحکّام فى القضاء؛ جور و ستم حاکمان و قضات در قضاوت و داورى.”

۲- شهادت ناحق “و شهاده الزّور؛ شهادت ناحق دادن.”

۳- “و کتمان الشهاده؛ کتمان نمودن شهادت (حق).”

۴- زکات و قرض ندادن “و منع الزّکاه و القرض و الماعون؛ زکات و قرض به دیگران، و وسائل زندگى را ندادن” ماعون وسائلى مثل بیل، و کلنگ، تیشه و… را گویند.

۵ – بى رحمى به نیازمندان “و قساوه القلب على اهل الفقر و الفاقه؛ بى رحمى بر کسانى که فقیر و ندارند” برخى معنى کرده‏اند “فقیر و نیازمندى که قساوت قلب داشته باشد” عامل دیگرى است براى حبس باران.

۶- ستم بر یتیمان “و ظلم الیتیم و الارمله؛۱۸ ستم بر یتیمان و بیوه زنان”

۷- دست خالى رد کردن سائل

“و انتهار السائل و ردّه باللیل؛ناامید کردن گدا (از در خانه) و ردّ او را (دست خالى یا از منزل) در شب” این مجموعه از گناهان در واقع در جواب کلیدى‏ترین پرسشهاى جامعه مطرح شده است؟ چرا نعمتها تغییر مى‏کند؟ چه چیز باعث حسرت و پشیمانى مى‏شود؟ چرا عذاب و بلا نازل مى‏شود؟ چرا پرده‏درى مى‏شود؟ چرا جوانمرگى فراوان شده است؟ چه گناهانى دشمن را تقویت مى‏کند؟ و عامل خشکسالى‏ها چیست؟ و چرا با این همه اصرار دعاى ما مستجاب نمى‏شود؟ و پرسشهاى دیگر.

پى‏نوشت‏ها:

1. مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمى، ص ۱۰۲،دعاى کمیل.
2. سوره بقره، آیه ۲۹٫
3. ر.ک: نهج البلاغه، خطبه ۲۲۴٫
4. اصول کافى، کلینى، بیروت دارالصعب و التعارف، ج ۲، ص۳۳۱،ح ۵٫
5. ر.ک: راغب اصفهانى، المفردات، تهران، دفتر نشرالکتاب، ۱۴۰۴، ص ۲۶۵٫
6. سوره رعد، آیه ۱۱٫
7. وسائل الشیعه، شیخ محمد حر عاملى، بیروت داراحیاء التراث العربى، بى تا، ۲۰ جلدى، ج ۱۱، ص ۵۱۹، ح ۸٫
8. سوره رعد، آیه ۱۱٫
9. سوره انفال، آیه ۵۳٫
10. امامت و رهبرى، مرتضى مطهرى، قم، صدرا، سوم، ۱۳۶۲، ص۱۳۳٫
11. سوره حجرات، آیه ۱۱٫
12. تفسیر نمونه، مکارم شیرازى، تهران، دارالکتب الاسلامیّه، ج ۳، ص ۳۷ – ۳۸٫
13. وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۵۲۰٫
14. در قرآن سوره یوسف، آیه ۸۷ آمده “لاتیأسوا من روح اللّه”.
15. وسائل الشیعه، ص ۵۲۰٫
16. همان.
17. وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۵۲۰٫

عسکرى اسلامپورکریمى

مقدمه

همه عقاید دینى در رفتار انسان مؤثر است؛ هر چند تأثیر آنها یکسان نیست. از میان عقاید دینى، اعتقاد به رستاخیز و معاد یکى از نافذترین و مؤثرترین باورها در جهت دادن به رفتار آدمى و تربیت و اصلاح اوست.

بدون شک، ایمان به معاد تأثیر بسیار عمیق و گسترده‏اى در اعمال انسانها دارد. اصولاً اعمال انسان بازتاب اعتقادات اوست، یا به تعبیر دیگر رفتار هر کسى با جهان‏بینى او ارتباط مستقیم و تنگاتنگ دارد.

کسى که میداند تمام اعمالش بى کم و کاست به زودى در دادگاهى مورد بررسى قرار مى‏گیرد که قضاتش از همه چیز آگاهند، نه توصیه‏ها در آن مؤثر است و نه رشوها و نه حکم دادگاهش تجدید نظر دارد؛ سپس بر طبق آن پاداش و کیفر مى‏بیند. نه فقط در اصلاح خود مى‏کوشد، بلکه در انجام اعمال گوناگونش فوق‏العاده سخت‏گیر و موشکاف است. چنین عقیده‏اى نقش شایانى در پرورش روح انسان دارد و آثار تربیتى شگرفى در زندگى فردى و اجتماعى او به ارمغان مى‏آورد، در این بحث برآنیم تا با مراجعه به آیات نورانى قرآن کریم و دیگر منابع دینى، آثار فردى اعتقاد به معاد را مورد تحلیل و بررسى قرار دهیم.

واژه “معاد”

واژه “معاد” از ماده “عود” است که معانى مختلفى دارد، در لغت به معناى “بازگشت و عودت” است و البته این واژه به عنوان “مصدر میمى”، اسم زمان و مکان، مى‏تواند مورد توجه قرار گیرد. و معناى اصطلاحى آن، “زندگى در عالم آخرت” و “حیات پس از مرگ” است.

جایگاه معاد در قرآن کریم

اصل معاد در دین مبین اسلام بدان معناست که همه انسانهایى که در این عالم به دنیا آمده و بعد از مدتى زندگى در این عالم مى‏میرند، همگى در جهان دیگرى زنده شده و در قیامت در دادگاه عدل الهى حضور یافته و پس از رسیدگى به اعمال و رفتار آنها در دنیا، در بهشت و سعادت جاودانه یا در دوزخ خشم و غضب الهى همیشه خواهند بود.

یک نظر اجمالى به آیات قرآن کریم نشان مى‏دهد که در میان مسائل عقیدتى هیچ مسأله‏اى در اسلام بعد از توحید به اهمیت مسأله معاد و اعتقاد به حیات بعد از مرگ و حسابرسى اعمال بندگان و پاداش و کیفر و اجراى عدالت نیست. وجود حدود هزار و دویست آیه درباره معاد در قرآن و این‏که بسیارى از سوره‏هاى اواخر قرآن به طور کامل یا به طور عمده درباره معاد و مقدمات و علایم و نتایج آن سخن مى‏گوید، شاهد گویاى این مدعا است.

در جاى جاى قرآن مجید بعد از موضوع ایمان به خدا، ایمان به جهان دیگر آمده و تقریباً در ۳۰ آیه این دو موضوع را قرین هم قرار داده “و یؤمنون بالله و الیوم الآخر” یا تعبیرى شبیه آن فرموده است و در بیش از صد آیه اشاره به “الیوم الآخر” یا “الآخر” فرموده است.۱

در راه ارائه همین مسأله و بیان همین اندیشه‏ها و اعتقادات بود که پیامبر اسلام(ص) گرفتار مشقتها و آزار و اذیتهاى سخت و طاقت فرساى مشرکین شدند و همچون سایر انبیاى الهى مورد تهمت‏هاى فراوان قرار گرفتند، تا آنجا که او را مجنون خواندند. قرآن‏کریم دراینباره مى‏فرماید: “وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلَى رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ إِذَا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفِى خَلْقٍ جَدِیدٍ × أَفْتَرَى عَلَى اللَّهِ کَذِبًا أَم بِهِ جِنَّهٌ بَلِ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالآخِرَهِ فِى الْعَذَابِ وَالضَّلالِ الْبَعِیدِِ”۲ و کسانى که کفر ورزیدند گفتند: آیا شما مردم را آگاه سازیم از مردى که مدعى است هنگامى که بدنهاى شما به کلّى متلاشى گردید و استخوان‏هاى شما پوسید و خاک شد، بار دیگر آفرینش جدید و حیات تازه‏اى پیدا مى‏کند؟ او یا به خداوند، دروغ و کذب نسبت میدهد و یا دچار جنون و دیوانگى گشته است. امّا در واقع چنین نیست، بلکه کسانى که به آخرت ایمان نمى‏آورند در عذابى سخت و در ضلالت و گمراهى عمیقى گرفتارند.

مسأله معاد و جهان آخرت همواره در سرلوحه دعوت انبیاء قرار داشته است و پیامبران الهى علیرغم مخالفتهاى سرسختانه مردم در پیشروى چنین مسأله‏اى، همواره بر آن تأکید داشته و مردم را به اعتقاد به چنین اصلى دعوت نموده‏اند و این مقاومت و پایدارى انبیاء در طرح مسأله معاد و آشنا ساختن مردم با مسأله جهان پس از مرگ، نشانگر اهمیت فوق‏العاده این اصل اعتقادى در زندگى بشر و سعادت و کمال نهایى انسان است. علم و آگاهى به اصل مسأله معاد تأثیر مستقیم در رفتار و کردار فرد و جامعه داشته و زندگى انسان را متحوّل مى‏سازد. شناخت رابطه میان دنیا و آخرت و مقدمه بودن این جهان براى جهان دیگر نیز نقش بسزایى در رفتار آدمى دارد.

اگر فرد بداند که آنچه در این دنیا انجام میدهد در سراى دیگر نیز همان را باز خواهد یافت، مسلماً در رفتار و عمل کرد خویش دقت و ملاحظه بیشترى خواهد نمود.

آثار فردى اعتقاد به معاد

آثار دنیوى ایمان به معاد در دو بعد فردى و اجتماعى قابل بررسى است؛ مقصود از آثار فردى آن دسته از آثار است که در زندگى شخصى هر فردى متجلّى مى‏شود. برخى از آثار فردى اعتقاد به معاد عبارتند از:

۱- اعتقاد به معاد به زندگى مفهوم مى‏بخشد.

از اثرات ایمان به رستاخیز در شکل دادن به زندگى انسان این است که اگر زندگى بعد از مرگ نباشد زندگى این جهان “پوچ” و “بیهوده” خواهد بود.

اگر انسان به زندگى پس از مرگ معتقد نباشد و مرگ را آخرین نقطه حیات بداند، این زندگى براى او مفهومى نخواهد داشت. با اندکى توجّه، خود را در یک حالت بى‏هدفى و بى وزنى احساس مى‏کند و زندگى را پوچ و بیهوده مى‏بیند، با خود مى‏اندیشد که بالأخره پس از این همه تلاش و فعالیت و تهیه وسائل زندگى، چه مى‏شود؟ و اگر پاسخ بشنود که هیچ، مى‏میرد و زندگى پایان مى‏گیرد، سخت ناراحت و آزرده مى‏گردد و شاید به همین دلیل است که بسیارى از مردم کشورهاى صنعتى و پیشرفته با این که از لحاظ زندگى مادى در رفاه هستند، همواره از زندگى ناله مى‏کنند و خود را با انواع سرگرمى‏ها مشغول مى‏سازند، این براى آن است که از فکر کردن درباره پوچى و بى هدفى زندگى فرار کنند.

این انسانها که “وجود خود” را احساس مى‏کنند، اگر توجّهى به “عدم” خود نیز در چند بعد، به نمایند، وحشت نموده و یک حالت اضطراب، نگرانى بر آنها حکم فرما مى‏شود. هنگامى که فرد، دلیلى بر هستى خود نبیند در این دنیا خود را بیگانه احساس مى‏کند و خود را به صورت وصله ناجورى مى‏بیند.

به راستى اگر “جنین” در شکم مادر داراى هوش و دانشى باشد، امّا خبرى از بیرون رحم نداشته باشد و درباره زندگى در آن محیط بیندیشد چه حالى پیدا خواهد کرد، آیا حیات خود را پوچ و بى هدف و بیحاصل نخواهد دانست؟ و سراسر زندگیش را اضطراب فرا نخواهد گرفت؟

آنان که حیات را به همین چند روزه دنیا محدود مى‏دانند و بر این گمانند که با سپرى شدن آن، چیزى جز فنا و نیستى در انتظارشان نیست، از این که پا به عرصه هستى گذاشته‏اند گله دارند و مى‏گویند: اى کاش به دنیا نمى‏آمدیم. اینان به زندگى بدبین‏اند؛ زیرا در آن چیزى جز مشکل و رنج نمى‏بینند چیزى که مایه دلخوشى آنان باشد در آن یافت نمى‏شود.

امّا اگر یقین داشته باشیم که منزلگاهى در پیش داریم آن منزلگاه عدم نیست، هستى است، در یک سطح عالیتر حیاتى است که با زندگى این دنیا هیچ چیزش قابل قیاس نیست، نه این تنگ نظریها وجود دارد، نه بخلها، نه کینه‏ها، نه حسادتها، نه ناامنى‏ها و نه دردها و رنجها، بلکه همه آرامش و صلح و صفا است و به تعبیر قرآن کریم:

“دَعْوَاهُمْ فِیهَا سُبْحَانَکَ اللَّهُمَّ وَتَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلاَمٌ…”۳گفتار آنها در بهشت این است که خداوندا منزهى تو و تحیّت آنها سلام است.

معتقد به معاد، باور دارد که زندگى به این چند روز دنیا محدود نیست، بلکه این زندگى در آنچه در پیش روى دارد از مقایسه قطره به دریا نیز کمتر است.

“وَمَا هَذِهِ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا إِلاَّ لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَهَ لَهِىَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ”۴ این زندگى دنیا جز سرگرمى و بازیچه نیست، و زندگى حقیقى همانا در سراى آخرت است؛ اى کاش مى‏دانستند.

بنابراین، یکى از آثار عقیده به زندگى پس از مرگ، مفهوم دادن و هدف بخشیدن به زندگى و از بیهودگى در آوردن است.

با وجود اعتقاد به معاد، زندگى هدفدار مى‏شود چنین شخصى مى‏داند که خداوند او را بیهوده نیافریده و به زودى به سوى خداوند باز مى‏گردد، چنان که خداوند مى‏فرماید: “أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاکُمْ عَبَثًا وَأَنَّکُمْ إِلَیْنَا لَا تُرْجَعُونَ”۵ آیا گمان کردید که شما را بیهوده آفریدیم و شما به سوى ما باز نمى‏گردید؟

فردى که به معاد اعتقاد دارد، زندگى دنیا را مقدمه‏اى براى آخرت و دنیا را مزرعه‏اى براى آخرت مى‏داند. ازاین رو سعى مى‏کند با مشکلات زندگى مبارزه کند و به سوى هدف مقدس گام بردارد.

بنابراین، اگر ما یقین داشته باشیم که منزلگاهى که در پیش داریم، منزلگاه عدم نیست، هستى است در یک سطح عالى‏تر، ادامه همین حیات است در یک افق بالاتر، و همه تلاشها و کوششها سرانجام به آن منتهى مى‏گردد، در این حالت زندگى ما از پوچى و بیهودگى خارج مى‏شود و مفهوم مى‏گیرد.

۲- کنترل غرایز و شهوات

تا زمانى که انسان در این دنیا استقرار دارد، دلش از تمنّا و خواهش‏ها باز نمى‏ایستد، امّا وقتى در پرتو ایمان به غیب و اعتقاد به سراى باقى دریافت که فرصت دنیا بسیار محدود و بهره آن نیز بسیار ناچیز است، و حتّى در قلمرویى که به دست مى‏آید نمى‏توان آن را براى همیشه حفظ کرد و خوشى‏ها و لذایذ واقعى نیز در همین ایّام کوتاه خلاصه نمى‏شود، دیگر نه هر دم امواج خواسته‏هاى بى‏پایان بر دلش استیلا مى‏یابد که خود را به همه چیز وابسته کند و موجب انهدام خویشتن گردد و نه از این که بیش از حد از نعمت‏ها و ثروت‏هاى دنیا برخوردار نشده، آزرده خاطر مى‏شود.

در زندگى دنیا هم آرزوهاى بلند و هم یأس‏هاى عمیق در کمین انسان نشسته‏اند و هر دو کشنده‏اند و هر دو تهدید کننده زندگى‏اند، و آنچه هر دو را در بند مى‏کشد، یاد مرگ است. یاد مرگ هم “آمال” و هم “آلام” را که هر دو بى‏حد جلوه مى‏کنند، محدود مى‏کند و آنها را آن‏چنان که هستند کوچک نشان مى‏دهد و تاب و طاقت آدمى را افزایش مى‏دهد و او را بر ادامه زندگى قادر مى‏سازد.

رسول گرامى اسلام فرمود: “از بین برنده لذتها را یاد کنید، سؤال شد: آن چیست؟ فرمود: مرگ… و مرگ اولین منزل از منازل سراى آخرت، و آخرین مرحله از مراحل ( زندگى) دنیاست.”۶

امام على(ع) یاد مرگ را اصلاحگر انسان و تربیت کننده روح بشر مى‏خواند و مى‏فرماید:

“الا فاذکروا‌هادم اللَّذات و منغِّص الشهوات و قاطع الاُمنیات عند المساوَرهِ لِلاْعمالِ القبیحه”۷ به هنگام تصمیم بر کارهاى زشت، مرگ را که نابود کننده لذت‏ها و مکدّرکننده شهوت و قطع کننده آرزوهاست به یاد آورید.

قرآن‏کریم نیز از این تأثیر نافذ و مؤثر ایمان به معاد در آیات متعددى سخن مى‏گوید، از جمله:

۱- مؤمن آل فرعون قوم خود را که سخت فریفته دنیا بودند و همین امر آنها را به انواع ستم‏ها و بیدادگرى‏ها آلوده ساخته بود، نصیحت کرده آنها را به ناپایدارى زندگى دنیا و ابدى بودن سراى آخرت متوجّه مى‏سازد و مى‏گوید:

“یَا قَوْمِ إِنَّمَا هَذِهِ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا مَتَاعٌ وَإِنَّ الْآخِرَهَ هِىَ دَارُ الْقَرَارِ”۸ اى قوم من! (به این دنیا دل نبندید که) این زندگى دنیا متاع زودگذرى است و آخرت سراى همیشگى و ابدى است.

“مسأله تنها فانى بودن این دنیا و باقى بودن سراى آخرت نیست، مسأله مهم، مسأله حساب و جزاست: هر کس عمل بدى انجام دهد فقط به اندازه آن به او کیفر داده مى‏شود، امّا کسى که عمل صالحى انجام دهد خواه مرد باشد یا زن در حالى که مؤمن باشد وارد بهشت مى‏شود و روزى بى حسابى به او داده خواهد شد.

او در این سخنان حساب شده‏اش از یک سو اشاره به عدالت خداوند در مورد مجرمان مى‏کند که تنها به مقدار جرمشان جریمه مى‏شوند. و از سوى دیگر اشاره به فضل بى انتهاى او که در مقابل یک عمل صالح پاداش بى حساب به مؤمنان داده مى‏شود و هیچگونه موازنه‏اى در آن رعایت نخواهد شد، پاداشى که هیچ چشمى ندیده و هیچ گوشى نشنیده و حتى به فکر انسانى خطور نکرده است. و از سوى سوم لزوم توأم بودن ایمان و عمل صالح را یادآور مى‏شود.

و از سوى چهارم مساوات مرد و زن در پیشگاه خداوند و در ارزشهاى انسانى.

به هر حال، او با این سخن کوتاه خود این واقعیت را بیان مى‏کند که متاع این جهان گرچه ناچیز است و ناپایدار، ولى مى‏تواند وسیله رسیدن به پاداش بى‏حساب گردد، چه معامله‏اى از این پرسودتر؟! ضمناً تعبیر به “مثلها” اشاره به این است که مجازاتهاى عالم دیگر شبیه همان کارى است که انسان در این دنیا انجام داده است، شباهتى کامل و تمام عیار.

تعبیر به “غیر حساب” ممکن است اشاره به این مطلب باشد که نگاه داشتن حساب عطایا مخصوص کسانى است که مواهب محدودى دارند و مى‏ترسند اگر حساب را نگه ندارند گرفتار کمبود شوند، امّا کسى که خزائن نعمتهاى او نامحدود و بى پایان است و هر قدر ببخشد کاستى در آن پیدا نمى‏شود، زیرا هر قدر از بینهایت بر دارند باز هم بینهایت است !نیاز به حسابگرى ندارد.”۹

۲- قرآن کریم از گروهى افراد با ایمان یاد مى‏کند که در برابر انسان‏هاى فریفته ثروت و آنان که جاه و جلال و زرق و برق زندگى قارون چشمانشان را خیره کرده بود و آرزوى لحظه‏اى زندگى همچون وى را در دل مى‏پروراندند، مى‏گفتند:

“واى بر شما! چه مى‏گویید، ثواب و پاداش الهى براى کسانى که ایمان آورده‏اند و عمل صالح انجام مى‏دهند بهتر است.”

“…وَیْلَکُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِّمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا…”۱۰

ایمان به معاد، چنان افق فکرى آنها را وسعت بخشیده بود که به ثروت سرشار قارون و حشمت و جلال او به چشم تحقیر مى‏نگریستند و این جلوه‏هاى فریبنده و زودگذر را در برابر ثواب و پاداش الهى هیچ مى‏انگاشتند.

۳- حضرت شعیب(ع) در برابر قوم خود که در سنگلاخ شرک و بت‏پرستى سرگردان بودند و نه تنها بت، که درهم و دینار و مال و ثروت خویش را هم مى‏پرستیدند، و براى کسب و تجارت پر رونقشان به تقلّب و کم‏فروشى و خلافکارى‏هاى دیگرى آلوده شده بودند، یاد قیامت را به آنها گوشزد مى‏نماید و ایشان را از عذاب فراگیر الهى بیم مى‏دهد، تا شاید به خود آیند و از مفاسد اقتصادى خود دست شویند:

“…وَلاَ تَنقُصُواْ الْمِکْیَالَ وَالْمِیزَانَ إِنِّى أَرَاکُم بِخَیْرٍ وَإِنِّى أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ مُّحِیطٍ”۱۱ اى قوم من! .. . پیمانه و وزن را کم نکنید (و دست به کم فروشى نزنید). من شما را در خیر و خوبى مى‏بینم و از عذاب روز فراگیر بر شما بیمناکم.

۳- آرامش روحىروانى

از آنجا که روى برتافتن از معنویت و اخلاق و گرایش به ارزشهاى مادّى، برخلاف ساختار روحى – روانى انسان و در جهت عکس قانون خلقت است، بشریت با بحرانهاى بسیارى دست به گریبان مى‏باشد و هر چه این حرکت معکوس تداوم یابد این بحران شدیدتر مى‏شود.

یکى از پیامدهاى بى اعتنایى انسان به معنویت، که طعم خوش حیات را در کام انسانها تلخ کرده، افسرگىو اضطراب است.

اینگونه انسانها، زندگى را منحصر به دنیا و دنیا را همه دوره حیات خود مى‏پندارند و به فرموده قرآن کریم شعار چنین افرادى این است: “وَقَالُوا مَا هِىَ إِلاَّ حَیَاتُنَا الدُّنْیَا نَمُوتُ وَنَحْیَا وَمَا یُهْلِکُنَا إِلاَّ الدَّهْرُ وَمَا لَهُم بِذَلِکَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلاَّ یَظُنُّونَ”۱۲ آنها گفتند: “چیزى جز همین زندگى دنیاى ما در کار نیست؛ گروهى از ما مى‏میرند و گروهى جاى آنها را مى‏گیرند؛ و جز طبیعت و روزگار ما را هلاک نمى‏کند!” آنان به این سخن که مى‏گویند علمى ندارند، بلکه تنها حدس میزنند (و گمانى بى‏پایه دارند)!

زندگى براى چنین افرادى همین مدت محدود، همراه با همه رنجها، سختیها و مشکلات گوناگون است. ازاین رو، افسردگى، ناامیدى، اضطراب روانى، بلاتکلیفى، احساس پوچى و بى هدفى بر اینگونه زندگى سایه مى‏افکند و حتى در زمانهایى که به لذتهاى ناپایدار و زودگذر این دنیا رو مى‏آورد نیز ترس و وحشت و اضطراب آنها را رها نمى‏کند.

قرآن‏کریم مى‏فرماید: “وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَهً ضَنکًا وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ أَعْمَى”۱۳ و هر کس از یاد من رویگردان شود زندگى تنگ (و سختى) خواهد داشت، و روز قیامت او را نابینا محشور مى‏کنیم.

طبیعت دنیا مستلزم آن است که انسان همیشه به آنچه مى‏خواهد و دوست دارد نرسد. با سختیها و ناملایمات، شکستها و ناکامیها، ضرر و زیانها و بسیارى چیزهاى ناخوشایند دیگر مواجه شود. ایستادگى در برابر مشکلات و ناامید نشدن، محتاج به جهانبینى استوارى است که بتواند مقاومت در برابر آنها را براى انسان توجیه کند. تنها جهانبینى الهى و ایمان معاد است که از عهده این مشکل برمى‏آید: “أَفَمَن شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَى نُورٍ مِّن رَّبِّهِ فَوَیْلٌ لِّلْقَاسِیَهِ قُلُوبُهُم مِّن ذِکْرِ اللَّهِ أُوْلَئِکَ فِى ضَلَالٍ مُبِینٍ”۱۴ پس آیا کسى که خدا سینه‏اش را برای (پذیرش) اسلام گشاده، و (در نتیجه) برخوردار از نورى از جانب پروردگارش مى‏باشد (همانند فرد تاریک دل است؟) پس واى بر آنان که از سخت دلى یاد خدا نمى‏کنند، اینانند که در گمراهى آشکارند.

جهانبینى مادى، توان توجیه منطقى و منطبق با فطرت سلیم را ندارد و معتقدان به آن، در مقابل مشکلات خلع سلاح هستند.۱۵ شاهد این مدعا وجود بیماریهاى روحى حادّ و بحرانهاى شدید اخلاقى در دنیاى معاصر به ویژه در جوامع مادى غرب است.

“وَالَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ کَسَرَابٍ بِقِیعَهٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئًا وَوَجَدَ اللَّهَ عِندَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ، أَوْ کَظُلُمَاتٍ فِى بَحْرٍ لُّجِّىٍّ یَغْشَاهُ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ سَحَابٌ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَرَاهَا وَمَن لَّمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِن نُّورٍ”۱۶ و کسانى که کفر مى‏ورزیدند، کارهایشان چون سرابى در زمینى هموار است که تشنه، آن را آبى مى‏پندارد، تا چون بدان رسد آن را چیزى نیابد و خدا را نزد خویش یابد و حسابش را تمام به او دهد و خدا زود شمار است. یا (کارهایشان) مانند تاریکى‏هایى است که در دریایى ژرف است که موجى آن را مى‏پوشاند و روى آن موجى دیگر است و بالاى آن ابرى است. تاریکى‏هایىاست که بعضى بر روى بعضى قرار گرفته است. هرگاه (غریق) دستش را بیرون آورد، به زحمت آن را مى‏بیند، و خدا به هرکس نورى نداده باشد، او را نورى نخواهد بود.

ملاکها و ارزشهاى مادّى، توان توجیه و تبیین این امر را ندارند و انسان را در نیمه راه زندگى رها کرده و قدرت روبه رو شدن و تصمیم‏گیرى در برابر حوادث را از انسان سلب مى‏کند. اینجاست که انسان از انسانیت خود خلع و به موجودى زبون و بى اراده و افسرده تبدیل مى‏شود و زندگى را بى ارزش مى‏یابد و اضطراب و نگرانى و افسردگیها بر او هجوم مى‏آورد.

به هر حال، عامل اصلى این نگرانیها عمدتاً احساس پوچى و بى هدف بودن زندگى، احساس نداشتن پناهگاه در مشکلات طاقت فرسا، تصویر وحشتناک از مرگ و بدبینى و ترس از آینده جهان و آینده زندگى فردى است. بدون شک ایمان به سراى دیگر و زندگى جاویدان در آن عالم، توأم با آرامش و عدالت، میتواند به این نگرانیها پایان دهد.۱۷

افرادى که به جهان آخرت ایمان راسخ ندارند و فقط به لذایذ و کامیابى‏هاى دنیوى اهمیت مى‏دهند؛ از جهات مختلف گرفتار تشویش خاطر و اضطراب مى‏گردند:

1. در اثر احساس شکست در برابر موانع طبیعى، قانونى و اجتماعى که سدّ راه آنان در رسیدن به کامیابى‏هاى مطلوب و دلخواهشان مى‏باشد.
2. به خاطر مصایب و ناملایمات طبیعى و غیرطبیعى که از زندگى دنیوى انفکاک پذیر نیست.
3. اندیشه و تصور مرگ که در نظر آنان به منزله پایان مطلق حیات مى‏باشد.

برعکس، ایمان راسخ به جهان پس از مرگ، همه عوامل یاد شده را خنثى مى‏کند، زیرا:

اولاً: زندگى دنیوى جز مزرعه و کشتزارى براى حیات اخروى نیست، و تمتعات مادّى تا آنجا مجاز مى‏باشد که مانع رسیدن انسان به سعادت ابدى نگردد:

“وَمَا هَذِهِ الْحَیَاهُ الدُّنْیَا إِلاَّ لَهْوٌ وَلَعِبٌ وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَهَ لَهِىَ الْحَیَوَانُ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ”۱۸

ثانیاً: تحمّل شداید و ناگوارى‏ها به انگیزه به دست آوردن رضاى الهى، پاداش‏هاى اخروى بزرگى را به دنبال دارد:

“الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِیبَهٌ قَالُواْ إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعونَ أُولَئِکَ × عَلَیْهِمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِمْ وَرَحْمَهٌ وَأُولَئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ”۱۹ آنها که هرگاه مصیبتى به آنها رسد مى‏گویند: ما از آن خدا هستیم و به سوى او بازمى گردیم! اینها همانها هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده و آنها هستند هدایت یافتگان.

قرآن کریم در جاى دیگر پس از بیان این‏که انسان طبیعتاً در برابر ناملایمات بى‏قرارى و بى‏تابى مى‏کند، از اقامه نماز، کمک به محرومان، ایمان به جهان آخرت، و ترس از عذاب الهى، به عنوان عوامل آرامش بخش یاد کرده و مى‏فرماید:

“إِنَّ الْإِنسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا × إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعًا × وَإِذَا مَسّ‏هُ الْخَیْرُ مَنُوعًا × إِلاَّ الْمُصَلِّینَ × الَّذِینَ هُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ دَائِمُونَ × وَالَّذِینَ فِى أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ × لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ × وَالَّذِینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ × وَالَّذِینَ هُم مِّنْ عَذَابِ رَبِّهِم مُّشْفِقُونَ.”۲۰

ثالثاً: بر پایه ایمان به معاد، مرگ پایان زندگى نیست، بلکه دریچه‏اى به سوى جهان ابدى است، چنانکه امام على(ع) مى‏فرماید:

“اَیُّهَا النَّاسُ اِنَّا وَ اِیَّاکُمْ خُلِقْنَا لِلْبَقَاءِ لا لِلْفَنَاء، لَکِنَّکُمْ مِنْ دارٍ اِلى دارٍ تُنْقَلُونْ”۲۱ اى مردم، ما و شما براى بقاء و پایدارى آفریده شده‏ایم، نه براى فناء و نابودى، ولى شما از سرایى به سراى دیگر منتقل مى‏شوید.

4. احساس مسئولیت و حالت آماده‏باش دائمى

یکى از آثار پر برکت اعتقاد به معاد، بیدار شدن احساس مسئولیت و وظیفه‏شناسى در عمق وجود انسان‏هاست، به گونه‏اى که تمام افکار و کردار آدمى را تحت الشعاع قرار مى‏دهد و او در مقابل هر کارى خود را موظّف به پاسخگویى مى‏داند.

قرآن‏کریم به منظور تأکید بر مسئولیت انسان در برابر عملکرد خویش با لحنى آمیخته به انکار و عتاب مى‏فرماید: “أَیَحْسَبُ الْإِنسَانُ أَن یُتْرَکَ سُدًى”۲۲ آیا انسان گمان مى‏کند بى هدف رها مى‏شود؟

قرآن‏کریم در نفى این پندار؛ حیات مجدّد انسان، جریان مسئولیت خواهى و مؤاخذه انسان در روز قیامت را به او گوشزد مى‏نماید: “فَوَرَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِیْنَ × عَمَّا کَانُوا یَعْمَلُونَ”۲۳ پس سوگند به پروردگارت که از همه آنان خواهیم پرسید، از آنچه انجام مى‏دادند.

معتقد به معاد، بر این باور است که روز قیامت در پیشگاه عدل الهى مؤاخذه خواهد شد و دایره مسئولیت او به کارهاى ظاهرى بزرگ محدود نمى‏شود: “…وَإِن تُبْدُواْ مَا فِى أَنفُسِکُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْکُم بِهِ اللّهُ…وَاللّهُ عَلَى کُلِّ شَىْ‏ءٍ قَدِیرٌ”۲۴ و اگر آنچه در دلهاى خود دارید، آشکار یا پنهان کنید، خدا شما را به آن محاسبه مى‏کند… و خداوند بر هر چیزى تواناست.

معتقد به معاد، بر این باور است که روز قیامت در پیشگاه عدل الهى تمام اعمال او، حتّى به اندازه وزن دانه “خردل” و یا “ذرّه” را نافذى بصیر و خبیر به نقد مى‏کشد تا سرّه از ناسرّه مشخص گردد.

“… وَإِن کَانَ مِثْقَالَ حَبَّهٍ مِّنْ خَرْدَلٍ أَتَیْنَا بِهَا وَکَفَى بِنَا حَاسِبِینَ”۲۵ و اگر (عمل) هموزن دانه خردلى باشد آن را مى‏آوریم و کافى است که ما حسابرس باشیم.

“یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِّیُرَوْا أَعْمَالَهُمْ × فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّهٍ خَیْرًا یَرَهُ”۲۶ در آن روز مردم با گروههاى متفرّق بیرون مى‏آیند تا اعمال آنها را به آنان نشان دهند پس هر کس به سنگینى یک ذره خوبى کند آن را مى‏بیند و هر کس به سنگینى یک ذره بدى کند آن را مى‏بیند. از این رو کوتاه‏ترین لحظات عمر نیز ارزشى فوق‏العاده مى‏یابد و انسان خود را همچون مسافرى خواهد دانست که باید از فرصت‏ها بیشترین بهره را ببرد و ره‏توشه آخرت را هر چه بیشتر و بهتر برگیرد.

5. انجام اعمال صالح و اجتناب از گناه

عقیده به عالم پس از مرگ و بقاى اثر اعمال آدمى، هم مى‏تواند یک “عامل بازدارنده قوى” در برابر گناه و خطاکارى، و هم یک “عامل محرّک نیرومند” براى تشویق سرمایه گذارى مادى و معنوى در راه خدمت به خلق خدا و نیکى‏ها گردد.

اثراتى که ایمان به عالم پس از مرگ مى‏تواند در اصلاح افراد فاسد و منحرف و تشویق افراد فداکار و مجاهد و لایق بگذارد به مراتب بیش از اثرات دادگاهها و کیفرهاى معمولى، و بیش از پاداشها و تشویقهاى عادى است؛ زیرا از مشخصات دادگاه رستاخیز این است که نه تجدید نظر در آن راه دارد، و نه توصیه و پارتى بازى، و نه مى‏توان فکر قضات آن را با طرفند و ارائه مدارک دروغین تغییر داد، و نه تشریفات آن نیازمند به طول و تفصیل خواهد بود.

قرآن‏کریم مى‏فرماید: “وَاتَّقُواْ یَوْماً لاَّ تَجْزِی نَفْسٌ عَن نَّفْسٍ شَیْئاً وَلاَ یُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَهٌ وَلاَ یُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلاَ هُمْ یُنصَرُونَ”۲۷ از روزى بپرهیزید که هیچ کس بجاى دیگرى جزا داده نمى‏شود و نه شفاعتى از او پذیرفته خواهد شد و نه غرامت و بدل، و نه کسى به یارى او مى آید.

همچنین میفرماید: “وَلَوْ أَنَّ لِکُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ مَا فِى الاَرْضِ لاَفْتَدَتْ بِهِ وَأَسَرُّواْ النَّدَامَهَ لَمَّا رَأَوُاْ الْعَذَابَ وَقُضِىَ بَیْنَهُم بِالْقِسْطِ وَهُمْ لاَ یُظْلَمُونَ”۲۸ و هر کس از آنها که ظلم و ستم کرده، اگر تمامى روى زمین را در اختیار داشته باشد، در آن روز همه را براى نجات خویشمى‏دهد، و هنگامى که عذاب الهى را مى‏بینند پشیمانى خود را مکتوم مى‏دارند (مبادا رسواتر شوند) و در میان آنها به عدالت داورى مى‏شود و ستمى بر آنها نخواهد رفت.

و نیز در آیه‏اى دیگر مى‏خوانیم : “لِیَجْزِی اللّهُ کُلَّ نَفْسٍ مَّا کَسَبَتْ إِنَّ اللّهَ سَرِیعُ الْحِسَابِ”۲۹ هدف این است که خداوند هر کس را به آنچه انجام داده جزا دهد چرا که خداوند سریع الحساب است.

به همین دلیل در قرآن مجید سرچشمه بسیارى از گناهان فراموش کردن روز جزا ذکر شده است: “فَذُوقُوا بِمَا نَسِیتُمْ لِقَاءَ یَوْمِکُمْ هَذَا…”۳۰ بچشید آتش دوزخ را به خاطر اینکه ملاقات امروز را فراموش کردید.

حتّى از پاره‏اى از تعبیرات استفاده مى‏شود که انسان اگر گمانى در قیامت داشته باشد نیز از انجام بسیارى از اعمال خلاف خود دارى مى‏کند.۳۱

6. عبرت‏آموزى

یکى دیگر از ثمرات نیکوى درخت پربار ایمان به معاد، عبرت‏آموزى از تاریخ گذشتگان و پندآموزى از فراز و نشیب زندگى است.

آدمى در پرتو ایمان و باور به معاد چشمانى نافذ و حقیقت‏بین مى‏تواند از ظواهر امور به باطن آن دیده گشاید و از خانه غرور به خانه شعور پا نهد.

تحوّلات دنیا، دگرگونى‏هاى روزگار، آمدن‏ها و رفتن‏ها همه و همه آینه‏هاى تمام‏نمایى هستند که به خوبى ناپایدارى این دنیا و جلوه‏هاى فریباى آن را نشان مى‏دهند و انسان را از دل بستن به دنیا و فرو رفتن در گرداب غفلت برحذر مى‏دارند، به شرط آن که انسان تنها تماشاگر حوادث نباشد، بلکه از مدرسه روزگار، درس عبرت آموزد و خود را براى دانشگاه قیامت مهیا سازد:

اى خوشا چشمى که عبرت‏بین بود

عبرت از نیک و بدش آیین بود

انسان فطرتاً جویاى سعادت خویش است، از تصوّر وصول به سعادت غرق در مسرّت مى‏گردد، و از فکر یک آینده شوم و مقرون به محرومیت، لرزه بر اندامش مى‏افتد و سخت دچار دلهره و اضطراب مى‏گردد. آنچه مایه سعادت انسان مى‏گردد دو چیز است: یکى تلاش و دیگرى اطمینان به شرایط محیط.

امام على(ع) در سفارش به پندپذیرى از تاریخ مى‏فرماید:

“اگر راهى براى زندگى جاودانه وجود مى‏داشت، یا از مرگ، گریزى بود، حتماً سلیمان بن داوود(ع) چنین مى‏کرد، او که خداوند حکومت بر جن و انس را همراه با نبوّت و مقام بلند قرب و منزلت، در اختیارش قرار داد . امّا آن‏گاه که پیمانه عمرش لبریز و روزى او تمام شد، تیرهاى مرگ از کمان‏هاى نیستى بر او باریدن گرفت و خانه و دیار از او خالى گشت، خانه‏هاى او بى‏صاحب ماند و دیگران آنها را به ارث بردند.

مردم! براى شما در تاریخ گذشته درس‏هاى عبرت فراوان وجود دارد، کجایند عمالقه و فرزندانشان؟ کجایند فرعون‏ها و فرزندانشان؟ کجایند مردم شهر رس، آنها که پیامبران خدا را کشتند و چراغ نورانى سنّت آنها را خاموش کردند و راه و رسم ستمگران و جبّاران را زنده ساختند؟”۳۲

قرآن کریم پس از بیان سرگذشت دردناک قوم نوح و عاد و ثمود و قوم شعیب و قوم لوط و سرگذشت فرعونیان، ماجراى آنها را درس عبرتى مى‏داند براى همه کسانى که از عذاب آخرت در ترس و بیم به سر مى‏برند، و پشتشان از شنیدن حوادث هولناک قیامت مى‏لرزد؛ آنجا که مى‏فرماید:

“إِنَّ فِى ذَلِکَ لایَهً لِّمَنْ خَافَ عَذَابَ الآخِرَهِ ذَلِکَ یَوْمٌ مّجْمُوعٌ لَّهُ النَّاسُ وَذَلِکَ یَوْمٌ مَّشْهُودٌ”۳۳ در این (سرگذشت‏هاى عبرت‏انگیز و حوادث شوم و دردناکى که بر گذشتگان رفت) علامت و نشانه‏اى است براى کسانى که از عذاب آخرت مى‏ترسند؛ همان روزى که همه مردم در آن گرد مى‏آیند.

آرى، آنها که به رستاخیز ایمان دارند، با دیدن هر یک از این نمونه‏ها و سرنوشت شومى که چنین اقوامى بدان گرفتار آمدند، دل‏هایشان تکان مى‏خورد، و از ماجراى آنها عبرت مى‏گیرند و راه خود را باز مى‏یابند و دامان خود را به گناهانى که آنها بدان آلوده شدند نمى‏آلایند.

امّا آنها که ایمانى به قیامت ندارند، دریچه دل‏هایشان بر واقعیت‏هاى زندگى بسته شده، تنها سر در آخور زندگى دارند و از آخرت غافل‏اند. ازاینرو از کنار تمامى حوادث و تحوّلات زندگى به سادگى مى‏گذرند و دل‏هاى سنگ و سختشان از مواعظ و عبرت‏هاى فراوان عالم هیچ تأثیر نمى‏پذیرد.

پى‏نوشت‏ها:

1. ناصر مکارم شیرازى و دیگران، پیام قرآن، ج ۵، ص ۱۷، قم، انتشارات هدف،۱۳۷۲ ش.
2. سوره سبأ، آیه ۷ و ۸٫
3. سوره یونس،آیه۱۰٫
4. سوره عنکبوت، آیه ۶۴؛ ر.ک: سوره رعد، آیه ۲۶؛ سوره توبه، آیه ۳۸٫
5. سوره مؤمنون، آیه ۱۱۵٫
6. بحارالانوار، ج ۶، ص ۱۳۳، چاپ مؤسسه الوفاء، بیروت.
7. نهج البلاغه، خطبه ۹۹٫
8. سوره مؤمن،آیه ۳۹ .
9. تفسیر نمونه، ج۲۰، ص ۱۰۶٫
10. سوره قصص،آیه ۸۰٫
11. سوره هود، آیه ۸۴٫
12. سوره جاثیه، آیه ۲۴٫
13. سوره طه، آیه ۱۲۴٫
14. سوره زمر، آیه ۲۲٫
15. قرآن و روانشاسى، ص ۳۳۵ – ۳۳۶؛ ر.ک: سوره بقره، آیه ۱۵۸ و ۲۴۹ – ۲۵۱ ؛ سوره معارج، آیه۲۸ -۱۹٫
16. سوره نور،آیه ۳۹ -۴۰٫
17. پیام قرآن ج ۵، ص ۴۱۱٫
18. سوره عنکبوت، آیه ۶۴٫
19. سوره بقره، آیات ۱۵۷ – ۱۵۶٫
20. سوره معارج، آیات .۲۷ – ۱۹٫
21. شیخ مفید، ارشاد، ص ۱۲۷، چاپ دوم، نجف اشرف.
22. سوره قیامت، آیه ۳۶٫
23. سوره حجر، آیه ۹۲ – ۹۳٫
24. سوره بقره،آیه ۲۸۴٫
25. سوره انبیاء،آیه ۴۷٫
26. سوره زلزال،آیات ۶ – ۸٫
27. سوره بقره، آیه ۴۸٫
28. سوره یونس، آیه ۵۴٫
29. سوره ابراهیم، آیه ۵۱٫
30. سوره السجده، آیه ۱۴٫
31. سوره مطففین، آیه ۴٫
32. نهج البلاغه، خطبه ۱۸۲٫
33. سوره هود، آیه ۱۰۳٫

حجهالاسلام و المسلمین سید احمد خاتمى

از فرازهاى زیارت جامعه کبیره در معرفى امامان اینست که “و جاهدتم فى اللّه حق جهاده” همه توان خود را در راه خدا آنگونه که شایسته است به کار گرفتید.

واژه جهاد

این فراز برگرفته از آیه شریفه “وجاهدوا فى اللّه حق جهاده” است و قبل از آنکه به تفسیر آیه بپردازیم ابتدا باید واژه جهاد را مورد بحث قرار دهیم.

جهاد از ریشه جهد، و جهد به معناى به کار بردن نهایت توان است گفته شده جُهد به ضم جیم “جُهد” به معناى توان و به فتح جیم “جَهد” بمعناى مشقت و رنج است.۱

راغب در مفردات مى‏گوید: “جَهد” و “جُهد” بمعنى طاقت و توانایى و مشقت و سختى است و نیز گفته‏اند که جَهد بمعناى مشقت و سختى است و جُهد بمعناى کوشش گسترده و وسیع و توانایى است.۲

بنابراین واژه جهاد مرادف با قتال نیست بلکه قتال از مصادیق بارز کوشش در راه خداست باین ترتیب واژه جهاد علاوه بر نبرد رزمى شامل مبارزات علمى و اقتصادى و فرهنگى و سیاسى نیز مى‏شود.

تفسیر آیه شریفه

این آیه در سوره حج آیه ۷۸ است “و جاهدوا فى اللّه حق جهاده…” در راه خدا جهاد کنید و حق جهاد را اداء کنید. سؤال اینست که حق جهاد چیست؟ مرحوم طبرسى مى‏گوید: “اکثر المفسرین حملوا الجهاد‌هاهنا على جمیع اعمال الطاعه و قالوا حق الجهاد ان یکون بنیّه صادقه خالصه لله تعالى”۳ اکثر مفسران گفته‏اند جهاد در اینجا مراد تمامى چیزهایى است که طاعت خداوند محسوب مى‏شود و گفتند حق جهاد اینست که با نیّت صادق و خالص براى خداوند اتیان شود.

مفسر دیگرى گفته است: “معناه جاهدوا بالسیف من کفر بالله و ان کانو الآباء و الابناء”۴

معناى آن اینست که با شمشیر با کافران نبرد کنید هرچند پدران و برادران باشند.

مفسر دیگرى گفته است: “هو مجاهده الهوى و النفس”.۵ معناى حق جهاد جهاد با هواى نفس است.

به نظر مى‏رسد که آنچه این مفسران گفته‏اند هر کدام بخشى از مصادیق “حق جهاد” است ولى مى‏توان حق جهاد را در حوزه‏اى وسیع معنا کرد که هم کمیّت افعال را هم کیفیت آنها را هم از جهت زمان هم از جهت مکان و هم از جهت انگیزه‏ها دید.

امامان و “حق جهاد”

اینک جاى این سؤال است که مراد از اینکه امامان را با این وصف مى‏ستائیم کهآنان در راه خدا حق جهاد را صورت دادندچیست؟

نمى‏توان تفسیر این جمله را منهاى عبارات بعدى دید عبارت بعدى اینست که “حتى اعلنتم دعوته و بیّنتم فرائضه و نشرتم شرایع احکامه و سننتم سنته و صرتم فى ذلک منه الى الرضا و سلمتم له القضاء…” تا آنجا که دعوت خداوند را آشکار و واجباتش را تبیین و مقررات و حدودش را اجرا و احکام او را منتشر نمودید و سنت او را پایه گذارى کردید و به سبب آنچه انجام دادید به مقام رضا دست یافتید و براى حکم الهى سر فرو آوردید.

با توجّه به این جملات حوزه جهاد امامان را باید در عرصه اجتماع تبیین کرده حق جهاد را در این راستا معنا کنیم.

یعنى با تلاش امامان بود که دین خداوند علنى شد و حدود و ابعاد دین بیانگردید.

با این نگاه باید به بررسى جهاد امامان در عرصه دین بپردازیم و ببینیم که در این حوزه چه تلاشهایى صورت دادند.

جهاد امامان در عرصه تبیین دین

بدون هیچگونه تردید اگر تلاش گسترده امامان در حوزه تبیین دین نبود امروز از دین چیزى جز خرافه و موهومات باقى نمانده بود. آنها بودند که حتى در سخت‏ترین شرائط تمام همّت خود را در این جهت مصروف نمودند. آنها از هر فرصتى براى این کار استفاده مى‏کردند در تاریخ زندگى مولى على(ع) آمده است: “روى انّه کان اذا یفرغ من الجهاد یتفرغ لتعلیم الناس و القضاء بینهم”۶ روایت شده است که هرگاه مولى على(ع) از نبرد فراغت پیدا مى‏کرد به آموزش مردم و داورى بین آنان مى‏پرداخت.

نیز حضرت امام باقر(ع) در تبیین سیره مولى على(ع) مى‏فرماید: “کان علىٌ(ع) اذا صلّى الفجر لم یزل معقب الى ان تطلع الشمس فاذا طلعت اجتمع الیه الفقراء و المساکین و غیرهم من الناس فیعلّمهم الفقه و القرآن و کان له وقت یقوم فیه من مجلسه ذلک”۷ روش حضرت مولى على(ع) این بود که وقتى نماز صبح را به جا مى‏آورد در حال تعقیب نماز بود تا خورشید طلوع مى‏کرد. هنگام طلوع خورشید، تهى دستان و مستمندان و دیگر قشرهاى مردم نزد او جمع مى‏شدند او به آنان دین‏شناسى و قرآن مى‏آموخت و در ساعتى خاص از این جلسه برمى‏خاست.

این منش مولى على(ع) بود. همانگونه که در جبهه رزم نظامى اهتمام داشت همانگونه در جبهه فرهنگى تلاش وافر داشت و اصولاً حضور در این جبهه را وظیفه حکومت مى‏دانست، مى‏فرمود از جمله وظیفه حکومت اسلامى آن است که: “…و تعلیمکم کیلا تجهلوا و تأدیبکم کیما تعلموا…”۸ شما را تعلیم دهم تا نادان نمانید و آداب آموزم تا بدانید.

نیز به استاندارش “قثم بن عباس” مى‏نویسد:”…و اجلس لهم العصرین فافت المستفتى و علّم الجاهل و ذاکر العالم…”۹ …بامداد و شامگاه براى آنان مجلس ساز آنرا که خواهد فتوا ده و نادان را بیاموز و با دانا به گفتگو بپرداز…”

امام حسن(ع) و جهاد فرهنگى

حضرت امام حسن(ع) پس از نرمش قهرمانانه خویش به مدینه هجرت کرد. و در مدینه به کار گسترده فرهنگى پرداخت و با تربیت شاگردانى برجسته دین خود را به مکتب اداء کرد. برخى از آنان همانها بودند که از چشمه فروزان علوم نبوى(ص) و علوى(ع) نیز بهره‏مند شده بودند همانند احنف بن قیس، اصبغ بن نباته، جابربن عبداللّه انصارى، حبیب بن مظاهر، حجربن عدى، رفاعه بن شداد، سلیمان بن صرد خزاعى، سلیم بن قیس هلالى، عمروبن حمق خزاعى، کمیل بن زیاد نخعى، میثم بن یحیى معروف به میثم تمارو…و… پرداخت. شاگردانى که هر کدام اعلام هدایت و سفیر نور بودند.

امام حسن(ع) پس از ماجراى صلح در سنگر مبارزه با تهاجم فرهنگى قرار گرفت که عمده باند معاویه در سنگر تهاجم بودند و امام حسن(ع) در سنگر مبارزه با تهاجم. از حضرت امام حسن(ع) روایات فراوانى در ابعاد مختلف معارفى رسیده است.

امام حسین(ع) و جهاد فرهنگى

سالار شهیدان حضرت ابى عبدالله الحسین(ع) نیز در دوره ده ساله امامت خود پس از شهادت امام حسن(ع) در سنگر برادر قرار داشت.

برخى از برگزیدگانى که از مکتب امام حسن(ع) بهره‏مند شدند، از مکتب سالار شهیدان هم بهره گرفتند و کسانى دیگر همچون ابو سعید خدرى، انس بن حارث، جابربن یزید جعفى، جعده بن هبیره، طاوس یمانى، عبداللّه بن عباس، و… اینها علاوه بر یاران فداکارى بودند که همچون خورشید در بین یاران امام مى‏درخشیدند.

حضرت در ابواب مختلف دین، عرصه فقهى، تفسیرى، اخلاقى، کلامى و… و… رهنمودهاى فراوانى دارند.۱۰

گرچه قیام خونین حضرت را باید به نحوى قیام فرهنگى بنامیم. قیامى که فرهنگ دفاع از دین، استقامت در راه حق، ایثار در راه حق و… و… را به انسانها تا روز قیامت آموخت.

تلاش فرهنگى امام سجاد(ع)

حضرت امام سجاد(ع) نیز با اینکه در خفقانى‏ترین دوره‏ها زندگى مى‏کرد دوره‏اى که خلفاى جبّار دیکتاتورانه روش را علیه امامان و علیه مردم داشتند. خلفاى جبارى که مى‏گفتند: “یأمرنى احد بتقوى اللّه الّاضربت عنقه”۱۱ هر کس مرا دعوت به تقوا کند گردنش را مى‏زنم!

پرواضح است در چنین شرائط، کار فرهنگى کار آسانى نیست اما مى‏بینیم، حضرت بادعاى بلندش عالى‏ترین مفاهیم دین را در حوزه‏هاى مختلف تبیین نموده است و در همین شرائط به وظیفه مرزبانى به احسن وجه انجام وظیفه نموده است.

امام باقر(ع) و امام صادق(ع)

دوره این دو امام بزرگوار را باید دوره شکوفایى فرهنگ دینى بنامیم این دو امام بزرگوار از فرصت درگیرى بنى امیه و بنى عباس استفاده کردند، تلاش فرهنگى را به اوج رساندند. کارى که دشمنان ائمه در دوره مولى على(ع) و امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و امام سجاد(ع) نگذاشته بودند در این وسعت صورت پذیرد صورت دادند و در حقیقت “استقلال فرهنگى دین” را در تمامى ابعاد دینى جهت دادند. این دو امام در عرصه تلاش فرهنگى از شیوه‏هاى مختلفى بهره مى‏گرفتند:

الف: جلسات درس عمومى در مسجد رسول خدا داشتند که همه در آن شرکت مى‏کردند هم شیعیان و هم اهل سنت. بزرگان اهل سنّت از حضرت امام صادق(ع) در این جلسات بهره‏ها گرفته‏اند، همانند ابوحنیفه، مالک بن انس، سفیان ثورى، سفیان بن عیینه، یحیى بن سعید انصارى، یحیى قطان، ایوب سجستانى، ابوعمروبن علاء، عبدالعزیز الداوردى، سلیمان بن بلال، ابن جریح ابن اسحق، روح بن قاسم، وهب بن خالدو…و…۱۲

ب: تشکیل مجالس خصوصى که اغلب در منزل آن حضرت انجام مى‏گرفت و فقط اشخاص خاصى در آن شرکت مى‏کردند.

ج: تربیت شاگردان متخصص در حوزه‏هاى علوم قرآنى، مسائل اعتقادى و بویژه در عرصه مناظرات و بحثهاى آزاد همانند هشام بن حکم، مؤمن الطاق و…

د: جلسات مناظرات علمى که در حقیقت تریبون نشر اندیشه در عصر حضرت امام باقر(ع) و حضرت امام صادق(ع) بوده است. در این جلسات فردى که از پاسخ دادن به سؤال طرف مقابل عاجز مى‏شد در حقیقت اعتراف به عجز خود نموده و تسلیم شدهاست.

امام صادق(ع) ضمن انجام مناظرات فراوان با منحرفان فکرى و اعتقادى اعم از مادى‏ها و زنادقه، خوارج یا علماء معتزله و دیگر علماء اهل سنت از شرائط زمان و مکان برگزارى این محافل براى تبلیغ رسالت الهى سود جستند.

امام بسیارى از مناظرات خود را در موسم حج در مسجد الحرام، تشکیل مى‏دادند که این خود یکى از ظرافتهاى این رسالت مهم الهى است که مبلّغ باید از زمان و مکان بهترین استفاده را بنماید. موسم حج زمان جمع شدن دانشمندان فرق مختلف اسلامى و حتى غیر اسلامى در مکّه بود و با یک مناظره که به شکست خصم منجر مى‏شد هزاران بیننده تحت تأثیر قرار مى‏گرفتند. از سوى دیگر در زمان برگزارى مراسم حج، امام و یاران ایشان از امنیّت خاص زمان برگزارى مراسم و منطقه حرم برخوردار بودند و این امر به گستردگى کار کمک مى‏کرد.

ه: تشویق یاران به نوشتن احادیث که این خود گام بلندى در راستاى ماندگارى فرهنگ اهل بیت علیه السلام بود. ابوبصیر مى‏گوید از حضرت امام صادق(ع) شنیدم که فرمود: “…اکتبوا فانکم لاتحفظون حتى تکتبوا”۱۳ بنویسید که شما (معارف اسلامى را) حفظ نخواهید کرد مگر آنکه بنویسید.

در روایت دیگر به یکى از یاران خویش فرمود: “اکتب وبث علمک فى اخوانک فان متّ فورث کتبک بنیک فانه یأتى علم الناس زمان هرج لایأنسون فیه الا بکتبهم”۱۴ بنویس و علمت را بین برادرانت منتشر ساز اگر از دنیا رفتى فرزندانت کتابهایت را به ارث مى‏برند همانا زمانى بر مردم مى‏رسد که هرج و مرج خواهد بود که در این دوره جز به کتابهاى خود مأنوس نخواهند بود.

این توصیه و تشویق خود عامل مهمى بود که بسیارى از یاران امام صادق(ع) دست به قلم شده و “اصول اربعمأته” که مصدر کتابهاى اصلى شیعه است شکل بگیرد.

مرحوم محقق حلّى در مقدمه معتبر مى‏گوید از جوابها و گفته‏هاى امام صادق(ع) چهارصد کتاب نوشته شد که آنها را اصول نامیدند.۱۵

مرحوم طبرسى در اعلام الورى گوید: “فان اصحاب الحدیث قد جمعوا اسامى الرواه عنه من الثقات على اختلافهم فىالمقالات و الدیانات فکانوا اربعه آلاف رجل”۱۶

همانا اصحاب حدیث نام راویان وثوق را با اختلافى که در نظر و مذهب دارند جمع کرده‏اند تعداد آنها چهار هزار مرد شده است.

ناگفته نماند شاگردان امام صادق(ع) تنها اصول چهارصد گانه را ننوشته‏اند بلکه آنها کتابهاى دیگرى نیز نوشتند مثلاً:

۱- ابان بن تغلب غیر از اصلى که گفته شد کتاب معانى القرآن، کتاب القراءات و کتاب الشیعه را نوشت.۱۷

۲- ابوحمزه ثمالى(ثابت بن دینار) متوفاى ۱۵۰ از اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع) که کتاب تفسیر القرآن و کتاب نوادر را نوشته است.۱۸

۳- مفضل بن عمر کوفى که کتابهایى نوشته از جمله “ما افترض اللّه على الجوارح من الایمان و کتاب یوم و لیله و کتاب فکر و…و…”.۱۹

۴- هشام بن حکم از اصحاب امام صادق(ع) که رجال نجاشى کتابهاى متعددى براى او نقل کرده است.۲۰

۵ – ابوجعفر احول مؤمن الطاق از اصحاب امام صادق(ع) که کتاب امامت، کتاب معرفت، کتاب ردّ بر معتزله، کتابى در امر طلحه و زبیر نوشته است.۲۱

“نهضت نگارش و قلم” نقش ارزشمندى در ماندگارى فرهنگ اهلبیت علیهم السلام داشته است.

تبیین نقش فرهنگى دیگر امامان از عهده یک مقاله بیرون است و خود موضوع یک کتاب مستقل است.

جهاد سیاسى امامان

“حق جهاد” امامان علیهم السلام را نباید منحصر در جهاد فرهنگى نمود. بلکه باید آنرا در حوزه جهاد سیاسى نیز دید. که اگر این جهاد سیاسى نیز نبود راهى براى علنى کردن دعوت مکتب نبود. در این رابطه نکاتى گفتنى است:

۱- در نگاه امامان سیاست به معناى صحیح آن در متن دین است و از آن جدا نیست. دلیلش آن است که در همین زیارت جامعه کبیره امامان را “ساسه العباد” مى‏خوانیم در این باره در ذیل فراز فوق به مبسوط سخن گفته‏ایم.

۲- مى‏توان در یک تحلیل جهاد فرهنگى امامان را هم جهادى سیاسى نامید زیرا که بردگى فرهنگى مبناى بردگى سیاسى است به همین ترتیب استقلال فرهنگى هم زیربناى استقلال سیاسى است و همه امامان و عمده حضرت امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در حقیقت رزمنده فرهنگى مکتب بودند.

۳- در عرصه سیاسى ما شاهد دو نوع تحرّک سیاسى در سیره امامان علیهم السلام هستیم یکى تحرّک علنى سیاسى و دیگرى تحرّک مخفى.

تحرّک علنى سیاسى به معناى عامش را در سیره مولى على(ع)، سیره امام حسن(ع) و سیره امام حسین(ع) مى‏بینیم. گفتنى است تحرّک سیاسى اعم از قیام است. قیام بخشى از تحرّک سیاسى است ولى محدود به آن نیست سکوت هدفمند هم تحرّک سیاسى است. بدست گرفتن حکومت هم تحرّک سیاسى است، نرمش قهرمانانه هم تحرّک سیاسى است. قیام خونین هم تحرّک سیاسى است. و نیز نمونه‏اى دیگر در حوزه سیره سیاسى امامان ولى بخش دیگر تحرّک سیاسى همان تحرک سیاسى مخفى است که تحت عنوان تقیه در معارف اسلامى ما مطرح است.

مرحوم شیخ مفید تقیه را چنین تعریفمى‏کند:

“التقیه سرّ الاعتقاد و مکاتمه المخالفین و ترک مظاهرتهم بما یعقب ضرراً فى الدین و الدنیا”۲۲

تقیه مستور دانستن اعتقاد باطنى و کتمان در برابر مخالفان بخاطر اجتناب از زیانهاى دینى و دنیوى است.

درست که تقیه در حوزه امور شخصى نیز مطرح است، لیکن از تشبیهى که امامان علیهم السلام از تقیه کرده‏اند مى‏توان تقیه را “سپرى براى مبارزه عمیق‏تر”۲۳ تفسیر کرد.

تعابیرى همچون “جنّه” و “ترس” که به معناى سپر است، “حرز” که به معناى وسیله حفظ است. این تعابیر گویاى اینست تقیه به مفهوم واقعى کار مجاهدان است نه گوشه گیران فاقد تعهد و مسؤولیت و نه عافیت طلبان ترسو.

امام باقر(ع) فرمود: “…انّ التقیه جُنّه المؤمن”۲۴ همانا تقیه سپر مؤمن است.

امام صادق(ع) فرمود: “التقیه تُرس المؤمن و التقیه حرز المؤمن”۲۵ یعنى تقیهسپر مؤمن است و وسیله حفظ و نگهدارى او.

در حدیثى از امام صادق(ع) مى‏خوانیم که فرمود: “علیک بالتقیه فانها سنّه ابراهیم الخلیل”۲۶ بر تو باد که تقیه را فراموش نکنى زیرا آن روش ابراهیم خلیل آن قهرمان بت شکن است. ابراهیم کسى بود که یک تنه با نمرود جبار مبارزه کرد نه تنها با او بلکه با متعصبان لجوج که در برابر انواع بتها سجده مى‏کردند نیز درگیر شد و همه را با منطق کوبنده و شجاعت بى نظیر خود به زانو درآورد. لیکن او از تقیه به عنوان سپرى براى مبارزات خویش بهره گرفت.

مبارزات سرّى امامان(ع) یا تأیید قیامهاى مخلصانه را به صورت مخفى، مى‏توان مصداقى از مصادیق “تقیه” نامید.

تأیید قیام مخلصانه شهید زید بن على بن الحسین که در مقابل دستگاه خلافت جبار هشام بن عبدالملک قیام کرد از این نمونه قیامهاست با اینکه حضرت به صورت علنى در این قیام دخالت نداشت اما مؤید آن بود. امام صادق(ع) فرمود: “مضى واللّه زید عمّى و اصحابه شهداء مثل ما مضى علیه على بن ابى طالب و اصحابه”۲۷ بخدا قسم عمویم زید و اصحابش شهیدند بر همان راهى بودند که حضرت على بن ابى طالب و اصحابش بودند.

امامان تشکلهاى مخفى را سامان داده بودند و در رأس هر تشکل یک مسؤول بوده است و نامش “داعى” بوده است.۲۸

این تشکلها توانستند تفکر اسلام ناب محمّدى(ص) که تجلّى آن در فرهنگ شیعى است گسترش دهند. هر کدام از این تشکلها پرونده‏هایى براى افراد وفادار داشتند. محمد بن عبداللّه بن الحسن ملقب به نفس زکیه این پرونده‏ها را در اختیار داشت و وقتى احساس کرد در آستانه دستگیرى است آنها را سوزاند تا دشمن به آنها دسترسى پیدا نکند.۲۹

راز قتل معلى بن خنیس از یاران وفادار حضرت امام صادق(ع) همین بود که با همه تهدیدها حاضر نشده بود اسامى شیعه را لو دهد و راز زندان ۱۷ ساله محمد بن ابى عمیر آنهم در زندانهاى سیاهچال‌هارونى همین بود که حاضر به افشاى این اسامى نشده بود اینها همه گویاى آن است که امامان از تحرکهاى سیاسى بدور نبودند.

از جمله جلوه‏هاى مبارزات سیاسى غیر علنى ائمه مبارزه منفى با دستگاه خلافت و ممنوع نمودن هرگونه همکارى با آنان بود. حتى مى‏فرمودند که “لاتعنهم على بناء مسجد”۳۰ در ساختن مسجد نیز آنان را کمک نکنید.

در روایتى آمده است: “من سود اسمه فى دیوان ولدسابع هم حشره اللّه یوم القیامه خنزیراً”۳۱ آنکس که نامش را در دفتر آنان بنویسد خداوند روز قیامت او را به صورت خوک محشور مى‏کند.

و امثال این روایات فراوان است.

سلام بر امامان که مجاهد فى سبیل اللّه بودند، هم در جبهه فرهنگى، هم در جبهه حاد سیاسى مثل سالار شهیدان و هم در جبهه غیر حادّ و حق جهاد را ادا کردند.

پى‏نوشت‏ها:

1. صحاح اللغه، ج ۲، ص ۴۶۰٫
2. مفردات راغب، ص ۱۰۱٫

۳ و ۴ و ۵٫ مجمع البیان، ج ۷، ص ۲۶۳٫

6. ارشاد القلوب، ص ۲۱۸؛عده اسلامى، ص ۱۰۱؛ بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۱۶؛ موسوعه الامام على بن ابى‏طالب، ج ۳، ص ۴۲۰٫
7. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید معتزلى، ج ۴، ص ۱۰۹؛ بحارالانوار، ج ۴۱، ص ۱۳۳٫
8. نهج البلاغه، خطبه ۳۴٫
9. همان، نامه ۶۷٫
10. به کتاب مسند الامام المجتبى(ع) تألیف عزیز اللّه عطاردى مراجعه فرمائید.
11. به کتاب مسند الامام حسین(ع) در ۳ جلد تألیف عزیزاللّه عطاردى مراجعه فرمایید نیز کتاب موسوعه کلمات الامام حسین(ع) تدوین پژوهشکده باقرالعلوم.
12. به مقاله ارزشمند و نفیس الامام السجاد باعث الاسلام منجدید.
13. سیراعلام النبلاء، ج ۶، ص ۴۳۹ ؛ حلیه الاولیاء، ص ۲۳۱٫
14. کشف المحجه، ص ۱۷۳؛ بحارالانوار، ج ۲، ص ۱۵۲، ح ۳۸؛ عوالم العلوم و المعارف کتاب العلم، ص ۴۵۵٫
15. کشف المحجه، ص ۳۵؛ بحارالانوار، ج ۲، ص ۱۵۰، ح ۲۷٫
16. المعتبر، ج ۱، ص ۲۶ چاپ جدید.
17. اعلام الورى، ج ۱، ص ۵۳۵٫
18. فهرست ابن ندیم، ص ۳۰۸٫
19. رجال نجاشى، ص ۱۱۵، شماره ۲۹۶٫
20. همان، ص ۴۱۶، شماره ۱۱۱۲٫
21. رجال نجاشى، ص ۴۳۳، شماره ۱۱۶۴٫
22. همان، ص ۳۲۵، شماره ۸۸۶٫
23. تصحیح الاعتقاد، ص ۶۶٫
24. نام کتابى پیرامون تقیه از آیه الله العظمى مکارم شیرازى.
25. وسائل الشیعه، ج ۱۶، ص ۲۱۱، کتاب الامر بالمعروف و النهى عن المنکر ابواب الامر و النهى باب ۲۴، حدیث ۲۵٫

۲۶ و ۲۷٫ وسائل الشیعه، ج ۱۶، ص ۲۰۵ و ص ۲۰۸، کتاب الامر بالمعروف و النهى عن المنکر ابواب الامر و النهى باب ۲۴، حدیث ۷، و حدیث ۱۷٫

28. امالى شیخ صدوق، ص ۳۴۹٫
29. الکنى و الالقاب، ج ۲، ص ۴۱۷٫

۳۰ و ۳۱٫وسائل الشیعه، ج ۱۷، ص ۱۸۰، کتاب التجاره ابواب ما یکتسب به باب ۴۲، حدیث ۸ و ۹٫

“و عنده مفتاح الغیب لایعلمها الا هو و یعلم ما فى البر و البحر و ما تسقط من ورقه الا یعلمها و لا حبه فى ظلمات الارض و لا رطب و لا یابس الا فى کتاب مبین”

کلیدهاى خزائن غیب نزد اوست که جز او کسى از آنها خبر ندارد و او مى‏داند چه در بیابانها و چه در دریاها است و هیچ برگى از درختى نمى‏افتد و هیچ دانه‏اى در تاریکیهاى زمین نیست جز اینکه از آن آگاه است و همانا هیچ‏ترى و خشکى نیست جز آنکه در کتابى مبین ثبت شده است.

(سوره أنعام، آیه ۵۹)

مفتاح: جمع مفتح است و معنایش چیزى است که داراى مفتاح و کلید مى‏باشد و کنایه است از خزائن که در آنها جواهرات مى‏گذارند و کسى جز صاحب خزائن از آنها اطلاعى ندارد و بر کیفیت و کمیتش آگاه نیست. و چنانچه در گذشته بحث شد برخى از امور غیبیه است که مخصوص خداوند است و هیچ کس از آنها آگاه نیست مانند روز قیامت و برخى از امور را خود او به خواص و اولیایش داده است که البته اگر اذن خدا نباشد احدى بر آنها آگاه نخواهد بود ولى خدا مى‏خواهد که برخى از امور غیبیه را به خواص اولیایش نشان دهد. و لذا در مورد حضرت عیسى در قرآن مکرر به لفظ “باذنى” یا “باذن اللّه” برمى‏خوریم که معلوم شود اگر انبیاء و ائمه علیهم السلام بر امورى از غیب آگاهند به امر و اذن خدا است و لاغیر، زیرا غیب در اصل مختص به ذى الجلال است، اوست که عالم به غیب آسمانها و زمین است. پس اگر مى‏بینیم گاهى ائمه معصومین علیهم‏السلام یا رسولان و پیامبران خبرى از غیب مى‏دهند باید بدانیم که به امر و اجازه خدا است نه آنکه کسى فکر کند که امامان از پیش خود و بالذات بر غیب مطلعند. وانگهى غیب امرى است نسبى یعنى آنچه بر ما مردم مستور و پنهان است ممکن است بر امامان مکشوف باشد (البته به اذن خدا) ولى امورى وجود دارد که بر همه مستور است و در آنها امام و پیامبر و مردم عادى یکسانند زیرا آن امور غیب مطلق است و مخصوص خداوند مى‏باشد. در جاى دیگر مى‏فرماید: “و ان من شى‏ء الّا عندنا خزائنه” و یا مى‏فرماید: “و للّه خزائن السموات و الأرض” یعنى آنچه مربوط به عالم غیب مى‏شود مخصوص خداست.

در تفسیر تبیان روایتى را از رسول اکرم صلى اللّه علیه و آله نقل مى‏کند که حضرت خزائن غیب را با اقتباس از قرآن پنج قسمت مى‏کند، مى‏فرماید: “مفتاح الغیب خمس لایعلمها الا اللّه: ان اللّه عنده علم الساعه و ینزل الغیث و یعلم ما فى الارحام و ما تدرى نفس ماذا تکسب غدا و ماتدرى نفس بأى أرض تموت” کلیدهاى خزانه غیب خداوند پنج چیز است: فرا رسیدن روز قیامت و آمدن باران و آگاهى ازآنچه در رحم مادران است و چه بر سر هر کسى مى‏آید و در چه زمینىمى‏میرد.

خلاصه آنکه خداوند از آغاز هر امرى و انجامش مطلع است ولى برخى از امور را به اولیایش مى‏آموزد، زیرا در آن خاصیتى براى هدایت انسانها نهفته است.

یعلم ما فى البر و البحر: عبارت بر و بحر به این معنا است که علم خدا همه چیز را در بر مى‏گیرد، چه آنکه در خشکى‏ها و بیابانها باشد و چه در دریاها و محیطات. هیچ چیزى از علم خدا بیرون نیست چه کلى باشد و چه جزئى، چه مربوط به آسمانها باشد و چه زمین که مقصود از امور آسمانى و علوى امور ماوراء الطبیعه است و امور ارضى مربوط به طبیعت و مادیات است. و اصلاً آسمان اطلاق بر عوالم بالا (از نظر مقام و درجه) مى‏شود و ارض بر عوالم سفلى و مادى.

و اینکه خداوند بر علم خود مثال مى‏زند از برگ درختى که از درخت مى‏افتد یا دانه‏اى که در تاریکیهاى زمین مى‏روید، از باب مثال است یعنى کوچکترین و جزئى‏ترین چیزى که به فکر ما بیاید همین دانه‏اى است که در زیر زمین نهفته است و خداوند آن را مهیاى روئیدن و سبز شدن مى‏کند یا برگى است که میلیاردها از آن هر لحظه بر روى زمین مى‏افتد و خداوند مى‏خواهد ما را به احاطه کامل خودش بر همه چیز آگاه سازد تا آنکه کسى فکر نکند مى‏تواند لحظه‏اى از سلطه و احاطه خداوند دور باشد. وقتى خداوند به برگ درخت مثال مى‏زند مى‏خواهد ما را متنبه سازد که‏اى انسانها! شما با تمام وجود و افکار و اندیشه‏ها و خطرات قلبیتان در تحت سلطه قدرتمند من قرار دارید، مبادا گامى را بر خلاف اراده و دستور من بردارید که من بر تمام امور و شئون شما آگاهم و آنچه در قلب شما خطور مى‏کند من از آن باخبرم، پس خود را آماده کنید که در روز حساب، پاسخى براى کارها و رفتارها و اعمال خویش داشته باشید.

لارطب و لا یابس: رطب و یابس یعنى‏ترى و خشکى و به طور کلى یعنى هرچیزى با مفهوم مخالفش: مرگ و زندگى، تاریکى و نور، فقر و غنا، خوارى و عزّت، جوهر و عرض، کفر و ایمان، بهشت و جهنم، و خلاصه همه خوبیها و همه بدیها، در کتابى مبین و روشن ثبت شده است. برخى گویند مقصود از کتاب مبین، لوح محفوظ است و برخى از مفسران آن را بر قرآن کریم تأویل کرده‏اند ولى ظاهراً مقصود همان لوح محفوظ است یعنى صفحه علم پروردگار.

در قرآن کریم گاهى واژه کتاب به طور مطلق آمده و گاهى “کتاب مبین” مى‏گوید یا “لوح محفوظ” نامگذارى مى‏کند که همه اینها عبارتند از علم حضورى خداوند بر تمام اشیاء مادى و معنوى، همچون سرنوشت بشر و سعادت و شقاوت افراد و خواسته‏ها و نخواسته‏ها و شئون زندگى و افکار درونى و خطرات قلب و تدبیر تمام امور علوى و سفلى در جهان هستى. البته روشن است که مقصود از کتاب امرى مادى نیست مانند کاغذ، بلکه کتاب مرکز گردآورى اشیاء است چه مادى و چه معنوى که علم خدا بر همه آنها احاطه دارد. و اللّه العالم.

حجهالاسلام و المسلمین محمد تقى رهبر

در دو مقاله پیشین پیرامون بحث انتخابات ریاست جمهورى به تحلیل و بررسى پاره‏اى مسائل که در پدید آوردن بحران و دامن زدن به آشوب‏ها نقش آفرین بود پرداختیم، اکنون که گردو غبار فتنه فرو نشسته و نظام استکبارى و سردمداران فتنه از شکل‏گیرى کودتاى مخملى و نافرمانى مدنى مأیوس شده‏اند وقت آن است که به پاره‏اى آموزه‏ها، دست آوردها و عبرت‏هاى ناگفته دیگر بپردازیم.

نقش رهبرى در مدیریت و کنترل بحران

یکى از مواردى که مى‏بایست مورد توجه ویژه قرار گیرد جایگاه و نقش رهبرى در خنثى سازى این بحران بود. این مطلب را از دو زاویه مى‏نگریم: هدف قرار داشتن ولایت و نقش رهبرى در خنثى کردن فتنه، هدف قرارداشتن رهبرى در طرح آشوبگران و طراحان پشت پرده داخلى و خارجى.

دلائل بسیارى وجود دارد که در طرح تقلب در انتخابات و موج سوارى متعاقب آن تضعیف رهبرى و جایگاه ولىّ فقیه در نظام اسلامى هدف بود که مى‏توانست مقدمه فروپاشى نظام و رخنه بیگانه در بدنه حاکمیت و سرانجام تیر خلاص به حاکمیت دینى و ارزشهاى اسلامى باشد، چرا که روح انقلاب اسلامى و شاهرگ حیات نظام اسلامى ولایت فقیه است که معمار اندیشه انقلاب اسلامى حضرت امام خمینى(ره) پى‏افکند و احدى تردید ندارد که موتور محرّک انقلاب اسلامى و روح حاکم بر آن ولایت فقیه بود که تار و پود نظام ستمشاهى و سلطه خارجى را از هم گسست و به زباله دان تاریخ فرستاد و توده‏هاى مردمى به رهبرى ولىّ فقیه براى درهم شکستن حکومت طاغوت به جز ولىّ فقیه رهبرى نداشتند و هیچ حزب و گروهى ادعاى این را ندارد که در شکل‏گیرى انقلاب نقش بنیادین داشته و حتى بسیارى از تشکّل‏هاى سیاسى از عنوان کردن سقوط رژیم طاغوت وحشتداشتند و حداکثر خواسته آنها این بود که شاه بماند و قانون اساسى آن روز را اجرا کند! آرى این امام بت شکن قرن بیستم بود که با الهام‏گیرى از اصل مترقى ولایت فقیه و ضرورت حاکمیت اسلامى و قطع وابستگى به بیگانه با اطمینان و شهامت تمام سخن گفت و ملت پشتیبانى کرد و نظام اسلامى شکل گرفت.

همانگونه که در پدید آمدن انقلاب اسلامى ولىّ فقیه تنها نقش بنیادین را ایفا کرد تداوم حاکمیت دینى نیز جز با ولایت فقیه قابل دسترسى نبوده و نخواهد بود و این را دوست و دشمن دریافته‏اند. لذا وفاداران و یاران انقلاب همچنان دست در دست ولىّ فقیه و رهبرى نظام دارند و با حضور یک پارچه خود بر آن پاى فشرده و در عمل به اثبات رسانده‏اند همانگونه که در جریان انتخابات و فتنه‏هاى بعد از آن دیدیم که رهبرى نظام به میدان آمد و چشم فتنه را کور کرد و آرامش را به جامعه برگردانید و با موضعگیرى حکیمانه و روشنگرى مستدل خود مدعیان را سر جاى خود نشاند و آب پاکى روى دست بیگانه و بیگانه پرست ریخت و گردو غبارها کنار رفت و چهره‏هاى پنهان و نقشه‏هاى تدارک شده بى نقاب به مردم معرفى شد و آنانکه در اشتباه بودند و فریب جریان‏هاى سیاسى را خورده و تحت تأثیر نخبه‏گان گمراه قرار گرفته بودند فهمیدند که سر دمداران فتنه دچار توهم و بحران روانى‏اند و برآنند تا جامعه را در التهاب نگهدارند و غرور خود باورى کاذب را اشباع کنند و شکست‏هاى خود را جبران نمایند.

آرى نقش ولىّ فقیه و رهبرى براى خودى‏ها واضح‏تر از گذشته نمایان شد و به راستى اگر رهبرى به میدان نمى‏آمد و کنترل بحران را مدیریت نمى‏کرد کدام چهره‏سیاسى مى‏توانست از عهده این مسؤولیت برآید؟

آنها که خودشان دستخوش توهمات بودند و به آشوبگران میدان مى‏دادند؟

یا آنها که خط فکرى‏شان را نور چشمى‌هایشان هدایت مى‏کردند و دستخوش احساسات نامعقول آتش فتنه و بى اعتمادى را دامن مى‏زدند؟! و یا تشکل‏هاى سیاسى و متأسفانه بعضاً روحانى که القائات دشمنان بیرونى را بر زبان داشتند و مردم را به خیابان‏ها مى‏کشاندند تا مقاصد خود را به اجرا درآورند و کینه‏ها و عقده‏هاى دیرین را اشباع نمایند و هر از چندگاه از شوراى رهبرى حرف مى‏زدند و یا رکن بنیادین ولایت امر را زیر سؤال مى‏بردند؟

دشمنان ولایت کیانند؟

ولایت فقیه اصلى‏ترین هدف دشمنان خارجى و برخى تشکل‏ها و احزاب فریب خوردگان داخلى است. چرا که دشمنان ملت سالهاست روى انقلاب اسلامى و نقش ولایت فقیه مطالعه کرده و بخوبى مى‏دانند که ولایت فقیه عمود بنیادین نظام است که با استوار بودن آن همه چیز استوار خواهند ماند و اگر خللى بر آن وارد شود به کلیّت نظام خلل وارد شده است. به همین دلیل است که بیشترین هجمه دشمن خارجى بر ولایت فقیه است و بیشترین تبلیغات دجّال‏هاى خبرى صهیونیستى و امپریالیستى علیه این اصل بنیادین جمهورى اسلامى است و مع الأسف دیدیم پاره‏اى سیاسیون و تئورسین‏هاى آشوب‏ها در این موقعیت حساس با هدف تضعیف رهبرى بحث شوراى رهبرى را مطرح کردند! و این را به پاره‏اى محافل روحانى کشیدند و برخى چهره‏هاى روحانى را فریب دادند که آب به آسیاب دشمن بریزند با این هدف که نقش رهبرى در کنترل بحران‏ها تضعیف شود و بحران قابل کنترل نباشد و تنور اعتراض و اغتشاش روشن بماند تا کودتاى مخملى طراحى شده شکل گیرد. غاقل از آنکه جایگاه ولایت در ایمان و اعتقاد مردم آگاه و مؤمن ما آنقدر مستحکم است که از این بادهاى مخالف نخواهد لرزید.

در هر حال با رهبرى قاطعانه ولىّ امر مسلمین فتنه بعد از انتخابات خنثى شد و بسیارى از آنان که در آغاز فتنه فریب خورده بودند از خواب بیدار شدند، آنها که حسن نیّت داشتند اشتباه خود را جبران کردند و آنها که در عصبیت و خصومت پاى مى‏فشارند همچنان اسیر ماجراجوئیهاى خود هستند هرچند ملت آنان را منزوى کرده‏اند.

منزوى شدن فتنه‏گران و موج‏آفرینان

نکته قابل ذکر در فتنه پس از انتخابات اینکه هر چند برخى کاندیدهاى شکست خورده همچنان اسیر جهالت و غفلت و توهم، و عقده‏هاى روانى خود مى‏باشند و تصوّر مى‏کنند هنوز هواداران آنها از آنان حمایت مى‏کنند! اما خوشبختانه هوادارانشان جز معدودى مغرض و بیمار، از آنان بریده‏اند چرا که طى دو سه ماه گذشته بسیارى از پرده‏ها عقب زده شد، توطئه‏ها آشکار گردید، نقش دشمن در مدیریت فتنه بر ملا گردید، دادگاه‏هاى متهمان بسیارى چیزها را روشن کرد و مردم با ماهیت اعتراضات و تحرکات غیرقانونى پى بردند و بنابراین تصور اینکه هنوز هم چندین میلیون نفر پشت سر فلان شخص ایستاده‏اند و از جریانى که ریشه و عامل و سرنوشت آن را دیدند همچنان حمایت مى‏کنند، تصوّر باطلى است و این خاصیّت فتنه و فتنه گران است.

فتنه، در کوران حوادث مبهم و سربسته است اما تدریجاً شفاف و آشکار مى‏گردد و سررشته‏هاى آن شناخته مى‏شود و چند فرایند فتنه و سیر تدریجى آن تا افشاگرى مراحلى وجود دارد و خسارت‌هایى به جامعه وارد مى‏شود.

امیرمؤمنان على(ع) در باب فتنه و انگیزه‏ها و روند و پایان آن در دوران پرماجراى حکومت خود سخنانى دارد که توجه به آنها در شرائط کنونى بى فایده نیست.

سرآغاز فتنه: “انما بدأ وقوع الفتن اهواء تتبع و احکام تبتدع و یخالف فیها کتاب اللّه و یتولى علیها رجال على غیر دین اللّه” (خطبه ۵ نهج البلاغه)

سرآغاز شکل‏گیرى فتنه هواهاى نفسانى است که افراد تسلیم آن مى‏شوند و احکام بدعت‏آمیزى که ابلاغ مى‏گردد و بوسیله آن با کتاب خدا علم مخالفت برافراشته مى‏شود و مردانى بر مردانى دیگر بر خلاف دین خدا سلطه پیدا مى‏کنند.

آغاز و انجام فتنه: “انّ الفتن اذا اقبلت شبهت و اذا ادبرت نبهت”(خطبه ۹۳ نهج البلاغه).

هنگامى که فتنه رو مى‏آورد مبهم و سربسته و مشتبه است و چون پشت کند آگاهى دهنده است.

آرى، فتنه از هواى نفس فتنه گران زاده مى‏شود و در فضاى تیره و تار شکل مى‏گیرد و جمعى بدعت گرا گرد پرچمدار فتنه جمع مى‏شوند و گروهى را به دنبال خود مى‏کشند اما دیرى نمى‏پاید که گردو غبار فرو مى‏نشیند و نقاب از چهره فتنه‏گران مى‏افتد و سردمداران فتنه باز شناخته مى‏شوند و ماهیت فتنه و انگیزه‏ها و مقاصد و عوامل آن شناخته مى‏شوند. هنگامى که شکل‏گیرى این فتنه را در روزگار حکومت آن حضرت مرور مى‏کنیم، خواهیم دید که نخستین فتنه گران کسانى بودند که خواسته‏هاى نفسانى آنها تحقق نیافته و با دستاویز کردن خون عثمان پرچم مخالفت با آن حضرت را برافراشتند، در میان آنها چهره‏هایى چون طلحه و زیبر بودند که سوابق انقلابى نیز داشتند و امثال معاویه که علمدار نفاق اموى بودند و جمعى فریب خورده در جمع یاران امام که قدرت تجزیه و تحلیل نداشتند و فریب ریاکارى جبهه مقابل خوردند و در این فرایند شوم سه جنگ خونبار علیه حکومت علوى به راه انداختند و چه خونهایى که به ناحق در این فتنه ریخته و چه بدعتها که نهادند و جز على بن ابیطالب(ع) که تراز حق و باطل و معیار ایمان و نفاق و مظهر صراحت و شجاعت بود نمى‏توانست این فتنه‏ها را بر ملا کند و چشم فتنه را درآورد. همانگونه که فرمود: “ایّها الناس فانى فقأت عین الفتنه و لم یکن لیجترى‏ء علیها احد غیرى بعد ان ماج علیها غیهبها و اشتدّ کلیها…” (خطبه ۹۳، نهج البلاغه).

مردم! من بودم که چشم فتنه را درآوردم و احدى جز من جزئت این کار را نداشت بعد از آنکه تاریکى و ظلمت غلبه کرده و درد کشنده آن شدت گرفته بود.

و در جاى دیگر به منظور برون رفت از بحران فتنه مردم را مأمور ساخت امواج فتنه‏ها را با کشتى نجات بشکافند و از میانه آن امواج سهمگین عبور کنند. “ایّها الناس شقوا امواج الفتن بسفن النجاه” (خطبه ۵ نهج البلاغه) فتنه‏هایى که اگر امواج آن شکافته نشود و چشم فتنه کور نگردد رشته دین پاره مى‏شوند و کفر و نقاق دوباره باز مى‏گردد و مردم به گمراهى خواهند افتاد. ” و الناس فى فتن انجذم فیها حبل الدین” (خطبه ۲ نهج البلاغه)

موارد دیگرى را مى‏توان در سخنان آن حضرت یافت که از فتنه و سرکردگان و عواقب شوم آن سخن مى‏گوید و راه برون رفت از فتنه‏ها را مى‏نماید. سیره علوى در بحران‏هاى سیاسى عصر حاکمیت چند ساله آن حضرت روشنگر راه آیندگان در هر عصر و نسلى است که تیره ابرهاى فتنه سایه شوم و سیاه خود را مى‏گستراند و حق و باطل را در هم مى‏آمیزد و لباس حق بر قامت باطل مى‏پوشاند و شاکى و متهم را جابه جا مى‏کنند!

مهندسى نافرمانى مدنى و تهاجم نرم

حوادث پس از انتخابات فتنه بود با همان ویژگى‏ها که در سخن و سیره امیرالمؤمنین(ع) دیدیم:القاى تقلب، القاى بى اعتمادى، شبهه آفرینى، سوء استفاده از چهره‏هاى انقلابى، هدف قراردادن نظام اسلامى که ثمره مجاهدات خستگى‏ناپذیر و خونهاى پاک مجاهدان راه خدا است، خدمت به دشمن سوگند خورده و جبهه استکبار و نفاق، استخدام شعارهاى دینى و نمادهاى مذهبى در انجام این پدیده شوم. و در هر حال از میان این طوفان، ملت عبور کرد و رهبرى نظام کشتیبان عبور از طوفان بود و سیه روئى براى کسانى ماند که روبروى اراده ملت صف آرائى کردند چه عناصر داخلى که امروزه باید پاسخگوى فتنه‏هائى که آفریدند باشند و مى‏بایست در محکمه عدالت احضار شوند و کیفر خساراتى را که وارد کردند، ببینند و در این عرصه ترحم و گذشت به معناى تضییع حقوق ملت و درماندگى در برابر عدالت است. چه محکمه عدل اسلامى نباید سیاه و سفید وچاق و لاغر بشناسد و بدون اغماض به جرائم سران فتنه که به حیثیت نظام و جان و مال و امنیت و آرامش جامعه و هویت دینى و ملى خدشه وارد آوردند، رسیدگى کنند که انتظار ملت این است. و چه دشمنان خارجى که از رئیس جمهور و وزیر خارجه اروپا و آمریکا گرفته تا پادوهاى سیاسى و جاسوسى و بنگاه‏هاى صهیونیستى (چون بنیاد هوور و سوروس) و… سفارتخانه‌هایشان در ایران اغتشاشات را هدایت مى‏کردند و با تصویب بودجه‏هاى کلان شبکه‏هاى وابسته خارج کشور را تغذیه مى‏نمودند که از طریق ماهواره‏ها و توزیع پول به اوباش و اراذل و سران فتنه، التهاب و بحران آفرینى را دامن بزنند تا به خیال خام خودشان نظام را از پاى درآورند، این چهره‏هاى سیاسى خارجى امروز در برابر ملت شرمسار و سرافکنده‏اند و این شرمندگى را پنهان نمى‏کنند و بر مسؤولین کشور و دستگاه‏هاى دیپلماسى ماست که از این جبهه خارجى مطالبه پاسخ کنند که چرا در امور کشورمان دخالت کرده و سفارتخانه‌هایشان را بصورت پایگاه جاسوسى و توطئه و اطاق جنگ درآورده و اینها مى‏بایست در روابط ما با خارجى‏ها اثر گذار باشد تا عبرت بگیرند و سرجاى خود بنشینند هرچه این نخستین بار و آخرین بار توطئه خارجى‏ها نبوده و نخواهد بود و ما باید بیدار باشیم و به فرموده رهبر معظم، این حوادث نشان داد که در هیچ حال از توطئه‏ها نباید غافل بود و دشمن را نباید حقیر و بیچاره بشماریم که از دیر باز گفته‏اند دشمن نتوان حقیر و بیچاره شمرد.

و از سوى دیگر دولتمردان ما مى‏بایست از این پشتوانه مردمى و حضور ۸۵% در انتخابات بهره گیرند و در محافل بین المللى قوى‏تر از گذشته حاضر شوند ود خالتهاى دولتهاى خارجى را به چالش بکشند و در احقاق حقوق ملت ذرّه‏اى کوتاه نیایند. امروز کشورهاى خارجى به ما نیازمندند نه ما به خارجى‏ها، آنها با حضور در کشورهاى همسایه همچون عراق و افغانستان و خلیج تیررس اقدامات سیاسى ما مى‏باشند و ضربات سهمگین از ملت‏ها خورده اند و آبروى خود را از دست داده‏اند امروز انگلیس و آمریکا و سایر دولتهاى غربى نه ابرقدرت‏اند و نه حاکم بر سرنوشت ملت‏ها، آنها در تلّه‏هاى انفجارى که براى دیگران ساخته‏اند خود گرفتار آمده و در پى یافتن راه چاره‏اند. آنها در برابر ملت ایران با رفتار غیر انسانى خود هم شرمنده‏اند و هم کمک مى‏طلبند! و این شرمسارى و کوتاه آمدن را در همین روزها در سیماى خارجى‏ها و مسایلى چون انرژى هسته‏اى و اعلام آمادگى براى مذاکره و عذرخواهى از ایران مى‏بینیم. اینها علائم شکست دشمن در توطئه اخیر پس از انتخابات است اینها براى نخبه‏گان سیاسى ما درس‏آموز است اگر فهم آن را داشته باشند، اینها براى اخلالگران و نفاق پیشه گان عبرت است که با تلاش مذبوحانه به مصاف انقلاب اسلامى نیایند که گفته‏اند:

اى مگس عرصه سیمرغ نه جولانگه تست

عرض خود مى‏برى و زحمت ما مى‏دارى

انقلاب پوست مى‏اندازد

نکته دیگر اینکه انقلاب اسلامى در فراز و نشیب حوادث تصفیه مى‏گردد و هر حادثه‏اى هر چند تلخ ثمرات شیرینى در بر دارد. انسان‏ها غربال مى‏شوند، ناخالصى‏ها جدا مى‏شود، رنگهاى ریاکارانه به ننگ‏ها تبدیل مى‏شود. اسلام از آغاز چنین بوده، پس از رحلت پیامبراکرم(ص) حوادث و توطئه‏ها براى مسدود کردن خط راستین اسلام و ولایت کم نبوده است، منافقان، مشرکان، احزاب، اقلیت‏ها، امویان، مروانیان، عباسیان طى صدها سال تلاش کردند خط راستین اسلام را به بیراهه بکشانند و در توالى توطئه دیدیم که چه ضرباتى بر وحدت امت و کیان دین و رهبران مسلمین وارد ساختند اما سرجمع حوادث را که مى‏نگریم آنها کف‏هاى روى آب بودند که هوا شدند و آنچه باقى ماند چشمه سار حقیقت اسلام ناب بود که کانون ولایت، آن را هدایت و رهبرى مى‏کرد…تاریخ تکرار مى‏شود، انقلاب اسلامى نیز طى سى سال با توطئه‏هاى سهمگینى روبرو بوده که امواج آن را از سر گذرانیده و حوادث پس از انتخابات ریاست جمهورى دهم حلقه‏اى از آن توطئه‏ها بود که بحمداللّه خنثى شد و انقلاب بار دیگر پوست انداخت و مشت عدّه‏اى دیگر را باز کرد که سینه چاک براى انقلاب غمخوارى مى‏کردند! و این بار خود خون به دل ملت کردند و کارنامه سیاسى براى خود نوشتند که در صفحات تاریخ ماندنى است و اگر به جبران آن نپردازند و از ملت عذرخواهى نکنند و از گناهان خود توبه ننمایند سیه روئى تا ابد براى آنان خواهد ماند.

نکته اخیر اینکه این مقاومت‏هاى غیر قانونى در برابر نتیجه انتخابات و تبعات آن از نظر اجتماعى و حتى خانوادگى آثار نامطلوبى برجاى نهاد، تقابل سیاسى به شیوه آنارشیستى غیر معمول براى نخستین بار از سوى برخى اصلاح طلبان و احزاب و کاندیداها بدعتى بود که سنت‏هاى انقلابى را دور زد و پاى برخى بزرگان را به میان آورد و برخى بیوتات و خانواده‏هاى آنان را در مجراى غیرقانونى قرار داد. در کوچه‏ها و خیابان‏ها کدورت همسایگى را باعث شدند و با نقاب سبز و اللّه اکبر! به جنگ با قانون اساسى و اراده ملت بسیج شدند و اینها تبعات کمى نیست براى یک مردم یکپارچه ما که تاکنون براى آرمانهاى انقلاب اسلامى هرگونه فداکارى کرده‏اند. لذا شفاف سازى و روشنگرى افکار عمومى بى‏طرفانه و قاطعانه و مستدل از سوى نهادهاى مسؤول و دادگاه‏ها مى‏تواند این کدورت‏ها را کاهش دهد زیرا توده مردم معاند نیستند و حقرا مى‏پذیرند و همچنین برخورد با برخى تخلّفات که دربازداشت گاه اتفاق افتاده اقدامى است ضرورى که چهره نظام با عملکرد معدودى افراد مشکوک لکه دار نشود اما همانگونه که رهبر معظم فرمودند قضیه کهریزک و نظائر آن نباید افکار را از اصل جریان فتنه‏انگیز غافل سازد. در هر حال دشمنان وحدت امت را هدف قرار دادند که باید به جبران آن پرداخت و درسهاى این مقطع تاریخى نیز از درسهاى فراموش نشدنى است که با توجه به این درسها و عبرتها مى‏بایست نصب العین نیروهاى انقلاب و دلسوزان نظام باشد. و سخن آخر اینکه این نظام صاحب دارد که دست رد بر سینه نامحرمان خواهد زد.

غلامرضا گلى زواره

“کما ارسلنا فیکم رسولاً یتلوا علیکم آیاتنا و یزکّیکم و یعلّمکم الکتاب و الحکمه و یعلمکم ما لم تکونوا تعلمون؛۱ هم چنان که پیامبرى از خودتان برایتان فرستادیم تا آیاتمان را برایتان بخواند و شما راپاکیزه گرداند و کتاب و حکمت آموزد و آن چه را که نمى‏دانستید بهشمابیاموزد.”

دو بال علم و ایمان

از مزایایى که آیین جاودانى و آسمانى اسلام را از دیگر ادیان تفکیک مى‏نماید، این است که از یک سو پیروان خود را به رشد معنوى و خصال نیکو فراخوانده و از طرف دیگر آدمى را به خردورزى، دانش اندوزى و استفاده از توانایى‏هاى فکرى و ذهنى و شکوفایى بوستان معرفت و حکمت فرا خوانده است. نخستین آیاتى که به حضرت رسول اکرم(ص) نازل گشت به آموختن با قلم و دانش افزایى اشاره دارد. واژه علم و مشتقات آن در حدود یکصد و شصت و هفت بار در قرآن آمده و در آیات متعددى پروردگار متعال انسان را براى امور آموزنده، رشد دهنده و مفید برمى‏انگیزاند. در آیات زیادى بر دقّت و تأمّل در آفرینش آسمان‏ها و زمین و آن چه در آن‏ها وجود دارد تأکید شده است. در قرآن کریم حقایق بسیارى درباره ستاره‏شناسى، شناخت آب و هوا، جغرافیا، زیست‏شناسى، گیاه‏شناسى، جانور شناسى، پزشکى، بهداشت، علوم تغذیه، روان‏شناسى آشنایی با جوامع گوناگون و…آمده است.

اساس تعلیم اسلام، دانش، منطق، استدلال و برهان مى‏باشد حتى خداوند درباره ایمان و اعتقاد به مبدأ و معاد، دعوت خویش را بر پایه مباحث عقلى، حکیمانه و مناظره قرار داده است، بر حسب آموزه‏هاى قرآنى آدمى را خداوند به زیور دانش و خرد آراسته و بر علم و معرفت پارسایان مى‏افزاید. دانشمندان متعهد و پرهیزگار که حکمت و فضیلت را با یکدیگر توأم ساخته‏اند از دیگر افراد متمایزند و آیات عدیده‏اى بر فضل و برترى آنان تصریح دارد و خداوند کسانى را که دانشورند درجاتشان را رفعت مى‏دهد. رسول اکرم(ص) نیز بر حسب روایاتى مستند و معتبر، مسلمانان را به کسب علوم و معارف فرا مى‏خواند. علما در روایات اسلامى وارثان پیامبران و نزدیک‏ترین افراد به درجه نبوت معرفى شده‏اند و قلم دانشمندان بر خون شهیدان رجحان دارد، البته منظور متفکران، حکیمان و فرزانگانى است که با توانایى‏هاى علمى و فکرى خود به دفاع از حقیقت، نشر معارف و هدایت انسان‏ها مى‏پردازند و از غرور و تکبّر و هرگونه رذیلت اجتناب مى‏ورزند. فرا گرفتن علم باید با صداقت، اخلاص و درستى و نیز همّت و تلاش قرین گردد، در غیر این صورت عوارضى غیر قابل اغماض به بار مى‏آورد.

کازنوا، دانشمند فرانسوى و استاد دانشگاه کالج دوفرانس پاریس، مى‏گوید: بسیارى از افراد چنین پنداشته‏اند آراء و افکار ما براى مسلمانان قابل درک نمى‏باشد و به غلط تصوّر کرده‏اند نیروى علمى آنان به اندازه‏اى نیست که بتواند به علوم ما پى ببرند. بى گمان این پندار بى پایه ناشى از عدم اطلاع آنان از حقایق درخشان آیین اسلام بوده و گویا این نکته را فراموش کرده‏اند که تنها کسى که دانش را بر عبادت ترجیح داده رسول اکرم(ص) بوده و آیا کدام پیشواى دین و کشیش و روحانى بزرگى را مى‏شناسید که چون آن حضرت با این شهامت چنین کلام محکم و متینى را مطرح کرده باشد. همان بیان عالى و درخشانى که در عصر جدید و با این همه ترقى و تحوّل که نصیب علم گردیده، حیات فکرى و علمى ما بر اساس آن استوار گردیده است. دکتر هورتن، محقق آلمانى، گفته است اسلام بین دین و دانش وحدت و هماهنگى کامل برقرار ساختهو در میان ادیان گوناگون، تنها آیینى است که موفق گردیده در عرصه عمل این پیوند را حفظ نماید.۲

خاتم رسولان حضرت محمّد(ص) درباره مقام علمى حضرت على(ع) فرمودند: “انا مدینه العلم و على بابها؛ من شهر دانش هستم و على(ع) دروازه آن مى‏باشد.” در دنباله روایت آمده است: “فمن ارادالعلم فلیأت الباب؛۳ هر کس خواستار دانش است باید از درب آن وارد گردد” آن حضرت در حدیث دیگرى فرموده‏اند: “اعلم امّتى من بعدى على بن ابى طالب؛۴ دانشمندترین افراد امّت من بعد از من امیرمؤمنان است.” حضرت على(ع) ذخائر گرانبهایى از معارف الهى و علوم اسلامى را در میان مردم به یادگار گذاشت و در بیاناتى با سبکى روان، شیوا و جذاب حقایق جالبى را مطرح ساخت که در مجموعه‏اى که نهج البلاغه نامیده مى‏شود در اختیار مردم مى‏باشد. آن امام مظلوم به اندازه‏اى حکمت و معرفت را مورد توجه قرار مى‏داد که در بحبوحه جنگ‏ها به بحث‏هاى علمى مى‏پرداخت، او کثیرى از مشاهر و دانشوران را تربیت کرد که پیشتازان نخستیندر عرفان، فقه، کلام، تفسیر و غیره مى‏باشند.

بخشى از دعاهاى امام سجاد که تحت عنوان صحیفه کامله سجادیه برجاى مانده حاوى ژرف‏ترین مضامین در مباحث گوناگون کلامى، عرفانى، علمى، جامعه‏شناسى و روان‏شناسى مى‏باشد در زمان امام باقر(ع) به دلیل ضعفى که در دستگاه خلافت مستبدانه اموى راه یافته بود، علاقه‏مندان از سرزمین‏هاى دور و نزدیک مشتاقانه به حضور آن امام مى‏رسیدند تا از بحر حکمت و معرفت آن حضرت جرعه‌هایى جانبخش بنوشند. مقام علمى آن فروغ پنجم امامت چنان در تعالیم دامنه دار و گسترده‏اش جلوه کرد که دوست و دشمن را به شگفتى و تحیّر وادار کرد و لقب باقرالعلوم (شکافنده دانش‏ها) به ایشان داده شد.

در عصر امام صادق(ع) که بازار علم و بحث‏هاى فکرى و کلامى رواج کامل داشت، آن خورشید ششم ولایت و امامت از این فرصت استفاده کرد و گنجینه گرانبهایى از معارف الهى، علمى و برهانى برجاى نهاد که در حراست از معارف اسلامى و تعالیم آسمانى طى قرون و اعصار تأثیر بسزایى داشت. محضر درس آن حضرت چنان رونقى داشت که به تدریج حدود چهار هزار نفر در زمینه‏هاى علمى، اعتقادى، تفسیر و فقه از حوزه درسى ایشان بهره بردند. این افراد در مسافرت‏هاى گوناگون و بحث‏هاى گسترده معلومات خویش را به دیگران انتقال مى‏دادند. مشهورترین آنان جابربن حیّان و هشام بن حکم بوده‏اند جابر به دلیل هوش و استعداد سرشار، درایت و همّت وافر، مورد توجه امام باقر(ع) و امام صادق(ع) قرار گرفت و در علوم طبیعى و تجربى همچنین دانش‏هاى غریبه شهرت فراوانى بدست آورد و در این زمینه‏ها بیش از یکصد جلد کتاب نگاشت. او علاوه بر مهارت در فیزیک و شیمى در پزشکى ماهر بود و بیمارى‏هاى مهمى را درمان مى‏کرده است.

این مسلمان شیعى و اهل کوفه پدر کیمیاى قرون وسطى و شیمى امروز جهان است او اوّلین دانشمندى است که در تجربه‏هاى علمى ترازو به کار برد. این ترازو براى وزن کردن دانه‏هاى بسیار کوچک و با حساسیت و دقت زیاد بکار مى‏رفت. او موفق شد مدادى نورانى براى نگارش خطوط مهم اختراع کند تا خواندن آنها در تاریکى امکان‏پذیر باشد. هم چنین دسته‏اى از اوراق نسوز را تهیه نمود و امام صادق(ع) کتابى در حکمت بر روى این ورقه‏ها نگاشت. او نوعى رنگ کشف کرد که از زنگ زدگى آهن جلوگیرى مى‏کرد و اگر بر روى لباس ریخته مى‏شد از پوسیدگى آن مى‏کاست. او شیوه‏هایى براى ساختن فولاد، کربنات سرب، اکسید جیوه و اسید ازوتیک (اسید نیتریک) وضع نمود و درباره سموم تحقیقاتى به عمل آورد. جوج سارتن او را در زمره بزرگترین دانشمندانى مى‏داند که در قرون وسطى در میدان علم گام نهادند. بریتلوى فرانسوى مقامش را همچون ارسطو دانسته است.۵

هشام بن حکم نیز از مشاهیر آگاه و وارسته‏اى است که بارها مورد تمجید و تحسین امام صادق، امام کاظم و امام رضا(علیهم السلام) واقع شد. او در مسایل اعتقادى و فلسفى بررسى‏هایى انجام داد و در علوم فقه و اصول، درایت و حدیث، حکمت و کلام آثارى ارزنده نگاشت به همین دلیل او را جامع معقول و منقول معرفى کرده‏اند.۶

با ظهور حضرت مهدى(عج) و زوال حکومت طاغوت‏ها و کارگزاران استکبار، محیط براى رشد فکرى و عقلى و علمى مساعد مى‏گردد و دانش در رشته‏هاى گوناگون توسعه و گسترش مى‏یابد. در روایتى از امام صادق(ع) مطلبى به این مضمون آمده است. اگر ظرفیت علمى بشر بیست و هفت حرف باشد تا آن روز دو حرفش را شناخته‏اند و در آن دوران به تدریج تمام آن کشف مى‏گردد.۷

خورشید دانش در افق اسلام مى‏درخشد

اسلام علاوه بر تشویق و ترغیب مسلمین به دانش و پژوهش، کوشید پیروان خود را از قید اوهام و خرافات و فکرهاى بیهوده‏اى که عقل‏ها و اراده‏ها را در بند کرده بود، آزاد نماید، قرآن و سنت نبوى و سیره ائمه به مسلمین این حقیقت را آموزش داد که داروى جهالت، هراس‏هاى بیهوده و هوس‏هاى تخریب کننده، ضعف نفس و یک سلسله آداب و رسوم منفى رویکرد نشان دادن به معرفت، دانش و کنجکاوى است و اگر آدمى در این مسیر گام نهد گوهر واقعى را در اعماق وجود خویش بدست مى‏آورد و سعادت دنیا و آخرت را کسب مى‏کند. یکى از گرایش‏هاى اصیل فطرى در انسان کشش و جاذبه‏اى است که درباره کشف حقیقت دارد، بر اساس این میل درونى درک حقایق براى آدمى با وجد و سرور توأم است. این انگیزه نیرومند که چون چشمه از ژرفاى انسان مى‏جوشد سبب گردیده تا او پرده‏هاى جهل و بى‏خبرى را کنار بزند و از تاریکى‏هاى نادانى به روشنایى دانایى برسد و کاخ عظیمى از فرهنگ و تمدن را پى‏ریزى کند. در تعالیم ارزنده اسلامى به رشد و پرورش این میل مبارک توجه شایانى شده و در نظام تربیتى که قرآن و عترت ترسیم نموده‏اند توجه به علم و حقیقت و پرهیز از آفات آن جایگاه ویژه‏اى براى خود پیدا کرده است. در روایات اسلامى از علم و حکمت به عنوان گمشده مؤمن یاد شده که مؤمنان واقعى در جستجوى آن هستند و در کسب آن از هرگونه رنج و تلاشى مضایقه نمى‏کنند.

اصولاً فراست، بیدارى فکر، روشنگرى و برخوردارى از بصیرت در پیدایش ایمانى صحیح و استوار دخالت دارند، این معرفت مى‏تواند تا سرحدّ یقین ارتقاء یابد و تمامى تردیدها را بر طرف کند و هرگاه با درک و فهم ومعرفت نباشد یقین بى اثر است. افکار برجسته مى‏توانند اسرار جهان را بشکافند و نشانه‏هاى خدا را در مکان‏ها و زمان‏هاى مختلف بفهمند چنانچه خداوند مى‏فرماید: “انّما یخشى اللّه من عباده العلماء؛۸ بندگان دانشمند از خدا مى‏ترسند.” “انّ فى خلق السماوات و الارض و اختلاف اللیل و النّهار لآیات لاولى الالباب”۹ در خلقت آسمان‏ها و زمین و اختلاف شب و روز براى صاحبان خرد نشانه‌هایى وجود دارد.افکار عالى بین حق و باطل را تفکیک مى‏نماید و حقایق وحى را از هوس‏هاى آلوده جدا مى‏سازد. البته ایمان و پارسایى به دانش افزایى و حکمت یابى کمک مى‏کند.

قرآن کریم مقرّر مى‏دارد که تجربه‏هاى علمى و کاربردى وسیله بهترى براى قانع شدن است و تجارب علمى در بسیارى از آیات دیده مى‏شود. توجه در علت و معلول، مشاهدات و استنتاج‏ها عقل را بیدار مى‏سازد و با تأمل در خود و اطراف از اثر به مؤثر، از خلق به خالق، از قدرت به قادر و از ابداع بر مبدأ ایمان مى‏آورد و مسلمانان این دعوت را پذیرا شدند و دعوت پروردگار و پیامبر اکرم(ص) را استجابت نمودند و با اراده‏اى قوى و ایمانى استوار به دانش و پژوهش روى آوردند

اسلام نه تنها علم را میان پیروان خود انتشار داد بلکه در نقاط مختلف جهان منتشر ساخت در سال ۲۴۵ هجرى در شهر فاس مسجد بزرگى ساخته شد که مختص عبادت نبود بلکه دانشگاهى بود که دانش پژوهان از تمام شهرها براى مطالعه علوم گوناگون به آن جا مى‏آمدند، به این مکان که اوّلین آموزشگاه علمى بود، دانشگاه قرویین اطلاق مى‏گردید، بنابراین قدیمى‏ترین مؤسسات علمى و آموزشى در اروپا نیست بلکه در فاس، پایتخت مراکش و درقاره آفریقا مى‏باشد در این مرکز مهم عبادى و تحقیقى دهها دانشجوى غیر مسلمان تربیت شدند، یکى از آنان ژربرت بود که اعداد عربى را به اروپا منتقل نمود و چون به ایتالیا رسید کتاب‏هاى مسلمانان را ترجمه کرد.

نخستین مدرسه پزشکى را مسلمانان در سالیدن ایتالیا بوجود آوردند و اوّلین رصدخانه که در اروپا ساخته شد، همان است که افراد مسلمان در اندلس (شهر اشبیلیه) تأسیس کردند. تاریخ تأیید مى‏کند که آغازین کوشش براى پرواز توسط یک نفر مسلمان ساکن در اندلس به نام عباس بن فرناس به عمل آمد. مسلمانان در اختراع و نگارش با حروف روشن و درشت مخصوص نابینایان بر دیگران سبقت گرفتند و این ابتکار از زین الدین آمدى (متوفى ۷۱۲ هجرى) مى‏باشد. جان دیون پورت انگلیسى مى‏نویسد: اگر در جنوب اروپا تمدن اسلامى برقرار نگشته بود بدون تردید این قارّه با فرقه‏هاى مختلف و آشوب‏هاى گوناگونش در تاریکى‏هاى جهل غوطه مى‏خورد و اثرى از تمدّن کنونى در اروپا آشکار نمى‏گردید. نوبرگر اعتراف مى‏کند: تمدّن اسلام بر تمدّن قدیم روم از حیث تنوّع تفوق داشت. ابراهام کنستاتین دوسن مى‏گوید: تمدّن غربى از تمدّن اسلامى اخذ گردید و شگفت آن که مسلمانان در همان آغاز کار به عناصر فاتح تبدیل گردیدند و با حماسه بزرگ و سرعت بى‏نظیرشان در تحصیل علوم طى یک قرن به سطحى بسیار عالى و ارجمند رسیدند زمانى که آلمان‏ها با وجود فتح امپراتورى روم هزار سال طول کشید تا دست از توحش بردارند و به احیاى علوم بپردازند.۱۰

در روزگارى که سلاطین اروپا معلم خصوصى استخدام مى‏کردند تا به آنها امضاء کردن و نوشتن نام‏هاى خود را آموزش دهند، نهادهاى آموزش اسلامى در حال اصلاح، حفظ و اعتلا بخشیدن به فرهنگ‏هاى کهن در دانشگاههاى مترقى و مراکز پژوهشى تحت نظر دانشمندان بود.۱۱ این در حالى است که افراد متعصب در اروپا به مبارزه علیه احیاى دانش باستانى مى‏پرداختند و تحقیقات درباره متون یونانى بدعت و افرادى که در این‏باره تلاش مى‏کردند تکفیر مى‏شدند.۱۲ و به قول وایتهد در اروپاى سال ۱۵۰۰ میلادى دانش از دانایى ارشمیدس که در ۲۱۲ قبل از میلاد درگذشت کمتر بود.۱۳

ویل دورانت مى‏نویسد: اسلام طى پنج قرن از سال ۸۱ هجرى تا ۵۹۷ هجرى از لحاظ نیرو، نظم، بسط قلمرو، اخلاق نیک، تکامل سطح زندگانى، قوانین منصفانه انسانى، تسامح دینى، ادبیات، تحقیق علمى، طب و فلسفه پیشاهنگ جهان بود. وى مى‏افزاید علماى مسلمان، ریاضیات، علوم طبیعى، شیمى، هیأت و طب یونان را حفظ کردند و به کمال رسانیدند و میراث یونانى را که بسیار غنى‏تر شده بود به اروپا انتقال دادند، طبیبان مسلمان پانصد سال تمام علمدار طب جهان بودند، ابوعلى‏سینا و ابن رشد بر اروپا پرتو افکندند، صنعتگران اروپایى تمامى هنرها و فنون خود را در آن اعصار از مسلمانان فرا گرفتند. نفوذ اسلامى به اروپا از راه بازرگانى، جنگ‏هاى صلیبى و ترجمه هزاران کتاب از عربى به لاتین و مسافرت دانشوران به اندلس صورت گرفت.۱۴

دلیسى اولیرى استاد دانشگاه بریستول انگلستان یادآور مى‏شود: آن چه که از یونانیان به مسلمانان رسید، تنها به صورت اصلى و دست نخورده به دیگران انتقال نیافت، بلکه مسلمین در نجوم و ریاضیات کارهاى یونانیان و هندیان را درهم آمیختند و به آنها نظم و سازمان تازه بخشیدند. مى‏توان گفت علم جبر و مثلثات مستوى و کروى از علومى است که توسط علماى مسلمان ایجاد شده و توسعه یافته است. اینان در ارصاد فلکى و تهیه زیج‏ها مهارت کامل داشتند و تنها به این بسنده نکردند که آن چه را از یونانیان گرفته‏اند گسترش دهند، زیج‏ها و رصدهاى قدیمى را مورد تدقیق قرار دادند و آنها را اصلاح کردند. پزشکان مسلمان در علم طب اهل دقّت نظر بودند و آن چه در بیمارستان‏هاى خود بر بالین بیماران مشاهده کرده و از خود برجاى نهاده‏اند بر دانش‏هاى قبلى افزوده است.۱۵

دبلیوتامپسون در مورد مدرسه‏هاى لورن در آلمان نوشته است: بى گمان این مراکز در نیمه دوم سده دهم میلادى مکان‌هایى بودند که بذر علوم اسلامى در اروپاى لاتین در آن‏ها کاشته شدند و از آن جا به دیگر بخش‏هاى آلمان، به فرانسه و به ویژه انگلستان منتقل شد.۱۶

لوئیس پل تاد این گونه اعتراف مى‏نماید: اروپا دانسته و ندانسته مرهون تمدن اسلامى بوده و با بهره گرفتن از اطلاعات فضلا و دانشمندان علوم اسلامى در زمینه علوم مختلف، پرچم تمدن را از مسلمانان گرفته، در این قاره بر افراشتند، دنیا دَین عظیمى را به محمد(ص) و پیروان او بر گردن دارد، زیرا آنان بودند که با بسط و توسعه علوم خدمت شگرفى به دنیاى امروز نمودند، آیا این طور نیست و آیا شما با من هم عقیده نیستید؟ چرا و حتماً بلى.۱۷

گوشون مى‏گوید ابوعلى سینا یکى از بنیان گذاران فکرى اروپاییان به شمار مى‏آید و ویل دورانت مى‏نویسد حکمت سینایى خلاصه مطالبى است که متفکران مسیحى دو قرن بعد از وى به آنها دست یافتند و توانستند مکاتب مختلف را در فلسفه اسکولاستیک، که شبیه علم کلام در میان مسلمین است، هماهنگ کنند، راجر بیکن ابوعلى سینا را بزرگترین استاد حکمت بعد از ارسطو مى‏داند و در حوزه پزشکى به گفته ماکس میرهوف کتاب قانون این دانشمند مسلمان اهل ایران در اواخر قرن پانزدهم، شانزده بار و در قرن شانزدهم بیش از بیست بار به طبع رسید، تفسیرهایى که بر این اثر به زبان لاتین و عبرى نوشته شده بى‏شمار است. گوستاولوبون مى‏گوید: کتاب‏هاى پزشکى ابن سینا به غالب زبان‏ها ترجمه شده و تا شش قرن جزو کتب مرجع علم طب بوده و در دانشگاههاى فرانسه و ایتالیا تنها کتاب‏هاى متن درسى همان نوشته‏هاى ابوعلى سینا بود.

على بن عباس اهوازى که خطاهاى بقراط و جالینوس را در دانش پزشکى به اثبات رسانیده بود کتاب جامعى در طب نظرى و عملى نگاشت که در نیمه‏هاى قرن شانزدهم میلادى در شهر لیون فرانسه چاپ شد. ابن هیثم بصرى که حدود پنجاه جلد کتاب و رساله در ریاضیات، طب، مکانیک و فیزیک نوشته، چگونگى انکسار نور را در اجسام و مایعات اندازه گرفت و به طور نظر عدسى را پیشنهاد کرد که سه قرن بعد در ایتالیا شناخته شد. او اشتباه اقلیدس را در فرضیه‏اش درباره عمل رؤیت چشم اثبات نمود. ابوسعید سجزى اختر شناس قرن چهارو و پنجم هجرى چند قرن قبل از کوپرنیک بر اساس این نظریه که زمین به دور خورشید مى‏چرخد اسطرلاب زورقى را ابداع کرد. غیاث الدین جمشید کاشانى از بزرگترین علماى علم حساب و کاشف حقیقى کسر اعشارى در قرون هشتم و نهم هجرى رابطه بین محیط دایره و قطر آن را تعریف کرد و براى اولین بار عدد پى را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه نمود و در بوجود آوردن زیج الغ بیکى نقش اساسى داشت که ترجمه آن در قرون هفدهم و نوزدهم در لندن و پاریس منتشر و مورد استقبال و تحسین قرار گرفت.

واسکودوگاماى پرتغالى با راهنمایى احمد بن ماجد، دریانورد مسلمان، دماغه امید نیک را دور زد. سلیمان صیرافى پنج قرن قبل از مارکوپولو راههاى دریایى هندو چین را شناسایى کرده بود. ادریسى جغرافى دان نیمه قرن دوازدهم میلادى از رواج کاربرد قطب نما در میان مسلمانان سخن گفت، در حالى که در قرن سیزدهم اروپائیان هنوز از چنین وسیله‏اى استفاده نکرده بودند.

× کوشش‏هاى کاربردى

اعجاز دین اسلام این بود که اجتماع انسان‏ها را در یک پایگاه اتحاد همگانى بر اساس ایمان و تقوا محقق نمود و ضمن تألیف قلوب، هم بستگى و انسجام راستین میان جوامع مسلمان، امنیت واقعى، فرهنگ پویا، آزادگى و کرامت‏هاى عالى را برایشان به ارمغان آورد و آن گاه این امت یکپارچه صرف نظر از ملیّت‏ها، زبان‏ها و گرایش‏هاى گوناگون جغرافیایى براى شکوفایى علمى، نوآورى‏ها و ابداعات در هنر و صنعت مصمم گردیدند و تمدنى اصیل و با ارزش را بنیان نهادند.

ن.بامات رئیس بخش مطالعات انسانى و فلسفى یونسکو در نیمه قرن بیستم میلادى خاطر نشان مى‏نماید تمدن اسلامى موفق به دادن چنان مفهومى از علم گردید که دانشوران را قادر مى‏ساخت تا مداخلات حساب شده‏اى در موضوع مورد مطالعه به عمل آورند و هدف خود را پیاده کردن اصول علمى در عرصه‏هاى عملى قرار دهد، یعنى دانش مسلمین به تئورى‏ها و نظریه‏ها ختم نگشت و عناصر تحقیقاتى، کاربردى، آزمایشگاهى و مشاهده‏اى را در برداشت، به همین دلیل الکساندرفون هومبلوت مى‏گوید مسلمانان را باید بوجود آورندگان واقعى علوم فیزیکى دانست. بر خلاف عقاید حکماى یونان که مى‏گفتند علم براى علم، بخش بزرگى از کوشش مسلمانان ارتباط بسیار نزدیکى با نیازمندهاى جوامع به فنون و صنایع داشت و حتى دانش کاملاً نظرى همچون ریاضى تحت تأثیر مسایل کاربردى قرار مى‏گرفت. وضع مالیات، صدقات قانونى، موقوفات، تقسیم ارث، محاسبه مسیرهاى ارتباطى، اوزان، مقیاس و… سبک ویژه‏اى به بعضى از حوزه‏هاى ریاضى در تمدن اسلامى مى‏بخشید.

تعیین اوقات صحیح نمازهاى یومیّه، احتساب ایام روزه، آغاز و پایان ماههاى قمرى، ایّام حج‏گزارى، مشخص نمودن اقلیم‏ها و شهرها و مانند این موارد، هم چنین تمایل مسلمانان به سهولت امور منجر به پیشرفت مثلثات گردید.

در جانورشناسى توجه عمده روى اسب و دام پرورى متمرکز بود، گیاه‏شناسى هم شاخه‏اى از داروسازى و یا جنبه‏اى از باغدارى و کشاورزى تلقى گشت و اصولاً آبیارى و فنون هدایت منابع آب به سوى دشت‏ها از کوهپایه‏ها به دشت‏هاى تشنه با حفر قنوات در جاهایى مطرح مى‏شد که آب و هواى گرم وخشک داشت و با کم آبى مواجه بود. تغییرات عمده‏اى در مهندسى نقشه کشى، به دلیل نیازمندیهاى تجارى، ادارى، ارتباطى و نظامى روى داد. در مناطقى که فاقد منابع معدنى و امکانات طبیعى بود و براى کشاورزى و دامدارى شرایط مناسبى نداشت تمدن اصیل و وسیع شهرى پدید آمد تا از راه بازرگانى و صنعت و برخى مهارت‏هاى ذوقى و هنرى، خدمات ارتباطى و سرمایه‏اى، اصناف گوناگون منابع درآمدى خود را بدست آورند. از طرفى چون راههاى بازرگانى در امتداد دریاها یا مسیرهاى طولانى کاروان‏ها قرار داشتند مزیّت تازه‏اى پدید آمد و کالاهاى کم حجم و پرارزشى چون مصنوعات هنرى، ادویه جات، انواع عطرها، جواهرات و گیاهان دارویى در چرخه صادرات و واردات قرار گرفتند.

امّا لازمه تولید و بسته بندى این گونه اشیاء داشتن کارخانجاتى بود که از ارزش فناورى زیادى برخوردار باشد و از این رهگذر شیشه سازى، گلدوزى، قلاب سازى در دمشق، پارچه بافى در موصل، چرم سازى در قرطبه، میناکارى و ساختن انواع آلات مسى و شیشه‏اى و قالى بافى در ایران رونق گرفت. دانش از راه صنعت به نحو بارزى در الگوهاى اجتماعى جامعه نقش انداخته بود حتى صنعت در اثر ابداعات فنى و مهارت‏هاى ذوقى سر از هنر برآورد. یک ظرف مسى با ظریف کاى‏هاى خاص خودش در آن واحد هم به هنر تعلق داشت و هم به فنون و علوم. پیشرفت عمده فیزیک و شیمى به دلیل گسترش روش‏هاى جدید براى رنگرزى، آلیاژها، لعاب‏هاى تازه و…در سفالگرى، کوزه گرى و مانند آن بود.

توازن در دانش و کرامت‏هاى اخلاقى

از دیدگاه قرآن، بشر روى زمین جانشین خداست و پروردگار متعال براى هدف‏هایى عالى که به رشد و کمال انسان کمک مى‏کند، آدمى را حاکم و تسخیر کننده زمین و موجودات آن گردانیده و راه آن را هم به وى نشان داده است.۱۸

مسلمانان در شکوفایى علمى و فرهنگى از این اصل قرآنى استفاده کردند و براى گسترش قلمرو اسلام، رونق اقتصادى بندگان خدا، نشر دین و اثبات رفعت و عظمت آیین خود، رفع مشکلات جوامع گوناگون به تولیدات فکرى، علمى، صنعتى و هنرى روى آوردند و تمدنى پربار را سامان دادند. البته آنان براى پیشرفت در این عرصه‏ها به حقوق انسان‏ها تجاوز نکردند، مردم را استثمار ننمودند. براى دستیابى به امکانات رفاهى و خدماتى و ارتباطى، منابع معدنى و انرژى، معنویت و معرفت انسان‏ها را به تحلیل نبردند و عدالت و مساوات را شعار خویش قرار دادند. هیچ گاه از ستمگران و متجاوزین به حقوق آدمیان حمایت ننمودند و اصولاً مسلمین کوشیدند بین علوم و فنون از یک سو و فضیلت‏هاى اخلاقى و مسایل معنوى یک نوع تعادل و توازن و ارتباطى معنادار بوجود آورند.

فرهنگ اسلامى هرجا گام نهاد، فرهنگ‏هاى بومى و سنت‏هاى اصیل اقوام و ملل گوناگون را منهدم نکرد بلکه آن‏ها را به واقعیتى اسلامى مبدّل ساخت، آن چه منع گردید و مطرود گشت عناصرى بودند که آشکارا طبیعتى غیر اسلامى داشته‏اند، در نتیجه تمدن اسلامى در چند قلمرو مشخص از جمله عربى، ایرانى، افریقاى سیاه، ترکى، هندى، مالزیایى و چینى بسط یافته است. در هر یک از این اقالیم فرهنگ و هنر اسلامى علاوه بر حفظ هویت اسلامى و جهانى خود، سبک محلى و مشخص داشته است. معمارى مراکش و ترکیه در عین ویژگى‏هاى عمیق اسلامى منحصر به فردند، در خطاطى و خوش نویسى سبک‏هاى مغربى در مراکش، اندلس و الجزایر و سبک شکسته در ایران گسترش یافتند، گرچه در این نواحى مى‏توان شیوه‏هاى کوفى، ثلث و نسخ را که در سراسر جهان اسلام فرا گیرند مشاهده کرد.

از آن جا که اسلام اجازه نمى‏دهد تصاویر قدسى ترسیم گردند و حتى نقاشى موجودات جاندار محدویت‏هایى دارند به جاى نمادهاى تصویرى از هنر بى تصویر روحانى که در آن حضور توحید و خداشناسى با انگاره‏هاى هندسى، نقوش عربى، تکرارهاى موزون و فضاهاى خالى که به یگانگى اشاره دارند استفاده مى‏شود، نقش محورى قرائت و خوشنویسى قرآنى در جاى جاى تمدن اسلامى حضورى مؤثّر و پر نشاط دارد و در معمارى بلند آوازه مسلمین فضاهایى وجود دارد که در آن‏ها کلام وحى طنین انداز است و در نتیجه در قالب و عملکرد بنیادین خویش با مسایل اعتقادى ارتباطمى‏یابد.

تفاسیر متفاوت از تعالیم کلامى و فلسفى و حتى قوانین اسلامى نشانه وسعت مشرب و نگرش جهان شمول دانش اسلامى مى‏باشد. وقتى تمدن اسلامى مورد ارزیابى قرار مى‏گیرد نه تنها تفاوت زبانى، نوشتارى، خواندنى، رنگ پوست، ویژگى‏هاى جسمى، پوششى، خوراک و واکنش به موقعیت‏هاى مختلف آب و هوایى مشاهده مى‏شود بلکه تفاسیر گوناگون از آیات قرآن، احادیث، اصول و قوانین شرعى و فقهى و نیز پرسش‏هاى مربوط به علوم الهى و فلسفى و برداشت‏هاى متفاوت عرفانى نیز دیده مى‏شود اما همچنان یگانگى، انسجام و وحدتى ریشه‏اى، پایدار و چشمگیر بر این مجموعه غالب است.

از ویژگى‏هاى تمدن اسلامى عدم تمرکز آن بود. در دور افتاده‏ترین مناطق، مدارس اسلامى در رشته‏هاى گوناگون دانش‏هاى عقلى، نقلى و تجربى یا مدرّسان برجسته و پرآوازه‏اى داشتند و یا انسان‏هایى دانشور و عالم پرورش مى‏دادند. متأسفانه این شیوه که تمام امکانات علمى و فکرى ودانشگاهى باید در شهر خاصى متمرکز گردد یک بدعت نامبارک و مذموم و سوغات تمدن مادى غرب است. خواجه نظام الملک طوسى در شهرهاى بغداد، بلخ، بصره، هرات، اصفهان و نیشابور مراکزى که مى‏توان آنها را دانشگاهى نامید تأسیس کرد، در این کانون‏ها بیشتر شکوفایى علمى، انگیزش‏هاى درونى و جنبه‏هاى کیفى مطرح بود، آزادگى و وارستگى نیز آراستگى معنوى مدارس مزبور را ارتقاء مى‏داد امّا متأسفانه اکنون از آن جوشش‏هاى درونى کاسته شده و یادگیرى‏ها غالباً نظرى و بدون تجربى و متکى بر حافظه هستند و مدرک گرایى و سلسله مراتب ظاهرى به حریم علم و دانشگاه راه یافته و هدف علم را فداى مقدّمات و وسایل آن ساخته و در نتیجه نوآورى‏ها و ابتکارات و خلاقیّت‏ها را به حاشیه رانده است.۱۹

یک امتیاز جالب دیگر در هنگام شکوفایى فرهنگ و تمدن اسلامى این بود که مسلمین در این مسیر نوعى تسامح و صدق و صفا و اغماض را در نظر داشتند و در همان حالى که به قول ولتر، دانشمند فرانسوى، پیروان کلیسا افراد مسلمان و حتى هم کیشان خود را در آتش مى‏سوزانیدند مسلمانان افراد مسیحى و یهودى را تحت حمایت خویش قرار مى‏دادند و زمینه‏هاى رشد فکرى و علمى آنان را فراهم مى‏کردند، پیروان اقلیّت‏هاى دینى در ترجمه آثار مسلمین و نشر و گسترش علوم و فنون مسلمانان نقش مؤثرى داشتند و در انتقال این فرهنگ به اروپا فعّال بودند، هم زیستى بین افراد با گرایش‏هاى گوناگون و برخوردهاى شایسته با افراد غیر مسلمان موجب شد آنان از دین خویش دست برداشته و آیین محمّدى را برگزینند.

مسلمانان صرفاً در تلاش‏هاى علمى به اروپا کمک نکردند بلکه در نخستین وهله به آنان آموختند براى رسیدن به سعادت باید کرامت انسانى را محترم شمرد، حقوق فرق و مذاهب را در نظر گرفت، در این راستا ضرورت دارد سختى‏ها را تحمّل کنیم، همّت بورزیم، اراده‏اى استوار داشته و در پیشروى‏هاى علمى و فکرى معنویت و مذهب را فراموش نکنیم، نقد و بررسى منابع قبلى و روشن ساختن اختلافات افکار مشاهر سلف، مطالعات تطبیقى و تحلیلى، پژوهش‏هاى کاربردى و قابل اجرا، کاوش‏هاى جغرافیایى، نجومى، ارتباطى و ناحیه‏اى، چگونگى استخراج معادن، معمارى و شهرسازى، شیوه‏هاى نوین کشاورزى، باغدارى و دامدارى، کاربرد گیاهان دارویى در معالجه امراض، آبیارى، سد سازى، پل سازى، فنون جنگى، دلاورى و تاکتیک‏هاى نظامى، کشتیرانى، تجارت دریایى و توسعه بنادر، بیابان زدایى و سرسبز نمودن صحراها و کوهستان‏ها، شبکه‏هاى آموزشى،خیریه، درمانى و عمومى، فلزکارى و تولید انواع محصولات صنعتى، کاشى کارى، کچ برى، انواع نقش و نگار، طاق و قوس، آداب و رسوم و پوشاک، تعارفات، طباخى، آرایش ظاهرى و تدارک وسایل منزل، سکّه‏هاى گوناگون و چگونگى ضرب و رواج آنها، فعالیّت‏هاى بازرگانى، شبکه‏هاى اجتماعى، رفاه، امنیت و انتظامات شهر و روستا، ادبیات، داستان و متون منظوم، نظام ادارى و سیاسى، تشکیلات کشورى، لشکرى و حراستى، اصلاح نظام مالکیت، مداراى دینى و تسامح از امورى است که مسلمانان در آن‏ها نوآورى، ابتکار و ابداعات جالبى داشتند و در این عرصه‏ها اروپاى آشفته و غوطه ور در جهالت را فروغ بخشیدند.

از تمدّن تا تجدّد

رابین کوک، وزیر امورخارجه وقت انگلستان در ۱۵ مهر ۱۳۷۷ طى سخنانى درباره روابط اسلام و غرب گفت: ریشه‏هاى فرهنگى ما نه تنها اصیل که از اسلام نیز بهره دارد، هنر، علوم و حکمت اسلامى به شکل‏گیرى اندیشه و شخصیت ما کمک کرد. ما در جریان توسعه روابط خود با جهان اسلام باید دَینى را که فرهنگ غرب به اسلام دارد به خوبى مدّ نظر داشته باشیم، غرب به اسلام بسیار مدیون است. اسلام بنیادهاى فکرى بخش عظیمى از تمدن غربى را پایه‏ریزى کرد در بریتانیا بیش از نهصد مسجد وجود دارد، مسلمانان انگلیس نقش فزاینده‏اى در زندگى فرهنگى، سیاسى و اقتصادى این کشور ایفا مى‏کنند.۲۰ بنابراین میلیون‏ها مسلمانى که در کشورهاى اروپایى زندگى مى‏کنند و از تخصص‏ها و مهارت‏هاى عالى برخوردارند همچنان در توسعه و شکوفایى اروپا مشارکت دارند.

روژه دو پاسکیه به نکات جالبى اشاره دارد: “مسلمانان در گذشته پیشاپیش ملت‏ها راه مى‏سپرده‏اند امّا اکنون برترى سیاسى و نظامى غرب و تولیدات صنعتى آن در صدد دست اندازى به همه جاست. رسوم را از میان مى‏برد و به جولانگاه اندیشه‏ها هم وارد مى‏شود، بناى غرب ستیزه‏گر این بوده و هست که ارزش‏هاى ویژه اقوام مسلمان را که مُلهم از آیین آنان است از اعتبار بیندازد و ارزش‏هاى نوین بیگانه با تمدن اسلامى را بدان تحمیل کند. و این پرسش را مطرح مى‏کند که چرا فجر ترقى در سرزمین مسلمانان سربرنیاورد و در اروپا طلوع کرد در حالى که غرب تا حدود زیادى با وام گرفتن از تمدن اسلامى توانست چهارچوب اندیشه قرون وسطایى را بشکند و گام به میدان رنسانس بگذارد. آنگاه چنین پاسخ مى‏دهد: منشأ تجدّد غربى که به بحران کنونى منجر شده است، روحیه‏اى است که نفى اسلام را در دل مى‏پرورد، حتى این نوگرایى با مسیحیت اصیل هم به دشوارى موافقت دارد.

بطور مسلّم تمدن غربى پیروزى‏هاى زمینى بى‏شمار و خیره کننده‏اى دارد امّا چون از اصول متعالى محروم است از آسمان بریده و از توافق با آن دور مانده و به نظاره تجزیه مفهوم “اصالت انسان” خود نشسته است، به سوى گرداب نیست انگارى عمومیت یافته راه مى‏سپارد و به دیدار مصیبتى عظیم و عالمگیر مى‏رود. تمدن اسلامى هرگز نمى‏توانست و نمى‏تواند بى آن که به نفى خود برخیزد، تن به این انفصال بدهد و پیشاپیش چنین تحوّلى از هم گسلنده قرار گیرد. همین ناتوانى در ویران گرى است که تا حدود زیادى مى‏تواند این مطلب را بیان کند که چرا دنیاى مدرن و تجددخواه در اروپا بنیان نهاده شد و نه در جهان اسلام دو پاسکیه مى‏افزاید: باید هوشیار بود و به آشفته کارى و حیله و ترفند تن نسپرد و از ملاحظات بالا نتیجه نادرست نگرفت. آرى نتیجه ملاحظات بالا این ادعا نخواهد بود که اسلام با ترقّى و علم و تمدّن، بطور کلّى مخالف است. از صدر اسلام تا این زمان، عکس چنین ادعایى ثابت مى‏گردد امّا اسلام به امورى که نام ترقى بر آن‏ها مى‏نهند و حدودى را تحمیل مى‏کند و مرزهایى برایشان ترسیم مى‏نماید. در محدود این مرزها به ضرورت حفظ تعادل عام آفرینش مى‏اندیشد و این امر لازم را مدّ نظر دارد و به حساب مى‏آورد که باید راه را به گونه‏اى براى امکانات حرکت آدمى باز و هموار ساخت که وى بتواند در این جهان موفق به تحقق رسالت اعلایى گردد که خداوند وى را شایسته آن ساخته یعنى خلیفه خویش بر روى زمینش نموده است. پس آن چه اسلام با آن موافق نیست روحیه تجدّد خواهانه امروزى است۲۱، همان حالتى که قرآن صاحب آن را این گونه وصف مى‏کند: “یعلمون ظاهراً من الحیوه الدّنیا و هم عن الآخره هم غافلون؛۲۲ آنان به ظواهر زندگى دنیوى آگاهى دارند و از آخرت غفلتدارند.

پى‏نوشت‏ها:

1. سوره بقره، آیه ۱۵۳٫
2. اسلام و علم، عبدالرزاق نوفل، ترجمه حسین وجدانى، ص ۳۸۴ – ۳۸۵٫
3. میزان الحکمه، ج اول، ص ۲۰۹، به نقل از کنزالعمال، حسام الدین هندى، حدیث شماره ۳۲۸۹٫
4. مأخذ قبل، ص ۲۱۰٫
5. مسلمانان و دانش جدید، ص ۱۱۰ – ۹۶٫
6. تنقیح المقال، علامه مامقانى، ج ۳، ص ۲۹۶، هشام بن حکم، عبداللّه نعمه، ص ۵۹ – ۶۳٫
7. بحارالانوار، علامه مجلسى، ج ۵۲ (تاریخ الامام الثانى عشر)، ص ۳۳۶، حدیث ۷۳٫
8. سوره فاطر، آیه ۲۶٫
9. سوره آل عمران، آیه ۱۹۰٫
10. مسلمانان و دانش جدید، عبدالرزاق نوفل، ترجمه محمد على میررکنى و محمد جواد خداکرمى، ص۶۸ – ۷۷٫
11. تاریخ سرچشمه‏هاى اسلامى آموزش و پرورش غرب، ص ۱۱٫
12. خوابگردها، ص ۱۵۴٫
13. همان، ص ۱۲۲٫
14. نک: تاریخ تمدن، ویل دورانت، ج ۱۱، ص ۳۱۷ – ۳۱۹٫
15. انتقال علوم یونانى به عالم اسلام، دلیس اولیرى، ترجمه احمد آرام، ص ۶ – ۷٫
16. تاریخ و فلسفه علوم اسلامى، عثمان بکّار، ترجمه محمد رضا مصباحى، ص ۱۴۶٫
17. تاریخ تمدن و زندگى مردم جهان، لوئیس پل تاد و دیگران، ترجمه‌هاشم رضى، ص ۳۰۵٫
18. نک: سوره ابراهیم، آیه ۳۱؛ اسرى، ایه ۱۷۲ ؛ نحل، آیه ۶ – ۹ ؛ زخرف، آیه ۱۳ – ۱۴ ؛ حدید آیه ۲۶٫
19. جامعه‏شناسى علم، منوچهر محسنى، ص ۱۲۲٫
20. روابط جدید اسلام و غرب، اظهارات رابین کوک در مرکز اسلامى لندن، ترجمه مجتبى امیرى، روزنامه اطلاعات، ۲۲ مهر ۱۳۷۷، ش ۲۱۴۶۱، ص ۱۲٫
21. اسلام و بحران عصر ما، روژه دوپاسکیه، ترجمه حسن حبیبى‏فر، ص ۸۹ – ۹۰٫
22. سوره روم، آیه ۷٫

اسماعیل نساجى زواره

آغازین سخن

امامان معصوم(ع) چشمه‏هاى جوشان معرفت و گنجینه‏هاى حکمت الهى هستند که چون چراغى پر فروغ و خاموش نشدنى فراسوى علم را با پرتو افشانى خود روشن مى‏کنند. آنان با اندیشه‏ها و افکار منوّر خود تاریکى‏هاى جهل را از بین برده و در هر زمان امید حق ستیزان را نومید مى‏ساختند.

پاسدار حریم وحى امام جعفر صادق(ع) در هفدهم ربیع الاول سال ۸۳ ه.ق در مدینه دیده به جهان گشود.۱ دوران امامتش از سال ۱۱۴ ه.ق شروع شد و مقارن بود با خلافت پنج تن از خلفاى اموى و دو طاغوت عباسى. آن بزرگوار در ۲۵ شوال سال ۱۴۸ ه.ق در سن ۶۵ سالگى توسط منصور دوانیقى مسموم شد و پیکر مطهرش در قبرستان بقیع به خاک سپرده شد.۲

در زمان امامت آن حضرت بر اثر جنگ و ستیزهاى بنى عباس براى براندازى حکومت بنى امیه و درگیرى شدیدى که آنها با یکدیگر داشتند، فضاى مناسبى براى ایشان فراهم شد و به رغم مشکلات حادّ جامعه مسلمین، در جهت بارور نمودن فرهنگ غنى اسلامى و هدایت جامعه مسلمانان از دریاى موّاج اندیشه‏هاى خود بهره مى‏برد. مقاله‏اى که از نظر خوانندگان عزیز مى‏گذرد، گامى است در بیان اندیشه‏هاى تابناک آن گوهر نبوى امید است که ره توشه‏اى باشد براى پویندگان راه امامت و ولایت.

استناد به قرآن

با اندکى تأمّل در زندگانى امام جعفر صادق(ع) روشن مى‏شود که قرآن در سیره و سخن آن امام بزرگوار جایگاه ویژه‏اى داشته و زندگى روزمرّه خود را با آیات قرآن آن چنان آمیخته بود که در تمام ابعاد پرتو افشانى مى‏کرد. آن حضرت با حالت ملکوتى خاصّى آیات قرآن را در نماز تلاوت مى‏کرد، به طورى که از حالت عادى خارج مى‏شد. روزى یکى از حاضران از او پرسید: این چه حالى بود که به شما دست داد؟ فرمود: “پیوسته آیات قرآن را تکرار کردم تا این که به حالتى رسیدم که گویى آن آیات را به طور مستقیم از زبان نازل کننده‏اش شنیدم.”۳

“مسعده بن صدقه” مى‏گوید: شنیدم که از امام صادق(ع) پرسیده شد: آیا امر به معروف و نهى از منکر بر تمام مردم واجب است؟ حضرت فرمود:خیر! به ایشان عرض شد چرا؟ فرمود: بر کسى واجب است که توانمند، داراى جایگاه علمى و عالم به معروف و منکر باشد و بر انسان ناتوان واجب نیست. دلیل آن قرآن کریم است که مى‏فرماید: “ولتکن منکم امّهٌ یدعون الى الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر؛۴ باید از میان شما گروهى باشند که به خیردعوت کنند و امر به معروف و نهى از منکر نمایند.”

نعبیر (منکم) عدّه‏اى خاص را بیان مى‏کند، نه عموم مردم را چنان که در این آیه شریفه آمده است: “و من قوم موسى امّهٌ یهدون بالحقّ و به یعدلون؛۵ و برخى از قوم موسى به راه حق هدایت مى‏کنند و به آن باز مى‏گردند. ” عنى عدّه‏اى از قوم موسى(ع) به حق هدایت مى‏کنند نه همه.

در این جا امام صادق(ع) به حرف “مِن” در “منکم” و “من قوم موسى” استدلال کرد که امر به معروف و نهى از منکر بر همه افراد واجب نیست، بلکه بر کسانى که توانایى و آگاهى نسبت به معروف و منکر داشته باشند، واجب است.”۶

هم چنین صادق آل محمد(ص) در سیره عملى خود خاطرنشان نموده است که هر فرد مسلمان بنابر ظرفیت وجودى خود مى‏تواند از معارف، حقایق و آموزه‏هاى قرآنى بهره ببرد، لذا هدایت جویان کوى سعادت را به اندیشیدن در آیات قرآن تشویق و ترغیب نموده است و مى‏فرماید: “همانا قرآن جایگاه نور هدایت و چراغ شب‏هاى تار است. پس شخص تیزبین باید در آن دقت کند و براى بهره‏مندى از پرتوش نظر خویش را بگشاید! زیرا که اندیشیدن مایه زندگانى و حیات قلب انسان بیناست.”۷

آن حضرت در جاى دیگر در مورد عدم شتاب در قرائت قرآن و توجه به محتواى آیات مى‏فرماید: “قرآن نباید با سرعت خوانده شود و باید شمرده و با آهنگ خوش خوانده شود و هرگاه به آیه‏اى که در آن نام بهشت برده شده است، گذرکنى آن جا بایست و از خداى عزّ و جلّ بهشت را بخواه و چون به آیه‏اى که در آن دوزخ ذکر شده است، گذرکنى، نزد آن نیز توقف کن و از دوزخ به خدا پناه ببر.”۸

ششمین اختر تابناک آسمان ولایت و امامت همچنان که مردم را به تدبّر و تعمّق در آیات قرآن سفارش مى‏کرد، خود نیز در آیات قرآن تدبّر و دقت مى‏نمود و در این راه از خداوند منّان توفیق طلب مى‏کرد. آن حضرت وقتى قرآن را در دست مى‏گرفت، قبل از تلاوت به خداوند عرض مى‏کرد: “خدایا! من شهادت مى‏دهم که این قرآن از جانب تو بر پیامبر(ص) نازل شده است و کلام توست که بر زبان پیامبر جارى شده است. خدایا نگاه کردنم را در قرآن عبادت و قرائتم را تفکّر و فکر کردنم را عبرت پذیرى قرار بده و نیز قرائتم را قرائت بدون تدبّر قرار مده و به من توفیق ده که در آیات قرآن و احکام آن تدبّر کنم. بدرستى که تو مهربان و رحیم هستى.”۹

دفاع از حریم ولایت

مردم بعد از رحلت پیامبر(ص) جایگاه امامت و ولایت را نشناختند، بنابراین کسانى روى کار آمدند که هیچ گونه شایستگى و لیاقت در وجود آنان نبود، لذا این عدم آگاهى و شناخت پى آمدهاى ناگوارى همچون: به وجود آمدن اختلافات، رواج بدعت‏ها و وارد نمودن زیان‏هاى سنگین علمى و فرهنگى بر جامعه اسلامى را به دنبال داشت، به همین علت امامان معصوم(ع) در طول تاریخ اسلام تلاش نمودند تا تبیین صحیح و درستى از امامت و ولایت و جایگاه آن در شرع مقدّس اسلام ارایه دهند.

امام صادق(ع) همچون پدران بزرگوارش سخت تلاش نمود تا از فرصت‏ها بهره‏بردارى نماید و در جامعه‏اى که امامت و خلافت رنگ پادشاهى و خودکامگى به خود گرفته بود، معنا و تفسیر روشنى از امامت و جایگاه آن ارایه دهد و مردم را به شناخت امام عصر خود رهنمون کند.

ایشان در این زمینه مى‏فرماید: “من بات لیلهً لایعرف امام زمانه مات میتهً جاهلیه؛۱۰ هر کس شبى را به صبح برساند و امام زمان خود را نشناسد، به مرگ جاهلیّت مرده است.”

“عیسى بن سرى” مى‏گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم، پایه‏هایى را که اسلام بر آن بنا شده به من بفرما. آن حضرت فرمود: “گواهى دادن به یگانگى خدا و این که محمد(ص) فرستاده اوست و اقرار نمودن به آن چه که از جانب خداوند آورده و پیروى از ولایتى که خداوند عزّ و جلّ به آن امر فرموده و آن ولایت آل محمد(ص) است.”۱۱

آموزه‏هاى دینى مبیّن این حقیقت است که یکى از انتظارات ششمین امام از شیعیان این است که نسبت به امامان خویش معرفت و شناخت داشته باشند و بعد از شناخت با دل و جان ولایت آنان را بپذیرند و آن چنان به این ولایت دلبستگى داشته باشند که خوشى و ناخوشى زندگى خویش را با محبّت و ولایت ائمه اطهار(ع) پیوند زنند. آن حضرت در این باره چنین مى‏فرماید: “رحم اللّه شیعتنا خلقوا من فاضل طینتنا و عجنوا بماء ولایتنا. یحزنون لحزننا و یفرحون لفرحنا؛۱۲ خداوند شیعیان ما را رحمت کند که از زیادى سرشت ما آفریده شده‏اند و با آب ولایت ما عجین گشته‏اند، آنان به خاطر غم و اندوه ما غمناک مى‏شوند و به خاطر شادى ما خوشحال.”

آن حضرت در سیره عملى خود شیعیان و ولایت مداران راستین را از مدّعیان ولایت جدا نموده به طورى که مى‏فرماید: “الشّیعه ثلاثه اصنافٍ: صنفٌ یتذیّنون بنا و صنفٌ یستأکلون بنا و صنفٌ منّا والینا. یأمنون بامننا و یخافون بخوفنا و لیسوا بالبذر المذیّعین و لابالجفاه المرائین. ان غابوا لم یفقدوا و ان شهدوا لم یؤبه بهم۱۳اولئک مصابیح الهدى؛ شیعیان ما سه گروه هستند:گروهى به وسیله ما خود را زینت مى‏دهند و ما را مایه سرافرازى و آبروى خویش قرار مى‏دهند و گروهى ما را وسیله درآمد زندگى دنیایى خود قرار مى‏دهند و گروهى دیگر که از ما و پیرو راه ما هستند. گروه سوم با امنیت ما آرامش مى‏یابند و با ترس ما ترسان هستند. بذرهاى کاشته شده اسرار را پخش نمى‏کنند و در برابر جفاکاران خودنمایى ندارند. اگر پنهان باشند، کسى سراغ آنان را نمى‏گیرد و اگر آشکار باشند کسى به آنان اعتنا نمى‏کند، اینان چراغ‏هاى هدایت (شیعیان واقعى) هستند.”

به استناد حدیث مزبور شیعیان واقعى سراپا تسلیم فرمان امام خویش مى‏باشند و هرگز اهل بیت(ع) را رها نخواهند کرد، چنان که آن امام بزرگوار در جاى دیگر مى‏فرماید: “کذب من زعم انّه من شیعتنا و هو متمسّکٌ بعروه غیرنا؛۱۴ دروغ گوست آن کسى که خود را شیعه ما بداند ولى به ریسمانى غیر از ما چنگ زند.” چرا که رستگارى و سعادت ابدى جز در سایه پذیرش امامت و ولایت امامان معصوم(ع) میسّر نیست.

امام صادق(ع) علاوه بر سفارش‏هاى مکرّر به ولایت پذیرى شیعیان، در مکتب تربیتى خویش شیعیان ولایى تربیت نمود. یکى از این تربیت شدگان”عبداللّه بن یعفور” است که در پذیرش ولایت امامان معصوم(ع) الگویى کامل و جاویدان براى تمام شیعیان مى‏باشد.

تکریم شاگردان

یکى از روش‏هاى صحیح و کارآمد در تربیت انسان، روش “احترام و تکریم شخصیّت” است. این شیوه در حقیقت پشتوانه سلامت روان بشر و از مهم‏ترین عوامل رشد شخصیّت اوست.

خداوند متعال در قرآن کریم بنى آدم را تکریم نموده است و هیچ موجودى را برتر از او نیافریده است: “ولقد کرّمنا بنى آدم و حملناهم فى البرّ و البحر و رزقناهم من الطّیّبات و فضّلناهم على کثیرٍ ممّن خلقنا تفضیلاً؛۱۵ ما فرزندان آدمى را گرامى داشتیم و آن‏ها را در خشکى و دریا بر مرکب‏هاى راهوار سوار کردیم و از انواع غذاهاى پاکیزه به آنان روزى دادیم و بر بسیارى از مخلوقات برترى بخشیدیم.”

از آیه مزبور چنین استنباط مى‏شود که خداوند بر نوع بشر منّت نهاده و به او دو چیز بخشیده است: یکى کرامت و بزرگوارى و دیگرى برترى بر سایر مخلوقات.

سیره عملى امام صادق(ع) گویاى توجه و احترام به شخصیّت مردم بخصوص شاگردان مکتبش بود. در زمان آن حضرت هر کس بر او وارد مى‏شد، مورد تکریم قرار مى‏گرفت که این خود یکى از عوامل بسیار مؤثّر در گرایش مردم به دین و مکتب جعفرى بود.

دوران ۳۴ ساله امامت آن حضرت یک فرصت طلایى بود تاکام تشنگان معارف ناب الهى را از زلال سرچشمه وحى سیراب سازد. از این رو تمام برخوردهاى آن بزرگوار با افراد و گروه‏ها آموزنده بود.

سلوک علمى امام صادق(ع) طى این چند سال(۳۴ سال) برخورد شایسته یک استاد را با شاگردان خود به زیباترین وجه ترسیم مى‏کند.

تاریخ زندگى برخى یاران و شاگردان امام صادق(ع) و تعبیرات بسیار زیبایى که آن حضرت در حضور و یا در غیاب آن‏ها مى‏فرمود، به خوبى نشانگر آن است که امام تا چه حد آنان را مورد تشویق و احترام قرار مى‏داد. در میان یاران امام صادق(ع) شاگردان جوانى حضور داشتند. یکى از این جوانان “هشام بن الحکم” بود که به گفته شیخ مفید(ره) آن چنان در نزد امام مقام و منزلت داشت که گاهى برخى را به شگفتى وا مى‏داشت. وى مى‏نویسد: روزى هشام بن الحکم در منا بر آن حضرت وارد شد در حالى که تازه جوانى بیش نبود و در آن مجلس بزرگان شیعه همانند: “یونس بن یعقوب”، “حمران بن اعین” و “ابوحمزه احول” حضور داشتند. در حالى که از تمامى حاضران کوچک‏تر بود، امام صادق(ع) او را بر همگان مقدّم داشت. همین که امام دریافت که احترام به هشام بر حضّار گران آمده است، فرمود: “این جوان با قلب، زبان و دستش یارى کننده ماست.”۱۶

دعوت به پیروى از اخلاق حسنه

نیاز به اخلاق حسنه یک نیاز بشرى و انسانى است و به جامعه خاصى اختصاص ندارد. حسن خلق آن قدر عظمت و ارزش دارد که هر کس به عمق و ژرفاى آن نمى‏رسد، چنان که امام صادق(ع) مى‏فرماید: “لایکون حسن الخلق الّا فى کلّ ولىٍّ و صفىٍّ و لا یعلم ما فى حقیقه حسن الخلق الّا اللّه تعالى؛۱۷ حسن خلق یافت نمى‏شود مگر در وجود دوستان و برگزیدگان خداوند و آنچه در حقیقت خلق نیکوست، جز خداوند متعال کسى نمى‏داند.”

رئیس مکتب جعفرى نه تنها به بیان اهمیّت و ارزش اخلاق بسنده نکرده، بلکه در سیره خود براى ثمربخش بودن آن در جامعه به بیان موارد و مصداق‏هاى عینى آن نیز پرداخته است تا مسأله مذکور ملموس‏تر و محسوس‏تر شود. از آن حضرت در مورد مکارم اخلاق سؤال شد، فرمود: “العفو عمّن ظلمک و صله من قطعک و اعطاء من حرّمک و قول الحقّ و لو على نفسک؛۱۸ گذشت از کسى که به تو ستم روا داشته است و ارتباط داشتن با کسى که با تو قطع رابطه کرده است و عطا نمودن به کسیکه تو را محروم ساخته و گفتن سخن حق هرچند به ضرر تو باشد.”

صادق آل محمّد(ص) در ادامه این موضوع به ثمرات و فواید اخلاق نیک اشاره نموده است و مى‏فرماید: “حسن الخلق یزید فى الرزق؛۱۹ خوى نیک باعث افزایش روزى مى‏شود.”

در روایتى دیگر شیعیان را به خوش رفتارى با خانواده سفارش نموده و آن را موجب طولانى شدن عمر مى‏داند و مى‏فرماید: “من حسن برّه فى اهل بیته زید فى عمره؛۲۰ هر کس با خانواده خود، خوش رفتارى کند، عمرش طولانى مى‏شود.”

هم چنین رعایت اصول اخلاقى و توجه به آداب انسانى و خوش برخوردى را از ویژگى‏هاى مکتب تشیّع دانسته و آن را بر شیعیان راستین لازم شمرده و بر اجتناب از بدخلقى تأکید نموده است.

طاغوت ستیزى

یکى از ابعاد مهم زندگى امام صادق(ع) مبارزات سیاسى آن حضرت است. ایشان از هر فرصتى براى طرد و نفى طاغوتیان و ستمگران استفاده مى‏کرد و در کنار نهضت فکرى به نهضت سیاسى پرداخت. او قیام‏هاى اسلامى را تأیید مى‏کرد و طرفداران قیام را به عنوان نهى کنندگان از منکر تشویق مى‏نمود.

ششمین امام شیعیان در طول دوران امامت خویش زحمت‏هاى فراوان و رنج‏هاى طاقت فرسایى را تحمّل کرد و به پیروزى‏هاى چشمگیر و ماندگار نایل شد.

آن حضرت نه تنها به طاغوتیان و سردمداران ظلم فرصت نمى‏داد، بلکه همواره با افکار و اندیشه‏هاى خود مردم را از نزدیک شدن به آنان برحذر مى‏داشت. ایشان در این زمینه با صراحت مى‏فرماید: “کسى که درباره موضوعى چه حق و چه باطل نزد آنان (بنى امیّه و یا بنى عباس) برود مانند کسى است که براى داورى نزد طاغوت و ستمگر رفتهاست و آن چه که طاغوت حکم کند اگرچه به حق باشد از منظر آموزه‏هاى وحیانى مردوداست.”۲۱

ایشان در زمینه طاغوت زدایى و طرد جریان‏هاى طاغوتى باز مى‏فرماید:”من مدح سلطاناً جائراً و تخفّف و تضعضع له طمعاً فیه کان قرینه فى النّار؛۲۲ هر کس که سلطان ستمگرى را ستایش کند و در برابر او کرنش و فروتنى نماید تا در کنار او به نوایى برسد، چنین کسى همنشین آن سلطان در آتش دوزخ خواهد بود.”

بیدار سازى وجدان‏ها

آموزه‏هاى الهى نشان مى‏دهد که انسان هرچند ممکن است که در ظاهر حقایق را فراموش کند، امّا از درون هرگز دچار فراموشى حقایق نمى‏شود و با مخاطب قراردادن درون و فطرتش مى‏توان او را نجات داد.

قرآن کریم در این زمینه مى‏فرماید:” ولئن سألتهم من خلق السّموات و الارض و سخّر الشّمس و القمر لیقولنّ اللّه…؛۲۳ اگر از آنان بپرسى که چه کسى آسمان‏ها و زمین را آفرید و خورشید و ماه را به تسخیر درآورد، به یقین مى‏گویند خدا.”

این روش را در سیره امام صادق(ع) هم مى‏بینیم، روشى که در آن، امام از مخاطبش مى‏خواهد که خود را در موقعیّت فرض شده ببیند و بفهمد که فطرتش چه مى‏جوید وچهمى‏خواهد؟

مردى به خدمت آن حضرت آمد و گفت: اى فرزند رسول خدا! مرا با خدا آشنا کن. خدا چیست؟ مجادله کنندگان بر من چیره شده‏اند و مرا سرگردان نموده‏اند. امام فرمود: “اى بنده خدا! آیا تا به حال سوار کشتى شده‏اى؟ گفت: آرى. فرمود: آیا شده که کشتى بشکند و کشتى دیگرى براى نجات تو نباشد و امکان نجات با شنا را هم نداشته باشى. گفت: آرى. فرمود: در چنین حالتى به چیزى که بتواند از آن گرفتارى تو را نجات دهد، دل بسته بودى؟ گفت: آرى. فرمود: آن چیز همان خداست که قادر بر نجات است. آن جا که فریادرسى نیست، او فریادرس است.”۲۴

تبلیغ عملى

مؤثرترین روش امامان در عرصه تبلیغ، “تبلیغ عملى” است، یعنى خود تجسّم عالى ارزش‏هاى انسانى بودند.

قرآن کریم افرادى را که از خوبى‏ها مى‏گویند، امّا خود به آن عمل نمى‏کنند، مورد نکوهش قرار مى‏دهد: “یا ایّها الّذین آمنوا لم تقولون ما لاتفعلون…؛۲۵ اى کسانى که ایمان آورده‏اید چرا چیزى را که انجام نمى‏دهید به مردم مى‏گویید…”

بیش‏ترین سفارش امامان در عرصه تبلیغ دین، دعوت به تبلیغ عملى بوده است. از نگاه آنان عالم واقعى کسى است که علمش همراه با عمل باشد. امام صادق(ع) در این زمینه مى‏فرماید: “العالم من صدّق فعله قوله و من لم یصدّق فعله قوله فلیس بعالمٍ؛۲۶ دانشمند کسى است که رفتار او گفتارش را تصدیق کند و هر کس که کردار او سخن وى را تصدیق نکند و بر خلاف گفته‏اش باشد، دانشمند نخواهد بود.”

آن گوهر نبوى در روایت دیگر مى‏فرماید: “کونوا دعاه النّاس باعمالکم ولاتکونوا دعاه النّاس بالسنتکم؛۲۷ مردم را با عمل خود به نیکى‏ها دعوت کنید نه با زبان خود.”

تأثیر عمیق دعوت عملى از این جا سرچشمه مى‏گیرد که هرگاه شنونده بداند که گوینده از صمیم جان سخن مى‏گوید و به گفته خویش صددرصد اعتقاد و ایمان دارد، گوش جان خود را بر روى سخنان گوینده مى‏گشاید، زیرا سخن کز دل برآید لاجرم بر دل نشیند.

ارتباط با نسل جوان

در تربیت اسلامى هدایت و تربیت نسل جوان اهمیّت ویژه‏اى دارد. نوجوان قلبى پاک و روحى حساس و عاطفى دارد. ارزش دادن به شخصیّت جوان بهترین شیوه ارتباط با اوست.

شیوه رفتارى امام صادق(ع) با جوانان و دستورالعمل‏هاى آن حضرت براى جوانان و نحوه برخورد با آنان بهترین راهکار براى حل مشکلات و معضلات این قشر است. آن حضرت به سرعت پذیرش سجایاى اخلاقى در نوجوانان و جوانان توجه نموده و این چنین مى‏فرماید: “علیک بالاحداث فانّهم اسرع الى کلّ خیرٍ؛۲۸ بر تو باد تربیت نوجوان، زیرا آنان زودتر از دیگران خوبى‏ها را مى‏پذیرند.”

تقویت مبانى اعتقادى فرزندان

دوران کودکى و نوجوانى بهترین زمان براى تربیت و پایه گذارى زندگى سالم و سعادتمندانه فرزندان است. انبوه نتایج علمى که امروزیان بدان دست یافته‏اند در سایه استمداد از تجربیّات گذشتگان و استفاده از فناورى‏هاى جدید تحقق یافته است، با این حال پیوسته طرح‏ها و نظریات جدیدى درباره تربیت کودکان و نوجوانان به دست مى‏آید که گاه به طور کامل ناقض نظریات گذشته است، امّا در قرن‏ها پیش که هیچ یک از این امکانات پژوهشى وجود نداشت، از سوى پیشوایان معصوم(ع) رفتارها و گفتارهایى در برخورد با کودکان و نوجوانان مشاهده شده است که محققان امروزى در ژرفاى آن درمانده‏اند، به طورى که ره یافت‏هاى جدید علم روان‏شناسى بر همه آن‏ها مهر تأیید زده است.

مطالعه در سیره ارزشمند امام صادق(ع) نشان مى‏دهد که آن حضرت همچون پدران بزرگوارش توجّه خاصى به تربیت فرزندان داشت، لذا به منظور تحقق چنین امرى راهبردهایى را در سیره عملى خویش ارایه مى‏دهد. یکى از راهبردهایى را که آن بزرگوار در زمینه یادگیرى مورد تأکید قرار مى‏دهد “تقویت مبانى اعتقادى فرزند” است. ایشان در این زمینه مى‏فرماید: “هنگامى که کودک به سن سه سالگى رسید، “لااله الّا اللّه” را به او بیاموزید و او را رها کنید. وقتى هفت ماه دیگر گذشت “محمد رسول اللّه” را به او آموزش دهید سپس او را رها کنید تا چهار ساله شود. آن گاه “صلوات فرستادن” را به او بیاموزید در پنج سالگى به او سمت راست و چپ را یاد بدهید و قبله را به او نشان دهید و بگویید سجده کند. آن گاه او را تا سن شش سالگى به حال خود رها کنید و فقط پیش روى او نماز بخوانید و رکوع و سجود را یادش دهید تا هفت سالش تمام شود. وقتى سن هفت سالگى را پشت سرگذاشت، وضو ساختن را به او تعلیم دهید و به وى بگویید که نماز بخواند. وقتى نه ساله شد، وضو گرفتن و نماز خواندن آموخته است.۲۹

تشویق به تفکّر

پیشرفت‏هاى جوامع و افراد بر اثر بهره‏ورى از توان عقل و تفکّر و قدرت عمل و تلاش است. پیامبران، امامان و بنگان صالح خدا همگى اهل تفکّر و تعقّل بوده‏اند. در منزلت ابوذر غفارى امام صادق(ع) مى‏فرماید: “کان اکثر عباده ابى ذرٍّ التّفکّر و الاعتبار؛۳۰ بیش‏ترین عبادت ابوذر، اندیشه و عبرت اندوزى بود.”

امام صادق(ع) در سیره رفتارى و عملى خود براى اندیشه و تفکّر ارزش والایى قائل بود، لذا زیباترین و رساترین سخنان را درباره ارزش تفکّر در مسائل دینى بیان فرموده است.

آن حضرت مى‏فرماید: “لاخیر فى من لایتفقّه من اصحابنا. انّ الرّجل منهم اذا لم یستغن بفقهه احتاج الیهم فاذا احتاج الیهم ادخلوه فى باب ضلالتهم و هو لایعلم؛۳۱ از دوستان ما کسى که در دین خود اندیشه و تفقّه نکند، ارزش ندارد. اگر یکى از دوستان ما در دین خود تفقّه نکند و به مسائل و احکام آن آشنا نباشد، به دیگران (مخالفین ما) محتاج مى‏شود، هرگاه به آن‏ها نیاز پیدا کرد، آنان او را در خط انحراف و گمراهى قرار مى‏دهند در حالى که خودش نمى‏داند.”

ضرورت یادگیرى احکام دینى در منظر پیشواى ششم آن قدر مهم است که مى‏فرماید: “اگر به جوانى از جوانان شیعه برخورد نمایم که در دین تفقّه نمى‏کند، او را تأدیب خواهم کرد.”۳۲

بهره‏گیرى از افراد توانا

ششمین اختر تابناک آسمان ولایت و امامت با ارزیابى قابلیّت‏ها و توانمندى‏هاى شاگردان خود، برخى از آن‏ها را براى پاسخ به سؤالات و گفت و گوهاى علمى پرورش داده بود. به عنوان مثال در مباحث کلام و مباحث اعتقادى به ویژه مسائل امامت، افراد ممتاز و برگزیده‏اى همچون: “هشام بن سالم”، “هشام بن حکم”، “حمران بن اعین” و… را تربیت کرده بود و به موقع از آن‏ها استفادهمى‏کرد.

هشام بن حکم مى‏گوید: مردى از شام وارد شد و به امام صادق(ع) گفت:مى‏خواهم چند سؤال بکنم. حضرت پرسید: درباره چه مى‏خواهى بپرسى؟ گفت: از قرآن. امام فرمود: اى حمران! تو جواب بده. مرد گفت: مى‏خواهم با خودتان بحث کنم. امام فرمود: اگر بر او غلبه کردى، بر من پیروز شده‏اى. مرد شامى آن قدر سؤال کرد و پاسخ شنید که خسته شد و به امام گفت: حمران مرد توانایى است. هرچه پرسیدم، جواب داد. آن گاه حمران به اشاره امام سؤالى پرسید که او جوابى نداشت.

مرد این بار تقاضاى پرسش درباره “نحو” کرد. امام او را به “ابان بن تغلب” حواله داد و در فقه به “زراره بن اعین” و در کلام به “مؤمن الطّاق” و در توحید به “هشام به سالم” و در امامت به من معرفى کرد و او در تمام موارد مغلوب شد.

امام چنان خندید که دندانش ظاهر شد. مرد شامى گفت:گویا مى‏خواستى به من بفهمانى که در میان شیعیان چنین مردمى دارى؟ امام فرمود: همین طور است. آن مرد به جرگه شیعیان پیوست.۳۳ این رویداد بیان گر انسجام و تبلیغ گروهى است که امام صادق(ع) در مورد آن فرموده است: “رحم اللّه عبداً اجتمع مع آخر فتذکّر امرنا؛۳۴خدا رحمت کند بنده‏اى را که با دیگرى هماره شود تا دستورات ما را تبلیغ کند.”

فرجام سخن

امام صادق(ع) طى ۳۴ سال امامت با برکتش شور و نشاط علمى و فرهنگى خاصى در جامعه اسلامى گسترش داد که در تاریخ زندگى بشر کم سابقه بوده است. وى در میدان مبارزه با همه جریانات فکرى به مخالفت برخاست تا عقاید باطل را بکوبد و اندیشه‏هاى منحرف را اصلاح کند و عقاید ناب اسلامى را به تشنگان حقیقت هدیه نماید. ولى سرانجام این بزرگ مرد تاریخ انسانیت، مورد خشم دستگاه غاصب عباسى قرار گرفت، زیرا هرگز منصور را خوش نمى‏آمد که شاهد پیشرفت علمى و شهرت روز افزون امام باشد. او ترس آن را داشت که شاید روزى امام کرسى خلافت را از زیر پایش بیرون بکشد و حکومتش را واژگون سازد، بنابراین در پى ضربه زدن به وجود مبارک آن حضرت بود تا این که سرانجام با انگور زهرآگین امام صادق(ع) را به شهادترساند.

پى‏نوشت‏ها:

1. الارشاد، شیخ مفید، ج ۲، ص ۱۷۴٫
2. مروج الذهب، على بن حسین مسعودى، ج ۳،ص ۲۹۷٫
3. بحارالانوار، علامه مجلسى، ج ۸۴، ص ۲۴۸٫
4. سوره آل عمران، آیه ۱۰۴٫
5. سوره اعراف، آیه ۱۵۹٫
6. تفسیر نورالثقلین، على بن جمعه الحویزى، ج ۱، ص ۳۸۰٫
7. اصول کافى، کلینى، ج ۴، ص ۴۰۰٫
8. همان، ص ۴۲۲٫
9. بحارالانوار، ج ۸۲، ص ۲۰۷٫
10. الغیبه، نعمانى، ص ۶۲٫
11. اصول کافى، ج ۳، ص ۳۴٫
12. شجره طوبى، شیخ محمد مهدى حائرى، ج ۱، ص ۳٫
13. المحجّه البیضاء، ملامحسن فیض کاشانى، ج ۴، ص ۳۵۶٫
14. فضایل الشیعه و صفات الشیعه، شیخ صدوق، ص ۴۵٫
15. سوره اسراء، آیه ۷۰٫
16. سفینه البحار، شیخ عباس قمى، ج ۲، ص ۷۱۹٫
17. بحارالانوار، ج ۶۸، ص ۳۹۳٫
18. معانى الاخبار، شیخ صدوق، ص ۱۹۱٫
19. مأخذ قبل، ج ۷۱، ص ۳۹۵٫
20. کشف الغمّه فى معرفه الائمه، على بن عیسى اربلى، ج۲،ص۲۰۸٫
21. اصول کافى، ج ۱، ص ۶۷٫
22. وسایل الشیعه، حرّ عاملى، ج ۱۲، ص ۱۳۳٫
23. سوره عنکبوت، آیه ۶۱٫
24. بحارالانوار، ج ۳، ص ۴۱٫
25. سوره صفّ، آیه ۲٫
26. اصول کافى، ج ۱، ص ۱۸٫
27. بحارالانوار، ج ۵، ص ۱۹۸٫
28. مأخذ قبل، ج ۸، ص ۹۳٫
29. وسایل الشیعه، ج ۱۵، ص ۱۹۳٫
30. بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۴۳۱٫
31. اصول کافى، ج ۱، ص ۲۵٫
32. مأخذ قبل، ج ۱، ص ۲۶۱٫
33. همان، ج ۴۷، ص ۲۱۷٫
34. همان، ج ۱،ص ۲۰۰٫

محمد اصغرى نژاد

فرمانده‏تان را صدا کنید

یک روز آقا مهدى باکرى – فرمانده لشکر عاشورا آمد محل آموزش گروهان ما در قجریه، مثل بیشتر وقت‏ها لباس ساده بسیجى به تن داشت. از نزدیک کار بچه‏ها را دید و پس از سفارشاتى درباره سرعت بیشتر بچه‏هاى پیاده به یگان‏هاى دیگر رفت. چند دقیقه بعد یک پاترول ارتشى در کنار محل تمرین ما ترمز کرد و یکى از افراد داخل آن گفت: فرمانده سپاه اینجاست؟

گفتم: بله.

گفت: صدایش کنید.

یکى از بچه‏ها در پى آقا مهدى رفت.

طولى نکشید که آقا مهدى تند آمد و کنار پاترول رفت و گفت: در خدمتم، کارى داشتید؟

سرگرد ارتشى نگاهى به آقا مهدى کرد و به برادرى که دنبال آقا مهدى رفته بود گفت: آهاى آقا، من گفتم برو فرمانده‏تان را صدایش کن،

حداقل فرمانده دسته را.

آقا مهدى چند قدم نزدیک‏تر رفت و گفت: با من کارى داشتید؟بفرمایید.

سرگرد ارتشى نیم نگاهى به آقا مهدى کرد و گفت: نه خیر آقا.

این بار آقا مهدى با قاطعیت بیشتر گفت: اگر با من کارى نداشتید، چرا دنبالم فرستادید؟

ارتشى دیگرى که کنار سرگرد نشسته بود، گفت: فرماندء لشکر اییشان هستند. من او را توى قرارگاه دیده بودم.

با شنیدن این حرف، ارتشى‏ها احترام نظامى گذاشتند: بعد آقا مهدى کنار پاترول روى زمین نشست و با تبسم به ارتشى‏ها گفت: بفرمایید بنشینید….۱

حکایت یا على مدد

“عبدالرحمان یا على مدد” در تاریخ ۶۰/۶/۲۷ در سوسنگرد رداى شهادت به تن کرد. او از مدت‏ها قبل از عروج خونین خود از پروازش آگاهى داشت. در بخشى از وصیّت نامه او آمده است: “پدر و مادر عزیزم، شما را به خدا مى‏سپارم…مادرم، فرزندت را حلال کن. تو را مى‏بوسم و خداحافظى مى‏کنم.”

و این جمله نیز در وصیتنامه اوست: “وقتى نامه من به دست شما مى‏رسد که دیگر من در بین شما نیستم.”

نکته شگفت‏انگیز دیگر، تاریخ نگارش وصیتنامه است. عبدالرحمان آن را مدتها پیش از باریابى به پیشگاه حق نگاشته بود، یعنى در تاریخ (.۱۳۵۸/۲) ۲

رسیدن خیرات به اموات شهدا

محمدرضا، نورانى و زیبا و با لباسى سبز و تبسم کنان به طرفم آمد. با آن که مى‏دانستم شهید شده، اما از شوق شروع نمودم به بوسیدن او بعد از چند دقیقه گفت: سیر شدى مادر؟

گفتم: نه.

گفت: خوب بیا کمى با هم حرف بزنیم…

از او پرسیدم: آیا چیزى از ما زمینى‏ها به شما مى‏رسد؟

با خنده گفت: مرتب، حتى قرآن خواندن شما کلمه به کلمه به ما مى‏رسد،اما…

در آن لحظه خنده از چهره‏اش رفت.

با نگرانى پرسیدم: اما چه؟

گفت: اما دو هفته است چیزى به ما نرسیده…

راست مى‏گفت: مدتى بود او را فراموش کرده بودم…۳

علت تذکر مجید

عملیاتى در ۷ فروردین ۶۱ در سر پل ذهاب از سه محور کوره موش و بازى دراز و جبهه میانى سرپل ذهاب انجام شد.

یکى از برادران عزیز به نام مجید رستمى – که مسؤولیت یکى از گروه‏هاى عملیات کننده را داشت – به محض شروع به حرکت یکى از بچه‏ها را صدا کرد و راهى را که کاملاً با آن آشنا بود، به او شناساند و گفت:از اینجا برگردید و فلان کار را بکنید و فلان کار را نکنید. طرف مقابل از صحبت‏هاى مجید شگفت زده شده بود، آخر سر به او گفت: حالا چرا این‏ها را به من مى‏گویید؟

مجید پاسخ داد:چون قرار است شما بچه‏ها را عقب بیاورید.

وقتى مجید رفت، دلم آتش گرفت. او انسان فداکار و مخلصى بود که همیشه به حالش غبطه مى‏خوردم. چه قدر براى پیروزى انقلاب زحمت کشید. چه فداکارى‏ها که در جبهه انجام نداد. صخره‏هاى تنگ کورک، دلاور مردى‏هاى او را فراموش نمى‏کنند. اما ماجراى غم انگیزى که تا مدت‏ها باورش براى من مشکل بود، این که وقتى گروه مجید به هدف رسید، مجید بالاى ارتفاع رفت و با صداى بلند تکبیر گفت. در همان لحظه عراقى‏ها سینه او را با دوشکا هدف قرار دادند و شهیدش کردند.۴

احمد و حسین و مهدى

دو نفر از فرماندهان عراقى را ما گرفتیم. مى‏گفتند: وقتى اسم احمد کاظمى، حسین خرازى یا مهدى باکرى مى‏آمد، لرزه بر اندام ما مى‏افتاد. دعا مى‏کردیم روبروى لشکرهاى این سه نفر نباشیم چون مطمئن بودیم که اینها مى‏آیند و مى‏زنند و هیچ کس هم جلودارشان نیست.۵

به یاد روحانى گردان امیر(ع)

من در عملیات والفجر ۱۰ (در شاخ شمیران) در گردان امیر(ع) بودم. در گردان روحانى اى از شهرستان فارسان وجود داشت که خیلى شوخ طبع و خوش اخلاق بود. وى همیشه به بچه‏ها روحیه مى‏داد.

زمانى که عملیات تمام شد، ما براى تخلیه پیکر شهدا از منطقه عازم شاخ شمیران شدیم. در حالى که مشغول جمع آورى پیکرهاى مطهر شهدا بودیم، متوجه شدم روى سینه شاخ شمیران یک تکه پارچه وجود دارد. خوب که دقت کردم و نزدیکتر شدم، فهمیدم آن تکه پارچه، عمامه همان روحانى است که متأسفانه اسمش را از خاطر برده‏ام. عراقى‏هاى لامذهب و بى رحم، بعد از آن که روحانى را در ارتفاعات به شهادت رسانده بودند، پیکرش را پایین پرتاب کردند براى همین جنازه، او پاره پاره شده بود.۶

پاداش ایثار

روزى مشغول انتقال دو مجروح از پشت خط بودم در آن زمان من پزشک یار بودم. یکى از آنها پایش قطع شده بود. پاى دیگرش هم به پوستى بیشتر بند نبود و استخوان پایش کاملاً از هم جدا شده بود. نفر دیگر از ناحیه سینه مجروح بود. آن که پایش قطع شده بود با زحمت سرش را از روى برانکارد بالا آورد، گفت: آقاى دکتر، فکر مى‏کنید من شهید مى‏شوم یا نه؟

من که فکر نمى‏کردم نگران آینده است، با تبسم گفتم: اصلاً نگران نباش، ان شاء اللّه خوب مى‏شود.

ناگاه گریست و گفت: پس شما مى‏فرمایید من لیاقت شهادت ندارم!

گفتم: نه برادر، اصلا من قصد چنین جسارتى نداشتم…

به علت کمبود آمبولانس مجبور بودیم مجروحان را طبق اولویت و شدت جراحت به پشت خط و بیمارستان صحرایى برسانیم. وقتى خواستیم همان شخص را به بیمارستان منتقل کنیم با اسرار زیاد از ما خواست اول دوست او را به مقصد برسانیم. ما هم چنین کردیم. و وقتى سراغ او رفتیم، دیدیم بى‏هوش است. ضمن انجام کمک‏هاى اولیه او را به بیمارستان رساندیم در آنجا پزشکان اورژانس بسیج شدند تا ایشان را نجات دهند ولى سرانجام در کنار معشوقش آرام گرفت.۷

حماسه سهام

عدّاى از دختران هویزه در ۹ مهر ۵۹ براى آوردن آب به کنار رودخانه رفتند. در آنجا مزدوران عراقى مزاحمشان شدند. یکى از افراد دشمن کوزه سفالى را که روى سر یکى از دخترها بود نشانه‏گیرى کرد و آن را شکست. دختر بچه‏اى به نام سهام با شجاعت جلو رفت و با حالت اعتراض گفت: نامردها، چرا نمى‏گذارید آب ببریم؟ مگر شما شمر هستید؟

هنوز سخن سهام به پایان نرسیده بود که گلوله‏اى به پیشانى سهام نشست و خون، صورت معصومش را پوشاند. خبر شهادت سهام که به مردم رسید، به طرف محل حادثه هجوم آوردند و پیکر آن شهید کوچک را به سر دست گرفته عزادارى کردند. رفته رفته عزادارى به تظاهرات تبدیل شد و فریادهاى اعتراض و اللّه اکبر در فضاى شهر اوج گرفت. این اقدام مردمى چنان ترسى به دل دشمن افکند که جرأت نکرد از محدوده پاسگاه جلوتر بیاید.۸

اسوه مقاومت

به بیمارستان شهید چمران مجروحى آورده بودند که دو پایش از زانو قطع شده بود. چون وسیله کم داشتیم، نمى‏توانستیم برایش کارى انجام دهیم. دکترى از بچه‏هاى سپاه را دیدم. گفت: چرا ایستاده‏اى؟ اگر بلد نیستى کار کنى، برو کنار.

گفتم: دکتر، بلدم ولى وسیله نیست، نمى‏دانم چه کار کنم.

گفت: نمى‏بینى پاى او چه طور خونریزى مى‏کند؟ بازش کن،زود باش.

پاى مجروح خونریزى شدیدى داشت. پارچه‌هایى به پایش بسته بودند و او را از خط مقدّم به بیمارستان آورده بودند.

با سرعت پارچه‏ها را باز کردم تا با کمک دکتر جلوى خونریزش را بگیرم.

گوشت پاى مجروح ماننند پارچه رشته رشته شده بود.

دکتر گفت: زود باش قیچى کن.

برایم خیلى سخت بود که بدون بى حسى یا بى‏هوشى بخواهم گوشت بدن کسى را قیچى کنم، اما مجبور بودم چون دکتر بالاى سرم ایستاده بود. آرام آرام اشک مى‏ریختم و گوشت‏هاى پاره پاره‏اش را قیچى مى‏کردم.

آن مجروح که نوجوانى ۱۵ ،۱۴ ساله بود، گوشه پتو را در دهانش فرو برده بود و ناله مى‏کرد. صورتش از شدت درد قرمز شده بود.

پانسمان که تمام شد، دیدم نوجوان مجروح از حال رفته است. مقاومت او برایم خیلى جالب بود.۹

حماسه على بیات

فتح اللّه شربینى در تمام مدت اسارتش بدون ترس و واهمه با عراقى‏ها در مى‏افتاد و آنها را اشغال گر و کافر خطاب مى‏نمود. شکنجه‏هاى عراقى‏ها نتوانست در مسیر او تغییر ایجاد کند. از او باشورتر على بیات بود. یکى از ترفندهاى عراقى‏ها براى آزار على کشیدن سوت آمار هنگام قضاى حاجت یا وضو گرفتن در وقتى بود که بچه‏ها آزادانه مى‏توانستند به کارهاى شخصى خود رسیدگى کنند. قانون سوت آمار این بود که هر اسیرى در هرکجا که مى‏بود، مى‏بایست کار خود را رها کرده، سریعاً به محل آمارگیرى برود. اما على، هیچ اعتنایى به سوت آمار نکرد و یک راست به سوى شیر آب مى‏رفت و وضو مى‏گرفت. على در جواب عصبانیت نگهبانان و حمله آنها به او در هنگام وضو – که با ضربات کابل و چوب به ناحیه سر و صورت بود – آن را نیمه کاره رها نمى‏کرد. عراقى‏ها یک روز او را جلوى صف آورده، با دادن نسبت‏هاى دروغ در مورد برخى از کارهاى صورت گرفته على را به ستون بزرگى بستند و با ریختن نفت، بدنش را به آتش کشیدند اما على حسرت یک آخ را به دل عراقى‏ها نهاد هنوز هم پس از سال‏ها از اسارت، جاى سوختگى روى پاهایش باقى است.۱۰

مانند مقتداى خود

در روزهاى اول ورودمان به اردوگاه دوازده – که مصادف با فصل تابستان و حرارت زیاد خورشید بود – عراقى‏ها شمر صفت آب را به روى ما بستند. براى همین لب ما خشکید و چهره‏ها سیاه شد و دیگر کسى ناى سخن گفتن نداشت. یکى از عزیزان ما به نام رحمتى همان طور که کنار ستون آسایشگاه ایستاده بود، نقش بر زمین شد و مانند مولایش حسین بن على(ع) با عطش شدید به شهادت رسید.۱۱

شجاعت و مقاومت مسعود

در دوران اسارت، دوستى داشتیم به نام مسعود پلاتینى. او فردى بسیار شجاع و مقاوم بود و به راحتى در مقابل عراقى‏ها مى‏ایستاد. یک بار در یک روز سرد زمستان چند نگهبان اردوگاه که بسیار سنگ دل بودند، از او خواستند به امام توهین کند. مسعود زیر بار نرفت. براى همین حدود ۵۰۰ ضربه شلاق به او زدند اما او هم چنان مقاومت کرد. چند روز بعد از آن، او از سرجایش در صف آمارگیرى برخاست و بلند گفت: مرگ بر صدام یزید کافر! عراقى‏ها از شدت عصبانیت نزدیک بود دیوانه شوند. مسعود را گرفته، بعد از ضرب و شتم زیاد، حدود دو ماه در سلول انفرادى قرار دادند. از او پرسیدند: چرا به صدام اهانت کردى؟ گفت: شما به رهبر ما اهانت کردید. من هم به رهبر شما اهانت کردم.۱۲

فرمانده گردان صبار

براى انجام جلسه‏اى اضطرارى از سنگر فرمانده ارتش بى سیم زده، فرمانده گردان صبار – حاج محمد طاهرى – را خواستند.

در آن زمان حاج محمد در حال پیاده کردن جعبه‏هاى مهمات و انتقال آن به زاغه مهمات بود و لذا لباسش با زنگ فلزات و قفل و دستگیره‏هاى جعبه آلوده شده بود. البته این کار از لحاظ سازمانى هیچ ربطى به حاجى نداشت ولى او در بسیارى از کارهاى تدارکات و جابه جایى تسلیحات – در کنار امر فرماندهى گردان – فعالیت داشت.

حاجى به محض اطلاع از جلسه لباس‌هایش را تکاند و حرکت کرد. وقتى وارد سنگر برادران ارتشى شد، توجه چندانى به او نکردند زیرا فکر مى‏کردند او از نیروهاى تدارکات است، مخصوصاً این که لباس یونیفرم سپاه هم نداشت و مثل همیشه با لباس خاکى رنگ بسیج بود.

بعد از چند دقیقه، یکى از فرماندهان ارتش به حاجى گفت: چرا فرمانده شما نیامد؟

حاجى گفت: با کى کار دارید؟

گفت: با فرمانده گردان صبار.

حاجى گفت: بفرمایید، در خدمتم.

فرماندهان ارتش با تعجب یکدیگر را نگاه کرده، سپس به حاجى نگریستند.

آن شخص که از حاجى سراغ فرمانده گردان صبار را گرفته بود، از او پرسید: شما؟

حاجى گفت: طاهرى هستم، فرمانده گردان صبار.

این بار نگاه‏ها با شگفتى بیشترى به سمت حاجى معطوف شد…۱۳

شجاعتى کم نظیر

در موارد متعددى اتفاق مى‏افتاد که وقتى گروهک‏ها به منازل پیش مرگان حمله مى‏کردند، زنان غیور سلاح بر دوش به دفاع بر مى‏خاستند و اجازه نمى‏دادند حریم خانواده آنها توسط دشمن شکسته شود. نمونه بارز آن همسر بنده خانم صدیقه است. ایشان در آن دوران، مسلح بود و در زمینه‏هاى مختلف همکارى مى‏کرد و به جمع آورى اطلاعات مى‏پرداخت. او گاهى همراه بنده در عملیات هم حضور داشت. براى نمونه در عملیات روستاى “باباریز” – واقع در شرق سنندج – که یکى از عملیات‏هاى مهم پیش مرگان بود، ضربه‏هاى اساسى به ضد انقلاب زد و دوشادوش من و دیگر پیش مرگان جنگید. ایشان بارها به تنهایى در دقع یورش ضد انقلاب به منزل ما نقش داشت. در یکى از این حمله‏ها، زبان ایشان در اثر ترکش نارنجکى که دشمن به داخل خانه ما پرتاب کرده بود، آسیب دید. و صدیقه خانم دچار مشکل تکلّم شد و سال‏ها با این بیمارى دست و پنجه نرم مى‏کرد.۱۴

پى‏نوشت‏ها:

1. راوى: فرهنگ یونسى، ر.ک: آشنایى‏ها، ص ۹۹ و ۱۰۰ (قلى زاده عیار، صریر، تهران، اول: ۸۵)
2. ر.ک: در انتظار او، ص ۱۹۸ و ۱۹۹ (اسماعیل ماهینى، کنگره سرداران و ۲۰۰۰ شهید استان بوشهر،اول: ۸۴)
3. راوى: مادر شهید محمد رضا یزدانى، به نقل از خواهر شهید،ر.ک: خفته بیدار، ص ۱۰۱٫
4. راوى: برادر مظاهرى ر.ک: ده مترى چشمان کمین، ص ۱۷۹ – ۱۸۱ (صیفى کار)، بنیاد حفظ آثار، تهران، اول، ۸۶٫
5. راوى: برادر محسن رضایى، ر.ک: پرواز آخر، ص ۹۵(محمد مهدى بهداروند، صبح میثاق، قم، اول: ۸۵)
6. راوى: اسماعیل رستمى، ر.ک: حماسه شاخ شمیران، ص ۷۴٫
7. راوى: ستوان دوم على رضا مهرى، ر.ک: در مدار حماسه، ص ۳۷ و ۳۸٫
8. هویزه، ص ۲۰ و ۲۱٫
9. راوى: معصومه میرزایى (امدادگر دوران دفاع مقدس) ر.ک: دیدار زخم‏ها، ص ۱۰۳ و ۱۰۳٫
10. راوى: فریدون بیاتى، ر.ک: شهردار ارودگاه، ص ۹۷ و ۹۸٫
11. راوى: برادر محمدى، ر.ک: شکوفه‏هاى صبر، ص ۱۴۶٫
12. راوى: برادر مزارى، ر.ک: رمز مقاومت، ج ۳، ص ۱۷۲ و ۱۷۳(عطاریان، پیام آزادگان، اول: ۸۶)
13. راوى: مهدى رجب زاده همرزم شهید، ر.ک: گل اشک، ص ۶۵ و ۶۶٫
14. راوى: رحیم احمدى (فرمانده سابق پیش مرگان کرد مسلمان)، ر.ک: روزهاى سبز کردستان، ج ۱، ص ۴۰ (محمد فایق فرجى، صریر، تهران، اول: ۸۵(

حضور ۸۵ درصدى ملت در انتخابات پرشور و فراموش ناشدنى ۲۲ خرداد، نشان دهنده اراده، اختیار و احساس مسئولیت مردم در تعیین مسئولان کشور است که همه باید این لطف بزرگ خداوند را نسبت به نظام و انقلاب، شاکر باشند.

اگر مسؤولان کشور و نخبگان و زبدگان سیاسى این پیامها را درک کنند بسیارى از گره‏ها و مشکلات حل مى‏شود.

ملت و انقلاب اسلامى با این حرکت جمهوریت خود را با فریادى قوى اثبات کردند.

سخنان نامزدهاى ریاست جمهورى مبنى بر پایبندى به اسلام و انقلاب و خط امام نیز در واقع نشان مى‏دهد که ملت به این سمت گرایش دارد و به همین علت نامزدهاى محترم تلاش مى‏کردند خود را دلبسته امام و انقلاب نشان دهند.

انتخابات ریاست جمهورى دهم صفحه تازه‏اى در حیات انقلاب و نظام گشود البته واکنش برخى نسبت به این حرکت عظیم مردمى، نجیبانه، جونمردانه و اخلاقى نبود، اما آنچه براى کشور و تاریخ مهم و ماندنى است نعمت الهى حرکت عظیم مردم و جریان پربرکت انقلاب اسلامى است.

باید به رأى مردم مفتخر و مستظهر بود اما در اوج تواضع، از هرگونه غرور پرهیز کرد چرا که غرور از دامهاى بزرگ شیطان است و انحرافات و انحطاطات گوناگونى را به همراه مى‏آورد.

موقعیت کنونى، کار فراوان کمى همراه با ظرافت و کیفیت کامل مى‏طلبد که به فضل الهى آقاى رئیس جمهور خستگى نشناس و پر انرژى در همین مسیر حرکت مى‏کنند.

توکّل و توجه به خدا و مستحکم ساختن درون و باطن، مهمترین عامل پیروزى بر همه مشکلات و دشواریهاست.

علیه این دولت و علیه نظام، تلاشهاى فراوانى انجام خواهد شد اما تواناییها، امیدها و فرصت‏هاى دولت و ملت بیشتر از همه توطئه‏ها و مشکلات پیش روست.

باید در همه کارها و رفتارها، حتى در قضاوتها و موضعگیریها، عدالت و تعادل را شاخص قرار داد.

در بحث یارانه‏ها، قشرهاى فقیر از کمکهاى دولت بهره کمترى مى‏برند که هدفمند کردن یارانه‏ها که به دولتهاى قبلى نیز توصیه مى‏شد مى‏تواند این مشکل را حل کند.

برخى برخوردهاى افراطى بعضى گروهها در گذشته، اکنون به تغییرات ۱۸۰ درجه‏اى مواضع آنها تبدیل شده است چرا که عدالت خواهى آنان با عقلانیت و تفکر همراه نبود.

سند چشم انداز به تعبیرى، بعد از قانون اساسى مهمترین سند کشور است بنابراین باید همه فعالیتها و جهت گیریهاى کارى دولت با شاخص سند چشم انداز سنجیده شود.

باید به سمت آینده روشن پیش بینى شده در این سند مهم حرکت کنیم و دولت دهم باید ضمن تنظیم سرعت اجراى برنامه‏ها، سهم خود را در تحقق اهداف این سند، پیگیرى و ادا کند.

نباید منتظر تغییرات اساسى در زیرساختها و تصویب طرح تحول اقتصادى ماند و کار را به بن بست رسیده فرض کرد بلکه باید به هر شکل ممکن، در مسیر اجراى سیاستهاى اصل ۴۴ به جلو رفت.

باید به گونه‏اى برنامه ریزى و تلاش کرد که فشار تورّمى به مردم از ابعاد مختلف از جمله از ناحیه هزینه خدمات دولتى کمشود.

از دیدگاه‏هاى کارشناسى درست و دقیق، به ویژه در مسائل اقتصادى، مالى و پولى به طور کامل استفاده کنید زیرا کم توجهى به مسائل کارشناسى در مباحث اقتصادى ممکن است به زیانهاى بزرگى منجر شود.

وظیفه مسئولان، اداره امور زندگى مردم همراه با هدایت جامعه است، بنابراین از ظرفیتها و امکانات دستگاههاى حکومتى نظیر: صدا و سیما، فرهنگ و ارشاد اسلامى، آموزش و پرورش، و آموزش عالى به گونه‏اى استفاده کنید که مردم به مبانى دینى بیشتر علاقمند و پایبند شوند.

اگر در مسئله‏اى قانون نادیده گرفته شد موضوع به نقض یک قانون ختم نمى‏شود بلکه راهى براى بى اعتنایى به قانون بازخواهد شد.

هدف از برخى انتقادهاى داخلى که به پشتوانه رسانه‏هاى بیگانه صورت مى‏گیرد تخریب است اما نقدهاى مصلحانه و خیرخواهانه‏اى هم وجود دارد که از سوى طرفداران دولت هم نیست که باید به آنها توجه و عمل کرد.

نباید از این راه خسته شد یا انتقادهاى کوچک را حمل بر دشمنى کرد.

بزرگان علما در مناطق مختلف کشور و مراکز حوزه‏هاى علمیه، طرفداران نظام اسلامى هستند و خدمات دولت را هم مى‏بینند. بنابراین توصیه‏هاى آنان از روى محبت و علاقه‏مندى است و باید مغتنم شمرده شود.

ممکن است نخبگان خیرخواه، اعتراضى هم داشته باشند که لازم است با استقبال از آنها ذهن فعال و پویاى نخبگان را براى خود ذخیره کرد.

به گونه‏اى حرکت کنید که اقدامات شما در فرصت ۴ ساله خدمت، پایه‏هاى محکمى براى مسئولان آینده کشور فراهم کند تا انشاء اللّه در همه زمینه‏ها حرکتى قوى‏تر از دولت نهم انجام شود.۱۳۸۸/۶/۱۷

“امام خمینى ثابت و استوار از آغاز تا پایان”

عامل پیروزى نیروى اسلام و وحدت کلمه

ما تا اینجا که بحمداللّه پیروزمندانه آمدیم باید بفهمیم که با چه نیرو این پیروزى دست آمد، اگر ندانیم چه نیرویى بود، براى آتیه خطرناک است و اگر بدانیم چه نیرویى بود و اهتمام نکنیم براى حفظ آن، براى آتیه کشور ما خطرناک است. نیروى پیروزمندانه، نیروى اسلام بود، نیروى ایمان جوانان ما به اسلام و به خداى تبارک و تعالى بود، توجه به مقصد واحد که آن اسلام و جمهورى اسلام و احکام اسلام بود و فداکارى ملت ما براى اسلام، و شهادت را فوز عظیم دانستن رمز پیروزى بود. ما اگر وحدت کلمه نداشتیم، هر یک، یک مقصدى داشت، هر گروهى به طرفى مى‏کشیدند، ممکن نبود بر این قوه شیطانى و قدرت‏هاى بزرگ که در دنبال او بود پیروز شویم. اجنبى‏ها فهمیدند که ما با قدرت واحد که قدرت ایمان است و وحدت کلمه و اجتماع گروه‏هاى مختلف در یک کلمه پیروز شدیم و آنها خوف این را دارند که دست آنها تا ابد قطع شود،در صدد برآمدند که این رمز را از دست ما بگیرند و ما را از این سلاح بزرگ اسلامى خلع کنند.۵۸/۱/۳۰

الآن تکلیف براى ما زیادتر است تا تکلیف سابق، سابق تکلیف این بود که همه بزنیم این سد را بشکنیم…تکلیف حالا این است که آن قشرهایى که با شیطنت، حالا یک وقت با سرنیزه جلوه آمده بودند (سرنیزه را مردم جلویش را گرفتند) اینها الآن با شیطنت پیش آمده‏اند، مى‏خواهند با شیطنت قشرها را از هم جدا کنند، ما مکلفیم الآن به اینکه قشرها را به هم جوش بدهیم، دانشگاهى و روحانى با هم باشند، بازارى و دهقان و کارگر همه با هم باشند، اگر این وحدت کلمه از بین برود و این توجه به خداى تبارک و تعالى از بین برود، خداى نخواسته شکست است و شکست آن شکستى است که دیگر برگشت ندارد.

۵۸/۲/۲

ما باید همه با هم توجه به این بکنیم که همانطورى که اسلام فرموده است: “واعتصموا بحبل اللّه جمیعاً ولاتفرقوا” همه با هم دست به هم بدهید و اعتصام به حبل خدا بکنید و براى خدا اجتماع کنید و تفرقه نباشد در کار، از تفرقه بترسید، همه مان، این مسأله واضحى است که امروز آنچه ما را پیش برد این وحدت کلمه بود، تفرقه این وحدت کلمه را از بین مى‏برد، وقتى که از بین برد این رمزى که رمز پیروزى ما بود از دستمان گرفته مى‏شود، گرفته که شد شکست مى‏خوریم. اگر خداى نخواسته ما در این نهضت شکست بخوریم دیگر ایران به حال استقلال برنخواهد گشت، دیگر ایران به حال آزادى برنخواهد گشت براى اینکه یک نمونه بود این نهضت.۵۸/۲/۲۸

متوجه باشید که امروز آن چیزى که اهمیتش بیشتر از چیزهاى دیگر است این است که ما حفظ اسلامیت این نهضت را بکنیم. این نهضت از اولش اسلامى بود و تا اینجا هم اسلامى هست و انشاء اللّه تا آخر هم اسلامى باشد و همه ما و همه شما و همه ملت و همه کسانى که در سپاه و ارتش و در ژاندارمرى و در شهربانى و ادارات هستند و دولت و همه باید همّشان این باشد که نهضت را اسلامى پیش ببرند. اگر اسلامى بودن نهضت محفوظ باشد، دیگر آسیب نمى‏بیند. اگرچنانچه نهضت از اسلامیتش بیرون رفت هر کس یک راهى دارد، راه‏ها مختلف خواهد شد. وقتى راه‏ها مختلف شد، آسیب مى‏بیند. اما اگر ما همه زیر یک پرچم باشیم. همانطورى که در صدر اسلام جمعیت‏ها کم بودند لکن زیر یک پرچم بودند و با یک ایده حرکت مى‏کردند اینها پیش مى‏برند.الان ما در یک همچو محلى واقع شدیم که اسلام به دست ما سپرده شده است. خواهى نخواهى شما پاسدار اسلام هستید، حالا همه قوا، ارتش و شما، پاسدار اسلام هستند. پاسدار اسلام باید هم خودش اسلامى باشد و هم دیگران را اسلامى کند و هم مشى آن اسلامى باشد و اگر انحرافاتى که گاهى در بعضى از جوان‏ها، آنهائى که درست مسائل را درک نمى‏کنند واقع بشود و نیز شمائى که مى‏خواهید با فعالیت خودتان جلوى این مسائل را بگیرید دیده شد، سعى کنید جلو انحرافات خودتان را هم بگیرید. باید بر اساس اسلام حرکت کنیم و بر اساس اسلام این نهضت را پیش ببریم و از اختلافات و این چیزهایى که اخیراً مى‏بینید که به جان هم افتاده‏اند و روزنامه‏ها چه مى‏کنند، باید از این اختلافات برى باشیم و باید همه تان با هم مجتمع و برادر و تحت لواى توحید پیش بروید و پیروزى هم نصیب شماست.۵۹/۴/۱

اخبار جهان اسلام

۴۰ هزار موشک حزب اللّه آماده شلیک به تل آویو است.

موج ناآرامى‏ها در عربستان، مردم علیه شاهزاده‏ها به خیابان‏ها ریختند.

سرکرده طالبان پاکستان کشته شد.

(۸۸/۵/۱۷)

عربستان یک میلیون دلار به جنبلاط حق السکوت داد.(۸۸/۵/۱۸)

گسترش فضاى سیاسى – امنیتى در عربستان به دنبال کودتاى نافرجام بندربن سلطان حاصل شد.

تروریست‏ها با انفجار دو کامیون در منطقه موصل ۲۴ کرد شیعه را به خاک و خون کشیدند.(۸۸/۵/۲۰)

پیشنهاد ۷۰ سناتور آمریکایى به اعراب، راه سادات و ملک حسین را ادامه دهید!

نامه ۷۰ سناتور آمریکایى به اوباما: رهبران عرب را به سازش با اسرائیل وادار کنید.(۸۸/۵/۲۱)

حملات زمینى و هوایى ارتش یمن به مواضع شیعیان در استان صعده صورت گرفت. ارتش یمن روز چهارشنبه، حملات هوایى، توپخانه‏اى و موشکى خود را علیه چند منطقه از استان صعده که در آن شیعیان زیدى حضور دارند، آغاز کرد.(۸۸/۵/۲۲)

دربار سعودى براى برچیدن نمادهاى شیعه در عربستان دستور فورى صادر کرد.

۲۱ شهید و ۳۰ مجروح، حاصل تازه‏ترین جنایت تروریست‏ها در موصل است.

(۸۸/۵/۲۴)

درگیرى حماس با طرفداران القاعده در غزه، ۳۰ کشته و ۱۰۰ مجروح برجاى گذاشت.(۸۸/۵/۲۵)

۱۰۰ شهید و ۳۸۰ مجروح در کم سابقه‏ترین حمله تروریستى به بغداد به جاى ماند.

معاون سید حسن نصراللّه: حزب اللّه مى‏تواند فراتر از مرزها به اهداف دشمن صهیونیستى حمله کند.(۸۸/۵/۲۹)

علامه فضل اللّه: آمریکا، اسرائیل و برخى کشورهاى عربى، حامى بمب گزاران در عراق هستند.(۸۸/۵/۳۱)

ورود علماى شیعه به کویت ممنوع شد.

مقاومت ۲ هفته‏اى شیعیان صعده یمن در برابر آتشبارى سنگین ارتش یمن ستودنى است.(۸۸/۶/۲)

نیروهاى دولتى یمن از صحنه نبرد با شیعیان صعده فرار کردند.(۸۸/۶/۴)

انفجار مهیب قندهار، ۴۰ کشته و ۷۰ مجروح برجاى گذاشت.(۸۸/۶/۵)

ارتش یمن در سومین هفته نبرد با شیعیان صعده خسارت سنگین متحمل شدند.

تشییع جنازه پدر خالد مشعل درامان به دفاع از مقاومت فلسطین تبدیل شد.

(۸۸/۶/۹)

سید عمار حکیم به اتفاق آراء، رئیس مجلس اعلاى اسلامى عراق شد.

(۸۸/۶/۱۱)

۴ مقام دولتى و ۱۴ غیر نظامى در انفجار شرق افغانستان کشته شدند.

(۸۸/۶/۱۲)

ارتش یمن بر روى شیعیان صعده بمب‏هاى فسفرى ریخت.(۸۸/۶/۱۴)

خارجى‏ها براى انتخابات، ۱۶ میلیارد دلار وارد لبنان کردند.(۸۸/۶/۱۵)

اخبار داخلى

جشن میلاد بقیه اللّه الاعظم )عج( با شکوه‏تر از همیشه در سراسر کشور برگزار شد.(۸۸/۵/۱۷)

با مشارکت واشنگتن و تل آویو،لندن، اتاق فرمان آشوب‏هاى خیابانى در تهران بود.

تحلیلگر ارشد سفارت انگلیس در دادگاه: دیپلمات‏هاى انگلیسى با ستاد موسوى در تماس دائم بودند.

دکتر باقر لنکرانى: دستیابى ایران به فرمولاسیون داروى آنفولانزا هزینه آن را ۶۰ درصد کاهش داد.

معاون مبارزه با جرائم اقتصادى: ۵۰ درصد تسهیلات اشتغال زایى به بیراهه رفته است.(۸۸/۵/۱۸)

رئیس جمهور: هفته آینده کابینه را معرفى مى‏کنم.

فرمانده نیروى انتظامى: مدیر بازداشتگاه کهریزک عزل و بازداشت شده، من هم مقصرم.(۸۸/۵/۱۹)

اعتراف صریح وزیر خارجه آمریکا، هیلارى کلینتون: براى حمایت از آشوب‏ها، کارهاى زیادى کردیم.

امیر خلبان لشگرى به خیل شهداى دفاع مقدس پیوست.

رئیس مجلس شوراى اسلامى: وزارت جاى یادگیرى نیست.

(۸۸/۵/۲۰)

سردار جعفرى فرمانده کل سپاه تأکید کرد: مقابله با تهدید نرم، اولویت کنونى سپاه است.

سخنگوى قوه قضائیه: آقایان تاج زاده و زیدآبادى قطعاً در زندان نگهدارى مى‏شوند.(۸۸/۵/۲۱)

پیکر آزاده شهید حسینى لشگرى بر دوش مردم قدرشناس تهران تشییع شد.

رهبر انقلاب در دیدار اعضاى دفتر رهبرى و سپاه ولى امر)عج(: برخى از نخبگان دچار بى‏بصیرتى شده‏اند.

با استناد به گزارش کمیته تحقیق مجلس، لاریجانى: آزار جنسى بازداشت شدگان کذب محض است.(۸۸/۵/۲۲)

تاج زاده: شایعه تقلّب، ساخته و پرداخته ستاد موسوى بود.

پاسخ لاریجانى به کروبى؛ مستندات را ارائه کنید تا رسیدگى شود.

(۸۸/۵/۲۴)

رهبر معظم انقلاب در حکمى آیت اللّه آقاى شیخ صادق آملى لاریجانى را به ریاست قوه قضائیه منصوب کردند.

(۸۸/۵/۲۵)

آشوبگران در دادگاه: آقاى موسوى! شما متهم اصلى هستید!(۸۸/۵/۲۶)

آیت اللّه آملى لاریجانى رئیس جدید قوه قضائیه: قانون شکنان نباید احساس امنیت کنند.

هفدهمین نمایشگاه قرآن کریم در مصلى تهران افتتاح شد.

مراسم معارفه و تودیع رؤساى جدید و سابق قوه قضائیه دیروز برگزار شد.

رئیس جدید قوه قضائیه: نسبت به احدى گذشت نخواهم کرد و خاطیان را به دستگاه عدالت خواهم سپرد.

طى حکمى رهبر انقلاب اسلامى، آیت اللّه شاهرودى به عنوان عضو شوراى نگهبان و مجمع تشخیص مصلحت نظام منصوب شد.(۸۸/۵/۲۷)

احمدى نژاد، رئیس جمهور طى نامه‏اى اسامى وزراى پیشنهادى خود را براى اخذ رأى اعتماد به مجلس شوراى اسلامى معرفى کرد.

رهبر انقلاب در دیدار رئیس جمهور سوریه: ایستادگى و مقاومت، مهمترین ویژگى سوریه در میان کشورهاى عربى است.(۸۸/۵/۲۹)

نخستین کشتى اقیانوس پیماى ساخت ایران به آب انداخته شد.

آیت اللّه امینى: کشاندن اختلافات به حوزه، جنایت به حوزه و نظام است.

(۸۸/۵/۳۱)

قطار اکو امروز به تهران مى‏رسد.

آیت اللّه‌هاشمى رفسنجانى در جلسه مجمع تشخیص مصلحت نظام: اتحاد و همدلى لازمه عبور کشور از مسائل داخلى است.(۸۸/۶/۱)

رهبر انقلاب در جمع قاریان: دل‏هایى که پیام قرآن را درک کرده‏اند، وحدت عظیم ملى را به هم نمى‏زنند.

پاسخ مجلس به مصوبه ضد ایرانى سناى آمریکا، ۲۰ میلیون دلار براى افشاى جنایات آمریکا.(۸۸/۶/۲)

بزرگترین میدان نفتى با ۸۱۸ میلیارد بشکه در سوسنگرد کشف شد.

محسنى اژه‏اى دادستان جدید کل کشور شد.

حجهالاسلام و المسلمین صدیقى امام جمعه موقت تهران شد.

آیت اللّه محسنى گرگانى رئیس دیوانعالى کشور شد.(۸۸/۶/۳)

اعتراف صریح نظریه پرداز اصلاحات در دادگاه، حجاریان: خطاى بزرگى کردیم، از ملت پوزش مى‏خواهم.(۸۸/۶/۴)

رهبر انقلاب در دیدار دانشجویان و نخبگان علمى: حوادث پس از انتخابات از پیش طراحى شده بود.

حجت الاسلام و المسلمین سید عبدالعزیز حکیم دارفانى را وداع گفت.

فعالان سیاسى: با فرزندان خطاکار مسؤولان برخورد قضایى شود.(۸۸/۶/۵)

ولى امر مسلمین: خدمات آقاى حکیم کم نظیر و فراموش نشدنى است.(۸۸/۶/۷)

رئیس جمهور: مردم از ما مى‏خواهند راه رجایى و باهنر را ادامه دهیم.

با حکم رئیس قوه قضائیه، دادستان عمومى و انقلاب تهران منصوب شد.

با حکم رئیس قوه قضائیه، اعضاى هیأت نظارت بر رسیدگى به حوادث و اغتشاشات اخیر منصوب شدند.(۸۸/۶/۸)

با ارائه نظر موافق و مخالف در جلسه علنى مجلس مطرح شد، حرف‏هاى داغ بهارستان در بررسى کابینه دهم.

والیبال ایران به مسابقات جهانى ۲۰۱۰ راه یافت.(۸۸/۶/۹)

دبیر شوراى عالى امنیت ملى خبر داد: بسته به روز شده ایران روى میز ۵ + ۱٫

واردات ۲ میلیون تن برنج، چوب حراج به شالیزارهاى شمال زد.(۸۸/۶/۱۱)

پس از ۵ روز بحث و بررسى، همه نگاه‏ها امروز به مجلس، ترکیب کابینه مشخص مى‏شود.

بازار ایران در تسخیر میوه‏هاى چهارگوشه جهان است.(۸۸/۶/۱۲)

مجلس به کابینه پیشنهادى نمره ۱۸ داد. دولت دهم رسماً آغاز به کار کرد.

حجاریان: شایعات درباره شکنجه و وخامت حال من لاطائلات است.

(۸۸/۶/۱۴)

گسترش جبهه ضد استکبارى، محور مذاکرات چاوز و احمدى نژاد در تهران است.(۸۸/۶/۱۵)

اخبار خارجى

فرمانده نیروهاى زرهى اسرائیل در مانور جولان به هلاکت رسید.(۸۸/۵/۱۸)

تعجب نکنید! مردم واشنگتن حق رأى ندارند. مردم واشنگتن با تظاهرات در خیابان‏هاى این شهر، خواستار حق رأى شدند. روى پلاکارد بزرگى که پیشاپیش راهپیمایان حمل مى‏شد، نوشته شده است:

اول آزادى بدهید، بعد مالیات بگیرید. رهبر جنبش “رأى براى واشنگتن ” آمریکا تنها کشور دنیاست که مردم پایتخت خود را از داشتن حق رأى در کنگره محروم کرده است. این اقدام آمریکا، زیر پا گذاشتن اصول اولیه دموکراسى است.

(۸۸/۵/۱۸)

آشوب‏هاى خیابانى در پاریس با آتش زدن خودروها از سر گرفته شد.

(۸۸/۵/۲۱)

۴۱ سال پس از قتل عام مردم ویتنام، افسر جنایتکار آمریکایى: پشیمانم!

(۸۸/۶/۲)

فرمانده سابق ارتش شوروى فاش کرد: ۵۰ میلیارد دلار سود آمریکا از قاچاق مواد مخدر در افغانستان است.

(۸۸/۶/۳)

صف‏بندى جدید قدرت در انتخابات افغانستان، مجاهدین باز مى‏گردند.

(۸۸/۶/۷)

اشاره

خداوند پیامبر اسلام(ص) و اهلبیت عصمت و طهارت(ع) را از هرگونه آلودگى منزّه فرموده است و به همین دلیل، آنان مى‏توانند به طور کامل با روح و جان خود با قرآن در ارتباط باشند و تجلّى خداوند را در قرآن مشاهده کنند؛ در حالى که دیگران از شهود کامل جلوه حق بى‏بهره‏اند.

آرى، آنها انسانهاى کاملى هستند که سیره و روش زندگیشان در تمام لحظات با حقیقت قرآن پیوند خورده است.

حضرات معصومان(ع) به عنوان کسانى که در فهم قرآن و عمل به آن الگو و اسوه مؤمنان هستند، با تعابیر گوناگونى انس با قرآن را بزرگترین مایه نجات و رستگارى انسانها دانسته و همگان را به این امر فراخوانده‏اند. آنان، ضمن توصیه دیگران نسبت به اُنسبا قرآن، خود نیز با قرآن اُنس ویژه‏اى داشته‏اند. تا آنجا که در ظاهر و باطن همواره با قرآن بوده‏اند و قرآن در طول عمرشان، نصب‏العین آنان بوده است. در این نوشتار مختصر، با نگاهى گذرا سیره قرآنى امام صادق با قرآن کریم مورد بررسى قرار مى‏دهیم.

انس امام صادق(ع) با قرآن

در سیره امام صادق (ع) آمده است که فرمود: “به دنبال مونسى بودم که در پناه آن، آرامش پیدا کنم، آن را در قرائت قرآن یافتم.”۱ همچنین آن حضرت فرمود: “القرآن عهد اللّه الى خلقه ینبغى للمرء المسلم أن ینظر فى عهده وأن یقرأ منه فى کلّ یوم خمسین آیه؛ قرآن، میثاقى است بین خالق و مخلوق و شایسته است یک مسلمان، هر روز به این عهدنامه نظر کند و (حداقل) پنجاه آیه از آن را بخواند.”

امام صادق (ع) مى‏فرماید: “إنَّ هذَالقُرآنِ فیهِ مَنارُالهُدى وَ مَصابیحُ الدُّجى فَلْیَجُلْ جالٍ بَصَرَهُ وِ نَفْتَحُ لِلضِّیاءِ، نَظَرَهُ فَإنَّ التَّفَکَّرَ حَیاهُ قلْبِ الْبَصیرِ کَما یَمْشىِ الْمُسْتَنیرُ فِى‏الظُّلُماتِ بِالنُّورِ؛۲ همانا قرآن (کتابى) است که در آن جایگاه نور هدایت و چراغ‏هاى شب تار است. پس شخص تیزبین باید که در آن دقّت نظر کند و براى پرتوش نظر خویش را بگشاید. زیرا که اندیشه کردن، زندگانى و مایه حیات قلب بینا است. چنان که آن که جویاى روشنایى است، در تاریکى‏ها به سبب نور راه پیماید.”

امام صادق (ع) قبل از قرائت قرآن، وقتى که آن را در دست مى‏گرفتند به خداوند عرض مى‏کردند:

“أَللَّهُمَّ اِنّى أَشْهَدُ أَنَّ هذا کِتابُکَ المُنَزَلُ مِنْ عِنْدِکَ عَلى رَسولِکَ محمّد بن عبدالله، وَ کَلامُکَ النَّاطِقُ عَلى لِسانِ نَبِیِّکَ، جَعَلْتَهُ‌هادِیاً مِنْکَ اِلى خَلْقِکَ وَ حَبْلاً مُتَّصِلاً فیما بَیْنَکَ وَ بَیْنَ عِبادِکَ. أَللّهمَّ إِنّى نَشَرْتُ عَهْدَکَ وَ کِتابَکَ، اللّهمَّ فَاجْعَلْ نَظَرى فیهِ عِبادَهً، وَ قِرائَتى فِیهِ فِکْراً، وَ فِکْرى فیهِ اعْتِباراً، وَاجْعَلْنى مِمَّنِ اتَّعَظَ بِبَیانِ مَواعِظِکَ فیهِ وَاجْتَنَبَ مَعاصیکَ، وَ لا تَطْبَعْ عِنْدَ قِرائَتى عَلى سَمْعى، وَ لا تَجْعَلْ عَلى بَصَرى غِشاوَهً، وَ لا تَجْعَلْ قِرائَتى قِرائَهً لا تَدَبُّرَ فیها، بَلِ اجْعَلْنى أتَدَبَّرُ آیاتِهِ وَ أَحْکامَهُ، آخِذاً بِشَرائِعِ دینِکَ، وَ لا تَجْعَلْ نَظَرى فیهِ غَفْلَهً وَ لا قِرائَتى هَذَراً، إِنَّکَ أَنْتَ الرَّؤُوفُ الرحیم؛۳ خدایا! من شهادت مى‏دهم این، کتاب توست که از نزد تو بر رسولت محمّد بن عبداللّه نازل شده است. و کلام توست که بر زبان پیامبرت جارى شده است. آن را‌هادى به سوى خلقت قرار داده‏اى و ریسمان متّصل بین خود و بندگانت قرار داده‏اى.

خدایا! من عهد و کتابت را باز مى‏کنم.

خدایا! نظر کردنم در قرآن را، عبادت و قرائتم را، فکر و فکر کردنم در آن را عبرت‏پذیرى قرار ده. مرا از کسانى قرار ده که به وسیله بیان مواعظ تو در قرآن، موعظه مى‏پذیرند و از نافرمانى تو پرهیز مى‏کنند. و هنگام قرائت کردنم، برگوش (دل) من مُهر (غفلت) و بر دیدگانم (قلبم) پرده (جهالت) نکش. و قرائتم را قرائتى که بدون تدبّر در آن باشد، قرار نده، بلکه مرا طورى قرار ده که در آیات قرآن و احکام آن تدبّر کنم به گونه‏اى که شرایع دینت را اخذ کنم. و نظرم را در آن، نظر غفلت و قرائتم را، بیهوده گویى قرار نده. به درستى که تو مهربان و رحیم هستى.”

امام صادق (ع) درباره حق تلاوت آیات مى‏فرماید:

“فَانْظُرْ کَیْفَ تَقْرَأُ کِتابَ رَبِّکَ وَ مَنشُورَ وَلایَتِکَ، وَ کَیْفَ تُجیبُ أوامِرَهُ وَ نَواهِیَهُ وَ کَیْفَ تَمْتَثِلُ حُدُودَهُ، فَإِنَّهُ کِتابٌ عَزِیزٌ لایَأْتیهِ الْباطِلُ مِنْ بَینِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکیمٍ حَمیدٍ، فَرَتِّلْهُ تَرْتیلاً وَ قِفْ عِندَ وَعْدِهِ وَ وَعیدِهِ، وَ تَفَکَّرْ فِى أَمْثالِهِ وَ مَواعِظِهِ وَاحْذَرْ أَنْ تَقَعَ مِنْ إقامَتِکَ حُرُوفَهُ فى إِضاعَهِ حُدُودِهِ؛۴ بنگر چگونه نامه پروردگارت و منشور ولایتت را مى‏خوانى و چگونه امرها و نهى‏هاى او را پاسخ مى‏دهى و چگونه از حدود الهى فرمانبردارى مى‏کنى، که این قرآن کتابى است استوار که نه از پیش رو و نه از پشت سر، از هیچ طرف، باطلى سراغ آن نمى‏آید، نازل شده‏اى از سوى خداى حکیم و ستوده است. پس آن را به نیکى تلاوت کن، هنگام (برخورد با) وعده و وعیدش درنگ کن و در مَثَل‏ها و موعظه‏هایش بیندیش، و پرهیز از این که با مراعات حروف، به تباه ساختن حدود آن بیفتى!”

این تعبیر، به راستى که شگفت است، برخى در قرائت، تنها به ادای صحیح مخارج حروف و رعایت قواعد تجوید و لحن و صوت مى‏اندیشند، امّا حقیقت قرآن را مورد بى مهرى و بى اعتنایى قرار مى‏دهند. این همان “اقامه حروف” و “اضاعه حدود” است و پرداختن به پوست و غفلت از مغز!

امام صادق (ع) هم در تفسیر “وَ رَتِّلِ القُرآنَ تَرتِیلاً”؛ مفهوم ترتیل و حقّ تلاوت را یکى، مکث و درنگ هنگام خواندن دانسته، یکى هم، زیبا خواندن قرآن: “و تُحَسِّنَ بِهِ صَوتَکَ.”۵

آن امام همام به هنگام ختم قرآن عرضه مى‏داشت:

“أللّهمَّ انّى قَدْ قَرَأْتُ ماقَضَیتَ مِنْ کِتابِکَ الَّذى أَنْزَلْتَهُ عَلى نَبِیِّکَ الصّادِقِ‏صلى الله علیه وآله وسلم، فَلَکَ الحمدُ رَبَّنا، اللّهمَّ اجْعَلْنى مِمَّنْ یُحِلُّ حَلالَهُ وَ یُحَرِّمُ حَرامَهُ وَ یُؤْمِنُ بِمُحْکْمِهِ وَ مُتَشابِهِه، وَاجْعَلْهُ لى اُنْساً فى قَبْرى وَ اُنساً فى حَشْرى، وَاجْعَلْنى مِمَّنْ تُرْقیهِ بِکُلِّ آیَهٍ قَرَأَها دَرَجَهً فى أَعْلى عِلِّیینَ، بِرَحْمَتِکَ یا أَرْحَمَ الرَّاحِمینَ؛۶ خدایا! همانا من آنچه را که از کتابت بیان نموده‏اى، تلاوت کردم؛ همان کتابى که بر پیامبر راستگویت فرو فرستادى. پروردگارا! سپاس و ستایش، سزاوار توست. خداوندا! مرا جزو گروهى قرار بده که حلال قرآن را، حلال و حرامش را، حرام شمرده و به محکم و متشابه آن، معتقد هستند. و قرآن را در قبرم و هنگام حشر و زنده شدنم، انیس و مونسم ساز، و نیز مرا جزو کسانى قرار بده که به سبب تلاوت هر آیه‏اى، آنها را به والاترین مقامات (بهشتى) مى‏رسانى و بر درجه آنان مى‏افزایى. به رحمتت اى مهربان‏ترین مهربانان!”

بر اساس نقل دیگر، امام صادق (ع) اینگونه دعا مى‏خواند:

“أللّهمَّ إنّى قَرَأتُ ما قَضَیتَ لى مِن کِتابِکَ، الَّذى أَنْزَلتَهُ عَلى نَبِیِّکَ محمّدٍ صَلواتُکَ عَلَیهِ وَ رَحمَتِکَ، فَلَکَ الحَمْدُ رَبَّنا، وَ لَکَ الشُّکْرُ وَالمِنَّهُ عَلى ما قَدَّرْتَ وَ وَفَّقْتَ.

اللّهمَّ اجْعَلْنى مِمَّنْ یُحِلُّ حَلالَکَ، وَ یُحَرِّمُ حَرامَکِ، وَ یَجْتَنِبُ مَعاصیکَ، وَ یُؤمِنُ بِمُحْکَمِهِ وَ مُتَشابِهِهِ وَ ناسِخِهِ وَ مَنْسُوخِهِ، وَاجْعَلْهُ لى شِفاءً وَ رَحْمَهً، وَ حِرْزاً وَ ذُخْراً.

اللّهمَّ اجْعَلْهُ لى اُنْساً فى قَبرى، وَ اُنْساً فى حَشْرى، وَ اُنساً فى نَشْرى، وَاجْعَلْهُ لى بَرَکَهً بِکُلِّ آیَهٍ قَرَأْتُها، وَارْفَعْ لى بِکُلِّ حَرْفٍ دَرَجَهً فى أعْلى عِلِّیّینَ، آمینَ یا ربّ العالمینَ.

اللّهمَّ صَلِّ عَلى محمّدٍ نَبِیِّکَ وَ صَفیِّکَ وَ نَجیِّکَ وَ دَلِیلِکَ، وَالدَّاعى الى سَبیلِکَ، وَ عَلى أَمیرِالمؤمنینَ وَلِیِّکَ وَ خَلیفَتِکَ مِنْ بَعْدِ رَسُولِکَ، وَ عَلى أَوصِیائِهِمَا المُسْتَحْفِظینَ دینَکَ المُسْتَوْدِعینَ حَقَّکَ، وَ عَلَیهِمْ أجْمعینَ السّلامُ وَ رحمهُ اللّه و برکاته.”۷

پى‏نوشت‏ها:

1. میرزا حسین النورى، مستدرک الوسائل،ج ۱۲،ص ۱۷۴٫
2. اصول کافى، ج ۴،ص ۴۰۰،انتشارات علمیه اسلامیه.
3. بحارالانوار، ج ۹۲،ص ۲۰۷٫
4. بحارالانوار، ج ۸۲،ص ۴۴٫
5. الحیاه، ج ۲،ص ۱۵۸٫
6. بحارالانوار، ج ۹۲، ص ۲۰۷٫
7. همان، ص ۲۰۸٫

حجهالاسلام عیسى عیسى‏زاده

پیام مقام معظم رهبرى در مورد اصلاح الگوى مصرف

رهبر معظم انقلاب اسلامى با اشاره به تأکیدى که در پیام نوروزى بر لزوم اصلاح الگوى مصرف داشته‏اند، افزودند: این حرکت (اصلاح الگوى مصرف)، گامى اساسى در روند پیشرفت و عدالت است چرا که بیمارى اسراف، از لحاظ اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى، آسیبها و مشکلات گوناگونى بوجود آورده و آینده کشور را تهدید مى‏کند.

ایشان، صرفه جویى را درست مصرف کردن و مصرف کارآمد و ثمر بخش خواندند و افزودند: باید اعتراف کنیم که عادتها، سنتها و روشهاى غلط، زیاده‏روى در مصرف را به دنبال آورده و نسبت میان تولید و مصرف را، به ضرر تولید بر هم زده است، به گونه‏اى که یک سوم نان تولیدى و حداقل یک پنجم آب مصرفى، که با آن همه مشکلات و دشوارى‏ها تهیه مى‏شود عملاً به هدر مى‏رود، متوسط مجموع انرژى مصرفى در ایران، بیش از دو برابر متوسط جهانى شده و شاخص شدت انرژى در کشور ما یعنى نسبت انرژى مصرف شده به کالاى تولید شده، متاسفانه هشت برابر کشورهاى پیشرفته است.

رهبر انقلاب، اصلاح الگوى مصرف و پرهیز از اسراف را مسئله‏اى دینى و عقلى برشمردند و در بحث اسراف در سطح ملى و در سطوح مسئولیتى به شبکه‏هاى فرسوده انتقال آب و برق، مصارف بى رویه در سازمانها، سفرهاى بیهوده و نگاه تجمّلى مسئولان اشاره کردند.

ایشان در جمع بندى این بخش از سخنان تأکید کردند: مقابله با اسراف و صرفه جویى صحیح، با حرف، امکان‏پذیر نیست و قواى مقننه و مجریه موظفند با قانونگذارى صحیح و اجرا و پیگیرى قاطعانه، الگوى مصرف را از “تولید تا مصرف و باز یافت” اصلاح کنند.۱

مقدمه

یکى از مهمترین عوامل هدایت و رستگارى جامعه، اعتدال و رعایت حدود الهى است، اسراف و خروج از اعتدال و تجاوز از حدود الهى، مانع پیشرفت و اصلاح امّت و سبب نابودى سرمایه‏ها و ثروت‏هاى مادى و معنوى مى‏باشد. جامعه اسرافگرا، جامعه‏اى بیمار و مبتلا به بدترین مرض و فسادانگیزترین صفتى است که فرجامى به جز هلاکت و بدبختى نخواهد داشت.

بهترین راه پیشگیرى از چنین بیمارى مهلک و خطرناک و پاک سازى و نجات جامعه مبتلا به این مرض، تمسّک به کتاب آسمانى قرآن و اهل بیت علیهم‏السلام مى‏باشد، زیرا اگر جامعه‏اى به توصیه‏هاى قرآن و اهل بیت علیهم‏السلام در کیفیت مصرف سرمایه‏هاى مادى و معنوى عمل نماید و الگوى معرفى شده از سوى این ثقلین را در استفاده از ثروت‏ها بکار بگیرد، هیچگاه به گناه اسراف و فساد و تباهى و ضلالت و گمراهى دچار نخواهد شد و به سعادت دنیا و آخرت نائل خواهد گشت.

ریشه اصلى تمام گرفتارى‏هاى بشر، فاصله گرفتن از دو فیض بزرگ الهى است که براى هدایت و نجات بشر به امانت گذاشته شده است.۲ اجابت دعوت این دو امانت الهى است که مى‏تواند بشر را از تاریکى‏هاى گناه و تجاوز، رهایى بخشد۳ و مدینه فاضله را به آنها ارزانى نماید.

اکنون که پس از قرن‏ها سال به لطف پروردگار و تلاش، فداکارى و مجاهدت خستگى‏ناپذیر انبیا، اولیاى الهى، امام خمینى(ره) و شهداى عزیز، زمینه تشکیل حکومت اسلامى در کشور عزیزمان فراهم شد، شایسته است تا با رهروى از رهبر معظم انقلاب، تمام افراد جامعه، هر کس به قدر توان خویش، براى تحقّق ارزش‏هاى الهى و پیشگیرى از تمام مفاسد و آلودگى‏ها، خصوصا گناه اسراف و تجاوز از حدود الهى، تلاش نماید و با بهره‏گیرى از فرامین نجات بخش قرآن و اهل بیت علیهم‏السلام در تطهیر و پاک سازى جامعه از گناه اسراف، قدمى بردارد، به ویژه در عصرى که دشمنان قسم خورده مکتب رهایى بخش شیعه، که با تمام توان خویش، تلاش مى‏کنند تا با ترویج تجمّل گرایى و مصرف گرایى، جوامع اسلامى خصوصا جامعه شیعى ایران را به سوى اسراف، مصرف گرایى سوق داده و از استفاده صحیح ثروت و نعمت‏هاى فراوان خداوند محروم نمایند و با رواج بى بند و بارى و هوسرانى، جوانان ارزشمند کشورمان را به فساد و تباهى بکشند.

بر این اساس، نگارنده تصمیم گرفته است تا با توکّل به خدا و توسّل به اهل بیت علیهم‏السلام به قدر توان خویش با بهره‏گیرى از معارف نورانى قرآن و سخنان گهربار اهل بیت علیهم‏السلام به نداى رهبر عزیز و فرزانه انقلاب، که امسال (۱۳۸۸) را به نام اصلاح الگوى مصرف، نام گذارى نموده، لبیک گفته و اثرى را درباره موضوع بسیار مهم اسراف به جامعه اسلامى تقدیم نماید، تا شاید بتواند با اینتلاش ناچیز، رضایت خداوند و خشنودى حجّت بر حقّش بقیّه الله الاعظم(عج) را فراهمنماید.

یکى از مهم‏ترین عوامل سعادت و رستگارى جامعه رعایت حدود الهى و پرهیز از هر گونه اسراف مى‏باشد؛ زیرا اسراف از گناهان بزرگى است که مانع پیشرفت و اصلاح امت و سبب نابودى سرمایه‏ها و ثروت‏هاى مادى و معنوى مى‏شود. جامعه اسرافگرا، جامعه‏اى بیمار و مبتلا به بدترین مرض و فسادانگیزترین ضعفى است که فرجامى به جز هلاکت و بدبختى نخواهد داشت. هشدار جدّى مقام معظم رهبرى در سخنان نوروزى سال۱۳۸۸ به آسیب‏ها و مشکلات گوناگون اسراف در عرصه‏هاى اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى کشور، همگان را موظف مى‏کند تا براى پاکسازى خویش و جامعه اسلامى از این بلاى خانمانسوز اقدام جدّى نمایند. بر این اساس نگارنده تصمیم گرفته تا با بررسى ریشه‏ها و عوامل اسراف با بهره‏گیری از آیات نورانى قرآن و سخنان اهل بیت(ع)، قدم ناچیزى را برداشته و مطالبى را درخور بضاعت خویش به جامعه اسلامى تقدیمنماید.

بررسى ریشه‏ها و عوامل اسراف

یکى از مباحث مهم درباره اسراف، شناسایى ریشه‏ها و عوامل اسراف مى‏باشد، زیرا با شناخته شدن ریشه‏هاى این صفت ناپسند وخطرناکمى‏توان راهکارى مناسب و واقعى جهت پیشگیرى از مبتلا شدن افراد و جامعه به آن ارائه نموده و براى تطهیر افراد و جامعه مبتلا به اسراف، شیوه‏هاى کار سازترى را انتخاب کرد.

با توجه به گسترده بودن دامنه اسراف در مسایل اعتقادى، اخلاقى و اقتصادى، ریشه‏ها و عوامل اسراف از دو جهت درونى و بیرونى قابل بررسى مى‏باشد.

الف: عوامل درونى

1. بى ایمانى و ضعف باورهاى دینى

یکى از عوامل و ریشه‏هاى ارتکاب گناه و اسراف که در آیات قرآن به آن اشاره شده است، بى ایمانى و کفر به خداوند۴ و عالم آخرت۵و یا ضعف ایمان و باورهاى دینى مى‏باشد، زیرا اگر انسان ایمان به خداوند داشته باشد و به این باور رسیده، که همه سرمایه و ثروت‏هاى داده شده به او، از امانت‏هاى الهى هستند و روزى فرا خواهد رسید که باید درباره تمام نعمت‏هاى داده شده پاسخگو باشد،۶ تمام سعى و تلاش خود را براى استفاده مفید و ارزشمند آن سرمایه، صرف خواهد کرد. یا به این باور، دست پیدا کرده باشد که همین ثروت در اختیار، هم مى‏تواند سبب بهره‏مندى از زندگى جاودانه در آخرت و هم سبب خلود در جهنّم شود، حتما، براى استفاده صحیح از سرمایه‏هاى مادى و معنوى، برنامه ریزى خواهد کرد و از هر گونه اسراف و ولخرجى، پرهیز خواهد نمود. انسان اگر به این اعتقاد برسد، که تمام سرمایه‏هاى مادى و معنوى داده شده به او، فقط براى آزمایش الهى است۷ تا مشخص شود آیا او در مقابل این نعمت‏ها، شکرگزار است یا ناسپاس،۸ هیچ گاه آن را وسیله گمراهى، تکبّر و مباهات بر دیگران قرار نخواهد داد.

با بررسى خصوصیات افراد اسرافکار در جامعه معاصر، مى‏شود فهمید که بسیارى از آنها به سبب همین عامل که قرآن مطرح نموده است (بى ایمانى یا ضعف ایمان)، مرتکب گناه اسراف مى‏شوند.

2. تربیت ناصحیح

یکى از مهمترین عوامل و ریشه‏هاى اسراف، تربیت غلط و ناصحیح مى‏باشد، افرادى که در خانواده‏هاى اسراف گر، ولخرج و لا ابالى بزرگ مى‏شوند، طولى نخواهد کشید، که همانند خانواده، اسرافگر خواهد شد و در اثر تربیت غلط خانواده، مرتکب این عمل زشت مى‏شود و همانند آنها رفتار خواهد کرد. زیرا به فرموده حضرت على علیه‏السلام، قلب نوجوان همچون زمین خالى از هر بذرى است که هر چه در آن کاشته شود، مى‏پذیرد.۹ فرزندان اگر در همان دوران کودکى از سخنان و سیره عملى پدر و مادر و دیگر اعضاى خانواده، میانه روى و اعتدال در مصرف سرمایه‏هاى مادى و معنوى را یاد بگیرند، دچار اسرافگرى در زندگى نخواهندشد.

البته در این مورد، نباید نقش دیگر مراکز تعلیم و تربیت فراموش گردد، زیرا اگر فرزندى در خانواده، میانه روى و پرهیز از اسراف را یاد بگیرد، ولى در دیگر مراکز تربیتى، مثل مدارس و دانشگاه‏ها، خلاف آن را بیاموزد و ببیند، شاید تحت تأثیر واقع شود و ناخود آگاه مرتکب اسرافکارى در مصرف سرمایه‏هاى مادى و معنوى شود.

یکى دیگر از مراکزى که نقش بسیار مهمى در تربیت جامعه دارد که هر گونه غفلت در پخش برنامه‏هاى آن، خسارت جبران ناپذیرى را مى‏تواند در هدر دادن و اسراف سرمایه‏هاى مادى و معنوى داشته باشد، رسانه ملى کشور (صدا و سیما) مى‏باشد. این رسانه با شبکه‏هاى مختلف، همانند لبه شمشیر، هم مى‏تواند با معرفى الگوى غلط و تبلیغات ناصحیح، جامعه را به سوى اسراف و اسرافگرى سوق دهد و هم مى‏تواند با معرفى الگوى صحیح و پخش برنامه‏هاى مؤثر، جامعه را به سوى پرهیز از اسراف و ولخرجى بکشاند.

یکى دیگر از چیزهایى که هم مى‏تواند در سوق دادن جامعه به سوى اسرافگرى و تربیت ناصحیح افراد، نقش داشته باشد، و هم در سوق دادن جامعه به سمت دورى از اسراف گرى، رسانه‏هاى مطبوعاتى و سایت‏هاى اینترنتى مى‏باشد. در جامعه معاصر با پیشرفت علم و فناآورى و ارتباطات، بسیارى از افراد جامعه از این امکانات پیشرفته استفاده مى‏کنند. اگر دست اندرکاران و مسئولین مربوطه در اطلاع رسانى و پخش برنامه‏هاى خویش، هر گونه اسراف‏واسرافگرى را دامن بزنند مسلماً، مخاطبان آنها تحت تأثیر قرار خواهند گرفت و طولى نخواهد کشید که این مرض خانمان سوز، سرمایه‏هاى فراوانى از ملت را نابود خواهد کرد.

3. احساس بى نیازى و غنا

یکى دیگر از زمینه‏ها و عوامل اسراف و طغیان که در قرآن به آن اشاره شده است، احساس غنا و بى نیازى کردن است “کَلاّ اِنَّ الاِنسانَ لَیَطغى اَن رَءاهُ استَغنى”۱۰”واِذا مَسَّ الاِنسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنبِهِ اَو قاعِدًا اَو قائما فَلَمّا کَشَفنا عَنهُ ضُرَّهُ مَرَّ کَاَن لَم یَدعُنا اِلى ضُرٍّ مَسَّهُ کَذلِکَ زُیِّنَ لِلمُسرِفینَ ما کانوا یَعمَلون”۱۱ “هَمّازٍ مَشّاءٍ بِنَمیم مَنّاعٍ لِلخَیرِ مُعتَدٍ اَثیم اَن کانَ ذا مالٍ وبَنین”۱۲ ثروت فراوان و غرق شدن در مادیات و رفاه، اگر همراه با ایمان و اعتقاد به خداوند و مالکیت خداوند نباشد، سبب ایجاد روحیه سرمایه دارى و بى نیازى و سقوط اخلاقى خواهد شد، چنین انسان‌هایى با طغیان گرى، تجاوز از حدود الهى، حیف و میل، تضییع اموال و اسراف کارى و ولخرجى، زمینه هلاکت و نابودى خویش را فراهم مى‏کنند “…واَهلَکنَا المُسرِفین”۱۳ در منطق اسلام، سرمایه و اموال، اگر سبب فراهم آوردن سعادت زندگى آخرتى و رفع مشکلات دنیوى شود، و الگوى تعیین شده از سوى خداوند در مصرف آن، رعایت گردد و حق و حقوق صاحبان حق، مثل نیازمندان، یتیمان از آن ثروت، پرداخت شود، چنین سرمایه و ثروتى داراى ارزش است. اما اگر ثروتى زمینه فراهم شدن ارتکاب گناه، مثل اسراف، تکبّر، فخر فروشى، گردد، هیچ ارزشى ندارد.

امام صادق علیه‏السلام با قرائت آیه “وکُلوا واشرَبوا ولا تُسرِفوا اِنَّهُ لایُحِبُّ المُسرِفین” فرمودند: “المال مال الله یضعه عند الرجل ودائع و جوّز لهم ان یاکلوا قصدا و یلبسوا قصدا و ینکحوا قصدا و یرکبوا قصدا”۱۴

مال و ثروت متعلق به خداست و به عنوان ودیعه و امانت در اختیار مردم قرار داده و براى آنها مجاز شمرده با رعایت میانه روى بخورند، بپوشند ازدواج کنند و مرکب تهیه کنند.

آن حضرت در روایتى دیگر فرمود: “لاخیر فیمن لایحبّ جمع المال من حلال یکفّ به وجهه و یقضى به دینه و یصل به رحمه”۱۵ در کسى که گردآورى ثروت را براى حفظ آبرو، اداى قرض و دستگیرى از خویشاوندان دوست ندارد خیرى نیست.

4. جهل و نا آگاهى

جهل به آثار منفى و زیانبار گوناگون اسراف و بى اطلاعى از فرجام آن، یکى از ریشه‏هاى اسراف مى‏باشد، زیرا اگر فرد اسرافکار بداند، اسراف گرى ایشان، سبب ضررهاى فردى و اجتماعى براى او و خانواده و نسل و ذریه‏اش و دیگر افراد جامعه مى‏شود، تلاش مى‏کند تا از این عمل خطرناک، پرهیز نماید. یا اگر بداند، اسراف در عالم قیامت، موجب عذاب‏هاى غیر قابل تحمّل و محرومیت از رحمت و لطف پروردگار و شفعاى قیامت مى‏شود، سعى مى‏کند تا با این کار، زندگى آخرتى خود را به نابودى نکشاند.

قرآن مجید، جهل و نادانى را یکى از ریشه‏هاى اسراف گرى قوم لوط بر شمرده است.۱۶

آنها با اسراف و تجاوز از حدود الهى در مسایل اخلاقى، گرفتار عذاب الهى شدند.

از منظر اهل بیت نیز، جهل و نا آگاهى به عنوان یکى از عوامل اسراف معرفى شده است.

حضرت على علیه‏السلام فرمود: “لاترى الجاهل الا مفرطا او مفرّطا”۱۷ نمى‏بینى جاهل را، مگر اینکه تندرو یا کندرو است.

امام صادق علیه‏السلام در بیان سپاه عقل و جهل، هفتاد و پنج صفت زشت را براى سپاه جهل ذکر کرده است، که در مورد یکى از آن موارد، فرمود: “القصد و ضدّه العدوان”۱۸ یکى از سربازان عقل، میانه‏روى و ضد آن تجاوز از حد مى‏باشد.

در بعضى از آیات و روایات، جهل و نادانى ریشه همه زشتى‏ها و گناهان مطرح شده است. “… یَعمَلونَ السُّوءَ بِجَهالَهٍ…”۱۹”اَنَّهُ مَن عَمِلَ مِنکُم سوءًا بِجَهالَهٍ…”۲۰” قالَ رَبِّ السِّجنُ اَحَبُّ اِلَىَّ مِمّا یَدعونَنى اِلَیهِ واِلاّ تَصرِف عَنّى کَیدَهُنَّ اَصبُ اِلَیهِنَّ واَکُن مِنَ الجاهِلین”۲۱” لِلَّذینَ عَمِلوا السّوءَ بِجَهالَهٍ…”۲۲ حضرت على علیه‏السلام فرمود: “الجهل معدن الشر”۲۳ جهل و نادانى، منبع و ریشه هر بدى است.

5. کمبود شخصیت

کمبود شخصیت یکى از عوامل اسرافکارى مى‏باشد، بعضى از اسرافگران که به دلائل گوناگون در دوران زندگى دچار سرخوردگى و کمبود شخصیت شده‏اند، پس از دستیابى به سرمایه و قدرت، براى جبران آن سرخوردگى‏ها و حقارت‏ها دست به اسراف کارى و ولخرجى مى‏زنند تا خود را مطرح نموده تا به این وسیله مورد ستایش و تمجید از سوى اطرافیان واقع گردند.

در حدیثى پیامبر اکرم صلى‏الله علیه و آله و سلم فرمود: “هر کسى که ساختمان را از روى ریا و سمعه (شنواندن به مردم، کارهایى را که مایه کسب جاه است) بسازد در قیامت به آتش دوزخ افکنده خواهد شد.

شخصى از آن حضرت پرسید: چگونه بنایى با این وصف ساخته مى‏شود؟ حضرت فرمود: بدین صورت که براى بزرگى فروختن بر همسایگان و فخر فروشى بر برادران دینى‏اش بیش از حدّ لازم براى خود ساختمان بسازد.”۲۴

6. تقلید کور کورانه و چشم و هم چشمى

با توجه به این که، اسراف و تجاوز از حدود الهى یکى از مصادیق روشن گناه است، آن هم گناه کبیره‏اى است که خداوند، مرتکبان آن را به آتش دوزخ تهدید نموده است، “… واَنَّ المُسرِفینَ هُم اَصحابُ النّار”۲۵ یکى از عوامل ارتکاب گناه و اعمال زشت، که در قرآن به آن پرداخته شده است، تقلید کور کورانه و چشم و هم چشمى مى‏باشد. “واِذا فَعَلوا فاحِشَهً قالوا وجَدنا عَلَیها ءاباءَنا…”۲۶ “وکَذلِکَ ما اَرسَلنا مِن قَبلِکَ فى قَریَهٍ مِن نَذیرٍ اِلاّ قالَ مُترَفوها اِنّا وجَدنا ءاباءَنا عَلى اُمَّهٍ واِنّا عَلى ءاثارِهِم مُقتَدون”۲۷”ثَمَّ بَعَثنا مِن بَعدِهِم موسى و‌هارونَ اِلى فِرعَونَ ومَلاَءِهِ بِآیاتِنا فاستَکبَروا وکانوا قَوماً مُجرِمین قالوا اَجِئتَنا لِتَلفِتَنا عَمّا وجَدنا عَلَیهِ ءاباءَنا وتَکونَ لَکُمَا الکِبرِیاءُ فِى الاَرضِ وما نَحنُ لَکُما بِمُؤمِنین”۲۸”وجوَزنا بِبَنى اِسرءیلَ البَحرَ فَاَتَوا عَلى قَومٍ یَعکُفونَ عَلى اَصنامٍ لَهُم قالوا یاموسَى اجعَل لَنا اِلهاً کَما لَهُم ءالِهَهٌ قالَ اِنَّکُم قَومٌ تَجهَلون اِنَّ هؤُلاءِ مُتَبَّرٌ ما هُم فیهِ وباطِلٌ ما کانوا یَعمَلون”۲۹”قالَ نوحٌ رَبِّ اِنَّهُم عَصَونى واتَّبَعوا مَن لَم یَزِدهُ مالُهُ وولَدُهُ اِلاّ خَسارا”۳۰”یاَیُّهَا النّاسُ کُلوامِمّا فِى الاَرضِ حَلالاً طَیِّبًا ولا تَتَّبِعوا خُطُوتِ الشَّیطانِ اِنَّهُ لَکُم عَدُوٌّ مُبین واِذا قیلَ لَهُمُ اتَّبِعوا ما اَنزَلَ اللّهُ قالوا بَل نَتَّبِعُ ما اَلفَینا عَلَیهِ ءاباءَنا اَولَو کانَ ءاباؤُهُم لایَعقِلونَ شَیئاً ولا یَهتَدون”۳۱

در عصر حاضر و جامعه امروزى، نیز با بررسى رفتارهاى اسراف گران ، مشخّص مى‏شود که تقلید از دیگران و چشم هم چشمى، آن چنان آنها را در گرداب عمل زشت اسراف، قرار داده است که گاهاً این عمل آنان، مشکلات فراوانى را هم براى خودشان و هم براى جامعه به بار آورده است. به عنوان نمونه، چشم هم چشمى در برگزارى مراسم جشن عروسى، ولیمه سفرهاى زیارتى ،تعیین مهریه، تهیه جهیزیه، تهیه اتومبیل‏هاى شخصى، تزیین خانه‏هاى مسکونى و دیگر موارد، آن چنان جامعه را به چالش کشاند و سبب بروز خسارت‏هاى جبران ناپذیرى در عرصه‏هاى گوناگون اخلاقى، فرهنگى شده است که رهبر معظم انقلاب را وادار به هشدار جامعه اسلامى نموده است.

7. وسواس

یکى از عوامل اسراف و زیاده روى، وسواسى مى‏باشد که متأسفانه گاهى افراد متدین و مذهبى نیز به آن مبتلا مى‏شوند، این افراد با این که مى‏دانند اسراف حرام است اما با وسوسه نفس، ناخواسته مرتکب اسراف مى‏شوند. این صفت زشت یک بیمارى روانى است که ریشه آن از القائات شیطان و نفس امّار مى‏باشد که اگر درمان نشود، سبب هدر رفتن عمر، فرسوده شدن اعصاب، مخالفت با احکام دین و نابودى سرمایه‏هاى مادى مى‏شود.

در منطق اهل بیت علیهم‏السلام وسواسى به عنوان یک فکر و کار شیطانى معرفى شده و شدیداً مورد نهى قرار گرفته است.

پیامبر اکرم (ص) از جایى عبور مى‏کردند، با سعد برخورد کردند که در حال وضو گرفتن بود، حضرت فرمود: “اى سعد اسراف نکن، سعد پرسید اى رسول خدا آیا در وضو هم اسراف است، حضرت فرمود: آرى، اگر چه در کنار نهر جارى باشى”۳۲

عبدالله بن سنان گوید: به امام صادق علیه‏السلام عرض کردم، شخصى است دچار وسواسى در وضو و نماز مى‏باشد او مرد عاقلى است. اما مبتلا به این بیمارى روانى است، حضرت فرمودند: چه عقلى براى اوست او از شیطان پیروى مى‏کند. عرض کردم: چگونه؟ امام فرمود: از او بپرس این فکر او از کدام ناحیه مى‏آید، او پاسخ خواهد داد، از ناحیه شیطان.۳۳

ب: عوامل بیرونى

1. قوانین غیر کارشناسى شده

قوانین و دستورالعمل‏هاى ناصحیح یکى از عوامل اسراف و زیاده روى و هدر رفتن سرمایه‏ها و ثروت‏هاى مادى و معنوى مى‏باشد. به عنوان مثال، اگر قانونى از سوى قانون گذار تصویب و یا دستور العملى از سوى مدیران صادر شود که فلان مقدار سرمایه ملى، مثل نفت‏و بنزین در اختیار فلان گروه قرار گیرد با این که آن گروه یا قشر خاص مى‏تواند با مقدار کمتر از مقدار تصویب شده، نیاز خود را بر آورده کند، اما چون بیش از نیاز در اختیار دارد آن را به هر صورتى که هست مصرف مى‏کند که در نتیجه، سرمایه زیادى در این بین، اسراف شده است و علت اصلى در این گونه اسراف‏ها جز وضع قانون غیر کارشناسى شده، چیز دیگرى نیست.

2. عادت‏ها و سنّت‏هاى غلط

یکى دیگر از عواملى که سبب اسراف، ولخرجى و زیاده روى در جامعه مى‏شود، وجود عادت‏ها و سنّت‏هاى غلط و غیر عقلایى است۳۴ گاهى اوقات به سبب آنکه، جامعه‏اى مى‏خواهد به آن عادت و سنّت غلط خود عمل کند، سرمایه‏هاى فراوانى را هزینه مى‏کند که هیچ فایده عقلایى در آن وجود ندارد و جز نابودى و هدر دادن سرمایه، چیز دیگرى را به دنبال نخواهد داشت، خصوصا اگر جامعه‏اى معتاد به عادت غلطى گردد، براى اصلاح آن عادت، باید هزینه‏هاى سنگینى پرداخت کرد، زیرا به قول حضرت على علیه‏السلام: برگرداندن شخصى از عادتش مانند معجزه(ناشدنى) است.۳۵

در جامعه معاصر به افرادى که در بعضى از چیزها مثل ولیمه عروسى، سفرهاى زیارتى، تولد فرزندان ،بیش از حد ولخرجى و زیاده روى مى‏کنند، تذکر داده مى‏شود که چرا این قدر اسراف و زیاده روى مى‏کنید، جواب مى‏دهند، سنّت و عادت، اجازه نمى‏دهد، کمتر از این هزینه کنیم. با این که در همین جامعه، انسان‏هاى زیادى هستند که زیر خط فقر زندگى مى‏کنند و محتاج به نان شبشان هستند.

3. واگذارى مدیریت به افراد غیر متخصص

یکى از عوامل و زمینه‏هاى اسراف، واگذارى مسئولیت‏هاى سرمایه و اموال چه شخصى و چه عمومى به افرادى است که شایستگى لازم براى اداره اموال را دارا نیستند.

خداوند در قرآن، از سپردن اموال به افراد سفیه و سپردن اموال یتیمان به آنها قبل از رسیدن به سن رشد عقلى، نهى فرموده است۳۶ و آگاهى، تخصص و امانتدارى را شرط سپردن مدیریت بر سرمایه و اموال عمومى، مطرح نموده است.۳۷ و در یک توصیه همگانى فرمود: امانت را به اهلش واگذار کنید.۳۸ سرمایه‏هاى جامعه و اموال عمومى از امانت‏هایى هستند که اگر به افراد ناشایسته واگذار شود با تصمیمات غیر کارشناسانه، زمینه اسراف اموال را فراهم خواهند نمود که این امر، سبب وارد شدن خسارت‏هاى جبران ناپذیرى به ثروت‏هاى ملى خواهد شد. مسئولین مربوطه

اگر از تعهد و امانتدارى لازم برخوردار نبوده و انسان‏هاى ریاست طلب و تجمل گرا باشند، به هیچ وجه حاضر به پرهیز از ریخت و پاش‏هاى آن چنانى در مجموعه مسئولیتى خود نخواهند شد و وجود چنین افرادى خصوصا در پست‏هاى کلیدى جامعه سبب مى‏شود تا زیاده روى و ولخرجى در زیر مجموعه آنها نیز سرایت کند و سرمایه‏هاى ملت به هدر رود.

4. عرضه ناصحیح سرمایه‏ها

یکى از عوامل اسراف و هدر رفتن سرمایه‏ها، عرضه ناصحیح ثروت‏هاى ملى مى‏باشد به عنوان مثال، یکى از علت‏هاى هدر رفتن نان در جامعه، عرضه نامرغوب آن مى‏باشد که موجب مى‏شود، افراد آن را به دور ریخته یا براى خوراکى حیوانات استفاده نمایند. عرضه ناصحیح این نعمت الهى در کشور، در حدى است که خرید و فروش نان زاید و خشکیده، شغل افراد زیادى گردیده است، انسان‌هایى که مى‏توانند بجاى این شغل، نقش بسیار مهمّى را در عرصه تولید و صنعت داشته باشند. اما عدم نظارت قاطع بر عرضه سرمایه‏هاى ملى سبب شده است هم سرمایه‏هاى فراوانى که براى به دست آوردن آن زحمت‏هاى طاقت فرسایى کشیده شده و میلیاردها ریال یارانه پرداخت گردید، به هدر رود و هم از سرمایه‏هاى ارزشمند انسانى، استفاده صحیح صورت نگیرد.

5. سنّتى بودن شیوه‏هاى مصرف

یکى دیگر از عوامل اسراف و هدر رفتن سرمایه‏ها، قدیمى بودن شیوه‏هاى مصرف سرمایه‏هاى ملى و استفاده نکردن از سیستم‏هاى پیش رفته مى‏باشد. به عنوان مثال، آبیارى مزارع با شیوه سنّتى به جاى شیوه قطره‏اى همسبب هدر رفتن مقدار زیادى از آب شده و هم به کیفیت محصولات کشاورزى آسیب جدّى وارد مى‏کند با استفاده از ابزار و آلات شبکه آب رسانى قدیمى به جاى ابزارهاى پیشرفته، خصوصا در اماکن عمومى مى‏تواند سبب هدر رفتن مقدار زیادى از این نعمت خدا دادى شود.

6. فرسوده بودن شبکه‏هاى انتقال انرژى

یکى از عوامل به هدر رفتن سرمایه‏هاى ملى و انرژى‌هایى هم چون آب، گاز و برق، فرسوده بودن شبکه‏هاى انتقال مى‏باشد.۳۹ در بعضى از شهرها به جهت فرسوده بودن شبکه آب رسانى و ترکیدگى لوله‏هاى انتقال آب، مشاهده مى‏شود آن قدر این مایه حیات به هدر رفته که تمام خیابان‏هاى اطراف را آب گرفته است و اگر محاسبه دقیق صورت گیرد مشخص مى‏شود اگر تمام اهالى آن شهر در مصرف آب زیاده روى مى‏کردند به این اندازه آب هدر نمى‏رفت.

7. ارزان بودن بهاى انرژى و سرمایه‏هاى ملى

یکى دیگر از علت‏هاى اسراف، زیاده روى و استفاده ناصحیح، پایین بودن بها و قیمت ثروت‏ها و سرمایه‏هاى ملى است، اکثر انسان‏ها براى سرمایه‏هایى که ارزان بدست مى‏آورند، ارزش آن چنانى قائل نیستند و به هر صورت دلخواهى آن را مصرف مى‏کنند.

اما اگر براى آن سرمایه، بهاى بیشترى پرداخت کنند به سادگى حاضر نیستند در مصرف آن زیاده روى و ولخرجى کنند. به عنوان مثال، نان در جامعه فعلى، به جهت پرداخت یارانهدولتى به قیمت ارزان در اختیار افراد قرارمى‏گیرد و همین امر، باعث شده تا بیش از یک پنجم این برکت الهى به هدر رود۴۰ و مقدارى زیادى از آن، خوراک دام و دیگر حیوانات گردد.

8. ترک نهى از منکر

یکى از عوامل مهمّ اسراف، ترک نهى از منکر مى‏باشد. زیرا هر گناه و فسادى که در جامعه انجام مى‏گیرد، اگر به موقع جلوى آن گرفته نشود، تدریجا از قباحت و زشتى آن فساد کاسته مى‏شود، در حدى که کسى، انجام آن را زشت نمى‏داند و در نتیجه، انجام آن منکر، جنبه عمومى پیدا مى‏کند، وقتى چنین شد، تطهیر چنین جامعه از آن فساد، بسیار سخت است. بر همین اساس، خداوند افرادى را که نسبت به انجام گناه در جامعه بى تفاوت هستند و نهى از منکر نمى‏کنند آنها را سرزنش نموده۴۱ و آنان را مورد لعن قرار داده است.۴۲

با توجه به این که نهى عملى اسراف، از مسئولیت‏هاى حکومت مى‏باشد، ترک این مسئولیت یا ضعف در انجام این مسئولیت مى‏تواند، سبب قوى‏تر شدن اسرافگران در هدر دادن سرمایه‏هاى مملکت شود. به عنوان مثال، اگر مسئولین با افرادى که سرمایه‏هاى ملى مثل آب، گاز، برق، نفت، بنزین، جنگل‏ها را هدر مى‏دهند و به تذکّر افراد اعتنایى نمى‏کنند، برخورد قانونى نکنند یا ضعیف برخورد کنند، طولى نخواهد کشید که خسارت جبران ناپذیرى به ثروت‏هاى ملى وارد خواهد شد.

در پایان لازم به ذکر است که ریشه‏ها و عوامل اسراف منحصر به موارد ذکر شده نخواهد بود، بلکه شاید از نظر مخاطبان، موارد دیگرى قابل طرح باشد که امیدواریم همه دلسوزان و فرهیختگان با پیگیرى این مباحث در ارتقاى شناخت و آگاهى جامعه نسبت به ریشه‏ها، آسیب‏ها و راه‏هاى پیشگیرى از اسراف، گام‏هاى مؤثرى بردارند تا ان‏شاءالله شاهد تطهیر جامعه اسلامى از هر گونه آلودگى اسراف و تجاوز از حدود الهى باشیم.

پى‏نوشت‏ها:

1. سایت رهبرى، سخنان ایام نوروزى سال ۱۳۸۸٫
2. قال رسول اللّه صلى اللّه علیه و آله و سلّم:” انى تارک فیکم الثقلین کتاب اللّه و عترتى اهل بیتى، ما ان تمسّکتم بهما لن تضل ابدا” بحارالانوار، ج ۲۳، ص ۱۰۸، الکافى، ج ۲، ص ۴۱۷٫
3. “یا ایّها الّذین آمنوا استجیبوا للّه و للرّسول اذا دعاکم لما یحییکم انّ اللّه یحول بین المرء و قبله و انه الیه تحشرون.” سوره انفال، آیه ۲۴؛ سوره ابراهیم آیه ۱٫
4. سوره آل عمران، آیه ۱۷۸٫
5. سوره انعام، آیه ۱۱۳؛ سوره قیامت، ۳ تا ۶؛ سوره مدثر، ۴۰ و ۴۱ و ۴۲ و ۴۶٫
6. سوره تکاثر، آیه ۸٫
7. سوره آل عمران، آیه ۱۸۶؛ سوره مائده، آیه ۴۸؛ سوره انفال، آیه ۲۷ و ۲۸ ؛ سوره طه، آیه ۱۳۱٫
8. سوره نمل، آیه ۴۰٫
9. نهج البلاغه، نامه ۳۱٫
10. سوره علق، آیه ۶ و ۷٫
11. سوره یونس، آیه ۱۲٫
12. سوره قلم،آیه ۱۱ و ۱۲ و ۱۴٫
13. سوره انبیاء، آیه ۹٫
14. بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۱۶٫
15. وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص ۱۹٫
16. سوره نمل، آیه ۵۵٫
17. نهج البلاغه، حکمت ۷۰٫
18. الکافى، ج ۱، ص ۶۲٫
19. سوره نساء، آیه ۱۷٫
20. سوره انعام، آیه ۵۴٫
21. سوره یوسف، آیه ۳۳٫
22. سوره نحل، آیه ۱۱۹٫
23. غررالحکم، ج ۱، ص ۲۴٫
24. وسایل الشیعه، ج ۳، ص ۵۸۸٫
25. سوره غافر، آیه ۴۳٫
26. سوره اعراف، آیه ۲۸٫
27. سوره زخرف، آیه ۲۳٫
28. سوره یونس، آیه ۷۵ و ۷۸٫
29. سوره اعراف، آیه ۱۳۸ و ۱۳۹٫
30. سوره نوح، آیه ۲۱٫
31. سوره بقره، آیه ۱۶۸ و ۱۷۰٫
32. تفسیر صافى، ج ۳، ص ۱۸۷٫
33. الکافى، ج ۱، ص ۳۷، ح ۱٫
34. از پیام مقام معظم رهبرى نوروز ۱۳۸۸٫
35. بحارالانوار، ج ۱۷، ص ۲۱۷٫
36. سوره نساء، آیه ۵؛ سوره انعام، آیه ۱۵۲؛ سوره اسراء، آیه ۳۴٫
37. سوره یوسف، آیه ۵۵٫
38. سوره نساء، آیه ۵۸٫
39. سایت رهبرى از پیام‏هاى نوروزى مقام رهبرى، سال ۱۳۸۸٫
40. همان.
41. سوره مائده، آیه ۶۳؛ سوره هود، آیه ۱۱۶٫
42. سوره مائده، آیه ۷۷ و ۷۸٫

دانستنیهایى از قرآن ۴

سخنان معصومان ۵

روزه، رمضان و قرآن                حجهالاسلام والمسلمین محمدرضا مصطفى‏پور۶

امامان و امر به معروف و نهى از منکر                   حجهالاسلام والمسلمین سیداحمد خاتمى۱۲

انتخابات ریاست جمهورى، تحلیل‏ها، عبرت‏ها و پى‏آمدها                  حجهالاسلام والمسلمین محمدتقى رهبر۱۶

برادرى و اخوت “آرى” کینه‏توزى و کدورت “نه”                 حجهالاسلام ابوالقاسم یعقوبى۱۹

پیوند آگاهانه و معنوى خدیجه(س)                       حجهالاسلام سیدجواد حسینى۲۳

هجوم شب از خورشید روشنگر چه مى‏خواست؟                   شهرام مهدوى مطلق۲۶

بهبود روش‏ها در مصرف از نگاه اسلام                  حجهالاسلام اصغر‌هادوى کاشانى۲۸

اهل‏بیت(ع) در کلام امام حسن(ع) ۳۴

رسانه، راستى، درستى و حق‏جویى                       غلامرضا گلى‏زواره۳۶

نگاهى گذرا به فلسفه ریاست شوهر بر خانواده                     عسکرى اسلامپور کریمى۴۱

شرح نکته‏هایى اخلاقى از کلمات امام خمینى(سلام‏الله علیه)              یاسر جهانى‏پور۴۴

نگاهى به رویدادها۴۸

رمضان، ماه ضیافت الهى                      عسکرى اسلامپور کریمى۵۰

“و إذا جاءک الذین یؤمنون بآیاتنا فقل سلام علیکم کتب ربکم على نفسه الرحمه أنه من عمل منکم سوءا بجهاله ثم تاب من بعده و أصلح فأنه غفورٌ رحیمٌ”

آنان که به آیات ما ایمان آورده اند، اگر نزد تو آمدند، پس بگو سلام بر شما، همانا پروردگارتان رحمت را بر خود نوشته (واجب کرده است)، پس هر یک از شما کارى را از روى نادانى و جهالت انجام داد، سپس توبه کرد و کار نیکو و عمل صالح به جا آورد، پس خداوند آمرزنده و بخشنده است. (سوره أنعام، آیه ۵۴)

ایمان به آیات: چه کسانى ایمان به آیات دارند و مقصود از آیات خدا در این آیه چه مى‏باشد؟ آنچه در آغاز به نظر مى‏آید، این است که آیات خدا همان احکام شرع و قوانین اسلام است که ایمان به آنها ایمان به خدا و رسول مى‏باشد. البته ممکن است مقصود از آیات، همان ظاهر آیه یعنى آیات قرآن باشد که بازگشت آن باز هم به احکام اسلام است. و ممکن است منظور از آیات الهى، ایمان به حجج و براهین و معجزات باشد، که بالمآل ایمان به پیامبر و ایمان به اوامر و نواهى او است “ما آتاکم الرسول فخذوه و ما نهاکم عنه فانتهوا” و ممکن است مقصود ایمان به انبیا و اولیا و حجج الهى باشد که آنان بارزترین و بزرگترین آیات الهى هستند و بعید نیست که مقصود همه اینها باشد زیرا ایمان به آیات خدا به هر معنائى ایمان به خدا است و ایمان به خدا کامل نمى‏شود جز با فرمان بردن از اوامر و امتناع از نواهى و عمل کردن بهاحکام و سر نهادن به قوانین اسلام.

سلام علیکم: سلام به چه معنائى است؟

مفسرین براى سلام چهار معنى ذکر کرده اند :

۱- سلام یکى از اسماء حسناى پروردگار است (السلام المؤمن المهیمن) و معنایش این است که خداى سلام، حافظ و نگهدار شما باشد.

۲- سلام دربرگیرنده دعا است یعنى خداوند شما را از بلیات و دگرگونیهاى دنیا و آخرت دور گرداند و در کمال سلامتى باشید.

۳- خبر مى‏دهدکه شما از شرور و آفات دنیوى و اخروى در سلامت هستید و آن شرور و بلایا به شما زیانى نمى‏رساند یا آنکه شما در آخرت به سلامت هستید.

۴- حضرت به آنها اطمینان مى‏دهد که هرچند شما گناه کرده‏اید از جانب من در امان هستید و من شما را طرد نمى‏کنم و به شما آسیبى نمى‏رسانم.

و در هر صورت سلام، تحیت اسلام است و فضیلت و ثواب زیاد دارد و خداوند به ما دستور داده‏است که هرگاه بر مسلمان یا مسلمانانى وارد شویم حتما سلام کنیم و حتى اگر به خانه خودمان وارد شدیم و کسى نبود که به او سلام کنیم به خودمان سلام کنیم و از سلام (که خدا است) استمداد سلامتى نمائیم (فإذا دخلتم بیوتا فسلموا على أنفسکم) و به همین مضمون حتى در سلام آخر نماز بر خودمان و بر بندگان شایسته خداوند سلام مى‏کنیم (السلام علینا و على عباد الله الصالحین). پس اگر سلام اینقدر در اسلام اهمیت دارد قطعا رسول خدا اولى و سزاوارتر از دیگران به سلام است..ولى در اینجا که تأکید برآن شده است به خاطر نکته دیگرى است زیرا در شأن نزول آیه آمده است که برخى از مؤمنین که گناهى مرتکب شده بودند خدمت حضرت رسیدند و چون گناه آنان بزرگ بود توقع نداشتند که رسول خدا آنان را استقبال کند ولى خداوند به رسولش امر مى‏کند که به آنان سلام کن و بگو که خداوند رحمت و بخشش را بر خود واجب دانسته است و تائبان و نادمان را مى‏پذیرد و از گناهان آنان هر چند بزرگ باشد در صورتى که به سوى او بازگردند و از این پس عمل صالح انجام دهند، مى‏گذرد و قلم عفو بر روى آنها مى‏کشد چرا که خداوند ارحم الراحمین و همو غفور و بخشاینده است.

از خیر محض جز نکوئى ناید

خوش باش که عاقبت نکو خواهد شد

آنچه لازم به ذکر است این است که این رحمت گسترده شامل حال مؤمنان و تائبان مى‏شود نه آن ظالمان از خدا بى خبر که همانا:

ترحم بر پلنگ تیز دندان

ستم کارى بود بر گوسفندان

اگر خداوند غفور و رحیم است، شدید العقاب هم هست.. هرگز مجازات افراد یکسان نیست، نمى‏شود کسى که سالها مردم را زجر داده و به آنان ظلم نموده است مستوجب بخشش و عفو الهى باشد؟ این خلاف عدالت الهى است. لذا باید تلاش کنیم که ضمن توبه و بازگشت به سوى خدا، از کارهاى بد دست برداریم و عمل صالح انجام دهیم. در آیه شریفه نیز بر آن تأکید شده است که هرچند خداوند رحمت را بر خود نوشته و مقرر فرموده است ولى در صورتى شامل حال شما خواهد بود که توبه کنید و از کار زشتتان دست بردارید و عمل صالح انجام دهید، آنگاه خداوند از تقصیرات شما مى‏گذرد و در دائره گسترده رحمتش قرار خواهید گرفت.

بجهاله: مقصود از جهالت چیست؟ آیا آن مؤمنى که آیات خدا راداند و به آن ایمان دارد، نسبت به گناهان کبیره جهل دارد و آنها را نمى‏شناسد؟ اصلاً گناهان بزرگ با فطرت انسانى مغایر است و هرکس حتى یک بچه ممیز مى‏تواند عیوب آن را درک کند؛ بنا بر این مقصود از جهالت، جهل در مقابل علم نیست بلکه جهل در مقابل عقل است. یعنى گاهى آنچنان غرائز بر انسان مستولى مى‏شود که با علم به بدى فعل، آن را انجام‏دهد. و این نیز از روى جهالت و حماقت است نه اینکه در اصل بدى و زشتى گناه را درک نکند. لذا این جهالت، در برابر عقل است نه علم. و به عبارت دیگر در اثر طغیان شهوت، ممکن است مؤمن مرتکب گناهى شود که او قطعا به بدى گناه پى مى‏برد ولى گویا زیادى شهمت، بر روى دیدگانش پرده‏افکند و او را به توجیه احمقانه کار زشتش وادار مى‏سازد.

به هر حال خداوند به پیامبرش دستور مى‏دهد که مؤمنان را از خود نراند و طرد نکند هرچند کار بدى مرتکب شده باشند، چه بسا توبه کنند و به خدایشان برگردند که خداوند تائبان را هرچند گناه زیادى مرتکب شده‏اند به فضل و رحمتش مى‏بخشد و عفو مى‏کند. پس اگر خداوند عفوکند تو اى رسول خدا باید با آنان مهربان باشى و آنها را از حریم خود طرد نکنى. و حقا که رسول الله بر مسلمانان بسیار مهربان بود، او که تربیت شده خدایش است “أدبنى ربى فأحسن تأدیبى” و نیکو تربیت شده است، مانند پروردگارش مهربان و با مؤمنان رحیم بود تا جائى که او را نبى الرحمه مى‏نامند. ما نیز دست توسل به سوى او بلند کنیم و از او که آینه رحمت الهى است بخواهیم تا از خداى خود بخواهد که از گناهان بى شمار ما در این ماه برکت ورحمت بگذرد و ما را مورد عفو قرار دهد آمین رب العالمین.

حجهالاسلام و المسلمین محمد تقى رهبر

در بخش پیشین مقال از برگزارى شکوهمند انتخابات ریاست جمهورى و حضور گسترده و بى سابقه مردم خوب مان در این همایش ملّى و حمایت از نظام اسلامى، و پى آمدهاى آن، شمه‏اى نگارش یافت. گفتم برخى ماجراجوئیها از سوى نامزدهاى ریاست جمهورى و طرح تقلّب دیکته شده از سوى سازمان‏هاى جاسوسى سیا و دشمنان خارجى مداخله گر آغاز شد و برخى زیاده خواهان و عوامل اجیر شده، جامعه را به آشوب کشیدند و بذر کینه و اختلاف پاشیدند و خوراک براى دشمنان قسم خورده و رسانه‏هاى بیگانه فراهم ساختند که تلخى‏هاى آن در تاریخ ماندنى است و همچنانکه دست آوردها و عبرتهاى آن ازیاد نخواهد رفت.

پیرو این حوادث، وقایع دیگرى اتّفاق افتاد که توجه به آنها براى درک توطئه‏هاى بیگانگان و چالش‏هاى پیش آمده ضرورى و عبرت‏آموز است. اینها آزمایشى بود براى همه که به فرموده مقام معظم رهبرى گروهى نمره قبولى گرفتند که مردم ایران بودند و جمعى مردود شدند که با کمال شرمندگى نخبه‏گان بودند!

سیه‏روئى پاره‏اى نخبه‏گان سیاسى!

آرى مردود شده گان پاره‏اى از نخبه گان بودند که در این محک تجربه، سیه روى از آب درآمدند. براى این ادعا دلائل روشنى وجود دارد.

اما نخبه گان کیانند؟ نخبه گان کسانى هستند که یک سرو گردن از مردم دیگر خود را برتر مى‏بینند، با پول و سرمایه این مردم درس خوانده‏اند و رتبه تحصیلى گرفته‏اند، از نردبان ملت بالا رفته و به جاه و مقامى رسیده‏اند که دیگر مردم را نمى‏بینند! مردم را براى خود مى‏خواهند نه خود را براى مردم، خود از خواص‏اند و مردم را عوام مى‏نامند! و بر آنند که آنها را بدنبال خود بکشند با مقاصد خاص خود. این گروه نخبه گان اگر مردمى نباشند بلاى جان مردم خواهند شد، ادعاى مردمى بودن دارند اما از درد و رنج مردم ناآگاهند، مردم را براى منافع شخصى و حزبى به خیابان‏ها مى‏کشانند و خود در جاى امن آرمیده و از احساسات جوانان مردم بهره‏کشى مى‏کنند. آرى تعدادى از همین نخبه‏گان بودند که آتش فتنه را در انتخابات دامن زدند و با تحریک عقبه‏هاى سیاسى خود روح بى اعتمادى را دمیدند و پیشاپیش به پیروى از احزاب ورشکسته و حاشیه‏هاى پیرامون خود بلند گوى بیگانه شدند و دانسته و ندانسته در چنبره توطئه‏هاى از پیش طراحى شده گرفتار آمده و قهقهه شادمانى را از دل دشمنان خونى این ملت برآورده‏اند. اگر به فرهنگ قرآن بنگریم براى اینگونه نخبه‏گان عناوینى همچون ملأ مترفین، مستکبرین، و گاه احبار و رهبان و سران فتنه و اقطاب کفر و نفاق آورده که گاه در کسوت قدرت، گاه ثروت و گاه عناوین روحانى و کسوت دینى ظاهر مى‏شوند، ساده دلهاى خلق را بازر و زور و تزویر به دنبال خود مى‏کشند، که نمونه‏هاى آن را دیدیم.

نخبه‏گان بى‏بصیرت!

با اینکه نخبه‏گان ادعاى روشنفکرى، دانائى و بینش و تحلیل‏گرى دارند اما هرگاه دچار نفسانیت، کج فهمى و تردید و بى اعتمادى شدند، از درک اوّلیات و بدیهیات نیز محروم ماندند و خطر کج فهمى آنان بسیار عظیم است، نخبه‏گان در مثال همچون خلبان، ملوان و راننده‏اى هستند که ماشین جامعه را هدایت مى‏کنند اندکى خواب آلودگى، سستى و غفلت کافى است که جان صدها تن را به مخاطره افکنده و به آتش بکشند و البته در مقیاس جامعه میلیون‏ها انسان را به گمراهى بکشانند، و به همین لحاظ جرمشان سنگین است.

اما سؤال اینست که چگونه و چرا نخبه‏گان دچار بى‏بصیرتى مى‏شوند همانگونه که رهبر فرزانه حضرت آیت اللّه العظمى خامنه‏اى در مورد انتخابات و مواضع نخبه‏گان سیاسى فرمودند؟ اول ببینیم بصیرت چیست و بى‏بصیرتى کدام است؟ بصیرت و روشن بینى، بینش دل و نگرش قلب و آگاهى وجدان است و این در حالى براى انسان فراهم مى‏گردد که آیینه دل و صحیفه وجدان آلوده نباشد و گردو غبار هواى نفس بر جان و فطرت غلبه نکند و آدمى دچار کور دلى نگردد. همانگونه که قرآن کریم دراین‏باره مى‏فرماید: “قد جائکم بصائر من ربّکم فمن ابصر فلنفسه و من عمى فعلیها”(انعام، آیه ۱۰۳)

از سوى خداوند روشنگریهایى براى شما آمده است پس هر آنکه از طریق بصیرت درآید خیر و سعادت براى خود فراهم آورده و هرکس دچار کور دلى شد زیان آن را خود برده است.

خلاصه آنکه بصیرت و روشندلى حاصل تقوا و پرهیزکارى و کور دلى و بى بصیرتى نتیجه گناه و بى‏تقوایى است، گناه و معصیت و حب جاه و نفس پرستى چشمه‏هاى دل را کور مى‏کند هرچند امکان دارد چنین فردى از علم و دانش هم بهره‏اى داشته باشد. علم مقوله‏اى است و بصیرت مقوله دیگر، بسیار اتّفاق مى‏افتد که فردى صاحب علم باشد و علم او را سودى نرساند و همچنان در گمراهى و ضلالت سرگردان باشد. قرآن با بیان این حقیقت مى‏فرماید: “افرأیت من اتخذ الهه هواه و اضلّه اللّه على علم” آیا دیدى آنکس را که هواى نفس را خداى خود گرفته و خداوند با وجود علم ودانایى به گمراهى‏اش کشیده است؟ آرى هواى نفس دشمن عقل و خرد و بصیرت و بینش آدمى است. کسانى که دچار بى تقوایى سیاسى و بى‏بصیرتى شدند در جریان انتخابات و حوادث بعدى آن از آزمایش الهى سیه روى بیرون آمدند وقتى به عمق مسائل بنگریم، انگیزه‏اى جز هواى نفس نداشتند و این هواى نفس براى انسان‏ها متفاوت است. خیلى‏ها خود نمى‏فهمند به کدام یک از رشته‏هاى جادوئى نفس گرفتار آمده‏اند و آنچنان اسیرند که اندیشه آزاد از کف اختیارشان بیرون رفته است. این هواى نفس براى خواص شهوت و شراب نیست بلکه خود بینى و حسادت و کینه توزى است، جاه پرستى است و تفوق‏طلبى است. عقده‏هاى واپس زده‏اى است که به دلیل شکست‏هایشان به نوعى از کمین سربرون مى‏کند و چالش‏هاى درونى را پوشش مى‏دهد، دروغ، تهمت به اشخاص، تخریب نظام، و بى پروایى در افترا زدن و ناروا گفتن در این راستا تعریف و توجیه مى‏شوند در همین آزمایش مردودى‏ها دیدیم که عقده گشائى‏ها تا آنجا پیش مى‏رود که بدون حجت شرعى و به استناد شایعه‏هاى ساخته و پرداخته دشمن ادعانامه علیه نظام اسلامى صادر مى‏کنند و پلشتى‏ها را دامن مى‏زنند و به رغم گزارشات مستند و مستدل که اعمال وقیحانه مورد ادعا را رد مى‏کند، بازهم بر اداى کذب خود پافشارى مى‏کنند و به دشمنان اسلام صادقانه خدمت مى‏نمایند، به مثل معروف براى یک دستمال قیصریه را به آتش مى‏کشند. راستى که وقایع جارى چه قدر شباهت دارد به موضعگیرى‏هاى طلحه و زبیر بر ضد مولاى متقین على(ع) که آنهمه سوابق را زیر پا گذاشتند صرفاً بخاطر اینکه نتوانستند حکومت عراق و بصره را بدست آورند، و امیرالمؤمنین(ع) آنها را به بازى نگرفت، بر امام زمان خود خروج کردند و بر مسلمین سلاح کشیدند.

خود مى‏کشى و خود تعزیه مى‏دارى!

ماجراى شگفت آور اینکه این ورشکسته‏هاى سیاسى و بى‏بصیرت پس از آن ماجراهاى تلخ و کشیدن مردم به خیابان‏ها با تز کودتاى سبز مخملى! که توسط دیگران از پشت مرزها هدایت مى‏شد، و تجمعات غیرقانونى و زمینه سازى براى اشرار و اغتشاشگران که به کشته شدن تعدادى از هموطنانمان انجامید، براى کشته‏ها اعلام عزا کردند! و برخى روحانیون نیز هم صداى با آنها مردم را به مصلا و بهشت زهرا کشاندند و پیراهن عثمان سبز رنگ را بالاى نیزه بردند و به خون خواهى کسانى پرداختند که خود سبب کشته شدن آنان شدند و بگفته حافظ: “خود مى‏کشى اى حافظ خود تعزیه مى‏دارى”

مسجد ضرارها!

از عبرتهاى دیگر انتخابات سنگر گرفتن در نمادهاى دینى چون مسجد ضرار بود. مسجد ضرار مسجدى بود که منافقان عصر پیامبر(ص) در برابر مسجد نبوى ساختند تا مسجد پیامبر را خلوت کنند “والّذین اتخذوا مسجداً ضراراً و کفرا و تفریقا بین المؤمنین” آنها مسجدى ساختند زیان آور با انگیزه کفر و تفرقه افکنى میان مؤمنان، و پیامبر(ص) مأمور شد که در آن مسجد حضور پیدا نکند و دستور داد آنرا تخریب نمایند و به آتش بکشند.

“مسجد ضرار” نماد است براى شعائر دینى که بر ضد دین به استخدام درآید.

امیرالمؤمنین(ع) را معاویه و عمر و عاص با اوراق قرآن که بر نیزه‏ها بالا بردند در عرصه کارزار به بن بست صلح ناخواسته کشاندند و زمینه حاکمیت امویان فراهم آمد، امام حسین(ع) را با شعاد دین و اللّه اکبر شهید کردند، همانگونه که شاعر عرب گفت:

و یکبرون بان قتلت و انما

قتلوا بک التکبیر و التهلیلا

با کشتن تو تکبیر گفتند در حالیکه با کشتن تو تکبیر و توحید را کشتند.

برخى کاندیداهاى فریب خورده و توهم زده که طرح تقلب دیکته شده را ابزار آشوب کردند از عنوان تقلید و نام امام خمینى(ره) رنگ سبز سادات، دعوت مردم به اللّه اکبر شبانه و حضور در مصلا ژست قانون‏گرائى و مانند آن بهره گرفتند و سرکردگى فتنه را عهده‏دار شدند و برخى نخبه‏گان از پایگاه نماز و خطابه و منبر جهت القاى بى‏اعتمادى و روشن نگهداشتن آتش فتنه بهره جستند و برخى دیگر به عنوان حمایت از قانون و حقوق مردم به نشر اکاذیب و تهمت ناروا و بى‏آبروئى نسبت به نظام پرداختند تا آبروى اسلام را ببرند، و برخى با لباس روحانیت و فقاهت بى فقه و سیادت و سوابق خود آتش بیار معرکه شدند که دیدیم، همه اینها مسجد ضرار بود… که از سوى آمریکا و انگلیس و فرانسه و آلمان و تروریست‏هاى منافق حمایت مى‏شد و این نخبه‏هاى بى بصیرت نفهمیدند! و اصلاح طلبان مفسد دست آویز کردند.

مردم ما از پاره‏اى از احزاب غیرقانونى و تشکّل‏هاى ورشکسته جز آنچه اتّفاق افتاد انتظار نداشتند چرا که مى‏دانستند این احزاب اخلالگر سالهاست در کمین انقلاب اسلامى و حکومت دینى و ولایتمدارى‏اند و ماجراى انتخابات فرصت طلائى بود براى آنها که با این سناریو به میدان بیایند و ضربه به نظام دینى بزنند و حاکمیت و ولایت را به چالش بکشند، اما همین مردم انتظار نداشتند کسانیکه سالها نان اسلام و امام زمان را خورده‏اند و از نردبان انقلاب به پست‏هاى ریاست جمهورى، نخست وزیرى، و ریاست و سیادت رسیده‏اند اینگونه دست در دست دشمنان خونى ملت بگذارند و همان چیزى را بگویند که از کاخ سفید و الیزه و لانه‏هاى منافقان و دشمنان این ملت به گوش مى‏رسد.

زیر چتر حمایت اجنبى

و نکته عجیب دیگر اینکه: برخى از این نامزدها که حمایت‏هاى دشمنان ملت را از خود شنیدند و به صراحت دیدند که جریان اصلاح‏طلبى فاسد خواسته آمریکا و اسرائیل و انگلیس مى‏باشد و از نامزد آنها اقطاب کفر و استکبار حمایت مى‏کند و میلیاردها به پاى آنان خرج مى‏کنند حاضر نشدند براى حفظ ظاهر هم که شده اعلام برائت از بیگانگان بکنند و آن را براى خود پشتوانه مى‏دانند و به شک مى‏اندازد که نکند واقعاً بده بستان‏هایى و قرار مدارى با بیگانه دارند که نشان رضایتمندى از این حمایتها در سیماى ایناندیده مى‏شود، اگر اینان تمایل به جهان استکبارى و صهیونیستى ندارند (که انشاء اللّه چنین است) چرا حاضر نشدند از حمایتهاى آنان برائت جویند و دسیسه‏هاى آنان را علیه ملت محکوم کنند؟ حافظ مى‏گوید:

دوش آن صنم چه خوش گفت در مجلس مغانم

با کافران چه کارت گر بت نمى‏پرستى!

اینها براى مردم درس‏آموز است، به مردم بینش بیشتر نسبت به چهره‏ها مى‏دهد که دست در دست هر ناکس نگذارند و فریب زبان بازى آنان را نخورند و به سوابق آنان تکیه نکنند که حضرت امام فرمودند: ملاک وضع فعلى افراد است.

جبهه سبز امید (براى بیگانه)

و شگفتا که برخى از این جریان‏ها در اندیشه تشکیل “جبهه سبز امید” برآمده‏اند این جبهه امید براى چه کسانى است؟ براى خودى یا بیگانه؟ عملکرد اینها نشان داد که جز بیگانگان و وطن فروشان فرارى امیدى به این جریان‏هاى سیاسى ندارند که البته امید آنان نیز سرابى بیش نیست. چه، با بیدارى ملت بزرگ و رهبرى حکیمانه رهبر معظم و هوشیارى دینداران غیور ایرانى و سربازان اسلام، این مهره‏ها سوخته‏اند و از این عناصر ماجراجو جز شرّ و فتنه چیزى ساخته نیست و اینها نیز به اسلاف خود خواهند پیوست که شبانه از کشور گریختند و به دامن بیگانه پناه بردند و این خاصیّت انقلاب و مظلومیت نظام و خون پاک شهیدانى است که هستى خود را دادند تا انقلاب اسلامى و گفتمان امام راحل جاودانه بماند، آرى این خاصیّت نظام است که ناخالصى‏ها را طرد و نفى کند و آنچه براى بشریت سودمند است بماند: “اما الزبد فیذهب جفاء واما ما ینفع النّاس فیمکث فى الارض” .

این روزها دادگاه توطئه گران و اغتشاش گران پیش روى ملت و مردم جهان باز است و همه مى‏بینند چه ماجراها پشت صحنه بوده که گوشه‏اى از آن درز کرده است، امروز متهمین در دادگاه‏ها مى‏گویند چرا فقط ما را محاکمه مى‏کنید در حالیکه ما فریب کسانى را خوردیم که آزاد مى‏گردند و پرونده آنها سنگین‏تر از ماست” و این سخن درستى است. قانون، مجازات اخلالگران و توطئه گران را روشن کرده و مسببین اصلى این فتنه و آشوب‏ها که بخوبى شناخته شده‏اند مى‏بایست در برابر میز محاکمه بایستند و به دادگاه عدل اسلامى پاسخ دهند که چرا علیه نظام و امنیت کشور قیام کرده‏اند؟ اینها انتظار به حقى است که ملت از قوّه قضائیه دارد که دانه درشت‏ها را هم به محکمه بکشانند تا پاسخگوى اعمالشان باشند اینها حق تشکیل حزب و جبهه و نظائر آن را ندارند، اینها محکومند و محکوم باید مجازات شود.

مسئولیت امروز نیروهاى انقلاب

و اما رسالت و مسئولیت امروز نیروهاى انقلاب، امروزه بسیار سنگین است.

اطاعت و حمایت از رهبرى و ولایت فقیه که عمود نظام و ستون انقلاب و سررشته دار وحدت امّت است که از آغاز تا امروزه هدف اصلى دشمن بوده و امام راحل فرمود: “پشتیبان ولایت فقیه باشید تا لطمه به نظام وارد نیاید” رهبرى داهیانه و قاطعانه ولى امر (دام ظله) در جریانهاى سه ماه اخیر فصل الخطاب بود که مورد تأیید قاطبه مردم و فرزندان واقعى امام و انقلاب قرار داشت و در آینده و براى همیشه مورد تأیید و تأکید بیشتر قرار خواهد داشت و امت با رهبرى خود پیوند و عهد ناگسستنى دارد.

مسئولیت دولت منتخب نیز بسیار سنگین است و خط مشى دولت مى‏بایست ولایتمدارى، عدالت خواهى، قانون گرائى و خدمتگزارى و اهتمام به نشر فرهنگ اسلامى با تمام ابعاد آن باشد کابینه دولت و وزرا نیز همین مسئولیت را بر دوش دارند و مى‏بایست از بهترین نیروهاى توانمند مجرب و کارآزموده و پرتلاش و با درایت انتخاب شوند و فراجناحى باسعه صدر و بلندنگرى عمل کنند که این کشور و ملت تشنه عدالت و خدمت است و جز این چیزى را برنمى‏تابد، و همین مسئولیتها براى مجلس و قوّه قضائیه و همه نهادها و سازمان‏ها مطرح است که دست در دست یکدیگر داده و بدون تعارض و لجبازى و یک‏جانبه‏نگرى به مصالح کشور فکر کنند و گره‏هاى کور اجتماعى، فرهنگى، اقتصادى و صنعتى و کشاورزى را بگشایند که شرائط سخت است و دشمنان زخم خورده در کمین‏اند وضایع کردن فرصت خسارتى نابخشودنى است و چشم جهانى نگران ایران اسلامى است و مسلمانان و مستضعفان جهان بیش از خود ما نگران آینده ایران انقلابى هستند که این تجربه نوین در عرصه بین المللى بالنده بماند و سران کفر و استکبار و فتنه‏هاى گوناگون را از سر راه بردارد و به زیاده خواهى نظام‏هاى سلطه گر پایان دهد که از خداوند بزرگ و امدادهاى غیبى و توجه خاص ولى امر – عجل اللّه تعالى فرجه – انتظار یارى داریم.

حجهالاسلام سید جواد حسینى

از مقدّس‏ترین پیوندى که بین انسانها وجود دارد، پیوند ازدواج و همسردارى است. خداوند متعال آن را از نشانه‏هاى خود دانسته مى‏فرماید: “من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها؛۱ از نشانه‏هاى (قدرت و دانش) او این است که از جنس خودتان همسرانى براى شما آفرید تا با آنها آرامش یابید”.

منتهى این ازدواج انگیزه‏هاى مختلف و انواع متعدد دارد.

انواع پیوندها

بر خلاف پندار عدّه‏اى که پیوند خانوادگى‏ها را همسان و همانند مى‏دانند واقعیت این است که ازدواجها بسان زندگى متنوع و گوناگون هستند.

۱- پیوند قالبى و محیطى ۲- پیوند غریزى و حیوانى ۳- پیوند هوسى و عیّاشانه ۴- پیوند ریاکارانه و تفاخرانه ۵ – پیوند تقلیدى و دنباله‏روانه ۶- پیوند اقتصادى و تجارى و حسابگرانه ۷- پیوند سیاسى و تدبیرگرایانه ۸ – پیوند انسانى و اخلاقى ۹- ازدواج هدفمند درس‏آموز، تاریخ ساز الهام بخش همراه با معنویت و آگاهى.۲

رسول خدا(ص) فرمود: “من تزوّج امراهً لایتزوّجها الّا لجمالها لم یرفیها ما یحبّ و من تزوّجها لما لها لایتزوّجها الّا وکلّه اللّه الیه فعلیکم بذات الدّین؛۳ هر که با زنى به خاطر زیبایى‏اش ازدواج کند، دلخواه خود را در او نبیند و هر که با زنى به خاطر مال و ثروتش ازدواج کند خداوند او را با همان مال و ثروت واگذارد. پس بر شما باد به (ازدواج) با زنان متدین.

پیوند خدیجه با پیامبراکرم(ص) پیوند آگاهانه، معنوى، الهام بخش و تاریخ ساز بوده است. یعنى از همان نوع آخر پیوندها

ویژگى‏هاى این پیوند

پیوند خدیجه با پیامبر اکرم(ص) خصوصیات و ویژگیهاى متعددى دارد که به نمونه‏هایى اشاره مى‏شود:

الف: ازدواج آگاهانه

خدیجه از طرق کتب ادیان گذشته، مشاوره با بزرگانى چون ورقه بن نوفل۴ مطالعه شخصى و خصوصى در رفتار و اخلاق محمّد(ص) و الهامات الهى دریافته بود که محمّد(ص) پیامبر خاتم، و رسول آخرالزمان است و داراى برترین اخلاق مى‏باشد به این جهت اقدام به ازدواج با او کرد، به نمونه‏هایى که نشان دهنده آگاهى خدیجه بوده است توجّه کنید.

۱- آگاهى از رقباى محمد(ص)

جناب ابوطالب مى‏گوید: “انّ خدیجه امراه کاملهٌ….و خطبها ملوک العرب و رؤسائهم و سنادید قریشٍ و سادات بنى‌هاشمٍ و ملوک الیمن و اکابر الطّائف و بذلوا لها الاموال فلم ترغب فى احدٍ و رأت انّها اکبر منهم؛۵ به راستى خدیجه بانویى است کامله که شاهان عرب و سران آنها و دلاوران قریش و بزرگان بنى‌هاشم و شاهان یمن و سردمداران طائف از او خواستگارى کردند و مال زیادى نیز (حاضر شدند) بپردازند، اما او به هیچ یک از آنان روى موافق نشان نداد و خود را برتر از آنان یافت.”

جملات فوق نشان مى‏دهد که خدیجه هم از رقباى پیامبر بخوبى شناخت داشت و هم از جایگاه و منزلت آینده خویش با خبر بود.

۲- آگاهى از آینده محمّد(ص)

از حضرت صادق(ع) درباره شخصیّت حضرت خدیجه، واین که ازدواج او با پیامبر از سر آگاهى و شناخت بود، چنین رسیده است “و هى سیده نساء قریشٍ و قد خطبها کلّ صندید و رئیسٍ قد ابتهم فزوّجتها نفسها للّذى بلغها من خبر بحیراء…؛۶ و او (خدیجه) سالار بانوان قریش است که تمام دلاوران و زمامداران از او خواستگارى نمودند ولى با کسى ازدواج کرد که خبر بشارت (نبوت) او را از بحیرا دریافت نموده بود.”

۳- آگاهى از نبوّت محمّد(ص)

حضرت خدیجه نه تنها از آینده روشن پیامبر به صورت اجمالى با خبر بود، که دقیقاً از نبوّت آن حضرت در آینده خبر داشت.

روزى به هنگام مشاوره با “ورقه” درباره ازدواج با محمّد(ص) از ناهمگونى مالى او با محمّد سخن در میان آمد. خدیجه گفت: عموجان اگر من به آرزوى خویش برسم و با این جوان با فضیلت ازدواج کنم، تمام ثروت خویش را فداى او مى‏کنم.

ورقه در پاسخ گفت: “اذن واللّه تسعدین و ترشدین و تحطین بنبىّ کریمٍ؛۷ در این صورت بخدا سوگند سعادتمند و رشد یافته و بهره برنده خواهى بود بخاطر (ازدواج) با نبى بزرگوار.”

به این جهت است که وقتى پیامبر مبعوث به رسالت شد، خدیجه(س) عرض کرد: “طال ما عرفت ذلک؛از دیر باز (در انتظار این امر بودم و) این را مى‏شناختم و صریحاً ایمان خود را اعلام کرد “آمنت و صدّقت و رضیت و سلّمت؛۸ ایمان آوردم و تصدیق کردم(محمّد را) و راضى و تسلیم (امر الهى) شدم.”

۴- آگاهى از شرافت و اخلاق محمّد(ص)

خدیجه از بزرگوارى محمّد(ص) جایگاه اجتماعى او در نزد خویشان، امانت و صداقت و خوشرفتارى او کاملاً آگاهى داشت و این آگاهى را از راه اطلاعات همگانى و عمومى، و دقّت‏ها و زیر نظر گرفتن‏هاى خصوصى بدست آورد.

در سفر تجارتى که محمّد(ص)(به نمایندگى از خدیجه) به شام داشت “میسره” غلام خدیجه کار و رفتار او را به شدّت زیر نظر گرفت نتیجه گزارش مفصّل میسره حاکى از امانت، درایت، کرامت، معنویت و اخلاق خوش آن حضرت بود. خدیجه وقتى گزارش میسره را شنید گفت: با این گزارش مهر و علاقه مرا نسبت به محمّد(ص) چند برابر کردى، آنگاه مبلغ دویست درهم و دو مرکب و لباس‏هاى گرانبها به میسره و همسرش به عنوان تشویقى داد.۹

مرحوم اربلى در این باره مى‏نویسد:”و کانت خدیجه امرأهً خازمه نبیله شریفهً و هى یومئذٍ اوسط قریشٍ نسباً و اعظمهم شرفاً و عرضت نفسها على النّبىّ و قالت: یابن عمٍّ انّى رغبت فیک لقرابتک منّى و شرفک من قومک و امانتک عندهم و صدق حدیثک و حسن خلقک؛۱۰ خدیجه بانوى خردمند و خردورز و با شرافت بود. او در روزگار خویش از نظر نسب و تبار از بهترین و بزرگترین قریش بود، و از نظر مالى(نیز) بیشترین ثروت را دارا بود. تمام قوم خدیجه خواستگار بى‏قرار خدیجه بودند. امّا او به آنان پاسخ منفى داد، و (با توجّه به آگاهى که از محمّد(ص) داشت) خود را بر نبى مکرّم عرضه کرد و گفت: اى پسر عمو! من بخاطر خویشاوندى و شرافت و امانت دارى، راستى، و خوش خلقیّت به شما علاقمند شده‏ام (و خواهان ازدواج با شما هستم).”۱۱

۵ – خواب الهام بخش

در روزگارى که خدیجه در اندیشه شناخت بیشتر خلق و خوى محمّد(ص) بود شبى در عالم رؤیا دید که ماه از آسمان مکّه آرام آرام در سراى او فرود آمد! شگفت زده گردید و خواب خویش را براى تعبیر و تفسیر نزد عمویش “ورقه” برد و او پس از شنیدن داستان خواب او، نوید سعادت و نیک بختى جاودانه و توفیق همراهى و همسرى آخرین پیامبر و زندگى و فداکارى در راه دین و آیین او را به وى داد.۱۲

واسطه‏هاى خدیجه

خدیجه که بخوبى از خصوصیات اخلاقى و رفتارى محمّد(ص) آگاهى داشت و از آینده درخشان او به روشنى باخبر بود. بر خلاف سنّت جامعه خویش به صدد برآمد که خود نظر مثبت محمّد(ص) را در ازدواج با او جلب کند، لذا افراد متعددى را در این راه واسطه قرار داد.

۱- “هاله” خواهر خدیجه

خدیجه‌هاله، خواهر خوش فکر و با تجربه خود را به عنوان سفیرى به نزد “عمّار” فرستاد تا با درایت و راستى زمینه ازدواج او با محمّد را فراهم نماید.

عمار مى‏گوید: من “هاله” خواهر خدیجه را در راه صفا و مروه دیدم، او از من خواست تا مراتب مهر و علاقه پاک و ارادت خالصانه خواهرش “خدیجه” را به محمّد(ص) به گونه‏اى شایسته و با رعایت ادب و خیرخواهى اعلام نموده و به هر صورتى که صلاح مى‏داند حضرت را براى این پیوند آماده سازد و من نیز با ارادت خالصانه که با محمّد(ص) داشتم و رابطه دوستانه‏اى که میان ما بود، مقدّمات این کار را فراهم نمودم.۱۳

۲- نفیسه

گروهى بر این باورند، که حضرت خدیجه، بانویى هوشمند و با تجربه به نام “نفیسه” را به عنوان سفیر خویش به سوى محمّد(ص) فرستاد او ضمن گفت و گو با آن حضرت، پرسید که چرا ازدواج نمى‏کند و اضافه کرد که خدیجه تمایل دارد با او ازدواج کند، محمّد(ص) نیز بعد از سخنانى بناشد موضوع را با عموها و عمّه‏ها در میان گذارد.۱۴

۳- مشورت با ورقه

در جاى دیگر مى‏خوانیم که خدیجه علاقه و محبّت خود را نسبت به محمّد(ص) با عموى خود ورقه در میان گذارد و از او راه چاره جویا شد او نیز خواست که از طریق راز و نیاز به خداى ابراهیم و دعا مى‏تواند به این خواسته‏اش برسد.۱۵

۴- مطرح نمودن با خود پیامبر

بعد از طىّ مراحل قبل خدیجه، مسأله را به صورت بسیار ظرافتمندانه با خود محمّد در میان گذارد. در بحار چنین مى‏خوانیم:”و قالت یا سیّدى اما ترضى انّى اخطب لک امره تحسن بقلبى؟ قال نعم، قالت: قد وجدت لک زوجه و هى من اهل مکّه من قومک و هى اکثرهن مالاً و احسنهن جمالاً و اعظمهنّ کمالاً و اعفهنّ فرجاً و ابسطهن یداً طاهره و مصونه ساعدک على الامور و تصنع منک بالمیسور و لاترضى من غیرک بالکثیر و هى قریبه منک فى النّسب قال و ماذلک، سمّیها لى، قالت هى مملوکتک خدیجه؛۱۶ گفت: آقاى من آیا رضایت مى‏دهى زنى را که قلباً خوب مى‏دانم برایت خواستگارى کنم.فرمود: بلى. گفت: همسرى براى تو یافته‏ام که اهل و از بستگانت مى‏باشد داراى جمال و مال و کمال و عفت و بخشندگى بیشتر است پاک و پاکیزه که در کارها یاریت مى‏کند و به کم نسبت به تو قانع است ولى نسبت به غیرت به زیاد هم قانع نشده است زنى که از بستگانت مى‏باشد و تمام ملوک بر تو حسودى مى‏کنند جز اینکه من عیبهاى او را در کنار خوبى‏هایش مى‏گویم:فرمود: کیست؟ نام ببر، عرض کرد: او کنیزت خدیجه است.

مراسم خواستگارى

هرچند خدیجه اصل تمایلات خویش را براى ازدواج با محمّد(ص) از طریق واسطه یا بى واسطه خود به پیامبر منتقل کرد ولى طبق رسوم زمانه رسم خواستگارى را به عهده بزرگان گذاشت به این جهت جناب ابوطالب از طرف محمّد(ص) به خواستگارى خدیجه رفت، و در جمع خانواده آنان این چنین اظهار کرد: “الحمد لرب هذا البیت الّذى جعلنا من زرع ابراهیم و ذرّیه اسماعیل و انزلنا حرماً آمناً و جلعنا الحکّام على النّاس و بارک لنا فى بلدنا الّذى نحن فیه؛ حمد از آن پروردگار این خانه(کعبه) است که ما را از نسل ابراهیم و فرزند اسماعیل قرار داد و در کنار خانه امن خویش فرود آورد و ما را فرمانرواى مردم قرار داد و خیر و برکت خود را در این شهر و دیار بر ما ارزانى داشت.

“ثمّ ان ابن اخى هذا ممّن لایوزن برجلٍ من قریشٍ الّا رجّح به و لایقاس به رجلٌ الّا عظم عنه و لا عدل له فى الخلق، و ان کان مقلّاً فى المال فانّ المال رفد جار و ظلّ زائلٌ و له فى خدیجه رغبهٌ ولها فیه رغبهٌ، و قد جئناک لنخطبها الیک برضاها و امرها و المهر علىّ فى مالى…و له و ربّ هذا البیت حظّ عظیمٌ و دینٌ شائع و رأى کاملٌ…؛۱۷ پس براستى این برادر زاده من (محمد) با هیچ مردى از قریش سنجیده نمى‏شود مگر اینکه برترى مى‏یابد. و هیچ مردى با او قیاس نمى‏شود مگر اینکه بر او بزرگى مى‏یابد. و همسانى براى او در میان مردم نیست، هرچند کم ثروت است، ولى مال و ثروت ناپایدار و همچون سایه زودگذر و زائل شدنى است، و او نسبت به خدیجه عشق و علاقه دارد و خدیجه نیز به او عشق مى‏ورزد، و ما با رضایت خدیجه و امر او براى خواستگارى نزد شما آمده‏ایم.

و (ضمناً) مهریه او به عهده من و مال من است و براى او (محمد) قسم به پروردگار این خانه، بهره بزرگ، و عادت معروف و اندیشه کامل است.”

در جملات فوق به امور مهمّى اشاره است که به اختصار از این قرار است.

۱- اعتقاد به خداى یگانه و اختصاص دادن حمد و ستایش به او.

۲- افتخار به این که از فرزندان و نسل ابراهیم و اسماعیل مى‏باشد.

۳- شکرگزارى این نعمت که در حرم امن الهى ساکن شده‏اند و به عنوان رؤساى مردم مطرحند.

۴- سخن از خیر و برکت مکّه به میان آوردن.

۵ – بیان جامع و کامل از شخصیّت با ارزش محمّد، که قابل برابرى و مقایسه با دیگران نیست. و این که از همه مردان قریش و غیر قریش و حتى عالم هستى برتر است و داراى خرد و نظر کامل و جامع مى‏باشد.

۶- با صداقت فقر مالى محمد(ص) را گوشزد کرد ولى به این امر نیز اشاره کرد که مال در امر ازدواج نقش اساسى ندارد، چون زوال‏پذیر و ناپایدار است.

۷- عشق و محبّت محمّد به خدیجه و برعکس را که پایه و اساس زندگى است گوشزد نمود.

۸ – اشاره به احترام بزرگان از جمله پدر و عموى حضرت خدیجه، (ورقه) نمود، که با امر و رضایت خدیجه براى جلب رضایت شما آمده‏ایم.

۹- مهر را که حق زن است تضمینى نمود و آن را بر عهده خود قرار داد.

پاسخ شجاعانه و خردمندانه خدیجه

در پاسخ “ابوطالب” “ورقه” عموى خدیجه که از عالمان مذهب مسیح و کشیش بزرگى بود لب به سخن گشود، ولى شکوه مجلس و هیبت با عظمت ابوطالب او را به گونه‏اى تحت تأثیر قرار داد که به لکنت زبان افتاد و از پاسخ مناسب و در خور سخنان ابوطالب بازماند. مدّتى مجلس خواستگارى به سردى گرایید ولى خدیجه آن بانوى خرد و کمال این گونه رشته سخن را بدست گرفت.

“فقالت خدیجه مبتدئه یا عمّاه انّک و ان کنت اولى بنفسى منّى فى الشهود فلست اولى بى من نفسى قد زوجتک یا محمد نفسى و المهر علىّ فى مالى فامر عمّک فلینحر ناقهً فلیولم بها.”۱۸

پس گفت: اى عمو هرچند تو نسبت به من در شهادت برترى دارى ولى نسبت به خودم (و امر ازدواجم) خودم برتر مى‏باشم. پس تزویج کردم خود را به تو یا محمد و مهر هم بر مال خودم باشد پس به عمویت دستور بده که شتر نحر کند و به مردم ولیمه دهد.

برابر برخى روایات، “عمروبن اسد” عموى دیگر خدیجه خطبه شیواى جناب ابوطالب را پاسخ داد و رضایت دختر گرانقدر حجاز را اعلام نمود و از پى آن پدر دختر، با شادمانى گفت: “زوّجناها و رضینابه؛۱۹ خدیجه را به تزویج(محمد) درآوردیم و به این امر خشنودیم.”

اشعار زیباى یکى از حضّار

یکى از شاعران با ذوق که در جلسه حضور داشت اشعار زیبایى درباره این خواستگارى و اظهار رضایت خدیجه نسبت به امر ازدواج سروده است:

هنیأً مریئاً یا خدیجه قد جرت

لک الطّیر فى ما کان منک باسعد

تزوّجت خیر البریّه کلّها

و من ذاالّذى فى النّاس مثل محمّد

و بشّر به البرّ ان عیسى بن مریمٍ

و موسى بن عمرانٍ فیا قرب موعد

اقرّت به الکتاب قدماً بانّه

رسولٌ من البطحاء‌هاد و مهتد۲۰

اى خدیجه مبارک و گوارا باد که هماى بختت به سوى بلندترین قلّه سعادت پر کشید تو (امروز) با برترین انسان ازدواج کردى، چرا که کسى در بین مردم مانند محمّد نیست.

دو نیکوکار (و پیامبر) یعنى عیسى بن مریم و موسى فرزند عمران به او (و رسالت او) بشارت داده است و چه قدر نزدیک است موعد (ظهور رسالت محمّد).

کتابهاى گذشته به این امر که او رسولى است از بطحا(و مکه) هدایتگر و هدایت شده اقرار و اعتراف نموده است.

انفاق بى نظیر

خدیجه پس از مراسم خواستگارى و عقد، عموى خویش “ورقه” را خواست آنگاه اموال فراوانى در اختیار او گذاشت تا آن را به عنوان هدیه به حضور پیامبر گرامى اسلام ببرد و همین طور دستور داد تا در برابر دیدگان مردم اعلام کند که از این پس همه ثروت و امکانات اقتصادى و تجارى و بردگان او از آن محمّد(ص) است و با طیب خاطر و افتخار کامل به او بخشیده است.

ورقه برابر دستور کنارخانه خدا آمد و در میان زمزم و مقام ابراهیم ایستاد و با صدایى بلند، همگان را ندا داد و گفت: اى مردم! گواه باشید و بدانید که “خدیجه” خود همه ثروت و امکانات خویش را از مزرعه و باغ و انواع دام‏ها گرفته تا غلامان و کنیزان و نیز مهر خویش را به محمّد بخشیده است و او نیز پذیرفته است.۲۱

بنت “خویلد” که چرخ پیر عقیم است

تا که بزاید زنى به جاى خدیجه

نقل محافل بود سخاوت حاتم

حاتم طایى بود گداى خدیجه

رفعت طبع و صفاى باطن وى را

کس نشناسد مگر خداى خدیجه

یک زن و این قدر جانفشانى و ایثار

چشم خرد مات بر عطاى خدیجه

ثروت و مالى که حدّ و وصف نبودش

کرد نثار، این بود سخاى خدیجه۲۲

پى‏نوشت‏ها:

1. سوره روم، آیه ۲۱٫
2. با نگاهى به فروغ آسمان حجاز، خدیجه.
3. بحارالانوار، دارالکتب الاسلامیه، ج ۱۰۳، ص ۲۳۵، ح ۱۹؛ منتخب میزان الحکمه، محمدى رى شهرى، سید حمید حسینى، قم، دارالحدیث ص ۲۳۴٫
4. و کان لخدیجه عم یقال له ورقهً و کان قد قرأ الکتب کلّها و کان عالماً حبراً و کان یعرف صفات النّبى الخارج فى آخر الزمان؛ بحار، ج ۱۶، ص ۶۱، باب ۵، تزوجه بخدیجه.
5. بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۵۶، ح ۷۵؛ الانوار الساطعه، ص ۳۷۳٫
6. قرب الاسناد، حمیرى، تهران، مثنوى، ص ۳۲۵؛ بحارالانوار، ج ۱۷، ص ۲۳۰، باب ۲٫
7. بحار، ج ۱۶، ص ۹۳ ،۳۵، ص ۲۴ – ۲۳٫
8. همان، ج ۱۸، ص ۱۹۶، ح ۲۲۳٫
9. ر.ک: بحار، ج ۱۶، ص ۱۸ ،۸؛ سیره ابن هشام، ج ۱، ص ۲۶٫
10. کشف الغمّه اربلى، بیروت، دارالاضواء، ج ۱، ص ۵۰۹٫
11. بحارالانوار، ج ۶، ص ۱۰۴؛ المجالس السنّیه، سید محسن امین، ج ۵، ص ۶٫
12. تاریخ یعقوبى،چ ۱۳۶۲، ج ۱، ص ۳۷۵، ترجمه محمد ابراهیم آیتى، مرکز انتشارات علمى و فرهنگى .
13. فروغ آسمان حجاز، خدیجه، ص ۱۱۶٫
14. بحار، ج ۱۶، ص ۶۰، ج ۳۵، ص ۹۳٫
15. بحار، ج ۱۶،ص ۵۵ – ۵۴٫
16. بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۴۶۳ و ج ۱۶، ص ۱۴ – ۱۳ حدیث ۱۳، شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج ۱۴، ص ۷۰، مناقب ج ۱، ص ۳۰، کافى ج ۵، ح ۳۷۴ باب خطب النکاح، ص ۳۱۹٫
17. بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۱۴، باب ۵، تزوجه بخدیجه(س)، حدیث۱۳٫
18. بحار، ج ۱۶، ص ۱۹، مناقب آل ابى طالب، قم، دارالحدیث، ج۱،ص ۴۲٫
19. مناقب ابى طالب، ج ۱، ص ۴۳ – ۴۱٫
20. بحارالانوار، ج ۱۶، ص ۱۵؛ فروع کافى، کلینى، ج ۵، ص۳۷۵-۳۷۴٫
21. فروغ آسمان حجاز، ص ۱۲۹ – ۱۲۸٫
22. حاج حسین فولادى قمى.

غلامرضا گلى زواره

نوعدوستى و توجّه به دردها و نیازهاى مردم

دست اندرکاران رسانه‏ها ادّعا دارند دانستن حق مردم است و باید آنان را در کشف حقایق و واقعیّت‏هاى فرهنگى، اجتماعى و سیاسى یارى داد و خیر و مصالح توده‏هاى تشنه حق را در نظر گرفت امّا در عرصه عمل کمتر درصدد بوده‏اند از حقوق مردم دفاع کنند و در راه اعتلاى فکرى و معنوى آنان تلاشى اندک داشته‏اند.

نمونه آن ستایش و مدح افرادى است که ارزش‏هاى مردم را مورد تهاجم قرار داده‏اند و یا مانع اجراى عدالت اجتماعى و مساوات اسلامى بوده‏اند، در واقع تحسین افراد نالایق و ستایش از نابخردان و خلافکاران و خوب جلوه دادن اشخاصى که شایستگى‏هاى لازم را ندارند خود فریب افکار عمومى و خیانت به جامعه است.

در مواقعى فضاى ناسالم مطبوعات و بزرگ شمردن افرادى که صلاحیت‏هاى لازم را نداشته‏اند مشکلات سیاسى اجتماعى نگران کننده‏اى را به دنبال آورده است و بطور طبیعى هر حرکتى که موجب انحراف از مسیر حقیقى و تصاحب پست‏هاى حسّاس به دست نالایقان منجر گردد یک نوع ستم آشکار و اغوا و تدلیس محسوب مى‏گردد و این روش نه تنها به لحاظ عقلى و اخلاقى نارواست بلکه به نوعى اعانت در ستم بوده و منع شرعى و قانونى هم دارد، قرآن مى‏فرماید: “ولاترکنوا الى الّذین ظلموا فتمسکم النار”۱ به سوى ستمکاران گرایش نیابید که آتش بسوزاندتان، در روایتى از امام سجّاد(ع) نقل گردیده است: “ایّاکم وصحبه العاصین و معونه الظالمین”۲ بنابراین فریب احساسات عمومى با شگردهاى مطبوعاتى و اسطوره سازى از صاحبان زر، زور و تزویر ممنوع و نکوهش شده است.

مطبوعات باید بکوشند مودّت، محبّت، و صمیمیت را در جامعه تقویت کرده و گسترش دهند و با اقشار گوناگون که اهل تلاش، تولید فکر، فن و اهتمام به امور مسلمین هستند انس و الفت برقرار کنند. رسول اکرم(ص) هشدار داده‏اند کسى که با دیگران مأنوس نگردد و مردم هم با او الفت نداشته باشند خیرى در او نمى‏باشد و بهترین اشخاص فردى است که براى عموم مردم سودمندتر باشد.۳

آن حضرت مى‏فرمایند: بعد از انجام فرائض، عملى بهتر از اصلاح میان افراد نیست سخن انسان مصلح خیر است و او خیر را شکوفا مى‏کند و نیز فرمودند: اصلاح ذات البین از یک سال نماز و روزه برتر است.

امام صادق(ع) فرمودند: “زکوه اللسان النّصح للمسلمین؛۴ زکات زبان نصیحت و خیرخواهى نسبت به دیگران است.۵

از رسول اکرم(ص) روایت گردیده است که آن وجود بزرگوار فرموده‏اند: “کسى که موانع راه مسلمین را برطرف سازد خداوند متعال ثواب خواندن چهارصد آیه و در برابر هر حرف آن آیات ده حسنه در نامه اعمالش مى‏نگارد”.۶

“امام صادق پاداش کسى را که نیازمندى‏ها و حوائج مسلمین را برآورده مى‏سازد از ثواب طواف خانه خدا برتر دانسته است.”۷

و نیز آن فروغ ششم امامت چنین فردى را مانند شخصى مى‏داند که ما بین صفا و مروه در حال سعى بوده و چون سلحشورى در راه خدا در نبرد بدر و اُحد در خون خویش غوطه ور است و آن گاه افزوده‏اند: “خداوند امّتى را معذّب مى‏سازد که به حقوق برادران مستمند خود بى اعتنا هستند.”۸

تو کز محنت دیگران بى غمى

نشاید که نامت نهند آدمى

دگر دوستى سرآمد مکارم اخلاقى و سجایاى انسانى است و معصومین آن را از عوامل خوشبختى و بهزیستى براى تمامى انسان‏ها شناخته و رعایتش را در سطح جهانى به عموم مردم توصیه کرده‏اند زیرا این خصلت روابط آنان را مستحکم مى‏نماید، پیوندهاى محبّت را گسترش مى‏دهد و زندگى را بر آنان پر حرارت و مطبوع مى‏سازد، چنانچه امام کاظم(ع) فرموده‏اند: “مادامى که مردم یکدیگر را دوست بدارند زندگى آمیخته به رحمت و عطوفت خواهند داشت، البته همراه این عواطف باید اداءامانت نمایند و بر وفق عدالت عمل نمایند.”۹

رسانه‏ها باید در فعالیت‏هاى تبلیغى، ارتباطى و فرهنگى این شیوه را پى گیرند و آن را رواج دهند و همچون آداب و رسوم پایدار و ماندگار در میان جامعه اسلامى متداول نمایند و در کارنامه مطبوعاتى خود به سیره اهل بیت تأسّى نمایند که محرومان و مظلومان را فراموش نمى‏کردند و در حد توان اوضاع و احوال تأثّربارشان را بهبود مى‏بخشیدند و از حقوقشان دفاع مى‏کردند.

دگر دوستى که نمونه عالى آن را مى‏توان در سیره عملى پیامبر اکرم(ص) و ائمه هدى(ع) مشاهده کرد از جمله گرایش‏هاى عالى و مکارم اخلاقى است که با سرشت آدمى درهم آمیخته و در نهاد همه نهفته است و اگر مورد حمایت قرار گیرد و با روش‏هاى صحیح پرورش یابد شکوفا مى‏گردد و رنگ کاربردى به خود مى‏گیرد و سرانجام آدمى را نوع دوست بار مى‏آورد. چنین انسانى با دردمندان هم دردى مى‏کند، به یارى محرومان صالح مى‏شتابد، از ستم دیدگان دفاع مى‏کند و شقاوت و جنایت و تجاوز وحشیانه را محکوم مى‏نماید.

آیین اسلام در راه احیاى انسان سازى و رشد و شکوفایى این ویژگى اصل اخوّت دینى را میان مسلمانان بنیان نهاد و رسول اکرم(ص) و ائمه همواره مراقب بودند پیروان این آیین در انجام وظایف برادرى و اداى حقوق اسلامى سُستى نورزند و اگر مشاهده مى‏نمودند برخى مسلمین نسبت به یکدیگر سرد و بى‏مهرند آنان را به رعایت عواطف دینى وادار مى‏نمودند.

رسول اکرم(ص) مى‏فرمود: “ما لکم لاتحابّون و لا تناصحون و انتم اخوان على دین اللّه”۱۰ چه شده است شما را که نسبت به هم ابراز محبت مى‏نمائید و یکدیگر را دوستانه نصحیت نمى‏کنید با آن که در آیین اسلام هر یک از شما برادر آن دیگرى است؟

و امام صادق(ع) توصیه نموده‏اند:

“تواصلوا و تبارّوا و تراحموا و کونوا اخوهً بررهً ما امرکم اللّه عزّ و جلّ؛۱۱ با یکدیگر پیوند و الفت برقرار کنید، نیکوکارى و عطوفت را درباره یکدیگر اعمال نمائید و برادران دل سوز و خیرخواه هم باشید همانگونه که خداوند به شما امر نموده است آن حضرت نکته‏اى از روان‏شناسى اسلامى را در روایتى مورد توجه قرار داده‏اند: “وقتى برادرت از تو جدا مى‏شود و از نظرت پنهان مى‏گردد درباره‏اش آن طور سخن بگو که دوست دارى او نیز در غیاب تو آن چنان گوید و واگذارش از هر چیزى که مى‏خواهى تو را از آن واگذارد.”۱۲

اگر رسانه‏ها این اصل را در گزارش‏ها و تحلیل‏هاى خود اجرایى کنند و مردم را در این‏باره توجیه نمایند اصل با برکت انسان دوستى را در جامعه گسترش داده‏اند که بر اثر آن مردم به صفات عالى آراسته مى‏گردند و نهاد خود را از هرگونه رشک‏ورزى، خصومت، بدخواهى و دیگر خلاف‏هاى اخلاقى خالى مى‏کنند، ترویج این روحیه امنیت روانى و رفتارى را بر جامعه حاکم مى‏کند که عزّت و شکوهمندى را ارتقاء مى‏دهد.

متأسفانه بر سر راه عملى ساختن دگر دوستى و رواج عطوفت، رحمت و مودّت موانعى جدّى وجود دارد که برخى رسانه‏ها هم به آن‏ها دامن مى‏زنند. برخى گزارش‏هاى مطبوعاتى بوى خشم و خشونت، تخریب و تهاجم، تفوق‏طلبى و برترى جویى، تکاثر خواهى، و مانند آن‏ها را مى‏دهد و وقتى این حالات بر روان‏ها و رفتارها اثر مى‏گذارد، مزاج مردم طوفانى مى‏گردد، کم حوصله مى‏شوند، سوءظن پیدا مى‏کنند، نفرت و بیزارى جویبارهاى عواطف را آلوده مى‏سازد و با فراموش گردیدن مکارم اخلاقى و سجایاى انسانى دیگر جایى براى نوع دوستى، محروم نوازى و رسیدگى به دردها و نیازهاى مردم وجود ندارد.

پاره‏اى جراید به جاى چاره‏جویى دردها و آلام مردم بر ناراحتى‏ها و آشفتگى‏هاى آنان مى‏افزایند، در حالى که یک نوع ارزش‏هایى در سطحى بسیار رفیع قرار گرفته و نشان عالى‏ترین مقام انسانى هستند که حاکى از تعالى روحى و تکامل معنوى هستند، این‏ها درد فداکارى دارند، با غم دیدگان و ستم زدگان همدردند، با دردمندى عشق مى‏ورزند و زندگى را براى تب و تاب دردهاى انسانى مى‏خواهند، راستى نشریات و رسانه‏ها در این راستا چقدر گام برداشته‏اند. دست اندرکاران فعالیّت‏هاى ارتباطى و خبرى باید بکوشند مردم را نسبت به ضایعات، ناگوارى، فرودها و ریزش‏ها حسّاس کنند، آنقدر آگاهى‏هاى خوانندگان را افزایش دهند که نسبت به مشکلات و نابسامانى‏ها بى‏قرار گردند:

هر که او بیدارتر پردردتر

هر که او آگاه‏تر رخ زردتر

دردمندان حق و فضیلت و مشتاقان عدل و آزادگى همواره در اندیشه خیر و صلاح جامعه هستند و سعادت خود را در کاهش گرفتارى‏هاى دیگران مى‏دانند، این وارستگان از آسایش و رفاه معقول مردم خشنودند و از ناراحتى و رنجشان متألّم.

بزرگ‏ترین ارزش انسانى در نظر آنان تأمین سعادت انسان‏هاست، از این رو براى نیل به آن هدف عالى عاشقانه مى‏کوشند، در راه برطرف ساختن تیره روزى‏هاى مادى و معنوى مردم از هرگونه فداکارى دریغ ندارند و آرزومند هستند این مسیر مقدّس را با سوز و گدازهاى هرچه افزون‏تر بپیمایند.۱۳

این گونه انسان‏هاى بزرگ و افتخار آفرین در همه ادوار تاریخى بین مردمان جهان بوده و در هر عصرى اقشار گوناگون از نعمت وجودشان برخوردار شده‏اند، در صف اوّل این بزرگان، انبیاء و اولیاى الهى قرار دارند که براى اصلاح دین و دنیاى مردم و تأمین سعادت همه جانبه آنان حداکثر اهتمام را داشته‏اند، شایسته است رسانه‏ها مروّج چنین فرهنگ و معرّف اسوه‏هایى عالى در این عرصه باشند و خود نیز در تبلیغات و فعالیّت‏هاى فکرى و ارتباطى چنین روندى را دنبال کنند و با شاعر هم نوا شوند

دلى خواهم که از آن درد خیزد

بسوزد، عشق ورزد، اشک ریزد

صفاى خاطر دل‏ها زدرد است

دلى بى درد همچون گور سرد است

در منابع روایى و کتب اخلاقى فصلى تحت عنوان “ادخال السرور على المؤمن” وجود دارد و حضرت على(ع) فرموده‏اند: “هر کس قلب مؤمنى را شادمان کند ما خاندان را مسرور ساخته است و نشاط ما اهل بیت موجب انبساط روحى رسول اکرم(ص) مى‏گردد”۱۴

با نگاهى به برنامه‏هاى رسانه‏هاى جمعى و وسایل ارتباطى مشاهده مى‏گردد این اصول اخلاقى نیز چندان جایگاهى در جراید و نشریات ندارد و البته مطالب و گزارش‏هایى درباره انواع سرگرمى‏هاى بیهوده در آن‏ها دیده مى‏شود، روزنامه‌هایى که حتى وابسته به نهادهاى مذهبى هستند نیز در پى درج مطالبى هستند که همین هدف‏هاى عاطل و باطل را تعقیب مى‏کنند و براى این که از دیگران کم نیاورند براى چنین منظورى گاه مسیرى افراطى را طى مى‏نمایند.

از دیدگاه اسلام، قرآن و حدیث سرگرمى‏هاى بیخود و تلف کننده اوقات مردم مصداق بارز لهو مى‏باشند)۱۵(. حتى به معناى کارهاى نابخردانه تفسیر گردیده‏اند. این گونه برنامه‏ها اگر آدمى را از یاد خدا باز دارد ممنوع هستند.)۱۶( منظور پیدایش حالتى است که بر اثر آن روح و روان از یاد حق غافل گردد. رسول اکرم(ص) سرگرمى‏هاى بیهوده و لهو را براى مؤمن باطل شمرده‏اند.۱۷

امام باقر(ع) در جواب پرسشى درباره سفرى که به عنوان شکار(تفریحى) صورت گرفته فرموده‏اند: چون سفر کننده به منظور لهو و سرگرمى به مسافرت رفته نباید نماز را شکسته بخواند.۱۸

بدیهى است سرگمى‏هاى سازنده و رشد دهنده از نظر اسلام منع شرعى ندارد اما رسانه مجاز نمى‏باشد به ملاهى(لهوهایى) که بازدارنده مسیر تربیتى و خرد سازى اخلاقى هستند بپردازد، به علاوه حجم قابل توجهى از مباحث و مطالب مندرج در جراید نه تنها مفید نمى‏باشند و گرهى نمى‏گشایند بلکه ارزشمندترین گوهر انسانى یعنى عمر آنان را تلف مى‏نمایند، اگر ما اندکى از حقوق مادى مردم را تضییع کنیم در صورت برخوردارى از تدیّن و تعهد دچار ملامت‏هاى وجدان مى‏گردیم و در صدد آن هستیم که در اولین فرصت حق‏الناس را رد کنیم و این برنامه کارى شایسته است اما متوجه این واقعیت نمى‏باشیم که چقدر وقت خوانندگان را از بین مى‏بریم و از این بابت هم ناراحت نمى‏باشیم و بى‏تفاوت مى‏گذریم.

معمولاً غالب سعادت‏ها و موفقیّت‏هایى که نصیب بسیارى از افراد گردیده بیش از آنکه مربوط به استعداد و لیاقت آنان باشد مربوط به هوشیارى و بیدارى و استفاده نمودن از فرصت‏هاست و نیز بدبختى و محرومیت‏هاى دسته‏اى دیگر به دلیل هدر دادن اوقات و از کف دادن موقعیت‏هاست. اسراف در زمان زیان بارتر از اسراف در اموال است، چنین بدست مى‏آید که مطبوعات کمتر براى وقت مردم ارزش قایل هستند در حالى که آنان باید بر عکس عمل نمایند و به گونه‏اى برنامه‏ریزى کنند که در مردم حسّ احترام به وقت پیدا شود.۱۹

نصیحت و انتقاد دلسوزانه

شبکه روابط اجتماعى در اسلام به گونه‏اى است که ضمن انسجام و اتّحاد، هر کدام از اجزاء بر دیگرى تأثیر مى‏گذارد و یا از دیگرى تأثیر مى‏پذیرد. هر کدام وظیفه دارند مردم را اندرز دهند و پند نیوشان هم موظف هستند آن چه را آموخته‏اند بکار گیرند. اصولاً به فرمایش حضرت رسول اکرم(ص) اساس دین بر همان نصیحت و خیرخواهى است.۲۰

جانشین آن وجود مقدّس یعنى امیرمؤمنان على(ع) تصریح نموده‏اند: “قومى که افراد آن نصحیت کننده نباشند و علاقه‏اى هم به ناصحان نداشته باشند هیچ خیر و برکتى در آنان نخواهد بود.”۲۱

پس از آن که امّت اسلامى با آن حضرت بیعت نمودند، چند موضوع مهم را گوشزد فرمودند: از جمله آن که: “نسبت به من در حضور و خفا ناصح باشید.”۲۲

اهمیّت نصیحت بدان حد است که در مواقعى جانشین جهاد در راه خدا مى‏گردد زیرا قرآن مى‏فرماید: “و کسانى که قدرت بر جهاد ندارند در صورتى که مردم را به راه صواب نصیحت کنند بر آنان حرجى نمى‏باشد.”۲۳ حضرت على(ع) یکى از عوامل بعثت را این ویژگى دانسته است: “(رسول اکرم) که از سوى خداوند برانگیخته شد، با دل سوزى تمام مردم را نصیحت کرد و در مسیرى روشن آنان را جلو برد و به پند و حکمت فراخواندشان.”۲۴

قرآن، حدیث و منطق‏هاى خردمندانه بر ضرورت نصیحت تأکید دارند و امام صادق(ع) مى‏فرمایند: “یجب للمؤمن على المؤمن النصیحه؛۲۵ نصحیت مؤمن بر مؤمن واجب است”. و افزودند: لازم است که نصیحت را در هیچ حالى ترک نکنید.۲۶

البته باید نصیحت توأم با نیّت خالصانه را از برخى نصایح که درونى شیطنت‏آمیز دارند تفکیک نمود و این جداسازى کار ساده‏اى نمى‏باشد. اولین کسى که این لباس را بر تن کرد و از آن سوء استفاده نمود ابلیس بود که موجب رانده شدن آدم و حوّا از بهشت گردید، منافقین نیز براى اغواى جوانان و افراد متدیّن از این حربه بهره برده‏اند. خلفاى اموى و عباسى و برخى رژیم‏هاى دیکتاتور براى فریب مردم از این راه وارد مى‏شدند. ناصح و خیرخواه واقعى و راستین را حضرت رسول اکرم(ص) ذیل حدیثى معرفى نموده‏اند: “امّا نصیحتگر(واقعى) چهار مورد است: به حق قضاوت مى‏کند، حق مردم را بدون مطالبه مى‏پردازد، هرچه را براى خود روا مى‏داند براى دیگران هم مى‏پسندد، به هیچ کس تعدّى و تجاوز نمى‏کند.۲۷

فرمایش مولاى پرهیزگاران نیز ملاک و معیارهایى را در این راستا ترسیم مى‏نماید: “به ناصح خویش بنگر اگر از درى وارد شد که موجب ضرر مردم مى‏شود، پس آن را نپذیر و از آن پرهیز نما و اگر از باب عدل و انصاف و اصلاح سخن گفت آن را قبول کن”.۲۸

شیطان، دوست نماها، تبهکاران و کسانى که در قلب خود ناخالصى دارند به جاى نصیحت راستین به بدگویى و سخن چینى مى‏پردازند، حیله گرى پیشه مى‏کنند و حق را واژگون جلوه مى‏دهند و با سوء استفاده از صداقت مردم به فریبکارى و دون صفتى روى مى‏آورند. براى رسیدن به مقصد شوم خود در قالب توصیه‏ها و نصایح به ظاهر مفید مخاطبین را به فساد و تباهى دعوت مى‏کنند. آنان باطل را با لباس حق مى‏آرایند و با استفاده منفى از عناوینى چون امیدوارى، توبه و رحمت و مبالغه‏آمیزى در برخى مفاهیم، راه معصیت را هموار مى‏سازند و سیماى خلاف و فساد را در نظر مردم نیک جلوه مى‏دهند. مى‏گویند در این چند روزه باید خوش بود، رحمت الهى خیلى وسیع است و مى‏تواند همه آلودگى‏ها را پاک کند!؟

به مار ماهى مانى، نه این تمام، نه آن

منافقى چه کنى؟ مار باش یا ماهى

این افراد که خود را اهل اندرز و پند معرفى مى‏کنند با زبانى چرب و شیرین سخنانى بر زبان مى‏آورند که خود به آن عمل نمى‏کنند. از گفته تا کردارشان فاصله زیادى وجود دارد، آنان قبل از آن که به فکر اصلاح جامعه و رفع گرفتارى‏هاى مردم باشند به منافع شخصى، حزبى و جناحى فکر مى‏کنند، از دموکراسى، رشد و توسعه جامعه، رفاه عمومى، عدالت اجتماعى دم مى‏زنند ولى در وراى این شعارهاى فریبنده مقاصد شومى را پى مى‏گیرند.

بهترین نصیحت آن است که موجب قُرب به خدا و اجتناب از گناه و خلاف گردد و عیوب و کاستى‏ها را بر طرف کند. امام صادق(ع) مى‏فرمایند: “احبّ اخوانى الىّ من اهدى الىّ عیوبى؛۲۹بهترین برادران من کسانى هستند که عیوبم را به من اهدا کنند. در آیین اسلام علاوه بر قوانین کیفرى و مقررات امر به معروف و نهى از منکر مواعظ حسنه، انتقادهاى دوستانه و راهنمایى‏هاى مفید و ثمربخش پیش بینى گردیده است و تمام مسلمین موظفند نقایص و کمبودهاى یکدیگر را تذکر دهند، اخلاق برادران را اصلاح کنند و براى سوق دادن جامعه به سوى کمال و فضیلت تلاش نمایند.

امّاا انسان مسلمان حق ندارد به عنوان نهى از منکر و جلوگیرى از فساد یا انتقاد از برخى عیوب اخلاقى و اجتماعى در گناهان و مفاسد این و آن تجسّس کند، پرده درى و آبروریزى نماید، زیرا همین جستجوهاى افراطى خود مصداق خصلت منفى و مذموم عیب جویى بوده که گناهى بزرگ محسوب مى‏گردد و مایه فساد اجتماعى مى‏شود.

در انتقاد از خلاف‏ها و مذمت کارهاى بد باید مراقب باشند، اولاً امور جزئى و اندک بزرگ جلوه داده نشوند، ثانیاً موجب آشکار گردیدن و اشاعه مفاسد نشود، در این موارد باید رعایت حق و مصلحت گردد، در ضمن نباید به خوبى‏ها و موفقیت‏ها و افتخار آفرینى‏ها بى‏توجه و بى اعتنا بود، برخى عینک بدبینى بر دیدگان خود زده‏اند و همواره در جستجوى امور قبیح و زشتى‏ها هستند، این‏ها را نمى‏توان جزو منتقدین دل سوز و ناصحان راستین شمرد بلکه بر عکس چنین اشخاصى مبتلا به بیمارى روانى عیب‏جویى هستند که حضرت على(ع) توصیه کرده‏اند باید از آنان دورى گزید.۳۰

رسول اکرم(ص) فرموده‏اند: مجلس دو نفر مسلمان امانت خداوند است و یکى از آن دو حق ندارد چیزى را که آن دیگرى مایل نیست فاش گردد، افشاء کند.۳۱ عیب جویان خود نیز مبتلا به عیوبى هستند و از درون احساس حقارت و خوارى مى‏کنند و در واقع دچار آلودگى‏هاى روحى مى‏باشند و به فرمایش حضرت على(ع) کسانى که نقایصى دارند، مایلند عیوب مردم را شایع کنند تا راه عذرشان توسعه یابد و با استناد به عیوب دیگران اعتراض مردم را نسبت به خود کاهش دهند.۳۲

رسول اکرم(ص) شدیدترین افراد را اشخاصى دانسته‏اند که در بین مردم سخن چینى مى‏کنند، بین دوستان تفرقه مى‏اندازند و پیوسته در صدد آن هستند براى اشخاص پاک عیب بتراشند.۳۳

انتقاد بجا از وسایل شناخت درست از نادرست است و مردم را واقع بین مى‏سازد، افکار و اعمال را اصلاح مى‏سازد، راه رشد و ترقى را به روى جامعه مى‏گشاید و زمینه ترقى و پویایى اجتماع را فراهم مى‏نماید. دانش و معرفت در پرتو بررسى‏هاى نقّادانه رشد مى‏کند. نقد صحیح و از روى دل سوزى آحاد جامعه را متوجّه حقایق و فضایل مى‏کند.

نقد منصفانه به صرف فهرست نمودن مشکلات بسنده نمى‏کند، بلکه راه حل هم ارائه داده مى‏شود، نقد یک روش بررسى آگاهانه و مدبرانه است که حاصلش بهتر شدن اوضاع، سازندگى و توسعه، تعامل و بهینه استفاده کردن و شفاف شدن امور و در نهایت ترقى است، نقد با هجو، تهمت، افترا، تهمت و یورش‏هاى تبلیغى که حاصلى منفى و مخرّب دارد در تباین مى‏باشد، انتقادهاى توأم با اغراض شخصى و سیاسى به وحدت ملّى آسیب مى‏رساند و اوضاع فرهنگى و اجتماعى را آشفته مى‏سازد، مشى اصلاح گرایانه در نقد ممدوح مى‏باشد، در واقع بر اثر انتقادهاى خردمندانه دروازه‏اى به سوى امور ناپیدا گشوده مى‏شود و حقایق روشن خواهد شد نقّاد همچون پزشک، اوّل ناگوارى‏ها را عاقلانه و عالمانه ارزیابى مى‏کند و با پى بردن به ناملایمات و کاستى‏ها، راه درمان را توصیه مى‏نماید.

اولین شرط انتقاد درست آن است که منتقد منع قانونى یا قبح اخلاقى مطلب مورد انتقاد را شناخته باشد و با معرفت و آگاهى آن را تذکر دهد نه از روى حدس و گمان و بر اساس گفته‏هاى مغرضان، چه بسا افراد نادانى که در دیدگاه خود رفتار مباحى را خلاف غیر قابل اغماض تلقى مى‏کنند و به عنوان نهى از منکر وارد میدان مى‏گردند ولى اثرات سویى بر جاى مى‏گذارند و موجبات آزار و تحقیر افراد را فراهم مى‏سازند.

شایسته است منتقدین افکار خود را با موازین حق و فضیلت بسنجند، صحیح و سقیم را بشناسند و اندیشه‏هاى باطل و پلید را از ذهن دور کنند تا انتقادشان مؤثّر و مفید باشد. امام حسین(ع) فرموده‏اند: “از دلایل انسان دانشور در امر ارشاد و هدایت این است که گفته‏هاى خویش را مورد ارزیابى و انتقاد قرار مى‏دهد، حقایق را از جهات گوناگون دیده و از آن‏ها آگاه مى‏گردد.”۳۴

انتقاد کننده باید عیوب و کاستى‏هاى افراد را به گونه‏اى مطرح کند که آبروى آنان مخدوش نگردد و موجبات شرمندگى افراد را فراهم نسازند. حضرت على(ع) فرموده‏اند: “نصیحت گویى در ملأ عام سرکوب نمودن حیثیت شخصى است که او را اندرز مى‏دهد.”۳۵

روش رسول اکرم(ص) این بود که وقتى به آن حضرت خبر رسید که شخصى گناه آلود و ناروا سخن مى‏گوید، در مقام انتقاد، در حضور مردم از او نام نمى‏برد، به آبرویش لطمه نمى‏زد.۳۶

در انتقادها باید ادب و احترام را مراعات کرد، با افراد به نرمى و با ملایمت سخن گفته شود و بیانات منتقد با مدارا و محبت توأم باشد. رسول اکرم(ص) فرموده‏اند: “رفق و مدارا بر امرى قرار نمى‏گیرد جز این که زینت دهنده آن است و از چیزى جدا نمى‏شود مگر این که باعث زشتى آن مى‏شود”.۳۷

در نقدها، گفته‏هاى منتقد دو مسیر را طى مى‏کند یکى متوجه عملى نادرست است دیگر شخصى است که رفتار ناروایى از خود بروز داده است، آن چه در نقد و بررسى‏ها ناراحت کننده است این مى‏باشد که وقتى مى‏خواهند عملى مذموم را محکوم کنند به حیثیت افراد خدشه وارد مى‏سازند و این برنامه نه تنها به اصلاح رفتار کمک نمى‏کند بلکه بذرهاى کینه و خصومت مى‏افشاند و شخص مورد انتقاد را دچار نوسانات روحى و روانى مى‏نماید در هنگام انتقاد باید از تندگویى، کلمات موهن، مراو جدال منفى پرهیز کرد و در روایتى آمده است که رسول اکرم(ص) فرموده‏اند:

“آدمى قادر نمى‏باشد حقیقت ایمان را در نهاد خود کامل کند مگر آن که از مجادله و بحث‏هاى خصومت‏آمیز بپرهیزد اگرچه حق با او باشد.”۳۸

حضرت امام رضا مراء (جدال لفظى بر اساس هواى نفس و به قصد برترى‏طلبى) را از دیدگاه قرآن کفر دانسته‏اند.۳۹ زیرا پیامبر اکرم(ص) تأکید نموده بودند اولین چیزى که بعد از بت پرستى پروردگارم مورد نهى قرار داد جدال و مراء بود۴۰ جدال و مراء میان مردم دشمنى بوجود مى‏آورد و سبب رواج فتنه انگیزى، نابودى دین و از بین رفتن اعمال مى‏گردد.۴۱

پى‏نوشت‏ها:

1. سوره هود، آیه ۱۱۳٫
2. وسایل الشیعه، ج ۱۲، ص ۱۲۸، باب ۴۲، حدیث اول.
3. میزان الحکمه، ج ۱، ص ۳۳۵٫
4. سفینهالبحار، محدّث قمى، ماده صلح.
5. الحیاه، ج ۱، ص ۵۸٫
6. بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۴۹٫
7. وسایل الشیعه، ج ۱۱، ص ۵۸۱٫
8. بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۱۹۰٫
9. مجموعه ورام، ورام بن ابى فراس، ج ۱، ص ۱۲٫
10. همان، ص ۱۳۴٫
11. کافى، ج ۲، ص ۱۷۵٫
12. مشکوه الانوار، طبرسى، ص ۱۹۰٫
13. مأخوذ از گفتار فلسفى (اخلاق از نظر هم زیستى و ارزش‏هاى انسانى، ج ۲، ص ۳۴۷ – ۳۴۸)
14. جامع الأخبار او معارج الیقین فى اصول الدین، شیخ محمد بن محمد سبزوارى، ص ۲۲۳٫
15. لسان العرب، ابن منظور، ج ۱۲، ص ۳۴۷٫
16. نک: وسایل الشیعه، ج ۱۲، ص ۲۳۵، باب دهم، حدیث ۱۵٫
17. همان، ج ۱۳، ص ۳۴۷ باب اول، حدیث پنجم.
18. همان، ج ۵، ص ۵۱، باب نهم، حدیث اول.
19. بنگرید به حکمت‏ها و اندرزها، شهید مطهرى، ج ۲، ص ۲۴ و۱۹۶ و ۱۹۵٫
20. بحارالأنوار، ج ۷۱، ص ۳۵۹٫
21. معجم الفاظ غرر الحکم و دررالکلم، مرکز الابحاث و الدراسات الاسلامیه، ص ۱۱۰۲٫
22. نهج البلاغه، ترجمه فیض الاسلام، خطبه ۳۴، ص ۱۱۴؛ الکاشف عن الفاظ نهج البلاغه فى شروحه، وضعه السید جواد مصطفوى الخراسانى(ره)، ص ۴۱۸٫
23. سوره توبه، آیه ۹۱٫
24. نهج البلاغه، خطبه ۹۴، ص ۲۸۲ ؛ الکاشف، ص ۴۱۸٫
25. روضه المتقین، محمد تقى مجلسى، ج ۹، ص ۴۰۸؛ اصول کافى، ترجمه سید جواد مصطفوى، ج ۳، ص ۲۹۶٫
26. الحکم الزاهره، علیرضا صابرى یزدى، ص ۲۰۵٫
27. میزان الحکمه، ج ۱۰، ص ۵۷؛ تحف العقول، ترجمه احمد جنتى، ص ۲۳٫
28. قصار الجمل، آیت اللّه میرزا على مشکینى، ج ۲، ص ۲۶۱٫
29. وسایل الشیعه، ج ۸، ص ۴۱۳٫
30. فهرست غررالحکم، ص ۲۸۶٫
31. مجموعه ورّام، ج ۱، ص ۹۸٫
32. فهرست غررالحکم، ص ۲۸۷٫
33. خصال صدوق، ص ۲۶۰، کفایه المحدثین، سید حسن صدر، ص ۱۰۴ – ۱۰۵٫
34. مستدرک الوسایل، میرزا حسین نورى، ج ۲، ص ۳۵۳٫
35. فهرست غررالحکم، ص ۳۸۲٫
36. گفتار فلسفى (اخلاق)، ج ۱، ص ۳۷۶٫
37. سفینه البحار، محدّث قمى، ماده رفق، ج ۱، ص ۵۳۲٫
38. همان، ماده مراء.
39. وسایل الشیعه، شیخ حرّ عاملى، ج ۱۸، ص ۱۵۰٫
40. منیه المرید، شهید ثانى، ص ۱۱۳٫
41. پرورش روح، سید محمّد شفیعى، ج ۲، ص ۷۰ – ۷۱٫

رمضان دعوتى است معنوى و تو میهمان عرش خدایى.

رمضان، فرصتِ استفاده از “نفخاتِ ربّ” است.

رمضان، موسم “عبادت” است و عبادت، غذاى روح است.

رمضان، فصل مناجات و دعاست. و دعا، نردبان تعالى جان است.

رمضان، دوره تزکیه و تهذیب و تربیت و ساختن و مقاومت کردن و تحمّل نمودن و چشیدن است.

رمضان، بهار جانهاى خدا جوست و باران کرامتِ “شهرالله”، روز و شب بر کویر دلها مى‏بارد و یاد خدا، صفابخش دلهاى عاشقان شب‏زنده‏دار است.

شبهاى رمضان، از شام تا سحر، دل را در چشمه زلال یاد خدا و اولیاء خدا شستشو دهیم و مشتى از برکاتِ آسمانى این ماه برداریم.

در خلوت بیداران شب زنده‏دار، دستى به دعا و چشمى به امید، به سوى خداى غفار بگشاییم و در شبهاى قدر، بستر خواب را جمع کرده، مائده طیّبات ذکر مدایح و مراثى خاندان عصمت بگسترانیم و در ناى نیاز، نجواى عارفانه سردهیم.

رمضان را باید “آیینه”اى بسازیم. پیش رویمان، تا در آن، چهره باطن و سیماى اخلاق خویش را به تماشا بنشینیم.

رمضان، براى ما کلاس است. در همه زمینه‏ها، و در رابطه با “خدا”، و “خود” و “مردم” و “مکتب”.

رمضان، ماه ضیافت خدا است. خداوند میزبان است و بندگان او مهمان، و نیایش و قرب وسیله پذیرایى. و قلبهاى روشن، فدیه بندگان به آستان خداوند است، و دیدگان اشکبار و دلهاى امیدوار، سرمایه عابدان.

رمضان، ماه گریز از خویش و التجاء به خدا است. فصل بازیابى خود گمشده است. ایّام تقویت اراده، و مالک نفس شدن و مهار زدن به تمنّیات است.

رمضان، ماه “قرب” است، ماه “یافتن” و “رسیدن” است.

رمضان، فرصت مناسبى براى محاسبه و به خود پرداختن و به خدا رسیدن است. از لحظه لحظه‏اش، از هر روز و شبش باید سود برد.

رمضان، فرصتى براى “خود سازى” است تا بذر “جان” را در مزرعه “لحظات” و “ایّام” بارور کنند و با آب “اخلاص”، آن را برویانند و به ثمر برسانند.

رمضان فراغتى است و موسمى براى انس و خلوت، و فصل یاد و مناجات است.

رمضان، ماه هجرت از “سیّئات” به “حسنات” و ماه گسستن از “خود” و پیوستن به “خدا”ست.

حیف اگر در شب قدر، قدر خود نشناسیم!!

شب قدر، گسترده‏ترین سفره رحمت و پر نعمت‏ترین مائده لطف خداست.

شب قدر، شب گشودن سفره دل و ریختن اشک نیاز و فصل گریستن چون ابر بهار در آستان آفریدگار غفّار است.

در شب قدر، روبه‏روى “آینه محاسبه” مى‏نشینیم و چهره جان را بى‏غبار مى‏بینیم و با باران اشک، دل را در سحر رحمت و مغفرت، شستشو مى‏دهیم.

شب قدر، فرصتى است تا چهره دل را با آب توبه بشوییم و پاکتر گردیم و به فطرت بى‏عیبِ خویش برگردیم.

رمضان، موعد عروج است و شب قدر، میعاد بیداران و معراج شب‏زنده‏داران.

شب قدر، شب احیاء خویش با دم مسیحایى دعاست.

شب قدر، براى آن است که قدر خویش را بشناسى، تقدیر خویش را رقم‏زنى، قدرت اراده و انتخاب را بیازمایى و “خویشتن جدید” را با قلم توبه و جوهر اشک، ترسیم کنى.

“حیف اگر در شب قدر، قدر خود نشناسیم!”

عید فطر، “پایان نامه” دوره ایثار و گذشت

عید فطر، عید توفیق در عبودیّت و معرفت و تهذیب نفس است.

رمضان، دعوتى است به باز یافتنِ “خودِ گمشده”، ندایى است، براى توجّه به خداى فراموش شده، ضیافتى است براى تناول از مائده “تقوا” و پایان این مهمانى خدایى، “عید فطر” است، عید توفیق بر “طاعت” و “اطاعت”، عید توبه و تهذیب نفس، عید ذکر و یاد محرومان و گرسنگان، عید “کفّ نفس” و “کنترل خواسته‏ها”

“فطر”، چیدن میوه‏هایى است که از “فطرت” مى‏جوشد!

فطر، سپاس نعمتى است که در رمضان نازل شده است.

پیروزى بر خصم درون (نفس) جشنى روحانى دارد بنام “عید فطر”، که میثاق بستن با فطرت را از سوى روزه‏داران مجاهده‏گر اعلام مى‏دارد.

عید “فطر”، پاداش “افطار”هاى خالصانه و بجاست. مُهر قبولى انفاق‏هاى با قصد قربت است، “پایان نامه” دوره ایثار و گذشت، در مسایل مالى است.

“فطر”، عید خداجویى و خدا ترسى و خدا پرستى است. برکت بخشِ “ماه مبارک” است.

“عید فطر”، بر فاتحانِ عرصه‏هاى “جهاد با نفس”، گرامى باد.

خداوند در آیه ۳۳ سوره احزاب به صراحت از لفظ اهل بیت پیامبر نام برده و مى‏فرماید: “انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت ویطهّرکم تطهیراً”. همانا خداوند اراده کرده که رجس و آلودگى را از شما اهل بیت پیامبر ببرد.نکته‏اى که در این آیه به چشم مى‏خورد آن است که خداوند هر گونه رجس وآلودگى را از اهل بیت دور کرده است. پس اهل بیت را هر که در نظر بگیریم عصمت ویژگى‏اى است که براى او در این آیه وارد شده است. در مورد شأن نزول این آیه احادیث بسیارى درمیان علماى اهل سنت و شیعه وارد شده است که در بین آنها احادیثى وجود دارد که حاکى از اتفاق نظربین این دو فرقه و اتحادشان در بیان علت نزول این آیه مى باشد. آنچه ما به عنوان اهل بیت پیامبر مى شناسیم پنج تن آل عبا یعنى پیامبر،على،فاطمه وحسنین (سلام الله علیهم) هستند،اما اهل سنت در این مسأله با ما اختلاف کرده وآن را به موارد دیگر هم سرایت داده‏اند. در مجموع – به جز عدّه کمى – اتفاق بر این دارند که منظور از بیت، خانه پیامبر و مقصود از اهل بیت، اهل بیت پیامبر مى‏باشد.آنگاه دراین امر اختلاف شده است که آیا از اهل بیت همسران پیامبر منظور است یا على و فاطمه و حسنین مى‏باشند و یا هر دو گروه داخل در اهلبیت پیامبر مى‏باشند. ما شیعیان اعتقاد راسخ داریم که مراد از اهل بیت در این آیه پنج تن آل عبا هستند و بر گفته خود دلایل زیادى از شیعه و سنى در دست داریم. از جمله این دلایل روایات بسیارى است که از اهل سنت بدست ما رسیده است. که در اینجا به برخى از آنها اشاره مى‏کنیم:

1. “عن عمر بن ابى سلمه ربیب النبى قال:لما نزلت هذه الآیه على النبى انما یرید الله لیذهب عنکم.فى بیت ام سلمه فدعا فاطمه وحسناً وحسیناً فجللهم بکساء وعلى خلف ظهره فجلله بکساء ثم قال اللهم هولاءاهل بیتى فاذهب عنهم الرجس وطهّرهم تطهیراً قالت ام سلمه وانا معهم یا نبى الله قال انت على مکانک وانت على خیر”.۱ از عمر بن ابى سلمه پرورش یافته پیغمبر منقول است که گفت: چون این آیه بر پیامبر نازل شد در خانه ام سلمه بود پس فاطمه وحسن و حسین را خواسته و در زیر کساء جمع فرمود، على(ع) را که در پشت سرش بود هم خواسته، داخل در کساء نمود. آنگاه فرمود: خداوندا اینان اهل بیت منند، پس از ایشان هرگونه رجس و پلیدى را ببر و پاک و پاکیزه شان گردان. در این وقت ام‏سلمه عرض مى‏کند: یا رسول الله آیا من نیز با ایشان هستم؟ پیامبر فرمود: تو در جاى خودت هستى وبرخیر و نیکى مى‏باشى (اما داخل دراین گروه نیستى).
2. “عن انس قال:انّ رسول الله کان یمرّ بباب فاطمه سته اشهر اذا خرج الى صلاه الفجر یقول الصلاه یا اهل البیت انما یرید الله ….”۲ از انس منقول است که پیامبر(بعد از نزول آیه) تا شش ماه هر گاه براى نماز صبح به مسجد مى‏رفت چون به در خانه فاطمه مى‏رسید مى‏فرمود:الصلاه الصلاه اى اهل بیت و آنگاه تلاوت مى فرمود: “انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس”.
3. “عن ام سلمه انها قالت:فى بیتى نزلت هذه الآیه انما یرید الله لیذهب….قالت:فارسل رسول الله الى على و فاطمه والحسن و الحسین فقال: اللهم هؤلاء اهل بیتى قالت ام سلمه یا رسول الله ما انا من اهل البیت؟ قال:انک على خیر و هؤلاء اهل بیتى”۳از ام سلمه منقول است که این آیه درخانه من نازل شد پس پیغمبر به دنبال على و فاطمه و حسنین فرستاد و فرمود: خدایا اینان اهل بیت منند. ام سلمه مى‏گوید:اى رسولخدا آیا من از اهل بیت تو نیستم؟ پیغمبر فرمود:تو برخیرى ولى اینان اهل بیت من هستند.
4. “عن ابى سعید الخدرى فى قوله عزّ و جلّ انما یرید الله لیذهب…قال نزلت فى رسول الله وعلى وفاطمه والحسن والحسین رضى الله عنهم”۴ از ابى سعید خدرى منقول است که این آیه درمورد پنج نفر نازل شد:پیامبر على،فاطمه، حسن وحسین.

این احادیثى که با این کیفیت نقل شد ،به دفعات در منابع اهل سنت تکرار شده و تقریباً شبیه به هم هستند. براى مثال ابن عساکر حدیث مذکور را با ۴۵ سند مختلف و از راویان متفاوت و با طرق گوناگون در کتاب خود با عنوان تاریخ دمشق نقل کرده است که تقریباً از لحاظ مضمون همگى شبیه به هم و در یک مرتبه قرار دارند. بنابراین ذکر بیش از این در این مقاله لازم نیست.

کلام امام حسن(ع) در مورد ویژگى‏هاى اهل بیت

امام حسن دررابطه با نزول آیه تطهیر مى‏فرماید:

“لما نزلت آیه التطهیر جمعنا رسول‏الله(ص) فى کساء لام سلمه خیبرى ثم قال: اللهم هؤلاء اهل بیتى و عترتى فاذهب عنهم الرجس وطهرهم تطهیرا”۵ وقتى آیه تطهیر نازل شد رسول خدا ما را درون کساى خیبرى متعلق به ام سلمه گرد آورد و سپس فرمود: بار خدایا اینان اهل بیت و عترت من هستند پس پلیدى را از آنها دورکن و به طهارت مخصوص خود پاکیزه گردانشان.

روایت شده است که: چون حضرت امام حسن(ع) به جهت احترام به پدر بزرگوار خود در حضور او کم سخن مى‏گفت، بعضى ازاهل کوفه به خدمت آن حضرت عرض کردند: امام حسن در سخن گفتن عاجز است. على(ع) فرزند خود را طلبید و فرمود:مردم چنین سخن مى‏گویند بر منبر برو و فضل خود را برایشان ظاهرکن.

امام حسن(ع)فرمود: یا امیرالمؤمنین درحضور تو من یاراى سخن گفتن ندارم حضرت فرمود:اى فرزند من خود را از تو پنهان مى‏کنم. پس على فرمود مردم را ندا کردند تا جمع شدند امام حسن بر منبر برآمد خطبه‏اى در نهایت فصاحت و بلاغت خواند. مردم را موعظه کرد که خروش از اهل مسجد بر آمد سپس فرمود:

“ایهاالناس اعقلوا عن ربکم “انّ الله اصطفى آدم ونوحا وآل ابراهیم وآل عمران على العالمین.ذریه بعضها من بعض والله سمیع علیم”۶ فنحن الذریه من آدم و الاسره من نوح والصفوه من ابراهیم، والسلاله من اسماعیل آل من محمد(ص)نحن فیکم کالسماء المرفوعه والارض المدحوّه، والشمس الضاحیه وکالشجره الزیتونه لاشرقیه ولاغربیه التى بورک زیتها.النبى اصلها وعلىّ فرعهاونحن والله ثمره تلک الشجره،فمن تعلق بغصن من اغصانها نجا ومن تخلف عنها فالى النار هوى”.۷

فرمود: اى مردم سخن پروردگار خود را بفهمید، در آیات قرآن تدبر نمایید که حقتعالى مى‏فرماید: خداوند، آدم ونوح وآل ابراهیم وآل عمران رابر جهانیان برترى داد. آنها فرزندان و دودمانى بودند که از نظر پاکى و تقوا و فضیلت بعضى از بعض دیگر گرفته شده بودند و خداوند شنوا و داناست. پس بدانید که ذریّه برگزیده آدم و سلاله نوح و برگزیده آل ابراهیم و فرزندان پسندیده اسماعیل و آل محمد مائیم. ما در میان شما مانند آسمان بلندیم و به منزله خورشید انوریم که جهان را به نور خود روشن کرده‏ایم. مائیم شجره زیتونه که حقتعالى در قرآن مثل زده و او را به برکت یاد کرده است. فرمود: نه شرقى ونه غربى است، پیغمبراصل آن درخت و على شاخه آن درخت است، به خدا سوگند که ما میوه آن درختیم، پس هرکه چنگ زند به شاخه‏اى از شاخه‏هاى آن درخت نجات مى‏یابد، هر که از آن درخت دورماند، پس در آتش جهنم سقوط کرده است.

و نیز در نامه‏اى به عبدالله جندب چنین نوشت:

“… هر که از ما جدا شود نابود گردد و هرکس از ما پیروی کند به ما خواهد پیوست. هرکسولایت ما را ترک گوید کافر است. و هر کس دنباله رو ولایت ما باشد مؤمن است. کافر، ما را دوست نخواهد داشت و مؤمن، ما را دشمن نخواهد داشت. هر کس با دوستى ما بمیرد بر خدا لازم است که وى را با ما برانگیزد…خداوند دین را با ما آغاز کرده و با ما به پایان خواهد برد و بوسیله ما خدا گیاهان روى زمین را روزى شما کرده است و بوسیله ما خداوند در زندگى شما و در گورهایتان و در هنگام حشر و نزد پل صراط و ترازوى سنجش اعمال و به هنگام واردشدن به باغهاى بهشت نجاتتان میدهد. و بدانید مثل ما در کتاب خداوند چون قندیلى است که چراغ در آن است و محمد(ص) و اهلبیت او همان چراغ هستند…ما نژادى گرامى هستیم و ما جانشینان خداوندیم در روى زمین و ماییم که درکتاب خداوند وضعیت ویژه‏اى داریم و ماییم که نزدیکترین مردم به پیامبر خدا هستیم”.۸

کلام امام حسن در مورد دوستى و دشمنى با اهل‏بیت

خداوند در آیه ۲۳ سوره شورى مى‏فرماید: “قل لا اسئلکم علیه اجرا الّا المودّه فى القربى و من یقترف حسنه نزد له فیها حسنا” این آیه در نزد مفسرین معروف است به آیه مودت. طبق روایات معتبر، منظور از قربى در آیه فوق همان اهل بیتى است که در آیه تطهیر منظور است. چنانکه امام حسن(ع) در یکى از خطبه‏هاى خود چنین فرمود:

“اناابن السراج المنیر انا من اهل بیت اذهب الله عنهم الرجس وطهرهم تطهیرا انا من اهل بیت فرض الله مودّتهم فى کتابه فقال تعالى: قل لااسئلکم علیه اجرا…فالحسنه مودتنا اهل البیت”۹ من فرزند چراغ درخشان هستم من از همان اهل بیتى هستم که خدا رجس را از آنها برده و پاکیزه‏شان گردانیده ، من از اهل بیتى هستم که خدا محبت ایشان را برهمه واجب کرده و مى‏فرماید: بگو من از شما اجر رسالت نمى‏خواهم جز محبت و دوستى با اهلبیتم… پس حسنه دوستى با ما اهل بیت است.

آنچه در روایات وارد شده از امام حسن(ع) در باب دوستى اهلبیت مطرح است آن است که دوستى ایشان براى خدا باشد نه براى منافع دنیوى یا حتى منافع اخروى، که در واقع یک نوع منفعت طلبى و سوءاستفاده از آنهاست. منظور از این‏که دوستى براى خدا باشد، آن است که این دوستى سبب کسب کمالات و ترقیات روحى و مانع دورى از گناهان باشد و در واقع عاملى باشد براى رسیدن بندگان و تقربّشان به خداوند.این قسم دوستى دوستى‏اى است که اثرات سازنده بسیارى به دنبال دارد.انسانى که اهل بیت را دوست دارد باید از کلمات ،گفتار و رفتار ایشان عبرت و الگو گرفته و در راه سلوک بهره بگیرد. این دوستى بسیار مؤثّر و مورد رضاى اهل بیت وخداوند است و محبتى است که در روایات به آن بسیار تاکید شده. از آن جمله امام حسن(ع) فرمود:

“من احبّنا لله جئنا نحن هو یوم القیامه کهاتین(وجمع بین اصبعین المسبحه والوسطى من یده) ولوشئت لقلت: کهاتین (وجمع بین المسبحتین من یدیه جمیعا) من احبّنا للدنیا فاذا جاءت الدنیا اتّسعت للبروالفاجرو ایضا قال:من احبّنا لله نفعه الله تعالى بحبّنا و من احبّنا لغیر الله فان الله یقضى فى الامور ما یشاء اما انّ حبّنا اهل البیت یساقط الذنوب کماتساقط الریح الورق عن الشجر”۱۰ کسى که ما خاندان پیامبر را براى خدا دوست داشته باشد ما و او در روز قیامت کنار هم خواهیم بود (آنگاه دو انگشت اشاره و میانى رابه هم چسباند) و فرمود: مانند این دو انگشت و اگر بخواهم میگویم ماننداین دوانگشت( سپس دو انگشت اشاره هر دودست را به هم چسباند) و کسى که ما را به خاطر دنیا دوست داشته باشد بداند که اگر دنیا روى آورد براى خوب وبدى کسان رو کند و نیز فرمود:کسى که ما را براى خداى بزرگ دوست بدارد خداوند او را بهره‏مند خواهد کرد و کسى که ما را براى غیر خدا دوست بدارد خدا آنگونه که بخواهد درباره او تصمیم مى‏گیرد. آگاه باشید همانا دوستى خاندان پیامبر گناهان را فرو مى‏ریزد، آنچنان که باد برگ درختان را فرو مى‏ریزد.

همچنان‏که درباره دشمنى با اهلبیت به معاویه بن خدیج فرمود: اى معاویه، از دشمنى با ما بپرهیز زیرا رسولخدا فرمود: کسى با ما دشمنى نمى‏کند و بر ما حسد نمى‏ورزد، جز آنکه در روز قیامت با شلاق آتشین از حوض کوثر رانده خواهد شد.۱۱

پى‏نوشت‏ها:

1. ترمذى، محمد بن عیسى، سنن، بیروت دارالفکر، ج۱۲،ص۱۶۴٫
2. سنن ترمذى ۱۰/۴۹۵؛ الاحاد والمثانى ۸/۳۰۷ ؛ مصنف ابن ابى شیبه ۷/۵۲۷؛ معرفه الصحابه ۲۰/۳۱؛ مسنداحمد ۲۷/۲۷۸؛ معجم ال‏کبیر ۳/۹۳٫
3. الحاکم،ابوعبدالله محمدبن عبدالله،المستدرک على الصحیحین،ج ۸، ص ۲۲۰٫
4. طبرانى،معجم آل‏کبیر، ج ۳، ص ۹۴٫
5. دشتى، محمد، فرهنگ سخنان امام حسن مجتبى، محدث،۱۳۸۲، ص ۱۷۵٫
6. سوره آل عمران،آیات ۳۳ و ۳۴٫
7. بحارالانوار،ج ۴۳، ص ۳۵۸٫
8. همان، ج ۲۳، ص ۳۱۵٫
9. بحارالانوار،ج ۴۳، ص ۳۶۲٫
10. فرهنگ سخنان امام حسن، صص ۶۶ و ۶۷٫
11. همان، ص ۶۷٫

محمد اصغرى نژاد

ترجیح زخمى‏ها

وسیله ترابرى ما در عملیات خیبر کم بود. اکثر ماشین‏ها یا جلو بودند یا این که آنها را زده بودند. سرانجام با یکى از ماشین‏هاى غنیمتى جلو رفتم. شب توى سنگر بودم که به نظرم آمد صداى کامیون مى‏شنوم. از سنگر بیرون آمدم. دیدم کامیونى از دور زیر آتش دشمن دارد مى‏آید. تعجب کردم. هر لحظه امکان داشت با یک خمپاره منهدم گردد. وقتى رسید، اولین نفرى که از آن بیرون پرید، آقا مهدى زین الدین بود. آمده بود وضعیت منطقه عملیاتى و نیروها را بررسى کند، آن هم با یک کامیون ده چرخ. یادم هست یک سنگر محکم بتونى را براى استقرار بى‏سیم و فرماندهى خط انتخاب کرده بودیم. آن شب مجروح زیاد داشتیم هلى کوپترها هم نمى‏توانستند در شب پرواز کنند و شرایط جوّى خراب بود. براى همین مجروحین روى زمین مانده بودند. آقا مهدى دستور داد سنگر فرماندهى را تخلیه کنند. بعد هرچه پتو داشتیم در آنجا جمع کرد و مجروحین را در آن سنگر جا داد. فرمانده هم با بى‏سیم و نقشه‏هاى عملیاتش بیرون سنگر ماند، در آن شرایط جوّى و زیر آتش دشمن. انگار نه انگار، سرش توى نقشه‏ها بود نه اضطرابى داشت و نه دلهره و تشویش.۱

تصویرى از شهید على اصغر مراد نژاد

سرهنگ خلبان سهراب على شهدادى پیرامون این شهید والامقام گوید:” من فکر مى‏کنم هرآنچه در مورد این شهید بزرگوار بنویسیم، کم نوشته‏ام…او اخلاقى بسیار پسندیده داشت و همه قبولش داشتند. یادم نمى‏رود در یک پرواز از گیلان غرب به کرمانشاه مى‏آمدیم. شهر گیلان غرب بمباران هوایى شده بود. من جهت تخلیه مجروحان به آنجا رفتم و ایشان با من بودند. بعد از این که مجروحان را سوار کردیم تا به بیمارستان طالقانى کرمانشاه بیاوریم، وضع مجروحان بسیار وخیم بود و مادرى در داخل هلى‏کوپتر بالاى سر دو فرزند ترکش خورده‏اش ایستاده بود و مرتب به سر و سینه مى‏زد و مى‏گریست. ایشان هم همزمان با آن مادر مى‏گریست و به فرزندانش تنفس مصنوعى مى‏داد. من گاهى به عقب هلى‏کوپتر نگاه مى‏کردم و مى‏دیدم که چه مى‏کند.( شهید مراد نژاد) کرد چیف بود، مداح بود، امام جماعت بود، پزشکیار بود، آمپول مى‏زد. هرچه مى‏خواستى، مى‏گفت: بلدم. در مأموریتى با هم در منطقه بودیم. مردم شهر فرار کرده بودند و در داخل رودخانه‏اى چادر زده بودند و وضع خوبى نداشتند. در مدت دو هفته‏اى که با هم در آنجا بودیم، مرتب غذاهاى اضافى را از سنگرها مى‏گرفت و به آنها مى‏داد به طورى که همه بچه‏هاى کوچک سیاه چادرها، او را مى‏شناختند. هرچه کنسرو و کمپوت در جبهه به او مى‏دادند، همه را به آنها مى‏داد…”۲

بلند شو و حرکت کن

“مهدى باى جامه شورانى” بیش از ۷ سال از عمرش را در جبهه‏ها گذراند. وقتى براى آخرین بار خواست به جبهه برود، گفت: من اطمینان دارم دیگر بر نمى‏گردم…

از او پرسیدم: از کجا این قدر اطمینان دارى؟

گفت: دیشب در عالم خواب آقایى با لباس سبز بر بالینم حاضر شده گفتند: پسرم مهدى، از جایت بلند شو و برو که دوستانت منتظر تو هستند.

همین طور که با من سخن مى‏گفتند، پارچه سبزرنگى دور بدنم مى‏پیچیدند و به طور مکرر مى‏فرمودند:”مهدى بلند شو و حرکت کن”.

بیدار شده، خوابم را این طور تعبیر کردم که منظور از پارچه سبز کفن است و من هم سرباز امام زمان(عج) هستم. و اکنون که امام زمان(عج) و نایب برحقش امام خمینى مرا دعوت کرده‏اند، حکمتى در آن وجود دارد.

یک هفته بعد از عزیمت مهدى، خواب صادقه‏اش به بار نشست و وجود تشنه‏اش از جام شهادت لبریز شد.۳

راننده بى نظیر

پیش از عملیات والفجر مقدماتى، تو هواى سرد و گزنده یک روز زمستانى، با چند تا از بچه‏ها راهى منطقه شدیم. ما با یک مینى‏بوس و یک تویوتا مى‏رفتیم. بعد از سه راهى سلفچگان سرماى هوا بیشتر شد. نزدیک اراک تویوتا چپ کرد و بعد از آن که چند معلق زد، روى چرخ‏هایش ایستاد. اولین نفرى که خودش را به تویوتا رساند، راد مرد بود. سید‌هاشم موسوى هم از تویوتا بیرون آمده بود. آن دو ابراهیم امیر عباسى را کشاندند بیرون و رادمرد سر ابراهیم را پانسمان کرد با توجه به آن که ما در حال مأموریت بودیم، قاعدتاً مى‏بایست تویوتا را به حال خود رها مى‏کردیم ولى رادمرد به بچه گفت: ابراهیم را سوار مینى بوس کنین و اراک بروید، من هم خودم را مى‏رسانم.

یکى با تعجب پرسید: مگر مى‏خواهى چه کار کنى؟

با خونسردى گفت: مى‏خواهم تویوتا را بیاورم.

خرده شیشه زیادى روى صندلى‏هاى تویوتا ریخته شده بود سریع تمیزشان کردیم و رادمرد نشت پشت فرمان و راه افتاد. این در حالى بود که شیشه جلوى تویوتا کاملاً شکسته و ریخته بود و سردى هوا تا مغز استخوان نفوذ مى‏کرد. ما هم سوار مینى بوس شده، راه افتادیم. رادمرد تا مسیر نسبتاً زیادى پشت فرمان نشست کم کم احساس کردیم بدن او کرخت شده است. چون هیچ تکانى نمى‏خورد و فقط دستهایش فرمان را مى‏چرخاند. ولى گویى حس فداکارى و ایثارش فروکش نمى‏کرد. بالآخره مینى‏بوس را جلوى تویوتا کشاندیم و او را وادار کردیم نگه دارد. وقتى سراغش رفتیم، دیدیم یخ زده و نمى‏تواند حرف بزند. در عین حال راضى نمى‏شد پایین بیاید. به زور متوسّل شده او را خارج کردیم. او حتى نتوانست روى پاهایش راه برود. با کمک دو تا از بچه‏ها او را داخل مینى‏بوس بردیم و یک پتو رویش انداختیم. بعد از آن، هر پنج شش کیلومتر یکى ازبچه‏ها پشت تویوتا مى‏نشست تا آن که ماشین را به اراک رساندیم. و بعد از تعمیر تویوتا و بهتر شدن حال ابراهیم، به راهمان ادامه دادیم.۴

گفتنى این که برادر محمد باقر رادمرد در ۱۱ فروردین ۶۵ به شهادت رسید. آخرین سِمَت وى مسؤولیت واحد آموزش تیپ ویژه شهدا بود.

راهکار آن بزرگوار

براى آزاد سازى بستان مى‏بایست از پل‏هاى سه گانه سابله عبور مى‏کردیم. اما چون عراق آنجا را زیر اتش شدید خود گرفته بود، نمى‏دانستیم چگونه موفق شویم. به ائمه اطهار بویژه آقا امام زمان(ع) متوسّل شدیم. هنگام غروب یک روحانى با لباس سبز نزدیک ما آمد. گمان کردیم ایشان از روحانیون رزمنده اهل قم است. آقا فرمودند: همراه من نقشه اطلاعات و عملیات است و آن را به شما مى‏دهم تا بتوانید از پل‏ها عبور کنید.

کنار ایشان نشستیم، فرمودند: دشمن بیشتر متوجه بالاى پل‏هاست و شما مى‏توانید از زیر پل‏ها عبور کنید و شهر را دور بزنید.

رزمنده‏ها از ایشان پرسیدند: آیا مى‏توانیم از زیر پل‏ها بگذریم؟

فرمودند: آرى بعد از آن که گروه اطلاعات و عملیات عبور کرد، شما هم پشت سر آن بروید.

با راه کار ایشان توانستیم شهر را آزاد سازیم ولى وقتى داخل شهر شدیم از آن بزگوار اثرى نبود. فرماندهان هم او را نمى‏شناختند.۵

لطف حق در بیت المقدس ۳

در عملیات بیت المقدّس ۳ در اسفند ۶۶ در سلیمانیه عراق به عنوان طلبه در گردان محمد رسول اللّه(ص) از لشکر نصر فعالیت داشتم.

یک شب – مصادف با ۲۶ اسفند – بعد از خواندن نماز و صرف شام، به سوى قله گوجال به قصد تصرّف تپه اولاغلو – که حساس و خطرناک بود – حرکت کردیم.

این تپه دو، سه بار میان نیروهاى ایرانى و عراقى رد و بدل شده بود.

تا نقطه رهایى راه سخت و طولانى داشتیم و مى‏بایست ۵ ،۴ ساعت طى مسیر مى‏کردیم. در طول راه به علت ضعف بینایى،، دید کافى نداشتم. براى همین نفر جلویى خود را میزان قرار داده بودم.

در طول مسیر این عملیات امدادهاى غیبى را به طور آشکار مشاهده کردم. براى نمونه با آن که نیروهاى دشمن تفنگ ۱۰۶ و خمپاره‏هاى ۶۰ و ۸۰ و ۱۲۰ میلى مترى و توپ‏هاى دوربرد و نزدیک برد خود، انواع منورها را مى‏زدند، ولى ما اصلاً دیده نمى‏شدیم. این به خاطر پایین آمدن ابرها به سطح زمین در آن نقطه کوهستانى بود. ما در پناه ابرها – و به تعبیر درست‏تر، مه – حرکت مى‏کردیم.

بعد از ۵ ،۴ ساعت، وقتى به نقطه رهایى در گوجال رسیدیم، یک باره ابرها ناپدید شد. در آن هنگام فهمیدیم ابرها مأموریت داشتند ما را تحت پوشش قرار دهند.

سرانجام عملیات صورت گرفت و تپه مزبور به تصرّف ما در آمد. بعد از اذان صبح که هوا رو به روشنى مى‏رفت، شروع به بازگشت نمودیم.

چون به مسیر بازگشت نگاه کردیم، خیلى شگفت و وحشت زده شدیم. باورمان نمى‏شد چنین راه خطرناک و صعب العبورى را پشت سر گذاشته باشیم من این موضوع را یکى از امدادهاى غیبى مى‏دانم. زیرا هنگام رفتن اصلاً احساس ناراحتى و ترس نمى‏کردیم. اگر چنین احساسى داشتیم چه بسا قلّه را نمى‏توانستیم تصرّف کنیم. به هر حال پس از رسیدن به دامنه کوه در چادرهایى که کنار رودخانه برپا کرده بودند، مستقر و منتظر شدیم تا ما را پشت خط منتقل کنند، اما هرچه منتظر شدیم، ماشین‏ها نیامدند. ناچار شب را در چادرها به سر بردیم. بعد از نماز مشغول خوردن شام بودیم ناگهان گفتند: بمب شیمیایى زده‏اند؟

بى درنگ همه از چادرها بیرون آمدند. بعضى از بچه‏ها ماسک نداشتند. من چفیه خود را با آب رودخانه خیس کرده، به صورتم بستم.نیروها سعى مى‏کردند خود را بالاى کوه برسانند تا از تأثیر گازها در امان بمانند.

کسانى که میان سال و پیر بودند، نتوانستند خود را بالاى بلندى‏ها برسانند و بین راه افتادند. تعدادى از آنها ناله مى‏کردند و تحت تأثیر گازهاى مخرّب واقع شده بودند. من به بعضى از آنها کمک کردم اما دیدم به علت خستگى و ضعف زیاد و تأثیر گازها، توانایى دیگرى براى یارى رسانى ندارم.

افراد دیگر هم رمق چندانى براى یارى نداشتند، زیرا از عملیات باز گشته و خسته بودند.

صحنه وحشت ناک و غم انگیزى بود. ناچار از بالاى ارتفاعات به طرف چادرها آمده، دو کترى برداشتم. آنها را از آب رودخانه پر کرده، به کمک مصدومان شتافتم. و با ریختن آب به سر و صورتشان سعى کردم وضعیت تنفسى آنها را بهتر کنم.با آن که فضاى آن منطقه آلوده به گازهاى شیمیاى بود، اثر آن را نمى‏فهمیدم لذا توانستم دو، سه بار بالا و پایین بروم و با پر کردن کترى‏ها به کمک مصدومان بشتابم. به جز من، دو، سه نفر دیگر از جمله یکى از معاونان فرمانده گردان خود را بالاى کوه رسانده بودند و فقط ما به ظاهر شیمیایى نشده بودیم. معاون گردان مانند من به شیمیایى شدگان کمک مى‏کرد.

براى انتقال مصدومان به آمبولانس احتیاج داشتیم و مرتب اعلام نیاز مى‏کردیم ولى تا صبح هیچ وسیله‏اى براى ما نفرستادند. سرانجام چهار، پنج دستگاه آمبولانس آمد.

به یاد دارم وقتى آخرین آمبولانس آمد و آخرین مصدومان را در آن گذاشتیم، یک دفعه به دل درد سخت و حالت روحى عجیبى دچار شدم. دیگر نتوانستم خود را سرپا نگه دارم. لذا من را هم به عنوان مصدوم در آمبولانس گذاشتند در آن لحظه احساس کردم خداوند من را تا وقتى که امدادگران برسند و وضعیت مصدومان مشخص شود، مأمور کمک، به آنها کرده بود. الآن هرچه فکر مى‏کنم، جز این که بگویم همه این ماجرا الطافى الهى بوده، چیز دیگرى نمى‏توانم اظهار کنم.۶

فرمانده خدمتگزار

در عملیات خیبر(سال ۶۲) فرمانده گردان بود. یک روز پیش از عملیات براى دیدارش به پادگان لشکر ۱۷ رفتم. دیدم دو نفر فرغونى پر از ظروف غذا را جهت شستن مى‏برند. نیروها زیاد بودند و ظرفها کم بود. آن دو با عجله فرغون را مى‏راندند تا پس از شستن ظرفها آنها را براى غذا خوردن سایر نیروها آماده سازند. یکى از آن دو سردار اسماعیل دقایقى بود.۷

تندیس تواضع

آن وقتها “محمد باقر صادق جوادى” فرمانده یک گروهان در پادگان امام رضا(ع) بود. به خاطر احساس مسؤولیتى که مى‏کرد، یک لحظه هم آرام و قرار نداشت. حتى جزئى‏ترین امور مربوط به گروهان از دید او پنهان نمى‏ماند. یکى از امورى که خیلى بر انجامش اصرار داشت، بازدید از نظافت فردى و عمومى نیروها بود. همیشه به این جور جاها سرکشى مى‏کرد و اشکالات را برطرف مى‏کرد. در یکى از این سرکشى‏ها فهمید توالت‏ها بند آمده و کثیف شده است. خودش رفت و چند تا نیرو آورد. بعضى از آنها وقتى فهمیدند که چه کار باید بکنند، حسابى ناراحت شدند و به آنها برخورد. بقیه هم با اکراه شروع به کار کردند. محمد باقر این طور مواقع نه اسمى از دستور و لغو دستور مى‏آورد و نه اسمى از مافوق و زیر دست. با این که به راحتى مى‏توانست از موقعیت فرماندهى‏اش استفاده کند و آنها را وابدارد به کار، این کار را نکرد. او آنجا هم آستین‏ها را بالا زد و شروع کرد به باز کردن چاه و شستن دستشویى‏ها. البته تأثیر این عمل و این شیوه به روى افراد واضح و آشکار بود: از یک طرف شرمندگى زیاد و از یک طرف هم با جان و دل مشغول کار شدن.۸

با پاى برهنه

برادر اصغر عدالت در منطقه عملیاتى فاو به عنوان فرمانده مشغول خدمت بود یک شب به سنگرها سرکشى کرد ناگهان متوجه شدیم ایشان با پاى برهنه روى خاک و خاشاک راه مى‏رود. من به ایشان گفتم: برادر عزیز، اصغر عدالت، چرا با پاى برهنه راه مى‏روید؟ ممکن است عقرب یا مار به شما آسیب برساند. گفت: شما به هر نقطه از این خاک اشاره کنید قطره‏اى از خون یک شهید روى آن ریخته است ما باید با وضو و با پاى برهنه در اینجا حاضر شویم.۹

پى‏نوشت‏ها:

1. راوى: احمد فتوحى، ر.ک: تو که آن بالا نشستى، ص ۳۶ و ۳۷٫
2. اهالى آسمان، ص ۳۶۱ – ۳۶۳٫
3. راوى: همسر شهید، ر.ک: لحظه‏هاى ماندگار، روایت عشق(دفتر دوم)، ص ۱۵۰٫
4. راوى سید حسن پیشقدم، ر.ک: کلید فتح بستان، ص ۱۱۳ و ۱۱۴٫
5. ر.ک: عنایات امام زمان(ع) در هشت سال دفاع مقدس،ص ۴۴ – ۴۶٫
6. راوى حجت الاسلام و المسلمین عبدالرحیم اباذرى، (این خاطره به طور مستقیم از نامبرده نقل شده است).
7. راوى: اسماعیل محمدى، ر.ک: بدرقه ماه، عزیز اللّه سالارى، ص ۷۷٫
8. راوى: سید‌هاشم موسوى، ر.ک: کلید فتح بستان، سعید عاکف، ص ۱۴۹ و ۱۵۰٫
9. راوى: عبدالرسول حمیدى، ر.ک: فتح، ویژه‏نامه سوم خرداد ۱۳۸۷، اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‏هاى دفاع مقدّس استان بوشهر، ص ۳۶٫

آیه اللّه جوادى آملى

تهیه و تدوین: حجهالاسلام و المسلمین محمد رضا مصطفى پور

روزه یکى از مهم‏ترین عبادت‏هاى مسلمانان و مؤمنان است که به عنوان یکى از مؤثرترین عوامل براى پرورش روح تقوا در تمام زمینه‏ها و همه ابعاد به مؤمنان معرفى شده است.

انجام این عبادت در ماه رمضان در طول یک ماه کامل بر آن‏ها

واجب است. ماهى که مهمترین امتیاز آن نزول قرآن به منظور هدایت انسان‏ها در آن است.

در این مقاله در رابطه با مقوله‏هاى سه گانه فوق یعنى روزه، ماه رمضان و قرآن در سه فصل سخن به میان مى‏آید.

فصل اول: روزه

روزه تکلیفى است که مؤمنان وظیفه دارند در ماه مبارک رمضان آن را به منظور تقرّب به خدا با ترک خوردن و آشامیدن و مانند آن از طلوع فجر تا اذان مغرب در طول یک ماه کامل که گاه ۲۹ روز و گاه ۳۰ روز است، آن را به انجام رسانند.

قرآن کریم خطاب به مؤمنان فرمود: “یا ایّها الّذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب على الّذین من قبلکم لعلّکم تتقون؛۱ اى افرادى که ایمان آورده‏اید، روزه بر شما نوشته شده، همان گونه که بر کسانى که قبل از شما بوده‏اند نوشته شده تا پرهیزکار شوید.”

تجلّى رحمت خدا در تکلیف روزه

با این که روزه از ارکان اسلام است اما انجام آن با مشقّت و محرومیت از لذایذ مادى و مشکلاتى چون تحمّل رنج گرسنگى و تشنگى همراه است اما خداوند اولاً آن را با خطاب عاطفه برانگیز و مسؤولیت بخش “یا ایّها الّذین آمنوا” همراه کرده است تا علاوه بر اهمیّت موضوع روزه، به مؤمنان عظمت و کرامت ببخشد. امام صادق(ع) فرمود: “لذّه ما فى النداء ازال تعب العباده و العناء؛۲ لذّت خطاب “یا ایّها الّذین آمنوا” آن چنان است که سختى و مشقت این عبادت را از بین برده است.”

ثانیاً با بیان این حقیقت که روزه اختصاص به مسلمانان ندارد بلکه در امّت‏هاى پیشین نیز بوده است، این مطلب را گوشزد مى‏کند این وظیفه، وظیفه همه انسان‏ها در هر دینى بوده است و این خود ترغیب بر فعل و تطیّب نفس است لذا مى‏فرماید: این عبادت تنها بر شما واجب نشد، بلکه هیچ امتى از این طاعت مستثنا نبوده‏اند.

ثالثاً با بیان فایده روزه و فلسفه انجام آن یعنى تحصیل تقوا آن را یک موضوع دوست داشتنى و گوارا مى‏سازد.

رابعاً با بیان این حقیقت که گرفتن روزه براى شما خیر است “و ان تصوموا خیرلکم” رحمت خود را متجلّى ساخته است تا مؤمنان با علاقه و عشق و محبت به این وظیفه الهى بپردازند.

روزه در دیگر ادیان

روزه بر پیروان دیگر ادیان نیز واجب بوده است و برخى گفته‏اند این تکلیف از عهد آدم تا کنون وجود داشته.۳

ناگفته نماند همانندى روزه مسلمانان با غیر مسلمانان در اصل تکلیف است نه در خصوصیات آن، زیرا آیه درباره این مطلب که روزه بر همه امّت‏ها بدون استنثنا واجب بوده در کمیّت و کیفیت نیز یکسان بوده ساکت است، در برخى نوشته‏ها آمده است:

روزه به طور کلّى در تمام اوقات در میان هر طایفه، هر ملّت و مذهب در موقع ورود اندوه و زحمت غیر مترقبه معمول بوده است.۴

و حیات حواریون و مؤمنین ایام گذشته، عمرى مملو از افکار لذات و زحمات بیشمار و روزه دارى بود.۵

هدف روزه

۱- انسان مسافر است و مسافر به زاد و توشه نیاز دارد. بهترین ره توشه سالکان مسیر معاد تقواست “و تزوّدوا فانّ خیر الزاد التقوى؛۶ توشه برگیرید زیرا بهترین توشه تقوا است.”

براى رسیدن به تقوا گاه باید اندیشه را از راه تعلیل و تحلیل علمى و زمانى با تأیید انگیزه از راه دستورهاى عملى تقویت کرد در آیه مورد نظر دستور عملى به روزه را عاملى براى پیدایش این ره توشه معنوى مى‏کند که انسان روزه‏دار با روزه دارى به تقوا مى‏رسد.

۲- روزه داراى ابعاد گوناگون و آثار فراوانى از نظر مادى و معنوى است، روزه هم در بعد اخلاقى آثارى دارد و هم از نظر اجتماعى و هم از نظر بهداشتى و روانى و تأمین صحت و سلامتى انسان.

روزه از نظر اخلاقى روح انسان را تلطیف و اراده انسان را قوى و امیال و غرائز او را تعدیل مى‏کند. زیرا انسان روزه دار اولاً با تحمّل گرسنگى و تشنگى و چشم پوشى از لذّت جنسى، روح خودش را تلطیف مى‏کند و از این طریق زمام نفس سرکش را در اختیار داشته و بر هوس‏ها و شهوات خود مسلّط مى‏گردد و با تسلّط بر آن قلب انسان از نور و صفا برخوردار مى‏گردد.

و ثانیاً با ترک موقت خوردنى‏ها و نوشیدنى‏ها و لذایذ با امکان دسترسى به آن‏ها از طریق حلال، روحیه مقاومت را در خود تمرین مى‏دهد تا در غیر ماه رمضان از حرام اجتناب کند و به عبارت دیگر: اراده خود را تقویت مى‏کند تا به راحتى از هرچه که حرام است دورى گزیند.

و ثالثاً با اراده قوى، امیال خود را تعدیل مى‏کند نه چون حیوانات که تنها تحت تأثیر غرائز عمل کند بلکه غرائز خود را در اختیار دارد که د رجایى که باید آن را اعمال کند، اعمال کند و در جایى که باید کنترل کند و اعمال نکند، اعمال نمى‏کند و بالأخره روزه انسان را از عالم حیوانات ترقّى داده و به عالم ملکوت و فرشتگان صعود مى‏دهد.

در روایات اسلامى روزه را سپرى در برابر آتش دوزخ معرفى مى‏کند. پیامبر اکرم(ص) فرمود: “الصوم جنه من النار؛۷ روزه سپرى است در برابر آتش دوزخ”.

امام صادق(ع) از پدرانش نقل مى‏کند که پیامبر اکرم(ص) به اصحابش فرمودند: “الا اخبرکم بشى‏ء ان انتم فعلتموه تباعدالشیطان منکم کما تباعدالمشرق من المغرب به قالوا بلى یا رسول اللّه (ص) قال: الصوم یسود وجهه و الصدقه تکسّر ظهره و الحب فى اللّه و الموازره على العمل الصالح یقطع دابره و الاستغفار یقطع وتینه و لکل شى‏ء زکاه و زکاه الابدان الصیام؛۸ روزه روى شیطان را سیاه مى‏کند و انفاق و صدقه دادن در راه خدا پشت او را مى‏شکند و دوست داشتن به خاطر خدا و مواظبت بر عمل صالح دنباله او را قطع مى‏کند و طلب مغفرت از خدا رگ گردن او را قطع مى‏کند و براى هرچیزى زکاتى است و زکات بدن روزه گرفتن است.”

حضرت امیر(ع) فرمود: “والصیام ابتلاءً لاخلاص العمل؛۹ خداى سبحان از این جهت روزه را واجب فرمود که روح اخلاص در مردم پرورش یابد.”

پیامبر اکرم(ص) فرمود: “انّ للجنه باباً یدعى الریّان لایدخل منه الّا الصائمون؛۱۰ بهشت درى دارد به نام ریّان (سیراب شده) که تنها روزه داران از آن وارد مى‏شوند.”

مشاهده ملکوت

روزه دار به دلیل صبر و مقاومت در برابر گرسنگى و تشنگى و امیال و غرائز مى‏تواند ملکوت را مشاهده کند. توضیح آن که: بزرگترین مانع پیشرفت معنوى بشر اشتغال به خوردن و آشامیدن و لذائذ بدنى است و بهترین عامل رشد روحى وى نزاهت و پرهیز از این امور است روزه انسان را از اشتغال به امور مادى باز مى‏دارد و فراغت بیشترى براى او فراهم مى‏کند تا در راز آفرینش خود بیندیشد و زادراهش را فراهم آورد، روزه بهترین راه براى رسیدن به باطن عالم و مشاهده ملکوت آن است.

کم خورى و رعایت اعتدال از بهترین راه‏هاى طىّ مسیر کمال است چنان‏چه پرخورى از بزرگترین موانع کمال به شمار مى‏آید. بر همین اساس برخى بزرگان فرمودند: در فضیلت روزه همین بس که انسان روزه دار شبیه فرشتگان مى‏شود و غذاى او چون فرشتگان تسبیح و تحمید حضرت حق تعالى است.

در روایتى از امام رضا(ع) علت دستور به روزه دارى سؤال شد، آن حضرت فرمود: “لکى یعرفوا الم الجوع و العطش فلیستدلّوا على فقر الآخره و لیکون الصائم خاشعاً ذلیلاً مستکینا مأجورا محتسباً عارفاً صابراً على ما اصابه من الجوع و العطش فیستوجب الثواب مع ما فیه من الامساک عن الشهوات و یکون ذلک واعظاً لهم فى العاجل و رائضاً لهم على اداء ما کلّفهم و دلیلاً لهم فى‏الآجل و لیعرفوا شدّه مبلغ ذلک على اهل الفقر و المسکنه فى الدنیا فیؤدّوا الیهم ما افترض اللّه لهم فى اموالهم؛۱۱ علت تشریع روزه آن است که اولاً مسلمانان رنج گرسنگى و تشنگى را دریابند و به فقر و نیاز آخرت راه یابند و ثانیاً انسان روزه دار در برابر خدا خاشع و خاضع بوده و از اجر و پاداش برخوردار شده و بر آن چه که از گرسنگى و تشنگى به او مى‏رسد صبر کند تا استحقاق ثواب خدا را بیابد و ثالثاً روزه دارى سبب جلوگیرى از شهوت‏ها مى‏شود و رابعاً روزه دارى سبب مى‏شود تا او واعظى در حال داشته و ریاضتى را تحمّل کرده تا در آخرت از آثار آن بهره‏مند شود و خامساً بداند گرفتارى‌هایى که به فقیران و نیازمندان در دنیا مى‏رسد پس حقوقى را که در اموال خود دارد به آن‏ها پرداخت کند.”

از این روایت استفاده مى‏شود انسان سیر در برابر خدا خشوع و ذلّت بایسته را ندارد، از این رو خدا فرمود: “روزه بگیرید تا با تقوا باشید منشأ فجور شهوت و غضب است و قوّه غضب نیز در خدمت شهوت است، بیشتر انسان‏هاى ظاهرى حیوان شهوى اند و قوّه غضب در آنان براى دفع از مشتهیات نفسانى است و در این روایت امام رضا(ع) روزه گرفتن را عامل شکسته شدن شهوت مى‏داند.

انسان روزه با روزه‏داراى واعظ درونى است که او را نسبت به آخرتش پند دهد.

از نظر اجتماعى نیز روزه درس مساوات و برابرى در میان افراد اجتماع است انسان‏هاى متمکن و ثروتمند با انجام این دستور دینى، موقعیت گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس درمى‏یابند. از این روى مى‏یابیم که هشام ابن حکم از علت تشریع روزه سؤال مى‏کند، امام صادق(ع) جواب مى‏فرماید: “انما فرض اللّه عزّ و جلّ الصیام لیستوى به الغنى و الفقیر و ذلک ان الغنى لم یکن لیجد مسّ الجوع فیرحم الفقیر، لانّ الغنى کلما اراد شیئاً قدر علیه فاراداللّه عزّ و جلّ ان یستوى بین خلقه و ان یذیق الغنى مسّ الجوع و الالم لیرقّ على الضعیف و یرحم الجائع؛۱۲ روزه به این دلیل واجب شده است که میان غنى و فقیر مساوات و برابرى بر قرار گردد و این به خاطر آن است که غنى طعم گرسنگى را بچشد و نسبت به فقیر اداى حق کند، زیرا اغنیاء و ثروتمندان هرچه را بخواهند براى آن‏ها فراهم است، خدا مى‏خواهد میان بندگان خود مساوات باشد و طعم گرسنگى و درد و رنج را به ثروتمندان بچشاند تا نسبت به ضعیفان و گرسنگان ترحم و دلسوزى کنند.”

انسان روزه دار علاوه بر ترحم و دلسوزى نسبت به نیازمندان، و شریک شدن با آن‏ها در تحمّل رنج گرسنگى و تشنگى، مازاد مصرف خود را ذخیره و آن را در اختیار نیازمند قرار مى‏دهد.

ویژگیهاى روزه

روزه در آموزه‏هاى اسلامى ویژگى‌هایى دارد که به آن‏ها اشاره مى‏شود:

۱- سلامتى و تندرستى

پیامبر اسلام(ص) فرمود: “ان اللّه اوحى الى نبىّ من بنى اسرائیل: اخبر قومک ان لیس عبد یصوم یوماً ابتغاء وجهى الا صحّت جسمه واعظمت اجره؛۱۳ خداى سبحان به پیامبرى از بنى اسرائیل وحى کرده است به قومت خبر بده که بنده‏اى روزى را روزه نمى‏گیرد براى رضاى خدا جز این که جسمش سالم مى‏ماند و پاداشش بزرگ داشته مى‏شود.

و در روایت دیگرى فرمود: “صوموا تصحوا؛۱۴ روزه بگیرید سالم مى‏شوید.” با توجه به این که پیامبر فرمود: “المعده بیت کلّ داء و الحمیّه رأس کلّ دواء؛۱۵ معده خانه تمام دردها و امساک بالاترین داروهاست.” روشن مى‏شود انسان روزه دارى که در ماه رمضان از خوردن و آشامیدن خوددارى مى‏کند، دستگاه گوارشى او به استراحت پرداخته و مواد زائد بدن را دفع مى‏کند.

۲- عبادت بى مانند

روزه داراى خصلتى است که در اعمال عبادى دیگر یافت نمى‏شود از این رو راوى مى‏گوید: به پیامبر اکرم(ص) گفتم: مرا به کارى فرمان ده که با عمل به آن خداى سبحان به من سود و منفعت اعطاء کند. پیامبر(ص) فرمود: “علیک بالصوم فانه لامثل له؛۱۶ بر تو باد به روزه گرفتن زیرا چیزى در عبادت مانند او نیست.”

۳- دعاى فرشتگان براى روزه‏داران

امام صادق(ع) از پیامبر نقل فرمود: که آن حضرت فرمودند: “انّ اللّه عزّ و جلّ وکّل ملائکته بالدعاء للصائمین و قال اخبرنى جبرئیل عن ربّه انه قال: ما امرت ملائکتى بالدعاء لاحد الّا استجیب لهم فیه؛۱۷ خداى متعال به فرشتگان وکالت داده تا براى روزه داران دعا کنند و فرمود: جبرئیل از سوى خدا به من خبر داد که خدا فرمود: فرشتگان را امر به دعا نکردم جز این که آن را اجابت خواهم کرد.”

و در سخن دیگرى آن حضرت فرمود: “انّ الصائم تسبح عظامه و تستغفر له الملائکه ما اکل عنده؛۱۸ استخوان‏هاى روزه دار خدا را تنزیه مى‏کند و فرشتگان براى او استغفار مى‏کنند”.

۴- آمرزش گناهان

پیامبر اکرم(ص) فرمود: “من صام رمضان ایماناً و احتساباً غفرله ما تقدّم من ذنبه؛۱۹ کسى که در ماه رمضان از روى ایمان و اعتقاد روزه بگیرد خداى متعال گناهان گذشته‏اش را مى‏بخشد.”

بر اساس آموزه‏هاى قرآن که “انّ الحسنات یذهبن السیئات؛ نیکوکارى‏ها بدى‏ها را از صفحه اعمال انسان پاک مى‏کند” روزه کار خوبى است که سیئات و بدهى‏هاى گناه را در انسان از بین مى‏برد.

۵ – استجابت دعاى روزه‏دار

یکى از ویژگى‏هاى روزه‏دار آن است که دعاى او مستجاب مى‏شود پیامبر اکرم(ص) فرمود: “ثلاثه لاتردّ دعوتهم: الصائم حتى یفطر”۲۰ سه گروه دعاى آن‏ها رد نمى‏شود که از آن‏ها روزه دارى است تا افطار کند”. و در بیان دیگر فرمود: “الصائم عند افطاره دعوه مستجابه؛۲۱ دعاى روزه دار هنگام افطار مستجاب است.”

و در گفتار دیگرى فرمود: “نوم الصائم عباده و صمته تسبیح و عمله مضاعف و دعائه مستجاب و ذنبه مغفور؛۲۲ خواب روزه دار عبادت و سکوت او تنزیه خدا و عمل او چندین برابر و دعاى او مستجاب و گناه او مورد مغفرت است.”

از این احادیث استفاده مى‏شود، هر سالکى که حرمت الهى را پاس دارد دعاى او مستجاب خواهد بود. روزه دار نیز از این برکت برخوردار و از وعده استجابت دعا بهره‏مند است.

۶- دهان روزه دار خوشبوتر از مشک

در روایات دهن روزه دار را عطر آگین معرفى مى‏کند. امام صادق(ع) مى‏فرماید: “اوحى اللّه عزّ و جلّ الى موسى(ع) ما یمنعک من مناجاتى: فقال: یا ربّ احبّک عن المناجاه لخلوف فم الصائم فاوحى اللّه عزّو جلّ الیه: یا موسى لخلوف فم الصائم اطیب عندى من ریح المسک؛۲۳ خداى سبحان به موسى کلیم وحى کرد و فرمود: چه چیزى تو را از مناجات با من باز مى‏دارد، موسى کلیم فرمود: به دلیل بوى دهان روزه‏دار مناجات را به تأخیر انداختم، خداى سبحان به وى وحى کرد و فرمود: بوى دهن روزه‏دار براى من از بوى عطر مشک عطرآگین‏تر است.”

ناگفته نماند، این استشمام، استشمام ملکوتى است و استشمام ملکوتى نیازمند به باز شدن شامّه قلبى است و باز شدن شامّه قلبى و درونى آدمى است که عطرآگین بودن دهن روزه دار احساس مى‏شود.

۷- دو خوشحالى براى روزه‏دار

امام صادق(ع) فرمود: “للصائم فرحتان، فرحه عند افطاره و فرحه عند لقاء ربّه؛۲۴ روزه دار دو خوشحالى دارد، خوشحالى هنگام افطار و خوشحالى هنگام ملاقات پروردگار.”

روزه دار هنگام افطار خوشحال است زیرا از عهده تکلیف الهى برآمده است و هنگام لقاى خداى سبحان نیز شاداب و شادمان خواهد بود.

البته ممکن است هنگام افطار، غروب و مغرب باشد و ممکن است عید فطر باشد که جایزه روزه داران در آن روز اعطا مى‏شود.

۸ – اعطاء پاداش به روزداران توسط خداى سبحان بدون واسطه

در روایات فراوانى آمده است که خداى سبحان روزه را براى خود مى‏داند و خود بدان پاداش مى‏دهد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: “کلّ عمل ابن آدم یضاعف الحسنه عشره امثالها الى سبعمأه ضعف قال اللّه عزّ و جلّ الّا الصوم فانه لى و اجزى به یدع طعامه و شرابه و شهوته من اجلى؛۲۵ همه اعمال حسنه انسان از ده برابر تا هفتصد برابر پاداش دریافت مى‏کند اما خدا فرمود روزه مال من است و من به آن پاداش مى‏دهم زیرا روزه‏دار براى خدا خوردن و آشامیدن و شهوتش را رها مى‏کند.”

و باز پیامبر(ص) فرمود: “الصیام لاریاء فیه قال اللّه: هولى و انا اجزى به؛۲۶ در روزه ریا و تظاهر راه پیدا نمى‏کند او مال من است و من به آن پاداش مى‏دهم.”

این که در روایت فرمود: روزه مال من است براى آن است که روزه صبغه صمدى دارد و بیان‏گر اوصاف تنزیهى خداى سبحان است زیرا خدا همه را غذا مى‏دهد اما خود غذا خور نیست روزه دار نیز در بخشى از ساعات شبانه روز از خوردن و آشامیدن و امور ممنوع دیگر خوددارى مى‏کند.

و این که فرمود: من بدون واسطه به روزه‏دار پاداش مى‏دهم از عظمت این عمل و خالص بودن حکایت مى‏کند.

۹- پذیرایى ویژه روزه‏داران در بهشت

پیامبر اکرم(ص) فرمود: “للجنه ثمانیه ابواب: فیها بابٌ یسمّى الریّان یدخل منه الصائمون فاذا دخل آخرهم اغلق فلم یدخل منهم احد و من دخل منه شرب و من شرب لم یظمأ ابداً؛۲۷ بهشت هشت در دارد که نام یکى از آن درها (ریّان) است که روز قیامت از آن در روزه داران وارد مى‏شوند و غیر آن‏ها وارد نخواهند شد، گفته مى‏شود روزه داران کجایند تا وارد شوند، وقتى که آخرین آن‏ها وارد شد در بسته مى‏شود و کسى وارد نخواهد شد و کسیکه از آن در وارد شد از نوشیدنى استفاده مى‏کند و هر کس از آن نوشیدنى بنوشد هرگز تشنه نخواهد شد.”

روزه داران در قیامت از سفره‏اى استفاده مى‏کنند که نه چشمى آن را دیده و نه گوشى آن را شنیده و نه بر قلب کسى خطور کرده است.

۱۰- شفاعت روزه از روزه داران

عمل صالح همواره زنده است و از عامل شفاعت مى‏کند زیرا صورت ملکوتى عمل صالح به طرف خداى سبحان صعود مى‏کند و همین عمل زمینه صعود عامل را نیز فراهم مى‏کند از این رو پیامبر اکرم(ص) فرمود: “الصیام و القرآن یشفعان للعبد یوم القیامه، یقول الصیام، اى ربّ منعته الطعام و الشهوه فشفعنى فیه و یقول القرآن منعته النوم باللیل فشفعنى فیه قال: فیشفعان؛۲۸ روزه و قرآن از انسان در روز قیامت شفاعت مى‏کنند، روزه مى‏گوید: پروردگار من این انسان را از خوردن و اعمال شهوت باز داشتى. مرا در آن شفیع قرار ده و قرآن مى‏گوید: این انسان را از خواب شب منع کردى، مرا در آن شفیع قرار ده، خداى سبحان به آن‏ها اجازه شفاعت مى‏دهد و آن‏ها شفاعت مى‏کنند.”

دستورات روزه براى کاستن از سنگینى آن

“ایاماً معدودات فمن کان منکم مریضاً او على سفر فعدّه من ایام اخرو على الّذین یطیقونه فدیه طعام مسکین فمن تطوّع خیراً فهو خیر له و ان تصوموا خیرٌ لکم ان کنتم تعلمون؛۲۹ چند روز معدودى را باید روزه بگیرند و هر کس از شما بیمار یا مسافر باشد تعدادى از روزهاى دیگر را روزه بدارد و بر کسانى که روزه براى آن‏ها طاقت فراست (همچون بیماران مزمن و پیران) لازم است کفّاره بدهند، مسکینى را اطعام کنند و کسى که کار خیرى انجام دهد براى او بهتر است و روزه داشتن براى شما بهتر است اگر بدانید.”

در آیه فوق چند دستور دیگر را براى روزه داران بیان مى‏کند تا از سنگینى بار روزه کاشته شود و آن‏ها عبارتند از:

۱- اولاً بدانید انجام عمل روزه در روزهاى معدودى است نه آن که لازم باشد در همه سال و یا بخش مهم از آن را روزه بدارید. میبدى در کشف الاسرار مى‏نویسد: “خداوند سبحان چون بندگان را بر روزه تکلیف کرد و این بار حکم بر ایشان نهاده “ایاماً معدودات” بگفت تا بر بندگان تکلیف کردن نیاید پس “ایاماً معدودات” تخفیفى‏است فردى، نظیر “وجاهدوا فى‏اللّه حق جهاده” که پس از آن فرمود:” و ما جعل علیکم فى الدین من حرج”.۳۰

۲- براى بیمار و مسافرى که روزه گرفتن براى او مشقت دارد از این حکم در سفر معافند و باید روزهاى دیگرى را به جاى آن روزه بگیرند.

۳- کسانى که با نهایت زحمت باید روزه بگیرند مانند پیرمردان و پیرزنان و بیماران مزمنى که بهبودى براى آن‏ها نیست روزه گرفتن براى آن‏ها واجب نیست. آن‏ها باید به جاى روزه گرفتن کفاره بدهند و مسکینى را اطعام کنند.

۴- اگر کسى مایل باشد بیش از آن چه که به عنوان کفّاره فرض و واجب است به صورت تطوّع و استحبابى اطعام کند براى او خیر است.

۵ – یکى از حکمت‏ها و فلسفه‏هاى روزه آن است که خیر، مصلحت مسلمانان در انجام آن است در صورتى که آن‏ها به خیر بودن آن توجه کنند. زیرا انبیاء الهى تعالیمى آورده‏اند که بشر در پیشرفت همه علوم از نیل و ادراک آن‏ها عاجز و ناتوان است چه این که فرمود: “و یعلمکم مالم تکونوا تعلمون؛۳۱ خداى سبحان حقایق و معارف و چیزهایى را به شما تعلیم مى‏دهد که شما هرگز نمى‏توانستید به آن معارف و حقایق علم پیدا کنید.”

یکى از نوآورى‏هاى انبیاء که با محاسبات علمى نمى‏توان به آن رسید مسئله امساک از خوردن و آشامیدن و کنترل غرائز همراه با خلوص و قصد تقرّب است قرآن کریم علم جامعه بشرى به این معارف را در پرتو ایمان به وحى و استماع آیات آن و تحلیل عمیق علمى آن‏ها ممکن مى‏داند.

فصل دوم: ماه رمضان

“شهر رمضان الّذى انزل فیه القرآن هدى للناس و بینات من الهدى و الفرقان فمن شهد منکم الشهر فلیصمه و من کان مریضاً او على سفر فعدّه من ایام اخر، یریداللّه بکم الیسرو لایرید بکم العسر و لتکملوا العده و لتکبّروا اللّه على ما هدیکم و لعلّکم تشکرون؛۳۲( آن چند روز معدود را که باید روزه بگیرید) ماه رمضان است، همان ماهى که قرآن در آن نازل شده است، قرآنى که موجب هدایت مردم و داراى نشانه‏هاى هدایت و معیارهاى سنجش حق و باطل است.

کسانى که ماه رمضان در حضر باشند باید روزه بگیرند، اما آن‏ها که بیمار یا مسافرند روزهاى دیگر را به جاى آن روزه مى‏گیرند، خداى سبحان راحتى شما را مى‏خواهد و زحمت شما را نمى‏خواهد، هدف آن است که شما تعداد این روزها را کامل کنید و خدا را به خاطر این که شما را هدایت کرده، بزرگ شمارید و شاید شکر نعمت‏هاى او را بگذارید.”

وجه نامگذارى ماه رمضان

۱- رمضان از ریشه “رمض” به معناى شدّت و حرارت است۳۳ و در اصطلاح ماه پنجم از ماه‏هاى قمرى را گویند در علت نامگذارى این ماه به رمضان وجوهى گفته‏اند: “رمض” بارانى است که قبل از پائیز مى‏بارد و زمین را شستشو مى‏دهد همچنان که ماه رمضان انسان‏ها را از گناه شستشو و دلهایشان را پاک مى‏کند.۳۴

۲- رمض حرارت سنگ بر اثر حرارت خورشید است و چون روزه دار در ماه رمضان حرارت تشنگى و مانند آن را احساس مى‏کند به آن رمضان گفته شده است.۳۵

۳- رمضان از اسماى الهى است و بر اثر رحمت پروردگار گناهان برطرف مى‏شود.۳۶

از این رو امیرالمؤمنین على(ع) فرمود:”لاتقولوا رمضان و قولوا شهر رمضان فانکم ماتدرون ما رمضان”.۳۷

و امام باقر(ع) فرمود: “لاتقولوا هذا رمضان و لا ذهب رمضان و لاجاء رمضان فانّ رمضان اسم من اسماء اللّه و لکن قولوا شهر رمضان؛۳۸ نگویید این رمضان است و نگویید رمضان رفته است و یا آمده است، رمضان اسمى از اسماء خداست ولى بگویید ماه رمضان.”

و پیامبر اکرم(ص) در وجه تسمیه رمضان فرمود: “انما سمّى رمضان لانّ رمضان یرمض الذنوب؛۳۹ رمضان را به رمضان نام گذارى کردند چون رمضان گناهان را شستشو مى‏دهد.”

۲- ماه رمضان، ماه وجوب روزه و علت آن

با توجه به این که در آیات قبل از وجوب روزه در روزهاى معیّن سخن به میان آمده، در این آیه ظرف آن روزهاى معیّن را مشخص کرده و آن ماه مبارک رمضان است.

از اختصاص ماه رمضان به وجوب روزه در بیانى از امام رضا(ع) چنین است اگر پرسش شود که چرا خداى سبحان روزه را در ماه رمضان واجب گردانید نه ماه دیگر، علت و حکمت آن این است که اولاً ماه رمضان ماهى است که خداى سبحان قرآن را در آن فرو فرستاده است که در آن مرز حق و باطل از هم تمایز پیدا مى‏کند چنان که قرآن فرمود، ماه رمضان ماهى است که قرآن در آن نازل شده است و ثانیاً در آن نبوت تحقق پیدا کرده است و ثالثاً در آن شب قدرى قرار گرفته است که ارزش آن بیش از هزار ماه است و در آن هر امر حکیمانه و استوارى بر اساس حکمت الهى تدبیر و اجرا مى‏گردد و رابعاً آغاز سال است که مقدّرات سالانه هرچیز و هر شخصى به اعتبار شب قدر در آن رقم مى‏خورد.

اگر پرسش شود که چرا به روزه در ماه رمضان امر شده است و نه کمتر و نه بیشتر براى آن است که ارزیابى صحیح توان غالب مردم مقدور خداى سبحان است که به هر چیز احاطه علمى دارد و شاید از تجربه نوعى به توان استمداد کرد که نصاب مقرر براى اهل روزه و افطار و براى ادا و قضا حدّى است معقول و مقبول متشرّعان از این رو خداى سبحان این توان را در نظر گرفته و آن را در ماه رمضان قرار داده است و اگر توان مردم کمتر از این بود روزهاى کمترى واجب مى‏شد و اگر توان بیشتر بود روزهاى بیشترى واجب مى‏گردید.۴۰

۳- ویژگى‏هاى ماه مبارک رمضان

در روایات و ادعیه ویژگى‏هاى فراوانى براى ماه رمضان ذکر شده که بیان گر عظمت این ماه است.

در دعاى ۴۴ صحیفه سجادیه که هنگام دخول ماه رمضان امام سجاد(ع) آن را مى‏خواندند آمده است که خدا را سپاس که ما را به راه‏هاى احسان خویش کشاند که به مدد ستایش او به سوى خشنودى‏اش ره پوییم، ستایشى که از ما بپذیرد و خرسند گردد. سپاس و ستایش خداى را که ماه خود، ماه رمضان را راهى از راه‏هاى احسان خویش قرار داد. ماه روزه، و ماه اسلام و ماه پاکى و پاک کنندگى و ماه آزمایش براى خلوص و ماه به پا خاستن براى شب زنده‏دارى و ماهى که قرآن چون رهنمونى براى مردم و چون نشانه‏هایى آشکار از راه راست و جدا کننده درست از نادرست است، براى همین برترى آن را بر ماه‏هاى دیگر با حرمتى بى‏شمار و فضیلت‏هاى بسیار، آشکار ساخت از این رو براى بزرگداشت این ماه، آن چه را که در ماه‏هاى دیگر جایز و حلال مى‏شمرد حرام کرد و به گرامى داشت آن خوردنى‏ها و نوشیدنى‏ها را ممنوع کرد و براى وقتى معلوم و مقرّر فرمود که اگر پیش‏تر انجام گیرد خداى متعال انجام آن را اجازت ندهد و اگر باز پس افرازد نپذیرد.

پیامبر اکرم(ص) در خطبه‏اى در پایان ماه شعبان در اهمیت این ماه فرمود: ماه رمضان، ماه خدا، ماه برکت، آمرزش و رحمت است ماهى که روزهاى آن برتر از روزهاى دیگر و شب‏هاى آن بهترین شب‏هاست، لحظات و ساعات این ماه بهترین ساعات است.

ماهى که مردم در آن به میهمانى خدا دعوت شده‏اند و از کسانى که مورد اکرام خداى سبحان هستند.

ماهى که نفس‏ها تسبیح، خوابشان عبادت، اعمالشان مقبول و دعاهاشان مستجاب است.۴۱

فصل سوم: قرآن

۱- ماه رمضان ماه نزول قرآن

ماه رمضان ماهى که شرافت آن به نزول قرآن است یعنى عظمت و شرافت ماه به قرآن است نه به وجود روزه…

قرآنى که حاوى معارف و احکام فراوانى است که یکى از آن‏ها روزه است، قرآنى که هدایت انسان‏ها را بعهده دارد و شواهد هدایت و فرق بین حق و باطل در آن تعبیه شده است.

۲- اوصاف قرآن

در روایات فراوانى خداى سبحان اوصاف قرآن را ذکر فرموده است: قرآن نور و روشنایى است که خود روشن است و دیگران را روشن مى‏کند، قرآن کتابى خواندنى است که گاه به انسان هشدار مى‏دهد و گاه به او بشارت و مژده مى‏دهد، قرآن کتابى است که خداى سبحان به عنوان بهترین نعمت معنوى به انسان ارزانى داشته است، قرآن معجزه جاوید پیامبر گرامى اسلام، کتاب موعظه و پند و اندرز است، کتابى است که بیمارى‏هاى روحى و قلبى انسان را شفا مى‏بخشد، و اوصاف فراوان دیگر: اما در آیه مورد نظر سه وصف براى قرآن ذکر مى‏کند:

الف: کتاب هدایت

قرآن هدایت گر انسان‌هاست، اگرچه هدایت از اوصاف فعلى خداست و فقط او هدایت‏گر انسان‏هاست اما نسبت هدایت به قرآن به اعتبار مظهر بودنش براى هدایت حق تعالى است.

قرآن هدایت گر همه انسان‏هاست اما در برخى آیات آن را‌هادى متّقین معرفى کرده است. اما باید توجه داشت که براى متقیان‌هادى بالفعل است و تنها آن‏ها که از تقوا بهره‏اى دارند از این کتاب بهره بهینه مى‏برند.

ب: شواهد دلایل هدایت

در آیه فرمود: “و بیّنات من الهدى” یعنى قرآن دلایل و شواهد هدایت است. گروهى از انسان‏ها وجود خدا و معاد و نیاز بشر به وحى و پیامبرى و این که تنها راه اصلاح جوامع بشرى وحى است را با برهان عقلى مى‏فهمند، معارف قرآن براى این دسته روشن است و آیات قرآن براى این گروه شاهد است و دلیل نقلى در واقع براى آنان تأیید کننده برهان عقلى است اما کسانى که خود اهل ابتکار و استدلال نیستند سراسر قرآن براى آنان هدایت است.

ج – فارق بین حق و باطل

قرآن به اعتبار اشتمال آن بر معارف الهى و احکام عملى معیار سنجش حق و باطل است.

سرّ برداشتن حکم روزه از مسافر و بیمار

قرآن در این آیه حکم روزه براى مسافر را با شرایط خود برداشته است و فرموده در حالت سفر و بیمارى روزه بر آن‏ها واجب نیست و در غیر ماه رمضان باید روزه بگیرند البته باید حتماً یک ماه کامل روزه بگیرند قرآن بدنبال آن سرّ آن را ذکر مى‏کند و مى‏فرماید: “یریدبکم الیسر و لایرید بکم العسر” خداى سبحان راحتى شما را مى‏خواهد و زحمت شما را نمى‏خواهد یعنى روزه با تمام اهمیّتى که دارد چون خداى سبحان زحمت انسان‏ها را نمى‏خواهد در سفر و در حالت بیمارى این وجوب برداشته مى‏شود زیرا اسلام دین آسان و روان است و پیامبر فرمود: “که خدا مرا به شریعتى و آیینى مبعوث کرده است که آسان و روان است”.۴۲

و در این دین تکلیفى فراتر از توان انسان‏ها ندارد و چون روزه گرفتن مریض و مسافر غالباً دشوار است قرآن در آیه مورد نظر به دلیل مشقّت‏زا بودن، حکم آن را برداشته ولى وجوب قضا براى جبران و تکمیل شماره روزهاى فوت شده فرموده، شما باید قضاى روزه‏هاى فوت شده را انجام دهید.

روزه و اعتراف به کبریایى خدا

در پایان آیه مورد بحث قرآن فرمود: “ولتکبّروا اللّه على ماهدیکم و لعلکم تشکرون” تا خدا را به خاطر آن که شما را هدایت کرده بزرگ بشمارید و سپاسگزار نعمت‏هاى او باشید. در واقع یکى از حکمت‏هاى روزه اعتراف به کبریایى خدا در فرستادن قرآن و اقرار به ربوبیت او و عبودیت بندگان اوست و همچنین روزه گرفتن سپاسگزارى از اوست به جهت هدایتى که در حق بندگان روا داشته است اما این که روزه گرفتن براى شکر نعمت است جهت آن این است که عبادت براى تشکر از خداست و روزه وقتى شکر نعمت محسوب مى‏شود که واقعى باشد یعنى انسان در رستن از آلودگى‏هاى طبیعت و خوددارى از بسیارى خواسته‏هاى برخاسته از نفس، اخلاص داشته باشد.

نتیجه‏گیرى

از مجموعه مطالب مطرح شده استفاده مى‏شود که خداى سبحان روزه را بر مسلمانان و مؤمنان واجب کرده است چنان که بر پیشینیان نیز واجب کرده بود. و خدا براى این که مشقّت زا بودن این عبادت را براى مؤمنان قابل پذیرش قرار دهد از تعابیر ویژه‏اى استفاده کرده است و آن‏ها عبارتند از:

۱- با خطاب به مؤمنان لطف و رحمت خود را به آن‏ها نشان داده و گرفتن روزه را در واقع لطف و رحمت خدا به بندگان مى‏داند.

۲- فرمود: وجود روزه اختصاص به شما ندارد بلکه پیشینیان نیز این تکلیف را داشته‏اند.

۳- روزه به منظور تکمیل نفسانى شما و رسیدن به تقواى الهى است.

۴- وجوب این روزه در مدت معیّن و در ماه خاص یعنى ماه رمضان است و در این ماه انسان‏ها از حلال اجتناب مى‏کنند تا در غیر رمضان از حرام دورى کنند.

۵ – ماهى که روزه در آن بر مؤمنان واجب شده است ماه خیر و برکت و نزول قرآن است که وسیله هدایت انسان و برخوردار از شواهد هدایت و فارق بین حق و باطل است، ماهى که در آن شب قدر واقع شده است.که ارزش آن برابر با هزار ماه است، شبى که در آن تقدیر و سرنوشت انسان رقم مى‏خورد.

۶- انسان مسافر و مریض براى تسهیل و آسان‏گیرى این تکلیف را ندارد گرچه در غیر ماه رمضان به تعداد روزهاى سفر و بیمارى باید آن را جبران کند.

۷- انسان‌هایى که توان انجام قضاى روزه را ندارند بجاى روزه گرفتن باید به مساکین اطعام کنند.

۸ – روزه عبادتى است که انسان مؤمن آن را به منظور اعتراف به کبریایى خدا انجام مى‏دهد.

۹- روزه مثل دیگر عبادات براى شکر نعمت‏هاى الهى است.

۱۰- قرآنى که در این ماه نازل شده است هدف نزول آن هدایت بشریت و رهانیدن آنان از جهل و ظلمت و وارد کردن آنان در نور و روشنایى است از این رو شایسته است مسلمانان براى رسیدن به نور قرآن و استفاده از مواعظ آن و درمان بیمارى‏هاى روحى به قرآئت آن پرداخته و ضمن خواندن، در معارف آن تدبر نموده و حقایق آن را فهم کنند و به آن عمل نمایند.

پى‏نوشت‏ها:

1. سوره بقره، آیه ۱۸۳٫
2. تفسیر مجمع البیان، ج ۲۱، ص ۴۹۰٫
3. الکشاف، ج ۱، ص ۲۲۵٫
4. قاموس، کتاب مقدس، ص ۳۲۷٫
5. همان،ص ۳۲۸٫
6. سوره بقره، آیه ۱۹۷٫
7. اصول کافى، ج ۲، ص ۱۹٫
8. وسائل الشیعه، ج ۱۰، ص ۳۹۶ – ۳۹۵٫
9. نهج البلاغه،، حکمت ۲۵۲٫
10. وسائل الشیعه، ج ۱۰، ص ۴۰۴٫
11. همان،ج ۷، ص ۴٫
12. همان، ص ۳٫
13. الدرالمنثور، ج ۱، ص ۴۳۷٫
14. بحارالانوار، ج ۹۳، ص ۲۵۵٫
15. همان، ج ۵۹، ص ۲۶۰٫
16. الدرّ المنثور، ج ۱، ص ۴۳۷٫
17. اصول کافى، ج ۴، ص ۶۴٫
18. الدر المنثور، ج ۱، ص ۴۳۹٫
19. همان، ص ۴۳۶٫
20. همان، ص ۴۴۱٫
21. همان، ص ۴۳۷٫
22. همان.
23. اصول کافى، ج ۴، ص ۶۵ -۶۴٫
24. همان، ص ۶۵٫
25. الدرّ المنثور، ج ۱، ص ۴۳۵٫
26. همان، ص ۴۳۶٫
27. همان.
28. همان، ص ۴۴۰٫
29. سوره بقره، آیه ۱۸۴٫
30. کشف الاسرار، ج ۱، ص ۴۸۵٫
31. سوره بقره، آیه ۱۵۱٫
32. همان، آیه ۱۸۵٫
33. مفردات راغب، ص ۳۶۶٫
34. لسان العرب، ج ۷، ص ۱۶۱ و تفسیر کبیر، ج ۵، ص ۸۳٫
35. ترتیب کتاب العین، ج ۱، ص ۷۱۳ و تفسیر قرطبى، ج ۲، ص۲۷۱٫
36. مجمع البیان، ج ۲ -۱، ص ۴۹۵٫
37. الکافى، ج ۴، ص ۶۹٫
38. همان.
39. الدرّ المنثور، ج ۱، ص ۴۴۴٫
40. عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۲۳٫
41. وسائل الشیعه، ج ۱، ص ۲۱۳٫
42. کافى، ج ۵، ص ۲۹۴٫

یاسر جهانى پور

نکته ۲۶: حفظ زبان

در حدیث شریف کافى از حضرت رسول(ص) منقول است: المسلم من سلم المسلمون من یده و لسانه مسلمان کسى است که مسلمانان سالم باشند از دست و زبان او.چه شده که من و تو به هر اندازه که قدرت داشته باشیم و دستمان برسد آزار زیر دستان را روا مى‏داریم و از ایذاء و ظلم به آنها مضایقه نداریم و اگر با دست نتوانستیم آزارشان کنیم با تیغ زبان در حضور آنها و گرنه در غیاب،اشتغال به کشف اسرار و هتک استار آنها پیدا مى‏کنیم و به تهمت و غیبتشان مى‏پردازیم.۱

بر اساس آنچه از آیات و روایات بر مى‏آید، متوجه مى‏شویم از هیچ عضوى از انسان مثل زبان، اینقدر گناه صادر نمى‏شود؛ بنابراین اگر انسان بتواند جز در برخى از موارد که واقعاً حرف زدن لازم است، مهار زبان خود را بدست گیرد، توانسته است جلو بسیارى از مفاسد را گرفته و راه اصلى ورود شیطان را ببندد. اگر خوب دقت کنى مى‏بینى براى زبان گناهان زیادى مثل غیبت ، دروغ ، فحش ، تمسخر ،زخم زبان ،لعن ونفرین‏هاى بیجا،آبروى دیگران را بردن و…وجود دارد که نتایج واقعاً تأسف بارى هم در این دنیا و هم در عالم دیگر بدنبال خواهد داشت.بهمین دلیل است که پیامبر(ص) فرمود: “لا یستقیم ایمان عبد حتى یستقیم قلبه و لا یستقیم قلبه حتى یستقیم لسانه”۲ ایمان بنده محکم و درست نمى‏شود مگر آن‏که قلبش درست شود و قلبش درست نمى شود مگر آن‏که زبانش درست شود. معناى این کلام گوهر بار آن است که از زبان آنقدر گناه بوجود مى‏آید که بیشتر تیرگى و قساوت قلب مربوط به آن مى‏شود،از این رو اگر کسى مى‏خواهد قلب و روحى نورانى داشته باشد باید بتواند زبان خود را از گناهان کنترل کند. بنابراین حفظ لسان عامل مهمى در تثبیت ایمان در آدمى است. همچنین پیامبر در حدیث دیگرى فرمود: “لا یعرف عبد حقیقه الایمان حتى یخزن من لسانه”۳ بنده طعم ایمان را نمى‏چشد و به حقیقت آن نمى‏رسد مگر با کنترل و حفظ زبان.

امام خمینى(ره)به عنوان یک عارف کامل،ما را به مفاسد و زشتى‏هاى زبان آگاه نموده و به حفظ زبان تذکر داده‏اند.ایشان مى‏فرمایند: سخنان لغو و بیهوده و کلمات زشت ناشایسته، بسیار مضرّ به حال روح است و نفس را از صلاح و سلامت و وقار و طمأنینه و سکونت ساقط مى‏کند و کدورت و غفلت و قساوت و ادبار آورد و ذکر خدا را از نظر بیندازد و حلاوت ذکر الله را از ذائقه روح ببرد و ایمان را ناچیز و ضعیف کند و دل را بمیراند و لغزش و خطا از آن زیاد شود و پشیمانى بسیار به بار آورد و کدورت بین دوستان و دشمنى بین مردم ایجاد کند و مردم را به انسان بد بین کند و او را از نظر آنان بیندازد و اطمینان و وثوق از او ساقط شود و او را در نظر مردم بى‏وزن و بى‏مقدار کند و اینها در صورتى است که بر کلام او مترتب نشود معصیتهاى گوناگون لسانى۴ به دلیل وجود این مفاسد و مضرّات گوناگون است که امام على(ع) فرمود: “صلاح انسان در حبس زبان در دهان است”۵ همچنین فرمود: “که بسیار انسانهایى که زبانشان آنها را هلاک کرد”۶

نکته ۲۷: امید به خداوند

یأس از جنود شیطان است،امید از جنود خداست همیشه امیدوار باشید.۷

رجاء یا همان امیدوارى عبارت است از احساس راحتى قلب در نتیجه انتظار تحقق امرى که محبوب و خوشایند است البته در صورتى که اکثر اسباب و موجبات آن امر محبوب، محقق باشد، ولى هرگاه وجود یا عدم اسباب آن معلوم نباشد به چنین انتظارى تمنّى یا آرزو گفته مى‏شود و اگر اسباب و علل پیدایش امر محبوب فراهم نبود و در عین حال شخص انتظار تحقق آن را دارد به چنین انتظارى غرور و حماقت مى‏گویند۸ در موردى که گفته مى‏شود انسان به رحمت خداوند امیدوار باشد، منظور آن است که راه رسیدن به رحمت را براى خود هموار کند و اسباب و وسایلى که سبب جلب رضایت خداوند مى‏شود را در خود جمع کند، آنگاه به لطف و کرم او امیدوار باشد و در غیر این صورت امید به او معنایى نخواهد داشت.اگر بخواهیم مثالى بزنیم مانند کشاورزى که محصولى نکاشته منتظر دروست. به طور قطع این کار چیزى جز حماقت و نادانى نخواهد بود،زیرا محصول را کسى بدست مى‏آورد که چیزى کاشته باشد.

چرا باید به خداوند امیدوار باشیم؟

دلایل مختلفى وجود دارد که ما را به رحمت خداوند امیدوار مى‏کند که در ذیل به برخى از آنها اشاره مى‏شود:

۱- یکى از سنتهاى خداوند و قوانینى که در جهان برقرار کرده و آن را بر خود واجب نموده، نجات اهل ایمان و نصرت آنهاست. حقتعالى مى‏فرماید: “ثمّ ننجى رسلنا والذین آمنوا کذلک حقاً علینا ننج المؤمنین”۹ فرستادگان خود را و کسانى را که ایمان آوردند، نجات مى‏دهیم و همین گونه بر ما حق است که مؤمنان را رهایى بخشیم. و در جاى دیگر فرمود: “و کان حقاً علینا نصر المؤمنین”۱۰ بر ماست یارى مؤمنان (چه در دنیا،چه در آخرت)

۲- بخشش و رحمت بى‏کران خداوند به گونه‏اى است که گناهان مؤمنان را در روز قیامت بخشیده و راز آنها را مى‏پوشاند چنان‏که در آیات متعددى در قرآن این بشارت را به بندگان مؤمن خود داده است. از آن جمله مى‏فرماید: “کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند و به آنچه بر محمد(ص)نازل شده نیز ایمان آوردند، خداوند گناهانشان را مى‏بخشد و کارهایشان را اصلاح مى‏کند”۱۱ همچنین فرمود: “اى بندگانم که بر خود اسراف کردید از رحمت خداوند مأیوس نباشید که خداوند جمیع گناهان را (اگر بخواهد)مى‏بخشد و خداوند بخشنده و مهربان است”۱۲ ضمن بیان این نکته که آیاتى که بر بخشش همه گناهان غیر از شرک در قرآن وارد شده است نیز دلالت بر همین معنا دارد.۱۳

۳- شفاعت یکى دیگر از مواردى است که انسان مى‏تواند به آن امیدوار باشد. چنان‏که در روایات و آیات بر این معنا تأکید شده که انبیاء،اولیاء،شهداء،صالحان و ملائک و.. مى‏توانند شفاعت گناه‏کاران را در روز قیامت بنمایند.

۴- طبق برخى روایات جهنم براى گروهى از جمله مؤمنان پاک کننده است، یعنى بعضى انسانهاى گناه‏کار براى پاک شدن،مدتى در جهنم مى‏مانند وپس از پاک شدن، وارد بهشت مى‏شوند. خارج شدن از بهشت ممکن نیست و بهشتیان همیشه در آن مخلد هستند، ولى همه کسانى که در جهنم وارد مى‏شوند همیشه در آن باقى نمى‏مانند و در جهنم نیز ممکن است زمینه سعادت براى بشر رقم بخورد و پس از پاک شدن وارد بهشت گردد. امام خمینى(ره) در این باره مى‏فرمایند: “خداى ارحم الراحمین جهنمش هم رحمتى است که اگر سیاهى روى ما بندگان سیه روى را با فشارهاى قبر و مواقف روز قیامت نتوانست پاک کند،با جهنم،سیاهى دل ما را بشوید تا رذایل و حجابات بسوزد و جمال فطرت نمایان گردد و نور فطرت ظاهر شده و با نور شافع اکبر ممزوج گشته و به جذبه نور احدى،نور فطرت توحید مجذوب شود.و این آخرین آشنا است که اگر انسان نتوانست با یکى از انوار شفعاء از انبیاء و ائمه هدى آشنایی و تناسب پیدا کند او به شفاعت مى‏آید.۱۴ منظور امام آن است که انسانى که در مراحل قبل از جهنم نتوانست نجات پیدا کند و در جهنم نیز امیدى به کسى ندارد، تنها آشناى او و همدمش به دادش مى‏رسد،یعنى آخرین چیزى که شفاعت مى‏کند اسم ارحم الراحمین است. “آخر من یشفع، ارحم الراحمین”۱۵ در حدیث آمده که حق تعالى به نحوى در قیامت بسط بساط رحمت مى‏کند که شیطان به مغفرت او طمع مى‏کند۱۶ اگرچه لطف و بخشش خداوند در دنیا نیز هست اما رحمتاو همه را در عالم آخرت فرا مى‏گیرد و به تعبیر امام خمینى(ره): “اینطور نیست که در جهنم را باز کنند و مدام جماعت انسانها را به جهنم بریزند. افراد خیلى کمى هستند که به جهنم مى‏روند”۱۷ با احتساب موارد فوق به یک نتیجه مى‏رسیم:

و آن این‏که خداوند بسیار بخشنده و مهربان است و لطف و کرم او بى‏اندازه بوده و در ذهن قابل تصور نیست. و با همین رحمت و کرم خود به بندگان مؤمن خود قول غفران و بخشش گناهان را داده است. و اگر گناهان بنده مؤمنى زیاد بود با مدتى عذاب گناهان او را پاک نموده آنگاه او را به بهشت مى‏برد.یعنى اگر شفاعت هیچ کس هم شامل حال انسان نشود، در آخر خداوند خود بنده‏اش را شفاعت مى‏کند، زیرا فرمود: “رحمتى وسعت کل شى‏ء”۱۸

فرق رجاء و غرور چیست؟

پیش از این گفته شد زمانى که انسان با فراهم آوردن اسباب و مقدمات و علل، منتظر سرانجامى خوش باشد آن حالت رجا و امیدوارى است اما اگر انسان منتظر همین حالت بدون فراهم آوردن مقدّمات باشد آن حالت غرور نامیده میشود. در نظام اخلاقى اسلام، وصول به مقام قرب الهى و قرار گرفتن در جوار رحمت او، جز از طریق عمل صالح نمى‏باشد. افراد بسیارى وجود دارند که بدون تلاش و عمل نیک مدعى امیدوارى به سرانجام نیکو هستند امام على در هشدارى به این گروه مى‏فرماید:

“امید دارى خدایت پاداش فروتنان دهد، در حالى که تو نزد او از گردن افرازان به شمار آیى و طمع بسته‏اى که ثواب صدقه دهندگان یابى، در حالى که در نعمت غلتانى و آن را از بیچاره و بیوه زن دریغ مى‏دارى آدمى پاداش یابد بدانچه کرده است و در آید بدانچه از پیش فرستاده است.”۱۹

امام خمینى(ره)در مورد فرق بین رجاء و غرور مى‏فرمایند: ملتفت باش که رجا را از غرور تمییز دهى. ممکن است اهل غرور باشى و گمان کنى اهل رجا هستى. ببین این حالتى که در تو پیدا شده و بدان خود را راجى مى‏دانى از تهاون به اوامر حق و کوچک شمردن حق و اوامر او پیدا شده یا از اعتقاد به سعه رحمت و عظمت آن ذات مقدس؟ و اگر تمییز آن نیز مشکل است از آثار مى‏توان تمییز داد.اگر عظمت حق در دل باشد و قلب مؤمن به احاطه رحمت و عطاى آن ذات مقدّس باشد، قیام به اطاعت و عبودیت مى‏کند، چون تعظیم و عبادت عظیم از فطریات است و تخلف ناپذیر است.پس اگر با قیام به وظایف عبودیت و جدّ و جهد در طاعت و عبادت اعتماد به اعمال خود نداشته باشى و آنها را به چیزى نشمرى، و امید به رحمت حق و فضائل و عطاى او داشته باشى و خود را به واسطه اعمال خود مستوجب هر ذم و غضب و سخط بدانى و تکیه‏گاه تو رحمت وجود علىالاطلاق باشد، داراى مقام رجا هستى و شکر خداى تبارک و تعالى کن و از ذات مقدس بخواه که آن را در قلب تو محکم کند و مقام بالاتر از آن را به تو عنایت فرماید و اگر خداى نخواسته متهاون به اوامر حق بودى و بى‏اهمیت و ناچیز شمردى فرموده‏هاى ذات اقدس حق را بدان که آن غرور است که در دل تو پیدا شده.۲۰

نکته ۲۸: دورى از تکبر

تکبر مبدأش خودبینى و خودخواهى و جهل و غفلت از حق و مظاهر اوست و غایتش نفس و خودنمایى است و نتیجه‏اش سرکشى و طغیان است.۲۱

کبر حالتى نفسانى است که انسان با آن بر دیگران بزرگى کند و خود را برتر از دیگران ببیند. بنابراین کبر نتیجه عجب یا خودبزرگ بینى است. این حالت اگر در درون و قلب انسان باشد به آن کبر مى‏گویند ولى اگر از باطن به ظاهر برسد(که صد در صد هم خواهد رسید) آن را تکبر مى‏گویند مثلاً از هم غذا شدن و هم نشینى با دیگرى خوددارى کند یا از دیگران انتظار سلام کردن داشته باشد و …

نکته اول: کبر از احساس کمبود شخصیت ناشى مى‏شود از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: هیچ‏کس تکبر نمى‏کند مگر در اثر حقارتى که در خود احساس مى‏کند.۲۲

نکته دوم: خداوند در آیات زیادى در قرآن متکبرین را سرزنش کرده است از آن جمله مى‏فرماید: “ان اللّه لا یحب من کان مختالاً فخوراً”۲۳ خداوند متکبر فخر فروش را دوست ندارد. همچنین فرمود: بندگان خداوند رحمن آنانى هستند که در روى زمین با تواضع و فروتنى راه مى‏روند نه با تکبر۲۴ و نیز فرمود: در حقیقت کسانى که از پرستش من کبر مى‏ورزند به زودى خوار در دوزخ در آیند.۲۵

نکته سوم: در احادیث نیز تکبر به شدت منع شده است. از امام صادق است که فرمود:از تکبر اجتناب کنید زیرا کبر مختص به خداوند بزرگ است و کسى که با خدا نزاع کند خداوند او را در هم مى‏شکند و روز قیامت ذلیلش مى‏کند.۲۶ همچنین از رسولخدا(ص)نقل شده است که هر کس به اندازه دانه خردلى در دلش کبر و خود خواهى باشد هر گز داخل بهشت نمى‏شود۲۷ امام على(ع) در کلامى گوهربار چنین فرمود: ” ما لابن آدم و الفخر؟اوله نطفه و آخره جیفه لا یرزق نفسه و لا یدفع حتفه”.۲۸ آدمیزاد را با ناز و فخر چکار؟ که آغازش نطفه و عاقبتش مردارى بیش نیست نه توانایى دارد که روزى خود را تأمین کند و نه مى تواند از مرگ جلوگیرى کند و در جاى دیگر فرمود: “فخر فروشى را رها کن و کبر را از خودت دور کن و قبرت را به خاطر بیاور.”۲۹

نکته چهارم: یکى از دلایل طرد ابلیس از درگاه خداوند بزرگ و لعن ابدى او کبرورزى او بود نسبت به آدم. شیاطین زیادى در عالم وجود دارند، خداوند از بین همه آنها ابلیس را به عنوان بزرگ و رئیسشان که تمام گمراهى‏ها از اوست در قرآن ذکر فرمود. آنچه باعث شد شیطان در برابر فرمان خدا سرکشى کند تکبّر وى بود۳۰ و همین امر موجب سقوط و هبوط او نیز شد.۳۱

نکته پنجم: تکبر داراى اقسام مختلفى است. تکبر در بالاترین مرتبه نسبت به خداوند است. که در واقع همان کفر و شرک است و عدم پرستش و اطاعت فرامین اوست. خداوند در مورد این گروه فرمود: “هر کس از پرستش او امتناع ورزد و بزرگى فروشد به زودى همه آنان را به سوى خود گرد مى‏آورد(تا ببینند تکبر به حقیقت از آن کیست؟) در مرتبه‏اى دیگر تکبر نسبت به پیامبران و اولیاء آنهاست. این نوع از تکبر به این معناست که فرد شأن و مقام خود را بالاتر از آن ببیند که به فرامین و راهنمایى‏هاى انبیاء گوش دهد. چنان‏که خداوند در قرآن سخن گروهى از کافران را اینگونه گزارش مى‏دهد: آیا به دو بشر که مثل خود ما هستند ایمان بیاوریم۳۲ تکبر در مرتبه‏اى پایین‏تر، نسبت به مردم و خلق خداست. به این معنا که خود را بالاتر از دیگران و بقیه را از خود پست‏تر و پایین‏تر ببیند. و این هم دلایل مختلف دارد یا عالمى است که به واسطه علمش خود را برتر از دیگران مى‏بیند. مثلاً کتابى یا مقاله‏اى نوشته یا از کلماتى استفاده کرده که عوام نمى‏فهمند یا در محضر درس بزرگان حاضر شده و..و یا انسان پولدارى است که به خاطر ثروتش دیگران – خصوصاً فقراء- را کوچک مى‏بیند. براى برخى از این افراد کار به جایى مى‏رسد که فقراء خار چشمشان مى‏شوند و هر وقت اسم مستمندى را مى‏برند تا به او کمک کند گویى کوهى بر سرش خراب کرده‏اند یا مثل این است که به او توهین شده و او را کوچک شمرده‏اند. دور از باور نیست اگر در احادیث مى‏خوانیم که از این نوع تکبر به جنون واقعى یاد شده است.۳۳ یا خود بینى به سبب انتساب به نسب و نیاکان شرافتمند و بزرگ و خانواده‏اى گسترده است. به طور قطع و یقین این افراد غافلند از این‏که روز قیامت نسب و سبب به کار نمى‏آید و هر کس از زن و فرزند و خانواده و عشیره خود فرار مى‏کند. به سبب همین غفلت است که به دیگران فخر فروشى مى‏کنند. همچنین تکبر شاید به سبب قدرتمندى باشد چنانچه خداوند از قوم عاد نقل مى‏کند که دچار توهمى شدند و گفتند از ما نیرومند تر کیست؟۳۴ خداوند هم آنها را دچار عذابى سخت کرد به گونه‏اى که نیرومندى شان هیچ به کارشان نیامد. ممکن است خود پسندى به سبب زیبایى و جمال یا داشتن فرزندان و عشیره بسیار باشد البته دلایل دیگرى هم مى‏تواند داشته باشد.

نکته ششم: براى درمان تکبر نسبت به علت آن و مراتبش راههاى مختلفى وجود دارد.اما کلّى‏ترین راه آن است که اسباب تکبر و علل آن را از خود رفع کند یا مانع از ورود آنها به روح و جان خود شود.انسان اگر مى‏خواهد چشمه‏اى را خشک کند نباید از آن سطل سطل آب بکشد باید سرچشمه را از بین ببرد و بخشکاند یا مانعى بگذارد تا آب قطع شود. براى درمان تکبر باید اسباب آن را از ریشه نابود کرد. بهترین راه براى نابودى ریشه‏هاى تکبر معرفت خداست.اگر انسان خدا را بشناسد و به عظمت و بزرگى و کبریایى او یقین حاصل کند احساس ذرّه‏اى تکبر در خود نخواهد داشت، زیرا مى‏داند که هر چیزى که او دارد خداوند برتر از او را داراست و اگر بخواهد مى‏تواند با اراده خود آنها را از او بگیرد.بنابراین چیزى که براى انسان عاریه‏اى است و اعطا از جانب دیگرى است هیچ جاى تکبرى براى او نمى‏گذارد.اگر قدرت دارد ،بداند که قدرت او برتر از فرعون و نمرود نیست که ادعاى خدایى کردند و خداوند آنها را نابود کرد.اگر زیبایى دارد بداند که جمال او برتر از یوسف نبى نیست که اکنون قرنهاست که از مرگ او گذشته و از آن جمال و زیبایى دیگر خبرى نیست.اگر قوم و قبیله دارد بداند روز قیامت آنچه براى انسان مى‏ماند تنها عمل اوست نه قوم و خویش. اگر مال و مکنت دارد بداند ثروت او بیشتر از قارون نیست که زمین تمام اموال او را در خود فرو برد و…با این معرفت مى‏فهمد هیچ چیز براى او ماندنى نیست و آنچه باقى است قدرت و جمال و ثروت و علم و..خداوند است که خالق و آفریننده اوست.

امام خمینى(ره)در بیان علاج تکبّر و رفع آن مى‏فرمایند: “بدان‏که از براى تکبّر موجبات بسیارى است که از جمله آن ضیق صدر است.انسانى که داراى شرح صدر باشد هر چه از کمال و جمال و مال و منال و دولت و حشم در خود ببیند به آن اهمیت ندهد و در نظرش بزرگ و مهم نیاید. واین سعه صدر از معرفت حقتعالى پبدا شود…پس خدا خواهى سعه صدر آورد و سعه صدر تواضع و عزت نفس آورد و در مقابلخود خواهى و خود بینى هم از ضیق صدر است و هم ضیق صدر آورد و آن مبدأ تکبر است، زیرا چون ضعف قابلیت و ضیق صدر داشت، هر چه در خود بیند در نظرش بزرگ شود و به آن بزرگى کند و در عین حال چون اسیر نفس است، براى رسیدن به مقاصد آن، پیش اهل دنیا – که مورد طمع اوست – ذلت و خوارى کشد و تملقها گوید.بل‏که مبدأ همه مبادى در کمالات، معرفت اللّه است و ترک نفس و مبدأ همه نقائص و سیئات حب نفس و خود خواهى است و راه اصلاح تمام مفاسد اقبال به حق است و ترک هواهاى نفسانیه “ما اصابک من حسنه فمن الله و ما اصابک من سیئه فمن نفسک.”۳۵

بنابراین براى از بین بردن تکبر، بلکه همه معاصى که در انسان ملکه شده باید راهى براى تقویت معرفت الله و خداخواهى در خود پیدا کرد؛ چون انسان به معرفت اللّه رسید، سعه صدر پیدا کرده و گناهان قلبى در او ریشه کن مى‏شوند. هر چند این راه، راهی است بس دشوار، اما رسیدن به برخى از مراتب آن براى همه مقدور است بنابراین جاى هیچ عذر و بهانه براى کسى نیست.

به امید ریشه کن شدن همه رذایل و بدیها در انسان.

پى‏نوشت‏ها:

1. چهل حدیث امام خمینى،ص ۱۳۷ و ۱۳۸٫
2. میزان الحکمه،محمدى رى شهرى،ج ۴، ص ۲۷۷۶٫

۳٫بحار الانوار،علامه مجلسى،ج ۷۱، ص ۲۱۸٫

۴٫شرح حدیث جنود عقل و جهل،امام خمینى،ص ۳۹۱٫

۵٫میزان الحکمه، ج ۴،ص ۲۷۸۱٫

۶٫همان ص ۲۷۸۰٫

۷٫کلمات قصار امام خمینى، ص ۱٫

۸٫اخلاق اسلامى،احمد دیلمى و مسعود آذربایجانى،ص ۹۷٫

9. سوره یونس، آیه ۱۰۳٫
10. سوره روم، آیه ۴۷٫
11. سوره محمّد، آیه ۲٫
12. سوره زمر، آیه ۵۳٫
13. سوره نساء، آیه ۴۸ و ۱۱۶٫
14. عدل از دیدگاه امام خمینى تبیان دفتر هفدهم ص ۲۰۴٫
15. علم الیقین،ملا محسن فیض کاشانی،ج۲، ص ۱۰۸۶٫
16. بحار النوار،ج ۷، ص ۲۸۷٫
17. معاد ازدیدگاه امام خمینى تبیان دفتر سى ام، ص ۲۳۶٫
18. سوره اعراف، آیه ۱۵۶٫
19. کافى،علامه کلینى،ج ۲، ص ۶۸، ح ۵٫
20. چهل حدیث امام خمینى، ص ۱۹۹٫
21. شرح حدیث جنود عقل و جهل ص ۳۳۶٫
22. کافى، ج ۲، ص ۳۱۲، ح ۱۷٫
23. سوره نساء، آیه ۳۶٫
24. سوره فرقان، آیه ۶۳٫
25. سوره مؤمن، آیه ۶۰٫
26. وسایل الشیعه،شیخ حر عاملی،باب ۵۸، از ابواب جهاد النفس،ج ۱۵، ص ۳۷۶، ح ۹٫
27. بحار، ج ۲، ص ۱۴۱، ح ۱٫
28. نهج البلاغه، حکمت ۴۵۴٫
29. همان، حکمت ۳۹۸٫
30. سوره بقره، آیه ۳۴٫
31. سوره اعراف، آیه ۱۳٫
32. سوره مؤمنون، آیه ۴۷٫
33. خصال شیخ صدوق، ص ۳۳۲، ح ۳۱٫
34. سوره فصلت، آیه ۱۵٫
35. شرح حدیث جنود عقل و جهل،ص ۳۳۷٫

شهرام مهدوى مطلق

رویدادها در تاریخ ، هرچه از زمان وقوع آنها بگذرد ، کم رنگ‏تر مى‏شوند، تا جایى که به سایه روشنى از یک خاطره یا حادثه تلخ یا شیرین در ذهن‏ها تبدیل مى‏گردند. در این میان جنگ که مخرب‏ترین رخ داد بشرى است و عواقب تخریبى و ویرانى نامطلوبى را در ابعاد وسیع به دنبال دارد، از عمده‏ترین محورهاى بررسى تاریخ است که همیشه سعى بر فراموشى آن و خصوصاً براى نسل‏هاى بعد مى‏باشد . چرا که هرگاه سه واژه (ج) ، (ن)، (گ) کنار هم قرار گیرند جز تباهى و تنفر چیزى به ذهن متبادر نمى‏شود و از این روست که جنگ‏ها همیشه داراى چهره‏اى کریه و مبغوض بوده‏اند ، اما این‏که چرا میان همه این جنگ و گریزهاى بشرى که بیشتر عمر بشریت را نیز در برگرفته است، فقط یکى دو تا از آنها در تاریخ ماندگار و مقدّس شده‏اند، و اصلاً مگر در همه جنگ‏ها دفاع نبوده است ولى چرا فقط تعداد انگشت شمارى از این دفاع‏ها دارای ارزش و قداست شده است؟ چرا حادثه عاشورا که با خون تک‏تک یاران امام حسین (ع) پایان یافت به حماسه‏اى مقدّس تبدیل شده که در صدر ارزشهاى انسانى و اسلامى قرار گرفته است؟ چرا در قرون معاصر جنگ تحمیلى حزب بعث عراق به پشتیبانى استکبار جهانى با تمام ساز و برگهاى لازمش ، علیه ملت ایران با تمام ویرانى‏ها و تخریبها و قتل عام‏هایش که جان رشیدترین جوانان این ملت را گرفت، اکنونبراى ملت ما و همه ملتهاى آزادیخواه داراى ارزش و قداست شده است؟ و این‏که چرا فرهنگ ایجادى در دفاع مقدّس متأثر از ترسیم کننده استراتژى فرهنگى ، سیاسى و امنیتى و . … جمهورى اسلامى و همه ملت‏هاى آزاده و مظلوم و اسلامى شده است؟ یا چرا عالى‏ترین مقام دینى زمان، آن را نعمت مى‏خواند؟ مگر دفاع کردن خود نوعى جنگیدن نیست، چرا بعضى دفاع‏ها مقدّس مى‏شوند و داراى ارزش و فرهنگ مقدّس مى‏شوند؟ پاسخ به این سؤالاتنه در حد بضاعت حقیر است و نه در حد ظرفیت این نوشتار، ضمن این‏که تبیین مباحث مربوط به حوزه‏هاى تخصصى و فنى جنگ تحمیلى تا حدود زیادى مغفول مانده که رسالت اصلى آن متوجه فرماندهان و طراحان جنگ است و از این مقوله جداست.اما غفلت از واکاوى و تبیین و ترویج فرهنگ عمومى ایجاد شده در دفاع مقدس نیاز مبرم جامعه بوده که متوجه همه کسانى است که در این وادى داراى نظر و اندیشه‏اند . اما قدر مسلم این است که مقدمه ورود به پاسخ این چرایى‏ها به تبیین این موضوع برمى‏گردد که آنچه جنگ‏ها را از هم متمایز مى‏کند و تعداد بسیار معدودى از این جنگ‏ها را در خاطره‏ها ماندگار مى‏کند ؛ این است که ببینیم اصل جنگ چه بوده و رزمندگان آن چه کسانى هستند و براى چه هدفى مى‏جنگند و در پى کدام مقصود مى‏روند .تک تک این عوامل در این‏که جنگ و قضاوتهاى بعد از آن چگونه است تأثیر مستقیم دارند. براى مثال اگر جنگى بین دوجبهه حق و باطل هم باشد و در جبهه حق بین فرمانده و یا رزمندگان ناخالصى‏هایى وجود داشته باشد و یا حتى فرمانده جنگ معصوم همباشد، اما در بین رزمندگان رگه‏هاى دنیاخواهى و نافرمانى باشد و یا رزمندگان و فرماندهان با صداقت باشند ، اما نیّت‏هاى دنیاخواهى و کشورگشایى هرچند اندک هم؛ وجود داشته باشد؛ این جنگ و یا حتى دفاع، ماندگار و قداست آن به مراتب کم است، هرچند که در عبرت آموزى مؤثّر است . از صدر اسلام تا کنون نیز جنگ‌ها و دفاع‏هایى از ملت‏هاى مسلمان صورت گرفته که بدلیل وجود حتى اندک ناخالصى‏هایى در لشکریان اسلام عرصه را بر رزمندگان جان برکف اسلام تنگ و سپاه اسلام را با مشقت‏هایى روبرو کرده است که در بعضى موارد سرنوشت امّت اسلام را به ناخوشایندى تغییر داده است. اُحُد نمونه‏اى از دنیا خواهى، خندق مصداقى از ترس و واهمه، صفّین مستندى از نافرمانى و تشخیص غلط عدّه‏اى در لشکریان اسلام است که هرکدام خسران زیادى را متوجه سپاه اسلام نموده است. علاوه بر اینها جنگهاى بعضى از خلفاى اسلامى به قصد کشورگشایى و با نیّت‏هایى دنیایى نیز نمونه دیگرى هستند که به سرعت از خاطره‏ها محو شده‏اند و تاریخ وقوع آنها چندان مشخص نیست. اما حادثه عاشورا با تمام جزییات ریز و درشت هر روز چون تابلویى زیبا رو در روى هر انسان متفکر و مؤمنى قرار مى‏گیرد و هرچه زمان مى‏گذرد تازه‏تر است. راز این جاودانگى ، جزء پاکى و بى آلایشى و خلوص نیّت تک تک افراد و در عین حال مظلومیت محض یاران حسین(ع) چیست؟ و چه مى‏تواند باشد؟ بعد از عاشورا نزدیکترین واقعه به آن دفاع مقدّس مى‏باشد که مظلومیت ملت و هجوم بى امان دشمن مغرور و خیره سر و فرماندهى پیامبرگونه امام و بى آلایشى رزمندگان اسلام و اهداف و نیّت‏ها مبیّن این ادعا است. مگر اینگونه نبود که در ۳۱ شهریور ۵۹ در حالى‏که مردم ایران در خانه‏هاى خود نشسته بودند غرش هواپیماهاى جنگى عراق بر فراز تهران و چند شهر دیگر کشورمان آغاز رسمى جنگ را اعلام مى کند، جنگى که به سرعت به پیش مى‏تازد و تانکها شهرها و روستاهاى مرزى را در جنوب و غرب در نوردیده و گلوله‏هاى سرخ بر قلب کودکان و زنان و مردان بى‏گناه و بى‏دفاع نشانه مى‏رود. در زمان اندکى دود ویرانى در مناطق اشغالى بلند مى‏شود. مردم عادى بخصوص زنان و کودکان شهرها و روستاها مظلومانه به اسارت مى‏روند و یا دسته جمعى به قتل مى‏رسند. هجوم بى امان گرگ سیاهى و شب علیه تمامیّت این مرز و بوم به شدّت ادامه دارد، همه در تعجبند که شب از خورشید روشنگر چه مى خواهد؟. در این طرف ارتش منسجمى براى دفاع از کیان وطن نیست. دشمن همه چیز را به کام خود مى‏بیند، رئیس خودخواه و خیره سر عراق مى‏خواهد هفته دیگر در اهواز و یا تهران با خبرنگاران نشست خبرى داشته باشد. از طرف دیگر براى ملّت ما این یک نبرد معمولى بین افراد دو کشور بر سر مسائل فى مابین نیست؛ بلکه در گیرى نظامى دو ایدئولوژى دو مکتب اعتقادى حاکم بر دو نظام متفاوت است؛ مضاف بر آن ژئوپلتیک عراق به هر حاکم خیره سرى، حاکمیت بر اروند رود را گوشزد مى‏کند و این موضوع بهترین بهانه شروع جنگ شده است اما واقعیت چیز دیگرى است. حزب اسلام ستیز بعث؛ اسلام انقلابى ایران را که مى‏رود تا سراسر منطقه را تحت نفوذ خود در آورد، تحمّل نمى‏کند و شخصیت معیوب حاکمان وقت عراق فرصت مناسبى براى تحریک استکبار جهت مقابله همه جانبه با انقلاب ملت ایران است، ارتجاع منطقه جهت ترمیم پوسیدگى خود و فرار به جلو پشت سر حزب بعث و به عنوان جناح وارد معرکه مى‏شوند بطورى که در کنفرانس طایف سران عرب به صدام اعلام مى‏کنند که تا صداى یک شیعه بلند است ما آرام و قرار نداریم، جنگ از تو سلاح و آدم از ما. آمریکا پس از شکست در تلاش‏هاى قبلى‏اش براى سرنگونى نظام اسلامى، از طریق موج ترورها و جریان ائتلافى منافقین و بنى صدر، شروع یک جنگ تمام عیار علیه جمهورى اسلامى را در دستور کار قرار داده است و حزب بعث را بهترین مجرى این سیاست مى‏داند، شواهد، حکایت از توافق پشت پرده بین المللى و در حقیقت بین دول بلوک شرق و غرب در حمایت از صدام دارد و آن را تا سطح یک قدرت بالا مى‏برند و شکست‏هاى پى در پى او به سرعت جبران و خسارت وارده پرداخت مى‏گردد. واقعیت انقلاب اسلامى و مظلومیت و برحق بودن آن و ظلم حاکم بر جهان براى بسیارى از کشورهاى منطقه و جهان و همه ملت‏ها قابل درک است اما فضاى سنگین و وحشتناک ایجاد شده، جرأت اظهار نظر را به کسى نمى‏دهد. اگرچه ترسیم آن فضا و مظلومیت ملت ایران و رزمندگان اسلام، نه تنها براى بنده ناممکن است بلکه تا کنون از عهده هیچ کسى برنیامده و در واقع ترسیم آن هم ناممکن است، اما همین اندازه شاید بتواند گوشه‏اى از مظلومیت رزمندگان را به تصویر بکشد و عمده‏ترین چیزى که در این تقابل و رویارویى رخ مى‏نماید، همین مظلومیت و تنهایى ملت ایران در این نبرد نابرابر است و مهم‏تر از آن تفاوت فاحش بین ماهیت و مضمون و مقصود دو اردوگاه مى‏باشد. اردوگاه بعثیون به فرماندهى کفر جهانى و شیطان بزرگ با هدف سرنگونى یک ملت و ازبین بردن یک مکتب نورانى و در یک کلام محونمودن اسلام ناب محمدى(ص) و حداقل راضى شدن به اسلام‏هاى ساختگى خویش (اسلام آمریکایى ، اسلام سرمایه دارى ، اسلام مرفهین بى‏درد، اسلام زالو صفتان و اسلام طالبانى) و براى رسییدن به منافع شخصى و گروهى و چپاول سرمایه‏هاى انسانى و مادى و … سربازان آن اردوگاه شب تا به صبح را در معصیت سپرى مى‏کردند و صبح به جنگ علیه دین خدا مى‏پرداختند. اما اردوگاه رزمندگان اسلام به فرماندهى عالى‏ترین مقام دینى زمان و احیاگر اسلام ناب محمدى(ص) که بیش از آن‏که به جسم‏ها فرمان دهد بر دلها فرماندهى مى‏کرد، و با هدف اصلاح و هدایت امّت اسلامى و پاسدارى از آرمانهاى الهى و انجام فرمان خدا و صرفاً براساس آموزه‏هاى ناب قرآنى و با رزمندگانى شهادت طلب که شب تا به صبح را در دعا و نیایش و مناجات و قرآن سپرى مى‏کردند به طورى که حضرت امام با دید الهى خویش ۲۲ بهمن ۶۲ براى اولین‏بار واژه دفاع مقدس را به کار مى‏برد. بر این اساس است که حماسه ۸ سال ملت ایران به دفاعى مقدس تبدیل شد که دوست و دشمن را به تحسین واداشته است. آرى این همه شور و شوق و پیروزى و حماسه و شکوفایى تعجب بر انگیز جوانان انقلابى در بحبوبه جنگ ۸ ساله که به هیچ بیان و قلم و هنرى قابل وصف نیست و على رغم این‏که ناگفته‏هاى بسیارى هم دارد ولى تاریخ در مقابل آن زانو زده است، نمى از واقعه روز عاشوراى ۶۱ هجرى است .آرى تنها پرتوآن حادثه بى‏نظیر هشت و یا نه ساعته ۱۴۰۰ سال پیش، با عبور از میان قرون متمادىکه روز به روز تازه‏تر و داغ خیزتر است هشت سال جنگشبانه روزى کفر بر این ملت را ضمانت نمود و پیروز گرداند. حال این حماسه ۸ سالهو شگفت انگیز قرن؛ خود حلقه‏اى بزرگ از سلسله حلقه‏هاى مبارزه حق و باطل است که تا پایان و رفع فتنه از جهان ادامه خواهد داشت هرچند صحنه‏ها عوض شود اما رزمندگان اسلام امروز، آماده‏تر و مجهزتر به فرمان رهبر خویش و ولى امر مسلمین همچنان بر قله خاکریزها و گردنه‏هاى حساس نظام اعم از نظامى و سیاسى و امنیتى و اجتماعى ، فرهنگى و … با هوشیارى کامل ایستاده‏اند و با دیدى به پهناى تاریخ، احد را به خاطر دارند که پشت خاکریزهاىروبرو دشمن قوى‏تر از دیروز نقشه مى‏کشد. همه اینها مقدمه‏اى بود بر دفاع مقدس تا تو نانى به کف آرى و به غفلت نخورى.

اخبار جهان اسلام

فریاد تظاهرکنندگان اردنى: کالاهاى اسرائیلى و آمریکایى را تحریم کنید.

(۸۸/۴/۱۶)

در پى جنایت تروریستى در آلمان نازى، تشییع پیکر شهیده حجاب)مروه شربینى( بر دوش مردم مسلمان مصر صورت گرفت.

۱۰۰۰ کشته و زخمى در ناآرامى‏هاى استان مسلمان نشین چین بجاماند. در این درگیرى‏ها که همچنان ادامه دارد بیش از ۱۴۰۰ نفر بازداشت شدند.

(۸۸/۴/۱۷)

۷۶ شهید و ۱۹۲ مجروح در انفجارهاى عراق به جا ماند.

دولت چین مساجد سین کیانگ را به روى نمازگزاران بست.(۸۸/۴/۲۰)

اعتراضات جهانى به سرکوب مسلمانان در چین گسترش یافت.(۸۸/۴/۲۱)

مراجع تقلید و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم: جهان اسلام از حقوق مسلمانان چین دفاع کنند.(۸۸/۴/۲۲)

سران ۱۱۸ کشور عدم تعهد امروز در شرم الشیخ گردهم مى‏آیند.

(۸۸/۴/۲۴)

انفجار بمب در هتل‏هاى جاکارتا ۹ کشته و ۵۰ زخمى به جاى گذاشت.

(۸۸/۴/۲۷)

فردا خانه خدا با گلاب ناب کاشان معطر مى‏شود.

خبرگزارى فرانسه مرحله جدید طرح توسعه‏طلبى اسرائیل با خرید اراضى در اردن توسط صهیونیست‏ها را فاش کرد.

(۸۸/۴/۳۱)

۲۱ کشته و ۱۲۰ مجروح در سلسله انفجارهاى بغداد به جا ماند.

افشاگرى کارشناسان مصرى: وهابیون با هزینه میلیاردى عربستان تروریست تربیت مى‏کنند.(۸۸/۵/۱)

رئیس پارلمان رژیم صهیونیستى، اردن را جزیى از اسرائیل بزرگ دانست!

(۸۸/۵/۴)

سید حسن نصراللّه: در صورت تهاجم جدید اسرائیل، تل آویو را موشکباران خواهیم کرد.(۸۸/۵/۵)

نیروهاى عراقى بر اردوگاه اشرف تسلّط کامل یافته و اخراج منافقین آغاز شد.

(۸۸/۵/۸)

تروریست‏ها در عراق، نمازگزاران را به خاک و خون کشیدند.(۸۸/۵/۱۰)

رژیم صهیونسیتى از استقرار موشک‏هاى حزب اللّه در لبنان ابراز نگرانى کرد.

(۸۸/۵/۱۲)

تلویزیون رژیم صهیونیستى: متن سخنرانى محمود عباس در کنگره فتح را کنسول آمریکا ویرایش کرده است.

(۸۸/۵/۱۵)

اخبار داخلى

رهبر انقلاب: دوست را به خاطر خطا دشمن ندانید و دشمن معاند را دوست نگیرید.

گزارش رسانه‏هاى منطقه از پشت پرده اغتشاشات اخیر: آشوب‏هاى تهران را “سیا” مدیریت مى‏کرد.(۸۸/۴/۱۶)

احمدى نژاد: دولت دهم با ترکیب جدید اهداف خود را دنبال مى‏کند. ما نیاز به تجدید آرایش تیم دولت داریم.

(۸۸/۴/۱۸)

تشییع نمادین شهیده حجاب)مروه شربینى( در خیابان‏هاى تهران پس از پایان نماز جمعه انجام شد.

(۸۸/۴/۲۰)

درخواست دانشجویان از دولت در اعتراض به جنایت دستگاه قضایى و پلیس نژاد پرست ” در سدن” سفارت آلمان را تعطیل کنید.

(۸۸/۴/۲۱)

متکى به هنگام استقبال از ۵ دیپلمات آزاد شده: آمریکا را تحت پیگرد قضایى قرار مى‏دهیم.(۸۸/۴/۲۲)

دیپلمات‏هاى آزاد شده: ۳۰ سال هم طول مى‏کشید به آمریکا امتیاز نمى‏دادیم.

لس آنجلس تایمز: آشوب‏هاى تهران، آمریکا را فریب داد.(۸۸/۴/۲۳)

نشریه فارین پالیس فاش کرد: کمک مالى “بنیاد ملى دموکراسى” به اصلاح طلبان براى راه اندازى کودتاى مخملى.

(۸۸/۴/۲۴)

هواپیماى مسافربرى کاسپین با شماره پرواز ۷۹۰۸ در مسیر تهران – ایروان سقوط کرد و تمام مسافران آن کشته شدند.

وزیر اطلاعات: نقش برخى سیاسیون در آشوب‏هاى اخیر محرز شده است.

(۸۸/۴/۲۵)

نخستین نیروگاه بیوگاز خاورمیانه در مشهد افتتاح شد.

در خطبه‏هاى نماز جمعه تهران، پیشنادهاى آیت اللّه‌هاشمى رفسنجانى براى حل مشکلات سیاسى کشور مطرح شد.(۸۸/۴/۲۷)

سید حسن نصراللّه: ما پیگیر پرونده ۴ دیپلمات ربوده شده ایرانى هستیم.

(۸۸/۴/۲۸)

رهبر انقلاب: دعوت کننده به ناامنى در هر مقامى منفور ملت است.

رهبر انقلاب: نخبگان مراقب باشند، زیرا در امتحان عظیمى قرار گرفته‏اند.

ابوترابى نایت رئیس مجلس: نظر مقام معظم رهبرى براى کنار گذاشتن مشایى کتباً به رئیس جمهور ابلاغ شده است.

احمدى نژاد: مشایى معاون اول مى‏ماند!

(۸۸/۴/۳۰)

تروریست‏ها در عراق، کاروان زائران ایرانى را به رگبار بستند.

آیت اللّه مکارم شیرازى: تصدّى مشایى مشروعیت ندارد. خطاى صورت گرفته زودتر اصلاح شود.

(۸۸/۵/۱)

متن دستور رهبر انقلاب درباره عزل مشایى خطاب به رئیس جمهور منتشر شد.

نمایندگان مجلس خبرگان: مناصب نظام بدون تبعیت از رهبرى مشروعیت ندارد.

در سانحه هوایى فرودگاه مشهد ۳۶ نفر کشته و زخمى شدند.

(۸۸/۵/۳)

رهبر انقلاب: قضایاى چند روز اخیر نباید وسیله‏اى براى اختلاف شود.

(۸۸/۵/۴)

بیانیه ۲۰۵ نماینده مجلس: خدمت به مردم بدون ولایت پذیرى ممکن نیست.

سناى آمریکا براى حمایت از آشوبگران ۵۰ میلیون دلار دیگر اختصاص داد.

احمدى نژاد در اقدامى ناگهانى محسنى اژه‏اى – وزیر اطلاعات – و چند وزیر دیگر را بر کنار کرد.

احمد توکلى: اقدام احمدى نژاد غیر عاقلانه است.

آیت اللّه‌هاشمى رفسنجانى: اگر انقلاب و نظام زیر سؤال برود، اصلاح آن مشکل است.(۸۸/۵/۵)

دکتر ولایتى: رهبرى مقابل خواسته‏هاى غیرقانونى با قدرت ایستاده است.

رئیس قوه قضائیه دستور تعیین تکلیف زندانیان حوادث اخیر ظرف یک هفته را صادر کرد.(۸۸/۵/۶)

در یازدهمین نشست علمى و تخصصى دفاع مقدّس، تجلیل از فرماندهى بى‏نظیر آقاى‌هاشمى رفسنجانى و شهید صیاد شیرازى در عملیات مرصاد صورت گرفت.

مجلس به فوریت ایجاد ۳ وزارتخانه جدید رأى داد.(۸۸/۵/۷)

فرمانده سپاه محمّد رسول اللّه)ص(: ۹ بسیجى در حوادث بعد از انتخابات شهید شدند.

وزیر رفاه شایعه کاهش حقوق بازنشستگان را تکذیب کرد.

(۸۸/۵/۸)

آیت اللّه جنتى در خطبه‏هاى نماز جمعه تهران به عزل و نصب‏هاى اخیر اعتراض کرد.

رئیس جمهور: دشمنان سوء استفاده نکنند، رابطه من با رهبر انقلاب اعتقادى است.(۸۸/۵/۱۰)

دادگاه رسیدگى به اتهامات جمعى از فعالان سیاسى و گروهى از متهمان حوادث اخیر برگزار شد.

سکوت حیرت آور مسؤولان درباره خروج ۱۸/۵ میلیارد دلار ارز و طلاى یک تاجر ایرانى در داخل این کشور توسط مقامات ترکیه را با آب و تاب نقل مى‏کنند، در صورتى که در ایران سکوت حیرت آورى حاکم است و مسؤولان در قبال این خروج هنگفت سرمایه از کشور سکوت کرده‏اند.(۸۸/۵/۱۱)

محسن رضایى در نامه‏اى به رئیس قوه قضائیه: دادگاه افراد خود سر و قانون شکن را هم برگزار کنید.(۸۸/۵/۱۲)

رهبر انقلاب در مراسم تنفیذ حکم رئیس جمهور: با مسجد ضرار نمى‏توان مردم را فریب داد.

از سوى گمرک ایران انتقال ۱۸/۵ میلیارد دلار پول و طلا به خارج تکذیب شد.

رهبر انقلاب: اعتماد مردم سرمایه اصلى نظام است، مسؤولان با رفتار خود آنرا افزایش دهند.(۸۸/۵/۱۳)

ایران و عمان براى توسعه همکارى‏هاى اقتصادى و امنیتى توافق کردن.

رهبر انقلاب در دیدار سلطان قابوس پادشاه عمان: آمریکا و برخى کشورهاى مداخله‏گر خارجى دائماً ناامنى و سوءظن را به منطقه تزریق مى‏کنند.(۸۸/۵/۱۴)

رئیس جمهور در مراسم تحلیف تأکید کرد: اخم یا لبخند غرب براى ملت ایران اهمیتى ندارد.

دولت عراق درخواست پناهندگى اعضاى گروهک منافقین را رد کرد.

(۸۸/۵/۱۵)

اخبار خارجى

وزیر امور خارجه زیر ساخت‏هاى رژیم صهیونیستى خطاب به کشورهاى غربى: صبح ایران را تحریم مى‏کنید! شب قرارداد تجارى مى‏بندید.

(۸۸/۴/۱۷)

۸۰۰۰ شرکت ژاپنى ورشکست شد.

اوباما: آمریکا به هیچ وجه به اسرائیل اجازه حمله به ایران نداده است.

(۸۸/۴/۱۸)

برژینسکى: به نفع آمریکا نیست در امور داخلى ایران مداخله کند.

۱۵ نظامى انگلیسى در افغانستان به هلاکت رسیدند.(۸۸/۴/۲۱)

اوباما: روزهاى سختى براى آمریکا در افغانستان در پیش است.

(۸۸/۴/۲۲)

در اعتراض به سیاست‏هاى سارکوزى شورش در فرانسه اتفاق افتاد. ۳۱۷ خودرو در آتش سوخت.

۳۰ نظامى ناتو در افغانستان بر اثر سقوط هلى کوپتر کشته شدند.

(۸۸/۴/۲۴)

۱۲ هزار کارمند پست در شهرهاى انگلیس اعتصاب کردند.

(۸۸/۴/۲۵)

۱۸ نظامى اشغالگر در سرنگونى ۴ جنگنده هلى کوپتر در افغانستان به هلاکت رسیدند.(۸۸/۴/۳۰)

۹۰۰۰ شیشه حاوى ویروس‏هاى خطرناک از آزمایشگاه میکروبى پنتاگون به سرقت رفت. اینجا محل صدور ویروس‏هاى خطرناک به دنیاست.

(۸۸/۴/۳۱)

۵ بانک دیگر آمریکایى ورشکسته و تعطیل شد.(۸۸/۵/۱۱)

بحران مالى سراسر ایالت متحده را فرا گرفت ۴۸ ایالت آمریاک در وضعیت قرمز.

(۸۸/۵/۱۴)

حجهالاسلام اصغر‌هادوى کاشانى

مقدمه

هنگامى که مصرف کننده درآمدى کسب مى‏کند بخشى از آن را مصرف مى‏کند و بخش دیگر را به عنوان پس انداز کنار مى‏گذارد که در یک اقتصاد غربى بخش غیر مصرفى باید سرمایه گذارى شود و در اقتصاد اسلامى افزون بر این دو بخش قسمتى هم به انفاق اختصاص داده مى‏شود.

در پس این مفهوم ساده درباره مصرف مکاتب اقتصادى گوناگونى وجود دارند که مصرف افراد ریشه در این دیدگاهها دارد کسانى که بر این باورند خداوند پس از خلق جهان ارتباطى با هستى ندارد و انسان را موجودى رها شده به حال خویش مى‏دانند که هر درآمدى را به هر مقدار در هر جهتى مى‏تواند به مصرف برساند. یا کسى که اصالت را به انسان مى‏دهد و از بین فرد و جامعه براى فرد ارزش ویژه‏اى در نظر مى‏گیرد نمى‏تواند فکر جامعه و همنوعان خویش باشد. اسلام که از خلقت انسان هدف خاصى دارد و غایت زندگى او را کمال نهایى مى‏داند ارتباط او را با خدا همیشگى مى‏داند و براى تمام عمر او برنامه دارد و الگوى مصرف او را به گونه‏اى طراحى کرده است که ضمن رضایتمندى شخصى به فکر جامعه و خویشان باشد و به اسراف و اتراف گرفتار نشود و تا جاى ممکن به بیگانه تکیه نکند.

این نوشتار برگرفته از کتاب و سنت است که الگوى مصرف یک فرد مسلمان را پیشنهاد مى‏دهد.

تشویق به مصرف

تفکر انحرافى در صدر اسلام گروهى را بر آن داشت که از دنیا کناه گیرند و لذّت‏هاى آن را بر خویش حرام کنند ریشه این دیدگاه از مسیحیت گرفته شده بود و قرار بود به عنوان آموزه اسلامى در بین مسلمین رایج شود. ابن مسعود مى‏گوید: بر پیامبر داخل شدم، فرمود: ابن مسعود کسانى که قبل از شما بودند با هم اختلاف کردند و بر هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند. گروهى که به دین عیسى دعوت نمایند به شهرهاى دیگر رفتند و رهبانیت را پیشه خود ساختند اینان همان کسانى بودند که خداوند درباره آنها مى‏فرماید:

“و رهبانیه ابتدعوها ما کتبناها علیهم”۱

آن گاه پیامبر فرمود: کسانى که به من ایمان آورده و مرا تصدیق نموده و از من تبعیت کردند در واقع رهبانیت را رعایت کرده‏اند و در غیر این صورت هلاک شدند.

بهره‏گیرى از دنیا استفاده از لذّات مشروع و مصرف کالاها و خدمات مى‏تواند علاوه بر تنعّم شخصى باعث رونق واحدهاى تولیدى و اشتغال و کارآفرینى باشد اگر بهره‏گیرى از دنیا و مواهب آن در دستور کار نباشد توجیهى براى خلقت دنیا هم وجود ندارد.

لذا خود رسول خدا و پیشوایان دین نیز مصرف را بر خود حرام نمى‏کردند و مثل بقیه مردم مى‏خوردند و مى‏آشامیدند و لذّت مى‏بردند در روایت سعید بن عاص از پیامبر(ص) نقل مى‏کند که حضرت به عثمان فرمود: “خداوند به جاى رهبانیت، دین حق و آسان گیر را به من عطا کرده است پس اگر از ما هستى آنچه را ما انجام مى‏دهیم انجام بده”.۲

در قرآن آمده است:

“یا بنى آدم خذوا زینتکم عند کل مسجد و کلوا واشربوا و لا تسرفوا انّه لایحبّ المسرفین”۳

اى فرزندان آدم زینت خود را هنگام رفتن به مسجد با خود ببرید و از نعمت‏هاى الهى بخورید و بیاشامید ولى اسراف نکنید که خداوند مسرفان را دوست ندارد.

خداوند متعالى بنى آدم را به برداشتن زینت خود به هنگام رفتن به مسیر امر کرده است به این معنى که از زینت‏هاى خود استفاده کنند. زینت، پوشش زیبا است و آنچه با آن مزیّن مى‏شوند را زینت مى‏نامند مانند: لباس زیبا، زیور آلات و امثال آن.۴

البته بعضى بر این باورند که زینت در آیه علاوه بر زینت جسمانى به زینت‏هاى معنوى نیز اشاره دارد.۵

در آیه دیگرى مى‏خوانیم:

“بگو: چه کسى زینت‏هاى الهى را که براى بندگان خود آفریده و روزى‏هاى طیّب را حرام کرده است؟”۶

علامه طباطبایى در ذیل آیه مى‏نویسد:

“آیه شریفه با استفهام انکارى این نکته را مى‏رساند که اباحه زینت و طیّبات از رزق از جمله امورى است که جاى شک و شبهه در آن نیست حکم فطرى و عقلى است که شرع هم آن را امضا کرده است”.۷

خداوند زینت‌هایى را مطرح مى‏کند که براى بندگانش پدید آورده و با الهام فطرى به آنان گوشزد کرده است و فطرت، فقط چیزهایى را که انسان به او نیاز دارد الهام مى‏کند هیچ دلیلى بر مباح بودن چیزى بهتر از نیاز به آن نیست که خداوند با تعبیه قوا بین انسان و اشیاء رابطه برقرار کرده است.۸

در آیه دیگرى مى‏خوانیم:

“و ما لکم الّا تأکلوا مما ذکر اسم اللّه علیه”.۹

چرا از چیزهایى که نام خدا بر آن برده شده نمى‏خورید؟

دنباله همین آیه یکى از قیود مصرف و موانع که حرام بودن است، ذکر شده است: “و قد فصّل لکم ما حرّم علیکم”. نتیجه این مى‏شود که لسان آیات به گونه‏اى است که علاوه بر جواز نوعى ترغیب و تشویق به مصرف از آنها فهمیده مى‏شود.

ارزش‏هاى حاکم بر مصرف

عقاید، باورها، رفتارها و اخلاق که التزام یا عمل به آنها از نظر اسلام مطلوب است و فرد را در مسیر تکامل یارى مى‏رساند و این ارزش‏ها منحصر در واجبات و محرمات نسبت احکام و آدابى مانند توجه به خدا، رسول و معاد، رعایت تقوا، ترک گناهان و شک در مصرف مى‏توانند مصرف انسان را جهت دهى کنند.

الف – ارزش‏هاى اعتقادى

آیات و روایات فراوانى وجود دارد که تأکید مى‏کنند خداوند انواع غذاها و میوه‏ها و نوشیدنى‏ها را آفریده و در اختیار بشر قرار داده است تا انسان شناخت و آگاهى بیشترى یابد و فرمان خدا را اطاعت کند و شکر او را به جا آورد “فلینظر الانسان الى طعامه انا صببنا الماء صبّا ثم شققنا الأرض شقاً فانبتنا فیها حبّا و عنباً و قضبا و زیتوناً و نخلا و حدائق غلبا و فاکهه و ابّا متاعاً لکم و لانعامکم.”۱۰

انسان باید به غذاى خویش بنگرد ما آب فراوان از آسمان فرو ریختیم سپس زمین را از هم شکافتیم و در آن دانه‏هاى فراوانى رویانیدیم و انگور و سبزى بسیار و زیتون و نخل فراوان و باغ‏هاى پر درخت و میوه و چراگاه تا وسیله‏اى براى بهره‏گیرى شما و چارپایانتان باشد.

این مضمون در جاهاى دیگر قرآن هم آمده است.۱۱ و وجه مشترک همه آنها این است که انسان همواره باید آفریننده این نعمت‏ها، خدا را حاضر و ناظر ببیند و شکرگزار این همه نعمت باشد و براى اینکه جلوى ناسپاسى را بگیرد مى‏فرماید: “قتل الانسان ما اکفره”۱۲ مرگ بر این انسان چقدر کافر و ناسپاس است.

علاوه بر آیاتى که نشان دهنده نزول نعمت‏هاى الهى بر انسان است آیاتى هم وجود دارد که تعبیر به “رزق” در آنها آمده است و اینکه قبض و بسط این روزى هم به دست خداست.۱۳

ب – ارزش‏هاى رفتارى

1. برنامه ریزى

با برنامه ریزى در همه زمینه‏هاى اجتماعى، فرهنگى، اقتصادى، در سطح خرد و کلان مى‏توان به بهره‏ورى بیشتر از زمان و هزینه‏ها دست یافت انسان با برنامه انسان با کارنامه است و انسان بى برنامه فاقد کارنامه است و انسان فاقد کارنامه برج مراقبت زندگى ندارد و زندگى را با “آرزوها” و “شاید” و “اى کاش” مى‏گذراند اقدام به برنامه ریزى از مصادیق بارز تدبیر و تقدیر در امور معیشتى است که بیش از ثروت در رفاه و آسایش انسان مؤثّر است و عدم برخوردارى از این خصلت گاهى موجب مى‏گردد که برخى در بینوایان از ثروتمندان، اسرافکارتر شمرده شوند در روایتى از امام صادق(ع) آمده که مى‏فرماید:

“رب فقیر اسرف من غنى فقلت:کیف یکون الفقیر اسرف من الغنىّ؟ فقال: انّ الغنى ینفق مما اوتى و الفقیر ینفق من غیر ما اوتى.”۱۴

بسا فقیرى که از توانگر اسرافکارتر باشد گفتم: چگونه چنین چیزى ممکن است؟ فرمود: توانگر از آن چه به وى عطا شد، خرج مى‏کند ولى فقیر خرج مى‏کند بدون آنکه به وى عطا شده باشد.

آگر شخصى برنامه‏ریزى براى مصرف داشته باشد، رفتار مصرفى خود را تابع سطح درآمد جارى نمى‏داند بلکه به فرصت‏هاى مصرفى بلندمدت یا دائمى ارتباط مى‏دهد.

“فریدمن” که خود مبتکر این نظریه است مثال مناسبى را ارائه مى‏دهد که در آن شخصى درآمد خود را فقط یک بار در هفته در روزهاى جمعه، دریافت مى‏کند از وى انتظار نمى‏رود کل مصرف خود را در روزى که درآمد دریافت مى‏شود متمرکز کند و مصرف او در روزهاى دیگر صفر باشد.۱۵

نظریه درآمد دائمى  IncomePermanent توانسته است جایگاه ویژه‏اى در مباحث اقتصادى داشته باشد و مى‏توان از آن نتیجه گرفت که از آداب مصرف،پس‏انداز اضافه بر نیاز براى فردایى است که انسان توان کار و تلاش ندارد.

2. پس انداز

یکى از ارزش‏هاى اخلاقى که باید در مصرف رعایت گردد پس انداز کردن بخشى از مالى است که دست آمده است در واقع یک نوع مصرف منفى و پس انداز مثبت است که شرع ما نیز به آن سفارش کرده است. این پس‏انداز نوعى آرامش روانى براى انسان فراهم مى‏آورد۱۶ و ارمغان آن سخاوتمندى است.۱۷

افزون بر اینها مى‏توان با این پس انداز سرمایه‏گذارى کند امروزه در اقتصادهاى موفقSI است یعنى آنچه پس انداز مى‏شود باید سرمایه‏گذارى گردد علاوه بر آرامش خاطر فردا، ارزش افزوده هم براى مال انسان به وجود مى‏آید.

محمد بن عذافر از پدرش نقل مى‏کند که امام صادق(ع) به پدر او ۱۷۰۰ دینار داد و به او فرمود:با آن بازرگانى کن. سپس فرمود: “بدان که مرا به سود آن رغبتى نیست هرچند که سود، خواستنى است. امّا من دوست مى‏دارم که خداوند بزرگ مرا در حالى ببیند که به بهره‏هاى آفریده او روى مى‏آورم.”

پدرم گفت: “با آن صددینار براى وى سود کسب کردم. سپس به دیدار وى رفتم و به او گفتم: با آن، برایت صددینار سود کسب کردم. او از این خبر بسیار خرسند شد و مرا فرمود: آن را در سرمایه من قرار ده”.۱۸

3. انفاق

همانطورى که در مقدمه اشاره شد در اقتصاد غیر اسلامى درآمد یا مصرف مى‏شود و یا پس انداز مى‏گردد(Y)C+S) که پس از انداز هم سرمایه‏گذارى مى‏شود ولى در نگاه اسلامى افزون بر این دو، بخشى از درآمد انفاق مى‏شود و به عنوان یک جز به نام انفاق هم اضافه مى‏گردد فرض کنید اسم آنرا “f” بگذاریم آنگاه معادله به این صورت در مى‏آید: (Y)C+S+f)

در نظر لغت شناسان انفاق به معناى از دست دادن مال۱۹ و به معناى تمام شدن دارایى یا توشه خود را از دست دادن هم آمده است۲۰ واژه‏هاى نفاق و منافق هم از همین ماده‏اند زیرا منافق از ایمان خارج شده یا ایمان را از قلبش خارج مى‏سازد. برخى مفسران آن را چنین تعریف کرده‏اند:

انفاق خارج ساختن چیزى از ملک خود و به ملک دیگرى درآوردن است اگر از ملک خود خارج ساخته و به ملک دیگرى وارد نکند انفاق نامیده نمى‏شود درباره انفاق و رابطه آن با کنز و انفاق واجب و مستحب اختلاف شیعه و سنى مباحث فراوانى وجود دارد که آنها را وا مى‏نهیم آنچه هدف از این نوشتار است. تأکید فراوان آیات و روایات درباره این موضوع است.۲۱

انفاق در آیات قرآن، نشانه ایمان،۲۲ نشانه تقوا، صفات درستکاران و نیکوکاران،۲۳ همراه نماز،۲۴وسیله تقرّب نامیده شده است درباره کیفیت انفاق هم قرآن کریم از انفاق به صورت قرض الحسنه به خداوند نام مى‏برد که براى خشنودى خداوند پرداخت مى‏شود و این کیفیت زمانى به اوج مى‏رسد که “لوجه اللّه” و “على حبه” باشد افزون بر آن انفاق باید از طیبات باشد که مفسران براى “طیب” سه معنى ذکر کرده‏اند:حلال، مال خوب، با کیفیت.۲۵

خداوند متعال درباره کیفیت مال انفاق مى‏فرماید: باید از طیبات باشد نه از خبیث یعنى مالى که با رغبت آن را بگیرد نه با کراهت.

“یا ایّها الّذین آمنوا انفقوا من طیبات ما کسبتم و مما اخرجنا لکم من الارض و لا تیمموا الخبیث منه تنفقون ولستم بآخذیه الّا أن تغمضوا فیه و اعلموا انّ اللّه غنى حمید”۲۶

اى کسانى که ایمان آورده‏اید و از آن چه از زمین براى شما خارج ساخته‏ایم(از منبع و معادن و درختان و گیاهان) انفاق کنید و براى انفاق به سراغ قسمت‏هاى ناپاک نروید در حالى که خود شما (هنگام پذیرش اموال) حاضر نیستید آن‏ها را بپذیرید مگر از روى اغماض و کراهت و بدانید خداوند، بى نیاز و شایسته ستایش است.

از امام صادق(ع) نقل شده این آیه درباره جمعى نازل شد که ثروت‌هایى از راه رباخوارى در زمان جاهلیت جمع آورى کرده بودند و از آن در راه خدا انفاق مى‏کردند. خداوند آنها را از این کار نهى کرد و دستور داد از اموال پاک و حلال انفاق کنند و از امام على(ع) نقل شده که فرمود: آیه درباره کسانى نازل شده که هنگام انفاق خرماى خشک و نامرغوب خوب مخلوط مى‏کردند به آنها دستور داده شد از این کار بپرهیزید.۲۷

از برخى آیات هم فهمیده مى‏شود که انفاق باید مال مورد علاقه باشد۲۸ و در زمان تنگدستى جامعه این کار انجام شود.

این انفاق وقتى صورت گیرد باید به زینت ایمان آراسته باشد و منت و اذیتى هم در کار نباشد.

“الّذین ینفقون اموالهم فى سبیل اللّه ثم لایتبعون ما انفقوا منّا و لا اذاً لهم اجرهم عند ربهم ولاخوف علیهم ولاهم یحزنون”۲۹

کسانى که اموال خود را در راه خدا انفاق مى‏کنند سپس به دنبال انفاقى که کرده‏اند منّت نمى‏گذارند و آزارى نمى‏رسانند پاداش آنها نزد پروردگارشان محفوظ است و نه ترسى دارند و نه غمگین مى‏شوند.

اگر این انفاق آلوده با کفر و نفاق۳۰ و ریا۳۱ و اکراه۳۲ ومنّت و اذیّت باشد پذیرفته نیست. و آثار اخلاقى و اجتماعى و اقتصادى محسوسى در جامعه بر جاى خواهد گذاشت.

در بعد اجتماعى مى‏توان گفت اگر انفاق فراموش شود و ثروت‏ها در یک قطب اجتماعى جمع شود اکثریتى محروم و بینوا پدید مى‏آید و دیرى نخواهد گذشت که انفجار عظیم در اجتماع به وجود مى‏آید که نفوس و اموال سرمایه‏داران در آتش این انقلاب خواهد سوخت۳۳ و از نگاه اقتصادى با افزایش تعداد فقرا، قدرت خرید جامعه کاهش مى‏یابد و با کاهش تقاضا تولید کل متأثر مى‏گردد افزون بر این بهره‏ورى کاهش و مفاسد اجتماعى و نا امنى افزایش مى‏یابند که بر تولید تأثیر مى‏گذارند.

وقتى از منظر اجتماعى و اقتصادى ترک انفاق آثار سوء خود را نشان داد بر اخلاق جامعه اثر مستقیم خواهد گذاشت ضمن آنکه ترک انفاق به معناى عدم توکّل بر خداوند است با این توضیح که همه امور به دست خداوند قادر متعال است. اگر او اراده کند برکت در دارایى فرد پدید مى‏آید او همان و ازدیاد نعمت همان، خداوند در قرآن وعده داده و ممکن است از راه عادى حتى با شیوه‏هاى غیر معمولى عملى شود آن چه مسلّم مى‏باشد تخلّف ناپذیرى این وعده است “اگر انفاق در راه خدا و کسب رضایت او باشد رشد و نمو از لوازم حتمى آن است و تخلّف‏ناپذیر است.”۳۴

4. پرهیز از اسراف

اسراف به معناى فاسد کردن است زیرا از ماده سرفه گرفته شده است و سرفه در واژه عرب به کرمى که درخت و تنه را مى‏خورد و فاسد مى‏کند گفته مى‏شود.۳۵

این واژه گاهى درباره مخارج به کار مى‏رود و معناى آن تخصیص درآمد بر چیزى بیش از حد متعارف است و گاهى درباره مصرف استفاده مى‏شود و به معناى استفاده نادرست و ناقص از یک کالاى مصرفى است ولى بیشتر موارد در معناى اول به کار مى‏رود.

اسراف از گناهان بزرگ است که قرآن کریم در ۲۳ مورد با لحن شدیدى آن را محکوم کرده است.

“ولاتسرفوا انه لایحب المسرفین”۳۶

هرگز اسراف نکنید که خداوند اسراف کاران را دوست نمى‏دارد.

گفتنى است که اسراف مفهومى نسبى است و بستگى به اشخاص، درآمدها و نیازها دارد قبلاً هم گذشت که سماعه از امام صادق(ع) نقل مى‏کند:

“چه بسا فقیرى که اسراف کارتر از غنى باشد، گفتم: چگونه ممکن است که فقیر اسراف کارتر از غنى باشد فرمود: چون که غنى از آنچه دارد و فقیر از آنچه که ندارد خرج مى‏کند”.۳۷

وقتى کالایى بدون اسراف، تهیه شود به هنگام استفاده از آن هم محدودیت‌هایى وجود دارد یکى محدودیت کمّى است که به معناى هدر دادن کالاست که اجتماعى به آن نیازمند است در حدیثى از امام صادق(ع) نقل شده است:

“اسراف مبغوض خداوند است حتى دور انداختن هسته، چون که به درد چیزى مى‏خورد و دور ریختن زیادى آبى که خورده‏اى.”۳۸

“امام کاظم(ع) وقتى دید بعضى از غلامان میوه ناقص خورده را دور مى‏اندازند با ناراحتى فرمود: اگر شما به آن نیاز ندارید مردم به آن محتاجند آن را به نیازمندان بخورانید”.۳۹

محدودیت دیگر، محدودیت کیفى است یعنى انسان کالاهایى را در غیر مورد مناسب خودش مصرف کند در روایتى از امام صادق(ع) آمده است: “کم‏ترین درجه اسراف این است که لباس میهمانى را هنگام کار بپوشى”.۴۰

5. ساده زیستى

مناسبات اجتماعى، شغل‏ها، جایگاه افراد اقتضائات مختلف دارد که باید زندگى بر اساس فرهنگ متعارف و رایج زمان باشد اما تعداد کمى از افراد جامعه این شرایط را دارند در یک منحنى توزیع نرمال درصد بسیار ناچیزى از افراد وجود دارد که شرایط شغلى آنها اقتضا دارد گونه‏اى متفاوت از دیگران باشند امّا اکثریت جامعه را افرادى تشکیل مى‏دهند که مى‏توانند با زندگى ساده‏اى به گذران امور بپردازند.

در روایتى از امام صادق(ع) آمده است:

“المؤمن حسن المعونه خفیف المؤنه جیّد التدبیر لمعیشته”۴۱ مؤمن نیکبار است و سبکبار و گذران زندگى‏اش را خوب تدبیر مى‏کند.

6. پرهیز از اتلاف مال

حفظ و نگهدارى مال بهتر از مصرف بیهوده آن است گاهى سپردن مال به دست بعضى افراد جامعه موجب تلف شدن مال است و قرآن کریم از قرار دادن اموال در اختیار افراد سفیه و نابالغ نهى کرده و مى‏فرماید: “ولاتؤتوا السّفهاء اموالکم التى جعل اللّه لکم قیاماً”۴۲

7. پرهیز از اتراف

مترف کسى است که در فراخى نعمت به سر مى‏برد و از لذّت‏هاى دنیوى و امکانات مصرفى زیاد بهره‏مند است.۴۳ قرآن این صفت زشت را مورد نکوهش قرار داده است:

“و چون بخواهیم شهرى را هلاک کنیم خوشگذرانانش را وا مى‏داریم تا در آن به انحراف و فساد بپردازند و در نتیجه عذاب بر آن شهر لازم گردد پس آن را یکسره زیر و رو کنیم.”۴۴

پیامبر اکرم(ص) امّت خویش را از لذت جویى افراطى شدیداً نهى فرموده مترفین را بدترین قشر اجتماع معرفى کرده‏اند که همه فتنه‏ها به سوى آنان باز مى‏گردد حرمت اتراف از تمایزات اساسى مکتب اقتصادى اسلام با مکتب سرمایه دارى است از دیدگاه اسلام، مصرف گرایى و افسار گسیختگى در تأمین لذّت‏هاى حیوانى به شدّت محکوم است و به همین دلیل تخصیص درآمد در مورد نیازهاى مشروع و امکانات مصرفى نباید با سطح زندگى عموم مردم تفاوت فاحشى داشته باشد به گونه‏اى که از نظر عرف زندگى اشرافى و مترفانه محسوب شود و در واقع اتراف نیز نوعى اسراف است با این تفاوت که اسراف به معناى زیاده‏روى یک مورد معین از مخارج زندگى است ولى اتراف زیاده روى در تنظیم سطح زندگى و گذشتن از حد مورد قبول زندگى اجتماعى است از این رو حرمت اسراف، دلیل دیگرى بر حرمت اتراف خواهد بود.

البته پرهیز از اتراف به معناى سخت گرفتن در زندگى نیست باید اقتضاى زمان را در نظر گرفت، کارى که موجب انگشت‏نما شدن باشد در فرهنگ اسلامى پسندیده نیست اگر وضعیت عمومى جامعه به گونه‏اى است که بیشتر مردم در تنگدستى هستند نباید تظاهر به تجمّل نمود سیره امامان ما نیز اینگونه بوده است که انگشت نما نمى‏شدند در روایتى امام صادق(ع) در پاسخ کسیکه به او ایراد مى‏گیرد چرا بر خلاف سیره جدّش امام على(ع) که از لباس ارزان و درشت استفاده مى‏کرد ایشان از لباس نو و نرم استفاده مى‏نماید؟ مى‏فرماید: على(ع) در زمانى از آن نوع لباس استفاده مى‏کرد که در فرهنگ عمومى زشت نبود و اگر در زمان ما چنین لباسى مى‏پوشید انگشت نما مى‏شد. بنابراین بهترین لباس در هر زمان لباسى است که در آن زمان معمولاً مردم از آن استفاده مى‏کنند.۴۵

8. پرهیز از پیروى بیگانه

تقسیم بندى کشورها به شمال و جنوب، جهان اول و جهان سومى موجب شده است جنوبى‏ها بازار مصرف کشورهاى شمال باشند مواد اولیه از کشورهاى جنوب به شمال مى‏رود و کالاهاى مصرفى ساخته شده و با قیمت گزاف و با فرهنگ بیگانه به کشورهاى فقیر بر مى‏گردد.

هم تقلید فرهنگى در اینجا وجود دارد و هم زیان اقتصادى که آثار فرهنگى به مراتب خطرناک‏تر از آثار اقتصادى است. در حدیثى از امام باقر(ع) آمده است: “خداوند به یکى از پیامبران وحى فرمود که به قومش بگوید همچون دشمنان خدا لباس نپوشند مثل آنان خوراک نخورند و به شکل ایشان در نیایند که در این حال همچون آنان دشمن خدا خواهند بود”.۴۶

9. مصرف در حد رفاه نسبى

نیازهاى انسان از ضرورت آغاز مى‏شود و کفایت و رفاه، مراحل بعدى آن هستند مرتبه نخست نیاز، نیاز انسان به امکانات اولیه ضرورى است یعنى چیزهایى که بدون آن ادامه زندگى امکان‏پذیر نیست و یا با مشکل جدى روبرو است و کمتر از آن موجب فقر انسان مى‏شود.

مرتبه دوم نیاز، نیاز انسان به امکاناتى است که براى ادامه یک زندگى متوسط اعم از نیازهاى اقتصادى، علمى و فرهنگى کافى است.

مرتبه سوم نیاز، نیاز انسان به امکاناتى است که افزون بر برخوردارى از یک زندگى متوسط، رفاه و آسایش او را نیز در حد معقول و منطقى تأمین نماید.

گفتنى است که هر چند آن چه در روایات اسلامى بر آن تأکید شده تأمین نیازهاى زندگى در حد کفاف و برخوردارى از یک زندگى متوسط است امّا برخوردارى از رفاه نسبى با میانه‏روى در مصرف منافاتى ندارد و حتى در بعضى روایات هم به آن اشاره شده است.۴۷ در روایتى آمده است که اسحاق بن عمار مى‏گوید به امام صادق(ع) عرض کردم: آیا مؤمن مى‏تواند ده پیراهن داشته باشد؟ حضرت فرمود: آرى. عرض کردم بیست پیراهن چه؟ فرمود:آرى (اشکال ندارد) عرض کردم: سى تا چه؟ فرمود: این اسراف نیست، اسراف آن است که لباس بیرونت (میهمانى‏ات) را لباس کار و دم دستى قرار دهى.۴۸

بنابراین آنچه در اسلام، اسراف و غیرمجاز شمرده شده مصرف بیش از حد رفاه نسبى است. امّا تا اندازه‏اى رفاه مورد قبول است و فقط نباید به حد “اتراف” برسد چون این خصلت خطرناک در واقع زمینه‏ساز انواع گناهان و آلودگى‏هاى فردى و اجتماعى است در روایت امام على(ع) درباره خطر افراط در رفاه‏طلبى مى‏فرماید: “از سر مستى‏هاى نعمت بترسید و از سختى‏هاى خشم و انتقام خدا حذر کنید”.۴۹

رفاه‏طلبى، لذّت جویى، هواپرستى، خوشگذرانى و تجمّل گرایى چنان انسان را سرمست مى‏کند که نه تنها براى مسایل انسانى و اخلاقى ارزشى قایل نمى‏شود بلکه در مقابل کسانى که مردم را به ارزش‏هاى انسانى و اخلاقى دعوت مى‏کنند به مخالفت بر مى‏خیزد و از این رو در همه اعصار مترفین در صف مقدّم مخالفان پیامبران الهى بودند در قرآن آمده است: “و (ما) در هیچ شهرى هشدار دهنده‏اى نفرستادیم جز آنکه خوشگذرانان آنها گفتند:” ما به آنچه شما بدان فرستاده شده‏اید کافریم” و گفتند:”ما دارایى و فرزندانمان از همه بیشتر است و ما عذاب نخواهیم شد.”۵۰

از این رو براى پیشگیرى از خطرى که مترفین در طول تاریخ گرفتار آن شدند، اجتناب از رفاه‏طلبى و تجمّل گرایى ضرورى است. پیامبر(ص) فرمود: “ایّاک و التنعم فانّ عباد اللّه لیسوا بالمتنّعمین.”۵۱

10. توسعه بر خانواده

خانواده به عنوان کوچکترین جامعه مى‏تواند نقش مؤثرى در تربیت صحیح کل جامعه باشد تنگدستى – نیاز آرزوهاى برآورده نشده، شعله‏هاى خاموش ناشده نیاز، مشاهدات محدود ناشى از سیر و سیاحت، آثار سوء تربیتى به این رکن مهم اجتماعى مى‏گذارد. خانواده‏اى این چنین از شادابى لازم برخوردار نیست و رویشى ندارد و مانع طراوت اجتماع مى‏شود، بسیارى از بزهکارى‏ها ریشه در فقر و نیاز خانواده‏ها دارد گاهى آنکه بار تکفّل خانواده را به دوش مى‏کشد خود فقیر و ناتوان است در آنجا سخنى نیست و حتى هستند خانواده‌هایى که با عزّت نفس چنان زندگى مى‏کنند که نادانان آنان را ثروتمند و غنى مى‏پندارند.

مشکل آنجاست که سرپرست خانوار توانمند است و یا از اعتبار اجتماعى برخوردار است ولى برخانواده تنگ مى‏گیرد اسلام سفارش کرده در تأمین نیازهاى خانواده گشاده دست باشید، در روایتى از امام سجاد(ع) آمده است:

“ارضاکم عند اللّه اسبغکم على عیاله”.۵۲ خشنودترین شما نزد خداوند کسى است که خانواده خود را بیشتر در رفاه قرار بدهد و در روایتى دیگر امام رضا(ع) مى‏فرماید:

“صاحب النعمه یجب علیه التوسعه على عیاله”.۵۳

بر آن که از نعمت برخوردار است واجب است بر خانواده‏اش گشاده دستى کند.

جمع بندى

آنچه گذشت نوعى اخلاق مصرف بود که برخاسته از دیدگاه اسلام درباره رابطه انسان و خدا بود بى تردید انسانى که در مکتب توحیدى تعریف مى‏شود و به سوى کمال نهایى گام بر مى‏دارد الگوى مصرفش را از همین دیدگاه انتخاب مى‏کند اگر چنین رفتارى داشته باشد نه به فقر و تهیدستى گرفتار مى‏شود و نه در سراب تنعّم و تجمّل غوطه ور مى‏شود بلکه در حد کفاف و گاهى هم به رفاه نسبى مى‏رسد و خویشتنى آسوده دارد و خانواده‏اش با اینگونه رفتار مصرفى و ترجیحاتى که دارد به عنوان رکن جامعه، خانواده‏اى و الهى داراى تربیت الهى مى‏شود. جامعه‏اى که از این خانوارها شکل بگیرد تکیه بر بیگانه ندارد و در دام الگوهاى مصرف چند ملیتى گرفتار نمى‏شود و شعار lessepaire(بگذار مرزها آزاد باشند) به خاموشى مى‏گراید و امّت اسلامى در داخل مرزهاى خود به خودکفایى و بى‏نیازى از بیگانه مى‏رسد.

پى‏نوشت‏ها:

1. مجمع البیان، ج ۹، ص ۲۴۳، و معجم الاوسط طهرانى، ۴۴۷۹/۳۷۷/۴٫
2. کنزالعمال، ۵۴۱۹٫
3. سوره اعراف، آیه ۳۱٫
4. التبیان، ج ۴، ص ۳۸۶٫
5. تفسیر نمونه، ج ۶، ص ۱۴۷٫
6. سوره اعراف، آیه ۳۲٫
7. ترجمه المیزان، ج ۸، ص ۹۹٫
8. همان، ۸۰٫
9. سوره انعام، آیه ۱۱۹٫
10. سوره عبس، آیه ۲۴ – ۳۲٫
11. و براى نمونه بنگرید به سجده، ۲۷ ؛نحل، ۱۰ و ۱۱ و ۶۶ تا ۸۰ ۶۹ و ۵ ۸۱ تا ۸، یس، ۳۳ و ۳۴ و ۸۰و ۴۱ و ۴۲٫
12. براى نمونه بنگرید به: ذاریات، ۵۸ ؛ هود، ۶ ؛ عنکبوت، ۶۰؛ سبأ، ۲۴؛ یونس، ۳۱؛ ملک، ۲۱؛ نحل، ۶۴٫
13. سوره عبس، آیه ۱۷٫
14. الکافى، ج ۳، ص ۵۶۲، ح ۱۱٫
15. اقتصاد کلان،ص ۲۶۶٫
16. الکافى، ج ۴ ح ۵ و تحف العقول، ص ۴۴۲٫
17. همان، ج ۵، ص ۹۱ ح ۲٫
18. الکافى، ج ۵، ص ۷۶، ح ۱۲ و ص ۷۷، ح ۱۶٫
19. مفردات راغب، ص ۵۲۳ و مجمع البیان، ج ۱، ص ۲۸۸٫
20. تفسیر قرطبى، ج ۱، ص ۱۷۷٫
21. تبیان، ج ۲، ص ۱۵۱٫
22. انفال، ۴ – ۲ ؛ سجده، ۱۶ – ۱۵؛ حجرات، ۱۵ ؛ توبه، ۸۸؛ قصص، ۵۴ ۵۲ ؛ نساء ۳۹؛ شورى، ۳۸ – ۳۶٫
23. بقره، ۲ – ۳، آل عمران، ۱۳۴ – ۱۳۳؛ لیل، ۱۷ – ۱۸؛ بقره ۱۷۷؛ ذاریات، ۱۵ – ۱۹ ؛آل عمران، ۱۵ – ۱۷؛ حج ۳۴-۳۵٫
24. سوره بقره، آیه ۳ و ۲۵۴٫
25. تفسیر فخر رازى، ج ۷، ص ۵۴٫
26. سوره بقره، آیه ۲۶۷٫
27. مجمع البیان، ج ۱، ص ۳۹۷ و تفسیر نمونه، ج ۲، ص ۱۲۴٫
28. سوره آل عمران، آیه ۹۲، انسان، آیه ۸ – ۹، بقره، آیه ۱۷۷٫
29. سوره بقره، آیه ۲۶۲٫
30. سوره توبه، آیه ۵۳ – ۵۴٫
31. سوره نساء، آیه ۳۸ – ۳۹٫
32. سوره توبه، آیه ۵۴٫
33. تفسیر نمونه، ج ۲، ص ۲۱٫
34. ترجمه تفسیر المیزان، ج ۲، ص ۴۰۶٫
35. تفسیر المنار، ج ۶، ص ۳۵۱٫
36. سوره انعام، آیه ۱۴۱ و بنگرید به شعرا، ۱۵۱، موسى، ۲۸، فرقان،۶۶٫
37. الکافى، ج ۳، ص ۵۶۲، ح ۱۱٫
38. الکافى، ج ۴، ص ۵۲، ح ۲٫
39. المحاسن، ص ۴۴۱٫
40. مکارم الاخلاق، ص ۱۱۸٫
41. الکافى، ج ۲، ص ۲۴۱، ح ۳۸٫
42. سوره نساء، آیه ۵٫
43. النهایه، ج ۲، ص ۱۸۷، سوره اسراء، آیه ۱۶ و قصص، آیه ۵۸٫
44. تنبیه الخواطر، ج ۱، ص ۱۷۸، مسند ابن حنبل، ج ۸، ص ۱۵۷٫
45. الکافى، ج ۴، ص ۳۲، ح ۱٫
46. تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۱۷۲، ح ۳۳۲٫
47. بحارالانوار، ج ۸۴، ص ۳۰۰٫
48. الکافى، ج ۲، ص ۴۴۱، ح ۴٫
49. نهج البلاغه، خطبه ۵٫
50. سوره سبأ، آیات ۳۴ و ۳۵٫
51. مسند ابن حنبل، ج ۸، ص ۲۵۸، ح ۲۲۱۶۶٫
52. الکافى، ج ۴، ص ۱۱ ؛ من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۴۵۸، ح۵۸۸۴٫
53. الکافى، ج ۴، ص ۱۱، ح ۵٫

پدیده بدیع، جذاب و تأمل برانگیز مردمسالارى دینى که مبیّن ترکیب شگفت آور حضور پرشور و جدى مردم در انتخابات و توجّه و اهتمام همزمان آنان به معیارهاى اسلامى و الهى است پاسخى جدى به نیازهاى امروز جامعه بشرى به شمار مى‏آید.

در پرتو انقلاب عظیم ملت، حضور مردم در صحنه و خشوع در مقابل احکام الهى، حقیقت واحدى به نام جمهورى اسلامى را شکل داده‏اند.

جمهوریت و اسلامیت دو عنصر جدا از یکدیگر نیستند چرا که تکیه به مردم و احترام به خواست و رأى آنان، در دل اسلامیت و اتکاى به احکام الهى قرار دارد.

برگزارى حدود ۳۰ انتخابات با حضور گرایشهاى گوناگون سیاسى در ۳۰ سال اخیر و انتخاب اصل نظام، قانون اساسى و مدیریتهاى اساسى کشور، با رأى مردم، نشان دهنده ظرفیت عظیمى است که اکثر ناظران بیرونى، حتى اگر غرضى نداشته باشند در درک و فهم آن ناتوان بوده‏اند.

در این سالها در بخشى از مدیریتها و عملکردهاى آنان گاه زاویه‌هایى با مبانى نظام دیده شده است اما انقلاب با هضم درونى این موارد عملاً آنها را در مسیر گسترش تواناییهاى خود به کار گرفته و با افزایش ظرفیت و تجربه خود، با قدرت بیشتر به راه خود ادامه داده است.

به فضل الهى و هوشیارى مردم و مسؤولان این حقیقت مصونیت بخش، همواره حفظ خواهد شد.

برخى در سالهاى پس از انقلاب منتظر بوده‏اند که نظام اسلامى کهنه شود و از چشم مردم بیفتند اما انتخابات اخیر و شکسته شدن نصابهاى جهانى حضور ملتها در انتخابات، این حقیقت روشن را نشان داد که نظام اسلامى پس از ۳۰ سال در جلب اعتماد مردم و بسیج آنها موفق‏تر و قدرتمندتر شده است و این حقیقت ناب نباید با برخى قضایاى حاشیه‏اى انتخابات از نظرها دور بماند.

باز بودن عرصه براى به صحنه آمدن و گفتگو و بحث گرایشهاى گوناگون، نشان اعتماد به نفس نظام اسلامى و اعتماد نظام به ملت بود.

مردم نیز متقابلاً به نظام اعتماد کردند و با ریختن آراى عظیم خود به صندوقها، توجه و اقبال ملت به نظام منتخب خود را اثبات کردند، و این واقعیت نشان مى‏دهد کسانیکه از بى اعتمادى مردم حرف مى‏زنند اگر از روى غرض ورزى نباشد از روى غفلت است.

اعتماد مردم سرمایه اصلى نظام است و از همه مسؤولان و دست اندرکاران بخشهاى مختلف انتظار جدى داریم که با رفتار خود، این اعتماد گرانقدر به طور مستمر افزایش دهند.

دل افسرده و ناامید وارد عرصه انتخابات نمى‏شود و حضور پرشور جوانان و دیگر قشرها در پاى صندوقهاى رأى نشان دهنده امیدى است که درباره آینده در جامعه وجود دارد.

حوادث انتخابات جداً به ما هشدار مى‏دهد که دشمن همیشه در کمین است و غفلت از ضربات احتمالى او حتى در بهترین شرایط، بسیار خطرناک است.

تجربه مهم انتخابات ۲۲ خرداد این است که اگر در عرصه سیاسى و اجتماعى به یکدیگر بدبین باشیم و به چشم دشمن به هم نگاه کنیم و اگر فکر بصیرت نداشته باشیم، از سوى دشمنان حقیقى ضربه مى‏خوریم.

آحاد ملت، همه مسؤولان صاحبان گرایشهاى متخلف سیاسى، دلبستگان به کشور و نظام، همه و همه باید به معناى واقعى بیدار و هوشیار باشند که البته ملت خوشبختانه هوشیار بود و نگذاشت دشمن در فضاى غبار آلود به اهداف خود برسد.

دشمن بداند که با چه ملت و نظامى روبروست و تصوّر نکند با کارهاى پیش پا افتاده مى‏تواند ملت را به زانو درآورد.

دشمنان در این خیال نباشند که با تقلید مغلوط از حضور عظیم مردم در انقلاب پرشکوه ۱۳۵۷ و در یکى کاریکاتور از آن حرکت عظیم، مى‏توانند به نظام اسلامى ضربه بزنند چرا که این نظام مقتدر و ریشه دار با این کارها شکست نخواهد خورد.

با مسجد ضرار و تقلید از امام بزرگوارى که از عمق دل و جان غرق قرآن بود نمى‏توان این مردم آگاه را فریب داد چرا که دل این ملت، به نور ایمان روشن است.

بسیارى از مردم، جوانان،نخبگان بر اساس احساس وظیفه، ایمان و صداقت در این انتخابات شرکت کردند و بعد هم تسلیم قانون بودند که اینها برندگان این امتحان بزرگ هستند.

این انتخابات برخى خواص را مردود کرد و برخى جوانان هم که با صداقت و سلامت وارد میدان شده بودند در مواردى اشتباه کردند.

رئیس جمهور محترم که از جانب ملت با رأى بالا و نصابى بى نظیر به این مسؤولیت مهم گماشته شده است و همکاران او در دولت آینده باید با قدرشناسى از اسلام و ایمان ملت همه توان و تلاش خود را براى خدمت به مردم و پیشبرد اهداف انقلابى به کار گیرند.

دولتى که تشکیل خواهد شد باید با برنامه ریزى و تکیه بر قانون، این سرفصلها را عملیاتى و اجرا کند.۱۳۸۸/۵/۱۳

“امام خمینى ثابت و استوار از آغاز تا پایان”

خاطره تلخ ۱۷ شهریور ۵۷

خاطره تلخ ۱۷ شهریور ۵۷ و خاطره تلخ روزهاى بزرگى که بر امّت گذشت، میوه شیرین سرنگونى کاخ‏هاى استبداد و استکبار و جایگزینى پرچم جمهورى عدل اسلامى را به بار آورد. مگرنه آن است که دستور آموزنده “کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا” باید سرمشق امت اسلامى باشد، قیام همگانى در هر روز و در هر سرزمین عاشورا قیام عدالتخواهان با عددى قلیل و ایمانى و عشقى بزرگ در مقابل ستمگران کاخ نشین و مستکبران غارتگر بود و دستور آن است که این برنامه سرلوحه زندگى امّت در هر روز و در هر سرزمین باشد.۵۸/۶/۱۷

۱۷ شهریور ۵۷ از ایام اللّه است که ملت شریف ایران یاد آن را زنده نگه مى‏دارد. ملت بزرگ ایران، روزهایى چون هفده شهریور در نهضت خود داشت و بحمداللّه با تمام مشکلات و تقدیم شهداى ارجمند به اسلام عزیز و کشور و با فداکارى‏هاى طاقت فرسا از میدان جهاد سرافراز و پیروزمند بیرون آمد و آن کار، جهانیان را به خود جلب نمود. دشمنان ما گمان مى‏کردند با توطئه‏هاى فرسایشى مى‏توانند نهضت اسلامى و انقلاب شکوهمند این ملت شهید پرور را به سردى و سستى سوق دهند، غافل از آنکه قیامى که براى خداست و نهضتى که بر اساس معنویت و عقیده است، عقب نشینى نخواهد کرد. ملت ما اکنون به شهادت و فداکارى خو گرفته است و از هیچ دشمنى و هیچ قدرتى و هیچ توطئه‏اى هراس ندارد.

ملت عزیز ما آن روز که جز مشت خالى و خون پاک هیچ نداشت، بر قدرت‏هاى عظیم شیطانى با فریاد اللّه اکبر غلبه کرد و امروز بحمداللّه تعالى جوانانى رزمنده از خواهران و برادران دارد که با تعلیمات نظامى در سرتاسر کشور قدرت تفکّر را از دشمنان ایران و اسلام سلب و با اعتماد به قدرت الهى و فداکارى در راه اسلام بر همه مشکلات و همه قدرت‏هاى شیطانى غلبه خواهد کرد. ملتى که ۱۷ شهریور روز نوید پیروزى خون، جمعه سیاه روزى رژیم را با افتخار و پیروزى پشت سر گذاشته است، از این محاصرات اقتصادى و نظامى باک ندارد، آنان باک دارند که اقتصاد را زیر بنا و شکم را قبله گاه و دنیا را مقصد و مقصود مى‏دانند.۵۹/۶/۱۷

سالروز هفدهم شهریور که گزارشگر جنایات شاهنشاهى ضد انسانى و اسلامى است و از ایام اللّه و نشانگر مقاومت و شجاعت و ایستادگى ملت در مقابل ستمگران و جنایتکاران است، در خاطره ملت مبارز ایران زنده است و زنده خواهد بود.

ملت شجاع و رزمنده ایران در آن روز و روزهاى اختناق و جنایت به دست دژخیمان شاه مطرود، نشان داد که تا رسیدن به هدف‏هاى انسانى – اسلامى خود چون سدى آهنین ایستاده و از قتل عام‏ها و کشتارهاى وحشیانه دستجمعى هراس به خود راه نداده و راه خود را شجاعانه ادامه مى‏دهد. از هفدهم شهریور تا… افتخارآمیز آن، هرگز سستى و فتورى در اراده آهنین ملت انقلابى ایران حاصل نشده، بلکه هر واقعه و فاجعه‏اى او را مصمم‏تر و منسجم‏تر مى‏کند.

۱۷ شهریور باید درسى باشد براى کوردلانى که گمان کرده‏اند با به شهادت رساندن چند نفر از سران متعهد کشور، مى‏توانند سد عظیم مسلمانان نیرومند و شجاع را بشکنند. ملتى را که پانزدهم خرداد و هفدهم شهریور و ایام دیگر را پشت سر نهاده است و چون سیلى خروشان موانع را هرچه بزرگ باشد از سر راه خود برداشته و درهم پیچیده است، نمى‏شود با کارهاى بزدلانه که جز از شکست خورده‏ها و مأیوس‏ها و مطرودها صادر نمى‏شود ارعاب کرد و این دریاى متلاطم را از خروشیدن و به پیش رفتن بازداشت.۶۰/۶/۱۷

تذکر به ایام اللّه که خداوند متعال به آن امر فرموده است، انسان ساز است. قضایایى که در ایام اللّه رخ داده است، براى تاریخ و انسان‏ها در طول تاریخ آموزنده و بیدار کننده است. حوادث بزرگ تاریخ که قرآن مجید هم از بعض از آنها یاد کرده است، سرمشقى پر برکت براى ساختن جامعه‏ها و اشخاص و جامعه عصر ما که عصر انقلاب است و در کشور ایران که کشور انقلاب و شاهد بسیارى از حوادث بزرگ است که باید آنها را ایام اللّه محسوب کنیم و به ذکر آنها و تذکر آن ایّام بپردازیم که براى ملت قهرمان و مجاهدان سلحشور، درس انقلاب است.۶۱/۶/۱۷

“من اطلق ناظره اتعب حاضره، من تتابعت لحظاته، دامت حسراته” (جامع الاخبار، ص ۹۳)

هر که دیده‏اش را رها سازد، آرامش خود را بر باد داده است، هر که پى در پى (به حرام) نگاه کند، پشیمانیش پیوسته و ادامه دار خواهد بود.

× “انّ اللّه اخفى سخطه فى معصیته، فلا تستصغرنّ شیئاً من معصیته، فربّما وافق سخطه و انت لاتعلم”

(خصال صدوق، ج ۱، ص ۹۹)

همانا خداوند غضبش را در نافرمانیش، پنهان کرده است، پس زنهار که هیچ معصیتى را کوچک مشمارى زیرا ممکن است همان معصیت کوچک، با سخط الهى سازش داشته باشد و تو آن را ندانى.

× “انتظروا الفرج و لاتیأسوا من روح اللّه، فانّ احبّ الاعمال الى اللّه عزّ و جلّ انتظار الفرج … و المنتظر للفرج کالمتشحط بدمه فى سبیل اللّه.” (بحارالانوار،ج ۵۲، ص ۱۳۲)

انتظار فرج بکشید و از رحمت خدا ناامید نگردید، زیرا محبوبترین اعمال نزد خداى عزّ و جلّ، انتظار فرج است. و همانا منتظران فرج مانند شهیدانى هستند که در راه خدا در خون خود مى‏غلتند.

× “اقرب العباد الى اللّه تعالى اقولهم للحقّ و ان کان علیه، واعملهم بالحقّ و ان کان فیه کرهه.” (غررالحکم)

نزدیکترین بندگان به خداى تعالى کسى است که بیشتر از دیگران، حق مى‏گوید هرچند علیه خودش باشد و بیش از آنها به حق عمل مى‏کند هرچند او را خوش نیاید.

× “لن تتصل بالخالق، حتّى تنقطع عن المخلوق.”

(غررالحکم)

هرگز به خالق نمى‏رسى، تا این که از مخلوق دل ببرى.

× “… و لیس شى‏ءٌ ادعى الى تغییر نعمه اللّه و تعجیل نقمته من اقامهٍ على ظلمٍ، فانّ اللّه یسمع دعوه المضطهدین، و هو للظّالمین بالمرصاد.” (نهج البلاغه، کتاب ۵۳)

و هیچ چیز در از دست رفتن نعمت الهى و زود به خشم آوردن او، مؤثرتر از ظلم بندگان نیست، زیرا خداوند دعاى ستمدیدگان را مى‏شنود و او در کمین ستمگران نشسته است.

× “ما انعم اللّه على عبدٍ نعمه فظلم فیها، الّا کان حقیقاً ان یزیلها عنه “ (غررالحکم، ج ۲، روایت ۲۶۷)

خداوند هیچ نعمتى را بر بنده‏اى ارزانى نداشته که در آن ظلم کند، جز این که سزاوار باشد که آن نعمت را از او بگیرد.

× “و ایم اللّه ما کان قومٌ قطّ فى غضّ نعمه من عیش فزال عنهم الّا بذنوبٍ اجترحوها، لانّ اللّه لیس بظلّامٍ للعبید”

(نهج البلاغه، خطبه ۱۷۸)

بخدا قسم، هرگز خداوند نعمتى را از قومى نمى‏گیرد جز به سبب گناهانى که مرتکب شوند زیرا خداوند به بندگانش ستم نمى‏کند.

× “من توکّل على اللّه، ذلّت له الصّعاب و تسهّلت علیه الاسباب “

(غررالحکم)

هر که به خدا توکل کند دشواریها براى او هموار گردد و وسائل فراهم شود.

× “من وثق باللّه اراه السرور، و من توکّل علیه کفاه الامور”

(بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۱۵۱)

هر که به خدا اطمینان کند، خداوند او را شاد و خرّم نماید و هرکه بر او توکّل کند، نیازهایش را بر طرف سازد.

× “انتقم من حرصک بالقنوع کما تنتقم من عدوّک بالقصاص”

(غررالحکم)

از آز بوسیله قناعت انتقام گیر همچنان که از دشمنت با قصاص انتقام مى‏گیرى.

× “لن یستکمل العبد حقیقه الایمان حتى یؤثر دینه على شهوته، و لن یهلک حتى یؤثر شهوته على دینه”

(بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۸۱)

هرگز بنده‏اى به حقیقت ایمان دست نمى‏یابد تا این که دینش را بر شهوت و هواى نفسش برترى و ترجیح دهد، و هرگز هلاک نمى‏شود جز اینکه شهوتش را بر دینش برترى دهد.

عسکرى اسلامپورکریمى

خانواده به عنوان اوّلین و بنیادى‏ترین تشکّل در جامعه، نیاز به مسؤول یا سرپرست دارد. هر تشکّل و اجتماعى که فاقد مقام مسؤول یا سرپرست باشد، نابسامانى و هرج و مرج، از عوارضى حتمى و اجتناب‏پذیر آن است.

اینک باید دید از نظر مصلحت این واحد بنیادى جامعه، مسؤولیت را به چه کسى باید واگذار کرد، مرد؟ زن؟ هر دو؟

بدون تردید رهبرى و سرپرستى دسته جمعى، که زن و مرد مشترکاً آن را به عهده بگیرند، مفهومى ندارد، بلکه در واقع به معناى فقدان مسؤول و سرپرست در چنین تشکّل بنیادى جامعه است.

به تجربه ثابت شده است که وجود دو رهبر و سرپرست در یک سازمان، از نداشتن رئیس، زیان بخش‏تر است و کشورى که دو فرمانرواى مستقل دارد، همیشه هرج و مرج و بى‏نظمى در آن حکمفرماست. گذشته از بى‏نظمى امور، اگر میان پدر و مادر بر سر ریاست خانه اختلاف و کشمکش باشد، طبق نظر کارشناسان، فرزندانى که در چنین خانه‏اى تربیت مى‏شوند، دچار عقده‏هاى روحى و اختلال عواطف خواهند شد.

با توجه به اشکالات بالا، تردیدى نیست که مسؤولیت و ریاست امور خانواده را باید به عهده مرد یا زن گذاشت و بازهم جاى گفتگو نیست که مرد از نظر ساختمان جسمى و روحى براى قبول چنین مسؤولیتى، آمادگى بیشترى دارد.

مؤیّد این نظر (ریاست مرد)، تصدیق دانشمندان و کارشناسان خبیر است که مى‏گویند: زن از نظر عواطف، بر مرد برترى دارد و مرد از نظر فکر و اندیشه و چون در اداره امور به نیروى تعقّل و تفکّر احتیاج بیشترى است، عقل سلیم حکم مى‏کند که بار سنگین و پر مسؤولیت اداره خانواده را باید بر عهده مرد نهاد.

نظر قانونگذار اسلام نیز، همان حکم فطرت است. قرآن کریم در اینجا تصریح مى‏کند که مقام سرپرستى باید به مرد داده شود. اشتباه نشود منظور از این تعبیر، استبداد، اجحاف و تعدّى نیست، بلکه این موقعیت به خاطر وجود خصوصیاتى در مرد است مانند ترجیح قدرت تفکّر او بر نیروى عاطفه و احساسات(بر عکس زن که از نیروى عواطف بیشترى بهره‏مند است) و دیگرى داشتن بنیه و نیروى جسمى بیشتر، که با اوّلى بتواند بیندیشد و نقشه طرح کند و با دومى بتواند از حریم خانواده دفاع کند.

ریاست شوهر در مسائلى که مربوط به اداره خانواده است، هم شرعى است و هم قانونى، بر اساس قانون مدنى جمهورى اسلامى ایران، پس از انعقاد قرارداد نکاح، هر یک از زوجین حقوق و تکالیفى در مقابل یکدیگر پیدا خواهند نمود.۱ و در مادّه ۱۱۰۵ به صراحت، ریاست بر خانواده را از ویژگى‏ها و مسؤولیت‏هاى شوهر بیان کرده است.۲

قرآن کریم به صراحت، ریاست بر خانواده را از خصایص شوهر بیان کرده است: “الرّجال قوّامون على النّساء بما فضّل اللّه بعضهم على بعضٍ و بما أنفقوا من أموالهم…”۳

مردان سرپرست زنان هستند، به خاطر برترى‏هایى که خداوند براى بعضى نسبت به بعضى دیگر قرار داده است و به خاطر نفقه‏اى که از اموالشان به زنان مى‏پردازند.

خداوند متعال در آیه فوق، حقّ ریاست بر خانواده و سرپرستى و تدبیر امور خانواده را به دلیل برترى‏هاى طبیعى جنس مرد، به او سپرده است و در مقابل، مرد مکلّف شده است که مخارج و هزینه زندگى مشترک را تأمین نماید. آیه یاد شده بعد از آن که اصل سرپرستى و ریاست شوهر را بیان مى‏کند، به حکمت یا علّت این امتیاز و حق اشاره مى‏کند و مى‏فرماید: “بما فضّل اللّه بعضهم على بعضٍ” این سرپرستى به خاطر تفاوت‌هایى است که خداوند از نظر آفرینش روى مصلحت نوع بشر، میان آنها قرار داده است. و بلافاصله در مقابل چنین حقّى، تکلیفى را به عهده شوهر قرار مى‏دهد و مى‏فرماید: “و بما أنفقوا أموالهم” این سرپرستى به خاطر تعهداتى است که مردان در مورد انفاق کردن و پرداخت‏هاى مالى در برابر زنان و خانواده به عهده دارند.

باید توجه داشت که این برترى جنس مرد بر زن در ریاست و اداره خانواده، از حیث وزن انسانى و اجتماعى او نیست، بلکه بر اساس مصلحت اجتماعى و از باب خاصیت‏هاى طبیعى و فطرى زن و مرد است. قرآن کریم هیچ نقشى براى جنسیّت، در برترى و کرامت انسانى، قائل نشده است. زن و مرد به خاطر زن بودن یا مرد بودن، بر دیگرى امتیاز ندارد و هر دو از نظر آفریدگار جهان، انسانند و از حقوقى برخوردار. قرآن کریم مى‏فرماید:

“یا أیّها الناس انّا خلقناکم مّن ذکرٍ و انثى و جعلناکم شعوباً و قبائل لتعارفوا انّ أکرمکم عند اللّه اتقاکم…”۴ در این آیه، ابتدا به اجتماع کوچک و بنیادین، شامل زن و مرد و ظهور، تناسل، اشاره شده و پس از آن، بناى اجتماعات بزرگتر را که از تیره‏ها، قبیله‏ها و طایفه‏ها به وجود مى‏آید، بیان شده است. در آخر آیه نیز روشن مى‏شود که اسلام به هیچ یک از برترى‏هاى ظاهرى، که تنها در زندگى مادّى سودمند است، اعتنایى ندارد و برترى به معنى کرامت و فضیلت، که اسلام به آن اهمیّت مى‏دهد، فقط “پرهیزگارى” است هرکجا باشد (در زن یا مرد یا ملت‏ها).

علّامه طباطبایى(ره) در تفسیر آیه “الرّجال قوّامون…” چنین آورده است: “خداوند متعال در کتاب کریمش بیان کرده که مردم همگى و بدون استثناء، چه مردان و چه زنان، شاخه‌هایى از تنه یک درختند و اجزا و ابعاضى هستند براى طبیعت واحده بشریت و مجتمع در تشکیل یافتن، محتاج به همه این اجزاست. همان مقدار که محتاج جنس مردان است، محتاج جنس زنان خواهد بود، همچنان که فرمود: “بعضکم من بعض” (همه از همید). این حکم عمومى، منافات با این معنا ندارد که هر یک از دو طایفه زن و مرد خصلتى مختص به خود داشته باشد، مثلاً نوع مردان، داراى شدّت و قوّت باشند و نوع زنان، داراى رقّت و عاطفه. چون طبیعت انسانیت هم در حیات تکوینى و هم اجتماعى‏اش نیازمند به ابراز شدّت و اظهار قدرت و هم محتاج به اظهار مودّت و رحممت است… این دو خصلت، دو مظهر از مظاهر جذب و دفع عمومى در مجتمع بشرى است، روى این حساب، دو طایفه مرد و زن از نظر وزن و از نظر اثر وجودى با هم متعادلند، همچنان که افراد طایفه مردان با هم اختلافى در شؤون طبیعى و اجتماعى دارند…سپس مى‏توان گفت بلکه باید گفت که این است آن حکمى که از ذوق مجتمع سالم و دور از افراط و تفریط منبعث مى‏شود. از ذوق مجتمعى که طبق سنّت فطرت تشکیل شده، عمل مى‏کند و از آن منحرف نمى‏شود.”۵

اما روایات وارده در این باب فراوان است که به عنوان نمونه، چند روایت ذکر مى‏شود:

امام باقر(ع) نقل مى‏کند:

زنى خدمت پیامبر(ص) رسید و گفت: حقّ شوهر بر زن چیست؟ پیامبر(ص) فرمودند: “از مرد اطاعت کند و عصیان نکند…بدون اجازه او روزه (مستحبى نگیرد….)۶ بدون اذن شوهر از منزل خارج نشود.”۷

روایت دیگرى – که هم به سند کلینى و هم صدوق، داراى سند معترى است – از امام باقر (ع) نقل کرده‏اند که فرمود:

زنى نزد پیامبر(ص) آمد و گفت: اى فرستاده خداوند! حقّ شوهر بر زن چیست؟ فرمود: “…از خانه‏اش بیرون نرود، مگر با اجازه شوهرش و اگر بى اجازه او بیرون رود، فرشتگان آسمان، فرشتگان زمین، فرشتگان خشم و فرشتگان مهر و رحمت، او را نفرین کنند، تا به خانه‏اش برگردد…”۸

رسول اکرم(ص) فرمود:

“کلّکم راعٍ و کلّکم مسؤول فالامام راعٍ و الرّجل راعٍ على اهله و هو مسؤولٌ و المرأه راعیهٌ على بیت زوجها و على ولده فکلّکم مسؤول عن رعیّه”۹ همه شما به سهم خود، سرپرست و نگهبان هستید و همگى نسبت به آنچه عهده‏دار شده‏اید، مسؤولید، زمامدار و امام مسؤولیت ملت، مرد مسؤول خانواده و زن مسؤول امور منزل و فرزندان است و هر کس به اندازه ریاستى که دارد، مسؤول و به انجام وظایفى که خداوند به عهده‏اش گذاشته، موظّف است.

بنابراین، اصل اعطاى ریاست خانواده به شوهر، از دیدگاه قرآن و روایات، جاى تردید نیست. سرپرستى مرد نسبت به خانواده در تمام کشورهاى جهان مورد قبول بوده و زنان اندیشمند نیز از این امر، خشنودند.

طبق مادّه ۲۱۴ قانون جدید فرانسه ریاست، قوّامیت و سرپرستى خانه به عهده مرد است و در قوانین و نظامات ملل و نحل دیگر نیز از لحاظ قانون یا عمل چنین است.۱۰

حال که به فلسفه ریاست شوهر بر خانواده پى‏بردیم، در این بخش از گفتار به حدود این ریاست مى‏پردازیم.

حدود ریاست شوهر

ریاست شوهر بر خانواده، به هیچ وجه استبداد یا تحکّم و یا به زعم بعضى، اختیار مالکانه نیست، بلکه به تعبیر یکى از حقوقدانان عرب: “ریاست شوهر، یک سلطه حکیمانه ادارى است نه استبدادى.”۱۱

علّامه طباطبایى – دانشمند و مفسّر بزرگ اسلامى – در تفسیرى از آیه “فلاجناح علیکم فیما فعلن فى انفسهنّ بالمعروف”۱۲ مى‏فرماید:

“همچنین قیّومیت (ریاست) مرد بر زنش بر این نیست که سلب آزادى از اراده زن و تصرّفاتش در آنچه مالک آن است، بکند و معناى قیّومیت مرد این نیست که استقلال زن را در حفظ حقوق فردى و اجتماعى او در دفاع از منافعش سلب کند. پس زن همچنان استقلال و آزادى خود را دارد و هم مى‏تواند حقوق فردى و اجتماعى خود را حفظ کند و هم مى‏تواند از آن دفاع نماید و هم مى‏تواند براى رسیدن به این هدف‏هایش به مقدّماتى که او را به هدف‌هایش مى‏رساند، متوسّل شود.”۱۳

از این رو، زنان تا آن حد موظّف به اطاعت از شوهر هستند که مربوط به حقوق همسران است و هرگز مردان، حقّ دخالت در اموال و درآمدهاى اقتصادى زنان را ندارند – آن طورى که در حقوق اروپایى قبل از قرن بیستم وجود داشته است – و حتى وظیفه رسیدگى به کارهاى شخصى شوهر، اعم از تهیه غذا یا شستن لباس و غیره را نیز ندارند، نه این که چنین وظیفه ندارد، بلکه در امور شخصى زن، شوهر موظّف است در صورت نیاز و متعارف بودن آن، براى او خادم بگیرد. بدین جهت، موضوع ریاست شوهر و اطاعت زن از او، محدود مى‏شود به خروج زن از منزل و اشتغال او به کارهایى که به تشخیص شوهر به عنوان سرپرست و مسؤول این جامعه، آن را به مصلحت نداند.

و یا به نظر برخى از فقیهان خروج از منزل شوهر در صورتى بر زوجه ممنوع است که با حقّ شوهر منافات داشته باشد.۱۴

اما با وجود این، کسانى که در پى حذف هرگونه سرپرستى در این جامعه کوچک و بنیادى هستند، چنین مى‏گویند: “کسب اجازه زن از شوهر براى خروج از خانه…جنبه تصریحى و آمرانه نداشته، بلکه ارشادى و غیر مستقیم بوده است.”۱۵

علاوه بر این که نویسنده محترم هیچ استنادى براى کلام خود ارائه ننموده است، لزوم کسب اجازه زن از شوهر براى خروج از منزل، در روایات متعدّدى به صراحت بیان شده و آن را در زمره حقوق شوهر دانسته است. این نویسنده در فراز دیگرى از کلام خود مى‏نویسد:

“بر پایه نظرهاى فقهى که عقل و مقتضیات اجتماعى و عامل زمان و مکان در شکل یابى آن لحاظ شده است… خروج از منزل بدون اجازه شوهر حداکثر به ناشزگى زن مى‏انجامد که مجازان زن ناشزه محرومیت از دریافت نفقه است… در نتیجه ممنوع الخروج شدن زنان از سوى شوهران، مبناى شرعى ندارد…اجبار زن به تمکین، فاقد دلیل شرعى است.”۱۶

پاسخ:

علاوه بر این که چنین ادّعایى نیز بدون مستند شرعى مى‏باشد، هیچ یک از فقهاى عظام این نظریه را نپذیرفته‏اند. گذشته از این که به طور ابتدایى چنین اجازه‏اى به زن داده نشده است، حتى در صورت تخلّف شوهر از وظایف خود در پرداخت نفقه، زن حق ندارد خود را از اطاعت شوهر خارج کند، بلکه فقط مى‏تواند شوهر را از طریق مراجع قضایى ملزم به پرداخت نفقه نماید و حاکم مى‏تواند او را تعزیر کند یا تقاضاى طلاق نماید، امّا هرگز مجاز نیست خود را از تمکین خارج نماید.۱۷

شایان ذکر است تعهداتى که هر یک از زوجین در اثر قرارداد ازدواج بر عهده مى‏گیرند، جنبه اعتبارى ندارد که زن بتواند به اختیار خود از آن سرباز زند. لازمه چنین تفسیرى از حقوق و تعهدات، این است که شوهر نیز بتواند به طور اختیارى از دادن نفقه و…امتناع کند و در مقابل به زن گفته مى‏شود که مى‏توانى خود را از اطاعت شوهر خارج نمایى و به تعهدات خود عمل نکنى، پر واضح است که چنین برداشتى، موجب ظلم‏هاى فراوانى در حقّ زنان خواهد شد.

پى‏نوشت‏ها:

1. قانون مدنى جمهورى اسلامى ایران، ج ۲ در اشخاص، فصل هشتم، در حقوق و تکالیف زوجین نسبت به یکدیگر، ماده ۱۱۰۲ “همین که نکاح به طور صحت واقع شد، روابط زوجیت بین طرفین موجود و حقوق و تکالیف زوجین در مقابل همدیگر برقرار مى‏شود.”
2. همان، ماده ۱۱۰۵٫
3. سوره نساء، آیه ۳۴٫
4. سوره حجرات، آیه ۱۳٫
5. تفسیر المیزان، ج ۴، ص ۴۰۵ و ۴۰۶، سید محمد حسین طباطبایى، ترجمه سید محمد باقر همدانى، دفتر تبلیغات اسلامى، قم ۱۳۶۳٫
6. مکارم الاخلاق، ج ۱، ص ۴۰۸٫” فى حق الزوج على المرأه” مراد اجازه در روزه مستحبى است که زن، روزه مستحبّى نمى‏تواند بگیرد البته اگر با حق شوهر منافات داشته باشد و نتواند با وجود صائم بودن اتیان وظیفه کند.
7. وسایل الشیعه الى تحصیل مسایل الشریعه، ج ۱۴، باب ۷۹، از ابواب مقدمات نکاح، محمد بن حسن حرّ عاملى، داراحیاء التراث العربى، بیروت.
8. همان، ص ۱۱۱٫
9. صحیح بخارى، ج ۳، باب نکاح.
10. حقوق زن در اسلام و جهان، ص ۱۳۴٫
11. المسلمه فى العالم المعاصر، وهبه الزحیلى، ص ۸۲، دارالفکر، دمشق، چاپ اول، ۱۴۲۰ ق.
12. سوره بقره، آیه ۲۳۴٫
13. المیزان فى تفسیر القرآن، ج ۴، ص ۵۴۴٫
14. منهاج الصالحین (المعاملات) سید ابوالقاسم خوئى، ص ۲۸۹، نشر مدینه العلم.
15. ماهنامه زنان، مهر انگیزکار، شماره ۴۴، ص ۲۱، تیر ۱۳۷۷٫

۱۶٫جواهر الکلام فى شرح شرایع الاسلام، ج ۳۱، ص ۲۰۷ “اذا ظهر من الزوج النشوز بمنع الحاکم حقوقها الواجبه من قسم و نفقه و نحوها فلها المطالبه بها و وعظها ایاه، و الّا رفعت امرها الى الحاکم و کان للحاکم الزامه بها و لیس لها هجره و لا ضربه، کما صرح به غیر واحد مرسلین له اسال المسلمات…ان عرف الحاکم…و امره بفعل ما یجب فان نفع و الّا عزّره بما یراه.”

حجهالاسلام ابوالقاسم یعقوبى

قال على(ع): “علیکم بالتّواصل و التّباذل و ایّاکم و التّدابر و التّقاطع؛۱ بر شما باد به پیوندهاى محبّت و دوستى (آنها را محکم دارید) و بذل و بخشش را فراموش نکنید و از قهر و بى مهرى و قطع رابطه بپرهیزید. (کینه و کدورت را از جان و جامعه‏تان دور سازید.)

در این فراز ار کلام مولا هم سخن از هدایت است و هم هشدار، هدایت به سمت و سوى گسترش محبّت‏ها، دوستى‏ها، پیوندها و ارتباطات گرم و سازنده و رعایت حقوق برادرى در جامعه دینى و هشدار نسبت به جدایى‏ها، قهرها، هجران‏ها و موضع گیریهاى سوزنده و برخوردهاى ویرانگر و قطع ارتباط انسانى و اسلامى. در نتیجه پاشیدن بذر کینه و کدورت در فضاى جامعه دینى.

آنچه از معارف دینى و فرهنگ قرآن و اهل بیت(ع) به دست مى‏آید آن است که فضاى حاکم بر جامعه دینى فضایى است سرشار از دگردوستى، گشاده‏دستى، مهرورزى، خیرخواهى، خوش بینى و ارتباط و اتصال تنگاتنگ دلها و جانها با یکدیگر و در یک کلام فضاى ترسیم شده از سوى قرآن و پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) فضاى برادرى و اخوّت است و همگان وظیفه دارند در رویش و گسترش این چنین فضایى گام بردارند و از هر چیزى که بخواهد این فضا را کدر کند و آن را کدورت و کینه و بدخواهى و بدگمانى تیره و تار سازد مبارزه نمایند.

مضمون سخن فوق از امام على(ع) به عنوان آخرین پیامهاى آن حضرت در آستانه شهادت و در قالب (وصیتنامه) نیز همین است که همه همت‏ها، انگیزه‏ها، نیّت‏ها، موضعگیریها، عملکردها باید بسیج شوند تا چنین فضایى بیافرینند و آن را روز به روز گسترش دهند و با هرچه به عنوان آسیب بخواهد این بناى مستحکم برادرى و فضاى معطر و آغشته به اخوت دینى را مکدّر سازد برخورد نمایند. قرآن کریم در این زمینه ضمن ترسیم برادرى دینى نسبت به آسیبهاى آن نیز هشدارهایى داده است که توجه به آن در جامعه دینى سرنوشت ساز است:

“انّما المؤمنون اخوه فأصلحوا بین اخویکم، واتقوا اللّه لعلّکم ترحمون. یا ایّها الّذین آمنوا لایسخر قوم عن قوم عسى ان یکونوا خیراً منهم و لا نساء من نساء عسى ان یکنّ خیراً منهنّ و لا تلمزوا انفسکم، ولاتنابزوا بالألقاب بئس الأسم الفسوق بعد الأیمان، ومن لم یتب فاولئک هم الظالمون”۲ مؤمنان برادر یکدیگرند، پس دو برادر را صلح و آشتى دهید و تقواى الهى پیشه کنید باشد که مشمول رحمت او شوید اى کسانیکه ایمان آورده‏اید! نباید گروهى از مردان شما گروه دیگر را مسخره کند، و نه زنانى زنان دیگر را مسخره کنند، شاید آنان بهتر از اینان باشند. و یکدیگر را مورد طعن و عیبجویى قرار ندهید، و با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید، بسیار بد است که به کسى پس از ایمان نام کفرآمیز بگذارید، و آنها که توبه نکنند (و از این اعمال دست برندارند) ظالم و ستمگرند.

خداوند در ادامه آیات پیشین به آنچه ممکن است حریم و حرمت برادرى را بشکند و به یکپارچگى و همگرایى دلها صدمه جبران‏ناپذیر وارد سازد و شکافهاى اجتماعى را عمیق و خلأهاى آن را گسترش دهد به عنوان هشدار مى‏فرماید:

“یا ایّها الذین آمنوا اجتنبوا کثیراً من الظنّ انّ بعض الظن اثم و لا تجسّسوا و لا یغتب بعضکم بعضا ایحبّ احدکم ان یأکل لحم اخیه میتاً فکرهتموه و اتّقوااللّه انّ اللّه تواب رحیم.”۳

اى کسانى که ایمان آورده‏اید، از بسیارى از گمانها بپرهیزید چرا که بعضى از گمانها گناه است، (و هرگز در کار دیگران) تجسّس نکنید، و هیچ یک از شما دیگرى را غیبت نکند آیا کسى از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟!(به یقین) همه شما از این امر کراهت دارید، و تقواى الهى، پیشه کنید که خداوند بسیار توبه‏پذیر و مهربان است.

در آیات فوق به یکى از شعارهاى اساسى و ریشه‏دار اسلامى یعنى (اخوت دینى) اشاره شده است، بنابراین اصل مهم و بنیادى، همه مسلمانان به حکم یک خانواده‏اند و به منزله خواهر و برادر یکدیگر بشمار مى‏روند. خیر و خوبى را براى یکدیگر مى‏طلبند و از شرّ و بدى نسبت به یکدیگر گریزانند، در شادى و سرور یکدیگر مسرورند و در غم و رنج و مصیبت با هم شریکند. قلبهایشان کانون مهر و محبّت است، دستهایشان فرشته رحمت و گامهایشان گسترش دهنده الفت، آنچه براى خود مى‏پسندند براى برادران و خواهران ایمانى نیز مى‏پسندند، و آنچه براى خود نمى‏پسندند براى آنان نیز نمى‏پسندند. دوستى و محبّت و اخوت را پاسدارى مى‏کنند و از آن چه این پیوند و برادرى را سست مى‏سازد دورى و پرهیز مى‏کنند.

آسیب‏شناسى برادرى

قرآن مجید در سوره “حجرات” ضمن ترسیم و تحکیم اصل برادرى و اخوت دینى به آفتها و آسیب‏هاى آن نیز پرداخته و جامعه ایمانى را نسبت به ایجاد و گسترش آنها هشدار داده است:

۱- مسخره کردن و تحقیر نمودن.

۲- عیبجویى و مورد طعن قرار دادن.

۳- نام و لقب زشت به یکدیگر دادن.

۴- بدگمانى و سوء ظن داشتن.

۵ – تجسّس و در کار دیگران دخالت کردن.

۶- غیبت و پشت سر یکدیگر بد گفتن.

این گونه گفتار و رفتار تار و پود جامعه دینى را از هم مى‏گسلد و رشته مهر و محبّت و اخوت را پاره مى‏کند و از درون جامعه را ویران و نابود مى‏سازد.

در جامعه‏اى که ارزشهاى دینى حاکم است باید امنیّت کامل و همه جانبه اجتماعى برقرار باشد و سرمایه‏هاى چهارگانه انسانها که عبارت است از: مال و جان، ناموس و آبروى آنها باید محفوظ و مصون باشد. دستورات شش گانه‏اى که در آیات فوق بیان شد اگر عملى شود از هر نظر جامعه دینى بیمه خواهد شد و بى اعتنایى به آنها پایه‏هاى امنیت اجتماعى را متزلزل خواهد کرد.

گزیده سخن آن که: جامعه‏اى مشمول (رحمت) و عنایت الهى مى‏گردد که حریم حرمت بندگان او رعایت شود. روحیه اعتماد و خوش بینى در آن تقویت و گسترش یابد، بدگویى، بدبینى، بدخواهى از آن جامعه رخت بربندد، عفو و گذشت از لغزشها و اشتباهات فرهنگ گردد و پیوند اجتماعى روز به روز پررنگ‏تر و مستحکمتر شود.

پشتوانه این حرکت را “تقوا” تشکیل مى‏دهد: تقواى گفتارى، تقواى سیاسى، تقواى عملى، تقواى مالى و حقوقى، از این رو خداوند متعال در کنار دعوت به برادرى دستور به رعایت تقوا مى‏دهد و از هرچه بى تقوایى است و ممکن است به جان و مال و ناموس و آبروى دیگران صدمه وارد سازد نهى مى‏کند و به شدّت آن را مورد نکوهش قرار مى‏دهد و کسانى را که همواره بر طبل اختلافات و پراکنده سازى دلها مى‏کوبند به عنوان “ظالم” و ستمگر معرفى مى‏نماید.

“تقوا” همان احساس مسؤولیت و تعهدى است که بر اثر رسوخ ایمان در دل پیدا مى‏شود و او را از هرگونه فسق و فجور و گناه باز مى‏دارد و به نیکى و پاکى و عدالت دعوت مى‏کند.

برادرى دینى و جلوه‏هاى آن

قرآن و اسلام به مسأله “اخوت فى اللّه” و برادرى دینى اهمیّت مى‏دهند و از این که انسان خداپرست در فردیّت زندگى کند و با هیچ کس ارتباط نداشته باشد، نکوهش مى‏کنند و از سوى دیگر کدورت زدایى و نداشتن غلّ و حقد و کینه را از صفات بهشتیان مى‏داند و همگان را به آن فرا مى‏خواند:

“و نزعنا ما فى صدورهم من غلٍّ اخواناً على سررٍ متقابلین”۴ هرچه غلّ و غش و کدورت از جان آنها بیرون کشیده‏ایم برادروار( و در نهایت صفا و صمیمت) در مقابل یکدیگر مى‏نشینند و لذّت مى‏برند.

آرى مؤمنانى که در دنیا ریشه کینه‏ها و کدورت‏ها را سوزانده‏اند و بذر دگر دوستى و محبت نسبت به برادران دینى را پاشیده‏اند در قیامت از ثمرات آن برخوردار مى‏شوند، شعار و دعاى این گونه مؤمنان خداباور و معاد شناس این است که:

“ربنا اغفرلنا و لأخواننا الّذین سبقونا بالأیمان و لا تجعل فى قلوبنا غلّاً للذین آمنوا ربّنا انک رؤف رحیم”۵

پروردگارا ما و برادران دینى که در ایمان بر ما سبقت گرفته‏اند را بیامرز و در دلهاى ما کوچکترین کدورتى نسبت به اهل ایمان قرار مده. تو رئوف و مهربان هستى.

خواهى که شود دلت چو آیینه

ده چیز برون کن از درون سینه

حرص و حسد و شرک و حرام و غیبت

بخل و غضب و کبر و ریا و کینه

اگر این صفات رذیله ریشه در جان آدمى داشته باشد همین دنیا جهنم او خواهد بود قرآن کریم “تخاصم”۶ جهنمیان را ترسیم کرده است، بعضى آنان در جهنم هم از یکدیگر نفرت دارند و به لعن و طرد و نفرین یکدیگر مى‏پردازند. معلوم مى‏شود جامعه‏اى جهنمى جامعه است که همواره به طرد و حذف و لعن و تحقیر یکدیگر مى‏پردازند و در برابر، جامعه بهشتى آن جامعه‏اى است که بر محور برادرى، محبّت، ایثار، همدردى، همکارى، همیارى، هم‏گرایى حرکت مى‏کنند و جاذبه را در حد اعلاء و دافعه را در حد ضرورت قرار مى‏دهند، اصل را بر جذب دلها و جانها و نزدیک ساختن مواضع خدمت قرار مى‏دهند و قانون گریزان را با خیرخواهى قانون‏پذیر مى‏سازند و براى افزودن عضوى به اعضاى جامعه دینى و سربازان ولایت، تمام تلاش خود را به کار مى‏گیرند، در ادامه این نوشتار نگاهى خواهیم داشت به زیرساختها و مؤلّفه‏هاى اخوت دینى در فرهنگاسلامى:

همه کارها بر محوریت “خدا”

فرق بنیادین و اساسى جامعه دینى با جامعه غیر دینى این است که در جامعه دینى تمام کارها بر محور “عبودیت”۷ و خداباورى شکل مى‏گیرد، و در جامعه غیر دینى همه تلاشها بر “منیّت”۸ وخودخواهى استوار است. جامعه‏اى که بر مبناى خداباورى ساخته و پرداخته شده همه ارزشهاى آن بر محوریت “اللّه” و قربهً الى اللّه نمود پیدا مى‏کند آنچه از این قالب و شاخصه بیرون باشد ارزش و قیمتى ندارد، این نکته را در ترسیم جامعه دینى بر اساس اخوت دینى و الهى از زبان امام على(ع) مى‏توان آموخت:

“تبتنى الأخوه فى اللّه على التّناصح فى اللّه، و التّباذل فى اللّه، و التّعاون على طاعه اللّه، و التّناهى عن معاصى اللّه، و التّناصر فى اللّه و اخلاص المحبه.”۹

برادرى الهى بر چند چیز استوار است:

– خیرخواهى دو طرف به انگیزه الهى

– بخشش و کمک رسانى به خاطر خدا

– همکارى در مسیر پیروى فرمان خدا براى خدا

– بازداشتن یکدیگر از گناهان به خاطر خدا

– یارى کردن همدیگر براى خدا و دوستى خالصانه براى خدا

از این کلام نورانى این نکات زیبا را مى‏توان دریافت کرد:

1. خلل‏پذیر بود هربنا که مى‏بینى

بجز بناى محبّت که خالى از خلل است

اگر دوستى و محبّت بر اساس بندگى و اطاعت خدا باشد این برج و بارو هرگز آسیب نمى‏بیند و همواره مستحکم و استوار مى‏ماند.

همه کسانى که خود را بنده خدا مى‏دانند باید سهم خود را در ساخت و برپایى این دژ الهى بپردازند تا (اخوت فى اللّه) به عنوان دژى پولادین در برابر جامعه استکبارى قدراست کند و راست قامتانى بلند همّت تربیت شوند تا با غیرت دینى جلو غارتگران بین المللى را بگیرند.

2. نصحیت و خیرخواهى و انتقاد سالم

از مقدّمات جامعه دینى این است که بر اساس اخوت الهى شکل گرفته است، این ویژگى دوسویه است یعنى همه باید ناصح امین و ناظر رحیم باشند کژى‏ها و کج سلیقه گیها را با نقد منصفانه راست کنند و انتقاد را با انتقام اشتباه نگیرند، اردوکشى‏هاى سیاسى و خیابانى انتقام از نظام و خون شهداست نه انتقاد و اعتراض به عملکردهاى احیاناً نادرست و قابل جبران.

3. بذل و بخشش و آقایى و کرامت جلوه دیگرى از اخوت دینى است باید فرهنگ “تواصل و تباذل” را نهادینه کرد و از هرچه که بوى “تدابر و تقاطع” بدهد پرهیز کرد. نخبگان جامعه باید بدانند که وظیفه آنها وصل است نه فصل، هر قلم و اقدام و سخن و پیام و اعلامیه‏اى که دلهاى مؤمنان را از هم دور سازد و جبهه حق را در برابر جبهه باطل و استکبار جهانى تضعفیف کند به گونه‏اى قطع کردن ارتباط جبهه حق با یکدیگر و تقویت جبهه معاند و مخالف نظام است از این رو باید همگان به ویژه نخبگان بکوشند با تواصل و تباذل تار و پود جامعه دینى را استوارى بخشند و از موریانه اختلاف و نزاع که از درون جامعه را متلاشى و پوک مى‏سازد جلوگیرى نمایند.

4. مرحله بعدى آن است که تعاون بر برّ و همکارى و بر کارهاى نیک و بر اساس رضا و خشنودى پروردگار باید، شعار همه کسانى باشد که مى‏خواهند زیر پرچم اسلام و بر اساس اخوت دینى زیستى شایسته و حیاتى طیّبه داشته باشند.

اخوّت و انصاف

برادرى دینى فرصتى است که باید آن را مغتنم شمرد(من اخى فى اللّه غنم)۱۰ آنکه قدرت جذب برادر دینى را ندارد خیرى در زندگى ندارد(من لااخاً له لاخیر فیه)۱۱ عاجزترین و ناتوانترین انسانها کسى است که مهارت جذب دوست و برادر دینى ندارد و ناتوانتر از او کسى است که به کوچکترین بهانه دوست خوب و برادر دینى‏اش را از دست بدهد.

در این جا اشاره‏اى گذرا به عوامل دست یابى به برادر دینى و نیز عوامل از دست دادن آن خواهیم داشت:

از لابلاى سخنان اهل بیت(ع) مى‏توان عوامل دوست‏یابى و جذب دلهاى دیگران بسوى خود را این گونه برشمرد:

انصاف

على(ع) “مع الأنصاف تدوم الأخوه”۱۲ رعایت انصاف عامل تداوم برادرى است.

رعایت حق و حقوق برادرى و کم نگذاشتن از حقوق آنان و نیز ستم نکردن به آنان از عوامل پایدارى برادرى است.

على(ع) فرمود: “ایّاک ان تغفل عن حق أخیک اتّکالاً على واجب حقّک علیه فأنّ لأخیک علیک من الحق مثل الّذى لک علیه”۱۳ از غفلت کردن رعایت حق برادر دینى به بهانه این که بر او حق دارى، دورى کن، زیرا او را بر تو نیز حقى است مانند حقى که تو بر او دارى.

انصاف آن است که به بهانه دوستى حق برادرت را ضایع نسازى و سرمایه اعتمادى که بین تو و او هست را سست نسازى.

به رخ نکشیدن بدیها

با هرکه طرح دوستى و برادرى افکندى در کنار نقطه‏هاى قوّت و مثبت‏ها شاید نقطه‏هاى منفى و ضعف نیز در او باشد، اخلاق اسلامى اقتضا مى‏کند که لغزشها و موارد اشتباه او را به روى او نیاورى و او را سرزنش نکنى چرا که این شیوه عامل ادامه دوستى و اخوت است.

على(ع) فرمود: “تناس مساوى الأخوان تستدم ودّهم”۱۴ فراموش کردن بدیهاى دوستان عامل تداوم دوستى است.

البته این نکته با نصیحت کردن او در خلوت و یادآورى برخى رفتارهاى نادرست او منافات ندارد چنانکه در روایت آمده است:

“ثمره الأخوه حفظ الغیب و اهداء العیب”۱۵

دید و بازدیدها

رفت و آمدها، دید وبازدیدها گردو غبار کدورت‏ها و کینه‏ها را مى‏شوید، زیارت خویشان و همسایگان و برادران دینى در فرهنگ دینى بسیار سفارش شده است، این دیدارها یکى از عوامل پایدارى و دوام اخوت و برادرى است.

على(ع) مى‏فرماید: “حسن الّلقاء یزید فى تأکّد الأخاء”۱۶ ملاقاتهاى زیبا مایه ریشه دار شدن برادرى است.

گاهى یک برخورد همراه با خوشرویى دام دوستى و برادرى مى‏شود و مانند آهن ربا دل و جان طرف را مى‏رباید و رام مى‏سازد، على(ع) فرمود: “البشاشه جباله المودّه”۱۷ خوشرویى دام دوستى است.

گرم گرفتن و احوال یکدیگر را پرسیدن همراه با چهره باز و خندان و شاد، باران بهارى را مانند است که همراه خود لطافت و نشاط و سرسبزى را به دنبال دارد. همیشه با پول و مال نمى‏توان دل‏ها را رام کرد گاهى لبخند محبت‏آمیز و چهره گشوده معجزه مى‏کند و تحوّل مى‏آفریند و تداوم آن محبّت و دوستى را عمق و ژرفا مى‏بخشد.

عوامل دفع

بسیارى از گفتارها و رفتارهاى دوستان و برادران دینى باعث مى‏شود که حوزه دفع و دافعه را گسترش مى‏دهد و یاران و همراهان را یکى پس از دیگرى از او مى‏گیرد و تنها مى‏ماند.

در این بخش از نوشتار به سرفصلهایى از آن عوامل اشاره مى‏کنیم:

بد زبانى

زبان از ابزار آفرینش محبت و دوستى است با این نعمت خدادادى مى‏توان قهرها را به مهر و فصل‏ها را به وصل تبدیل کرد، زبان گرم و نرم و خوش‏گویى و خوش سخنى جاذبه آفرین است و در برابر بد زبانى، گفتار نامناسب، ادبیات نارسا و نازیبا دوستان و برادران را از اطراف انسان دور مى‏سازد و فرارى مى‏دهد.

امام على(ع) فرمود:

“سوء المنطق یزرى بالقدر و یفسد الأخوّه”۱۸ گفتار نامناسب قدر و منزلت گوینده آن را کم مى‏کند و بناى اخوت را تباه مى‏سازد.

آن حضرت فرمود: “و ایّاک و المستهجن من الکلام فأنه یحبس علیک اللّئام و ینفّر عنک الکرام”۱۹ از سخن زشت پرهیز کن زیرا کلام زشت و ناروا انسانهاى پست مرتبه را دور تو گرد مى‏آورد و انسانهاى بلند مرتبه را از تو مى‏رماند.

ترک صله و احسان

صله رحم نداشتن و احسان نکردن به تدریج پایه‏هاى دوستى و اخوت را سست مى‏سازد. همدردى مالى با برادران دینى بذر محبت را در دل آنان مى‏پاشد. بى تفاوتى و بى‏دردى در مقابل گرفتاریهاى مالى و اجتماعى آنان زمینه‏هاى دورى و جدایى را فراهم مى‏سازد.

على(ع) فرمود: “ایّاک و الجفاء فأنّه یفسد الأخاء”۲۰

از ترک صله و احسان بپرهیز زیرا این کار اخوت را تباه مى‏سازد.

سخن چینى

اخوت دینى ثمره‏اش کدورت زدایى و کینه شویى است. فلسفه این که پیامبر اسلام(ص) در مدینه پس از احداث مسجد به طرح اخوت دینى و گسترش آن در بین مسلمانان پرداخت آن بود که دلهاى از هم جدا بهم نزدیک شود و انرژیهاى پراکنده متراکم گردد تا در برابر دشمن مشترک همتها بسیج گردد و مانع‏ها برطرف شود.

آنچه که این رشته محبّت بین برادران دینى را تضعیف و سست سازد امرى ناپسند و محکوم و مورد نکوهش است، نمامى و سخن چینى یکى از عوامل پراکندگى دلها و جدایى انگیزه‏هاى مؤمنان مى‏گردد از این رو در فرهنگ دینى به شدّت از آن نهى شده و مورد نکوهش قرار گرفته است. امام على(ع) فرمود: “ایّاک و النّمیمه فأنّها تزرع الضغینه و تبعد عن اللّه و عن النّاس.”۲۱ از سخن چینى پرهیز کن زیرا این خصلت نازیبا و زشت بذر کینه و کدورت را مى‏پاشد و آدمى را از خدا و مردم دور مى‏سازد.

انسان نمّام نه جایگاه و منزلتى پیش خدا دارد و نه ارج و قدرى پیش مردم، انسان گرفتار این خصلت منفى چهره‏اى منفور از خود مى‏سازد که هیچکس به او اعتماد نمى‏کند و افزون بر آن او را عامل اعتماد سوزى در جامعه مى‏شمارند.

خلاصه این بخش از نوشتار آن شد که تمام تلاش دین و رهبران دینى آن است که فرهنگ برادرى در جامعه دینى تقویت و بالنده شود و رویش رشد پیدا کند و فرهنگ کینه و کدورت نسبت به یکدیگر از جامعه رخت بربندد به گونه‏اى که همه مسلمانان همدیگر را تا سر حد برادرى و خواهرى دوست بدارند و از هرگونه عامل جدایى جلوگیرى نمایند.

پى‏نوشت‏ها:

1. نهج البلاغه، صبحى صالح، نامه ۴۷٫
2. سوره حجرات، آیه ۱۰ – ۱۱٫
3. همان، آیه ۱۲٫
4. سوره حجر، آیه ۴۷٫
5. سوره حشر، آیه ۱۰٫
6. سوره ص، آیه ۶۴٫
7. سوره نحل، آیه ۳۶٫
8. سوره مؤمنون، آیه ۴۶٫
9. شرح غررالحکم، آمدى، چاپ دانشگاه، ج ۳، ص ۲۹۹٫
10. همان، ج ۵، ص ۱۵۹٫
11. همان.
12. همان، ج ۶، ص ۱۲۰٫
13. همان، ج ۲، ص ۳۰۱٫
14. همان،ج ۳،ص ۳۱۹٫
15. همان، ص ۳۳۰٫
16. همان، مدرک، ج ۶، ص ۳۸۶٫
17. نهج البلاغه، حکمت ۶٫
18. غررالحکم، ج ۴، ص ۱۴۴٫
19. همان،ج ۲، ص ۳۱۴٫
20. همان،ج ۲، ص ۲۹۶٫
21. همان.

حجهالاسلام و المسلمین سید احمد خاتمى

از فرازهاى جامعه کبیره که به معرفى امامان مى‏پردازد جمله “امرتم بالمعروف و نهیتم عن المنکر” شما امر به معروف و نهى از منکر کردید. این فراز نیز در بسیارى از زیارتهاى امامان آمده است گویا این مشخصه هماند “اقمتم الصلوه و آتیتم الزکوه” از ویژگیهاى برجسته امامان است.

حوزه بحث امر به معروف و نهى از منکر

امر به معروف و نهى از منکر از مباحثى است که در حوزه‏هاى مختلف معارف اسلامى مطرح است از سوئى در فقه به عنوان کتاب “الامر بالمعروف و النهى عن المنکر” مطرح است که در آن ابعاد مختلف این مسئله از نگاه فقهى دنبال مى‏شود. از سوى دیگر در علم کلام نیز این بحث مطرح است خواجه نصیرالدین طوسى در تجرید و علامه حلّى در شرح آن این بحث را از نگاه کلامى دنبال کرده است. در علم اخلاق نیز این بحث جایگاه خود را دارد، مرحوم علامه ملامهدى نراقى در جامع السعادات و فرزندش در معراج السعاده به تفصیل این بحث را از نگاه اخلاقى و اینکه چگونه باید امر به معروف و نهى از منکر کرد مطرح نموده است.

معناى معروف و منکر

واژه معروف هر کار نیکى است که علاوه بر نیکى آن، انجام دهنده‏اش آنرا به وصف نیکى بشناسد یا توسط دیگرى باین عنوان شناسانده شود و به عبارت دیگر معروف به معنى چیزى است که عقل و فطرت پاک آنرا به نیکى بشناسد. ابن اثیر مى‏گوید: “المعروف اسم جامع لکل ما عرف من طاعه اللّه و التقرّب الیه و الاحسان الى النّاس”۱ معروف اسم جامعى است براى هر چیز شناخته شده همانند اطاعت خداوند، تقرّب به او و احسان به مردم.

واژه منکر هر کار بدى است که انجام دهنده آن خودش آنرا با این وصف بدى بشناسد و یا توسط دیگرى شناسانده شود. بعبارت دیگر منکر آن است که عقل و فطرت پاک آنرا به نیکى نشناسد بلکه آنرا کار بد بشناسد.

مصادیق معروف و منکر در قرآن

برخى از مصادیق معروف‏ها و منکرها در آیات قبل و بعد ۱۱۰ آل عمران که مربوط به امر به معروف و نهى از منکر است آمده است بعنوان نمونه ایمان، تلاوت قرآن، اندیشیدن و تفکر، جهاد، شهادت در راه خدا، عدالت، استقامت در راه خدا، رابطه و حفظ مرزهاى اسلامى از تهاجم دشمنان، صدق، تقیّه، دوستى با دوستان خدا و دشمنى با دشمنان خدا، اتحاد و برادرى و…از مصادیق معروف ذکر شده است.

و کفر، قتل پیامبران، گناه، نفاق و دوروئى، دوستى با کافران، اصرار بر گناه، سستى و بى حالى، ظلم و ستم، کرنش در برابر دشمن، اطاعت از کفار، کشمکش و نزاع، فرار از جهاد، خیانت، بخل، رضایت به ظلم و گناه، فروختن دین و حق به دنیا، فتنه‏گرى حسد، بازیچه قرار دادن دین، دروغگویى، فساد حاکمان، قطع رحم، و…و…از مصادیق منکر یاد شده است.۲

امر به معروف و نهى از منکر امامان

سخن اینست که مراد از اینکه شما امر به معروف و نهى از منکر کردید چیست مگر غیر امامان اهل این فریضه نبودند؟

پاسخ اینست که “امر به معروف و نهى از منکر” بسى فراتر از یک امر به معروف و نهى از منکر معمولى بود آنها با گفتار و رفتار خود فرهنگ امر به معروف و نهى از منکر را نهادینه کردند. تأکید فراوان امامان بر این فریضه بود که نگذاشت این دو واجب از یادها برود. صدها روایتى که در مجامع روائى درباره این فریضه است سند این سخن است.

بعنوان نمونه برخى از روایاتى که امامان اهمیّت این فریضه را تبیین کرده‏اند ذکر مى‏کنیم:

۱- امام باقر(ع) فرمود: “…انّ الامر بالمعروف و النهى عن المنکر سبیل الانبیاء و منهاج الصلحاء بها تقام الفرائض و تأمن المذاهب و تحلّ المکاسب و تردّ المظالم و تعمر الارض و ینتصف من الأعداء و یستقیم الامر…”۳ امر به معروف و نهى از منکر راه پیامبران و شیوه صالحان و فریضه بزرگ است و در پرتو آن سایر فرائض و واجبات برپا مى‏گردد و راهها امن مى‏شود و تجارت و کاسبى مردم حلال گشته و هرگونه ظلم و جور برچیده شود و زمین آباد مى‏گردد و از دشمنان انتقام گرفته مى‏شود و همه کارها روبراه مى‏گردد.

۲- امر معروف و نهى از منکر بحدى مهم است که تارک نهى از منکر را حضرت نبى اکرم(ص) مؤمن بى دین مى‏نامد:

“عن النبى(ص) انّ اللّه عزّ و جلّ لیبغض المؤمن الضعیف الّذى لادین له فقیل و ما المؤمن الضعیف الّذى لادین له قال الّذى لاینهى عن المنکر”۴ خداوند دشمن مى‏دارد مؤمن ضعیفى را که دین ندارد، شخصى پرسید مؤمن ضعیف بى دین کیست؟ حضرت فرمود: آن کس که نهى از منکر نمى‏کند.

۳- در روایتى از حضرت امام باقر(ع) رسیده است:

“اوحى اللّه الى شعیب النبى انى معذب من قومک مئه الف اربعین الفاً من شرارهم و ستین الفاً من خیارهم فقال یا ربّ هؤلاء الاشرار فما بال الخیار؟ فاوحى اللّه عزّ و جلّ الیه داهنوا اهل المعاصى و لم یغبضوا لغضبى”۵

خداوند به حضرت شعیب پیامبر وحى کرد من صدهزار نفر از قوم ترا عذاب و به هلاکت مى‏رسانم چهل هزار نفر بدان آنها را و شصت هزار نفر از نیکانشان را شعیب عرض کرد بارالها بدان سزاوارند خوبان چرا؟ خداوند به او وحى کرد از این رو که نیکان مماشات و سازشکارى کردند و براى خاطر خشم من خشمناک نشده‏اند.

این روایات بخشى از انبوه روایاتى است که امامان(ع) در این عرصه فرمودند. اینها خود فرهنگ سازى است.

این یعنى “امرتم بالمعروف و نهیتم عن المنکر”.

برترین معروفها و بدترین منکرها

نکته دیگر در باب امر به معروف و نهى از منکر و امامان اینست معروفهایى که امامان در پى تحقق آن بودند برترین معروفها و منکرهایى که امامان با آنان مقابله کردند بدترین منکرها بودند. آرمان بلند امامان تشکیل نظام اسلامى بود. نظام اسلامى ما در همه معروفهاست که در گلستان آن گلهاى معروف‏هاى گوناگون مى‏روید، حضرت امام صادق(ع) در روایتى که ولایتها(رهبرى‏ها) را بر دو قسم مى‏نماید یکى رهبرى‏هاى حلال و دیگرى حرام. و مى‏فرماید که ولایت والى عدل حلال است و مورد تأیید و کمک او هم چنین است.

سپس مى‏فرماید: “…وذلک انّ فى ولایه والى العدل و ولاته احیاء کلّ حلّ و کلّ عدل و امامه کلّ ظلم و جور و فساد فلذلک کان الساعى فى تقویه سلطانه و المعین له على ولایته ساعیاً الى طاعه اللّه مقویا لدینه”۶

این از آن روست که در ولایت والى عادل و کارگزارش هر حق و عدلى زنده مى‏شود و هر ستم و جور و فسادى کشته مى‏شود و از این رهگذر کسى که در تقویت حکومت او بکوشد و در فرمانروایى دستیارش باشد کوشنده در راه طاعت خدا ونیرو بخش دین اوست.

حکومت و نظام اسلامى تحقق عملى توحید و احکام دین است بر این اساس است که برترین معروف است. و هر یک از امامان که زمینه بدست گرفتن حکومت را مى‏دیدند، آنرا به دست مى‏گرفتند و اقتدار خویش را در راستاى تحقق احکام دین به کار مى‏گرفتند به عنوان نمونه وقتى امیرمؤمنان دید مردم به سراغ حضرت آمدند، و زمینه تشکیل حکومت فراهم شده است، آنرا به عهده گرفت و با کمال قوّت به حکومت دارى پرداخت خود مى‏فرماید: “اما والّذى فلق الحبه و برء النسمه لولا حضور الحاضر و قیام الحجه بوجود الناصر و ما اخذ الله على العلماء الّایقارّوا على کظه ظالم و لاسغب مظلوم لاسقیت حبلها على غاربها و لسقیت آخرها بکأس اولها”۷ آگاه باشید به خدایى که دانه را شکافته و انسان را آفریده سوگند اگر به خاطر حضور حاضران (توده‏هاى مشتاق بیعت کننده) و اتمام حجت بر من بخاطر وجود یار و یاور نبود و نیز به خاطر عهد و پیمانى که خداوند از دانشمندان و علماى هر امت گرفته که در برابر پرخورى ستمگر و گرسنگى ستمدیده و مظلوم سکوت نکنند، مهار شتر خلافت را بر پشتش مى‏افکندم (و رهایش مى‏نمودم) و آخرش را به جام اولینش سیراب مى‏کردم.

مولى على(ع) به صحنه آمد و تمام همتش را جزم کرد تا احکام نورانى دین را تحقق بخشد که این برترین معروف است فرمود: “اللّهم انک تعلم انه لم یکن الّذى کان منّا منافسه فى سلطان ولا التماس شى‏ء من فضول الحطام و لکن لنرد المعالم من دینک و نظهر الاصلاح فى بلادک فیأمن المظلومون من عبادک و تقام المعطله من حدودک”۸ بار خدایا تو مى‏دانى که مبارزات و جهادمان بخاطر اشتیاق به قدرت و حکومت و فراچنگ آوردن ثروت نبود بلکه تا نشانه‏ها و پرچم دینت را برافرازیم و ظلم و تجاوز را در شهرهایت از همگان بزدائیم تا بندگان ستمدیده امنیت و پناه گیرند و قوانین تعطیل شده‏ات اجرا شود.

آنها امر به معروف کردند و در این حوزه به قلّه نظر داشتند، آنها نهى از منکر کردند و به مبارزه با بدترین منکر که حکومت جور است پرداختند و تمامى امامان در این سنگر مقدّس قرار داشتند “حکومت جور” مادر منکرات است که بستر بسیارى از ناهنجاریهاى شرعى و اخلاقى است. حضرت امام صادق(ع) پس از آنکه همکارى با حکومتهاى جور را حرام اعلام مى‏کند، مى‏فرماید: “و ذلک ان فى ولایه الوالى الجائر دوس الحق کلّه و احیاء الباطل کلّه و اظهار الظلم و الجور و الفساد و ابطال الکتب و قتل الانبیاء و المؤمنین و هدم المساجد و تبدیل سنه اللّه و شرائعه…”۹

دلیل آن اینست که در حکومت حاکم جائر حق به کلى پامال مى‏گردد و باطل به کلى زنده مى‏گردد و ظلم و جور و فساد اشکار شده و کتابهاى آسمانى ابطال گشته و کشتار پیامبران و مؤمنان صورت گرفته و مساجد ویران شده و سنت‏ها و قوانین خداوند تغییر مى‏یابد.

حضرت مولى على(ع) یکى از دلائل خود را براى بدست گرفتن حکومت این مى‏داند که او نگران سرکار آمدن نابخردان و گناهکاران است که این خود بستر بسیارى از گناهان است. فرمود: “ولکننى آسى ان یلى امر هذه الامه سفهاءها و فجارها فیتخذوا مال اللّه دولاً و عباده خولاً و الصالحین حرباً و الفاسقین خربا”۱۰ لکن از این اندوهناکم که نابخردان و تبهکاران این امت حکومت را بدست آورند آنگاه مال خدا را دست بدست بگردانند و بندگان او را به بردگى کشند و با نیکوکاران در جنگ و با فاسقان همراه باشند. سالار شهیدان ابى عبداللّه الحسین(ع) که در منشور جاویدش در وصیت به برادرش محمد بن حنفیه مى‏نویسد: “ارید ان آمر بالمعروف و انهى عن المنکر…”۱۱ مى‏خواهم امر به معروف و نهى از منکر نمایم.

حکومت یزیدى را بدترین منکر مى‏داند که با حاکمیت آن اساس اسلام آسیب مى‏بیند “و على الاسلام السلام اذا بلیت الامه براع مثل یزید”۱۲ اینک باید فاتحه اسلام را خواند که مسلمانان به فرمانروایى مثل یزید گرفتار شده‏اند. پس شاید بتوان یکى از جهاتى که امامان را به عنوان آمر به معروف و ناهى از منکر مى‏شناسیم این باشد که این ویژگى آنان است که آنان در پى تحقق برترین معروف و مبارزه با بدترین منکر بودند.

امامان و منکرهاى دیگر

اینک سؤالى مطرح است و آن اینست که آیا امامان در عرصه‏هایى جزئى امر به معروف و نهى از منکر داشتند یا نه برخى مدعى اند که امامان در موارد جزئى نهى از منکر نداشتند و کسانى را که در برابر منکر بدحجابى و بى حجابى موضع مى‏گیرند مورد نکوهش قرار مى‏دهند.

پاسخ اینست که معناى اهتمام امامان به مبارزه با بدترین منکران این نیست که در برابر دیگر منکرات ساکت بودند. چرا که هر منکرى را باید نهى کرد به عنوان نمونه:

الف: در سیره امیرمؤمنان على(ع) آورده‏اند که حضرت هر روز اول صبح به بازار مى‏رفت و با صداى بلند مى‏فرمود: “یا معشر التجار اتقوااللّه” اى گروه تجاغر تقوا پیشه کنید. بازاریان که مى‏فهمیدند مولى به بازار آمده است دست از کار کشیده مستمع نصایح از جان برآمده مولى که مصداق بارز امر به معروف و نهى از منکر است مى‏شدند حضرت مى‏فرمود: “..جانبوا الکذب، و تجافوا عن الظلم، وانصفوا المظلومین و لاتقربوا الربوا و اوفوا الکیل و المیزان و لاتبخسوا الناس اشیاءهم و لاتعتوا فى الارض مفسدین…”۱۳ از دروغ دورى گزینید، از ظلم کناره بگیرید، با مظلومان منصفانه رفتار کنید، به ربا نزدیک نشوید، حق پیمانه و وزن را ادا کنید و از اموال مردم چیزى نکاهید و در زمین به فساد نکوشید.

ب: نیز آمده است: “کان على(ع) یأتى السوق فیقول یا اهل السوق اتقوا اللّه و ایاکم و الحلف فانه ینفق السلعه و یمحق البرکه فان التاجر فاجر الا من اخذ الحق و اعطاه السلام علیکم”۱۴ امیرمؤمنان على(ع) به بازار مى‏آمد و مى‏فرمود بازاریان تقوا پیشه کنید از قسم بپرهیزید که کالا را از بین برده و برکت را محو مى‏کند همانا تاجرى که “حق مدار” نبوده جز حق نگیرد،، جز حق ندهد، فاجر و گناهکار است.

ج – نیز آورده‏اند مولى به بازار مى‏آمد و سراغ اصناف مختلف رفته و منکرهاى شغل آنها را تذکر مى‏داد و به آنها مى‏گفت از آن کناره گزینند.۱۵

این نمونه‏ها کافى است براى اثبات این مدعا که مولى على(ع) همانگونه که در پى مبارزه با منکرات بزرگ بوده از منکرات دیگر نیز غفلت نداشته است.

شیوه امر به معروف و نهى از منکر

دیگر نکته در “امرتم بالمعروف و نهیتم عن المنکر” آن است که این انوار تابناک الهى با گفتار و رفتار خود علاوه بر آنکه امر به معروف و نهى از منکر مى‏کردند شیوه انجام این فریضه را هم آموزش دادند.

امامان(ع) با گفتار و رفتار خود بر امورى در امر به معروف و نهى از منکر تأکید داشتند.

۱- امر به معروف خود باید با شیوه معروف باشد به عبارت دیگر نباید امر به معروف و نهى از منکر با شیوه منکر باشد حضرت نبى اکرم(ص) فرمود: “من کان آمراً بمعروف فلیکن امره ذلک بمعروف”.۱۶

آن کس که امر به معروف مى‏کند باید خود امرش به صورت معروف باشد. آورده‏اند که “عمر شبى در مدینه مشغول تجسس بود آواز مردى را از خانه‏اى شنید از دیوار بالا رفت و دید ساقى و ساغر هر دو جمعند، عمر گفت اى دشمن خدا گمان کردى که خدا گناه تو را مى‏پوشاند آن مرد گفت: عجله نکن! اگر من یک گناه کردم تو سه گناه کردى ۱- خداى فرمود: “لاتجسسوا” تو تجسس کردى ۲- خداى فرمود “وأتوا البیوت من ابوابها” در خانه‏ها از در وارد شوید تو بر دیوار شدى و مرا نگریستى ۳- خداى فرمود:” لاتدخلوا بیوتاً غیر بیوتکم حتى تستأنسوا و تسلّموا على اهلها”۱۷بر غیر خانه خود وارد نشوید مگر انس بگیرید و بر اهلش سلام کنید تو بدان عمل نکردى. عمر شرمنده شد و از او دست برداشت.”۱۸

۲- سفارش مى‏کردند امر به معروف و نهى از منکر باید همراه با رفق باشد. پیامبراکرم(ص) مبلّغى را جهت تبلیغ بین قومش فرستاد باو سفارش کرد: “علیک بالرفق و القول السدید لاتک فظاً و لاغلیظاً و لا مستکبراً و لا حسوداً”۱۹

بر تو باد به رفق و گفتار مستند و مستدل، خشونت در گفتار نداشته باش، سنگدل مباش، مستکبر و حسود نیز مباش.

در چندین روایت از نبى اکرم(ص) است که مبلغین را که مى‏فرستادند چنین سفارش مى‏کردند که:

“ادعوا الناس و بشرا و لا تنفراً و یسراً و لا تعسرا”۲۰ مردم را دعوت به دین کرده بشارت دهید و ایجاد نفرت نکنید، آسان بگیرید و سخت گیریهاى بى جا نداشته باشید.

رفق و نرمى در دعوت به حق شیوه پیامبر اکرم(ص) و معصومین(ع) بوده است. در تاریخ پیامبر آمده است:

“جوانى خدمت پیامبر آمده عرض کرد: اى پیامبر خدا آیا به من اجازه مى‏دهى زنا کنم؟ با گفتن این سخن فریاد مردم بلند شد و از گوشه و کنار به او اعتراض کردند ولى پیامبر(ص) با خونسردى و ملایمت فرمود نزدیک بیا جوان نزدیک آمد و در برابر پیامبر نشست حضرت با محبت از او پرسید آیا دوست دارى با مادر تو چنین کنند. گفت: نه فدایت شوم. فرمود: همینطور مردم راضى نیستند با مادرانشان چنین شود.

آیا دوست دارى با دختر تو چنین کنند. گفت: نه فدایت شوم؟ فرمود: همینطور مردم درباره دخترانشان راضى نیستند.

فرمود: بگو ببینم آیا براى خواهرت مى‏پسندى؟

جوان مجدداً انکار کرد. (و از درخواست خود به کلى پشیمان شد.) پیامبر دست بر سینه او گذاشت و در حق او دعا کرد عرض نمود خدایا قلب او را پاک گردان و گناه او را ببخش و دامان او را از آلودگى به بى‏عفتى نگهدار از آن به بعد منفورترین کار نزد این جوان زنا بود.”۲۱

امر به معروف و نهى از منکر اهل بیت این چنین است.

۳- اهل بیت آموختند که امر به معروف و نهى از منکر باید همراه با ادب باشد. گنهکار بیمار است باید بیمارى روحى‏اش را درمان کرد نباید با اهانت بر بیمارى‏اش افزود. امر به معروف و نهى از منکر امامان در نهایت ادب بود.

در روایتى آمده است که “حضرت امام حسن و امام حسین(ع) پیرمردى را در حال وضو دیدند پیرمرد به خوبى وضو، نمى‏گرفت حسن(ع) و حسین(ع) براى راهنمایى پیرمرد به نزد وى رفتند و از او خواستند که وضوى هر دو آنان را ببیند و بگوید وضوى کدام یک از آنها بهتر است هر دو بزرگوار وضویى نیکو ساختند و پیرمرد که وضوى درست آنان را مى‏دید گریست و به اشتباه خود پى برد و به آنها گفت هر دو خوب وضو مى‏گیرید و این پیرمرد ناتوان است که درست وضو نمى‏گیرد ولى به برکت مهربانى شما با امت جدتان امروز وضو گرفتن را از شما آموختم.”۲۲

در سیره امامان برخورد مهرآمیز همراه با متانت با هتاکانى که بى ادبانه با آنان برخورد مى‏کردند نمونه‏هاى فراوان دارد که شیفتگان اهل بیت کم و بیش شنیده یا خوانده‏اند.

۴- از نکات مهم در امر به معروف و نهى از منکر اهل بیت(ع) توصیه آنان به “دعوت عملى” به معروفهاست و خود در خط مقدّم عمل به معروف بودند. از حضرت امیرمؤمنان على(ع) نقل شده است که: “من نصب نفسه للناس اماماً فلیبدأ بتعلیم نفسه قبل تعلیم غیره و لیکن تأدیبه بسیرته قبل تأدیبه بلسانه و معلّم نفسه و مؤدبها احق بالاجلال من معلم الناس و مؤدبهم”.۲۳

کسى که خود را در مقام پیشوایى و امامت مردم قرار مى‏دهد باید پیش از آنکه به تعلیم دیگران بپردازد به تعلیم خویش بپردازد و باید تأدیب کردن او به عملش پیش از تأدیب دیگران به زبانش باشد که معلم و ادب کننده خویش به اقدام سزاوارتر است از کسى که معلّم و مربى مردم است. حضرت امام صادق(ع) فرمود: “کونوا دعاه للناس بالخیر بغیر السنتکم لیروا منکم الاجتهاد و الصدق و الورع.”۲۴

مردم را بدون زبان (بلکه با عمل خویش) به سوى خوبى فراخوانید تا از شما سخت کوشى در راه دین و صداقت و خداترسى را ببینند. در روایت دیگر آمده است: “کونوا دعاه الناس باعمالکم و لاتکونوا دعاه الناس بالسنتکم” مردم را با اعمالتان به سوى خدا بخوانید نه (تنها) با گفتارتان.روایت در این زمینه فراوان است بهمین مقدار بسنده مى‏کنیم.۲۵

سیره عملى امامان نیز همین بوده است و مواردى که منحرفان از رفتار عملى امامان به راه صلاح و سداد کشانده شدند اگر بیش از گفتارشان نباشد کمتر قطعاً نیست. امیرمؤمنان على(ع) فرمود: “ایها الناس انّى و اللّه ما احثکم على طاعه الّا و اسبقکم الیها و لاانهاکم عن معصیه الّا و اتناهى قبلکم عنها”۲۶ اى مردم به خدا سوگند من شما را به هیچ طاعتى ترغیب نمى‏کنم مگر اینکه خودم پیش از شما به آن عمل مى‏نمایم و شما را از هیچ معصیتى باز نمى‏دارم مگر اینکه خودم پیش از شما از آن دورى مى‏جویم.

گرچه از شرایط لازم براى امر به معروف و نهى از منکر عامل بودن شخص آمر و ناهى محسوب نمى‏شود همانگونه که در کلام رسول خدا نقل شده است “مروا بالمعروف و ان لم تفعلوه و انهوا عن المنکر و ان لم تجتنبوه کلّه”۲۷ امر به معروف و نهى از منکر کنید هرچند خودتان به آن عمل نکرده باشید و نهى از منکر کنید هرچند از تمام منکرات اجتناب نکرده باشید.

ولى بى تردید اگر گوینده خود عامل به آنچه مى‏گوید باشد تأثیر کلام او فوق العاده خواهد بود.

وقتى مردم مى‏دیدند پیامبر در میدان جنگ، خود در خط مقدّم است در عبادت پیشگام است، در دگر دوستى اولین است قهراً این رفتار، محبت پیامبر را به عمق دلها مى‏برد.

وقتى مردم مى‏دیدند که اگر مولى على(ع) مردم را دعوت به زهد و اعراض از دنیا مى‏کند خود سرآمد زاهدان روزگار است مواعظ دلنشین او بر دلها مى‏نشست تا آنجا که همام در پى این مواعظ دلنشین جان به جان آفرین تسلیم مى‏کند.

“فصعق همام صعقه کانت نفسه فیها” هنگامى که سخن امام به اینجا رسید ناگهان همام غش کرد و بى هوش شد و در آن حالت روح از کالبدش مفارقت کرده به لقاء اللّه پیوست.

آنگاه مولى على(ع) فرمود: “اما واللّه لقد کنت اخافها علیه ثم قال هکذا تصنع المواعظ البالغه باهلها”۲۸ آگاه باشید بخدا قسم من از این حادثه هراس داشتم سپس فرمود پند و اندرزهاى رسا با اهلش چنین مى‏کند.

سلام بر امامان که امر به معروف و نهى از منکر کردند. در پى تحقق برترین معروفها و مبارزه با بدترین منکرها بودند و با گفتار و رفتار خود شیوه صحیح امر به معروف و نهى از منکر را آموختند.

پى‏نوشت‏ها:

1. نهایه ابن اثیر، ج ۳، ص ۲۱۶٫
2. الامر بالمعروف و النهى عن المنکر از آیه اللّه نورى، ص۴۲ تا ۴۷ و ترجمه آن توسط مرحوم محمد اشتهاردى، از ص ۸۱ تا ۹۰٫
3. فروع کافى، ج ۵، ص ۵۵٫
4. وسائل الشیعه، کتاب الامر بالمعروف و النهى عن المنکر، باب ۱٫
5. فروع کافى، ج ۵، ص ۵۵٫
6. تحف العقول، ص ۲۳۲٫
7. نهج البلاغه خطبه سوم شقشقیه.
8. نهج البلاغه، خطبه ۱۳۱٫
9. تحف العقول، ص ۲۳۲٫
10. نهج البلاغه، نامه ۶۲٫
11. مقتل خوارزمى، ج ۱، ص ۱۸۸٫
12. مقتل خوارزمى، ج ۱، ص ۱۸۵٫
13. فروع کافى، ج ۵، ص ۱۵۱٫
14. الغارات، ج ۱، ص ۱۱۰٫
15. دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۵۳۸٫
16. التبلیغ فى الکتاب و السنته، ص ۱۳۲٫
17. سوره نور، آیه ۲۷٫
18. الدرالمنثور، ج ۶، ص ۹۳٫
19. بحارالانوار، ج ۱۸، ص ۱۰۴، ح ۴٫
20. صحیح مسلم، ج ۳، ص ۱۳۵۸، ح ۶٫
21. المناقب ابن شهر آشوب، ج ۳، ص ۴۰۰٫
22. نهج البلاغه، کلمه قصار، ص ۷۳٫
23. اصول کافى، ج ۲، ص ۱۰۵٫
24. قرب الاسناد، ص ۷۷٫
25. در این زمینه مراجعه کنید به کتاب “التبلیغ فى الکتاب و السنه از ص ۱۴۰ تا ۱۴۶ و از ص ۲۱۷ تا ۲۳۲٫
26. نهج البلاغه، خطبه ۱۷۵٫
27. میزان الحکمه، ج ۶، ح ۱۲۷۷۶٫
28. نهج البلاغه، خطبه ۱۹۳٫

دانستنیهایى از قرآن ۴

پیام مقام معظم رهبرى به مناسبت جنایت هولناک صهیونیستها در غزه۵

تجلى تولى و تبرى در زیارت عاشورا        حجهالاسلام والمسلمین محمدرضا مصطفى‏پور۶

آیه تطهیر، برهان عصمت امامان حجهالاسلام والمسلمین سیداحمد خاتمى۱۰

تمدن غرب در سراشیبى سقوط۲             حجهالاسلام والمسلمین محمدتقى رهبر۱۳

ریزش‏ها و رویش‏هاى انقلاب اسلامى۱۶

سه هشدار بنیادى                    حجهالاسلام والمسلمین یعقوبى۱۹

پاسخ به اهم شبهات عزاداراى                حجهالاسلام سیدجواد حسینى۲۲

احیاى فرهنگ شهادت دستاورد کلیدى                 حجهالاسلام والمسلمین محمدحسن رحیمیان۲۶

شناخت صلابت و اقتدار اسلام به برکت انقلاب اسلامى       غلامرضا گلى‏زواره۳۰

پرسش و پاسخ‏هایى در باره مهدویت۳۵

درآمدى بر آسیب‏شناسى دین انقلاب اسلامى                     اسماعیل نساجى‏زواره۳۸

پارسایى و دیندارى بانوان، از طلوع اسلام تا انقلاب اسلامى              زهرا نساجى‏زواره۴۲

نگاهى به رویدادها۴۸

غلامرضا گلى زواره

در گستره پژوهشگران و نظریه پردازان

پیروزى انقلاب اسلامى در ایران موجب گسترش بحث‏هاى جدّى‏تر در مطالعات اسلام‏شناسى و شیعه پژوهى در غرب گردیده است. فرهنگستان فنون وادبیات آمریکا در سال ۱۳۶۶ ش طرحى گسترده را در این زمینه موضوع بررسى‏ها و تحقیقات خود قرار داد که سه هزار نفر از ملیّت‏هاى گوناگون با آن همکارى مى‏کنند، پژوهشگران برجسته‏اى از دانشگاه‏هاى‌هاروارد،برینستون و کلمبیا در زمره آنان مى‏باشند، هدف از این طرح که تاکنون مجلداتى از آن منتشر شده است، کمک به ارتقاى سطح آگاهى سیاستمداران آمریکایى به نقش مذهب در جهان است از جمله مباحثى که در این طرح عنوان گردیده برخى موضوعات ذیل مى‏باشد:

۱- وجوه اشتراک و افتراق انقلاب اسلامى با سایر انقلاب‏هایى که در جهان صورت گرفته چه مى‏باشد.

۲- بررسى‏هاى تکنیکى درباره این تحوّل همچون نحوه بسیج توده‏ها، سازماندهى تظاهرات در شهرها، ارتباط میان عناصر انقلابى و نیز نحوه برخورد رژیم استبدادى با این امور.

۳- تأثیر انقلاب اسلامى بر روى بحث‌هایى که تحت عنوان فاندامنتالیزم (اصالت گرایى و بازگشت به ریشه‏ها  Fundamentalism مطرح است. بحث درباره این که اصول گرایى شیعه چه ویژگى‌هایى دارد، آیا نوستالژیک است یا واقع گرا، سنتى است یا رو به آینده دارد و اصولاً انقلاب‌هایى که از باورهاى دینى سرچشمه مى‏گیرند چه مشخصاتى دارند.

۴- تأثیر انقلاب اسلامى بر جامعه‏شناسى دین، قبلاً امیل دورکیم و ماکس‏وبر گفته بودند جوامع در سیر عقلانى شدن عناصر اسطوره‏اى و رمز آلود را به حاشیه مى‏رانند و تدریجاً آن‏ها را حذف مى‏کنند با وقوع انقلاب در ایران چنین دیدگاهى متزلزل گردید زیرا این پدیده ثابت کرد جوامع نه تنها در مسیر سکولار شدن گام نمى‏نهند بلکه آنها که در ابتدا سکولار بوده‏اند به امر قدسى باز مى‏گردند.

در بحث‏هاى مربوط به جامعه‏شناسى غربى‏ها مکرّر از انقلاب اسلامى به عنوان یک شاخص و سمبل حرکتى در بازگشت به معنویت و مذهب یاد کردند.۱

نویسندگان غربى که به تحلیل و بررسى درباره انقلاب اسلامى پرداخته‏اند گرچه در مجموع نکات جالبى را در این ارتباط گوشزد نموده‏اند ولى به دلیل اندیشه‏هاى سکولاریستىو انسان محورى‏هاى خود و عدم شناخت جامعه ایران و نیز جوامع اسلامى در بخش‌هایى از آثار خویش، حقایق را به گونه‏اى مطرح کرده‏اند که با واقعیت‏هاى تاریخى و سیاسى انقلاب اسلامى تطبیق نمى‏کند. آنان از تک ساحت بودن فرهنگ غربى متأثر بوده‏اند و به همین دلیل ملاک سنجش صحت یا نادرستى یک جریانى را مسایل معیشتى و اقتصادى تلقى کرده‏اند، آنان دانسته‏هاى خود را درباره روحانیّت مسیحى به عنوان پیش فرض در پژوهش‏هاى خویش دخالت داده و تصوّر کرده‏اند علما و روحانیت شیعى وضعى مشابه آنان را دارد، مورد دیگرى که این تحقیقات را مورد تأمّل قرار مى‏دهد این است که برخى مطالب را بدون ذکر مأخذ معتبر و مستند درج نموده‏اند یا آن که به منابع دست دوم و سوم استناد نموده و نیز احتمال دخالت دیدگاه‏هاى سیاسى، گروهى و حزبى مؤلّفان منابع مزبور را در نوشته‏هاى آنان، در نظر نگرفته‏اند، در برخى از نوشته‏هاى غربیان که به انقلاب اسلامى ایران اختصاص یافته است، مطالب مضحک و خنده دارى هم دیده مى‏شود”بورس مورلیش” در مقاله‏اى تحت عنوان: “خمینى مخفى” در بیان عواملى که تأثیر عمیقى بر شخصیت رهبر کبیر انقلاب گذاشته است یادآور مى‏شود شهادت امام حسن مجتبى(ع) توسط سمّ بر روحیه امام خمینى تا بدانجا اثر نهاده است که عنوان مسموم سازى بسامدى بالایى در سخنرانى‏ها و نوشته‏هاى ایشان دارد، به عنوان نمونه رهبر انقلاب تأکید مى‏کرد فرهنگ غربى افکار ملت‏هاى جهان سوم را مسموم مى‏کند و موسیقى غربى اخلاق جوانان ایرانى را مسموم مى‏سازد، هم چنین آمریکا را جرثومه‏اى زهرآلود مى‏دانستند.۲

کریستیان برومبرژه ایران شناس فرانسوى در مقاله‏اى با عنوان اسلام و انقلاب در ایران با روشى مردم شناسانه به سراغ انقلاب اسلامى رفته و سعى در تجزیه و تحلیل آن دارد، که البته رهیافت او فرهنگى است و سعى دارد تشیع و نمادهاى شیعى را محورهاى اصلى تحلیل‏هاى خود قرار دهد، او مى‏گوید پنج خصوصیت این مذهب را انقلابى جلوه مى‏دهد و باعث مى‏شود در حرکت‏هاى سیاسى اجتماعى به بزرگى انقلاب اسلامى ایران اثر گذار باشد: استقلال مالى علماى شیعه، استقلال سیاسى آنان، توان تشکیلاتى و سازماندهى حوزه‏هاى علمیّه، اصل امامت و استمرار آن در اصل فقاهت، زنده نگه داشتن کربلا و نمادهاى جاودانه آن که مورد اخیرش از همه در پیروزى انقلاب ایران اثر گذارتر بوده است.

ژان پى یردگارد در مقاله “قم شناسان در نزد آیت اللّه‏ها” سه نکته برجسته را در انقلاب ایران مورد تحلیل قرار مى‏دهد: وحدت تمامى قشرهاى مردم، اسلامى بودن همراه با شهادت‏طلبى و موضوع کشتارها و ترورهاى بعد از پیروزى انقلاب اسلامى ایران، وى یادآور مى‏شود جامعه ایران در آستانه انقلاب به اقلیّت غرب گرا و اکثریت مسلمان و معتقد به فرهنگ دینى تقسیم مى‏گردید. این جمع کثیر نه تنها تحت سلطه گروهى اندک بودند بلکه توسط آنان تحقیر هم مى‏شدند، براى بیرون آمدن از این وضع نامطلوب غالب مردم امام خمینى را در مقام رهبر و اسلام را به منزله راه حل انتخاب کردند که خود امام از میان این اکثریت برخاسته بود و به زبانى سخن مى‏گفت که قاطبه مردم آن را درک مى‏کردند، زبان نمادها و حماسه‏هاى کربلا شالوده اصلى فرهنگ عموم مردم را تشکیل مى‏داد.

“الیویه روا” در مقام یک ایران شناس فرانسوى در مقاله تشیع و انقلاب ثابت مى‏کند که چگونه تشیع به عامل اصلى انقلاب در ایران تبدیل گردید.۳

میشل فوکوى فرانسوى در سال‏هاى قبل از انقلاب در کنار ژان پل سارتر نامه‏ها و اعلامیه‏هاى تندى علیه رژیم استبدادى شاه و به طرفدارى از مردم ایران صادر مى‏کرد که در پاى اکثر آن‏ها امضاى فوکو به چشم مى‏خورد. او که عمرى را به بد بینى نسبت به جنبش‏هاى آزادى بخش و انقلاب‏هاى جهانى گذرانیده بود در پاییز سال ۱۳۵۷ به عنوان روزنامه نگار به ایران آمد و تحوّلات انقلاب را دنبال کرد.

دو چیز در حرکت انقلابى مردم ایران فوکو را شدیداً مجذوب خود ساخت: طراوت و منحصر به فرد بودنش، در بررسى‏هاى غربى پیرامون انقلاب اسلامى فوکو روش واقع گرایانه و بدون پیش فرض‏هاى غربى دارد. از منظر او، این انقلاب نخستین قیام فرامدرن عصر حاضر و اولین خیزش بزرگ علیه نظام‏هاى زمینى بود. فوکو سریعاً به این نتیجه رسید که با پدیده‏اى غیر معمولى و خارق العاده روبرو گردیده است که پى آمدش فراى مرزهاى ایران، به سطح جهانى مى‏رسد، به اعتقاد او این اولین جنبش بر ضد نظم جهانى است. به نظر فوکو هدف انقلاب مزبور نه عادى سازى اشکال قدرت نظیر سایر انقلاب‏هاى جهان بلکه نفى رادیکال گذشته در جهت آینده‏اى دور است. این انقلاب مى‏خواهد به اسلام دوران پیامبر برگردد و به پیش برود. رمز موفقیت انقلاب در اراده جمعى علیه نظام شاهنشاهى و تظاهرات چند میلیونى و اعتصاب عمومى آن بود. آن چه به انقلاب جاذبه و زیبایى مى‏بخشد تعاملى است میان کل مردم و دولت تهدید کننده آن‏ها.۴

یورگن‌هابرماس فیلسوف مشهور آلمانى که به ایران هم آمده بود مى‏گوید: این انقلاب با جنبش‏هایى که حول روابط تولید و مبارزات طبقاتى فعالند تفاوت دارد. زیرا مسئله اصلى آن فقر فرهنگى، روند عقلانیت یک بعدى و استحاله حیات است و طى آن کوشش مى‏گردد که چگونه مى‏توان از اشکال تهدید شده زندگى دفاع نمود و به تجدید حیات پرداخت، او مى‏افزاید در انقلاب ایران جوانب مثبت دینى و شعور مذهبى و نقش روانکاوانه آن و ساماندهى به اخلاق اجتماعى و ارتباطى و تأثیر این عوامل بر تحوّلات سیاسى، بوروکراتیک و سرمایه دارى قابل مشاهده مى‏باشد.۵

رابرت کالسون، نویسنده برجسته کانادایى که خود را فردى غربى و غیر مسلمان نامیده است از انقلاب ایران به عنوان یک معجزه یاد کرده و گفته است: این شگفت‏انگیز مى‏باشد که یک انقلاب مکتبى و الهى بتواند در جهان امروز، این گونه تحقق یابد و در جهت استقرار عدالت پیش رود. اصالت و اخلاص ناشى از این تحوّل در سطح وسیع در میان مردم به چشم مى‏خورد. از آن جا که این قیام یک بارقه الهى است از درک تمام ابعادش ناتوان مى‏باشم ولى محتوایش را درک کرده‏ام و مى‏کوشم درباره‏اش بیشتر تحقیق کنم و آن را در جهان منعکس نمایم تا قدرت‏ها دریابند که چه بخواهند و چه نخواهند این انقلاب دائمى است و ما از آن الهام مى‏گیریم.۶

جان فوران جامعه شناس آمریکایى آثارى چند درباره تحوّلات خاورمیانه، ایران و انقلاب دارد که مهم‏ترین آنها کتاب “مقاومت شکننده” مى‏باشد، او در بررسى‏هاى خود پیش فرض‏هاى غربى را نمایان ساخته و مى‏گوید تصوّر یک اسلام همگن به عنوان تنها علّت رویدادهاى انقلاب ایران تصوّر نادرستى است زیرا چندگانگى و تنوّع فرهنگ سیاسى بر حوادث آن سایه افکنده است.۷

پرواند آبراهامیان فصل واپسین کتاب “ایران بین دو انقلاب” خود را به بررسى‏هایى درباره انقلاب اسلامى ایران اختصاص مى‏دهد، او گرچه در ارائه مطالب متنوّع کتابش را در خور توجّه قرار داده است امّا یک سونگرى ایشان و استناد به منابع دست دوم و جهت دار، موجبات خدشه دار گردیدن بخش‌هایى از مطالب کتاب را بوجود آورده و در برخى اظهار نظرها دچار چنان خطایى گردیده که به تحریفى آشکار انجامیده است با این حال اعتراف مى‏کند: انقلاب اسلامى در رخدادهاى تاریخ جهان امروز از این نظر بى‏همتاست که نه یک گروه اجتماعى جدید مجهز به احزاب سیاسى و ایدئولوژى‏هاى غیر مذهبى بلکه روحانیتى سنتى مسلّح به منبر مساجد و مدعى حق الهى را براى نظارت بر همه شؤون دنیوى به قدرت رسانید.۸

پروفسور حامد الگار در سال ۱۹۸۰ م چهار سخنرانى در موسسه اسلامى لندن ایراد کرده بود که در همین کانون به صورت کتابى، انتشار یافت و در همان ایام به فارسى هم ترجمه شد، این کتاب متضمّن پیش گفتارى است کوتاه و در عوض مقدمه‏اى مبسوط از دکتر کلیم صدیقى مدیر مؤسسه اسلامى لندن تحت عنوان مرحله‏اى جدید در نهضت اسلامى که طى آن ضمن توضیحى پیرامون وضع امّت اسلامى قبل از ظهور انقلاب اسلامى و این که تا آن زمان این جامعه راهبر و طلایه دارى نداشته است، از این انقلاب به عنوان تجدید مطلع وحدت جهانى امّت اسلام یاد و تجلیل مى‏کند. وى مى‏افزاید انقلاب مزبور یک حادثه نیست بلکه زنجیره‏اى از جریانى پویا و مداوم است و نمى‏تواند دفعتاً و سریعاً پایان یابد. زمانى طولانى و شاید یک نسل یا بیشتر لازم است تا این قیام به صورت معیار درآید.۹

حامد الگار که سنّى مذهب است علاوه بر شناخت و درک عمیقى که از انقلاب اسلامى ایران دارد هم دلى محسوس و احیاناً ژرفى با این حرکت دینى، از خود بروز مى‏دهد، قبلاً از او کتابى تحت عنوان نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت به فارسى ترجمه شد. او در سخنرانى سوم خود مى‏گوید: هرچند بنابر یک سنت دیرینه انقلاب به طور کلّى توسط علماى شیعه و در رأس آنان امام خمینى رهبرى گردیده است، مع هذا نباید این حقیقت را از نظر دور داشت که اندیشه و آثار (بعضى روشنفکران) بود که بخش وسیعى از اقشار جوان و تحصیل کرده ایران را آماده ساخت تا رهبرى آیت اللّه خمینى را پذیرا شده و با خلوص و شهامت از آن پیروى کنند.۱۰ او خاطر نشان مى‏نماید بدون هیچ شک و شبهه‏اى باید گفت آن چه در ایران رخ داده است غیر مترقبه‏ترین و در عین حال مسرّت بخش‏ترین پیروزى امّت اسلامى در قرن حاضر است.۱۱

گى روشه در کتاب خود “تغییرات اجتماعى” مى‏نویسد: انقلاب اسلامى، انقلابى مذهبى بود که در انقلاب‏هاى این جهان نوین، انقلابى آفرید. به گفته گى روشه انقلاب‏هاى رایج نوین هرگز نمى‏تواند در چهارچوب مفاهیم مذهبى بگنجد. ایدئولوژى انقلابى جدید مفاهیمى را که مذاهب منحصر به صورت رمز و اشاره ماوراءطبیعى به کار برده‏اند، تغییر داده و آن‏ها را به جهان مادى منتقل ساخته است.۱۲

جان ال اسپوزیتو درباره این حرکت سترگ شیعى ایران گفته است: ایران نخستین انقلاب سیاسى اسلامى موفق را به جهان عرضه کرد و مسلمانان سراسر جهان از ثمره آن که همانا اوج گرفتن مفهوم هویت اسلام، بازگشت اقتدار مسلمانان در جهانى که تحت سلطه ابرقدرت‏هاست محظوظ شدند، ایران آماده بود تا اصول خود را در کشور خویش و جهان خارج از آن تبلیغ کند.۱۳

کتاب “انقلاب ایران ایدئولوژى و نمادپردازى”۱۴ توسط بارى روزن نگاشته در پنج فصل تنظیم شده است، وى تحلیل‏هاى خاص در مورد این تحوّل را در سه محور پى مى‏گیرد:

الف: انقلاب ایران سنتى بوده و در این رویکرد مباحث ضد مدرن تعریف و بازکاوى مى‏شود.

ب: این حرکت سنتى گذار براى رسیدن به گفتمان مدرن مى‏باشد.

ج: تحوّلات انقلاب را مى‏توان در چهارچوب تفکّرات مدرن هم ارزیابى نمود، در نهایت به گونه‏اى انقلاب را تحلیل مى‏کند که با مبانى شکل‏گیرى جریان نوخواهى در ایران هم سو باشد: براى تحلیل صحیح انقلاب باید آن را نوگرا و برخاسته از آموزه‏هاى نوگرایى بدانیم و نه تحوّلى در مبناى سنّت.

چارچوب نظرى دفرترو درباره انقلاب اسلامى را غالباً مى‏توان رد کتاب انقلاب اسلامى از چشم انداز نظرى جستجو نمود، این کتاب در واقع دو فصل از کتاب جنبش‏هاى انقلابى اثر جیمز دفرترو مى‏باشد که توسط خانم مشیرزاده ترجمه و مرکز بازشناسى اسلام و ایران و مؤسسه فرهنگ، هنر و ارتباطات در سال ۱۳۷۹ آن را به چاپ رسانیده است، این متفکّر کوشش دارد در تحلیل‏هاى خود مسایل انقلاب را به گونه‏اى بررسى نماید که راه رشد و توسعه را منتهى به مدرنیسم غربى بداند، او رشد فزاینده درآمدهاى نفتى، افزایش انتظار مردم از سطح زندگى خود، رشد سریع نوسازى که با جدیت از سوى شاه دنبال مى‏شد و در جامعه آن روز ایران ظرفیت لازم براى آن وجود نداشت، به همراه شخصیت کاریزماتیک رهبرى، انگیزه‏هاى احساسى و عاطفى را از علل وقوع انقلاب ذکر مى‏کند و در مجموع جنبه‏هاى مادى و معنوى مؤثِّ در این حرکت را یکسان معرفىمى‏نماید.

کتاب معروف خانم اسکاچپول با نام “دولت‏ها و انقلاب اجتماعى”۱۵ نام دارد که در سال ۱۹۷۲ م انتشار یافت، وى نماینده مشهور تئورى ساخت گرایى در تبیین انقلاب‏هاى جهان است. او در این اثر با تأکید بر سه ویژگى مهم رئوس اندیشه خود را ترسیم مى‏نماید. اسکاچپول به نیکى در مى‏یابد که پتانسیل اصلى فرهنگ مقاوم و مبارز در انقلاب ایران از حماسه حسینى سرچشمه مى‏گیرد. آن چه براى این محقق حائز اهمیّت جلوه مى‏کند توان ایدئولوژى اسلام خصوص تشیع در متّحد کردن تمام ایرانیان حتى در خارج از مرزها مى‏باشد، به اعتقاد وى رهبرى سازش ناپذیر موفق گردید یک کانال بومى براى ابراز اپوزیسیون مشترک علیه شاه بوجود آورد به گونه‏اى که حتى ایرانیان غیر مذهبى مى‏توانستند تحت چنین لوایى گرد آیند زیرا همه آنان مى‏توانستند در ماجراى عاشورا جنبه الهام بخش شهادت و فداکارى براى مبارزه با اختناق و ستم بیابند.۱۶

خانم سربرنى محمدى کتابى نوشته است تحت عنوان “انقلاب بزرگ و رسانه‏هاى کوچک” در این اثر استفاده نیروهاى انقلابى از امکانات ناچیز همچون نوار کاست، اعلامیه‏ها و شعارهاى دیوار در مقابل رژیمى که تمام ابزارها و وسایل تبلیغاتى و ارتباطى را در دست دارد مورد بحث قرار گرفته است.۱۷

خانم نیکى آر کدى استاد دانشگاه و محقق آمریکایى کتابى تحت عنوان “ریشه‏هاى انقلاب ایران”۱۸ در یک مقدمه و نه فصل به رشته تحریر درآورده است، وى قبلاً کتابى تحت عنوان تحریم تنباکو در ایران نگاشته که توسط شاهرخ قائم مقامى آن را به زبان فارسى برگردانیده است، ناگفته نماند که علاوه بر کتاب “ریشه‏هاى انقلاب اسلامى” وى دو اثر دیگر درباره این پدیده شگفت به رشته تحریر درآورده است: “مطالعه تطبیقى انقلاب‏هاى ایران” ترجمه فردین قریشى، مندرج در نشریه متین، سال اول، شماره اول، سال ۱۳۷۷ ش و نیز “چرایى انقلابى شدن ایران” ترجمه فردین قریشى، مندرج در همان مجله، سال اول، ش دوم و سوم، سال ۱۳۷۸ش.

نیکى.آر.کدى در آخرین نوشته خود درباره انقلاب ایران اساساً حرکت‏ها و جنبش‏هاى ایرانیان را مبارزه‏اى تحت سیطره و هژمونى غرب و تحت مرکزیت غرب مُدرن و صرفاً در جهت مقابله با امپریالیسم دانسته و معتقد است پس از انقلاب به ویژه بعد از دوم خرداد ۱۳۷۶ این مبارزه در قالب نوخواهى و رسیدن به دولت مُدرن ادامه یافت و اکنون این مقاومت استمرار دارد امّا این تحلیل وى از انقلاب اسلامى و مبارزات مردم مسلمان ایران کاملاً نادرست است چرا که ستیز مردم با کانون غرب و در جهت مرکز زدایى از غرب مُدرن بود و با پیروزى خود به این هدف بزرگ رسید و توانست بنیادهاى فکرى غرب از مُدرن تا پست مدرن را به چالش بکشاند. بررسى تحلیلى کدى درباره این انقلاب نشان مى‏دهد حاکمیت روش‏ها و پیش فرض‏هاى غربى باعث شده است که وى چنین حرکتى را که مسیر تاریخ و بشریت را تغییر داد از سطح یک انقلاب الهى به سطح یکانقلاب انسانى تنزّل دهد و در حقیقت پیام اصلى آن را که نفى حاکمیت مادى و تثبیت حاکمیت خداوند بود نادیده بگیرد و یا از درک آن عاجز بماند. با این حال اعتراف مى‏نماید: در خارج از ایران هیچ حکومتى وجود ندارد که بر پایه جنبش اسلامى مردم باور، به قدرت رسیده باشد و بسیارى از اهداف آن جنبش را تحقق بخشیده باشد.۱۹

کلربریر و پیربلانشه کتابى تحت عنوان “ایران: انقلابى به نام خدا” نوشته‏اند اگرچه در این نوشتار اشتباهات تاریخى و خطاهاى تحلیلى به چشم مى‏خورد اما مؤلّفان به واقعیت‌هایى جالب اشاره کرده‏اند. کلربریر مى‏گوید: موج اعتراض مذهبى براى آن که استقرار بیابد و شاه را مورد اعتراض قرار دهد ضمن استناد به مفاهیم اسلامى که به قرن‏ها قبل برمى‏گردد در عین حال مطالبه عدالت اجتماعى را که به نظر مى‏آید در جهت فکر یا اقدام ترقّى باشد پیش مى‏کشد پى‏یر بلانشه هم یادآور مى‏شود: آن چه مرا حیرت زده کرده، سر برداشتن تمامى یک ملّت است که همه فریاد مى‏زدند مرگ بر شاه، در این تظاهرات بین مبانى مذهبى، عمل حقوق همگانى و اقدام دسته جمعى رابطه‏اى دیده مى‏شد. مشکلات اقتصادى ایران در آن هنگام آن چنان نبود که بر اثر آن میلیون‏ها نفر به خیابان‏ها بریزند و سینه برهنه با مسلسل‏ها مواجه گردند.۲۰

تحقیر استکبار

پیروزى انقلاب اسلامى تحوّلاتى اساسى در موقعیت و استراتژى آمریکا در منطقه بوجود آورد افزون بر سقوط یک متحد، بر اثر این خیزش اسلامى، آمریکا ایستگاههاى فوق العاده مهم استراق سمع الکترونیک خود را از دست داد. با انحلال دو مرکز مراقبت استراتژیکى آمریکا در بهشهر و کنگان موقعیت این کشور در کنترل فعالیت‏هاى اتمى شوروى سابق و تحرکات نظامى آن در شمال ایران کاملاً تضعیف شد و این امر حتى در تصویب قرارداد تجدید سلاح‏هاى استراتژیک با شوروى(سالت ۲) از طرف سناى آمریکا مشکلاتى پدید آورد.۲۱

وظیفه عمده کمیته ضد براندازى سنتو تنظیم و توزیع اطلاعات در مورد فعالیت‏هاى شوروى در منطقه و تهیه برنامه‌هایى براى نبردهاى چریکى در صورت تجاوز این کشور بود. با خروج ایران از پیمان مزبور و متعاقب آن، خروج پاکستان، این سازمان نظامى سیاسى به طور کامل فرو ریخت و از این رو سقوط شاه و پیروزى انقلاب ضربه‏اى قاطع بر سیاست سدّ نفوذ نظامى آمریکا علیه اتحاد شوروى وارد نمود و منافع حیاتى ایالات متحده را در منطقه با چالش جدّى روبرو ساخت.۲۲

دکترین نیکسون در سال ۱۹۶۹ م در جزیره گوام اعلام گردید، بر اساس این دیدگاه آمریکا براى حفاظت از منافع خویش به قدرت‏هاى منطقه‏اى کمک مى‏کرد و منطقه خلیج فارس مناسب‏ترین مکان براى به اجرا درآوردن این نظریه بود و ایران مهم‏ترین پایگاه استراتژیک به شمار مى‏رفت با سقوط دیکتاتورى حاکم بر ایران که جانشین طبیعى قدرت رو به زوال انگلستان در خلیج فارس محسوب مى‏گردید بر استراتژى آمریکا در این ناحیه سوق الجیشى اثر منفى گذاشت، یکى از مقامات آمریکا اعتراف کرده بود: سقوط شاه نشانه فرو ریختگى بناى استراتژى ما در خلیج فارس گردید، استراتژى که ما آن را بر قدرت اقتصادى و سیاسى عربستان و نیروى نظامى و سیاسى ایران پایه‏ریزى کرده بودیم، با محو رکن ایران نمى‏توانست ایفاى نفش کند.۲۳

پیروزى انقلاب به اعتبار آمریکا در منطقه لطماتى شدید وارد ساخت، اشغال سفارت آمریکا در تهران و دستگیرى عوامل این لانه جاسوسى در حقیقت افول اراده سیاسى این ابرقدرت را بروز داد و حرمت و اعتبارش را درهم شکست و این وضع چنان بحران زا شد که حتى رژیم‏هاى مرتجع منطقه وابستگى خود به آمریکا را امرى منفى و سست کننده پایه‏هاى حکومت خود تلقى کردند.۲۴

به دنبال آن حکّام منطقه احساس خطر کردند و نگران عوارض خطرناک‏تر این انقلاب و وقوع جنبش‌هایى در قلمرو خود گردیدند، از این رو به منظور مقابله با خطراتى که منافع ابرقدرت‏ها و وابستگان آنان را در منطقه تهدید مى‏کرد تئورى هلال بحران تدوین گردید و با اتخاذ سیاست جدید نیروهاى واکنش سریع شکل گرفت تا نیازهاى مهم آمریکا در منطقه را همچون مقابله با انقلاب اسلامى، جلوگیرى از گسترش نفوذ شوروى، حمایت از دوستان ایالات متحده آمریکا را تأمین نماید. علاوه بر این، پایگاههاى نظامى آمریکا در کشورهاى خاورمیانه گسترش یافت و شوراى همکارى خلیج فارس به عنوان ستونى براى سد بستن در برابر قدرت ایران در سال ۱۹۸۱ م مطرح گردید و سرانجام به گفته ویلیام لیمن، مفسّر برنامه فرونت لاین، براى مهار توفان انقلاب اسلامى، جنگ تحمیلى را علیه ایران به راه انداختند.

تسخیر لانه جاسوسى، شکست توطئه کودتاى نظامى در طبس، فاش گردیدن کودتاى نوژه، جهانى گردیدن شعار مرگ بر آمریکا، خنثى سازى محاصره‏هاى اقتصادى، ایستادگى در برابر حضور نظامى نامشروع ناوگان آمریکا در خلیج فارس و حمله موشکى به هواپیماى مسافربرى ایران در خلیج فارس ابهت پوشالى آمریکا را درهم شکست و به قول امام خمینى ابرقدرت‏ها بر اثر این انقلاب الهى به خاک مذلّت کشانیده شدند، در واکنش به این تحقیرها، آمریکا کوشید با تهدید و هراس افکنى مردم مبارز ایران را نگران نماید امّا امام در ۱۷ آبان ۱۳۵۸ فرمود: “آمریکا هیچ غلطى نمى‏تواند بکند، نترسید، آمریکا عاجزتر از این است که در ایران دخالت نظامى کند.”۲۵

انقلاب اسلامى از چهره کریه استکبار به سرکردگى آمریکا پرده برداشت، آمریکا خود را به دروغ مدعى دموکراسى و دفاع از حقوق بشر بود که انقلاب این تزویر و نفاق را افشا کرد و سیطره مطبوعات و رسانه‏هاى تبلیغى نتوانست مانع این روند گردد، کشتار جوانان انقلابى ایران توسط رژیم شاه با حمایت و تأیید آمریکا، حمایت از تروریست‏ها و گروهک‏هاى محارب با نظام اسلامى ایران و پناه دادن به آنان، به راه افتادن جنگ تحمیلى عراق علیه ایران با برخودارى از پشتیبانى سیاسى، اطلاعاتى، نظامى و اقتصادى آمریکا و کشورهاى غربى و موشک باران شهرها و روستاهاى ایران، استفاده از بمب‏هاى شیمیایى و دیگر حوادث که مجال پرداختن به آن‏ها نمى‏باشد نمونه‏هایى بارز از سیماى ضد بشرى آمریکا و غربى‏ها بود.

بنابراین با وقوع انقلاب اسلامى در یکى از حساس‏ترین نقاط جهان همچون زلزله‏اى ارودگاه آرام استکبار را به تزلزل واداشت و براى اولین بار یک کشور اسلامى با اکثریت شیعه به طور شگفت انگیزى ابرقدرت‏ها را به مبارزه طلبید و به منافع گوناگون آنان خسارت وارد کرد و خواب تحلیل گران و نظریه پردازان آنان را آشفته ساخت زیرا آنان که معیارهاى تجربى و مادى را اساس بررسى‏هاى خود قرار داده بودند از پیش بینى این حادثه، شناخت ماهیت و شیوه‏هاى موفقیت آن عاجز ماندند و به تعبیر امام خمینى از اراده الهى بى‏خبر بودند. سازمان CIA(سیا) پس از ارزیابى‏هاى لازم در مرداد ۱۳۵۷ ش اعلام کرد ایران در وضع انقلابى یا حتى آستانه یک خیزش قرار ندارد و تشکیلات اطلاعاتى CIA در تحلیل‏هاى خود در ششم مهر ۱۳۵۷ اظهار امیدوارى کرد:انتظار مى‏رود که شاه تا ده سال دیگر به طور فعّال زمام قدرت را در دست داشته باشد.۲۶

بر اساس اسناد بدست آمده از لانه جاسوسى مقام‏هاى اطلاعاتى و سیاسى آمریکا عقیده داشتند: انقلاب اسلامى و حوادث پس از آن ما را نابود کرد و نیروهایمان را پراکنده ساخت و سازمان و روش‏هاى ما را به هیچ و پوچ مبدّل ساخت.۲۷

کشیش انگلیسى به نام پال هنت که در دوران انقلاب اسلامى در اصفهان به سر مى‏برد در خاطرات خود گفته است: ما هرگز باور نمى‏کردیم ایران در آستانه یک انقلاب قرار گرفته است.۲۸

برترى انقلاب اسلامى در تقابل با فرهنگ الحادى و مادى غرب یکى از عوامل کینه توزى‏هاى استکبار علیه این نهضت دینى و مردمى مى‏باشد. یکى از نویسندگان آمریکایى که مدتى ریاست مرکز اطلاعات خاورمیانه‏اى کاخ سفید را عهده‏دار بود در مقاله‏اى نوشته است: زمانى این خطر بزرگ براى غربى‏ها از جنبه‏هاى تهدید نظامى مطرح بود اما امروز انقلاب اسلامى به عنوان یک حرکت فرهنگى زیر بناى فکرى و عقیدتى دنیاى غرب را تهدید مى‏کند.۲۹

انقلاب اسلامى برخلاف روبرو بودن با نقشه‏هاى گوناگون، ضمن غلبه بر بحران‏هاى درونى و درهم شکستن توطئه‏هاى خارجى به کانون اصلى الهام بخشى به آزادگان جهان تبدیل گردیده است و این که امواج معنوى انقلاب کانون ترویج الحاد و کفر را نشانه گرفته استکبار را در بهت و حیرت فرو برده است چرا که سبب گردیده در اعماق تاریکى‏هاى غرب ارزش‏هاى دینى و آرمان‏هاى مذهبى به پرتو افشانى و فروغ آفرینى بپردازند. دکتر غیاث الدین صدیقى رئیس پارلمان مسلمانان انگلیس مى‏گوید: غرب نگران این مسئله است که صف گسترده طالبین رسمیّت دین در اروپا و آمریکا به تدریج موجب سرنگونى تمدّن غربى شود.۳۰ افزایش جاذبه انقلاب اسلامى در میان جوامع غربى، مسیحى و یهودى نیز هراس استکبار را روز افزون ساخته است. یکى از شهروندان آمریکایى با نوشتن نامه‏اى به نماینده وقت جمهورى اسلامى در سازمان ملل به بیان احساسات خود در قبال جمهورى اسلامى ایران پرداخته و یادآور گردیده است:در میان ما آمریکایى‏ها افراد بسیارى هستند که نحوه مدیریت جمهورى اسلامى ایران را که در کنترل آزادى‏هاى به حد و حصر فردى، که منشأ فساد در ایالات متحده است، مورد ستایش قرار مى‏دهند.۳۱

یکى از اسقف‏ها طى سخنانى درگوادالپ (در آمریکاى لاتین) گفت: در غرب ایمان واقعى وجود ندارد، مردم منطقه به ما اعتمادى ندارند، دست اندرکاران جمهورى اسلامى ایمان واقعى دارند و موفق شده‏اند ایمان را با سیاست و کشوردارى توأم کنند، از این طریق مى‏توان پرچم مبارزه با مفاسد و انحراف را پیش گرفت.۳۲

تا قبل از پیروزى انقلاب اسلامى، کشور ایران در سطح جهان و بین الملل نقش تعیین کننده‏اى نداشت و در معادلات سیاسى جهانى به آن اعتنایى نمى‏گردید ولى به برکت پیروزى انقلاب به عزّت و عظمت چشمگیرى دست یافت و از کشورى ضعیف و بى‏تأثیر به قدرتى تأثیرگذار در تصمیم‏گیرى‏هاى جهانى مبدّل گشت، نقش ایران در پرتحرّک گردیدن خیزش‏هاى جهانى، مخالفت ایران با سازش‏هاى خیانت‏آمیز به حقوق مردم فلسطین، به زانو درآوردن ابرقدرت‏ها برهم زدن نظام دو قطبى، سرنگون نمودن رژیمى استبدادى که از طرف ابرقدرت‏ها در تمامى عرصه‏ها حمایت مى‏گردید و سربلند بیرون آمدن در دفاع مقدّس، افشاى ادّعاهاى کاذب منادیان حقوق بشر و مروّجان دروغین دموکراسى، موجب شده است که ابرقدرت‏ها پى به اقتدار انقلاب اسلامى برده و این حقیقت را پذیرفته‏اند که ایران در سطح جهانى بسیار با نفوذ بوده و نقشى تأثیر گذار و تعیین کننده دارد و این ویژه را نمى‏توان انکار کرد.

برخى مشاوران سیاسى نظام حاکم بر آمریکا لب به اعتراف گشوده‏اند و گفته‏اند: انقلاب اسلامى یک حقیقت تاریخى است و باید یک ایران مستقل و از نظر اقتصادى و نظامى با ثبات را باور داشت. از این جهت و به دلیل پیمودن قلّه‏هاى عظمت است که امام خمینى فرموده‏اند: “من با اطمینان مى‏گویم، اسلام ابرقدرت‏ها را به خاک مذّلت مى‏نشاند. اسلام موانع بزرگ داخل و خارج محدوده خود را یکى پس از دیگرى بر طرف و سنگرهاى کلیدى جهان را فتح خواهد کرد.”۳۳

و در وصیت نامه سیاسى الهى خویش نوشته‏اند:

“کدام افتخارى بالاتر و والاتر از این که آمریکا با همه ادعاهایش و همه ساز و برگ‏هاى جنگیش و آن همه دولت‏هاى سرسپرده‏اش و به دست داشتن ثروت‏هاى بى پایان ملّت‏هاى مظلوم عقب افتاده و در دست داشتن تمام رسانه‏هاى گروهى در مقابل ملّت غیور ایران و کشور حضرت بقیه اللّه ارواحنا لمقدمه الفداء چنان وامانده و رسوا شده که نمى‏داند به که متوسل شود و رو به هر کس مى‏کند جواب رد مى‏شنود و این نیست جز به مددهاى غیبى حضرت بارى تعالى….که ملت‏ها را بویژه ملت ایران اسلامى را بیدار نموده و از ظلمات ستم شاهى به نور اسلام هدایت نمود…”

پى‏نوشت‏ها:

1. انقلاب اسلامى در گستره نظام بین الملل، ص ۶۵ – ۶۷٫
2. امام خمینى در پژوهش‏هاى غربى، مجلّه حضور، ش ۱۸، ص ۱۷۵٫
3. روزنامه اطلاعات، ۱۳۷۹/۸/۱۶، ش ۲۲۰۵۳، ص ۷٫
4. انقلاب اسلامى در گستره نظام بین الملل، ص ۴۵ – ۴۶، روزنامه اطلاعات، سه شنبه ۱۳۸۱/۳/۷، ش ۲۲۴۹۲، عصر اندیشه (ویژه نامه نشریه پرتو)، خرداد ۱۳۸۵، ص ۱۴٫
5. روزنامه اطلاعات ش ۲۲۴۹۲٫
6. انقلاب اسلامى در چشم انداز دیگران، ص ۵۸ – ۵۹٫
7. بنگرید به کتاب “مقاومت شکننده”، چاپ چهارم، ترجمه احمد تدین.
8. ایران بین دو انقلاب، یروند ابراهامیان، ترجمه کاظم فیروزمند و دیگران، ص ۴۸۹٫
9. انقلاب اسلامى در ایران، حامد الگار، ترجمه مرتضى اسعدى و حسن چیذرى، ص ۱۲٫
10. همان، ص ۹۷٫
11. همان، ص ۱۵۱٫
12. گى روشه، تغییرات اجتماعى، ص ۲۳۶٫
13. انقلاب ایران و بازتاب جهانى آن، جان. ال اسپوزیتو، ص۴۹٫
14. این کتاب توسط سیاوش مریدى ترجمه و مرکز بازشناسى اسلام و ایران آن را چاپ کرده است.
15. این کتاب با ترجمه سید مجید روئین تن در سال ۱۳۷۶ توسط انتشارات سروش منتشر شده است.
16. حکومت تحصیل دار و اسلام شیعه در انقلاب ایران، ترجمه محسن امین زاده، ص ۲۰۴ – ۲۰۵ مندرج در کتاب رهیافت‏هاى نظرى به انقلاب اسلامى، قم، معارف، چاپ دوم، ۱۳۷۹٫
17. انقلاب اسلامى در گستره نظام بین الملل، ص ۶۲٫
18. این کتاب با ترجمه عبدالرحیم گواهى توسط انتشارات قلم در سال ۱۳۶۹ ش به طبع رسیده است.
19. احیاى مجدد اسلام در گذشته و حال با تأکید بر ایران، ص۴۵٫
20. ایران انقلاب به نام خدا، ترجمه قاسم ضعوى، ص ۲۵۸ ،۲۵۷ ،۲۵۵ ،۲۵۳٫
21. توطئه در ایران، سایروس ونس و برژینسکى، ترجمه محمود مشرقى، ص ۵۶٫
22. نک: دیکتاتورى و توسعه سرمایه دارى در ایران، ترجمه فضل اللّه نیک آئین.
23. انقلاب اسلامى در گستره نظام بین الملل، ص ۱۸۶ – ۱۸۷، رویارویى انقلاب اسلامى ایران و آمریکا، جمیله کدیور، ص ۱۵۸ – ۱۶۰٫
24. توطئه در ایران، ص ۵۷٫
25. در جستجوى راه از کلام امام، دفتر چهاردهم، ص ۴۵۵٫
26. کارتر و سقوط شاه روایت دست اول، بابک آدین و ناصر ایرانى، ص ۳۷٫
27. اسناد لانه جاسوسى، ج ۳، ص ۹۴٫
28. کشیش‏هاى انگلیسى در دوران انقلاب اسلامى، پال هنت، ترجمه ابوترابیان، ص ۲۳٫
29. ماهنامه امید انقلاب، ش ۲۲۲٫
30. فصلنامه حضور، ش ۱۷، پاییز ۱۳۷۵، ص ۱۸ – ۱۹٫
31. ماهنامه صبح، ش ۷۰، خرداد ۱۳۷۶٫
32. عصر امام خمینى، ص ۳۶۹ – ۳۷۰٫
33. فریاد برائت (پیام به حجاج بیت اللّه الحرام)، ص ۱۳٫

انحراف عمیقى که تنها حدود ۵۰ سال پس از رحلت نبى اکرم(ص) با روى کار آمدن یزید فاسق و فاجر روى داد، از چشم مردم و خواص آن دوران پنهان ماند اما امام حسین(ع)، با قیام پرشکوه، بیدار کننده و تکان دهنده خود و ارائه نسخه‏اى عملى، به بشریت آموخت که درک و فهم توطئه‏هاى پنهان، “عکس العمل به موقع، شجاعانه و فداکارانه در مقابل آنها” و پرداختن بهاى لازم براى شکستن آن توطئه‏ها، وظیفه سنگین و تاریخى ملتهاى بیدار و هوشیار است که درس امروز ما و امت اسلامى از عاشورا نیز همین است.

باطن و هدف اصلى دستگاه استکبار از جنایات اسرائیل در غزه، نابودى کامل عنصر مقاومت در منطقه و سیطره بر خاورمیانه “لبریز ثروت و منافع گوناگون ” است که ملتها و دولتهاى مسلمان باید این هدف پنهان را درک کنند و در مقابل آن، عکس العمل مناسب انجام دهند.

آن خواب آشفته تعبیر نشد و شجاعت، بیدارى و فداکارى جوانان مؤمن لبنان، تو دهنى محکمى به آمریکا و اسرائیل و همه حامیان و پیروان آنان زد.

همانگونه که آنان اذعان مى‏کنند ایران اسلامى، به برکت بیدارى و هوشیارى مردم، در چشم ملتهاى منطقه به پیکره‏اى عظیم، پرشکوه و امید بخش، براى مقاومت و پیروزى تبدیل شده است و سلطه طلبان اکنون براى نابود کردن این مقاومت، دولت مظلوم، مردمى و منتخب حماس را بعنوان هدف تجاوزات خود انتخاب کرده‏اند.

اگر دشمنان اسلام در این مرحله موفق شوند، مطمئناً دست از سرخاورمیانه بر نمى‏دارند و کشورهاى اسلامى حول و حوش آن منطقه که از کمک به فلسطین خوددارى مى‏کنند باید تبعات خطرناک اشتباه امروز خود را درک کنند.

در مسئله غزه به ویژه از جوانان مؤمن و پرشورى که با حضور در فرودگاهها و مناطق دیگر، خواهان رفتن به غزه شدند تشکر مى‏کنم اما باید توجه کرد در این عرصه دست ما بسته است.

بهرحال همه بدانند جمهورى اسلامى همانگونه که تا کنون از هیچ کمکى به مردم مظلوم فلسطین دریغ نکرده از این پس نیز هر کارى لازم باشد در این زمینه انجام خواهد داد.

باید با ادامه فشارهاى سیاسى و مردمى، دشمن را وادار به عقب نشینى کرد.

کودکان بى‏پناه و زنان مظلوم غزه هر روز مثل برگ خزان روى زمین مى‏ریزند اما هیچ صدایى از سازمان ملل، دیگر سازمانهاى مدعى حقوق بشر و دولتهاى غربى از جمله دولتهاى اروپایى بلند نمى‏شود و این واقعیت تلخ، نشان دهنده دروغگویى، ریا و فریب کارى سازمانها و دولتهاى مدعى دفاع از حقوق بشر است.

این افراد حتماً در پیشگاه خدا، پاسخگوى همراهى با جنایتکاران خواهند بود امّا خوشبختانه در ایران اسلامى، همراهى قاطع ملت و دولت به حمایت تحسین برانگیز از مظلومان فلسطینى منجر شده است.

حتى اگر دشمن، خداى ناکرده یکایک مبارزان حماس و مجاهدان فلسطینى را که با عزم و اراده قاطعانه در حال مقاومت هستند از پاى درآورد، مسئله فلسطین با این فاجعه آفرینى‏ها از بین نمى‏رود و بدون شک فلسطین با تکیه بر تجربیات، بسیار بسیار قوى‏تر از گذشته، در مقابل دشمن قامت برمى‏افرازد و سرانجام بر آن پیروز خواهد شد.

پایدارى این ملت بزرگ، بر مواضع ظلم ستیزانه خود رضایت الهى و خرسندى امام و شهدا را در بر دارد و انشاء اللّه در پرتو پشتیبانى ملتها و ادامه مجاهدتها، همه ملتهاى مسلمان پیروزى را در آینده‏اى نه چندان دور جشن خواهند گرفت.۱۳۸۷/۱۰/۲۱

امام خمینى ثابت و استوار

فلسطین مظلوم

من در طى سالیان دراز، خطر اسرائیل غاصب را گوشزد مسلمین نمودم که اکنون این روزها به حملات وحشیانه خود به برادران و خواهران فلسطینى شدت بخشیده است…. و به قصد نابودى مبارزان فلسطینى پیاپى خانه و کاشانه‏شان را بمباران مى‏کند. من از عموم مسلمانان جهان و دولت‏هاى اسلامى مى‏خواهم که براى کوتاه کردن دست این غاصب و پشتیبانان آن به هم بپیوندند.۱۳۵۸/۵/۱۶

کشورهاى اسلامى باید در مقابل اسرائیل اشغالگر که اکثر گرفتاریهاى کشورهاى اسلامى به دست آن است موضع خصمانه داشته باشند و با تمام نیرو از آرمان فلسطینى و لبنان عزیز دفاع کنند. کشورهاى اسلامى باید از سازمان‏هاى آزادیبخش سراسر جهان دفاع کنند ما توطئه مصر و آمریکا و اسرائیل را براى درهم کوبیدن نهضت بزرگ مردم مبارز فلسطین شدیداً محکوم مى‏کنیم.

این مسلمینى که باید همه دولت‌هایشان و ملت‌هایشان دست به دست هم بدهند و مهاجمین به اسلام را، صهیونیسم را که مهاجم به اسلام است و دشمن سرسخت اسلام است و در صدد این است که یکى بعد از دیگرى کشورهایى را از شماها بگیرد، به جاى اینکه همه با هم متحد بشوید و این جرثومه فساد و سرطان را از بلاد مسلمین بیرون کنید و پاک کنید، باهم مى‏نشینید یا صحبت مى‏کنید، یا صحبتى مى‏کنید که به نفع آنهاست…

چه داعى دارید که شما که از اسرائیل اینطور توهین مى‏بینید، اینطور اهانت مى‏کند، اینطور حیثیت شما را پایمال مى‏کند…

یک همچو جرثومه فسادى را شما باید با اتفاق خودتان از بین بردارید اگر از بین بر ندارید، این یک ماده سرطانى است که سرایت مى‏کند به جاهاى دیگر، اکتفا به جولان نمى‏کند، رأى آنها این است که اسرائیل از همه نژادها بالاتر است و از فرات تا نیل هم مال اوست و همه این جاها باید برگردد به اسرائیل و شما نشستید سر یک امور جزئى… دعوا مى‏کنید.

گرفتارى با دست همه مسلمین باید حل بشود و تا اتحاد بین همه مسلمین نشود، این گرفتارى‏ها هست. این یک گرفتارى عمومى است براى همه مسلمین، یک گرفتارى هم گرفتارى براى همه جهان است، همه مستضعفان جهان،این گرفتارى به اضافه همه گرفتارى‏ها زیر سر آمریکا و…است. اگر آمریکا پشتیبانى از اسرائیل نمى‏کرد، اسرائیل مى‏توانست فلسطین را غصب کند؟ مى‏توانست ادعا کند که جولان مال ماست و آن را براى خودشان ثبت کند؟ اگر آمریکا نبود و این قدرت شیطانى نبود، اینهمه فساد در بلاد مسلمین حاصل مى‏شد؟ اینهمه خونریزى‏هایى که در بلاد مسلمین مى‏شود با تحریکات آمریکاست.۱۳۶۰/۱۱/۲

اسرائیل از نظر اسلام و مسلمین و تمامى موازین بین المللى غاصب و متجاوز است، و ما کمترین اهمال و سستى را در پایان دادن به تجاوزات او جایز نمى‏دانیم.

کسانى که از اسرائیل حمایت مى‏کنند باید بدانند که افعى گزنده را در حمایت خود قوى مى‏کنند.

از اسرائیل این دشمن اسلام و عرب جانبدارى نکنید، که این افعى افسرده اگر دستش برسد بر صغیر و کبیر شما رحم نمى‏کند.

بر همه آزادیخواهان جهان است که با ملت اسلام همصدا شده، تجاوزات غیر انسانى اسرائیل را محکومنمایند.

من به جمیع دول اسلام، و مسلمین جهان در هرجا هستند اعلام مى‏کنم که ملت عزیز شیعه از اسرائیل و عمّال اسرائیل متنفرند، و از دولتهایى که با اسرائیل سازش مى‏کنند متنفّر و منزجرند.

این ماده فساد که در قلب ممالک اسلامى، با پشتیبانى دول بزرگ جایگزین شده است و ریشه‏هاى فسادش هر روز ممالک اسلامى را تهدید مى‏کند، باید با همت ممالک اسلامى و ملل بزرگ اسلام ریشه کن شود.

(کلمات قصار)

“یا معشر الجن و الانس ألم یأتکم رسل منکم یقصون علیکم آیاتى و ینذرونکم لقاء یومکم هذا قالوا شهدنا على أنفسنا و غرّتهم الحیاه الدنیا و شهدوا على أنفسهم أنهم کانوا کافرین”

(سوره أنعام،آیه ۱۳۰)

اى گروه پریان و انسانها آیا پیامبرانى از خودتان براى شما نیامدند که آیات مرا برایتان بیان کنند و شما را از دیدار چنین روزى بترسانند گفتند بر زیان خود گواهى مى دهیم، همانا زندگى دنیا آنان را فریب داد و بر نفس خود شهادت دادند که آنان کافر بوده‏اند.

معشر: از عدد عشر یعنى ده گرفته شده و گویند این تمام عدد است و مقصود همه خلایق مى‏باشد چه از جنس جن باشند و چه از جنس انس. از این روى است که به قیامت یوم الجمع مى‏گویند، زیرا در آن روز تمام جنیان وانسیان در یک جا جمع مى‏شوند.

به هر حال این خطاب الهى قطعا به کافران و عاصیان از انس و جن مى شود. شاید برخى پندارند که این سخن تنها به کفار ابلاغ مى‏شود، چنان که در بسیارى از تفاسیر آمده است ولى گمان نمى‏رود که تنها کفار مخاطَب این آیه باشند، زیرا مسلمانان عاصى و گنهکار نیز شامل مى‏شود. مگر این آیات الهى فقط بر کفار نازل شده است؟ یا مگر مسلمانان همگى به این آیات محکم آسمانى عمل مى‏کنند؟ بى گمان آنان که این آیات را دیدند و مطالعه کردند و بر آنها تلاوت شد، همه در برابر آنها مسئولیت دارند.پس اگر کسى آیات خدا را شنید و به آنها پشت کرد، یا به آنها عمل نکرد در برابر خداوند باید پاسخگو باشد. چون در آن جهان مجال دروغ گفتن و حقایق را پنهان کردن نیست، لذا کافران و متمردان بر علیه خود شهادت مى‏دهند و اقرار مى‏کنند که: آرى، خداوندا! آیات تو را دیدیم و عبرت نگرفتیم. آیات تو توسط پیامبران و رسولانت رسید ولى به آنها پشت کردیم. و خداوند در این آیه مبارکه علت عصیان و سرپیچى آنان را وابستگى شدید به دنیا مى‏داند که چون اینان مغرور به زرق و برق دنیا شدند. لذا از آیات خدا دورى گزیدند و در برابر پیامبران الهى ایستادند تا جائى که پیامبران را به قتل رساندند و یا آنکه با آنان رفتار بسیار بدى انجام دادند. مگر رسول خدا و برترین انسان روى زمین نمى فرماید: “ماأوذى نبى مثل ما أوذیت” که در این سخن شیوا هم ثابت مى‏شود که تمام پیامبران اذیت و آزار شدند و هم ثابت مى‏شود که بیشترین اذیت و شکنجه، مربوط به خود خاتم الانبیا صلى الله علیه و آله است که حضرت اقرار مى‏کند هیچ یک از پیامبران مانند من اذیت نشدند.

دلیل دیگرى که ثابت مى‏کند مخاطبین آیه منحصر به کفار نمى‏شود، همین است که علت پشت پا زدن مردم را به آیات، فریفته شدن دنیا به مى‏داند. زیرا کفار بیشتر از روى لجاجت و عناد و یا تکبر به مقابله با رسولان بر مى‏خواستند. یعنى نه تنها به خاطر وابستگى به دنیا تمرد و نافرمانى مى‏کردند بلکه حاضر به کرنش و خضوع در برابر پروردگار خود نمى‏شدند و همین تکبر که شیطان را از رحمت خدا – براى همیشه – دور ساخت، آنان را به چنین ظلمى به خویشتن واداشت. ولى در این آیه بحث از دنیاپرستى است که چون آیات الهى آنان را از لهو ولعب دور مى‏سازد و از پیروى هواى نفس منع مى‏کند که نمى توانند به آمال و آرزوهاى دنیوى خود برسند، لذا سرپیچى مى‏کنند و با رسولان خدا درگیر مى‏شوند و پیکارمى کنند.

نکته دیگرى که در آیه وجود دارد و ممکن است براى بسیارى از تلاوت کنندگان سؤال برانگیز باشد این است که خطاب به جن و انس شده است که همانا از جنس شما براى شما رسولانى فرستادیم، در حالى که همه مى‏دانند رسولان فقط از جنس انسیان بودند و ربطى به پریان نداشتند. البته آنچه مسلم است و از آیات سوره جن نیز معلوم مى‏شود این است که پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله قطعا براى انس و جن آمده و مبعوث شده است که همه جن و انس را به سوى خدا فراخواند و از عاقبت امر بترساند و نه از قرآن و نه از سنت ثابت نمى شود که خداوند از جنس جن نیز پیامبرانى فرستاده است بلکه همه پیامبران براى جن و انس مبعوث شده‏اند و همه آنان از جنس انس بوده‏اند. بنابراین در اینجا که مى فرماید رسل منکم لازم نیست مقصود این باشد که از جنس هر یک از شما دو گروه پیامبرانى آمده‏اند زیرا وقتى خطاب به دو گروه است، در ادبیات عرب مى‏توان خطاب کلى باشد و غرض یک طایفه یا اینکه خطاب به هر دو گروه باشد و مقصود اغلب آنها باشد. زیرا معلوم است که انس غلبه بر جن دارند از حیث کثرتو همچنین امور دیگرى باعث مى‏شود که خطاب به نوعى باشد و انواع دیگر را نیز شامل شود. مثلا اگر چندین زن باشند و تنها یک مرد میان آنان باشد خطاب به آنها به صورت مذکرشود هرچند غلبه براى جنس اناث باشد. براى مثال تغلیب در قرآن آمده است: “یخرج منهما اللؤلؤ و المرجان” یعنى از درون دریاها و رودها دُر و مرجان به دست مى‏آید، در حالى که میدانیم دُر و لؤلؤ و همچنین مرجان فقط از دریاها و آبهاى شور استخراج مى‏شود. ولى در اینجا چون بحث از هر دو آب بود، لذا چنین فرمود. یا اینکه کسى مى‏گوید: اکلت التمر و اللبن یعنى خرما و دوغ را خوردم با اینکه خرما را مى‏خورند و دوغ را مى‏نوشند ولى هر دو را در هم ادغام مى‏کند و به یک خطاب مى‏آورد.

در این آین مبارکه نیز خطاب به هر دو نوع است، ولى غرض از “منکم” فقط انسیان است. البته ناگفته نماند که ممکن است بلکه قطعى است که رسولان خصوصا اولواالعزم از میان خود جنیان و پریان، نمایندگى داشتند که مطالب را به همنوعان خود برسانند چنانکه از روایات نیز ظاهرمى شود.

نکته دیگر اینکه خداوند کسى را عقاب نمى کند مگر آنکه حجت را بر او کامل گرداند و اصلا تکلیف انسانها به انجام عبادتهاى مخصوص مستلزم این است که براى آنها رسولان و نمایندگانى از سوى خدا بیایند و آیات خدا را براى آنها بیان کنند، در غیر این صورت اصلا تکلیف محقق نمى شود. در زمان ما نیز که پیرو خانم الانبیا صلى الله علیه و آله هستیم هم کتاب الهى حکمفرما است و هم حجت خدا روحى فداه در میان ما هست. هرچند از دیدار رخ دلربایش محرومیم و حجت بر ما تمام است که بحمد الله وکلاى عام حضرتش پیوسته ما را با آیات الهى آشنا مى‏کنند و در این دوران تکنولوژى و پیشرفت چیزى بر کسى مخفى نمانده است و آنچه باعث دورى مردم از خدا و آیات او مى‏شود تنها و تنها دنیاپرستى و وابستگى شدید به مادیات است که امید است شیعیان أمیرالمؤمنین علیه‏السلام خود را با معنویات بیشتر مأنوس کنند و از مادیات تنهابه اندازه ضرورت استفاده کنند تا ان شاء الله همراه با شفاعت امامان و موالى خود، از رحمت بى پایان پروردگارشان بهره‏مند گردند. آمین رب العالمین.

حجهالاسلام و المسلمین محمد تقى رهبر

در مقاله پیشین گفتیم تمدّن غرب به دلائلى در سراشیبى سقوط قرار گرفته و آثار و نشانه‏هاى این افول را کما بیش مشاهده مى‏کنیم. البته این مایه شگفتى نیست که این تمدن که شاخصه اصلى‏اش ارتقاى علمى و جهش فناورى و رشد چشمگیر تکنولوژى است، رو به افول و سقوط باشد و یا این نگاه را ساده اندیشى بنامیم که چگونه این تمدّن بزرگ و غول آسا رو به سقوط برود؟! تاریخ بشر در بستر خود شاهد سقوط تمدّن‏هاى بزرگى بوده که در روزگاران گذشته پرچمدار بوده و اکنون آثارشان در ویرانه‏ها دفن شده و بیش و کم از زیر خاک سر بیرون مى‏آورد. آشوریها، کلدانیها ،اشکانیان، ساسانیان، سلجوقیان و… و تبارها و نژادها و رژیم‏هاى حاکم در گذشته به نسبت شرائط زمانشان کم قدرت‏تر از رژیم‏هاى قدرتمند کنونى نبوده‏اند، اما امروز از آنان جز افسانه‏اى درهم شکسته باقى نمانده و سنگ‏هاى حجّارى شده و کاسه و کوزه‏هاى شکسته تفسیرى است بر کاخهاى جبروت آن کاخ نشینان که تأمّل در تاریخ زندگى آنان و عبرت گرفتن از آن مى‏تواند چراغ راه آینده انسان‏ها باشد. از اینرو قرآن کریم بخشى از آیات خود را به ترسیم سرگذشت پیشینیان اختصاص داده، با این هدف که انسان‏ها به وضع موجود مطمئن نباشند و خط مشى خود را بگونه‏اى انتخاب کنند که بدفرجامى حاصل آن نباشد.

علل و عوامل سقوط تمدن‏ها

نکته مهم در این مقال بررسى علل و عواملى است که سقوط تمدّن‏ها را در پى دارد و نیز عواملى که موجب ثبات و بقاى آن مى‏گردد. هر چند تفصیل بیان این عوامل از حوصله این مقال بیرون است اما به اختصار مى‏توان گفت: اگر یک تمدّن و فرهنگ با فطرت آدمیان که فطرت خدائى است همسوئى داشت، اگر ایمان و عقل و منطق را که شالوده فکر آدمیان است اساس تمدّن و فرهنگ ساخت، اگر عطوفت و مهر را مبناى عمل با آحاد تحت حاکمیت قرار داد، اگر تمام ارکان قدرت را عاریتى و امانتى دانست که آفریدگار جهان به آنان سپرده است، بى تردید شانس ماندگارى براى چنین تمدّنى به واقعیت نزدیک‏تر خواهد بود چرا که به نص صریح قرآن آنچه براى خیر بشریت نقش دارد در زمین مى‏ماند “و اما ما ینفع النّاس فیمکث فى الارض”(سوره رعد آیه ۱۷) قرآن کریم باطل را به کف‏هاى روى آب و حق را به آب و جواهرات تشبیه مى‏کند که یکى در معرض فنا قرار دارد و دیگرى داراى خصلت ماندگارى است، چرا که حق براى انسان‏ها سودمند و مایه خیر بشریت است.

ناگفته پیداست که این ماندگارى فرهنگ و تمدن براى پویندگان حق به معناى بقاى تخت و تاج و ابنیه و آثار نیست، چرا که عناصر مادى در آزمایشگاه طبیعت فرسوده و متلاشى مى‏گردد و به فرض ماندن تمدّن و فرهنگ، چیزى فراتر از اینهاست. بلکه معناى ماندگارى فرهنگ حق و تمدّن منطبق با فطرت آدمیان، ماندن فکر و اندیشه، معنویت و مفاهیم و جریان انسان ساز و فضیلت پرور است همانگونه که انبیاء بزرگ و رهبران آسمانى و ایده و آرمان الهى‏شان در قالب دین و آیین ماندگار شده است.

در حالیکه از نمرود و فرعون و قیصر و کسرى جز بدنامى و بدفرجامى اثرى نیست. نام ابراهیم و موسى و عیسى و محمد(صلوات اللّه علیهم) بر تارک تمدّن‏ها مى‏درخشد و تا از فرهنگ و معنویت اثرى هست نام و یاد این طلایه داران توحید تداعى مى‏شود. اینها قافله سالاران فرهنگ آسمانى بودند که موهبت و مائده آسمانى را به زمین آورده و جهان مرده را روح و حیات بخشیده‏اند. این است معناى ماندگارى حق…و اگر در تاریخ پرماجراى اسلام جز بدنامى از معاویه و یزید و مروان و‌هارون و مأمون و منصور باقى نمانده براى اینست که اینها بنام اسلام و آیین حق، پرچمدار باطل وگمراهى و ستم و استبداد بوده و فرهنگ قیصر و کسرى را پاسدارى مى‏کردند. اگر از اینها کاخ‏هاى سبز و سرخ و هزار و یک شب بغداد مانده باشد این تمدّن و فرهنگ اسلام نیست، حقیقت فرهنگ و تمدّن اسلامى را در مکتب عدل و امامت امیرمؤمنان على علیه السلام و وارثان ولایت و پرچمداران فرهنگ و انقلاب و ستم ستیزى چون مکتب امام صادق(ع) و قیام عاشوراى حسینى(ع) و ادامه این فرهنگ را در تداوم رهبرى دینى باید جستجو کرد.

خلاصه آنکه جلوه‏هاى تمدن و فرهنگ را به جاى آنکه در ابنیه و آثار و حجارى و تذهیب جستجو کنیم – هر چند اینها نیز آثار هنرى هنرمندان تاریخ است – بیش از آن فرهنگ و تمدّن را در اندیشه و دانش و عملگرایى اخلاقى و حق جویى و نوع دوستى و خیررسانى باید کاوید.

دموکراسى غربى یا تروریسم دولتى!

نکته دیگر درباره تمدّن غربى نوع دموکراسى و تفسیرى است که از این واژه مى‏کند. هرگاه غربى‏ها قصد تصرّف کشورى را به منظور اجراى سیاستهاى سرکوب و سلطه گرانه خود مى‏کنند، پرچم دموکراسى را بر مى‏دارند! و با این عنوان به دخالت سیاسى، نظامى و قتل و غارت و شکنجه‏هاى قرون وسطائى دست مى‏زنند. نمونه این سیاست را در اشغال عراق و افغانستان دیدیم و دیگر موارد که مردم جنایات صدام سفّاک و دیکتاتور را از یاد برده و آرزو مى‏کنند صدام مانده بود و آمریکا نمى‏آمد! با اینهمه بوش در آخرین روزهاى ننگین ریاست تروریستى خود در عراق از دموکراسى دم زد که پاسخ خود را از مردم عراق و آن خبرنگار قهرمان دریافت کرد. نمونه دیگر آن قتل عام مردم مظلوم غزه و ددمنشى رژیم اشغالگر است و زشت‏ترین چهره‏اش که با طراحى آمریکا و حمایت دولتهاى غربى و عربى بدنام صورت گرفت و بى‏شرمانه‏ترین سخن اظهارات بوش بود که حماس را مقصّر اعلام کرد و وزیر خارجه‏اش با وقاحت تمام گفت: جنگ ما جنگ ارزشهاست! آرى، ارزش و حقوق بشر و دموکراسى در تفسیر غربى و آمریکایى آن، یعنى یک ملت را از حقوق اولیه و آب و غذا و دارو و اظهار عقیده و انتخاب سرنوشت محروم کردن و اهریمن درنده‏اى چون اسراییل را در جنایت‌هایش سلاح و تجهیزات دادن و این حوادث هرچند بسیار تلخ است اما درسهاى آموزنده‏اى به ملتها مى‏دهد یعنى بیش از پیش نظام ارزشى غرب و وابستگان به آمریکا و دولتهاى خود فروخته عربى را شناساند.

گذشته و آینده سلطه غربى‏ها

بر این اساس است که مى‏گوییم تمدّن غربى رو به افول است. چرا که در این تمدّن نه تنها از ارزشهاى فرهنگى و اخلاق و معنویت و مفاهیم آسمانى خبر و اثر نیست بلکه این تمدّن به محو ارزشهاى متعالى و حقوق انسانى کمربسته و غرور علمى و روح استکبار اهریمن این تمدّن را در نوردیده است. از آن تاریخ که فناورى و تکنولوژى و دانش مادى، غربى‏ها را در جهان مطرح کرد (که البته نباید فراموش بکنیم که این انقلاب علمى و صنعتى چنانکه در مقاله پیشین اشاره کردیم از علوم و دانشمندان اسلامى مایه گرفته است) متعاقب آن غرور و سرکشى غرب آغاز شد و سلطه استکبارى بر کشورها کلید خورد و دراین سو و آن سوى جهان به گشت و گذار پرداختند تا منابع ثروت را در جاى جاى جهان کشف کنند و به غارت و چپاول آن بپردازند و مقدمه این چپاول سلطه سیاسى و یا سلطه نظامى و مزدور گمارى در رأس حاکمیت کشورهاى تحت سلطه بود که تاریخ پرماجراى این سلطه را با رنجنامه ملت‏هاى کشورهاى تحت ستم در مجالى دیگر باید به گفتگو نهاد.

در همین شرائطى که این قلم در دست نگارش است جنایات غربى‏ها به سردمدارى آمریکا در کشورها از جمله کشورهاى اسلامى همچون عراق، افغانستان، فلسطین اشغالى و غزه قهرمان و مظلوم و زخم خورده به جائى رسیده که مردم جهان جنایات آیشمین و هیتلر را فراموش کرده‏اند. همه اینها جلوه‏هاى تمدّن غربى و حقوق بشر آمریکایى است، هرچند همانگونه که قبلاً گفتیم جایگاه تمدّن غربى به موجب عملکرد سردمداران استکبار جهانى امروزه به نازل‏ترین مرتبه رسیده و روز به روز تنفر و انزجار جهانى از عملکرد این دولت‏ها و بیش از همه دولت خودکامه و متجاوز آمریکا به چشم مى‏خورد.

بوسه وداع و انتفاضه کفش!!

نمونه این را در برخورد ملتها در تظاهرات علیه سیاستهاى رئیس جمهور در حال احتضار آمریکا بوش مى‏بینیم. کار به جایى رسیده که خبرنگار عراقى الزیدى خبرنگار تلویزیون عراق این عنصر جنایتکار و سفّاک تاریخ را در یک جلسه مطبوعاتى در عراق با لنگه کفش‏هاى خود هدف مى‏گیرد و هنگامى که این سفّاک از دموکراسى در عراق حرف مى‏زند، به نیابت ملّت عراق کفش‏هاى خود را از پاى درآورده و به دهان بوش پرتاب مى‏کند و مى‏گوید: “این بوسه وداع ایست اى سگ!” که این پاسخ تاریخى براى این خبرنگار آزاد به عنوان یک سند ثبت مى‏گردد و بدون تردید اگر مراقبت‏هاى امنیتى و حفاظت و ترس نبود میلیون‏ها انسان دیگر دهان بوش را با لنگه کفش مى‏کوبیدند. اینست پاسخ تحقیرآمیز براى سران خودکامه و سلطه‏گر غرب چه آمریکا، چه انگلیس و یا هر متجاوز دیگر که در شرائطى که بدترین جنایات ضد بشرى و قرون وسطایى در غزه و عراق و افغانستان و زندان‏ها و شکنجه‏گاه‏هاى ابوغریب و گوانتانامو بدست این تبهکاران اتفاق مى‏افتد بازهم این بى شرم‏ها از حقوق بشر و دموکراسى سخن مى‏گویند؟! و البته بیدارى ملتها و توده‏ها از عراق و افغانستان و لبنان فراتر رفته و طشت رسوایى استعمارگران از بام فلک افتاده است. تصویر حقارت‏آمیز رئیس جمهور محتضر آمریکا و بازتاب جهانى آن در حافظه‏ها مى‏ماند و جا دارد که رژیم جدید آمریکا از این ماجرا درس بگیرد و تغییرى در استراتژى سیاسى خود در تعامل با کشورها بدهد. زیرا دوره سلطه گرى و سلطه پذیرى به پایان رسیده است. هر چند بعید بنظر مى‏رسد جریان استکبارى شیطان بزرگ و لابى صهیونیستى چنین مجالى را به کسى بدهد و بدیهى است که ایران اسلامى در این تغییر و تحوّلات چشم به راه هیچگونه تغییرى نیست، چرا که گذشته عملکرد دموکرات‏ها را فراموش نمى‏کند.

بارى چالش‏هاى تمدن غربى تنها در مبانى سیاسى و عملکرد استکبارى نیست و بُعد انسانى و اخلاقى و خانوادگى و اقتصادى غرب در بدترین شرایط قرار دارد که در فرصت دیگر بدان خواهیم پرداخت و این مطلبى است که نویسندگان و ارباب قلم باید بدان بپردازند و تمدّن غرب را به چالش بکشند.

اصول خدشه ناپذیرى نظام اسلامى

اصولاً خط مشى سیاسى و زیربناى ایدئولوژیکى جمهورى اسلامى ایران این نیست که به یک قدرت خارجى متکى باشد و هر جریان سیاسى یا جناحى که دست به سوى بیگانه دراز کند و پیام آن نوعى امیدوارى به بیگانه باشد از نظر ملت ما مطرود و منفور است. البته ایران اسلامى با رسالت هدایتگرى که براى مردم دیگر جهان دارد، امکان ندارد پیام صلح جویانه و منشور هدایتگرى براى اقطاب قدرت داشته باشد که این هرگز به معناى اتکا و امیدوارى به بیگانه نیست و این متفاوت با جریانهاى سیاسى است که از هم اکنون در آستانه انتخابات ریاست جمهورى کشورمان نوعى داد و ستند به بیگانه دارند و سردمداران کاخ سفید مستقیم و غیر مستقیم از آنها حمایت مى‏کنند. جریانهاى سیاسى داخل کشور به خوبى مى‏دانند که ملت کوچکترین گذشتى درباره کسانى که لبخند به بیگانه بزنند و یا چشم به راه حمایت آنان باشند (ندارد و) این از اصول سیاست‏هاى خدشه‏ناپذیر نظام اسلامى است که احدى حق ندارد از این خط قرمز عبور کند. ملّت بزرگ ما با همه مشکلاتى که طى سالها پیش روى داشته حاضر است هرگونه فشار و محرومیتى را تحمّل کند و چون سالار شهیدان فریاد بزند: “هیهات منّا الذلّه” و این روزها که حماسه عاشوراى حسینى(ع) در خاطره‏ها تجدید مى‏شود خط مشى سالار شهیدان و استقامت آن بزرگ امام مجاهد در برابر دشمنان مى‏بایست الگو و سرمشق همه باشد که آزمایش امروز ما در برابر یزیدیان زمان مقاومت در برابر شیطان بزرگ و فشارهاى استکبارى و زیاده خواهان جهانى است.

اعم از تحریم اقتصادى یا تهدید نظامى که البته نخ نما شده و براى مردم ما جز مسخره مفهومى ندارد و در این خصوص توصیه اینست که اندیشه‏هاى امام راحل و معمار انقلاب اسلامى خمینى کبیر – سلام اللّه علیه – بار دیگر بازنگرى شود که کدام جریان در راستاى اندیشه‏هاى آن بزرگ گام برمى‏دارد و کدام جریان روى برتافته است؟!

جشن سى سالگى نظام و چشم‏انداز آن

در بهمن ماه سال جارى انقلاب اسلامى ایران سى ساله مى‏شود. نظام اسلامى به دلیل مبانى و اصول پایدار خود که نفى سلطه بیگانه از شاخصه‏هاى بارز آن است، طى این سالها زیر رگبار تبلیغات و تهدیدات و جنگ و تحریم و توطئه‏هاى فرهنگى و اقتصادى امواج سهمگین را از سر گذرانده و اینک مى‏توان گفت این درخت تناور ریشه دوانده و به ثمر بخشى رسیده هرچند مشکلات پیش روى کم نبوده است. هر اندازه فشار افزایش یافته، ریشه نظام اسلامى استوارتر شده است درست مانند میخى که هر اندازه بر آن بکوبند استوارتر مى‏گردد. از چهار سوى جهان نگاه مردم عالم به سوى انقلاب اسلامى دوخته و در حال الگوگیرى از آن مى‏باشند. یکى از برکات این نهضت عظیم، به چالش کشیده شدن نظام سلطه جهانى و تابوى ایالات متحده و شکست اسطوره شکست ناپذیرى رژیم صهیونیستى و فروپاشى اقتدار زورمدارانه آمریکا است که داعیه دار کدخدائى دهکده جهان و بازیگر عرصه سیاسى بین المللى است.

در این روزها که قدرت در آمریکا جابجا مى‏شود به نوشته واشنگتن پست: “بوش با پذیرش شکست از ایران، کاخ سفید را ترک مى‏کند” اعترافات از این دست را فراوان مى‏بینیم و به یکى دو مورد محدود نمى‏شود. اینها براى یک ملت از بند رهیده، دست آورد کمى نیست، اگر قدر این عطیّه الهى و موهبت آسمانى را بدانیم و در پاسدارى از آن لحظه‏اى کوتاهى نکنیم.

افزون بر این سپاس این نعمت اینست که چهره زیبا از این انقلاب در عمل نشان دهیم چه در عملکرد داخلى و تعامل با مردم فداکار و صبورمان در سیستم مدیریت‏ها و تکریم آحاد ملت که به فرموده حضرت امام ولى نعمت ما هستند و چه در تعامل با زیاده خواهى‏هاى خارجى و پایدارى در برابر فشارها، درست همانگونه که قرآن مى‏آموزد: “اشداء على الکفار رحماء بینهم؛ در برابر کفار سرسخت و نسبت به یکدیگر مهربان “

خطر استحاله انقلاب را جدى بگیریم

هر انقلابى علاوه بر تهاجمات بیرونى از درون نیز با یک خطر جدى روبرو است و آن خطر استحاله است. فراموش نکردیم که پس از رحلت نبى اکرم(ص) آیین نوپاى اسلام دستخوش چه تحوّلاتى شد و امامت حق با دسیسه سیاست بازان چگونه منزوى گردید و عدل امامت بالأخره سر از بیدادگرى خلافت و سلطه باقى مانده‏هاى کفر و نفاق چون امویان و عباسیان سردرآورد و چه خسارتهاى عظیمى بر بشریت تاریخ از این جریان‏هاى انحرافى وارد آمد و اگر نبود مکتب راستین امامت و ولایت که در میان انبوه تاریکى‏ها و بدعت‏ها و تحریف‏ها و زورمداریها، از خانه اهلبیت پیامبر درخشید و حق و باطل را تفکیک کرد معلوم نیست چه بر سر اسلام مى‏آمد و اگر قرار بود مردم اسلام را در قصرهاى شام و بغداد و حکومت یزیدیان جستجو کنند، باید فاتحه اسلام خوانده مى‏شد، چنانکه حضرت سید الشهدا(ع) فرمود: “و على الاسلام السلام اذ قد بلیت الامه براع مثل یزید” این ماجرا در هر زمان قابل تکرار شدن است. انقلاب اسلامى نیز که برآمده از نهضت حسینى(ع) و مکتب علوى(ع) و فرهنگ جعفرى(ع) است امروزه با این خطر روبرو است که آنرا باید جدى گرفت و با تمام وجود در پاسدارى از فرهنگ انقلاب استقامت ورزید و بهاى آن را باید پرداخت، زیرا دشمنان بیرونى و ستون پنجم داخلى همان توطئه را دنبال مى‏کنند که به تدریج انقلاب را از مسیرش منحرف سازد و البته با چراغ خاموش و به نام انقلاب به استحاله آن بپردازند چنانکه با مشروطیت چنین کردند…

عناصر بنیادین نظام بویژه حاکمیت و تک تک آنان که دل در گرو ارزشها و دست آوردن خون شهداء دارند باید مراقب باشند انقلاب استحاله نشود و نامحرمان زمان امور را بدست نگیرند.

مطلب دیگر: نوع عملکردها است که باید بر اساس منطق و مصلحت و بدور از خطا و اشتباه و غفلت و بى خیالى باشد. حفظ نظام که امام راحل آن را اهم واجبات برشمارند به عملکرد درست و جبران کاستى‏ها و اصلاح نابسامانیها و پرهیز از اختلافات و دنیاگرایى و خودستائیها و تعصّبات جناحى و خطى و تمسّک به ریسمان خدا و عمل خالص و نصیحت پذیرى و اهتمام به حل مشکلات جامعه و جلب اعتماد و امنیّت افکار عمومى و سوژه ندادن به بدخواهان است و در این فرآیند مسؤولان امر در صف مقدم تکلیف اند. مع الأسف مواردى به چشم مى‏خورد که برخى مسؤولان فراموش کرده‏اند در چه شرائطى قرار دارند، اوضاع جهان و توطئه دشمنان را نادیده گرفته و با پاره‏اى از اشتباهات دست مى‏یازند و به اصل مشورت و تفاهم چندان پایبند نیستند که هرچند این‏ها گناه کبیره نیست ولى بازتاب آن بیش از گناه کبیره است.

هر عملى و اقدامى که به تضعیف نظام و سست کردن پایه‏هاى اعتماد مردم مى‏انجامد نه تنها در پیشگاه ملت منفور است، در محکمه عدل الهى نابخشودنى است. نظام اسلامى پس از چهارده قرن که بر تاریخ اسلام گذشته و امروز در عرصه جهان درخشیده برآمده از قرن‏ها مجاهده و درد و رنج میلیون‏ها انسان پاک باخته‏اى که چوبه‏هاى دار و زندان‏هاى مخوف و زنده به گور شدن را پذیرفتند تا فرهنگ متعالى ولایت را به نسل‏هاى بعدى بسپارند و امروزه ما وارثان این فرهنگ و میراث طلایه داران ایمان و ایثار و شهادت هستیم که در قالب یک حکومت مستقل اسلامى براى ما فراهم آمده است، لذا حق نداریم کوچکترین اشتباه و سهل انگارى و کج اندیشى و انحراف از حق را مرتکب شویم با توجه به این مسؤولیت خطیر شایستگى رسالت اسلامى و امامت دیگر ملّتها را خواهیم داشت. از خداوند بزرگ در این مسیر دشوار و آزمایش سخت کمک مى‏طلبیم.

بسم اللّه الرحمن الرحیم

انا للّه و انا الیه الراجعون

جنایت هولناک رژیم صهیونیستى در غزه و قتل عام صدها مرد و زن و کودک مظلوم، بار دیگر چهره خونخوار گرگهاى صهیونیست را از پشت پرده تزویر سالهاى اخیر بیرون آورد و خطر حضور این کافر حربى را در قلب سرزمینهاى امّت اسلام، به غافلان و مسامحه کاران گوشزد کرد مصیبت این حادثه هولناک براى هر مسلمان بلکه براى هر انسان با وجدان و با شرف در هر نقطه جهان بسى گران و کوبنده است، ولى مصیبت بزرگتر سکوت تشویق‏آمیز برخى دولتهاى عربى و مدعى مسلمانى است چه مصیبتى از این بالاتر که دولتهاى مسلمان که باید در برابر تجاوز رژیم غاصب و کافر و محارب، از مردم مظلوم غزه حمایت مى‏کردند، رفتارى پیشه کنند که مقامات جنایتکار صهیونیست، گستاخانه آنها را هماهنگ و موافق با این فاجعه آفرینى بزرگ معرفى کنند؟

سران این کشورها چه جوابى در برابر رسول اللّه صلى اللّه علیه و آله خواهند داشت؟ چه جوابى به ملت‏هاى خود که یقیناً عزادار این فاجعه‏اند خواهند داد؟ به یقین امروز دل مردم مصر و اردن و سایر کشورهاى اسلامى از این کشتار، پس از آن محاصره طولانى غذائى و داروئى لبالب از خون است.

دولت جنایتکار بوش در واپسین روزهاى حکمرانى ننگین خود با همدستى در این جنایت بزرگ، رژیم آمریکا را بیش از پیش روسیاه کرد و پرونده جرائم خود را به عنوان جنایتکار جنگى قطورتر ساخت. دولتهاى اروپایى با بى تفاوتى و شاید همراهى خود در این فاجعه بزرگ، یکبار دیگر دروغ بودن ادعاهاى طرفدارى از حقوق بشر را ثابت کردند و شرکت خود در جبهه ضدیت با اسلام و مسلمین را نشان دادند. اکنون سؤال من از علماء و روحانیون جهان عرب و رؤساى ازهر مصر این است که آیا هنگام آن نرسیده است که براى اسلام و مسلمین احساس خطر کنید؟ آیا هنگام آن نرسیده است که به واجب نهى از منکر و کلمه حق عند امام جائر عمل کنید؟

آیا عرصه دیگرى براى عریان‏تر از آنچه در غزه و فلسطین در جریان است در همدستى کفار حربى با منافقان امت براى سرکوب مسلمانان لازم است، تا شما احساس تکلیف کنید؟

سؤال من از رسانه‏ها و روشنفکران جهان اسلام و بویژه جهان عرب آن است که تا چه هنگام به مسؤولیت رسانه‏اى و روشنفکرى خود بى‏تفاوت خواهید ماند؟ آیا سازمانهاى حقوق بشر رسواى غرب و شوراى باصطلاح امنیت سازمان ملل بیش از این هم ممکن است رسوا شوند؟

همه مجاهدان فلسطین و همه مؤمنان دنیاى اسلام به هر نحو ممکن موظف به دفاع از زنان و کودکان و مردم بى دفاع غزه‏اند و هر کس در این دفاع مشروع و مقدّس کشته شود شهید است و امید آن خواهد داشت که در صف شهداى بدر و احد در محضر رسول اللّه صلى اللّه علیه و آله محشور شود.

سازمان کنفرانس اسلامى باید در این شرایط حساس به وظیفه تاریخى خود عمل کند و جبهه یکپارچه‏اى به دور از ملاحظه کارى و انفعال، در برابر رژیم صیهونیستى تشکیل دهد. باید رژیم صهیونیستى به وسیله دولتهاى مسلمان مجازات شود. سران آن رژیم غاصب باید به جرم این جنایت و نیز محاصره طولانى مدت، شخصاً محاکمه و مجازات شوند.

ملتهاى مسلمان میتوانند با عزم راسخ خود این مطالبات را تحقق بخشند و وظیفه سیاستمداران و علما و روشنفکران در این برهه بسى سنگین‏تر از دیگران است.

اینجانب به مناسبت فاجعه غزه روز دوشنبه را عزاى عمومى اعلام مى‏کنم و مسؤولان کشور را به اداى وظائف خود در این حادثه غم‏انگیز فرا مى‏خوانم.

و سیعلم الّذین ظلموا اىّ منقلب ینقلبون.

سید على خامنه‏اى

۱۳۸۷/۱۰/۸

۲۹/ ذى الحجه الحرام/۱۴۲۹

۱- آیا دین یهود و یهودیان، ظهور منجى آخرالزمان را قبول دارند؟

در کتاب تورات و ملحقات آن، بشارات زیادى درباره آمدن موعود و ظهور مصلحى جهانى در آخرالزمان آمده است که به قسمتى از آن اشاره مى‏شود:

الف: بشارت ظهور در زبور داوود

در بیش از ۳۵ بخش از مزامیر صد و پنجاه گانه، نوید ظهور آن موعود امم و منجى عالم موجود است:

زیرا که شریران منقطع مى‏شوند؛ امّا متوکلان به خداوند، وارث زمین خواهند بود، چون که بازوهاى شریران شکسته مى‏شود و خداوند، صدیقان را تکیه گاه است. خداوند، روزهاى صالحان را مى‏داند و میراث ایشان ابدى خواهد بود. صدیقان، وارث زمین شده، ابداً در آن ساکن خواهند شد، امّا عاصیان، عاقبت، مستأصل و عاقبت، شریران، منقطع خواهند شد.۱

از دریا تا دریا و از نهر تا به اقصا زمین، سلطنت خواهد کرد.

تمامى ملوک، با او کرنش خواهند کرد و تمامى امم او را بندگى خواهند کرد، زیرا، فقیر را وقتى که فریاد مى‏کند و مسکین که نصرت کننده ندارد، خلاصى خواهد داد. و به ذلیل و محتاج، ترحم خواهد فرمود و جان‏هاى مسکینان را نجات خواهد داد.۲

قوم‏ها را به انصاف داورى خواهد کرد. آسمان شادى کند و زمین مسرور گردد.۳

ب: بشارت ظهور در کتاب اشعیاى نبى

در بخشى از کتاب، خداوند، قریب الوقوع بودن تحقّق عدالت خویش را وعده مى‏دهد و مؤمنان را به اجراى عدالت فرا مى‏خواند و مى‏گوید: انصاف را نگاه بدارید، عدالت را جارى کنید، زیرا که آمدن نجات من و منکشف شدن عدالت من، نزدیک است.۴

آن گاه، انصاف، در بیابان، ساکن خواهد شد و عدالت، در بوستان مقیم خواهد گردید و عمل عدالت سلامتى و نتیجه عدالت، آرامى و اطمینان خاطر خواهد بود تا ابدالآباد. و قوم من، در مسکن، سلامتى و در مساکن مطمئن و در منزل‏هاى آرامى، ساکن خواهند شد.۵

ج: بشارت ظهور در کتاب زکریاى نبى

در آن روز، یهوه(خدا) بر تمامى زمین پادشاه خواهد بود و در آن روز، یهوه واحد خواهد بود و اسم او واحد.۶

د: بشارت ظهور در کتاب دانیال نبى

امیر عظیمى که براى پسران قوم تو ایستاده، خواهد برخاست و چنان زمان تنگى خواهد شد که از حینى که امتى به وجود آمده است تا امروز، نبوده و در آن زمان، هر یک از قوم تو که در دفتر مکتوب یاد شود، رستگار خواهد شد و بسیارى از آنانى که در خاک زمین خوابیده‏اند، بیدار خواهند شد، امّا اینان به جهت حیات جاودانى و آنان به جهت خجالت و حقارت جاودانى. و حکیمان، مثل روشنایى افلاک خواهند درخشید و آنانى که بسیارى را به راه عدالت رهبرى مى‏کنند، مانند ستارگان خواهند بود تا ابد الآباد. امّا تو اى دانیال! کلام را مخفى دار و کتاب را تا زمان آخر، مهر کن. بسیارى به سرعت تردد خواهند کرد و علم افزوده خواهد گردید خوشا به حال آن که انتظار کشد!۷

ه: بشارت ظهور در کتاب حبقوق نبى

اگر چه تأخیر نماید، برایش منتظر باش، زیرا که البته خواهد آمد و درنگ نخواهد کرد، بلکه جمیع امت‏ها را نزد خود جمع مى‏کند.۸

2. دیدگاه انجیل و مسیحیان درباره موعود چیست؟

نام کتاب مقدّس مسیحیان، انجیل است که به دست چهار نفر جمع آورى شده و به نام نویسندگان آن مشهور گشته است. انجیل کنونى مشتمل بر چهار انجیل متّى، مرقس، لوقا و یوحنا است. اینک، متن برخى از آن بشارت‏ها را که در انجیل آمده است، مى‏آوریم:

الف: متى

و فوراً بعد از مصیبت آن ایام، آفتاب، تاریک گردد و ماه، نور خود را ندهد و ستارگان از آسمان فرو ریزند و قوت‏هاى افلاک، متزلزل گردد. آن گاه علامت پسر انسان در آسمان پدیدار گردد و در آن وقت، جمیع طوایف زمین، سینه زنى کنند و پسر انسان را ببینند که بر ابرهاى آسمان، با قوت و جلال عظیمى مى‏آید.۹

ب: انجیل مرقس

عیسى، خطاب به حواریون گفت: “زنهار کسى شما را گمراه نکند، زیرا که بسیارى به نام من آمده، خواهند گفت که من هستم و بسیارى را گمراه خواهند کرد، امّا چون جنگ‏ها و اخبار جنگ‏ها را بشنوید، مضطرب مشوید، زیرا وقوع این حوادث، ضرورى است، لیکن انتها، هنوز نیست، زیرا امتى بر امتى و مملکتى بر مملکتى خواهند برخاست و زلزله‏ها در جاى‏ها، حادث خواهد شد و اغتشاش‏ها پدید مى‏آید و این‏ها، ابتداى دردها مى‏باشد، لیکن شما از براى خود احتیاط کنید.

ولى از آن روز و ساعت، غیر از پدر، هیچ کس اطلاع ندارد، نه فرشتگان در آسمان و نه پسر هم.پس بیدار شده و دعا کنید، زیرا نمى‏دانید آن وقت کى مى‏شود در شام یا نصف شب یا بانگ خروس یا صبح. مبادا ناگهان آمده، شما را خفته یابد.”۱۰

ج: انجیل لوقا

و کمرهاى خود را ببندید، چراغ‏هاى خود را افروخته بدارید. خوشا به حال آن غلامان که آقاى ایشان چون آید، ایشان را بیدار یابد. پس شما نیز مستعد باشید، زیرا در ساعتى که گمان نمى‏برید، پسر انسان مى‏آید.۱۱

د. انجیل یوحنا

و بدو قدرت بخشیده است که داورى هم بکند، زیرا پسر انسان است. از این تعجب نکنید، زیرا، ساعتى مى‏آید که در آن، جمع کسانى که در قبورند، آواز او را خواهند شنید و بیرون خواهند آمد.۱۲

لازم ذکر است در انجیل و ملحقات آن، هشتاد بار کلمه “پسر انسان” آمده است که فقط سى مورد آن، با حضرت عیسى مسیح قابل تطبیق است امّا پنجاه مورد دیگر، از نجات دهنده‏اى سخن مى‏گوید که در آخرالزمان و پایان روزگار ظهور خواهد کرد.۱۳

پى‏نوشت‏ها:

1. کتاب مزامیر، مزمور ۳۷، بندهاى ۳۸ – ۹٫
2. همان، مزمور، ۷۲٫
3. همان.
4. کتاب اشعیاى نبى، باب ۵۹٫
5. همان، باب ۳۲٫
6. کتاب زکریاى نبى، باب ۱۴٫
7. کتاب دانیال نبى، باب ۱۲٫
8. کتاب حبقوق نبى، فصل ۲، بندهاى ۳٫
9. انجیل متى، باب ۲۴٫
10. انجیل مرقس، باب ۱۳٫
11. انجیل لوقا، باب ۱۲٫
12. انجیل یوحنا، باب ۵٫
13. مستر‌هاکس آمریکایى، قاموس کتاب مقدّس، به نقل از کتاب ظهور حضرت مهدى(عج) از دیدگاه اسلام و مذاهب و ملل جهان، نوشته سید اسداللّه‌هاشمى شهیدى.

حجهالاسلام و المسلمین محمدرضا مصطفى پور

آفرینش انسان بر فطرت

۱- خداى سبحان انسان را با ویژگى فطرت آفریده است، فطرتى که اساس آن عشق به کمال مطلق و خیر و سعادت و تنفر از نقص و انزجار از شر و شقاوت است، ویژگى که همگانى و تغییرناپذیر است. یعنى اصل این فطرت در همه انسان‏ها وجود دارد. گرچه ممکن است در تشخیص مصداق کمال مطلق یا نقص گرفتار خطا و اشتباه شوند. به همین منظور خداى سبحان دین را که همگام و هماهنگ با فطرت است در اختیار آدمى قرار داده و از او خواسته است تا تمام توجهش را متوجّه دین هماهنگ با فطرت کند و با استفاده از آن در علم و عمل خود را به کمال مطلق نائل و از نقص مصون بدارد “فاقم وجهک للدّین حنیفاً فطرت اللّه التى فطر النّاس علیها لاتبدیل لخلق اللّه ذلک الدین القیم ولکنّ اکثر الناس لایعلمون؛۱ پس روى خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن، این فطرتى است که خداى سبحان انسان‏ها را بر آن آفریده، دگرگونى در آفرینش الهى نیست، این است آیین استوار، ولى اکثر مردم نمى‏دانند.”

خدا کمال مطلق و طاغوت نقص و شر

۲- براى این که انسان‏ها در مسیر فطرت گام بردارند و از خطا در تشخیص مصداق کمال مطلق و نقص و شقاوت مصونیّت پیدا کنند خداى سبحان در میان هر امّتى پیامبر برانگیخته تا حجت بر آن‏ها تمام شود و مصداق واقعى کمال مطلق را شناخته و راه رسیدن به آن را بیابند و همچنین مصداق نقص را شناخته و راه مصونیت از آن را بیابند.

“ولقد بعثنا فى کلّ امّه رسولا ان اعبدواللّه و اجتنبوا الطاغوت فمنهم من هدى اللّه و منهم من حقّت علیه الضلاله فسیروا فى الارض فانظروا کیف کان عاقبه المکذّبین؛۲ ما در هر امّتى رسول فرستادیم که خداى یکتا را بپرستید و از طاغوت اجتناب کنید، خداى متعال گروهى را هدایت کرد و گروهى ضلالت و گمراهى دامنشان را گرفت، پس در روى زمین سیر کنید و ببینید عاقبت تکذیب کنندگان چگونه بود.”

اساس دعوت همه انبیاء دعوت به توحید و پرستش خداى یگانه و دورى از طاغوت و مبارزه با اوست. زیرا اگر پایه‏هاى توحید محکم نشود و طاغوت‏ها از جوامع انسانى و محیط افکار طرد نگردد هیچ برنامه اصلاحى قابل پیاده شدن نخواهد بود. اگر آدمیان بدانند کمال مطلق خداست و راه رسیدن به کمال مطلق عبادت و سر سپردگى و تسلیم شدن در برابر خداست و نقص، طاغوت است و راه مصونیت از آن اجتناب از طاغوت و مبارزه با اوست و با این آگاهى این رهنمود انبیاء را انتخاب کنند به طور طبیعى عشق به کمال در او شکوفا مى‏شود ولى اگر از این نعمت استفاده نکنند دچار گمراهى مى‏گردد. زیرا دسته اول از مقدّمات هدایت را که همانا عبارت از عقل و فطرت و فرستادن انبیاء و ارائه آیات تکوینى و تشریعى خداست تا تصمیم‏گیرى آزادانه، پذیرفته و به سر مقصود رسیده‏اند و دسته دوم با لجاجت و خیره سرى و استکبار و غرور از پذیرش مقدّمات هدایت سرباز زده و خود را به طاغوت و باطل نزدیک کرده و در نتیجه گرفتار ضلالت و گمراهى شده و از مقصود دورمانده‏اند.

در پایان آیه نیز براى بیدار کردن گمراهان و تقویت روحیه هدایت یافتگان این دستور عمومى را صادر کرده که در روى زمین سیر کنند و آثار گذشتگان را که بر روى زمین و در دل خاک نهفته است بررسى کنند و بیابند، سرانجام کار کسانى که آیات خدا را تکذیب کردند به کجا کشیده است.

انسانى که به منظور آموختن درس و عبرت‏گیرى از گذشتگان در زمین سیر مى‏کند هم با ظالمان و ستمگران و اهل باطل و آثار آن‏ها روبرو مى‏شود و هم با پاکان و نیکان و اهل توحید و آثار آنان مواجه مى‏گردد به طور طبیعى انسان بیدار با مشاهده نتایج اعمال ظالمان و اهل باطل، از باطل و ستم و انحراف اجتناب مى‏کند و با دیدار آثار نیکان و پاکان، خود را به نیکى و پاکى مى‏آراید.

نکوداشت نیکان به مقتضاى فطرت

۳- گرامى داشت انسان‏هاى شایسته و فرهیخته و تأثیر گذار و نقش آفرین و مصلحان تاریخ و زنده نگهداشتن نام و یاد آنان در تمام جوامع بشرى رواج دارد. جوامع با تعظیم صاحبان کمال و علم و دانش و بزرگداشت مقام آنان از آن‏ها تجلیل به عمل مى‏آورند. باید توجه داشت که تجلیل و تعظیم بزرگان و صاحبان کمال ریشه در کمال دوستى انسان و گرایش فطرى او به کمال دارد و چون هر کسى با سائقه فطرى الهى به مال عشق مى‏ورزد در برابر انسانهاى کامل و صالح ستایش کرده و در ساحت او کرنش مى‏کند و این ستایش و کرنش در برابر انسان‏هاى کامل چه زنده و مرده تفاوتى نمى‏کند.

چنان چه آدمیان در برابر فرهیختگان و صاحبان کمال ستایش و کرنش مى‏کنند نسبت به انسان‏هاى طالح و آلوده و ستمگر حالت نکوهش داشته و او را مذمّت کرده و طرد مى‏کنند.

زیارت مصداقى از بزرگداشت افتخار آفرینان

۴- زیارت پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت آن حضرت که در روایات فراوانى تأکید شده است علاوه بر پیوند وثیق بین زائر و مزور نکوداشت عظمت و مقام آن‏ها و به انگیزه عشق به کمال و کمال خواهى است که در این جا به بیان دو روایت اکتفا مى‏شود.

امام حسن مجتبى(ع) فرمود: من به پیامبر خدا عرض کردم پاداش کسى که به زیارت تو اقدام کند چه خواهد بود؟ پیامبر اکرم(ص) فرمود:”من زارنى او زاراباک اوزارک اوزار اخاک کان حقاً علىّ ان ازوره یوم القیامه حتّى اخلّصه من ذنوبه؛۳ کسى که مرا یا پدرت را یا تو را یا برادرت را زیارت کند بر من لازم است که در روز قیامت با او دیدار کرده و او را از گناهانش رها سازم.”

امام حسین(ع) نیز خطاب به پیامبر عرض مى‏کند، کسى که به زیارت ما مى‏پردازد چه پاداشى براى اوست؟ فرمود:”یابنىّ من زارنى حیّا او میتاً و من زار اباک حیّاً او میتاً و من زار اخاک حیّاً و میتاً و من زارک حیّا و میتاً کان علىّ ان ازوره یوم القیامه و اخلصه من ذنوبه و ادخله الجنّه؛۴ فرزندم، کسى که در حال حیات و زندگى یا مرگ مرا و پدرت و برادرت و خودت را زیارت کند بر من است که او را در روز قیامت زیارت کنم و او را از گناهان نجاتش دهم و وارد بهشتش سازم.”

۵ – یکى از امامانى که به زیارت او تأکید شده زیارت امام حسین(ع) است که در برخى روایات گفته شده اگر کسى قبر حسین(ع) را در کنار فرات زیارت کند مانند کسى است که خدا را فوق عرشش زیارت کرده باشد و یا اگر کسى آن حضرت را با معرفت و شناخت حقش زیارت کند خداى سبحان او را در اعلى علیین قرار دهد و اگر کسى قبر حسین(ع) را در حالى که به حقش معرفت دارد زیارت کند خداى سبحان گناهان گذشته و آینده‏اش را مى‏بخشد.۵

و یکى از زیاراتى که بر خواندن آن و مداومت بر آن تأکید شده زیارت روز عاشوراى امام حسین(ع) است.

امام باقر(ع) فرمود: اگر کسى در روز عاشورا از نزدیک امام حسین را با چشم گریان زیارت کند خداى سبحان به او پاداش دو هزار حج و دو هزار عمره و دوهزار شرکت در جهاد که در رکاب پیامبر خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) باشد اعطا مى‏کند. از آن حضرت سؤال شد اگر کسى امکان حضور در کربلا و حرم مطهر آن حضرت را در روز عاشورا نداشته باشد و از راه دور بخواهد آن حضرت را زیارت کند تکلیف چیست؟ حضرت فرمود: پیش از ظهر در جاى بلندى بایست و پس از اشاره به سوى مرقد آن حضرت بر او سلام کن و بر ستمگران و کشندگان او لعن و نفرین بفرست، آنگاه دو رکعت نماز زیارت بخوان و هرچه مى‏توانى بر مصیبت او گریه کن و خاندانت را نیز بر این عمل وادار ساز، و در خانه مصیبت آن حضرت را اقامه کن سپس فرمود: هر که این کار را انجام دهد من ضمانت مى‏کنم که خداى سبحان پاداش یاد شده را به او بدهد. پس از بیان مطالب به بیان اصل زیارت مى‏پردازد.۶

این زیارت با سلام و درود بر امام حسین(ع) به عنوان فرزند پیامبر خدا و امیرالمؤمنین و سرور اوصیاء و فاطمه زهراء سرور زنان عالم و سلام و درود بر او به عنوان خون خدا و فرزند خون خدا و یگانه روزگار و سلام بر کسانى که در آستانه او عاشقانه ایثار و فداکارى کردند آغاز مى‏شود. و با بیان مصائب او و عظمت آن مصائب مطالب ادامه پیدا مى‏کند پس از آن به لعن و نفرین ظالمان مى‏پردازد و مطالب فراوانى در آن بیان مى‏کند.

ظهور تولّى و تبرّى در زیارت عاشورا

از تأکید بر زیارت امام حسین به گونه کلّى و زیارت آن حضرت در روز عاشورا و خواندن زیارت عاشورا در همه ایام استفاده مى‏شود که یکى از نکات مورد توجه تجلّى و ظهور تولّى و تبرّى در زندگى شیعیان و پیروان اهل بیت رسول اللّه(ص) است، در زیارت عاشورا تولّى و اظهار ولایت و پذیرش آن به خوبى آشکار است و همچنین تبرّى و اظهار برائت و انزجار از ظالمان و ستمگران و کسانى که آن‏ها را به شهادت رساندند.

حال به فرازهایى از این زیارت اشاره مى‏شود.

فرازهایى که گویاى تولّى است در چند بند بیان مى‏شود

الف: در فراز اول که با سلام و درود بر آن حضرت آغاز مى‏شود و زائر مى‏گوید:سلام برتو اى اباعبداللّه، سلام بر تو اى فرزند رسول خدا، سلام بر تو اى فرزند امیرالمؤمنین و سرور اوصیاء، سلام بر تو اى فرزند فاطمه سرور زنان جهان، سلام بر تو اى خون خدا و فرزند خون خدا و یگانه روزگار، سلام بر تو و جان‏هاى پاکى که در آستانه تو فرود آمدند، سلام الهى بر همه شما در همیشه زمان، تا هنگامى که من زنده‏ام و روز و شب پایدار باقى است.

اى اباعبداللّه، بى تردید مصیبت تو بسیار سخت و تحمّل آن بر همه انسان‏هاى مسلمان بسى دشوار است نه تنها بر موجودات زمینى بلکه دیدن آن صحنه‏هاى دلخراش و جانکاه براى ساکنان آسمان‏ها نیز سنگین بود.

ب: یا ابا عبداللّه انى سلم لمن سالمکم و حرب لمن حاربکم الى یوم القیامه؛ اى حسین، اى ابا عبداللّه، بى شک تا روز رستاخیز بر این عقیده استوار مى‏مانم که در کنار یاران شما بوده و در جبهه همرزمان شما باشم.

ج: بابى انت و امى، لقد عظم مصابى بک فاسئل اللّه الّذى اکرم مقامک و اکرمنى بک، ان یرزقنى طلب ثارک مع امام منصور من اهل بیت محمد(ص) اللهم اجعلنى عندک وجیها بالحسین (ع) فى الدّنیا و الآخره.

پدر و مادرم فداى تو باد، تحمّل مصیبت تو بسیار سخت است، از خدایى که منزلت کریمانه‏اى به تو بخشید و مرا در سایه آشنایى با تو گرامى داشت مشتاقانه خواستارم در رکاب پیشواى پیروزى از خاندان نبوى(ص) که به هدف خونخواهى تو برمى‏خیزد، توفیق حضور داشته باشم.

بار خدایا مرا در پرتو الطاف سالار شهیدان در دنیا و آخرت جزو رو سفیدان و آبرومندان درگاهت قرار ده.

در فراز بعدى زائر راه تقرّب به خدا و پیامبر خدا و امیرالمؤمنین و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را ولایت و محبت امام حسین(ع) و بیزارى از دشمنان آن‏ها مى‏داند.

فرازهایى که به بیان تبرّى مى‏پردازد

الف: در مجموع این زیارت تبرّى به صورت لعن و نفرین نسبت به کسانى که اساس ظلم و ستم را بنیان نهادند بیان مى‏شود. از جمله مى‏فرماید: فلعن اللّه امّه اسّست اساس الظلم و الجور علیکم اهل البیت و لعن اللّه امّه دفعتکم عن مقامکم و ازالتکم عن مراتبکم الّتى رتّبکم اللّه فیها و لعن اللّه امّه قتلکتم و لعن اللّه الممهدین لهم بالتمکین من قتالکم، برئت الى اللّه والیکم منهم و من اشیاعهم و اتباعهم و اولیائهم.

لعنت خداوند بر کسانى که اساس ظلم بر شما خاندان نبوى را بنیان نهادند، لعنت خدا بر نامسلمانانى که منزلت خدادادى شما را نادیده گرفتند و شما را از جایگاه امامت بیرون راندند و خلافت الهى شما را به یغما بردند.

لعنت خدا بر کسانى که بر اثر ترس و جهالت و سفاهت به طاغوت زمان پیوستند و زمینه کشتار شما را فراهم ساختند، از همه این افراد و کسانى که سبب شیوع و گسترش تفکر اموى شدند و گروهى که به جاى پذیرش ولایت الهى ولایت طاغوت را پذیرفتند و افرادى که طوق بندگى و پیروى بى چون و چراى آنان را به گردن آویختند از همگى آنان گسسته، به خدا و خاندان پاک شما مى‏پیوندم.

در فراز بعدى مصادیق ظالمان را متذکر شده و از افرادى چون آل زیاد و آل مروان و همه فرزندان امیه و ابن مرجانه (ابن زیاد) و عمر بن سعد و شمر یاد مى‏کند که ملعون هستند و در پایان این فراز مى‏گوید: نه تنها این افراد مورد لعن و نفرین خدایند بلکه کسانى که مقدّمات پیکار با حسین(ع) را فراهم ساختند مورد لعن قرار داده و فرمود:و لعن اللّه امّه اسرجت و الجمت و تنقّبت لقتالک یعنى لعنت خدا بر سپاهیانى که با آماده سازى مقدمات و ساخت زین و لگام براى اسب‏هاى جنگى و پوشیدن نقاب زمینه کشتار شما را فراهم کردند.

ب: در یک فراز اظهار برائت و انزجار مى‏کند از کسانى که پایه گذار ستم بر اهل بیت و شیعیان آن‏ها بودند و از خدا مى‏خواهد که این اظهار برائت را روزى آنان قرار دهد و در شعار ویژه‏اى که گفته شد صد بار آن را بگویید، به صورت کلى مى‏گوید: اللهم العن اوّل ظالم ظلم حق محمّد و آل محمّد و آخر تابع له على ذلک اللّهم العن العصابه الّتى جاهدت الحسین و شایعت و بایعت و تابعت على قتله اللّهم العنهم جمیعاً؛ خدایا نخستین ستمگر بر اهل بیت پیامبر و همه پیروانش را لعنت کن گروهى که به جنگ با امام حسین(ع) برخاستند و آنان که سپاهیان جهالت و سفاهت را بدرقه کردند و کسانى که به این جنایت هولناک رضایت دادند، افکار آنان را پسندیدند و به کردار آنان شادمان شدند، خدایا همگى آنان را لعنت کن از مجموعه این زیارت چند مطلب استفاده مى‏شود.

اول: تقرّب به خدا از راه دوستى و ولاء امام حسین(ع) و اهل بیت به طور کلّى و دوستى و موالات دوستان آن‏ها و برائت و انزجار از ظالمان و ستمگران و پیروان و دوستان و زمینه سازان گسترش تفکّر ستم و ستمگرى حاصل مى‏شود.

بنابراین کسانى که تنها با ابراز محبّت و دوستى و پیوند با آن‏ها به خواهند به مقامات معنوى نائل شوند پندارى بیش نیست بلکه این ولایت و دوستى باید ملازم با برائت و انزجار از ظالمان و دوستان آن‏ها نیز باشد.

دوم: برائت تنها به این نیست که آدمى از ظالمان و ستمگران اعراض کند بلکه باید با اظهار تبرّى از آن و هر کسى که به گونه‏اى با ظلم و ستم همراه است نیز ملازم باشد از این رو کسانى که مستقیماً به اهل بیت ستم کرده‏اند یا ستمگران را یارى نمودند و یا به ستم بر آنان راضى باشند هر سه گروه در ستم سهیم اند و تبرّى و انزجار از آن‏ها نیز لازم است.

سوم از زیارت عاشورا استفاده مى‏شود که برائت از ظالمان و ستمگران به این است که آن‏ها را مورد لعن قرار دهند. در واقع این گروه از رحمت و مغفرت خدا محرومند چنان که ملاحظه مى‏شود که در قرآن گروه‌هایى چون ظالمان۷،دروغ گویان،۸ کافران،۹ و کسانى که حق را کتمان کرده‏اند.۱۰ مورد لعن خداى سبحان قرار گرفتند و بلکه برخى علاوه بر لعن خدا، مورد لعن لعن کنندگان نیز قرار گرفتند، خواه فرشتگان باشند یا مؤمنان یا هر کسى، بنابراین اگر در زیارت عاشورا کسانى که به پیامبر و اهل بیت آن حضرت ستم کرده‏اند، مورد لعن قرار گرفتند باید توجه داشت که این مطلب ریشه قرآنى دارد.

چهارم: زائرى که زیارت عاشورا را قرائت مى‏کند خواسته‏هایى دارد که از جمله آن خواسته‏ها این است که خداى سبحان حیاتش و مماتش و زندگى و مرگش را زندگى و مرگ پیامبر و اهل بیت آن حضرت قرار دهد و مى‏گوید: اللّهم اجعلنى فى مقامى هذا ممّن تناله منک صلوات و رحمه و مغفره، اللّهم اجعل محیاى محیا محمّد و آل محمّد و مماتى ممات محمّد و آل محمّد؛ خدایا مرا در این جایگاهى که هستم از کسانى قرار ده که از درود و تحیّت، لطف و رحمت و عفو و مغفرت تو بهره‏مند باشد. خدایا زندگى و مرگ مرا با حیات و ممات پیامبر و اهل بیتش همگون قرار ده، در این فراز زائر مى‏گوید: زندگى پیامبر و اهل بیت آن حضرت زندگى همراه با انس با خدا و عزّت و طهارت و در واقع زندگى پاکیزه وحیات طیّب بوده است به من نیز همان زندگى را اعطاء کن و مرگى ده که در آن عزّت و با عشق به لقاى الهى باشد. چنان که مرگ آن‏ها نیز مرگبا عزّت و همراه با عشق به لقاء الهى بوده است.

زیرا معیار حیات پاکیزه و زندگى سعادتمندانه چیزى جز همراهى و هماهنگى با آن بزرگواران نیست آن‏ها هستند که اسوه و الگوى آدمیان هستند، بنابراین انسانى که مى‏خواهد زندگى و مرگ سعادتمندانه داشته باشد باید الگوهاى زندگى و مرگ سعادتمندانه را که معصومین علیهم السلام هستند بشناسد و با ابعاد زندگى آن‏ها آشنایى پیدا و در عمل نیز در همه ابعاد زندگى از آن‏ها پیروى نماید. در این صورت است که مرگ او و حیات او مرگ و حیات سعادتمندانه خواهد شد.

چگونگى دریافت درود و رحمت الهى

در قسمت آغاز این فراز زائر از خدا مى‏خواهد که در جایگاهى که قرار دارد از کسانى قرار دهد که به او درود و رحمت و مغفرت اعطاء مى‏گردد. قرآن کریم راه آن را به ما توجّه داده از جمله در سوره بقره فرمود:”و بشّر الصابرین الّذین اذا اصابتهم مصیبه قالوا انا للّه و انا الیه راجعون، اولئک علیهم صلوات من ربّهم و رحمه و اولئک هم المهتدون.”۱۱

و بشارت ده به صبر پیشگان، آن‏ها که هرگاه مصیبتى به ایشان مى‏رسد مى‏گویند: ما از خدائیم و به سوى او باز مى‏گردیم این‏ها همان‏ها هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده و آن‏ها هدایت یافتگانند چنان چه پیامبر و ائمه معصومین(ع) از ویژگى صبر و استقامت برخوردارند و به همین دلیل مشمول درود و رحمت خدا قرار گرفتند. انسان مسلمان نیز باید با صبر و ایستادگى در برابر گناهان ونسبت به اطاعت الهى و در برابر مصائب و رویدادهاى تلخ از درود خاص الهى و رحمت حق بهره‏مند شوند.

اسباب مغفرت الهى

و اگر بخواهند از مغفرت الهى برخوردار باشند باید از راه‏هاى گوناگون از جمله تحصیل تقواى الهى و پروا پیشگى به مغفرت الهى نائل شوند:”یا ایها الّذین آمنوا اتّقوا اللّه یجعل لکم فرقاناً و یکفّر عنکم سیئاتکم و یغفرلکم؛۱۲ اى کسانى که ایمان آورده‏اید از مخالفت خدا پرهیز کنید براى شما وسیله‏اى جهت جدا ساختن حق از باطل قرار مى‏دهد و گناهانتان را مى‏پوشاند و شما را مورد مغفرت و آمرزش قرار مى‏دهد.”

از جمله امورى که سبب برخوردارى از مغفرت الهى مى‏شود، دوستى خدا همراه با پیروى از پیامبر است:” قل ان کنتم تحبّون اللّه فاتبعونى یحببکم اللّه و یغفرلکم ذنوبکم؛۱۳ بگو اگر خدا را دوست مى‏دارید از من پیروى کنید تا خدا شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشد.”

یکى از امورى که باعث مغفرت الهى مى‏شود، گفتن سخن حق و درست و منطقى است: “یا ایّها الّذین آمنوا اتقوا اللّه و قولوا قولاً سدیداً یصلح لکم اعمالکم و یغفرلکم ذنوبکم؛۱۴ اى کسانى که ایمان آورده‏اید تقواى الهى پیشه کنید و سخن حق بگویید تا خدا کارشما را اصلاح کند و گناهانتان را بیامرزد.”

نتیجه گیرى

آن چه که در این مقاله تحت عنوان ظهور و تجلّى و تبرّى در زیارت عاشورا مورد بررسى قرار گرفته است روشن مى‏شود که:

اولاً: آدمى بر فطرت الهى آفریده شده است که به مقتضاى آن فطرت الهى به کمال عشق مى‏ورزد و از نقص و شرّ گریزان است.

ثانیاً: به مقتضاى این گرایش فطرى انسان به خداى سبحان که کمال مطلق است عشق مى‏ورزد و به تبع آن به هرچه که وجهه الهى داشته باشد از جمله به اولیاء الهى و انسان‏هاى کامل نیز عشق مى‏ورزد و چون به آن‏ها عشق مى‏ورزد به دیدار آن‏ها مى‏رود و به زیارت آنها مى‏پردازد تا از این راه، هم عشق و محبّت خود را به آن‏ها نشان دهد و هم از راه باطل و انحراف فاصله بگیرد.

ثالثاً: یکى از زیارت‌هایى که محبّان اهل بیت به آن ترغیب شدند زیارت عاشورا است که خطاب به سید الشهداء حسین بن على(ع) خوانده مى‏شود که محتواى این زیارت از سویى تجلّى و ظهور تولّى و اظهار محبت نسبت به اولیاء حق و پیامبر و اهل بیت پیامبر است که با درود با امام حسین(ع) آغاز مى‏شود و از سوى دیگر تبلور تبرّى و اظهار انزجار نسبت به ظالمان و ستمگران و همراهان آنان و کسانى که به آن تمسّک مى‏کنند و به ظلم آن‏ها راضیند نیز مى‏باشد که با توجه به تأکید بر مداومت بر آن انسان این درس را از مکتب فکرى امام دریافت مى‏کند که باید با ستم و ستمگران مبارزه کند.

رابعاً: انسان زائر با اظهار تولّى و تبرّى با توجه به معرفتى که نسبت به حق امام حسین(ع) پیدا مى‏کند در مقام دعا از خداى سبحان درخواست مى‏کند که زندگى او زندگى پیامبر و اهل بیت او و مرگ او مرگ پیامبر و اهل بیت او باشد یعنى زندگى که در آن توحید و اخلاق و ارزش‏هاى انسانى و عشق به خدا جلوه کند و مرگ او نیز با عشق به لقاء الهى و توأم با عزّت و ارجمندى بوده و با مغفرت و آمرزش الهى در درگاه حق حضور یابد.

پى‏نوشت‏ها:

1. سوره روم، آیه ۳٫
2. سوره نحل، آیه ۳۵٫
3. ثواب الاعمال، صدوق، ص ۱۰۷٫
4. همان، ص ۱۰۸٫
5. همان، ص ۱۱۰ به بعد.
6. بحارالانوار، ج ۹۸، ص ۲۹۱ – ۲۹۰٫
7. سوره اعراف، آیه ۴۴٫
8. سوره آل عمران، آیه ۶۱٫
9. سوره بقره، آیه ۸۹٫
10. سوره بقره، آیه ۱۵۹٫
11. همان، آیات ۱۵۷ – ۱۵۵٫
12. سوره انفال، آیه ۲۹٫
13. سوره آل عمران، آیه ۳۱٫
14. سوره احزاب، آیه ۷۱٫

حجهالاسلام و المسلمین سید احمد خاتمى

“شرح زیارت جامعه کبیره” به عنوان عمیق‏ترین متن امام‏شناسى ناب شیعى محور بحث ما بود. در شماره قبل به مناسبت ایام محرم و عاشوراى حسینى بحثى پیرامون مبانى عزادارى مطرح کردیم و اینک مباحث شرح زیارت جامعه کبیره را پى مى‏گیریم.

راهنمایان به صراط خداوند

“و ادلّاء على صراطه؛ سلام بر شما امامان معصوم که خداوند شما را به عنوان راهنمایان راهش برگزید.”

“ادلّا” جمع دلیل به معناى راهنماست.

“صراط” به معناى هر راهى نیست بلکه به معناى بزرگراه است. لکن الزاماً به معناى بزرگراهى که به سوى سعادت رهنمون گردد نیست زیرا که در قرآن صراط جحیم هم آمده است:

“فاهدوهم الى صراط الجحیم؛۱ پس به راه جهنم هدایتشان کنید.”(کسانى را که به واسطه شرک و عناد و کفر ستم کرده‏اند.)

اما راه سعادت بیشتر در قرآن با تعبیر “مستقیم” آمده است. و به صراحت راه بندگى خداوند به عنوان “صراط مستقیم” معرفى شده است: “انّ اللّه ربّى و ربّکم فاعبدوه هذا صراط مستقیم؛۲ همانا خداوند ربّ من و شماست او را عبادت کنید که این صراط مستقیم است.”

“و ان اعبدونى هذا صراط مستقیم؛۳ و فقط مرا بپرستید که این راه مستقیم است.”

تجلّى این صراط مستقیم در بین بندگان، نبى اکرم(ص) و امامان معصوم‏اند “واتبعون هذا صراط مستقیم؛۴از من تبعیت کنید که این راه مستقیم است.” آن کس که تمسّک به آنان کند در حقیقت رهرو صراط مستقیم شده است بر این اساس است که در روایات فراوانى امامان، خود صراط مستقیم معرفى شده‏اند.

در روایتى از حضرت امام صادق(ع) در ذیل آیه شریفه: “اهدنا الصراط المستقیم” آمده است که “هو علىٌّ و معرفته؛۵صراط مستقیم على(ع) و معرفت اوست.”

در روایتى از حضرت امام باقر(ع) آمده است: “نحن صراط اللّه المستقیم؛۶ ما صراط مستقیم خدائیم.”

هم خود صراط مستقیم و هم با بیانات و رهنمودهاى خود مردم را به صراط مستقیم هدایت مى‏کنند.

در روایتى از حضرت امام باقر(ع) رسیده است که:

“معنى علىٌّ صراط اللّه انّه الصراط الى اللّه کما یقال فلان باب السطان اذا کان یوصل به الیه ثم انّ الصّراط هو الّذى علیه علىٌ؛۷ معناى آنکه على صراط خداست اینست که اوست که انسانها را به خدا هدایت مى‏کند آنچنان که گفته مى‏شود فلانى باب سلطان است یعنى از این طریق مردم به سلطان مى‏رسند، سپس (بدانید) که صراط حق همان است که مولى على(ع) بر آن است.”

با این توضیح معناى “ادلّاء على صراطه” روشن شد که راه سعادت آن راهى است که امامان علیهم السلام علمدار آنند. در تمامى عرصه‏ها باید این معیار را مدّ نظر داشت. در عرصه فردى و سیر و سلوک الى اللّه، مسیرى مسیر عرفان ناب که جلودار آن اهل بیت علیهم السلام باشند و رهنمود و دستورالعمل، همان است که این راهنمایان الهى ترسیم کرده‏اند، در عرصه سیاسى و اجتماعى و…و… نقشه راه همان است که آنان ترسیم کرده‏اند و غیر آن بیراهه است.

عصمت امامان

“عصمکم اللّه من الزلل و آمنکم من الفتن و طهّرکم من الدّنس و اذهب عنکم الرجس و طهرّکم تطهیرا؛ خداوند شما را از لغزشها مصون داشت و از فتنه‏ها در امانتان داشت و از آلودگى‏ها پاکتان گردانید و از هرگونه پلیدى شما را پاک نمود، پاک نمودنى!”.

“عصم” از ریشه عصمت به معناى حفظ همراه با دفع است.

“زلل” به معناى خطا و لغزش است در اصل به معناى رها شدن غیر ارادى پا(لغزیدن) و زلل است، آب گوارا را زلال مى‏نامند چون در پشت زبان انسان مى‏لغزد و پایین مى‏رود بر خلاف آب غیرگوارا که در دهان مى‏ماند و فرو نمى‏رود. “زلّه” لغزشى با معصیت شقاوت است چون در لغزش قصد گناه نیست اما در معصیت مرتکب آن از اول به قصد آن وارد مى‏شود بر خلاف لغزش.۸

“آمنکم از ریشه “امن” ایمن ساختن است.

“فتن” جمع فتنه است ریشه این لغت به معناى چیزى است که روشن کننده هویت است. قرار دادن طلا در کوره تا طلاى خوب و خالص از ناخالص شناخته شود. بهمین مناسبت است که ابوفارس فتنه را به معناى ابتلاء و امتحان گرفته است.۹ زیرا که با آن هویت و حقیقت انسان روشن مى‏شود این واژه در قرآن در معانى ذیل به کار رفته است:

۱- آزمایش و امتحان “احسب النّاس ان یترکوا ان یقولوا آمنّا و هم لایفتنون؛۱۰ مردم مى‏پندارند همین که گفتند ایمان آوردیم کافى است و آزمایش نمى‏شوند.”

۲- فریب دادن ” یا بنى آدم لایفتننکم الشیطان؛۱۱ اى فرزندان آدم شیطان فریبتان ندهد.”

۳- بلا و عذاب “واتقوا فتنه لاتصیبنّ الّذین ظلموا منکم خاصه؛۱۲ از عذابى بترسید که به ستمگران تنها اختصاص ندارد.”(ترو خشکش همه با هم بسوزد”

۴- شرک و بت پرستى و سد راه مؤمنان “و قاتلوهم حتى لاتکون فتنه و یکون الدین کلّه لله…؛۱۳ با آنها بجنگید تا شرک و بت پرستى باقى نماند و دین مخصوص خدا گردد.”

۵ – اضلال و گمراهى “و من یرد اللّه فتنته فلن تملک له من اللّه شیئا؛۱۴ و هر کس را که خداوند گمراه سازد براى او در قبال خداوند کارى نتوانى کرد.”

۶- سوختن در آتش مانند “یوم هم على النّار یفتنون؛۱۵ قیامت آن روزى است که آنها را بر آتش مى‏سوزانند.”

“طهرکم” بمعناى پاکى از آلودگى است هم بر طهارت ظاهرى به کار رفته “وثیابک فطهر؛۱۶ و لباسهایت را پاکیزه ساز” هم در طهارت معنوى “لم یرد اللّه ان یطهر قلوبهم؛۱۷ آنها یند کسانى که خداوند نخواسته دلهایشان را پاک کند…”.

“دنس” نطقه مقابل طهارت است بمعناى چرک و آلودگى ظاهرى یا معنوى.

“رجس” بمعناى پلید و آلوده است چه آلودگى ظاهرى و چه آلودگى معنوى. در قرآن کریم در هر دو نوع به کار رفته است. اما رجس ظاهرى “…الّا ان یکون میته او دماً مسفوحاً اولحم خنزیر فانه رجس…؛۱۸٫٫٫مگر آنکه مردار باشد یا خونى که از بدن حیوان بیرون ریخته و یا گوشت خوک که اینها همه پلیدند..”

در این آیه “دم مسفوح” مصداق پلیدى ظاهرى است و “میته و لحم خنزیر” مصداق پلیدى معنوى است. در اکثر موارد در قرآن رجس در پلیدى معنوى به کار رفته است به عنوان نمونه:

در آیه ۹۰ سوره مائده شراب و قمار “رجس” نامیده شده است:

“یا ایّها الّذین آمنوا انما الخمر و المیسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلّکم تفلحون؛ اى کسانى که ایمان آورده‏اید جز این نیست که شراب و قمار و بت‏هاى نصب شده (عبادت آنها، قربانى براى آنها وخوردن گوشت آن قربانى) و تیرهاى قرعه قمار نجس و پلید و از اختراعات شیطان است پس از آنها دورى کنید شاید رستگار شوید.”

روشن است که شراب و قمار پلیدى معنوى است. پلیدى ظاهرى نیست که هر کس به طبع انسانى‏اش از آن اجتناب نماید مثل خون.

در آیه ۹۵ سوره توبه منافقان رجس نامیده شدند:

“…فاعرضوا عنهم انهم رجس…؛ از آنها اعراض کنید زیرا آنها پلیدند و ناپاک.”

نیز در سوره توبه آیه ۱۲۵ “و اما الّذین فى قلوبهم مرض فزادتهم رجساً الى رجسهم…؛ اما کسانى که در دلهاى آنها بیمارى (شرک و کفر و نفاق) است پلیدى بر پلیدى آنها افزود و مردند در حالى که کافر بودند.”

تردیدى نیست که این پلیدى، پلیدى معنوى است نه پلیدى ظاهرى، در آیه ۳۰ سوره حج بت پرستى رجس نامیده شده است: “…فاجتنبوا الرجس من الاوثان…؛ پس از پلیدى که عبارت از بتهاست اجتناب کنید…”

“آیه تطهیر” از جمله ادله عصمت امامان سلام اللّه علیهم اجمعین است ما در گذشته در ذیل کلمه، “المعصومون” از عصمت بحث کرده‏ایم. در اینجا بحثمان را متمرکز در آیه تطهیر مى‏نماییم.

آیه تطهیر برهان عصمت امامان

“…انما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً؛۱۹ خداوند فقط مى‏خواهد پلیدى و گناه را از شما اهلبیت دور کند و کاملاً شما را پاک سازد.”

این آیه شریفه از دلائل قرآنى عصمت اهلبیت عصمت و طهارت است، مبانى این دلیل عبارتند از:

رجس چیست؟

الف: مقصود از رجس هر نوع گناه و خلاف است اعم از شرک و غیره و گناه کبیره و صغیره.

از مصادیق بارز “رجس” در آیه قطعاً هرگونه گناه است چه گناه کبیره و چه صغیره نه تنها شرک و گناهان کبیره زیرا هیچ دلیلى بر این تخصیص نیست. در این آیه پلیدى به طور مطلق با الف و لام جنس “الرجس” را از اهل بیت علیهم السلام نفى کرده است و این یعنى عصمت و اگر مقصود نفى مرتبه‏اى از “رجس” مانند گناه کبیره بود نفى رجس به صورت نفى “جنس” و تأکید آن با جمله لیطهرکم” مناسب نبود.

کدام اراده؟

ب: مقصود از اراده در جمله انما یرید اللّه اراده تکوینى است نه تشریعى یعنى خداوند ازاله رجس را انجام مى‏دهد نه اینکه آنرا از اهل بیت مى‏خواهد.

اراده تکوینى خداوند تخلف‏ناپذیر است:

“انما امره اذا اراد شیئا ان یقول له کن فیکون؛۲۰ فرمان او جز این نیست که هرگاه هستى چیزى را بخواهد به آن فرمان مى‏دهد باش و آن نیز موجود مى‏گردد.”

خداوند اراده این پاکى را در مورد اهل بیت علیهم السلام نموده و این افتخارى است براى اهل بیت. اما اراده تشریعى خداوند مبنى بر پاکى و آوردن واجبات و ترک محرمات اختصاصى به اهل بیت ندارد همه باید در پى پاکى باشند. نشان آنکه این اراده تکوینى است اینست که اراده خداوند بر فعل خویش “اذهاب رجس” و “تطهیر” تعلّق گرفته نه بر فعل دیگرى و این لحن جز با اراده تکوینى سازگار نیست. این اراده با واژه انّما که دال بر حصر است آمده و هدف مورد نظر افاضه عصمت فقط بر اهل بیت علیهم السلام مى‏باشد.

اهل بیت کیانند

ج: اهل بیت (ع) کیانند؟ طبق روایات فراوانى که از شیعه و اهل سنت رسیده است اهل البیت عبارتند از پیامبر اکرم(ص) امیرمؤمنان على(ع) حضرت زهرا سلام اللّه علیها و حضرت امام حسن و حضرت امام حسین (ع).

این روایات را مى‏توان در چند عنوان مطرح کرد:

۱- روایاتى که از خود همسران پیامبر نقل شده که هنگامى که پیامبر سخن از این آیه شریفه مى‏گفت ما از او سؤال کردیم که جزء آن هستیم؟ حضرت فرمود شما خوبید اما مشمول این آیه نیستید.۲۱

۲- روایات بسیار فراوانى در مورد حدیث کساء به طور اجمال وارد شده که از همه آنها استفاده مى‏شود که پیامبر(ص)، على(ع) و فاطمه سلام اللّه علیها و حسن(ع) و حسین(ع) را فراخواند پیامبر عبائى بر آنان افکند و فرمود خداوندا اینها خاندان منند رجس و آلودگى را از آنها دور کن در این هنگام آیه تطهیر نازل گردید.۲۲

۳- در روایات فراوانى آمده است که بعد از نزول آیه فوق پیامبر(ص) به مدّت شش ماه هنگامى که براى نماز صبح از کنار خانه فاطمه مى‏گذشت صدا مى‏زد: “الصلوه یا اهل البیت انما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیراً؛)۲۳( هنگام نماز است اى اهل بیت، خداوند مى‏خواهد پلیدى را از شما اهلبیت دور کند و شما را پاک سازد.”

۴- در روایات متعددى که مى‏توان آنها را متواتر نامید از ابوسعید خدرى صحابى معروف نقل شده که به صراحت گواهى مى‏دهد این تنها درباره همان پنج تن نازل شده است.۲۴

این روایات به قدرى زیاد است که جاى تردید باقى نمى‏گذارد در احقاق الحق بیش از هفتاد منبع از منابع معروف اهل سنت گردآورى شده است.۲۵

طبرى در تفسیر خود هفده حدیث در این زمینه آورده است.۲۶

جلال الدین سیوطى چهارده حدیث در این‏باره آورده است.۲۷

آنها سند این احادیث را به ابوسعید خدرى، انس بن مالک، ابواسحق وائله بن اصقع، ابوهریره، ابوالحمرا، سعد بن وقاص، على بن الحسین، عائشه و… رسانده که سند شش حدیث به‏ام سلمه منتهى مى‏گردد نویسنده کتاب شواهد التنزیل که از علماى معروف اهل سنت است بیش از ۱۳۰ حدیث در این زمینه نقل کرده است.۲۸

سید‌هاشم بحرانى از علماى بزرگ شیعه در کتاب غایه المرام ۴۱ حدیث از کتابهاى اهل سنّت و سى و چهار حدیث از کتابهاى شیعه آورده است.۲۹

همو در کتاب تفسیر برهان شصت و پنج حدیث در این زمینه آورده است.۳۰

شیخ عبد على عروسى هویزى در تفسیر نورالثقلین بیست و پنج حدیث در این زمینه آورده است.۳۱

در کتاب احقاق الحق بیش از هزار منبع از منابیع شیعه براى این حدیث بیان شده است.۳۲

اهل‏بیت از نگاه صحابه

نگاه اصحاب پیامبر اکرم(ص) که حضرت را درک کردند نگاهى جز این نبود که مراد از اهل بیت فقط خمسه طیبه طاهره‏اند شاهد این مطلب روایاتى است که در این زمینه نقل کرده‏اند به عنوان نمونه:

۳ روایت در این زمینه از ابوسعید خدرى رسیده است.۳۳

۲ روایت از جابر بن عبداللّه انصارى رسیده است.۳۴

۵ روایت در این زمینه از عبداللّه بن عباس رسیده است.۳۵

و روایات دیگرى از ابوبرزه، ابوالحمراء، ابولیلى انصارى، انس بن مالک، براء بن عازب، ثوبان، زید بن ارقم، زینب بنت ابى سلمه، سعد بن ابى وقاص، صبیح مولى ام سلمه، عبداللّه بن جعفر، عمر بن ابى سلمه، وائله بن اصقع و… رسیده است.۳۶

پى‏نوشت‏ها:

1. سوره صافات، آیه ۲۳٫
2. سوره آل عمران، آیه ۵۱٫
3. سوره یس، آیه ۶۱٫
4. سوره زخرف، آیه ۶۱٫
5. تفسیر مرآه الانوار، ص ۲۱۲، که به عنوان جلد اول تفسیر برهان چاپ شده است.
6. همان.
7. همان.
8. ادب فناء مقربان، ج ۵، ص ۱۳ و ۱۴٫
9. مقائیس اللّغه، ج ۴، ص ۴۷۲، کلمه “فتن”.
10. سوره عنکبوت، آیه ۲٫
11. سوره اعراف، آیه ۲۷٫
12. سوره انفال، آیه ۲۵٫
13. همان، آیه ۳۹٫
14. سوره مائده، آیه ۴۱٫
15. سوره ذاریات، آیه ۱۳٫
16. سوره مدثر،آیه ۴٫
17. سوره مائده،آیه ۴۱٫
18. سوره انعام، آیه ۱۴۵٫
19. سوره احزاب، آیه ۳۳٫
20. سوره یس،آیه ۸۳٫
21. مجمع البیان، ج ۸، ص ۲۵۷٫ شواهد التنزیل، ج ۲، ص ۵۶٫
22. شواهد التنزیل، ج ۲، ص ۵۲ و ینابیع الموده، ج ۳، ص ۳۶۸ و امالى شیخ طوسى، ص ۵۶۴٫
23. اسد الغابه، ج ۶، ص ۷۴٫شواهد التنزیل، ج ۲، ص ۷۴؛ امالى شیخ طوسى، ص ۵۶۵؛ ینابیع المودّه، ج ۳، ص ۳۸۳، امالى شیخ صدوق، ص ۱۲۴٫
24. شواهد التنزیل، ج ۲، ص ۲۱ به بعد. الدرالمنثور، ج ۶، ص ۶۰۴٫ نیز در رابطه با روایات مراجعه کنید به “اهل البیت فى الکتاب و السنه، از ص ۴۳ تا ۷۱٫
25. احقاق الحق، ج ۲، و پاورقیهاى آن.
26. تفسیر طبرى، ج ۲، ص ۷۵٫
27. تفسیر الدرالمنثور، ج ۵، ص ۱۹۸ و ۱۹۹٫
28. شواهد التنزیل، ج ۲، از ص ۱۰ تا ص ۱۹۲٫
29. غایه المرام، ص ۲۸۷ تا ۲۹۲٫
30. تفسیر برهان، ج ۳، ص ۳۰۹ تا ۳۲۵٫
31. تفسیر نورالثقلین، ج ۴، ص ۲۷۰ تا ۲۷۷٫
32. احقاق الحق، ج ۲٫
33. تفسیر طبرى، ج ۱۲، جزء ۶/۲۲٫ تاریخ بغداد، ج ۱۰، ص ۲۷۸، شواهد التنزیل، ج ۲، ص ۲۸٫
34. مجمع البیان، ج ۸، ص ۵۶۰؛ شواهد التنزیل، ج ۲، ص ۲۸٫
35. المستدرک على الصحیحین، ج ۲، ص ۱۴۳، مسند احمد بن حنبل، ج ۱، ص ۷۰۸؛ شواهد التنزیل، ج ۵۰ ۲؛ من لایحضره الفقیه، ج ۴، ص ۱۷۹٫
36. رجوع کنید به کتاب اهل البیت فى الکتاب و السنه، ص ۴۳ تا ۵۵ تحت عنوان اصحاب النبى(ص) و معنى اهل البیت.

حجهالاسلام و المسلمین محمد حسن رحیمیان

در مکتب توحید، آن چیزى داراى ارزش و ماندگارى است که در راه خدا و براى خدا شکل گیرد. هر مقدار از عمر انسان که براى خدا صرف شود. هر کارى که براى خدا انجام گیرد، مالى که در این راه هزینه شود. از ارزش واقعى و ماندگارى برخوردار است و در این راستا هرچه انجام کارى براى خدا سخت‏تر و نیت خالص‏تر باشد ارزش و اثر آن بیشتر است. بنابراین هرگونه اهتمام و تلاش در راه خدا مصداق جهاد فى سبیل اللّه است.

در این مکتب، از خود گذشتگى در راه خدا و دفاع از حق در بالاترین حد، ارزشگذارى شده است و فرهنگ ایثارگرى و شهادت‏طلبى در متن اسلام از درخشش و ویژگى برجسته‏اى برخوردار است.

دستاورد اساسى حضرت امام خمینى در رهبرى انقلاب اسلامى، احیاء اسلام ناب محمّدى(ص) و مهمترین ویژگى آن احیاء فرهنگ شهادت و ایثارگرى بود. با مرورى گذرا در فرایند نهضت امام خمینى و قوام نظام اسلامى به خوبى مى‏توان دریافت که اگر فرهنگ شهادت‏طلبى و ایثارگرى نبود، نه انقلاب به پیروزى مى‏رسید و نه نظام اسلامى دوام مى‏یافت، همانگونه که در صدر اسلام نیز اگر این ویژگى نبود نه اسلام شکل گرفته بود و نه دوام مى‏یافت.

بنابراین موضوع شهادت و ایثارگرى سکه پربهایى است که در یک روى آن باید والاترین ارزشهاى الهى را مشاهده کرد و در روى دیگر آن دستاوردها و آثار و برکات بى بدیل را.

شهید در لغت به معنى گواه، حاضر، ناظر و… و در اصطلاح دینى به کسى اطلاق مى‏شود که با انتخاب آگاهانه، و بر اساس حجت شرعى، در راه خدا به شهادت مى‏رسد و در قانون اساسنامه بنیاد شهید انقلاب اسلامى این گونه تعریف شده است، “شهید به کسى گفته مى‏شود که جان خود را در راه انقلاب اسلامى و حفظ دستاوردهاى آن یا دفاع از کیان جمهورى اسلامى در مقابل تهدیدات و تجاوزات دشمن و عوامل ضد انقلاب و اشرار نثار نموده یا مى‏نماید.”

شهادت قلّه کمال

شهادت از برترین واژه‏هاى فرهنگ اسلامى و از مقدّس‏ترین مفاهیم معارف الهى است. شهادت اوج کمال انسان است، آنگاه که‏انسان تمام هستى خود را یکجا نثار معبود مى‏کند و قطره وجودش به دریاى بیکران هستى مطلق مى‏پیوندد.

رسول خدا صلى اللّه علیه و آله فرمود:

“فوق کلّ ذى برٍّ برٌّ حتى یقتل فى سبیل اللّه، فاذا قُتِلَ فى سبیل اللّه فلیس فوقه برّ؛۱ بالاتر از هر خیر و نیکى، خیر و نیکى وجود دارد تا انسان در راه خدا کشته شود که بالاتر از کشته شدن در راه خدا، خیر و نیکى یافت نشود.”

همچنین پیغمبر اکرم(ص) فرمود: “اشرف الموت قتل الشهاده؛۲ شهادت برترین مرگ‏ها است.”

و نیز از آن حضرت نقل شده که فرمود: “لوددت انّى اُقتَل فى سَبیل اللّه، ثمّ احیا ثمّ اُقتَل ثمَّ اُحیا ثم اقتل ثمّ اُقتَل؛۳ دوست دارم در راه خدا کشته شوم(نه یک بار و دو بار که) بارها کشته شوم و زنده شوم و باز هم کشته شوم.”

حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در مقام دعا و درخواست از خداوند متعال عرضه مى‏دارد: “نسأل اللّه منازل الشّهداء؛۴ از خداوند جایگاه شهیدان را طلب مى‏کنم.”

مقام شهید

شهید مصداق عینى شهادت است ه با انتخاب آگاهانه و در کمال خلوص، هستى خود را یکجا به آفریدگار جهان تقدیم مى‏کند و به سرچشمه بقا و حیات، پیوند مى‏یابد.

درک مقام شهید از توان و ظرفیت فهم ما خارج است و تنها منبع وحى الهى است که شمه‏اى از این مقام را براى ما بازگو فرموده است: “ولاتقولوا لِمَن یُقتَلُ فى سَبیل اللّه اَموات بل احیاء ولکن لاتشعرون؛۵ براى کسانى که در راه خدا کشته مى‏شوند نگویید مردگانند (کلمه اموات را درباره شهدا به کار نبرید) بلکه آنها زنده‏اند، لکن شما درک نمى‏کنید.”

این آیه ضمن آن که بر زنده بودن شهدا تأکید مى‏ورزد، درک این مقام را از حیطه شعور و فهم بشر در این دنیا خارج مى‏شمارد. در حالى که در آیه فوق از به کار بردن تعبیر اموات در مورد شهدا نهى مى‏کند، در آیه‏اى دیگر از پندار مرده بودن آنان نیز نهى فرموده است که نه فقط به زبان نگویید آنها مرده‏اند بلکه به دل نیز راه ندهید.

“ولا تحسبنَّ الّذین قُتِلوا فى سَبیل اللّه امواتاً بل احیاءٌ عند ربّهم یرزقون؛۶ کسانى را که در راه خدا کشته شده‏اند مرده مى‏پندارید، بلکه زنده‏اند و نزد پروردگارشان روزى داده مى‏شوند.”

امام خمینى(قدّس سرّه) در این زمینه مى‏فرماید: “اگر نبود در شأن و عظمت شهداى معظم فى سبیل اللّه جز این آیه کریمه، که با قلم قدرت غیب بر قلب مبارک نورانى سید رسل صلى اللّه علیه و آله و سلّم نگاشته و پس از تنزل مراحلى به ما خاکیان صورت کتبى آن رسیده است، کافى بود که قلمهاى ملکوتى و مُلکى شکسته شود و قلبهاى ماوراى اصفیاءاللّه از جولان در حول آن فرو بسته شود. ما خاکیان محجوب یا افلاکیان چه دانیم که این “ارتزاق عند الرّب شهدا” چى است. چه بسا مقامى باشد که خاص مقربان درگاه او جلّ و علا و وارستگان از خود و ملک هستى باشد، پس مثل من وابسته به علائق و وامانده از حقایق چه گویم و چه نویسم، که خاموشى بهتر و شکستن قلم اولى است.”۷

امام خمینى همچنین پیرامون نکاتى از همین آیه مى‏فرماید: “در این آیه کریمه بحث در زندگى پس از حیات دنیا نیست که در آن عالم همه مخلوقات داراى نفس انسانى به اختلاف مراتب از زندگى حیوانى و مادون حیوانى تا زندگى انسانى و مافوق آن زنده هستند، بلکه شرف بزرگ شهداى در راه حق، “حیات عند الرّب” و ورود در “ضیافه اللّه” است.

این حیات و این ضیافت را با قلمهاى شکسته‏اى مثل قلم من نمى‏توان توصیف و تحلیل کرد، این حیات و این روزى غیر از زندگى در بهشت و روزى در آن است. این لقاء اللّه و ضیافه اللّه مى‏باشد. آیا این همان نیست که براى صاحبان نفس مطمئنه وارد است “فادخلى فى عبادى و ادخلى جنّتى” که فرد بارز آن سید شهیدان سلام اللّه علیه است.”۸

“از شهدا که نمى‏شود چیزى گفت. شهدا شمع محفل دوستانند. شهدا در قهقهه مستانه شان و در شادى وصولشان “عند ربّهم یرزقون”اند، و از “نفوس مطمئنه‏اى” هستند که مورد خطاب “فادخلى فى عبادى و ادخلى جنتى” پروردگارند. اینجا صحبت از عشق است و عشق؛ و قلم در ترسیمش بر خود مى‏شکافد.”۹

درباره مقام شهید احادیث بسیارى از معصومین علیهم السلام نقل شده است که در اینجا به مواردى از آنها اشاره مى‏شود.

حضرت امیرالمؤمنین على علیه السلام فرمود:

“ان اللّه کتب القتل على قومٍ و الموت على آخرین و کلّ آتیهٌ منیّتُه کما کَتبَ اللّه لَه فَطوبى للمجاهدین فى سبیل اللّه و المقتولین فى طاعته؛۱۰ خداوند براى گروهى کشته شدن و براى گروهى دیگر مرگ را مقرر فرموده است و هر کدام به اجل مقرر خود به آنگونه که خدا مقدّر فرموده مى‏رسند. پس خوشا به حال مجاهدان در راه خدا و کشتگان در راه اطاعتش.”

امام زین العابدین علیه السلام از قول جدش رسول اللّه(ص) مى‏فرمود:

“ما من قطرهٍ احبُّ الى اللّه عزّ و جلّ من قطره دمٍ فى سبیل اللّه؛۱۱ هیچ قطره‏اى در پیشگاه خداوند محبوب‏تر از قطره خونى که در راه خدا ریخته مى‏شود، نیست.”

از پیغمبر اکرم(ص) نقل شده که فرمود:

“…و اول من یدخل الجنه شهید؛۱۲ اول کسى که وارد بهشت مى‏شود، شهید است.”

امام صادق علیه السلام از طریق پدرانش از جدش رسول اللّه(ص) نقل فرموده:

“ثلاثه یشفعون الى اللّه یوم القیامه فیفشَفِّعُهم الانبیاء ثم العلماء ثمّ الشهداء؛۱۳ سه گروه روز قیامت شفاعت مى‏کنند و شفاعت آنان مورد پذیرش خداوند قرار مى‏گیرد:انبیاء، علما، و شهداء.”

همچنین از پیغمبراکرم(ص) نقل شده که فرمود:”یشفع الشهید فى سبعین فى اهله؛۱۴ شهید هفتاد نفر از بستگان خود را شفاعت مى‏کند.”

امام خمینى درباره شفاعت مى‏فرماید: “جلوه شفاعت شافعان در این عالم، هدایت، آنها است و در آن عالم، باطن هدایت شفاعت است. تو از هدایت اگر بى‏بهره شدى از شفاعت بى بهره‏اى و بهر قدر هدایت شوى شفاعت شوى.”۱۵

با توجه به معنى شفاعت و رابطه آن با هدایت در این دنیا و نقشى که شهدا در امتداد انبیاء و علماء براى هدایت مردم ایفا مى‏کنند، جایگاه رفیع شهدا را مى‏توان دریافت. اگر در حدیث اخیر سخن از شفاعت هفتاد نفر از اهل شهید آمده است اولاً کلمه هفتاد ظاهراً اشاره به کثرت است و وسعت دائره شفاعت شوندگان در آخرت وابسته به دائره هدایت شوندگان از شهادت شهید در این دنیا است و ممکن است شهادت شهیدى مانند امام حسین علیه السلام منشأ هدایت میلیون‏ها میلیون انسان در این دنیا و شفاعت آنان در آخرت شود. ثانیاً به کاربردن تعبیر اهل در حدیث مزبور اشاره به اهلیت شفاعت شوندگان دارد که با نظر امام خمینى مبنى بر تطابق بین ظاهر و باطن شفاعت همسو مى‏باشد. آن چنانکه شفاعت حضرت نوح در مورد پسرش به درگاه خداوند پذیرفته نشد به دلیل آن که در فرهنگ قرآن “انه لیس من اهلک؛)۱۶( او اهل حضرت نوح نبود!”

وظیفه جامعه نسبت به شهید

از آنجا که شهید براى خدا و در راه خدا، هستى خود را براى نجات و سعادت جامعه فدا مى‏نماید، هر چند پاداش اصلى خود را از خداوند دریافت مى‏کند، اما بنابر حکم عقل، جامعه نیز به لحاظ حقى که شهید بر گردن آنان دارد. مدیون شهید است و باید با تمام وجود دَین خود را در قبال شهید ایفاء نماید.

زنده نگهداشتن یاد و نام شهید و بزرگداشت زمان و مکان شهادت و مدفن او و الگوسازى از شخصیت و سیره زندگى و حماسه ایثارگرانه شهید، بخشى از وظائف جامعه نسبت به شهید مى‏باشد.

این نکته افزودنى است که فایده انجام این نوع وظائف عمدتاً به خود مردم باز مى‏گردد و در حقیقت این ما هستیم که نیازمند شهدا هستیم نه آن که شهدا نیازمند بزرگداشت ما باشند. اجر و مقامى که شهدا نزد پروردگارشان دارند با بزرگداشت یا غفلت مردم از آنان کم و زیاد نمى‏شود. بزرگداشت و تکریم شهید در جامعه یعنى بزرگداشت و تکریم فرهنگ شهادت و تمام نیکى‏ها و ترویج روحیه ایثارگرى و فداکارى براى ارزشها و دفاع از جامعه و سرزمین اسلامى. فرهنگ و روحیه‏اى که قوام و بقاء جامعه و نظام و سرزمین اسلامى، همواره نیازمند به آن مى‏باشد. و این مطلبى است که تمام ملل و کشورها در چارچوب جهان بینى و ارزشهاى خود به منظور حفظ استقلال و دفاع از موجودیتشان در برابر بیگانگان و مهاجمان مورد توجه و اهتمام جدى آنان قرار دارد.

منزلت خانواده شهید

خانواده شهید از جهات مختلف، داراى مقام و منزلت ویژه‏اى در پیشگاه خداوند و در نظام و جامعه اسلامى مى‏باشد. پدر و مادر شهید با توجه به این که معمولاً بیشترین نقش را در تربیت شهید ایفاء و با داشتن بیشترین علاقه به فرزند خود او را تقدیم خدا کرده‏اند از ارزش والایى برخوردار مى‏باشند. والدین، مخصوصاً مادر، بطور طبیعى آنچنان علاقه‏اى به فرزند خود دارند که عادتاً براى حفظ فرزندشان حاضرند همه چیز خود را فداى او کنند و مى‏توان گفت والدین، فرزند خود را از جان خود بیشتر دوست مى‏دارند. این بیت از شعر سعدى بهترین توصیف حالت بدرقه والدین به هنگام عزیمت فرزندانشان به سوى جبهه است.

در رفتن جان از بدن گویند هر نوعى سخن

من خود به چشم خویشتن دیدم که جانم مى‏رود

بنابر این والدین مخصوصاً آنانى که با طیب خاطر و بر اساس اعتقادشان فرزندانشان را از زیر قرآن عبور داده و بعد از شهادت آنان نیز صبورانه، رضایت خود را در برابر تقدیر الهى ابراز و از این که خداوند این افتخار را نصیب آنها فرموده خود را سربلند و مفتخر مى‏بینند، شاهدان عینى فرهنگ شهادت و ایثار و ره یافتگان وصال حقند.

همسر شهید نیز که افتخار همزیستى با شهید را داشته و شریک زندگى و پشتیبان و سرپرست خود را به ظاهر از دست داده و بار نگهدارى و تربیت فرزندان شهید و مسؤولیت حفظ کرامت و عظمت شهید را در جامعه به دوش گرفته، به همراه فرزندان شهید به عنوان یادگاران شهید که نزدیکترین نسبت و انتساب را به او دارند، منزلت و جایگاه برجسته‏اى را نزد خداوند و مردم دارند.

مجموعاً مى‏توان گفت مشابه همان فاصله‏اى که شهید و مقتول فى سبیل اللّه نسبت به مقتولین در مسیر طاغوت دارد. بین خانواده آنها نیز وجود دارد و نمودى از این تفاوت و فاصله را در مقایسه بین خانواده‏هاى شهداى ایران و بازماندگان مقتولین جنگ‏ها در بسیارى از کشورهاى دیگر مى‏توان به دست آورد. در حالى که بازماندگان مقتولین آن جنگ‏ها بعد از جنگ به عوامل عمده نارضایتى و بحرانهاى اجتماع و اخلاقى تبدیل مى‏شوند و ما شاهدیم خانواده‏هاى شهداى انقلاب اسلامى همچون خاندان شهداى کربلا ادامه دهندگان راه شهدا و از پشتیبانان اصلى نظام و ارزشهاى اسلامى هستند بگونه‏اى که میزان حمایت از آرمان شهدا در خانواده شهدا بیشتر از سایر اقشار است و به همین ترتیب خانواده‏هایى که دو شهید تقدیم اسلام کرده‏اند نسبت به یک شهیدى‏ها، و چند شهیدى داده‏ها نسبت به دو شهید داده‏ها، التزام و پیوند محکم‏ترى با شهدا و راه آنان دارند و نویسنده خود بارها شاهد بود مادرى که تصویر سه شهید خود را در دست داشت و به زیارت امام راحل نائل مى‏شد – به جاى اظهار تأثر از شهادت فرزندانش، قهرمانانه اصرار داشت که امام دعا کند او هم توفیق شهادت در راه خدا را پیدا کند!

به این ترتیب خانواده شهید از دو جهت شایسته تکریم و تجلیل و خدمت مى‏باشند:

اولاً به دلیل اهلیت و شایستگى اکتسابى و نقشى که در همراهى و همسوئى با شهید ایفاء مى‏کنند و ثانیاً بخاطر انتسابى که با شهید دارند و در سایه دَینى که جامعه به شهید دارد بخشى از تکریم و تعظیم شهید در احترام و تجلیل از خانواده و اهل بیت او تجلّى مى‏یابد و مسأله تکریم خانواده شهید و تقدیم خدمات لازم به آنان نه تنها به عنوان یک کار مطلوب بلکه یک وظیفه همگانى براى جامعه و نظام اسلامى به حساب مى‏آید.

این مطلب را نیز با سخنى از امام راحل که جلوه‏اى از نگرش اسلام درباره این قشر والامقام است مى‏آرائیم: “سلام و درود بر شما پدران و مادران، همسران، فرزندان و بازماندگان شهدا که از بهترین عزیزان خود، در راه بهترین هدف که اسلام عزیز است، بزرگوارانه گذشته‏اید و در امر دفاع از دین خدا، آنچنان صبر و مقاومت نشان داده‏اید که رشادت و استقامت یاران سید شهیدان حضرت امام حسین – علیه السلام – را در خاطره جهانیان تجدید مى‏کردید.”۱۷

منزلت بى مانند ایثارگران در مکتب وحى

آیات فراوان قرآن و احادیث بسیار زیاد معصومین علیهم‏السلام پیرامون رزمندگان راه خدا بیانگر جایگاه رفیع و بى نظیر آنان است. براى نمونه این آیه را مرور مى‏کنیم:

“انّ اللّه اشترى من المؤمنین انفسهم و اموالهم، بانَّ لَهُمُ الجَنَّهَ، یُقاتِلُونَ فى سبیل اللّهِ، فَیقتلون و یقتلون، وعداً علیه حقّاً فى التّوریه و الأنجیل و القرآن، و من اوفى بعهده من اللّهِ، فاستبشروا ببیعکم الّذى بایعتُم بِهِ، وَ ذلِکَ هُوَ الَفوز العظیم؛۱۸ همانا خدا(مشترى) از مؤمنان( بایع) جان، مالشان (مثمن) را به بهاى بهشت (ثمن) خریدارى کرد. آنان در راه خدا مى‏جنگند و مى‏کشند و کشته مى‏شوند. این در تورات و انجیل و قرآن وعده حقى بر عهده خداست و چه کسى از خدا بر عهدخویش وفادارتر است؟ پس به این معامله‏اى که با خدا کرده‏اید

شاد باشید و این همان کامیابى بزرگ است”

این جلوه‏اى از منزلت والاى رزمندگان راه خداست بکشند یا کشته شوند و آنگاه که جان خویش را در جبهه فدا کنند یا بعد از مجروح شدن و تحمّل مشقتها و درد بسیار که خود پاداشى بزرگ دارد در اثر جراحات و جانبازى به شهادت برسند و یا آن که در اسارت، شکنجه و آزار مضاعف دشمن را به جان بخرند و به مقام آزادگى برسند. همگى برخوردار از این فضیلت والا هستند و آنگاه که رزمنده‏اى جان بر کف، در اثر جراحتهاى جنگ به مقام جانبازى نائل شود و همزمان در اسارت سخت‏ترین رنجها و دردها را تحمّل کند و در اثر جراحتهاى جانکاه جبهه به مقام شهادت رسد با برخوردارى از چهار عنوان: رزمنده، آزاده، جانباز و شهید در اوج این قلّه رفیع جاى مى‏گیرد.

دقت در آیه مذکور و ملاحظه ویژگیهاى مشترى، بایع، ثمن و مثمن که به عنوان یک پیمان از سوى خدا مطرح شده و سند آن را نیز بزرگترین کتابهاى آسمانى یعنى تورات و انجیل و قرآن قرار داده و بر وفاى بر این عهد تأکید نموده و آن را فوز عظیم دانسته است، افقهاى شگفت انگیزى را به روى انسان مى‏گشاید.

در اینجا مرورى بر آمار شهداء، جانبازان و آزادگان و اشاره به پاره‏اى از ویژگى‏هاى آنان مى‏تواند دستمایه‏اى براى تحلیلهاى گوناگون باشد.

مجموع شهدایى که در بنیاد شهید انقلاب اسلامى داراى پرونده هستند ۲۱۹/۰۰۰ نفر مى‏باشند که از این رقم حدود ۲۰/۰۰۰ نفر در درگیرى با شرارتهاى ضد انقلاب و ترورهاى منافقین به شهادت رسیده‏اند.

و افرادى که در درگیریهاى مستقیم دفاع مقدس شهید شده‏اند ۱۷۲/۰۰۰ نفر و شهداى بمبارانهاى دشمن ۱۶/۰۰۰ نفر مى‏باشند و به این ترتیب جمع شهداى جنگ تحمیلى به ۱۸۸/۰۰۰ نفر مى‏رسد.

برخلاف شایعه پراکنى‏هاى بیگانگان که رقم شهداى جمهورى اسلامى را چندین برابر واقعیت، بزرگ نمایى مى‏کردند و به منظور القاء ناتوانى در مدیریت جنگ و تضعیف روحیه مردم، بهره‏گیرى از امواج انسانى را به جاى مدیریت و تکنولوژى دامن مى‏زدند.

رقم ۱۸۸/۰۰۰ در مقایسه با کشته‏هاى عراق در جنگ علیرغم همه برخورداریها و پشتیبانى‏هاى جهان استکبار از ارتش عراق از جمله نکات مهمى است که باید از ابعاد گوناگون مورد بررسى قرار گیرد.

یادآورى مى‏شود مشابه این تفاوت را در رقم ۴۲/۱۷۵ اسراى ایران در قبال ۷۰/۰۰۰ نفر اسیر عراق شاهد هستیم که باید مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

در مورد شهدا به چند نکته اشاره مى‏کنیم:

بیشترین شهید دفاع مقدّس را در سال ۱۳۶۵ داشته‏ایم با ۴۱/۰۰۰ شهید.

سن ۷۲% از شهدا (یعنى حدود ۱۵۵/۰۰۰نفر) بین ۱۶ تا ۲۵ سال (یعنى نوجوان و جوان)

بیشترین تعداد شهید از جهت سن شهداى ۲۰ ساله مى‏باشند با تعداد ۳۰/۰۰۰ نفر.

در جنگ تحمیلى به طور میانگین از هر ۲۳۰ نفر جمعیت کشور یک نفر به شهادت رسیده است. در این میان استان اصفهان از هر ۱۴۴ نفر یک نفر و قم از هر ۱۴۸ نفر یک نفر و استان سمنان هر ۱۵۵ نفر یک نفر به شهادت رسیده‏اند و دارنده رتبه اول تا سوم در کشور مى‏باشند.

در میان اقشار جامعه روحانیت بیش از ده برابر میانگین کل جامعه به شهادت رسیده‏اند و بیش از ۵ برابر میانگین جامعه شهید داده‏اند (یعنى فرزندانشان به شهادت رسیده‏اند).

شهداى مؤنث بیش از ۶/۴۰۰ نفر و نزدیک به ۳% کل شهدا مى‏باشند.

حدود ۵۶/۰۰۰ نفر از شهدا متأهل و بقیه مجرد بوده‏اند این نکته که اکثریت قاطع شهدا مجرد بوده‏اند و در بین متأهلین، آنان که فرزندان کمترى داشته‏اند نسبت بیشترى را دارا هستند و در کنار این نکته حدود ۹۷% شهدا به قشر مستضعف تعلّق دارند مى‏تواند این نتیجه را بدهد که هر که سبکبارتر بوده است سبکبال‏تر به معراج شهادت پرواز کرده است. این نکته را نیز باید یادآور شد که اکثریت شهداء از پایگاه مسجد و سنگر نماز جمعه و جماعت به جبهه عزیمت کرده‏اند و بر اساس تحقیقى که روى وصیت نامه شهداء انجام یافته انگیزه اصلى آنها در پیمودن راه شهادت به ترتیب الگوگیرى از نهضت حسینى و پیروى از امام خمینى و دفاع از اسلام مورد تأکید قرار گرفته است و به این ترتیب نتیجه مى‏گیریم که با سبکبارى از تعلّقات زندگى مادى به همراه انگیزه نیرومند ایمان به مبدأ و معاد و عشق و پیروى از جایگاه امامت و ولایت، روحیه شهادت‏طلبى به فعلیت و شکوفائى مى‏رسد.

و اما آمار جانبازان دفاع مقدّس با درصدهاى مربوطه به این ترتیب مى‏باشد:

زیر ۲۱۹/۵۰۰%۲۵

تا ۱۵۱/۸۰۰%۵۰

تا ۱۹/۷۰۰% ۷۰

۷/۵۰۰%۷۰

و از میان ۴۲/۱۷۵ آزاده ۲۱/۰۰۰ نفر آنها جانباز هم هستند که در ارقام فوق ملحوظ شده است. نکات فراوان دیگرى در این زمینه وجود دارد که در فرصت مناسب باید مطرح و مورد بررسى قرار گیرد.

پى‏نوشت‏ها:

1. وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۱۰، ح ۲۱٫
2. بحارالانوار، ج ۶۷، ص ۸، ح ۴٫
3. صحیح بخارى، ج ۴، ص ۲۱٫
4. نهج البلاغه، خطبه ۲۳٫
5. سوره بقره، آیه ۱۵۴٫
6. سوره آل عمران، آیه ۱۶۹٫
7. صحیفه امام، ج ۲۰، ص ۶۵/۵/۲۰ ،۱۰۱٫
8. همان، ج ۱۸، ص ۶۲/۱۱/۱۹ ،۳۲۵٫
9. صحیفه امام، ج ۲۱، ص ۶۷/۷/۱ ،۱۴۷٫
10. شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ج ۳، ص ۱۸۳٫
11. وسائل الشیعه، ج ۱۱، ص ۸، ح ۱۱٫
12. بحارالانوار، ج ۶۶،ص ۳۹۳،ح ۷۵٫
13. همان، ج ۹۷، ص ۱۴، ح ۲۴٫
14. کنزالعمال، ج ۴، ص ۴۰۱، ح ۱۱۱۱۹٫
15. کلمات قصار امام خمینى، صفحه ۴۵، چاپ اول.

۱۶٫سوره هود، آیه ۴۶٫

17. صحیفه امام، جلد ۱۷، ص ۱۳۶۱/۸/۲۵ ،۹۵٫
18. سوره توبه، آیه ۱۱۱٫

سه هشدار بنیادى

۱ – کبر و خودبینى

حجهالاسلام ابوالقاسم یعقوبى

قال رسول اللّه(ص): “اِیّاکم والکبر فانّ ابلیس حمله الکبر على ان لا یسجد لآدم و ایّاکم و الحرص فأنّ آدم حمله الحرص على ان تأکل من الشّجره و ایّاکم و الحسد فأنّ بنى آدم انّما قتل احدهما صاحبه حسداً فهنّ اصل کلّ خطیئه؛)۱(رسولخدا(ص) فرمود: از تکبر دورى گزینید چه این که کبر شیطان را وادار کرد که بر آدم سجده نکند(وحال آن که دستور خدا بود) و از حرص و آز دورى کنید زیرا همین صفت باعث شد که آدم از میوه درخت (ممنوعه) بهره گیرد. و از حسد بپرهیزید که علت کشتن یکى از فرزندان آدم دیگرى را حسد بود. و (بدانید) که این سه ریشه و اساس هر خطا و گناهى است.

پیامبر اکرم(ص) در این حدیث نورانى امت خویش را از سه چیز نهى کرده و به آنان نسبت به این سه هشدار داده است:

۱- کبر

۲- حرص

۳- حسد

جالب آن است که نمونه‏هاى عینى و واقعى که گرفتار این سه صفت ناپسند شدند نیز در این سخن ترسیم شده است.

شاید بتوان از این حدیث یک نکته تربیتى را پیش از تشریح و توضیح آن دریافت کرد و آن این است که:

بهترین روش تربیت و مؤثرترین روش واداشت و بازداشت مردم به صفات نیک و بد، از راه الگو دهى و نمادها است.

یک مربى تربیتى اگر در لابلاى آموزش فضیلتها و نهى از رذیلتها به نمونه‏هاى عینى آن نیز اشاره کند هم در نفوس متربى زودتر تأثیر مى‏گذارد و هم ماندگارتر و ماندنى‏تر خواهد بود.

زیرا بشر بسیارى از معقولاتش را از راه محسوسات به دست مى‏آورد و راز داستانها و مَثَلهاى قرآن نیز همین است که انسانها از راه مطالعه در زندگى الگوها و اسوه‏هاى نیک و حسنه، راه کمال را پیش گیرند و پیش روند و با درس‏گیرى از الگوهاى منفى از رذائل و رفتارهاى نادرست دورى گزیده و از سرنوشت آنان درس عبرت بگیرند.

در این کلام نورانى مربى و معلم بشریت، جامعه بشرى را نسبت به سه آسیب بزرگ و بنیادى هشدار مى‏دهد و از آنان مى‏خواهد که با توجه به نمونه‏هاى عینى و عملى یاد شده یعنى سرنوشت ابلیس با آن سابقه طولانى در عبادت و آدم با آن مقام والاى بندگى و نبوّت، و نیز فرزندان آدم با آن جایگاه و موقعیت، عبرت بگیرند و از این صفات منفى و لغزنده بسوى سقوط و نابودى، پرهیز کنند و فضاى روح و جان خود را از ظلمت کبر و تاریکى حرص و آتش حسد پاک نگهدارند.

کبر و استکبار

بزرگان اخلاق در تعریف تکبّر و فرق آن با عجب گفته‏اند:

“و آن عبارت است از حالتى که خود را بالاتر از دیگرى بیند و اعتقاد برترى خود را بر غیر داشته باشد و فرق آن با عُجب آن است که آدمى خود را شخصى داند و خود پسند باشد اگرچه پاى کسى در میان نباشد، ولى در کبر باید پاى غیر نیز در میان آید تا خود را از آن برتر داند و بالاتر ببیند.”۲

به دیگر سخن تکبّر از سه عنصر تشکیل مى‏شود:

“نخست آن که براى خود جایگاهى مى‏بیند و مقامى قائل است.

دوم آن که براى دیگرى نیز مقامى ترسیم مى‏کند و در نظر مى‏گیرد.

در مرحله سوم مقام خود را به رخ دیگران مى‏کشد و خود را بالاتر و برتر از آنان مى‏بیند و بر این کار خوشنود و خوشحال مى‏گردد.”۳

در حقیقت سرزمین وجود انسان متکبر مانند میدان پر از مین است، این مین‏ها عبارت از همان “منیّت” اوست، مین “خود محورى”، خودخواهى، خودبرتر بینى، برترى جویى، فخر فروشى، و مانند آن.

اگر آدمى در مکتب الهى و در مدرسه پیامبران درس “عبودیّت” نگیرد و آن را در صفحه جان و جامعه‏اش جارى نسازد، گرفتار مین‏هاى منیّت مى‏گردد که هر آن احتمال انفجار آن هست.

فلسفه این که اگر همه پیامبران در یک زمان زندگى مى‏کردند با هم اختلافى نداشتند همین است که آنان به مقام عبدیّت و عبودیّت راه یافته‏اند، در آن مقام منیّت‏ها و منى‏ها رخت بر مى‏بندد و همه خود را بنده خدایى مى‏بینند که شایسته کبریایى و بزرگى است و غیر او چیزى و کسى نیست.

همه هرچه هستند از او کمترند

که با هستى‏اش نام هستى برند

و علت این که جبهه استکبار همواره در برابر خط رسالت و امامت موضع گرفته و گرد و غبار راه مى‏اندازد و هیاهو مى‏کند و جولان مى‏دهد، همین است که روح انسان مستکبر شکل گرفته از این است که همواره خود را بزرگ مى‏شمارد و دیگران را کوچک مى‏بیند و حاضر نیست حقیقت را بپذیرد و زیر بار واقعیتهاى زندگى برود.

انگیزه‏هاى تکبّر

اسباب و عواملى که باعث مى‏شود انسان روحیه تکبّر و استکبار داشته باشد چند چیز است:

۱- علم و دانش

۲- عمل و کارکرد نیک

۳- نسب و خانواده

۴- زیبایى جسمى

۵ – قوت بدنى

۶- مال و ثروت

۷- فزونى یاران و یاوران

1. چه بسا دانشمندانى که علم آنها “حجاب اکبر” مى‏شود. به جاى آن که علم آن‏ها نردبان کمال و معرفت گردد وسیله غرور و فخر آنها بر دیگران مى‏شود و آنان را به وادى سقوط و ذلّت مى‏کشاند، پیامبر اکرم(ص) فرمود: “آفه العلم النّسیان؛۴ آفت علم فراموشى است.”

یک لحظه بیندیش اگر خداوند آنچه را داده از تو بگیرد چه خواهى کرد؟ پس به اندوخته‏هاى علمى خود مغرور مباش.

2. برخى بر اثر انجام یک عمل نیک و انجام عبادت چنین احساسى در آن‏ها به وجود مى‏آید که گویى خود را یک سرو گردن از دیگران بالاتر مى‏پندارند و باید دیگران آنان را احترام ویژه کنند و از آنها تعریف و تمجید نمایند. به دیگر سخن کارهاى خوب خود را به رخ دیگران مى‏کشند و عبادت خود را منّتى بر دیگران به شمار مى‏آورند و دیگران را بشمار نمى‏آورند، رسولخدا(ص) درباره این گونه افراد فرمود: “کفى بالمرء شرّاً ان یحقّر اخاه المسلم؛۵ براى انسان این بدى و بدبختى کافى است که برادر مسلمانش را خوار و ضعیف سازد.”
3. برخى از مردم به حسب و نسب عالى خود مى‏نازند، این که در یک خانواده شریف و معروف به دنیا آمده‏اند، از این که در بیت علم و تقوا مى‏زیند آن را براى خود امتیازى مى‏بینند و به رخ دیگران مى‏کشند، در حالى که از دیدگاه دین و آموزه‏هاى دینى حسب و نسب معیار و ملاک برترى نیست و هیچکس بر دیگرى جز به تقوا و انسانیت برترى ندارد. رسولخدا(ص) این گونه نگاه را آسیب اجتماعى مؤمن دانسته و فرمود: “آفه الحسب الفخر؛۶ آفت بزرگ زادگى فخر فروشى است.”
4. چهارمین چیزى که ممکن است اسباب تکبّر و تفاخر گردد “جمال و زیبایى” و حسن ظاهر است، برخى از انسانها که از قد و قامت رعنا و زیبا برخوردارند و اندام موزون و متناسب دارند به جاى آن که از خالق و آفریننده خویش یاد کنند و شکرگزار او باشند به مخلوقى مانند خود تفرعن مى‏فروشند و دیگران را که فاقد چنین نعمتى هستند و از درجه زیبایى کمترى برخوردارند مورد سرزنش و نکوهش قرار مى‏دهند و این آفتى است که پیامبر(ص) نسبت به آن هشدار داده‏اند: “آفه الجمال الخیلاء؛۷ آفت زیبایى تکبّر است.”

البته این روحیه در بین زنان شدت و شهرت بیشترى دارد. چه این که به تعبیر مولاى مؤمنان على(ع): “انّ النّساء همّهنّ زینه الحیاه الدّنیا؛۸ به درستى که زنان همّتشان آرایش زندگى دنیاست.”

ولى همه باید بدانند که زینت و زیبایى پایدار نیست، ممکن است یک حادثه کوچک باعث شود که چهره زیبا و اندام موزون تبدیل به قیافه‏اى وحشتناک و غیر قابل تحمّل گردد.

5. پنجمین سبب از اسباب تکبر بهره مندى از مال و ثروت فراوان است، ثروت اندوزان و سرمایه دارانى که از سرمایه انسانى بى‏بهره‏اند به پول و مال و منال خود مى‏بالند و دیگران را به این وسیله به چیزى نمى‏انگارند، خانه‏هاى مجلّل و مرکب‏هاى مدرن خود را وسیله تفاخر و تکبّر قرار مى‏دهند و گاه مؤمنان فقیر را با تعبیرهایى از قبیل این که خرج یک روزه من به اندازه تمام دارایى توست، تحقیر مى‏کنند این گونه کسان غافلند از این که اگر مال و ثروت مایه آبرومندى و عزّت بود امروز نام قارون‏ها به عنوان یک مظهر فزون خواهى و تکاثر مورد ملامت قرار نمى‏گرفت و ضرب المثل در حرص و آز نبود.

قرآن عاقبت قارون را که به فرمان خدا زمین او را در کام خویش فرو برد، درس عبرتى براى همه ثروتمندان از خدا بى خبر قرار داده و هشدار داده است که: “الهکم التّکاثر؛۹ افزون‏طلبى (و تفاخر) شما را به خود مشغول داشته (واز خدا غافل ساخته است).”

6. عامل ششم در پیدایش تکبّر در برخوردهاى اجتماعى، بهره مندى از قدرت و نیروى جسمانى با موقعیت سیاسى و اجتماعى است. کسانى که به هر دلیل به قدرت دست یافته‏اند و برو بیایى براى خود دارند، در این گیرو دار خود را گم کرده و به این ظواهر فریبنده دل مى‏بندند گاهى تبختر و خود بزرگ بینى در آنان به حدّى مى‏رسد که خودشان را خدا و یا سایه خدا مى‏پندارند(انا ربّکم الأعلى – السّلطان ظلّ اللّه) اما اگر معناى سایه خدا را درک مى‏کردند از این حالت منفى و تنفرآمیز خود بر مى‏گشتند، زیرا سایه همواره تابع صاحب سایه است، وقتى شاخه‏هاى درخت به حرکت در مى‏آید سایه هم متحرّک دیده مى‏شود، هنگامى که درخت و شاخه‌هایش ثابت و آرام است سایه هم ثابت به نظر مى‏رسد.

کسى که مى‏گوید من سایه خدایم باید مطیع و فرمانبردار او باشد و تابع حرکات و سکنات صاحب سایه باشد.

و گرنه ادّعاى او ادّعایى پوچ و بى اساس و برخاسته از یک خود فریبى و مردم فریبى است.

7. هفتمین و آخرین عاملى که ممکن است آدمى را به درد بى درمان و نابود کننده تکبّر گرفتار سازد، فزونى یاران و مددکاران و کثرت پیروان و مریدان و اطرافیان است.

ممکن است عالمى به کثرث شاگردان و شیخ قبیله‏اى به وسیله زیادى اقوام و پادشاهى به وسیله لشکریان انبوه، و مُرادى به وسیله زیادى مریدان گرفتار این حالت زشت و ناپسند تکبّر قرار گیرند.

لکن اگر دیده بصیرت باشد و به جاى خود بینى، خدابینى بر وجود آدمى پرتو افکند همه این وسایل غرور و کبر تبدیل به وسیله کمال و سعادت مى‏گردد و آدمى را از فرش به عرش و از ملک به ملکوت به پرواز در مى‏آورد:

بزرگان نکردند در خود نگاه

خدابینى از خویشتن بین مخواه

فروتنى و تواضع

نقطه مقابل تکبّر و خودخواهى تواضع و فروتنى است، مطرح کردن بحث تکبّر بدون اشاره به موضوع تواضع ناقص و ناتمام است از این رو اشاره‏اى کوتاه به این صفت زیباى اخلاقى که آثار اجتماعى فراوان دارد نیز خواهیم داشت.

در روایات دینى و آیات قرآنى هم این دو در مقابل هم مطرح شده‏اند: “اذلّه على المؤمنین اعزّه على الکافرین؛۱۰ ذلّت و عزّت را قرآن در برابر هم قرار داده و على(ع) مى‏فرماید: “ضادو الکبر بالتواضع؛۱۱به وسیله تواضع با تکبّر مقابله کنید”

در جاى دیگر قرآن یکى از ویژگیهاى “بندگان شایسته خدا را” تواضع بر شمرده و مى‏فرماید: “و عبادالرّحمن الّذین یمشون على الأرض هونا و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاماً؛۱۲ بندگان خاص خداوند رحمان کسانى هستند که با آرامش و بى تکبّر بر زمین راه مى‏روند و هرگاه که جاهلان آنها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گویند) به آنها سلام مى‏گویند(و با بزرگوارى و کرامت از کنار آنان مى‏گذرند).”

در ساحت و صحنه اجتماع تواضع ثمرات و نتایج فراوانى دارد، زیرا انسان متواضع مانند درخت پر ثمره‏اى است که در دسترس همگان قرار مى‏گیرد.

سر فرو مى‏آورد هر شاخه از بارآورى

مى‏کند افتادگى انسان اگر دانا شود

درخت‏هاى انار، هلو و مرکبات آن چنان فروتنند که بچه‏هاى کم سن و سال هم به آنها دسترسى دارند، برخلاف برخى درختان میوه دار و یا بى ثمر که به آسانى نمى‏توان به شاخ و برگهاى آنها دست یافت.

مؤمن باید آنچنان زندگى کند که به درد همه برسد، امکان دسترسى به او آسان باشد و برقرارى ارتباط با او دست انداز نداشته باشد، از این رو در روایات اسلامى مى‏خوانیم:

“بخفض الجناح تنتظم الأمور؛۱۳ با تواضع و محبّت کارها نظم و سامان مى‏یابد.”

بویژه مدیران و مسؤلان باید از این ویژگى رفتارى در حد اعلى برخوردار باشند تا بتوانند براى ارباب رجوع گره‏گشایى کنند.

کسیکه در برج عاج زندگى مى‏کند و از متن جامعه گریزان است نمى‏تواند ادعاى رهبرى و اداره اجتماع را داشته باشد، روشنفکرانى که اُتو کشیده و پرستیژى زندگى مى‏کنند در جامعه دینى جایگاهى ندارند. زیرا در جامعه دینى (خفض جناح) یکى از نشانه‏هاى انسان خدوم و خادم اجتماع است و آنکه از این نعمت بى‏بهره است شایستگى اداره امور مردم و پذیرفتن مدیریت و مسؤلیت را ندارد کوتاه سخن آن که: یکى از هشدارهاى اجتماعى جدى که آیات و روایات نسبت به آن با شدّت و کثرت اشاره کرده‏اند و مردم را از آن بازداشته‏اند رواج روحیه تکبّر و خودخواهى در جامعه دینى است و در برابر یکى از خصلتهایى که بر گسترش آن تأکید شده است، روحیه فروتنى و تواضع در ساحت اجتماع و در ارتباط با دیگران است.

حدیثى که در اول این فصل از پیامبر بزگوار اسلام(ص) عنوان کردیم داراى سه هشدار بزرگ اجتماعى بود که به بخش اول آن اشارت کردیم و ادامه آن را در بخشهاى بعدى نوشتار دنبال خواهیم کرد.

پى‏نوشت‏ها:

1. نهج الفصاحه، شماره ۹۳۱٫
2. معراج السعاده، نراقى، ص ۲۶۸٫
3. اخلاق در قرآن، آیه اللّه مکارم شیرازى، ج ۲، ص ۴۳٫
4. میزان الحکمه، ج ۱، مترجم، ص ۱۷۸٫
5. نهج الفصاحه، شماره ۲۱۶۶٫
6. میزان الحکمه، ج ۱، ص ۱۷۸٫
7. همان.
8. نهج البلاغه، خطبه ۱۵۳٫
9. سوره تکاثر، آیه ۱٫
10. سوره مائده، آیه ۵۳٫
11. تصنیف غررالحکم، حدیث ۵۱۴۸٫
12. سوره فرقان، آیه ۶۳٫
13. غررالحکم، حدیث ۴۳۰۲٫

اخبار جهان اسلام

نیروهاى امنیتى مصر ۶۰ عضو اخوان‏المسلمین را بازداشت کردند.

شهرک نشینان صهیونیست با حمایت نظامیان اشغالگر به فلسطینى‏هاى بى دفاع وحشیانه یورش بردند.(۸۷/۹/۱۶)

تظاهر کنندگان عراقى: اعتراض‏هاى ما همه پرسى علیه قراداد امنیتى است.(۸۷/۹/۱۷)

پرتاب کفش‏هاى خبرنگار عراقى، تیتر یک رسانه‏هاى جهان شد. سیلى مردم عراق بر گوش بوش آدمکش فرود آمد.

هنیه:محاصره غزه محبوبیت حماس را افزایش داد.(۸۷/۹/۲۶)

تظاهرات ضد آمریکایى در حمایت از خبرنگار عراقى گسترش جهانى یافت.

اعتراف دانشکده جنگ آمریکا:حزب اللّه لبنان بهتر از هر کشور عربى با اسرائیل جنگید.

با تعطیل شدن نانوایى‏ها در غزه، قحطى و مرگ مردم غزه را تهدید مى‏کند.(۸۷/۹/۳۰)

ورود خبرنگاران با کفش ممنوع!

طرح صلح ملا عمر را پادشاه عربستان به کرزاى داد.

منتظرالزیدى: از پرتاب کفش‏هایم به شیطان بزرگ پشیمان نیستم.(۸۷/۱۰/۱)

حمایت مالى عربستان از مخالفان حزب اللّه در انتخابات پارلمانى لبنان لو رفت.

(۸۷/۱۰/۲)

کرزاى: ناتو از آدمکش‏ها براى کشتار غیرنظامیان استفاده مى‏کنند.

هزاران فرانسوى اقدامات ضد اسلامى در این کشور را محکوم کردند.

منتظر الزیدى خبرنگار عراقى:مرا با برق و سیگار شکنجه کردند. هرگز از بوش عذرخواهى نمى‏کنم.(۸۷/۱۰/۳)

تظاهرات میلیونى در بغداد به حمایت از خبرنگار عراقى صورت گرفت.(۸۷/۱۰/۴)

واکنش جهانى و منطقه‏اى به احتمال مذاکرات مستقیم سوریه و اسراییل ابراز شد.

جهاد اسلامى:امیدواریم این اقدام سوریه موجب نقض منافع ملت فلسطین نشود.

حزب اللّه لبنان فاش کرد: برخى رژیم‏هاى عرب بر محاصره غزه اصرار دارند.

(۸۷/۱۰/۵)

۲ شرط اسد براى مذاکره با تل‏آویو پایان اشغال جولان و نظارت آمریکا اعلام شد.

وزیر جنگ رژیم صهیونیستى: غزه را ویران مى‏کنیم.(۸۷/۱۰/۷)

حزب اللّه لبنان: مقاومت را از امام حسین)ع( آموخته‏ایم.

جهان اسلام در انتظار انتقام، روز آتش و خون در غزه سران عرب مرده‏اند؟!

تروریستها ۷۶ نفر را در کاظمین به خاک و خون کشیدند.(۸۷/۱۰/۸)

همبستگى بى سابقه جهانى با مردم غزه مفتى عربستان:صهیونیست‏ها را بکشید.

(۸۷/۱۰/۹)

سید حسن نصراللّه خواستار قیام ملت مصر در برابر رژیم قاهره شد.

در اعتراض به همدستى قاهره با صهیونیست‏ها در فاجعه غزه، “مبارک سرنگون باد” فریاد سراسر مردم مصر بود.

(۸۷/۱۰/۱۰)

روزنامه صهیونیستى جروزالم پست: خطاى جنگ ۲۰۰۶ را تکرار کردیم، شکست در غزه حتمى است.

وزیر خارجه رژیم صهیونیستى:ما در غزه فقط به نظامیان حمله مى‏کنیم!(۸۷/۱۰/۱۱)

لوس آنجلس تایمز: پیروز جنگ غزه حماس و ایران است.

انزجار جهانى از صهیونیست‏ها و سران سازشکار عرب اعلام شد. وحشت مبارک از کودتا و تصفیه گسترده در ارتش مصر صورت گرفت.(۸۷/۱۰/۱۲)

نیروهاى عراقى کنترل امنیتى منطقه سبز و فرودگاه‏هاى بغداد و بصره را بر عهده گرفتند.

اولمرت: بمباران غزه، خواست سران عرب است.

سید حسن نصراللّه: نتیجه جنگ در غزه شکست اسراییل خواهد بود.(۸۷/۱۰/۱۴)

سید حسن نصراللّه: غزه شکست نمى‏خورد، حتى با خیانت سران عرب.

حملات موشکى حماس به ۷ شهر اسرائیل و اعتراف آمریکا و آلمان به استیصال رژیم صهیونیستى اعلام شد.(۸۷/۱۰/۱۵)

اخبار داخلى

۲۲۰ مصوبه، ره آورد دومین سفر هیئت دولت به آذربایجان شرقى است.

آیت اللّه‌هاشمى رفسنجانى: خانه نشین کردن نیروهاى با تجربه از اشتباهات بزرگ است.

(۸۷/۹/۱۶)

وزارت نفت: زمستان امسال قطعى گار نداریم.

احمدى نژاد در دیدار رئیس جمهور اکوادور: روابط ایران و اکوادور نوپا ولى در حال گسترش مى‏باشد.(۸۷/۹/۱۷)

رهبر انقلاب در پیام به کنگره عظیم حج: افق پیش روى امت اسلامى از همیشه روشن‏تر است.(۸۷/۹/۱۸)

آیت اللّه‌هاشمى رفسنجانى در خطبه‏هاى نماز عید قربان: برخى سران بى وجدان عرب در فاجعه غزه مقصرند.

رویانیان، میزان سهمیه بندى بنزین هیچ تغییرى نمى‏کند.(۸۷/۹/۲۰)

ایران به تجهیزات منحرف کننده موشک‏هاى ضد تانک دست یافت.(۸۷/۹/۲۱)

بازگشت حجاج به کشور از امروز آغاز شد.

(۸۷/۹/۲۳)

در نامه خزاعى به دبیر کل سازمان ملل مطرح شد؛ ایران خواستار مداخله فورى سازمان ملل براى جلوگیرى از جنایات رژیم صهیونیستى در غزه شد.(۸۷/۹/۲۴)

رهبر انقلاب: کار مملکت با آمدن شاه سلطان حسین‏ها تمام است.

رهبر انقلاب در اجتماع پرشور دانشجویان دانشگاه علم و صنعت: جنبش دانشجویى باید عدالتخواه و ضد استکبارى باشد.

(۸۷/۹/۲۵)

رهبر انقلاب: تفرقه افکنى علیه شیعه و سنى در یک مرکز واحد سازماندهى مى‏شود.

(۸۷/۹/۳۰)

آیت اللّه‌هاشمى رفسنجانى: وارد کردن اعراب به موضوع هسته ایران توطئه‏اى جدید است.

رئیس مجلس در همایش ملى ۳۰ سال انقلاب اسلامى: زمانه‏اى نیست که با آزمون و خطا جلو برویم.

نمایشگاه دستاوردهاى ۳۰ ساله وزارت علوم در تهران گشایش یافت.

عضو شوراى مرکزى حزب مشارکت: برخى اصلاح طلبان میرحسین موسوى را به خاتمى ترجیح مى‏دهند.(۸۷/۱۰/۲)

نخست وزیر مالزى در ایران: سرمایه گذارى در ایران را افزایش مى‏دهیم.

وزارت نفت موظف به دوگانه سوز کردن ۳۰۰ هزار دستگاه خودرو شد.(۸۷/۱۰/۳)

رئیس جمهور در اجلاس پایانى ارائه کرد. ۶ پیشنهاد ایران روى میز وزیران اکو درتهران قرار گرفت.(۸۷/۱۰/۴)

دانشجویان بسیجى در حمایت از آزادى خبرنگار عراقى، آدمک بوش را کفش باران کردند.

پرداخت نقدى یارانه‏ها منتفى شد.

(۸۷/۱۰/۵)

احمدى نژاد: شجاعت و مقاومت ملت ایران ثمره عاشوراست.

مشکل اصلى آمریکا از زبان جان بولتون: ایرانى‏ها مثل ما دنیا طلب نیستند، بازدارندگى بى معنى است.

رئیس مجلس شوراى اسلامى: طرح تحوّل اقتصادى دولت باید اصلاح شود.

(۸۷/۱۰/۷)

موسوى خویینى‏ها: اصلاح طلبان دیدگاههاى میر حسین را قبول ندارند.

وزیر نیرو: ایران نیروگاه خورشیدى ساخت.

رسیدگى به ۸۴ پرونده میلیاردى در ستاد مبارزه با مفاسد اقتصادى انجام شد.

(۸۷/۱۰/۸)

حکم تاریخى رهبر انقلاب براى مقابله با کافران حربى: هر کس در دفاع از مردم غزه کشته شود شهید است.

روحانى مجاهد، آیت اللّه جمى به لقاء اللّه پیوست.(۸۷/۱۰/۹)

رئیس جمهور، لایحه تحوّل اقتصادى را امروز به مجلس تقدیم مى‏کند.

(۸۷/۱۰/۱۰)

مجلس یک فوریت لایحه هدفمند کردن یارانه‏ها را تصویب کرد.

دانشجویان: براى شهادت آماده‏ایم ما را به غزه اعزام کنید.(۸۷/۱۰/۱۱)

خروش سراسرى ملت ایران در دفاع از مردم غزه سرداده شد.(۸۷/۱۰/۱۴)

ادامه تحصن دانشجویان در فرودگاه‏ها براى اعزام به غزه برقرار است.

اخبار خارجى

جزئیات جلسه محرمانه ملک عبداللّه و شیمون پرز در نیویورک فاش شد. جلسه موسوم به کنفرانس ادیان که چند هفته قبل در نیویورک برگزار شد در حقیقت چیزى جز نوعى پوشش براى برگزارى نشست محرمانه میان مقامات سعودى و رژیم غاصب صهیونیستى نبوده است.(۸۷/۹/۱۷)

شوراى امنیت براى بررسى فاجعه بمبئى تشکیل جلسه داد.

شورش‏هاى خیابانى علیه عملکرد پلیس، سراسر یونان را فرا گرفت.(۸۷/۹/۲۰)

تازه‏ترین اعتراف کاخ سفید، رایس: اشغال عراق خطاى استراتژیک بوش بود.

اکثر مردم آلمان هولوکاست را ساختگى مى‏دانند.(۸۷/۹/۲۱)

تایمز: منابع مالى طالبان را غرب تأمین مى‏کند.

بحران مالى، غرب را آماده انفجار کرد. آشوب‏هاى خیابانى، آمریکا و ۲۰ کشور اروپایى را فرا گرفت.(۸۷/۹/۲۳)

لیبى پس از ۴۰ سال صاحب قانون اساسى شد.(۸۷/۹/۲۴)

کارتر: اسرائیل به روند صلح در منطقه پایبند نیست.(۸۷/۹/۲۵)

تحقیر بوش در عراق بازتاب جهانى داشت. الجزیره: لنگه کفش خبرنگار عراقى به بوش نخورد، امّا همه سفر او را تحت تأثیر قرار داد.

(۸۷/۹/۲۶)

رایس: تنها راه تغییر رژیم ایران حمایت از جامعه مدنى و نیروهاى دموکراسى خواه است.(۸۷/۱۰/۱)

رژیم صهیونیستى از فروش سیستم موشکى اس – ۳۰۰ روسیه به ایران ابراز نگرانى شدید کرد.

تشدید جنگ نرم با آغاز دولت اوباما، بودجه ۷۰۰ میلیون دلارى آمریکا براى کودتاى رسانه‏اى در کشورهاى مستقل ارائه شد.

(۸۷/۱۰/۳)

نظامیان پاکستان و هند به حال آماده باش کامل درآمدند.

بشار اسد احتمال مذاکره مستقیم با تل آویو را بعید ندانست.(۸۷/۱۰/۴)

لس آنجلس تایمز: محاکمه بوش کافى نیست، ساختار باید عوض شد.(۸۷/۱۰/۵)

تحلیلگر روسى: سال ۲۰۰۹ شاهد جنگ داخلى در آمریکا خواهیم بود.(۸۷/۱۰/۱۱)

یاسر جهانى پور

نکته ۸: توجه به عزّ ربوبیّت و ذلّ عبودیت

استاد الهى ما فرماید: توجه به عزّ ربوبیت و ذلّ عبودیت یکى از منازل مهمّه سالک است که قوّت سلوک هرکس به مقدار قوّت این نظر است بلکه کمال و نقص انسانیت تابع کمال و نقص این امراست.۱

شرح: این منزل یکى از منازل مهم سلوک به شمار مى‏رود زیرا توجه به ذلّ عبودیت باعث تقویت خضوع و فروتنى در برابر خالق مى‏شود و این خود باعث تقویت ملکه رضا و تسلیم مى‏گردد که نهایت آن حال محو و نابودى سالک در ذات احدیت است. انسان وقتى خود را مملوک خدا مى‏بیند و همه شئون خود را از خدا مى‏بیند و هرگونه استقلالى را از خود نفى مى‏کند، خود را به تمام معنى عبد و بنده خدا مى‏یابد و خدا را مالک مطلق و حقیقى خویش مى‏بیند در این صورت است که وى به وظیفه بندگى قیام مى‏کند و در مسیر عبودیت الهى گام بر مى‏دارد. روح عبادت چیزى نیست جز اینکه انسان خود را به مملوکیت خدا در آورد و در تمام اعمال اختیارى تبعیت از خواست و رضاى مولاى خویش کند. بنابراین عبادت خدا و بندگى او جز این نیست که انسان خود را در پیشگاه الهى چیزى به حساب نیاورد و خویشتن را به تمام معنى در مملوکیت خدا در آورد.از این رو لازمه بندگى تابع بودن مطلق است.

هر اندازه انسان بیشتر به وابستگى و مملوکیت و بنده بودن خود التفات و توجه پیدا کند و هرچه بیشتر به وظیفه بندگى که همانا اطاعت محض از ربّ و مولاست قیام کند به همان اندازه در مسیر نزدیکى به خدا به پیشرفتهاى بیشترى نائل مى‏آید. بنابراین مهمترین اثرى که از این توجه نسبت به خود و خداى خود براى انسان حاصل مى شود فروپاشى غرور و منیّت و انانیت و خودبینى است که بزرگترین و مهمترین عامل و مانع در دورى و بعد انسان از قرب و جوار حقتعالى است. به همین خاطر است که حضرت امام مى‏فرمایند: هرچه نظر انیّت و انانیّت در انسان غالب باشد از کمال انسانیت دور و از مقام قرب ربوبیّت مهجور است و حجاب خودبینى از جمیع حجب ضخیم‏تر و ظلمانى‏تر است و خرق این حجاب ازتمام حجب مشکلتر و خرق همه حجب را مقدمه است بلکه مفتاح مفاتیح غیب و شهادت خرق این حجاب است،۲ این توجه به خود شامل دو امر است یااینکه انسان عملى که انجام مى‏دهد آن را از خود ببیند و براى خود در انجام آن استقلالى قائل باشد و یا این است که دائم توجه و وجهه باطنش به تهذیب ظواهر و معطوف به شهوات و لذات و نفسانیات بوده باشد. حضرت امیرالمؤمنین که از قهرمانان وادى عبودیت حقتعالى است در بیانى گوهربار مى‏فرمایند: “الهى کفى بى عزاً ان تکون لک عبداً و کفى بى فخراًان اکون لى رباً”۳ پروردگارا این عزت براى من بس که بنده تو باشم و این افتخار براى من بس که تو رب ومالک من باشى.امام خمینى مى‏فرمایند: باز تذکر مى‏دهم که در هر حال به خود امیدى نداشته باشد که غیر از حقتعالى از کسى کارى بر نمى‏آید و از خود حق تعالى با تضرّعو زارى توفیق بخواه که تو را در این مجاهده اعانت فرماید تا بلکه ان شاءاللّه غالب آیى.۴

نتیجه عبودیت حقیقى

“قال الصادق(ع): العبودیه جوهره کنهها الرّبوبیّه”.۵ وقتى انسان به وظیفه بندگى عمل کند و به تمام معنى خود را در مملوکیت خدا در آورد و دل را تسلیم حق کند در این صورت خداوند نیز او را به بندگى مى‏پذیرد و به این مقام مفتخر مى‏کند؛پس از وصول سالک به مقام فنا که عبارت از عبودیت کامل است، خداوند به مرتبه ولایت خود در چنین بنده‏اى تصرّف مى‏کند و در نتیجه بنده‏اى که به فنا رسیده و ذات او در ذات حق فانى شده است به ولایت خدا در عالم تصرّف کرده و به ربوبیّت حق در عالم ربوبیّت دارد.به همین خاطراست که حقتعالى در قرآن کریم هدف خلقت جن وانس را، عبادت بیان کرده است. “و ما خلقت الجنّ والانس الّا لیعبدون”۶ زیرا که تنها با عبادت حقیقى است که مى‏توان به جوار قرب و رحمت خداوند رسید.

امام مى فرمایند: کسى که با قدم عبودیت سیر کند و داغ ذلت بندگى را در ناصیه خود گذارد وصول به عزّ ربوبیّت پیدا کند.۷ در هر حال عبودیت و عبادت حقیقى زمانى براى سالک دست مى‏دهد که هیچ منفعت طلبى و هواى نفسى در آن نباشد. حتى اگر عبادت براى دورى از دوزخ و یا رسیدن به بهشت باشد، نزد عرفا عبادت واقعى تلقى نمى‏شود. زیرا که در مسلک عرفا اینگونه عبادت نیز از روى هواخواهى و منفعت طلبى است و در نظر اولیاء الله این نوع عبادت نوعى شرک محسوب شده و جز دورى از خدا براى عابد نتیجه‏اى نخواهد داشت. کما این که امام خمینى(ره) مى‏فرمایند: تا رسوم عبودیت و غیریت و انانیت باقى است و عابد و معبود و عبادت و اخلاص و دین در کار است شوب به غیریّت و انانیّت است و این شرک است پیش ارباب معرفت.۸

نکته ۹: توجه به حضور خداوند

مؤمن آن کسى است که قلبش حضور حق و احاطه قوى آن ذات مقدّس را دریافته باشد و عظمت و جلال او را وجدان کرده باشد.۹

در باب حقیقت ایمان و شرایط آن از دیر باز گفت و گوهاى دامنه دارى در میان پیروان مکاتب الهى به ویژه متکلّمان مسلمان صورت گرفته است، در قرآن کریم و روایات که دو منبع اصلى اخلاق اسلامى‏اند در بیان اهمیّت و جایگاه ایمان گفته‏هاى فراوانى وجود دارد. در بیان منزلت و جایگاه رفیع ایمان همین بس که پیامبر در نصایح خود به ابوذر غفارى مى‏فرماید: اى ابوذر، هیچ چیز در نزد خداوند محبوب‏تر از ایمان به او و خوددارى از آنچه نهى مى‏کند نیست.۱۰ و نیز امام صادق(ع) در توصیف منزلت و جایگاه مؤمن مى‏فرماید: هرگاه حجاب از چشمان مردم برداشته شود و به وصل میان خداوند و بنده مؤمن او نظر کنند، هر آینه گردن‏هاى آنان در مقابل مؤمنان خاضع، امور مؤمنان براى آنها سهل و اطاعت از ایشان برایشان نرم و لطیف خواهد شد.۱۱

نکته: مراتب ایمان

باید دانست که حقیقت ایمان داراى مراتب و درجات و قابل نقصان وکاهش است.پس از آنکه فرد اسلام آورده و شهادتین را به زبان جارى کرد چون حقیقت شهادتین رابه قلب خود برساند داخل در ایمان اصغر که پایین‏ترین مراتب ایمان است شده است. همچنان که حقتعالى در وصف گروهى که از حد اسلام زبانى خارج نشده و به ایمان نرسیده‏اند مى‏فرماید: “قل لم تؤمنوا ولکن قولوا اسلمنا”۱۲ چون بنده از حد ایمان قلبى خارج شده و به ایمان بااعضا و جوارح روى آورد داخل در ایمان اکبر، و چون ایمان را به روح و جان خود رسانید به ایمان کبرى رسیده است. بنابراین به همه این افراد مؤمن مى‏گویند منتهى با احتساب درجات بطورى که از روایات و آیات معلوم مى شود، عوامل بسیارى در کاهش یا افزایش ایمان در انسان مؤثرند؛ به عنوان مثال خداوند در سوره انفال آیه ۲ مى‏فرماید: مؤمنان آن کسانى هستند که چون یاد خدا شود، دلهایشانبلرزد و چون آیات او بر ایشان خوانده شود بر ایمانشان بیفزاید و بر پروردگار خود توکل کنند.

امام صادق به یکى از پیروان خود فرمود: اى عبدالعزیز به راستى ایمان ده درجه است به مانند نردبان که بایست پله پله از آن بالا رفت.پس کسى که داراى دو درجه از ایمان است به آنکه داراى یک درجه از ایمان است نباید بگوید تو را ایمانى نیست و همینطور تا به دهمى برسد و آن را که در درجه پایین‏تر از توست نباید ساقط از ایمانش پندارى که اگر چنین باشد آنکه در درجه بالاتر از توست مى‏بایست تو را ساقط از ایمان پندارد.۱۳

انسان مؤمن چون به درجه فناى فى الله رسید و ذات خود و ذوات همه عالم را نابود و فانى در ذات حقتعالى دید، خدا را همه جا مشاهده کرده و احاطه و قدرت و علم و سایر اسماء و صفات او را در همه جاى این عالم به عینه مشاهده خواهد کرد. نتیجه این شهود که همانا عبارت اخراى وصول به مرتبه حق الیقین است همان است که نه تنها از این بنده گناهى سر نمى‏زند، که حتى فکر گناه هم نخواهد کرد زیرا چنین کسى از آنهایى است که دائم (چه ایستاده، چه نشسته، چه خوابیده) به یاد خدابوده و هر لحظه بر ایمانشان افزوده مى شود، بنابراین مؤمن واقعى کسى است که احاطه پروردگار را با تمام وجود احساس کرده و در نتیجه هیچگاه نافرمانى مولاى خود را نکند.

آثار و فواید ایمان

از مهمترین فواید و آثار ایمان که خداوند براى مؤمنان بیان کرده و در قرآن به آنها اشاره فرموده مى‏توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱- آرامش روحى: “هوالذى انزل السکینه فى قلوب المؤمنین لیزدادوا ایماناً مع ایمانهم”.۱۴

۲- روشن بینى وتشخیص حق ازباطل: “یا ایّها الذین آمنوا ان تتقوالله یجعل لکم فرقاناً”.۱۵

۳- برکات دنیوى: “ولو انّ اهل القرى آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الأرض.”۱۶

۴- محبوبیت دربین مردم: “انّ الذین آمنوا و عملوا الصالحات سیجعل لهم الرحمن وداً.”۱۷

۵ – فلاح و رستگارى اخروى: “یا ایّها الذین آمنوا هل ادلّکم على تجاره تنجیکم من عذاب الیم تؤمنون بالله و رسوله و تجاهدون فى سبیل اللّه باموالکم وانفسکم ذلکم خیرلکم ان کنتم تعلمون”۱۸

امام مى‏فرمایند: ایمان فقط این نیست که ما اعتقاد داشته باشیم که خدایى هست و پیغمبرى هست وچه..،نه ایمان یک مسئله‏اى بالاتر از این است این معانى را که انسان ادراک کرده به عقلش، باید با مجاهدت به قلبش برساند که قلبش آگاه بشود، بیابد مطلب را.خیلى چیزهاست که انسان به برهان مى داند که فلان قضیه فلان طور است یا فلان طورنیست لکن چون ایمان نیامده است تأثیر نمى‏کند مثلاً نوع مردم این طور هستند که در یک شب تاریکى اگر یک مرده‏اى در محلى باشد پیش او مى‏ترسند بخوابند و همه عقیده‏شان هم این است که مرده هیچ اثرى ندارد هیچ کارى از او نمى‏آید عقلشان مى‏گوید که این مرده است. لکن این مطلب به قلب نرسیده این فرق مابین ادراک عقلى و ایمان است. اگر مسأله عقلى را قلبش نفهمیده باشد، باورش نیامده باشد آن مسأله عقلى تأثیرش کم است.ایمان عبارت ازاین است که آن مسائلى را که شما با عقلتان ادراک کرده‏اید آن مسائل را قلبتان هم به آن آگاه شود، باورش بیاید، این محتاج به یک مجاهده‏اى است تا به قلب، شما بفهمید.۱۹

نکته ۱۰: تعریف دنیا

مقصود از دنیا هر چیزى است که انسان را از حقتعالى به خود مشغول کند.۲۰

با توجه به کلمات بزرگان دنیا و آخرت در نقطه مقابل هم قرار دارند.انسان به طور کلى اعمال خود را یا براى دنیا انجام مى‏دهد و یا براى آخرت و به عبارت دیگر انسان در قلب خود یا محبت دنیا دارد و یا محبت آخرت. همچنان که پیغمبر فرمود: “حبّ الدنیا و حب اللّه لا یجتمعان فى قلب ابداً.”۲۱

باید توجه داشت که دنیا به زمین و آسمان و درخت و خوراک و پوشاک و امثال آن اطلاق نمى شود. این همه از نعم الهى و از مظاهر رحمت و قدرت اوست. دنیا چیزى است که انسان را از خدا منقطع و از یاد او غافل گرداند، یعنى هر چیزى که انسان مستقلاً به آن توجه کند و میل و گرایش و علاقه‏اى به آن پیدا کند و این میل و گرایش در عرض توجه به خدا قرار گیرد؛ حال این توجه یا از امور دنیوى است و یا حتى مى‏تواند از امور اخروى باشد که با اهداف دنیا طلبانه انجام مى‏گیرد. اگر توجه نفس به امور دنیوى رو به فزونى گیرد رفته رفته بر غفلت او از خدا افزوده مى‏شود تا آنجا که دیگر مجالى براى توجه به ذات مقدس حقتعالى باقى نمى ماند.

نکته۱۱: توکّل

عامه موحدین حقتعالى را خالق مبادى امور و کلیّات جواهر و عناصر اشیاء مى‏دانند و تصرّف او را محدود مى‏دانند و احاطه ربوبیّت را قائل نیستند، اینها به حسب لقله لسان گاهى میگویند مقدّر امور حق است…ولى صاحب این مقام نیستند، نه علماً و نه ایماناً و نه شهوداً و وجداناً. این دسته از مردم در امور دنیا به هیچ وجه اعتماد به حق نکنند و جز به اسباب ظاهره و مؤثرات کونیه به چیز دیگر متشبث نشوند و اگر در ضمن گاهى توجهى به حق کنند و از او مقصدى طلبند یا از روى تقلید است یا از روى احتیاط…طایفه دوم اشخاصى هستند که یا با برهان یا با نقل معتقد شدند و تصدیق کردند که حقتعالى مقدر امور است و مسبب اسباب و مؤثر در دار وجود و قدرت و تصرّف او محدود به حدى نیست اینها در مقام عقل توکّل به حق دارند…از این جهت خود را متوکّل دانند و دلیل بر لزوم توکّل نیز اقامه کنند… . یکى آنکه حقتعالى عالم به احتیاج عباد است یکى آنکه قدرت دارد به رفع احتیاجات یکى آنکه بخل در ذات مقدّسش نیست یکى آنکه رحمت و شفقت بر بندگان دارد. پس لازم است توکّل کردن بر عالم قادر غیر بخیل رحیم بر بندگان…این طایفه به مرتبه ایمان نرسیده و از این جهت در امور متزلزلند…طایفه سوم آنان‏اند که تصرّف حق را در موجودات به قلوب رسانده و قلوب آنها ایمان آورده به اینکه مقدّر امور حقتعالى و سلطان و مالک اشیاء اوست و با قلم عقل در الواح دلها ارکان توکّل را رسانده‏اند اینها صاحب مقام توکّل هستند ولى این طایفه هم در مراتب ایمان و درجات آن بسیار مختلفند تا به درجه اطمینان و کمال برسد که آن وقت درجه کامله توکّل در قلوب آنها ظاهر شود و تعلّق و دلبستگى اسباب پیدا نکنند.۲۲

“قال اللّه تعالى: الّذین صبروا و على ربّهم یتوکّلون”۲۳

صاحب منازل السائرین مى‏فرماید: توکّل واگذار نمودن تمام امور است به صاحب آن و اعتماد نمودن بر وکالت اوست و بعضى گفته‏اند: “التوکّل على اللّه انقطاع العبد فى جمیع مایأمله من المخلوقین؛۲۴ یعنى توکّل بر خدا، بریدن بنده است تمام آرزوهاى خود را از مخلوق و پیوستن به حق است از آنها.”

به بیانى دیگر توکّل، اعتماد و اطمینان قلبى انسان به خداوند در همه امور خویش و بیزارى از هر قدرتى غیر از او و نتیجه کارها را به او واگذار کردن است. تحقق این حالت در انسان متوقف است. بر تحقق چند حالت: اول: ایمان به اینکه خداوند بر سختى‏ها و مصائب و دشواریهاى بنده آگاه است و به همه آنها علم دارد. دوم: ایمان به اینکه خداوند در برآوردن حاجات بنده قادر بوده و محتاج به غیر خود نیست. سوم: ایمان به اینکه، هیچ قدرت و قوّتى جدا از قدرت خداوند در کار عالم و آدم اثر گذار نیست و همه علل و اسباب مقهور قدرت الهى‏اند و تحت اراده او عمل مى‏کنند که خود در واقع مرتبه‏اى از مراتب توحید است و بالأخره اعتقاد به اینکه خداوند هر وقت خود صلاح بداند، در رفع مشکل و برآوردن حاجت بنده اراده خواهد فرمود پس اساس و ریشه توکّل، توحید است و جز با حصول توحید شکل نمى‏گیرد. با احتساب این امور انسان متوکّل و مؤمن هرگاه قصد انجام کارى را نمود و اسباب و ابزار عادى آن را نیز فراهم کرد، مى‏داند که تنها سبب مستقل در تدبیر امور خداوند است و هیچگونه اصالت و استقلالى براى خود و اسباب و عللى که به کار مى‏گیرد قائل نیست. پس بر خداوند توکّل مى‏کند. بنابراین توکّل در این مقام عبارت است از نفى انتساب امور به انسان یا اسباب و علل طبیعى و ارجاع اصالت و استقلال به خداوند است.۲۵

درجات توکل

برخى انسانها توکّل را از حد زبان نگذرانده و در مقام قلب قدرت خدا را محدود مى‏دانند. برخى در حد عقل و به مقام برهان ادراک کرده‏اند که خالق و مبدأ امور خداوند است و توکلشان در همین حدّ است. به فرموده امام توکّل براى این دو گروه ثابت نمى‏شود. اما آنانکه برهان عقلى را با معارف شهودى آمیخته و به عالم قلب و روح رسانده‏اند داراى مراتب متفاوت توکّل هستند. اولین درجه توکّل این گروه به خداوند، همانند اعتماد انسان است به وکیلى که براى انجام کارهایش بر مى‏انگیزد. این مرتبه توکّل براى کسانى است که در مرحله اول از سلوک الى اللّه هستند. در این حالت بیشتر توجه سالک معطوف است به این نکته که اصل توکل را درست و صواب در خود داشته باشد و در واقع التفات بیشتر فرد به عنوان وکالت است، یعنى نه خود را مى‏بیند و نه وکیل خود را. هنگامیکه سالک سفر اول را تمام کرده و داخل در سفر دوم شدو به مقام فنا رسید، از اصل توکّل غافل شده و در خود وکیل یعنى حقتعالى فانى و مستهلک است. اما عالى‏ترین درجه توکل براى کسانى است که به مقام بقا رسیده و حالتشان ملکه صحو بعد محو و تمکین است، این گروه که جماعت اندکى از سلّاک الى اللّه را شامل است هم التفات به اصل توکّل دارند، هم وکیل و هم به خود.

یکى از نکات مهم این است که توکّل یکى از منازل ارفع و بلند سالکان الى اللّه است. پیش از این گفتیم که کسى مى‏تواند متوکّل باشد که چهار مرحله ایمان را قبل از آن، گذرانده باشد آنگاه مى‏تواند خود را اهل توکّل بنامد. به این لحاظ مى‏گوییم توکّل داراى جایگاه بلندى است که خداوند متوکلین را چنین معرفى کرده است.

1. توکل را یکى از صفات مؤمنان معرفى کرده و متوکّل را مؤمن مى‏نامد. از آن جمله در موارد اشاره مى‏فرماید: “و على اللّه فلیتوکّل المؤمنون.”۲۶
2. حقتعالى متوکّل را دوست داشته و به او عشق مى‏ورزد و به عبارت دیگر متوکّل محبوب خداست. “ان اللّه یحب المتوکّلین.”۲۷
3. بر طبق نص قرآن، شیطان بر کسانى که بر خدا توکّل کرده و به او ایمان دارند هیچ تسلطى نداشته و در آنها راهى براى نفوذ ندارد. این به آن خاطر است که متوکّل به لحاظ آنکه در هر کارى به حقتعالى امید دارد پس در همه حال به یاد خداست و بر کسى که دائم الذکر است شیطان راه نفوذى ندارد. “انّه لیس له سلطان على الّذین آمنوا و على ربّهم یتوکّلون.”۲۸
4. بر طبق فرمایش حق در قرآن (البته در گفتار خداوند هیچ کذب و دروغ و خلف وعده‏اى نیست) هر کس در هر کارى بر خدا توکّل کند و امور خود را به حق واگذارد خداوند او را کفایت مى‏فرماید: “و من یتوکّل على اللّه فهو حسبه ان اللّه بالغ امره.”۲۹

چند حدیث: پیامبر فرمود: “هر کس مایل است پرهیزگارترین و نیرومندترین مردم باشد باید بر خدا توکّل کند”۳۰ و نیز فرمود: “کسى که به خدا تمسّک جوید خدا او را نجات دهد و هیچ شیطانى به او ضرر نرساند.”۳۱

امام على(ع) فرمود: “هر که بر خدا توکّل کند سختى‏ها بر او آسان شود.”۳۲

حضرت على بن الحسین(ع) فرمود: روزى بیرون شدم تا به دیوارى رسیدم و بر آن تکیه دادم. ناگاه مردى که دو جامه سفید بر تن داشت پیدا شد و در رویم نگریست. پس گفت: اى على بن الحسین چه شده است که تو را اندوهگین مى‏بینم؟ آیا اندوهت براى دنیاست که روزى خدا براى نیکوکار و بدکار آماده است. گفتم: براى دنیا اندوهگین نیستم زیرا آنچه تو میگویى درست است. گفت: پس براى آخرت است؟ که وعده‏اى درست و سلطانى قاهر نسبت به آن حکم مى‏فرماید.گفتم: براى آنهم اندوه ندارم زیرا چنان است که میگویى. گفت: اندوهت پس براى چیست؟ گفتم: از فتنه عبداللّه بن زبیر و وضعى که مردم دارند مى‏ترسم. او خندید و گفت: اى على بن الحسین آیا دیده‏اى کسى به درگاه خدا دعا کند و مستجاب نشود؟ گفتم: نه. گفت: آیا دیده‏اى کسى بر خدا توکّل کند و خدا کارگزاریش نکند؟ گفتم: نه. گفت: آیا دیده‏اى کسى از خدا چیزى بخواهد و به او ندهد؟ گفتم: نه. پس از نظرم غایب شد.۳۳

حسن به جهم از امام رضا(ع) سؤال کرد:فداى تو شوم حد توکّل چیست؟ فرمود: از احدى غیر از خدا نترسى. و پیغمبر فرمود: کسى که دوست دارد با تقواترین مردم نزد خدا باشد پس توکّل بر خداکند.۳۴

پى‏نوشت‏ها:

1. پرواز در ملکوت، ج ۱، ص ۴۵٫
2. همان.
3. بحارالانوار، علامه مجلسى، ج ۷۷، ص ۴۰٫
4. چهل حدیث، ص ۱۲٫
5. شرح الاسماء، الحسنى، ملاهادى سبزوارى، ص ۵٫
6. سوره ذاریات، آیه ۵۶٫
7. آداب الصلاه، ص ۸٫
8. چهل حدیث، ص ۳۲۹٫
9. شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص ۹۲٫
10. امالى، شیخ طوسى، ص ۵۳۱، ح ۱۱۶۲٫
11. کافى، ج ۸، ص ۳۶۵، ح ۵۵۶٫
12. سوره حجرات، آیه ۱۴٫
13. خصال، شیخ صدوق، ص ۴۴۷، ح ۴۸٫
14. سوره فتح، آیه ۴٫
15. سوره انفال، آیه ۲۹٫
16. سوره اعراف، آیه ۹۶٫
17. سوره مریم، ص ۹۶٫
18. سوره صف، آیات ۱۰ و ۱۱٫
19. صحیفه نور، ج ۱۱، ص ۸۱ و ۸۲٫
20. شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص ۳۰۰٫
21. تنبیه الخواطر، ورام بن ابى فراس، ص ۳۶۲٫
22. چهل حدیث امام خمینى، ص ۲۱۵ و ۲۱۶٫
23. سوره نحل،آیه ۴۲٫
24. چهل حدیث، ص ۲۱۴٫
25. ر.ک المیزان علامه طباطبایى، ج ۱۱، ص ۲۱۶ و ۲۱۷٫
26. سوره آل عمران، آیه ۱۲۲٫
27. همان، آیه ۱۵۹٫
28. سوره نحل، آیه ۹۹٫
29. سوره طلاق، آیه ۳٫
30. مستدرک الوسایل، محدث نورى، ج ۲، ص ۲۸۸٫
31. همان.
32. غررالحکم، ص ۲۵۳٫
33. اصول کافى، مرحوم کلینى، ترجمه سید جواد مصطفوى، انتشارات اسلامیه، ج ۲،باب توکل.
34. روضه الواعظین، فتال نیشابورى، انتشارات رضى، ج ۲، ص ۴۲۵٫

اسماعیل نساجى زواره

آغازین سخن

انقلاب اسلامى ایران حماسه‏اى است بى همتا که نماد و مظهر اسلام گرایى در عصر حاضر به شمار مى‏آید. این نهضت یک حرکت بنیادین بود که به رهبرى امام راحل(ره) و با اتّحاد و انسجام همه اقشار ملّت در بیست و دوم بهمن سال ۱۳۵۷ به پیروزى رسید و تأثیر شگرف خود را در منطقه و بر جهان برجاى گذاشت.

هر چند این انقلاب پس از گذشتن سه دهه با یارى خداوند متعال و تدبیر و دوراندیشى رهبر فرزانه و اندیشمند، حضرت آیت اللّه العظمى خامنه‏اى (دامت توفیقاته) و مسؤولان دلسوز و حمایت مردم هم چنان پاینده و توفنده مسیر الهى خود را ادامه مى‏دهد، امّا هنوز که هنوز است دستاوردها و آرمان‏هاى آن از سوى دشمنان داخلى و خارجى مورد تهاجم قرار مى‏گیرد و اصل این حرکت الهى – انسانى را با آسیب‏هایى روبرو مى‏سازد که شناخت آن‏ها به منظور آموزش سیاسى ملى مخصوصاً براى نسل جوان امرى است لازم و ضرورى.

نگارنده سعى دارد که در این نوشتار با رویکرد سیاسى به بیان مهم‏ترین عوامل و متغیّرهایى که این انقلاب را از درون و برون تهدید مى‏کند، بپردازد. امید است که در سال نوآورى و شکوفایى موجب آگاهى و بیدارى حامیان این نهضت و پیروان راستین راه ولایت قرار گیرد.

رخنه دشمن در نسل جوان

اولین عامل آسیب‏زا در حوزه آرمان‏هاى انقلاب اسلامى رخنه دشمن در نسل جوان است. دشمن براى دور ساختن جوانان از انقلاب اسلامى و دستاوردهاى آن از انواع راه‏ها و شیوه‏ها استفاده مى‏کند. جوانان آینده سازان کشور هستند و اگر تربیت انقلابى شوند و باورهاى دینى را در قلب پاک خویش بپرورانند،‌هادیان سیاسى جامعه خواهند بود.

شور و نشاط نسل سوم انقلاب وقتى با فرهنگ پاک و پویاى اسلام عجین شد، آن گه به بار خواهد نشست و همگان از ثمرات آن بهره‏مند خواهند گردید. دشمنان اسلام این نکته را خوب مى‏دانند، از این رو آرمان‏هاى انقلابى را مورد هجمه قرار مى‏دهند و مى‏کوشند از هر طریق اعتقادات مذهبى و فرهنگ انقلابى را در وجود جوانان سست و کم رنگ کنند. مقام معظم رهبرى این توطئه شوم را این چنین گوشزد مى‏نمایند: یکى از راه‏هاى تهاجم فرهنگى این بود که سعى کنند جوانان مؤمن را از پاى بندى‏هاى متعصبانه به ایمان منصرف کنند، مانند همان کارى که در قرن‏هاى گذشته در آندلس کردند، جوان‏ها را ریختند در عالم فساد، شهوت رانى و مى‏گسارى. این کارها در حال حاضر دارد انجام مى‏گیرد.۱

استراتژى نفوذ دشمن در عموم مردم

استراتژى نفوذ یکى از مهم‏ترین برنامه‏هاى دشمن براى از بین بردن وحدت و همبستگى ملى و سرد کردن مردم از ادامه راه خود و کمرنگ شدن مشارکت عمومى آنان در مسائل اجتماعى و سیاسى انقلاب مى‏باشد، زیرا فروپاشى و استحاله یک نظام پس از از بین رفتن همبستگى ملّى و مشارکت عمومى کارى آسان خواهد بود.

یکى از عناصر فراماسونر و ضد انقلاب در جلسه کلوپ روتارى از شاخه‏هاى شبکه فراماسونرى تصریح مى‏کند که باید از فکر کودتاى مستقیم و سرنگونى منصرف شد و باید از طریق فشارهاى بین المللى و فعالیت‏هاى علمى و فرهنگى، زمینه حضور در ایران و نفوذ در پایگاه‏هاى استراتژیک نظام را فراهم نمود و از این طریق ایران را وادار به تعدیل در اهداف و خواسته‌هایش کرد.

بدیهى است که وادار کردن ایران به تعدیل در اهداف و خواسته‏هاى خود امکان‏پذیر نیست، مگر این که وحدت و انسجام ملّى را از بین ببرند، بنابراین هدف نهایى نفوذ دشمن در میان مردم به دست گرفتن قدرت توسط نامحرمان و غیر خودى‌هاست که سرانجام جز بازگشت مجدّد آمریکا و سیطره او بر منافع ایران اسلامى نیست که پیامد آن ایجاد تفرقه در جامعه و اختلاف اندازى میان مسؤولان و مردم است، بنابراین بر مردم و مسؤولان لازم است که مرز میان خودى و غیر خودى‏ها را مشخص کنند و در شناخت ترفندهاى دشمنان و مبارزه جدّى با آنان در جهت تقویت همبستگى ملّى گام‏هاى اساسى بردارند.۲

فرار مغزها

عدم برنامه ریزى همه جانبه براى جلوگیرى از مهاجرت تحصیل کردگان و متخصصان و نیز مشخص نبودن مرزهاى تعهّد و تخصّص موجب ظهور پدیده شوم فرار مغزها به کشورهاى دیگر جهان مى‏شود. این معضل موجب کندى و پیشرفت امور اجتماعى و توسعه همه جانبه مى‏گردد. در کشورهایى که برنامه ریزى جامعه اشتغال و آموزش وجود ندارد و سازمان‏هاى آموزشى اقدام به ارائه آموزش غیر متناسب با بازار کار مى‏کنند، تقاضاى کاذب براى آموزش به وجود مى‏آید و در یک دوره زمانى جامعه با پدیده آموزش اضافى مواجه مى‏گردد، یعنى نه تنها به قدر نیاز جامعه به تربیت متخصصان نمى‏پردازد، بلکه به مراتب میزان پرورش و تربیت نخبگان جامعه بیش از حد نیاز است. علاوه بر این که هیچ برنامه‏اى براى جذب آنان وجود ندارد، این فرایند سرمایه گذارى منابع محدود را از روش بهینه منحرف کرده و على رغم صرف هزینه زیاد، هیچ فرصت شغلى جدیدى به وجود نمى‏آورد و بیکارى فارغ التحصیلان و مهاجرت متخصّصان به خارج و سرانجام فرار مغزها را به دنبال دارد. این پدیده از یک سو انقلاب اسلامى را از توانایى‏هاى افراد متخصص محروم مى‏کند و از سوى دیگر ابزارى در دست دشمنان خواهد شد که علیه دستاوردها و آرمان‏هاى انقلاب اسلامى جوّسازى کنند.

رخنه فرصت طلبان

یکى دیگر از عوامل آسیب‏زا در پیکره انقلاب اسلامى نفوذ افراد فرصت طلب است. شهید آیت اللّه مطهرى سیر رخنه و نفوذ در نهضت‏ها را این چنین بیان مى‏کند. “رخنه و نفوذ افراد فرصت طلب در درون یک نهضت از آفت‏هاى بزرگ آن نهضت است. وظیفه بزرگ رهبران اصلى این است که راه نفوذ و رخنه این گونه افراد را سد نمایند. هر نهضتى مادام که مراحل دشوار اولیه را طى مى‏کند، سنگینى آن بر دوش افراد مؤمن، مخلص و فداکار است، اما همین که نهضت به بار نشست و یا لااقل نشانه‏هاى بار دادن آن آشکار گشت و شکوفه‏هاى آن درخت، هویدا شد، سر و کلّه افراد فرصت طلب پیدا مى‏شود. روز به روز که از دشوارى‏ها کاسته مى‏شود و موعد چیدن ثمره نزدیک مى‏گردد، فرصت طلبان محکم‏تر و پرشورتر پاى عَلَم نهضت سینه مى‏زنند تا آن جا که تدریجاً انقلابیّون مؤمن و فداکار اولیه را از میدان به در مى‏کنند. این جریان تا آن جا کلیّت پیدا کرده که مى‏گویند انقلاب فرزند خور است. گویى خاصیت انقلاب این است که همین که به نتیجه رسید، فرزندان خود را یک یک نابود مى‏سازد، ولى انقلاب فرزند خور نیست. غفلت از نفوذ و رخنه فرصت طلبان است که فاجعه به بار مى‏آورد. جاى دورى نمى‏رویم، انقلاب مشروطیّت ایران را چه کسانى به ثمر رساندند؟ و پس از به ثمر رساندن چه چهره‏هایى پست‏ها و مقامات را اشغال کردند؟ و نتیجه نهایى چه شد؟ سردار ملى‏ها و سالار ملّى‏ها و سایر قهرمانان آزادى خواه به گوشه‏اى پرتاب شدند و به فراموشى سپرده شدند و عاقبت با گرسنگى و در گمنامى مردند، امّا فلان الدوله‏ها که تا دیروز زیر پرچم استبداد با انقلابیون مى‏جنگیدند و طناب به گردن مشروطه خواهان مى‏انداختند، به مقام صدارت رسیدند و نتیجه نهایى استبدادى شد به صورت مشروطیّت.”۳

واکاوى‏هاى تاریخى نشان مى‏دهد که فرصت‏طلبى تأثیر شوم خود را در مسئله امامت و ولایت نشان داده است.

فرصت طلبان بودند که در سقیفه بنى ساعده جمع شدند و عموم مردم هم انقلابى را که پیامبر(ص) ۲۳ سال براى آن زحمت کشیده بود، فراموش کردند و پشت به ولایت نمودند که نتیجه آن خانه نشینى اولین امام معصوم و ۲۵ سال سکوت بود. اگر مردم به امامت و ولایت اعتقاد راسخ داشتند، اجتماع سقیفه تشکیل نمى‏گردید و دیگران روى کار نمى‏آمدند.

امروزه فرصت طلبان و بیگانگان در صدد هستند که این انقلاب اسلامى را به دست نااهلان و افراد ناصالح بسپارند، امّا خوشبختانه در سایه رهبرى حکیمانه رهبر اندیشمند انقلاب حضرت آیت اللّه العظمى خامنه‏اى (دامت توفیقاته) و در پرتو رهنمودهاى گهربار ایشان کلیّه حیله‏ها و ترفندهاى آنان نقش بر آب مى‏شود و اتّحاد و انسجام مردم هر روز بیش‏تر مى‏شود و جامعه مسیر پویایى و بالندگى را در ابعاد بالاترى طى مى‏کند و این چیزى نیست جز پیروى مردم از ولایت فقیه و آرمان‏هاى انقلاب اسلامى.

مسؤولیت گریزى

قدرت سیاسى هر کشورى بیش از هر چیز به میزان مشارکت مردم در مسائل اجتماعى و سیاسى وابسته است، یعنى هرچه حمایت و مشارکت مردم در این گونه مسائل بیش‏تر باشد، این فرآیند بیان گر کارآمدى بیشتر نظام است و به قول بنیان گذار جمهورى اسلامى ایران حضرت امام خمینى (ره): “اگر مردم پشتیبان یک حکومت باشند، این حکومت سقوط ندارد. اگر یک ملت پشتیبان یک رژیم باشند، آن رژیم از بین نخواهد رفت.”۴ بنابراین در جامعه اسلامى مشارکت و حمایت مردمى از عوامل مهم تثبیت پایه‏هاى انقلاب است و بى‏تفاوتى آنان نسبت به اهداف و آرمان‏هاى انقلاب از بزرگترین آفت‏ها و آسیب‏هایى است که مى‏تواند پایه‏هاى این نهضت سى ساله را متزلزل سازد، از این رو مى‏توان گفت که مسؤولیت‏شناسى و انجام تکالیف اجتماعى، زمینه ساز نوعى ترقى در عرصه‏هاى زندگى است، در حالى که مسؤولیّت گریزى و بى اعتنایى به وظایف موجب رکود دستاوردهاى این نهضت و کشاندن جامعه به ورطه هلاکت مى‏باشد.

تضعیف رهبرى و ولایت فقیه

یکى از راهبردهاى دشمن براى ضربه زدن به این انقلاب عظیم، تضعیف رهبرى و کم اهمیّت جلوه دادن جایگاه آن است و مقابله با اصل ولایت فقیه از شگردهاى دشمنان داخلى و خارجى این انقلاب است، در هر حالى که جامعه آرمانى اسلام جامعه‏اى است پویا و بالنده که در رأس هرم حاکمیّت آن و در بالاترین ساختار حکومتى اش امام معصوم قرار دارد. این جامعه الهى – انسانى ویژگى‏هاى خاصى دارد که مهم‏ترین مؤلّفه آن اعتقاد و التزام به فرآیند ولایت فقیه در گفتمان نظرى و اجرایى است.

مسئله ولایت فقیه از سنخ مسائل کلامى و اعتقادى است که خداوند بر اساس ضرورت حفظ نظام اجتماعى بشر و وجوب هدایت جوامع بشرى همان منصب امامت و ولایت پیشوایان معصوم را براى ولى فقیه واجد شرایط رهبرى در عصر غیبت قرار داده است، با این تفاوت که در زمان غیبت دیگر نصب خاص وجود ندارد، بلکه ولى فقیه به واسطه امام عصر منصوب از ناحیه خداست، لذا مردم باید در تمام شؤون زندگى مطیع دستورات سازنده و کارآمد آن مقام باشند و علاوه بر التزام عملى نسبت به فرامین رهبرى، باید به اصل موضوع ولایت هم اعتقاد قلبى داشته باشند، به طورى که اگر کسى اوامر ولى فقیه واجد شرایط را عمداً و عالماً رد و انکار کند، مصداق این حدیث امام صادق(ع) مى‏شود که فرمودند: “رد و انکار حکم حاکم اسلامى رد و انکار ماست و رد و انکار ما رد خداوند است که به منزله خروج از گستره دین خداست.”۵

بنابراین از منظر روایات معصومین(ع) و آیات قرآن کریم ولایت از اساسى‏ترین آموزه‏هاى مکتب حیات بخش اسلام است که در ابعاد مختلف زندگى شیعیان مخلص نقش بنیادین دارد و ولایت روح اسلام است و اعتقاد به آن به جامعه معنویت و پویایى مى‏بخشد و انگیزه افراد را در زمینه شکوفایى و بالندگى چند برابر مى‏کند، لذا تا زمانى که مردم مسلمان به مسئله ولایت اعتقاد درونى و راسخ داشته باشند، این انقلاب محکم و استوار روى پاى خود مى‏ایستد و کرامت انسان‏هاى متدیّن را در سایه حکومت اسلامى تضمین مى‏کند و تا زمانى که به اصل ولایت فقیه خدشه‏اى وارد نشود، براندازى این انقلاب غیر ممکن خواهد بود.

فرهنگ سازى منفعل

مکتب حیات بخش اسلام فرهنگ جامعه الهى را پدیده‏اى فعّال معرفى مى‏کند که در آن تغییر و تحوّل قابل پیش بینى است و مى‏توان آن را به سوى اهدف مورد نظر هدایت نمود.

پیامبر گرامى اسلام(ص) پس از سال‏ها مقاومت، فرهنگ اسلام ناب را احیاء نمود و امامان معصوم(ع) براى پویایى و حفظ آن رنج‏ها و مصیبت‏هاى فراوانى را تحمّل نمودند. رهبر کبیر انقلاب اسلامى حضرت امام خمینى(ره) نیز با شناخت صحیح فرهنگ اسلام ناب، سال‏ها مقاومت کردند تا انقلاب عظیم فرهنگى در عرصه‏هاى ارزشى، هنجارى و رفتارى کشور به وجود آمد. چیزى که با فداکارى و ایثار این ملّت تاکنون به دست ما رسیده است همان فرهنگ فعّال است که بقاى آن به هوشیارى افراد در تمام عرصه‏هاى فردى و اجتماعى نیازمند است، ولى جاى بسى تأسّف است که بعضى از متولیان فرهنگى با دیدگاه منفعلانه به مسائل فرهنگى کشور مى‏نگرند و همواره از آرمان‏ها و ارزش‏هاى انقلاب و اسلام عقب نشینى مى‏کنند.۶

چنین نگرشى نه تنها بستر مناسبى را براى حملات ضد فرهنگى دشمن و بعضى از خواسته‏هاى نامشروع ضد انقلابیّون فراهم مى‏سازد، بلکه در دراز مدّت موجب حذف فرهنگ خودى مى‏گردد و ارزش‏هاى اصیل انقلاب را آسیب‏پذیر مى‏سازد، به طورى که به جاى جهش فرهنگى مثبت و انتقال درست فرهنگ به نسل آینده، تضاد فرهنگى را در جامعه به وجود مى‏آورد. در این‏باره مقام معظّم رهبرى مى‏فرمایند: “بنده بارها مکرّر تأکید کرده‏ام که باید شکل نظام و روح و محتواى نظام را از اسلام بگیریم نه از مکاتب بیگانه، فرهنگ‏هایى که خواسته‏اند حرف و فکر و راه آن‏ها رایج شود.”۷

غرب زدگى

از دیگر عوامل آسیب زا که در حوزه فرهنگ به پایه‏هاى این انقلاب الهى آسیب‏هاى جدّى و جبران ناپذیرى را وارد مى‏سازد، غرب زدگى و تأثیر پذیرى از اندیشه‏هاى غربى است.

غرب از یک سو تهاجم فرهنگى خود را توسط عوامل خارجى براى دور کردن نسل جوان از آرمان‏ها و ارزش‏هاى اصیل انقلاب اسلامى آغاز نموده و از سوى دیگر عوامل داخلى وابسته خود را براى بستر سازى مناسب در جهت نفوذ بیش‏تر ارزش‏هاى غربى بسیج کرده است. غرب زدگى گرایشى است که در آن علاقه‏مندى زیاد به غرب وجود دارد و اقتباس فرهنگ غربى نه از روى شناخت، بلکه کورکورانه و لجام گسیخته مى‏باشد و این تمایل در کلیه شؤونات زندگى فرد دخالت دارد.

پیروى از این جریان منجر به از خود بیگانگى مى‏شود که در آن شخصیّت و هویّت اسلامى وجود ندارد.۸ از خود بیگانگى نقطه مقابل اعتماد به نفس است، از نظر اجتماعى – سیاسى، ایجاد روحیه اعتماد به نفس و تکیه بر خود مى‏تواند در حفظ هویت و استقلال جامعه مؤثر باشد. اولین قدم براى خود اتّکایى حفظ روحیه پایدارى است، امّا فرهنگ استکبارى همواره به جوانان ما القا مى‏کند که هرچه دارید از صدقه سر غرب است که به دنبال آن روحیه خوداتّکایى را در افراد جامعه مى‏کُشد و حسّ تسلیم و خود کم بینى افراد را افزایش مى‏دهد و در نهایت با پیروى کورکورانه و روحیه مغلوب، جامعه مبتلا به تمایلات غربى خواهد شد.۹ از مهم‏ترین عوامل غرب زدگى که زمینه‏هاى جذب جوانان و بى‏هویّتى آنان را در پى دارد، عامل فرهنگى و فرهنگ پذیرى است. فرهنگ دایره گسترده‏اى دارد که در مطالعات جامعه شناختى از آن به بعد مادى و معنوى تعبیر مى‏شود. بعد مادى فرهنگ در حقیقت همان ابزار و وسایل نفوذ ارزش‏هاست و بعد دیگر آن همان ویژگى‏هاى رفتارى و عقیدتى اکتسابى اعضاى یک جامعه خاص مى‏باشد. غرب زدگى تنها بعد مادى قضیّه نیست که بتوان از ورود آن به کشورمان جلوگیرى کنیم، بلکه غرب با استفاده از فناورى و ابزار نوین صنعتى، هنجارها و ارزش‏هاى خود را به جامعه ایران اسلامى القا مى‏کند، به طورى که در بعضى از محافل علمى و آموزشى این ارزش‏هاى غیر اسلامى به صورت ناخودآگاه از سوى عدّه‏اى از محقّقان و دانشجویان پذیرفته و نشر داده مى‏شود و جایگزین هنجارها و ارزش‏هاى راستین اسلامى مى‏شود و در نهایت این پدیده، نسل سوم انقلاب را از مسیر اصلى انقلاب اسلامى منحرف مى‏گرداند.

تحریف ریشه‏هاى انقلاب

سرچشمه پیروزى انقلاب اسلامى را در جوشش خون‌هایى باید دید که نهال نوپاى این نهضت را در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ آبیارى کرد. آشنایى با چگونگى شکل‏گیرى چنین قیام خونینى براى نسل جوانى که پوینده راه ولایت است، از هر جهت حائز اهمیّت است. از مهم‏ترین ترفندها و حیله‌هایى که از سوى دشمنان به کار گرفته شده و هنوز هم ادامه دارد، مطرح کردن عوامل کم اهمیّت و بزرگ نمایى عناصر بى‏ارزش و جریان‏هاى ساختگى در حاشیه قیام خونین ۱۵ خرداد است که به منظور تضعیف عظمت و شکوه آن قیام تاریخى و حماسه بى نظیر دوران معاصر صورت مى‏گیرد. کسانى که چنین ترفندهایى را به کار مى‏بندند، مطالعات دقیق و تحقیقات عمیقى درباره ریشه‏هاى انقلاب انجام داده‏اند تا با کوچک نمایى ریشه‏هاى این نهضت الهى مانع بروز هرگونه شور حماسى جدید و ادامه هیجان حق طلبانه و پى‏گیرى اقدام حسینى در آینده شوند.۱۰

ضعف مدیریت مدیران

آخرین عامل آسیب‏زا و آفت درونى انقلاب که در این نوشتار بدان اشاره مى‏شود، ضعف مدیریّت مدیران است. در فرآیند مدیریت اسلامى کشور یکى از مهم‏ترین نکات در خور تأمّل انتخاب شایسته‏ترین افراد براى مسؤولیت‏هاى سالم در نهادهاى مختلف انقلاب است تا از یک سو اشتباهات و انحرافات احتمالى جامعه به حداقل برسد و از سوى دیگر انقلاب مسیر تداوم خود را حفظ کند وقتى انقلابى بر اساس آرمان‏هاى الهى شکل بگیرد و به پیروزى برسد، امّا نهادهایش بر اساس افکار و ایدئولوژى مادى و غیر مذهبى اداره شود، بى تردید در بخش مدیریت آسیب‏هاى جبران ناپذیرى را متحمّل خواهد شد.

مهم‏ترین عاملى که مدیران را از مسیر اصلى انقلاب منحرف مى‏سازد، جدایى میان مسؤولین و مردم است. امام على(ع) در سیره خود همواره کارگزاران و مسؤولین حکومتى را نسبت به این آسیب مهم هشدار مى‏داد و به آنان مى‏فرمود که میان خود و عموم مردم نباید هیچ گونه فاصله و مانعى قرار دهید. آن حضرت در عهدنامه خود به مالک اشتر چنین مى‏فرماید: “هیچ گاه خود را به مدّت طولانى از مردم پنهان مکن، زیرا دور بودن زمامداران از چشم مردم خود موجب نوعى محدودیّت و بى اطلّاعى نسبت به کارهاى مملکت است. پنهان شدن زمامداران آگاهى آنان را نسبت به بسیارى از مسائل از بین مى‏برد. در نتیجه بزرگ نزد آنان کوچک و کوچک نزد آنان بزرگ مى‏شود و نیز کار نیک زشت و کار زشت زیبا جلوه داده مى‏شود و حق با باطل آمیخته مى‏گردد.”۱۱

مولاى پرهیزکاران در سیره رفتارى خود مدیران و کارگزاران را به توجه بیش‏تر به قشر محروم جامعه و تأمین خواسته‏هاى آنان توصیه نموده است. آن حضرت باز به مالک اشتر مى‏فرماید: “مبادا سرمستى حکومت تو را از رسیدگى به محرومان باز دارد که هرگز انجام کارهاى فراوان و مهم عذرى براى ترک مسؤولیّت‏هاى کوچک‏تر نخواهد بود. همواره در فکر مشکلات آنان باش و از آنان روى برمگردان. امور کسانى از فقرا را رسیدگى کن که به ظاهر به چشم نمى‏آیند و دیگران این قشر را کوچک مى‏شمارند و کم‏تر به تو دسترسى دارند”.۱۲

بنابراین بى‏توجهى به مستضعفان و عنایت به ثروتمندان و فقدان عدالت اجتماعى زمینه را براى کم رنگ شدن آرمان‏هاى انقلاب مساعد مى‏کند. پس مدیران در جامعه اسلامى علاوه بر تأمین نیازهاى اولیه محرومان باید براى استرداد حقوق از دست رفته آنان اقدام نمایند تا انقلاب اسلامى در حوزه مدیریت دچار آسیب نگردد.

پى‏نوشت‏ها:

1. از بیانات مقام معظّم رهبرى، روزنامه جمهورى اسلامى، ۱۳۷۲/۵/۲۲٫
2. ماهنامه معرفت، شماره ۹۴، مهرماه ۱۳۸۴، ص ۹۰٫
3. نهضت اسلامى در صد ساله اخیر، شهید مطهرى، ص ۹۶ – ۹۹٫
4. صحیفه نور، ج ۸، ص ۲۰۳٫
5. وسائل الشیعه، حر عاملى، ج ۱۱، ص ۹۹٫
6. روزنامه جام جم، ۱۷ اردیبهشت ۱۳۸۱٫
7. روزنامه کیهان، ۲۱ آبان ۱۳۸۱٫
8. جامعه‏شناسى غرب گرایى، على محمد تقوى، ج ۱ و ۲، ص۲۰٫
9. بررسى پدیده غرب زدگى جوانان پس از انقلاب اسلامى، حمید مکارم شیرازى، ص ۵۹٫
10. جرعه جارى “براندازى انقلاب اسلامى ایران”، مصطفى میر سلیم، ص ۲۳۱٫
11. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتى، نامه ۵۳، ص ۵۸۴٫
12. همان، ص ۵۸۲٫

زهرا نساجى

تکریم پسندیده

پروردگار متعال براى رسیدن انسانها به مقاصد عالى و سعادت ابدى قوانین استوار و متقنى مطابق با نیازهاى درونى و شرایط فطرى آنها توسط برگزیدگان خویش ابلاغ کرد و مسیر هدایت را براى تمامى انسانها هموار نمود، ولى تعداد بسیارى به جاى روى آوردن به چشمه پاکى و حقیقت و حظّ از نسیم فرحناک معنوى در گرداب‏هاى نفسانى و هیجانات شهوانى گرفتار شده و ظلم و تعدّى به حقوق دیگر انسانها که بنابر کرامت ذاتى مورد احترام خالق هستى بودند را سر لوحه عمل خویش قرار دادند.

نمونه بارز جامعه‏اى که آتش جهل و خرافه در آن زبانه مى‏کشید و نشاط فکرى و روحى از آن رخت بر بسته بود و سایه ظلم و اختناق در جاى جاى آن به چشم مى‏خورد و مردم از ابتدایى‏ترین حقوق خویش محروم بودند، عصر بعثت بود. در این بین زنان بیش از مردان مورد اذیت و آزار قرار مى‏گرفتند و حقشان تضییع مى‏شد.

با تابش آذرخش حیات پاک نبوى و طلوع پرفروغ اسلام در ظلمتکده زر و زور و تزویر، انسانها به کرامت حقیقى خود واقف شده و هویت انسانى زن نیز همچون مردان گرامى داشته شد و بر یکسان بودن جوهره وجودى زن و مرد و بهره‏گیرى از حقوق واقعى تأکید گردید. پیام آسمانى “انا خلقناکم من ذکرٍ و انثى”۱ خلقت این دو موجود را یکسان دانست و زن را بر خلاف تصوّر جامعه مرده جاهلى داراى سرشتى ملکوتى، نفخه الهى و فطرتى پاک معرفى نمود. و به او حق حیات اجتماعى، مالکیت مشارکت در فعالیت‏هاى متناسب با مقتضیات زیستى و عاطفى داد. و زن و مرد را در زمینه ساز بودن تکامل یکدیگر به مثابه لباسى دانست که به حفظ آبرو، حیثیت و پوشیدگى از ناروائى و زشتى‏ها مى‏انجامد.

در آئین احمدى ارج نهادن به مقام زن چنان گسترده و عمیق است که در کلام وحى از او به عنوان اسوه برتر یاد شده است: “ضرب اللّه مثلاً للذین آمنوا امرأه فرعون”۲ و قابل توجه اینکه در رسیدن به مقامات عالى انسانى چون ایمان، صبر، یقین و حیات طیب، زنان را همانند مردان دانسته و تفاوتى بین آنها قائل نگردیده و پاداش عمل صالح و زندگى برتر را برایشان نوید داده است: “من عمل صالحاً من ذکر اوانثى و هو مؤمن فلنحیینه حیاه طیبه”۳ در کنار این مقامات، زن در نقش همسرى و مادرى والاترین و شریف‏ترین مسؤولیت‏ها را هماهنگ با آفرینش خود عهده دار مى‏باشد و موجودى منحصر به فرد است که توان تربیت شخصیت‏هاى برجسته‏اى را دارد که در پرتو خصائل و رفتار نیکشان جوامع بسیارى، راه سعادت مى‏یابند و به ترقى، عدالت اجتماعى و کمال واقعى مى‏رسند.

اسوه‏هاى شایسته

بدون شک وجود مطهر حضرت فاطمه زهرا(س) پسندیده‏ترین چهره زن در تاریخ اسلام و بشریت است، رسول خدا(ص) او را سرور زنان عالم نامید، که با اعمال و رفتارش حقیقت و ماهیت یک زن متعالى و رشد یافته در بستر ایمان و فراخناى تعالیم الهى را متبلور مى‏سازد. امام خمینى مى‏فرماید: “به منظور حفظ اعتبار عظیم زنان، همه باید به آن گوهر یکتا و بى همتاى زنان، حضرت فاطمه زهرا(س) اقتدا کنند.”۴

و دلیل این اقتدا و رهیابى را چنین بازگو مى‏نمایند که: “معنویات و جلوه‏هاى الهى جلوه‏هاى جبروتى، جلوه‏هاى ملکى و ناب سوتى همه در این موجود (یعنى حضرت فاطمه زهرا(س)) مجتمع است.”۵

افتخارى از این بالاتر نیست که استمرار ذرّیه پیامبر اکرم(ص) از وجود یک زن سرچشمه مى‏گیرد و بر نگرش و تفکر جاهلانى که زن را کالایى بى ارزش جهت بهره‏کشى و بیکارى و یا وسیله‏اى براى منافع خویش مى‏دانستند مهر باطل مى‏زند. در سنت و سیره محمّدى(ص) که برگرفته از تعالیم قرآنى و هدایت گستر الهى است نه تنها براى حضرت زهرا(س) با ویژگى‏هاى یک زن نمونه، بلکه براى تمامى بانوانى که با پاکى، درستى، عفت و حجاب و شعار و شعور دیندارى زندگى مى‏کنند. منزلتى والا و احترامى ویژه قائل مى‏شود. شخصیت‌هایى چون حضرت مریم(س) خدیجه، آسیه همسر فرعون و‌هاجر آن بانوى موحد، از این تبارند. در اجراى بخشى از مناسک حج که مطابق با سنت پیامبر برگزار مى‏گردد، نه تنها بانوان، بلکه مردان به این الگوى استقامت، بندگى و اخلاص اقتدا مى‏کنند و همانند او هفت بار سعى بین صفا و مروه را مى‏پیمایند و در تواضعبه آستان حق صفاى ایمان را مى‏چشند.طواف بر گرد خانه خدا بدون دور زدن حجر اسماعیل بنابر نظر اکثریت علماء باطل است و آن محلى است که‌هاجر و فرزندش در آن زندگى و سپس دفن شده‏اند.

حضور دلیرانه و صبورانه حضرت زینب(س) در حادثه کربلا، جلوه یک زن در مقام ایمان، مقاومت و دفاع از حقوق مظلومان را به نمایش مى‏گذارد، وى پس از شهادت امام حسین(ع) نه تنها منزوى و منفعل نشد بلکه رسالت آن حضرت را به عالى‏ترین شکل به انجام رساند و با بیانات و حرکات کوبنده، دشمن را مفتضح و رسوا نمود و پتکى محکم بر پیکر بى رمق و مرده آن نابخردان سست ایمان فرود آورد تا جایى که امام سجاد(ع) او را “عالمه غیر معلمه؛ داناى نیاموخته” نامید.۶

شجاعت و شکیبایى حضرت زینب(س) سبب گردید زنان همراهش در صحنه نبرد بهترین نقش‏ها را آفریدند و در راه همدلى و همسویى با پیام و رسالت آن بانو لحظه‏اى تمرد، کوتاهى و نقصى را بوجود نیاوردند.

مادر وهب از جمله حماسه سازان آن دوران است، وقتى فرزندش رودرروى لشکر ستم مى‏ایستد او را به مبارزه تشویق مى‏کند و مى‏گوید: تا در مقابل امام حسین(ع) کشته نگردى از تو راضى نمى‏شوم و در پایان جنگ که دشمن سر او را از بدن جدا کرده بسوى خیمه پرتاب مى‏کند مادر سر را برداشته مى‏بوسد و به میدان مى‏اندازد و بیان مى‏دارد: آنچه در راه خدا دادم پس نمى‏گیرم.۷

بعد از آنکه قاصد امام حسین(ع) زهیربن قین را که نزدیکى چادر آن حضرت مستقر شده بود فراخواند، وى از رفتن امتناع کرد، همسرش که شاهد ماجرا بود او را ندا داد که: فرزند رسول خدا(ص) تو را دعوت کرده اجابتش نمى‏کنى؟ تأثیر کلام این زن سبب شد زهیر از جا برخاسته و به محضر امام شرفیاب شود و جزء یاران آن حضرت درآمده و به فیض شهادت نائل گردد.

امام خمینى با دلالت بر این شواهد مى‏فرماید: “زن یکتا موجودى است که مى‏تواند از دامن خود افرادى به جامعه تحویل دهد که از برکاتشان یک جامعه، بلکه جامعه‏ها به استقامت و ارزشهاى والاى انسانى کشیده شوند.”۸٫ سرّ این نکته آن است که عواطف بانوان با جاذبه‏هاى به موقع در قوى نمودن روحیه مردان و تشجیع آنها براى حضور در صحنه‏هاى اجتماعى، سیاسى و حماسى بسیار مؤثّر است و با رأفت زنان که جلوه‏اى از رحمت الهى مى‏باشد چه بسیار خشونت‏هاى نابجا در خانواده و جامعه تعدیل گشته و از بروز عواقب ناخوشایند، رکود و کندى در کار جلوگیرى مى‏شود. امام خمینى رهبر نهضت اسلامى ایران، زنان را عناصرى فعّال که توانایى انجام کارهاى بزرگ دارند معرفى کرده و نقش رهبرى، هدایتگرى و پیروزى را در حوزه تلاش آنان مى‏داند: “بانوان ایران و بانوان قم و سایر بلاد، در این پیروزى(انقلاب اسلامى) پیشقدم هستند، آنها مردان را تشجیع کردند. مردان ما مرهون شجاعت‏هاى زنهاى شیر دل هستند.”۹

استقامت بى‏نظیر

زن در ایران اگرچه در تمامى صحنه‏ها پابه پاى مردان حضور نداشت، امّا به گواه تاریخ بر خلاف زنان غربى از نعمت مالکیت، ارث و بسیارى از حقوق دیگر بهره‏مند بود و از ارکان مهم نظام خانواده به حساب مى‏آمد. زنان مسلمان ایرانى به صورت پیدا و نهان در هر زمانى که احساس کردند اصلاحات اجتماعى به آنها نیاز دارد و یا حضورشان گره‏اى از مشکلات جامعه را مى‏گشاید، جسورانه پا به میدان گذاشتند و در پیروى از نداى حق‏طلبى رهبران دینى از هیچ کوششى دریغ نورزیدند. حضور اجتماعى زنان مسلمان قبل از انقلاب مشروطه، در نهضت تنباکو از نقاط برجسته مشارکت آنان در عکس العمل‏هاى ملى و مذهبى بود. در پى مخالفت علماء و مردم نسبت به قرارداد ننگین تنباکو در دوران سلطنت ناصرالدین شاه وقتى خبر رسید که میرزاى آشتیانى از معترضین به قرارداد فوق و حمایت کنندگان از فتواى میرزاى شیرازى تحت فشار واقع شده و شاه از او خواسته است که یا در ملأ عام قلیان بکشد و یا از ایران خارج شود و به عتبات برود، زنان همگام با مردان بر ضد حکومت تظاهرات مى‏کنند و جمعى از آنان در سنگلج، محل استقرار میرزاى آشتیانى جمع مى‏شوند و با اعلام حمایت از تداوم مبارزه حتى بدون حمایت مردان اقدام به بستن بازار مى‏کنند و در تبریز نیز زنان در مخالفت با قرارداد شاه همراه مردان به پا مى‏خیزند و بازار شهر به علامت اعتراض بسته مى‏شود و بیش از بیست هزار نفر مسلح به شاه تلگراف مى‏زنند که زیر بار قرار داد نخواهند رفت. پس از چند روز که از بسته شدن بازار مى‏گذرد مأموران دولتى به زور و تهدید و وعده و پاداش بازاریان را مجبور به بازکردن مغاره‏هاى خود مى‏کنند. اما چند ساعت پس از این اتفاق دسته‏اى از زنان به زور اسلحه بازار را مى‏بندند. و از صحنه دور مى‏شوند تا از تعرض مأموران در امان باشند.

زنان پادشاه در پى فتواى تحریم تنباکو از سوى میرزاى شیرازى دست به اقدام زده و با شکستن قلیان‏ها از شاه خواستند به تقاضاى علما پاسخ مثبت دهد و بیش از این استقلال کشور و آبروى دولت را به خطر نیندازد.۱۰

با ورود جدى فرهنگ غرب خصوصاً در آستانه انقلاب مشروطه وضعیت زنان نیز تحت تأثیر قرار گرفت. اول از نقطه نظر حضور فعّال و مؤثر آنها در اجتماعات و دوم مشارکت‏هاى نیمه سرّى قشرى از زنان متعهد و انقلابى که سبب تعجّب مخالفان و بیدارى بیشتر مردان شد که عزم آنها در مبارزه کمتر از بانوان بود. به عنوان مثال: وقتى که ستارخان سردار ملى در آذربایجان علیه ظلم و ستم قاجارها و نفوذ بیگانگان قیام کرد، در میان افرادى که به حمایت از وى کشته شده بودند پیکر بیست زن مشروطه خواه بدست آمد که با پوشش مردانه در مبارزات شرکت نموده بودند.۱۱

بعد از واقعه تحصن مشروطه خواهان در سفارت انگلیس زنان معترض، اجتماعات متعددى را در خیابانهاى تهران ترتیب دادند و در اعتراض به کشته شدن نخستین شهید مشروطه که طلبه‏اى به نام سید عبدالحمید بود هیجانات خود را بروز داده و با حضور به موقع در معابر و خیابان‏ها انقلابیون را علیه حکومت تشویق کردند.۱۲

جالب اینکه زنان با شنیدن خبر تبعید علماى طرفدار مشروطه و مخالف شاه، اطراف کالسکه مظفرالدین شاه که از یک مهمانى مى‏آمد جمع شدند و با فریاد و گریه و زارى گفتند: “ما رهبران دین را مى‏خواهیم، ما مسلمان هستیم، حکم مجتهدان را واجب الاطاعه مى‏دانیم. تمام امور ما به دست آقایون بوده و هست. چطور راضى شویم علما را نفى بلد و تبعید نمایند. اى شاه مسلمان بفرما:رؤساى مسلمانان را احترام کنند. اى حاکم مسلمان براى اهل اسلام ذلّت نخواهید، اى پادشاه اهل اسلام، وقتى روس و انگلیس با تو از در جنگ درآیند ملت ایران به حکم آقایان با این متجاوزان جهاد مى‏کنند.”۱۳

تلاشها و خدمات ارزنده جمعى از زنان ایرانى در جهت تحقق انقلاب مشروطه در قالب انجمن‏هاى نیمه سرى، ستایش بعضى خارجیان از جمله اقتصاددان معروف “مورگان شوستر” که مدتى را در ایران زندگى کرده بود را برانگیخت زیرا زنان به ناتوانى عناصر سازش کار و محافظه کار اگرچه از حامیان مجلس بودند اذعان داشتند و همچنین در حمایت از کالاهاى بومى و عدم خرید منسوجات اروپایى و تأسیس بانک ملى مشارکت کردند. آنها ضمن تحریم اجناس بیگانه از مردم خواستند لباس‏هاى قبلى خود را بپوشند و به تولید پارچه و لباس داخلى امیدوار باشند. علاوه بر موارد یاد شده وقتى مظفرالدین شاه فرمان مشروطیت را امضاء کرد، مجلس تقاضاى زنى را منتشر کرد که خواستار حمایت رسمى از آموزش زنان و مشارکت اجتماعى ایشان شده بود و از دولت تقاضاى دقت و توجه بیشترى به مدارس دخترانه را داشتند و در نهایت به شیوه‏اى خلاقانه به تأسیس و اداره مدارس زنانه، مراکز بهداشتى و درمانى و کانون‏هایى براى نگهدارى و تربیت کودکان بى سرپرست بدون انتظار پاسخ شنیدن از کارگزاران وقت اقدام کردند.۱۴

در دوران اختناق رضاخانى، وى با حربه کشف حجاب سعى در محو ارزشهاى ملى و هویت دینى مردم داشت لذا فرمان داد زنها چادر را ترک کنند و در مجامع عمومى و خارج از منزل بدون حجاب ظاهر شوند. و اگر آنها با لباس‏هاى بلند و روسرى به سر، به کوچه و خیابان بیایند با زور روسرى را از سرشان برداشته و آن را پاره کنند. زنان در مقابل این اعمال پایدارى نموده و حتى ماندن در خانه را به بى حجابى در انظار نامحرمان ترجیح دادند. یکى از ناظران در این باره مى‏گوید: پاسبانان همچون لشکر مغول متعرض زنان مى‏شدند و چادر از سرشان برمى‏داشتند و یا آن را پاره مى‏کردند.

بسیارى از زنان آبستن از خوف چنین وحشى گرى‏ها بچه‏هاى خود را سقط مى‏کردند و عدّه‏اى هم سکته نموده بودند.۱۵ مقاومت مردم، علماء و مردان و زنان با غیرت در رویداد ننگین کشف حجاب در تمام نقاط ایران سبب رسوایى رژیم رضاخان شد و به فرموده امام خمینى: “آنچنان بانوان پایدارى کردند که مشت به دهان آنها زدند، در تهران و سایر شهرستان‏ها هم اکثریت زن‏ها با آن مخالفت کردند و تو دهنى زدند.”۱۶

د رمشهد مردم و روحانیان در مسجد گوهرشاد اجتماع کردند و علیه این یورش فرهنگى معترض گردیدند، مقاومت و دفاع زنان از آرمانهاى مذهبى در این قیام منجر به شهادت ده‏ها نفر از آنان توسط نیروهاى مسلح سرلشکر ایرج مطبوعى بود که غریبانه و شبانه در بیابان‏هاى اطراف مشهد دفن شدند.۱۷

سراب آزادى

در طول سالیان متمادى، همان گونه که بسیارى از توصیه‏ها و دستورات الهى توسط حاکمان ظالم به بوته فراموشى سپرده شد، احکام مربوط به احیاى ارزش زن و کرامتها و استعدادهاى ذاتى او در معرض غفلت و گاه تحریف واقع گردید. و در سده‏هاى اخیر به اسف انگیزترین وضع خود رسید. مکاتب و جوامع گوناگون به حقوق راستین و جایگاه واقعى زنان توجهى نکردند و با نقشه‏ها و برنامه‏هاى حساب شده عزّت کریمانه و توانمندى‏هاى گرانمایه به همراه لیاقت‏هاى درونى را از زنان سلب کردند. گرچه در مواردى آتش انقلاب و اعتراض علیه چنین افکارى از زیر خاکستر مظلومیت آنها شعله کشید اما به نتایج موفقیت‏آمیزى دست نیافت. زیرا دعوت‏هاى فریبنده و اغوا کننده غرب در جوامع اسلامى نشر پیدا کرد و شعار تساوى حقوق زن و مرد و اعلام رفع تبعیض از زنان همه جا را پر کرد. و متأسفانه با همکارى سرسپردگان داخلى و پیروى جمعى که این نواها را عامل رهایى از تحقیر و عقب ماندگى مى‏دانستند نقشه‏هاى بیگانگان تا حدى به ثمر نشست. ولى در عمل ثابت شد که این حرکتها چیزى جز محو ارزشهاى والا و به تحلیل بردن گوهر عفاف و حجاب و خودباختگى و وابستگى فرهنگى و اخلاقى حاصلى بدنبال نداشت.

شعار آزادى دروغین و ویران ساز، در سرزمین‏هایى که اکثریت آنان مسلمان بودند چنان گسترشى یافت که برخى زنهاى مسلمان نیز به دام این نیرنگ افتادند و غبار ابتذال بر هویت اصیل و راستین آنها نشست و جایگاه مادرى، تربیت اولاد و نقش آفرینى در کنار مردان بر علیه ظلم و ستم، آنان را از اوج عزّت به حضیض ذلّت کشاند و اندک، اندک رسومات اجتماعى اقوام مختلف با شریعت درآمیخت و زنان را به انزوا کشاند و یا تعدادى به مراکزى که متناسب با خصوصیات روحى و اخلاقى آنان نبود روى آوردند. در این راستا روابط عاطفى برخاسته از طبیعت انسانى و آسایش بخش این قشر از جامعه تحت الشعاع تبلیغات کاذب قرار گرفت و مناسباتشان با دیگر اعضاى خانواده دچار تنش شد و به اقرار گردانندگان برنامه‏هاى آزادى زنان در غرب، پیامدهاى تیره‏اى را به همراه داشت.

“جریر گریز” از رهبران گرایش‏هاى ضد تبعیض زنان در غرب مى‏گوید: به گفته‏اى، آزادى زن و به آزاد شدن مرد از تعهدات خانوادگى نسبت به همسر و فرزندان به ویژه در تأمین هزینه‏هاى خانواده منجر شده است. مرد امروز، زندگى بدون مسؤولیت مى‏طلبد و زنان را با مشکلات اقتصادى تنها گذاشته است. “به گونه‏اى که امروز تأنیث فقر در جهان غرب به مسئله بحث برانگیز تبدیل شده است. زندگى مشترک بدون ازدواج به مردان این فرصت را مى‏دهد که با رها کردن زندگى، زن را با مشکلات ناشى از حضانت طفل که به موجب قانون به زن واگذار شده است تنها رها سازد.”۱۸

متأسفانه با تلاشهاى مثبت گروهى بیداردل در جوامع مسلمان جهت مبارزه و شکوفایى استعدادهاى ملى و مذهبى باز گروهى در پى تحولاتى از نوع غربى بودند، زیرا تنها راه سعادت را الگو بردارى از جهان به اصطلاح متجدد فرنگى و رهایى از مظاهر سنتى مى‏دانستند. به همین دلیل در اواخر سلطنت قاجار، جنبشهایى توسط تعدادى از زنها بوجود آمد که با هدایت فرزندان و همسران تحصیل کرده در غرب تأثیر پذیرى آنها را از فرهنگ غرب دوچندان کرد و پیروى بعضى از زنان روشنفکر ایرانى از زنان متجدّد غرب در ابتدا به تشکیل کلاسهاى دخترانه به سبک جدید، انتشار مجلات و بعضاً تشکیل انجمن‏هاى زنان محدود مى‏شد. تا اینکه با به قدرت رسیدن خاندان پهلوى فصل تازه‏اى در تاریخ زنان ایران گشوده شد و بى هویتى حاکمان بر سرنوشت این کشور چهره پنهان خود را آشکار نمود و تا مدتها سبب عقب ماندگى و گسیختگى فرهنگ و عزّت و اقتدار ملّت، خصوصاً قشر زنان شد. کشف حجاب در سال ۱۳۱۷ که به بهانه آزاد کردن نیمى از نیروهاى انسانى جامعه تحقق یافت. نقطه آغازى بود که تأثیر بسزائى در شکل‏گیرى برداشت‏هاى منفى در ذهنیت جامعه مسلمان ایرانى گذاشت و بدنبال آن با طرح لایحه انجمن‏هاى ایالتى و ولایتى در دوره محمد رضاشاه حق زنان را مانند مردان در رأى دادن و رأى‏گیرى مساوى دانسته و بهانه‏اى براى حضور مفسده‏انگیز و مبتذل زنان بوجود آوردند. علماء و خصوصاً حضرت امام خمینى(ره) در آن زمان به مخالفت با لایحه مذکوربرخاست و بیان داشت، نقشه‏هاى پشت پرده رژیم به منظور فساد زنان و مردان کشیده شده و هدف آزادى زنان نیست.

احیاى هویت

امام خمینى آن وارث راستین اجداد طاهرینش به احیاى کرامت و شخصیت زن مسلمان همّت گماشت. امام نیک مى‏دانست پیرایه‏هاى بى اساس بسته شده به اسلام و حقوق زن از یک طرف و بى اطلاعى بانوان از دیگر سو، سبب تحمیل افکار نادرست و القاء تبلیغات منحرف بر این قشر شده است. در سخنرانى‏ها و مصاحبه‏ها و حتى نامه‏ها سعى در نشان دادن چهره واقعى زن و بیدار شدن شخصیّت گم شده وى نمود و ایشان تأکید داشتند که “در نظام اسلامى زن همان حقوقى را دارد که مرد دارد، حق تحصیل، حق کار، حق مالکیت، حق رأى دادن، حق رأى گرفتن، در تمامى جهاتى که مرد حق دارد زن هم حق دارد… اسلام خواسته است که زن و مرد حیثیت انسانیشان محفوظ باشد. اسلام خواسته است که زن ملعبه دست مرد نباشد”.۱۹

در همان زمان ایشان بیان داشتند که: “زنان از نظر اسلام، نقس حسّاسى در بناى جامعه اسلامى دارند و اسلام زن را تا حدّى ارتقاء مى‏دهد که او بتواند مقام انسانى خود را در جامعه بازیابد و از حد شى‏ء بودن بیرون بیاید و متناسب با چنین رشدى است که مى‏تواند در ساختمان حکومت اسلامى مسؤولیت‏هایى را به عهده بگیرد”.۲۰

نظر امام خمینى به عنوان رهبر و مقتداى جامعه دینى برگرفته از عمق معارف الهى و عنایت همه جانبه مکتب اسلام نسبت به زن بود. وجه بارزى که مکاتب غربى و بعضاً انسان‏هاى مسخ شده از تبلیغات گمراه کننده آنان براى زنان قائل مى‏شدند. حالت مصرف گرائى، استفاده تبلیغاتى و برداشت دون از شأن آنها بود. امام نقش زن را فراتر از یک انسان دنیا زده با ویژگى‏هاى سطحى مادى مى‏دانست به این سبب مى‏فرمود: “نقش بانوان در عالم از ویژگى‏هاى خاصّى برخوردار است. صلاح و فساد یک جامعه از صلاح و فساد زنان در آن جامعه سرچشمه مى‏گیرد. زن نقش بزرگى در اجتماع دارد، زن مظهر تحقق آمال بشر است.”۲۱

امام در صدد بود بر اساس سنت رسول اکرم(ص) به زن نگریسته شود یعنى علاوه بر پذیرش مسئولیت مادرى و همسرى از دیگر توانائیهایش بهره ببرد. تأکید ایشان بر این بود که زنان هم، باید همانند مردان به اسلام خدمت کنند و به اندازه وسعشان در صحنه باشند. خانم مرضیه حدیده‏چى(دباغ) مى‏گوید: وقتى در نجف خدمت امام رسیدم از تکلیف خود سؤال کردم فرمودند: “بمانید تا انقلاب پیروز شود. همه با هم بر مى‏گردیم. چون سؤال کردم که آیا اجازه مى‏دهید در کنار خواهران و برادران فلسطینى با غاصبان بجنگم؟ فرمودند: هرکجا ببینید براى اسلام مفید است و مى‏توانید خدمت بکنید تکلیف است.”۲۲

در اندیشه امام خمینى، زن صاحب رأى مستقل است و حق تعیین سرنوشت و دخالت در عرصه زندگى را دارد و از اینکه مجبور به اطاعت محض و تبعیت بى‏چون و چراى دیگران باشد نهى شده است. امام مى‏فرماید: “ما مى‏خواهیم زن به مقام والاى انسانیت برسد. زن باید در سرنوشت خودش دخالت داشته باشد.”۲۳ و در جاى دیگر ضمن یادآورى مسؤولیت پذیرى آنها گوشزد مى‏نماید: “اگر زنهاى انسان ساز از ملّت‏ها گرفته شوند ملتها به شکست و انحطاط مبدّل خواهند شد.”۲۴

در این میان زنانى که طالب تغییر شرایط حاکم بر سرنوشتشان و رهایى از قید بندگى و رسیدن به جایگاه واقعى خویش هستند باید، اولاً: در جهت کسب دیدگاههاى صحیح درباره سرشت و خلقت الهى زن بکوشند و ثانیاً: مسؤولیت حقیقى زن در کانون خانواده و اجتماع را بپذیرند و در نقش یک بانوى مسلمان و آگاه به تعالیم دینى انجام وظیفه کنند. و ضمن دورى از تعلقات مادى و کم ارزش، موجب اقتخار خود و جامعه گردند و مصداق کلام امام گردند که فرمود: “ما مفتخریم که بانوان… با آزادى شجاعانه خود بر مبناى ایمان از محرومیت‌هایى که توطئه دشمنان و با آشنایى دوستان نسبت به احکام اسلام و مقاصد قرآن بر آنها بلکه بر اسلام و مسلمانان تحمیل نمودند، شجاعانه و متعهدانه خود را رهانده و از قید خرافاتى که دشمنان براى منافع خود به دست نادانان….به وجود آمده بودند خارج نموده‏اند.”۲۵

حضور در عرصه‏هاى سیاسى اجتماعى

افق روشن انقلاب اسلامى که با رشادت‏هاى مردان و زنان مسلمان و رهبرى بى نظیر امام خمینى(ره) از پس ابرهاى تیره و تار ظالمانه طاغوت متجلّى گردید. از پشتوانه محکم اعتقادى ملتى برخوردار بود که در شریانهاى حیاتشان عشق به اسلام و شور مکتب موج مى‏زد. اگرچه در دوره‌هایى از تاریخ استعمارگران براى مسخ ارزشهاى والاى انسانى و غفلت از هویت ملى و مذهبى جامعه ایرانى با انواع ترفندها و نقشه‏ها و صرف هزینه‏هاى بسیار کوشیدند تا اعتقادات مردم خصوصاً زنان را سست نمایند. امّا به تلاش و همّت باغبان دلسوز انقلاب برنامه‏هاشان بى‏ثمر ماند و حداقل در سرزمین ایران به مقصود نهایى خود نائل نگشتند.

مبارزه فعالانه زنان در جنبش انقلابى سال ۵۷ که با تأثیر از آموزه‏هاى دینى، قیام عاشورایى و رهبرى الهى صورت پذیرفت را باید پدیده‏اى چشمگیر در تاریخ معاصر ایران دانست. آنها با حضور در میدان مبارزه علیه طاغوت‌هاجر وار، اسماعیل‏هاى خود را به مذبح آوردند و بدون هیچ گونه دلبستگى و ترسى آنها را فداى مکتب و رهبر نمودند.

در شب دوازدهم محرم ۱۳۸۳ مطابق با ۱۵ خرداد ۴۲ دژخیمان به منزل امام خمینى حمله‏بردند و ایشان را دستگیر کردند. هنوز صبح نشده بود که خبر دستگیرى رهبر، همه مردم را نگران و هیجان زده کرد و عدّه‏اى از علماء و مردم به منظور اعتراض به این عمل راهى صحن مطهر حضرت معصومه(س) شدند. براى نخستین بار در نهضت امام خمینى زنان با ایمان در کنار مردان در حالى که بسیارى از آنان کودکان خردسال خود را به بغل گرفته بودند به جمع تظاهر کنندگان پیوستند. جمعیت از زن و مرد به خیابان‏ها ریختند و با شعار حمایت از امام خمینى علیه رژیم طاغوت لعن و نفرین فرستادند. هنوز تظاهر کنندگان بیش از دویست متر از صحن مطهر فاصله نگرفته بودند که با یورش عوامل خونخوار روبرو گشتند و هدف گلوله واقع شدند. امّا آنان بدون اعتنا به آتشى که بر سر آنها مى‏بارید، قهرمانانه به پیش رفتند و دلیرانه از سینه فریاد خشم برآوردند. این مقاومت ظلم ستیز با بجا گذاشتن کشته‏ها و زخمى‏ها، بعد از حدود ده ساعت درهم شکسته شد و شهر قم به صورت ماتمکده‏اى که با یورش دشمن ویران گردیده در تاریکى وحشت زایى فرو رفت، زنان زیادى در این حادثه در خون خود غلطیدند و گروهى بى سرپرست شده، برادر و فرزندشان به شهادت رسید، گویى عاشورا دوباره برپا گردیده است.۲۶

این شهامت و پایدارى را در مقاطع دیگر نهضت اسلامى به طور گسترده شاهد و ناظریم.

برخى از افراد از تهران و قم براى امام در نجف پیام دادند خواهرانى که در تظاهرات شرکت مى‏کنند ممکن است دستگیر شوند و هتک حرمت گردند و شکنجه ببینند و با این دلایل انتظار داشتند امام زنها را از حضور در صحنه معاف کند، در حالى که ایشان از این طرز فکر عصبانى شده بودند بر مشارکت همه جانبه زنان در نهضت تأکید کرده و حرکت سیاسى بدون حضور آنها را توأم با نقص و کاستى دانسته و فرمودند: “خانمها دوش به دوش مردان و در کنار آقایان در تمامى مراحل شرکت داشته باشند و هیچ کس حق ندارد که تفوهى نسبت به مسأله جدا کردن خانمها از حرکت‏هاى سیاسى و اجتماعى و فرهنگى داشته باشد.”۲۷

حضور سیاسى، اجتماعى زنان در صحنه‏هاى انقلاب که بدنبال احیاء هویت آنان از سوى رهبر نهضت به وقوع پیوست چنان بود که نویسندگان و تحلیل گران خارجى نیز نتوانستند آن را پنهان کنند و بى تفاوت از کنارش بگذرند. خانم “فانى اوچوآ، ُجوا” مى‏گوید: به طور یقین زنان ایران اولین کسانى بودند که علیه مرد سابق سلطنت یعنى “شاه” جلو آمدند. اولین کسانى بودند که دریافتند اگر آنها ابتدا و قبل از مردان اقدام نکنند همه چیز از دست مى‏رود. آنها با سرعتى فوق العاده ملاحظه کردند. اگر سلسله پهلوى را نابود نمى‏کردند، خانواده، میهن، و سنتهاى هزار ساله‏شان نابود مى‏شد. به همین دلیل همین زنان ایرانى بودند که نه تنها شوهران و فرزندان خود را براى رفتن به خیابانها جهت اعتراض علیه رژیم سلطنتى برانگیختند، بلکه آنها در حالى که فریاد مى‏زدند: “اللّه اکبر” به خیابانها و میادین بزرگ و کوچک شهرهاى اینکشور رفتند. و خیلى زودتر از آنکه مردان آگاه شوند که مى‏بایست “روح حسین” را مجسّم کنند، زن ایرانى اولین کسى بود که دریافت هر یک از آنها روح “زینب” است در جنگ علیه معاویه ستمکار و گناهکار از خاندان امیه.۲۸

پشتوانه ارزشمند

امام بر این باور بود، زنان در حرکت‏هاى سیاسى و اجتماعى که منجر به سقوط رژیم ستمشاهى گردید و استکبار جهانى را به هراس انداخت نقش بسیار ارزنده‏اى داشتند “شما بانوان در ایران ثابت کردید که در پیشاپیش این نهضت قدم برداشتید، شما سهم بزرگى در نهضت اسلامى ما دارید. شما در آینده براى مملکت ما پشتوانه هستید. در دامن شما مردان و بانوان بزرگ تربیت مى‏شوند. شما ملت شریف دیدید که زنهاى محترم ایران پیش از مردان به میدان رفته و سد عظیم شاهنشاهى را درهم شکستند. و ما همه مرهون قیام و اقدام آنها هستیم.”۲۹

امام در مصاحبه با نماینده مجله عربى “القومى العربى” از نقش زنان در مبارزات این گونه یاد مى‏کنند: “در تظاهرات خیابان، زنان ما بچه‏هاى خردسال خود را به سینه فشرده، بدون ترس از تانک و توپ و مسلسل به میدان مبارزه آمده‏اند. جلسات سیاسى اى که زنان در شهرهاى مختلف برپا مى‏کنند کم نیست. آنان نقش بسیار ارزنده‏اى در مبارزات ما ایفا کرده‏اند. مادران شجاع فرزندان اسلام خاطره جانبازى و رشادت زنان قهرمان را در طول تاریخ زنده کرده‏اند. درچه تاریخى این چنین زنانى را سراغ دارید و در چه کشور.”۳۰

و در سخنرانى ایشان که در مدرسه فیضیه که به سال ۱۳۵۷ ه.ش صورت گرفته است این حقایق درباره زنان مطرح شده است. “شما خواهران عزیز و شجاع دوشادوش مردان، پیروزى را براى اسلام بیمه کردید… شما زنان دلیر در این پیروزى پیشقدم بودید و هستید. شما مردان را تشجیع کردید، ما همگى مرهون شجاعت‏هاى شما زنان شیردل هستیم…عنایتى که اسلام به زنان دارد بیشتر از عنایتى است که به مردان دارد. در این نهضت زنان حق بیشترى از مردان دارند.”

همسر امام – بانو خدیجه ثقفى – در گفتگویى چنین گفته‏اند: نقشى که زنان در این انقلاب عهده دار گشتند و اجرا کردند به قدرى درخشان و احترام‏انگیز بود که بدون اغراق باید بگویم براى من باور کردنى نبود. نظم و ترتیبشان در صفوف فشرده و انضباطى که از یک روح بزرگ و مؤمن به انقلاب سرچشمه مى‏گرفت به قدرى پر عظمت و شگفت‏انگیز بود که اصلاً به تصوّر درنمى‏آید. من به خودم اجازه نمى‏دهم نسبت به این بانوان عزیز و با شرفى که با شرکت فعّال خود در انقلاب در عین اینکه دین خود را به کشور و مردم آن ادا کردند موجب سربلندى و سرافرازى نسوان در جنبشهاى انقلابى و رهایى بخش نیز شدند، دلسوزى کنم یا براى آینده آنان نگران باشم، بانوان در این انقلاب آن چنان شخصیتى که از خود نشان دادند…که ما را تا ابد نسبت به سرنوشت مردم این کشور مطمئن ساخته‏اند.۳۱

در انقلاب ایران زنان با تشویق امام به صحنه مبارزه آمدند. نه تنها در عصر انقلاب بلکه در دوره بازسازى، به طور کلّى در همه عرصه‌هایى که جامعه براى ترقى، پیشرفت، عدالت و ثبات اجتماعى تلاش مى‏کند دخالت مستقیم زنان را مشاهده مى‏کنیم. چنانچه با تعمق در فرمایشات بنیانگذار جمهورى اسلامى بنگریم درمى یابیم ایشان مکرّر بر نقش و حضور زن در صحنه تأکید داشتند و این موضع‏گیرى نه بر سر اتفاق و نه تاکتیک براى پیروزى انقلاب بود، بلکه عقیده مسلّم ایشان و حکایت از آن داشت که نقش زنان در انقلاب برتر از مردان است و این قشر را پیشرو نهضت اسلامى مى‏دانست و مى‏فرمود: “این پیروزى را قبل از آنکه از مردان داشته باشیم از بانوان داریم.”

تأثیر تابناک

درخشش پرفروغ انقلاب اسلامى بسیارى از مردمان جهان و خصوصاً بانوان را به خود جلب نموده و امروز در نقاط پیشرفته و به اصطلاح متمدّن جهان، زنان حسرت آزادى و آزادگى را به دل دارند که اسلام به آنها عطا نموده است و از امتیازات دروغین روى گردان هستند.

در انگلستان و فرانسه تأثیر انقلاب اسلامى را در برگزارى مراسم راهپیمایى به مناسبت ایام اللّه و اعتراض به سیاست جهانى استکبار و نیز انتشار کتب، جزوات مذهبى و مانند آن مى‏بینیم که حداقل نیمى از این تلاشها مربوط به خواهران است. تعداد زیادى از بانوان بعد از انقلاب از آمریکا به ایران آمده و جذب آرمانهاى اسلامى شده‏اند. عشق به انقلاب اسلامى در برخى بانوان آمریکایى چنان است که در سال ۱۳۶۶ ه.ش، شصت و شش نفر از آنان که بعد از انقلاب اسلامى مسلمان شده‏اند به ایران آمدند و از وزیر آموزش و پرورش وقت خواستند که اجازه دهد بچه‏هاى آنان در مدارس ایران درس بخوانند زیرا بدآموزى‏هاى منحط فرهنگ غرب را به روشنى مشاهده کرده بودند.۳۲

خانم فانى اچوآ اهل کشور کلمبیا در مقاله‏اى که در کنگره بین المللى نقش زنان از دیدگاه امام خمینى در سال ۱۳۷۸ ارائه داده چنین مى‏نگارد: به عنوان یک زن و یک خبرنگار، انقلابات پیچیده جهان را مطالعه نمودم انقلاب ایران یک شگفتى عجیب بود. نیمکره غربى ما تنها از انقلاب فرانسه و انقلاب آمریکا به عنوان اوج سمبل انقلابى ایده آل مدح و ستایش کرده است. گرچه در این انقلابها منکر عظمت پیشرفت سیاسى و اجتماعى نیستم، اما زنان نقش آفرین در این انقلاب‏ها میادین را پر مى‏کردند و آشوبگران بزرگى بودند تا حرکت را به نام خود رقم بزنند. مثلاً در انقلاب فرانسه تمام دنیا از “شارلوت دلاکوردیاره” به عنوان بزرگترین زن فعّال در کانون اتحاد کشور نام مى‏برند و یا در کشور خودم کلمبیا که به افتخار “آنتونیا سانتوس”و “پولیکارپاسالاباریتا” چهره‏هاى برجسته از استقلال ملى ما در جنگ علیه اسپانیول در قرن هیجده و نوزده مجسمه‌هایى برپا کردند. امّا با این همه هیچ یک از زنان غربى به مجامع انقلابى راه نیافتند، نه کرسى، نه سخنى و نه حتى حق رأى، در آنجا مردان حضور داشتند و زنها فقط فریاد مى‏زدند و اغتشاش مى‏کردند، امّا قدرت و نقش زن ایرانى کمّى و کیفى است. کمّى از آن جهت که بعد از بیست سال از انقلاب، زنان به چند کرسى دست یافته و حتى به معاونت رئیس جمهور انتخاب مى‏شوند و نقش کیفى آنان، اینکه زن کسى است که اخلاق عمومى و خصوصى این جامعه را اداره مى‏نماید، روح و معنویاتش تمامى رشته‏هاى روزانه زندگى این جامعه را پیش مى‏برد.۳۳

وى که قدرت انقلابى زنان ایران را حقیقتى بزرگ و پنهان براى غرب دانسته مى‏گوید: “در مقابل چشمان حیرت زده دنیاى غرب، جامعه ایرانى یک خانواده مردسالار و سرباز متعلّق به دوران قبایل عرب بیابان نشین و افسانه‏اى سنتى از نسل سام نیست، این جامعه یک خانواده زن سالار واقعى است. کسانى که در “چادر” عنصر پیروى و تبعیت زنان ایرانى را دیده‏اند اشتباه مى‏کنند. بر عکس از این چادر است که با فرهنگ خود بر دنیا تسلّط مى‏یابند. زنان، کسانى هستند که تمام حرکت‏هاى زندگى خانوادگى را کنترل مى‏نمایند و موتور واقعى انقلاب بوده و هستند.”۳۴

این نویسنده با برداشت از کلام امام خمینى که فرمود: این پیروزى را بیش از مردان از بانوان کسب کردیم، نوشته است یکى از عناصر مهمى که امام خمینى را براى کسب پیروزى به حرکت درآورد نیروى حرکت و جنبش عجیب و فوق العاده‏اى بود که بر جامعه ایرانى تسلّط داشت و دارد، نیروى فوق العاده‏اى که امروزه نه خارجیان و نه خود ایرانیان آن را در نمى‏یابند یعنى نیروى روحى، روانى و جامعه‏شناسى که زن ایرانى دارا مى‏باشد.۳۵

امام خمینى که دائماً از فعالیتها و جنبش‏هاى انقلابى زنان تجلیل مى‏نماید تأثیر موقعیت آنان را از اسلام مى‏داند و بیان مى‏دارد: “اسلام زن را به جایگاهى ارتقا مى‏دهد که مى‏تواند دوباره موقعیت انسانى خود را در جامعه انتقال بدهد. بنابراین او باید از اینکه تنها یک شى‏ء باشد رهایى پیدا کند و براى ارتقاء به چنین پایگاهى، زنان مى‏توانند مسؤولیت‏ها را در چهارچوب حکومت اسلامى انجام دهند”.۳۶

خانم اشراقى، دختر امام نیز از پیشرفت حضور زنان بعد از انقلاب اسلامى چنین مى‏گوید: “با ظهور انقلاب تغییرات عمده‏اى در مورد زنان اتفاق افتاد. زن به ارزش و موقعیت والاى خود به عنوان یک زن دست یافت و دوباره شخصیّت خالص و با ارزش خود را به عنوان یک مسلمان پیدا کرد. بعد از انقلاب، زن رسماً نه به حساب زن بودن، بلکه به حساب یک بشر شناخته شد… امروزه مى‏بینیم که تعداد قابل ملاحظه‏اى از اندیشمندان را زنان جامعه تشکیل مى‏دهند. آنها کاملاً با عقاید و اصول اسلام آشنا شده و همزمان از نیازهاى عصر ما و ملزومات جامعه شان آگاه هستند، آنها از دانش مذهبى و نیز علوم جدید برخوردارند.”۳۷

و در نهایت از تأثیرات انقلاب بر وضعیت زنان مسلمان ایران دفاع دلیرانه و پشتیبانى شرافتمندانه آنان در طول ۸ سال جنگ تحمیلى از مکتب و رهبر بود و به گفته یکى از تحلیل گران خارجى: یکى از صفحات بسیار حیرت‏انگیز، تاریخ زن در تمام اعصار است، زیرا مادران، همسران و خواهران بودند که مردان را به دفاع از ملّت و اسلام، بیشتر برانگیختند.۳۸

پى‏نوشت‏ها:

1. سوره حجرات، آیه ۱۳٫
2. سوره تحریم، آیه ۱۱٫
3. سوره نحل، آیه ۹۷٫
4. صحیفه نور، ج ۱۹، ص ۲۷۹٫
5. همان، ج ۶، ص ۱۸۵٫
6. نفس المهموم، ص ۲۱۷٫
7. نقش زنان در تاریخ عاشورا، على قائمى، ص ۶۲٫
8. صحیفه نور، ج ۱۶، ص ۱۹۲٫
9. همان، ج ۶، ص ۲۹۹٫
10. گلشن ابرار، ج ۸، ص ۱۴۰٫
11. مشارکت سیاسى زنان در ایران، نسرین مصفا، ص ۱۰۹٫
12. همان.
13. تاریخ بیدارى ایرانیان، ناظم الاسلام کرمانى، ص ۳۰۰٫
14. انجمن‏هاى نیمه سرى زنان در نهضت مشروطه، ترجمه جواد یوسفى، ص ۱۰ – ۱۷٫
15. تاریخ شفاهى انقلاب اسلامى، غلامرضا کرباسچى، ص ۲۵۷٫
16. در جستجوى راه از کلام امام خمینى دفتر سوم (زن)، ص ۴۵٫
17. زن و حضور تاریخى، ص ۱۵٫
18. یزدانى عباس و جندقى، بهروز(مترجم) فمینیسم و دانشهاى فمینیستى، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، ص ۱۳۸٫
19. مجله ۱۵ خرداد، خرداد و تیر ۷۰، ش ۲، ص ۳۳ – ۳۴٫
20. همان.
21. صحیفه نور، ج ۷، ص ۳۴۱٫
22. پابه پاى آفتاب، امیر رضا ستوده، ج ۱، ص ۲۰۴ و ۲۰۳٫
23. صحیفه نور، ج ۶، ص ۱۸۶٫
24. همان، ص ۱۸۲٫
25. صحیفه نور، ج ۲۱، ص ۳۹۸٫
26. همگام با خورشید، اسماعیل فردوسى پور، ص ۱۰۸ – ۱۰۹٫
27. پا به پاى آفتاب، ج ۱، ص ۱۵۶٫
28. مجموعه مقالات کنگره بین المللى جایگاه و نقش زن از دیدگاه امام خمینى، ج ۲، مهر ۷۸، ص ۱۸۰٫
29. مجله پیام انقلاب، ص ۱۶٫
30. مجله راه زینب، شماره ۳۸، ص ۶٫
31. همان، ص ۱۴٫
32. روزنامه رسالت، ش ۷۸/۷/۱۸ ،۳۹۷۹٫
33. مجموعه مقالات کنگره…ص ۱۸۲ و ۱۷۶٫
34. همان، ص ۱۷۹٫
35. همان.
36. الگوى زن اصیل و آزاد در عصر انقلاب، محمد تقى حشمت الواعظین، ص ۲۲۳٫
37. زن روز، ش ۱۶۴۳، ص ۴۲ – ۴۴٫
38. همان.

حجهالاسلام سید جواد حسینى

درس آزادى به دنیا داد رفتار حسین

بذر همت در جهان افشاند، افکار حسین

گرندارى دین به عالم، لااقل آزاده باش

این کلام نغز مى‏باشد زگفتار حسین

مرگ با عزّت زعیش در مذلّت بهتر است

نغمه‏اى مى‏باشد از لعل درربار حسین

حادثه تلخ و جان سوز شهادت سالار شهیدان حسین بن على(ع) و یاران با وفاى او در سال ۶۱ هجرى قمرى باعث شد عزادارى به صورت فرهنگ و مکتبى در جامعه اسلامى خصوصاً تشیّع بروز و ظهور نماید، و قلب‏ها و سرزمین‏ها را در نوردد، و همچنان در قلب تاریخ و جان و دل ملّت‏ها به پیش رود و آثار تحوّلات شگرفى را در بشریت ایجاد نماید، و صَفِ حق جویان و حقیقت طلبان را در مقابل ستمگران و ظالمان همواره تقویت نموده سرپا نگهدارد.

به موازات پیشرفت این مکتب و فرهنگ در طول تاریخ، شبهاتى پیرامون عزادارى بر اهل‏بیت(ع) یا از طرف دشمنان و یا از سوى مذاهب مختلف و یا از سوى اذهان حقیقت جو و حقیقت یاب مطرح بوده و هست که حَلِّ این شبهات و اشکالات در هر عصرى مى‏تواند به نوعى به رشد و بالندگى این مکتب کمک و یارى رساند.

آنچه پیش رو دارید پاسخ به اهمّ شبهاتى است که در این عصر و زمان مطرح است. امید که روح بلند سرور شهیدان ما را در ارائه صحیح و محکم پاسخ‏ها یارى رساند. انشاء اللّه.

پرسش ۱- آیا پرسش و مطرح کردن شبهات عزادارى امر معقول و مطلوبى است؟

هم سؤال از علم خیزد هم جواب

همچنانکه خار و گُل از خاک و آب

در پاسخ باید گفت پیشرفت “جامعه” و “فرهنگ” آن در گرو پرسش‏هاى حقیقت جویانه و پاسخ‏هاى عاقلانه و عمیق آن است به همین جهت پیشوایان دینى، خصوصاً امامان معصوم(ع) سخت بر امر پرسش و سؤال نمودن تأکید و پافشارى نموده‏اند.

از جمله امام باقر(ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل نموده است که فرموده است: “العلم خزائن و مفتاحها السّؤال فاسئلوا یرحمکم اللّه فانّه یؤجر فیه اربعه السّائل و المعلّم و المستمع و المجیب لهم؛۱ علم گنیجنه‌هایى است و کلید آن پرسش است پس سؤال کنید! خدا شما را مورد رحمتش قرار دهد، زیرا پرسش باعث مى‏شود، چهار کس اجر برد، پرسشگر، معلّم، شنونده و کسى که جواب مى‏دهد.”

لذا از طرح شبهات و نقد و انتقاد نباید ترسید چرا که شبهات و پاسخ آن “بنیان‏هاى معرفتى انسان را به مسائل اسلامى و مؤلّفه‏هاى فرهنگ تقویت مى‏کند و نباید فراموش کرد که در پرتو این پشتوانه نظرى، ایمان آدمى نیز تعالى مى‏یابد، زیرا ایمان بر پایه معرفت و خردورزى شکل مى‏گیرد. از این رو اگر توجیه و تبیین موجّهى از عزادارى ارائه گردد، (و شبهات مطرح شده برطرف شود) پایه‏هاى باور جوانان و نسل معاصر نسبت به این موضوع تقویت خواهد شد.”۲

پرسش ۲- آیا عزادارى ریشه قرآنى دارد؟ و یا فقط در فرهنگ تشیّع ریشه دارد؟

در پاسخ این شبهه باید گفت عزادارى ریشه قرآنى نیز دارد و آیات عدیده‏اى بر این امر دلالت دارد که به نمونه‌هایى اشاره مى‏شود:

الف: سوگوارى یعقوب در فراق یوسف

با این که یوسف فقط مفقود الاثر بود و مرگ او حتمى نبود، یعقوب، پیامبر الهى و پدر بزرگوار او آنچنان در فراق او گریه کرد که نابینا شد. چنان که در قرآن کریم مى‏خوانیم “و قال یا اسفى على یوسف و ابیضّت عیناه من الحزن فهو کظیمٌ؛۳ و گفت: اى اندوه (بر فراق) یوسف و چشمان او از اندوه سفید شد امّا خشم خود را فرو مى‏برد.”

آن قدر گریه کرد که برادران یوسف از حزن و اندوه پدر به ستوه آمدند و گفتند: “تاللّه تفتؤا تذکر یوسف حتّى تکون حرضاً او تکون من الهالکین؛۴ به خدا قسم تو آن قدر یاد یوسف مى‏کنى تا در آستانه مرگ قرارگیرى یا هلاک گردى.” او در جواب گفت: “انّما اشکوا بثّى و حزنى الى اللّه و اعلم من اللّه ما لاتعلمون؛۵ من غم و اندوهم را تنها به خدا مى‏گویم (و شکایت نزد او مى‏برم) و از خدا چیزهایى مى‏دانم که شما نمى‏دانید.”

این آیات بخوبى گریه طولانى حضرت یعقوب را منعکس مى‏کند و زمخشرى نیز روایت کرده است که حضرت یوسف از جبرئیل مدت اندوه و گریه پدر را جویا شد؟ پاسخ داد: هفتاد سال به طول انجامید و درباره پاداش گریه او سؤال کرد: پاسخ داد: گریه او پاداش برابر هفتاد شهید را داشت.۶

طبرى از حسن بصرى نقل نموده که “از هنگامى که حضرت یوسف از نزد پدر بیرون رفت تا زمانى که مراجعه کرد هشتاد سال طول کشید و در این مدّت همواره اندوه قلبى او را فرا گرفته بود و گریه مى‏کرد تا بینایى خود را از دست داد،” و حسن بصرى گفته است: “در آن روزگار در روى زمین خلیفه‏اى بزرگوارتر از حضرت یعقوب در پیشگاه خداوند متعال وجود نداشت.”۷

از آیه فوق و روایات نقل شده بخوبى استفاده مى‏شود: گریه و اندوه در سوگ عزیزان، سالیان درازى هم طول بکشد مانعى ندارد. به این جهت است که حضرت سجاد(ع) در پاسخ کسانى که به گریه‏هاى شدید و طولانى آن حضرت در سوگ پدر بزرگوارش اعتراض مى‏کردند، فرمود: “مگر شما از گریه و عزادارى یعقوب اطلاع ندارید؟ او سالیان طولانى در فراق یوسف گریست تا بینایى خود را از دست داد، در صورتى که فرزندش حیات داشت و تنها از جلو چشمانش ناپدید شده بود. امّا من با چشمان خود دیدم که پدرم و ۱۷ تن از اهل بیت پیامبر(ص) را شهید کردند و سرشان را از تن جدا نمودند.”۸

ب: تعظیم شعائر الهى

قرآن کریم مى‏فرماید: “و من یعظّم شعائر اللّه فانّها من تقوى القلوب؛۹ و هر کس شعائر الهى را بزرگ دارد این کار نشانه تقواى دلهاست.”

یکى از علماى اهل سنّت مى‏نویسد: “شعائر جمع شعیر( یا شعیره) به معناى علامت است و هرچه که از دیدن آن خدا به یاد آید، شعائر خداست، و شعائر اللّه اختصاص به صفا و مروه ندارد.” چنانکه از دهلوى نقل شده است که “…محبّت شعایر اللّه عبارت است از محبّت قرآن و پیامبر و کعبه، بلکه هر چیز که به خدا منتسب باشد حتى اولیاى خدا.”۱۰

مرحوم علّامه طباطبایى مى‏نویسد: “شعایر عبارت است از نشانه‌هایى که انسان را به سوى خدا راهنمایى مى‏کند و منحصر به صفا و مروه و مانند آن نمى‏شود بنابراین هر نشانه‏اى اکه انسان را به یاد خدا بیندازد تعظیم آن موجب تقواى الهى مى‏گردد و تمام نشانه‏ها را در بر مى‏گیرد.”۱۱

و عزاداریها بهترین مصداق شعائر الهى است چرا که در آنجا قرآن خوانده مى‏شود و مسائل دینى مطرح مى‏گردد، مردم به یاد خدا و قیامت مى‏افتند و در هجران و شهادت اولیاء خدا گریه مى‏کنند.

ج: عزادارى فریاد مظلومان و ستمدیدگان

“لا یحبّ اللّه الجهر بالسّوء من القول الّا من ظلم؛۱۲ خداوند متعال فریاد زدن به بدگویى را دوست ندارد جز براى کسانى که مورد ستم قرار گرفته‏اند.”

راستى چه کسى مظلومتر از آل محمد(ص) خصوصاً امامان شیعه و شهداى کربلا سراغ دارید، گریه بر شهداى کربلا، و مظلومیّت امامان فریاد علیه همه ستمگران است حتى ستمگران این زمان.

د: عزادارى اظهار مودّت به اهل بیت(ع)

در قرآن کریم مى‏خوانیم: “قل لااسئلکم علیه اجراً الّا المودّه فى القربى؛۱۳ بگو اجرى بر رسالتم از شما نمى‏خواهم مگر دوستى بستگانم را”. دوستى نشانه‌هایى دارد یکى از آنها این است که در شادى اهل بیت شاد و در ماتم آنها اندوهناک باشد.

و امام رضا(ع) نیز فرمود: “اى پسر شبیب ان سرّک ان تکون معنا فى الدّرجات العلى من الجنان فاحزن لحزننا و افرح لفرحنا و علیک بولایتنا فلو انّ رجلاً تولّى حجراً لحشره اللّه معه یوم القیامه؛۱۴ اگر دوست مى‏دارى که همنشین ما در بهشت برین باشى، در غم و اندوه ما اندوهناک و در شادى ما شادمان باش و ولایت ما را بپذیر، چه آن که اگر کسى سنگى را دوست بدارد روز قیامت با آن محشور مى‏گردد.”

بر اساس همین اصل بود که در کوفه و شام برخى از آنانى که به اهلبیت و اسرا بَد مى‏گفتند وقتى متوجّه شدند که این‏ها اقرباى پیامبر(ص) مى‏باشند گریه و زارى مى‏کردند و از این راه مودّت خویش را اظهار مى‏نمودند. چنان که در گزارش جانسوز مسلم گچکار از کوفه این معنى بخوبى منعکس شده است.۱۵ و همچنین در داستان آن پیرمرد شامى که در ابتدا خطاب به امام سجاد(ع) و همراهان گفت: حمد و سپاس خداوندى را که شما را کشت و مغلوب کرد و مردم شهرها را از وجود شما راحت نمود و امیرمؤمنان یزید را بر شما پیروز گردانید.”

آنگاه که امام سجاد(ع) خود را معرّفى نمود و فرمود: “بخدا سوگند بدون شک ما همان خاندان رسول خدا(ص) هستیم و بحق جدّمان سوگند که ما همان خاندان مى‏باشیم.” پیرمرد پس از شناخت آنها گریه کرد و عمّامه خود را از شدّت ناراحتى از سر گرفت و به زمین انداخت و سپس رو به آسمان نمود و گفت: “خدایا ما در پیشگاه تو از دشمنان آل محمد بیزارى مى‏جوئیم….”۱۶

پرسش ۳- آیا در گفتار و رفتار پیامبر اکرم(ص) جایى دیده شده که در سوگ عزیزان خود و یا دیگران عزادارى نموده باشد؟!

این شبهه را بیشتر وهابیّون و سلفى‏ها و هم مسلکان آنها دامن مى‏زنند براى روشن شدن حقیقت امر ما نمونه‏هایى را از منابع اهل سنّت ارائه مى‏کنیم که رسول خدا(ص) در موارد و مواضع متعدد عزادارى و سوگوارى نموده‏اند.

در ابتدا به این نکته اشاره کنیم که قرآن کریم صریحاً مى‏فرماید: “ما آتاکم الرّسول فخذوه و مانهاکم عنه فانتهوه؛۱۷ آنچه رسول آورده بگیرید و از آنچه نهى کرده دورى کنید.” آوردن رسول شامل آیات قرآنى، گفتار، رفتار و تقریر آن حضرت مى‏شود چنان که در آیه دیگر مى‏فرماید: “لقد کان لکم فى رسول اللّه اسوهٌ حسنه؛۱۸ به راستى در اقتدا به رسول خدا سرمشق و الگوى نیکویى است.”

نمونه‏هایى از سخنان و سیره رسول خدا(ص)

الف: عزادارى در سوگ شهداى احد و عمویش حمزه:

ابن مسعود مى‏گوید: “ما راینا رسول اللّه(ص) باکیاً اشدّ من بکائه على حمزه وضعه فى القبله ثمّ وقف على جنازته و انتحب حتّى نشق یقول: یا عمّ رسول اللّه!و اسد اللّه! و اسد رسول اللّه! یا حمزه! یا فاعل الخیرات یا حمزه! یا کاشف الکربات یا ذاب، یا مانع عن وجه رسول اللّه!؛۱۹ رسول خدا در شهادت حمزه به گونه‏اى به شدّت گریست که مانند آن را از آن حضرت ندیده بودیم، جنازه او را در قبله نهاد آنگاه ایستاد و با صداى بلند گریه سر داد تا این که بیهوش شد و پس از آن فرمود: اى عموى رسول خدا! اى شیر خدا و شیر رسول خدا! اى حمزه، اى انجام دهنده کار خیر، اى حمزه، اى برطرف کننده سختیها از پیامبر، اى کسیکه دشمن را از برابر رسول خدا دور کرده، وجود او را نگهدارى نمودى.”

واقدى مى‏گوید: وقتى صفیه خواهر حمزه کنار جنازه او آمد. نزد پیامبر نشست هرگاه صفیه گریه مى‏کرد آن حضرت نیز گریه مى‏کردند، هرگاه با صداى بلند گریه مى‏کرد آن حضرت نیز با صداى بلند مى‏گریستند و هرگاه حضرت فاطمه گریه مى‏کرد آن حضرت نیز گریه مى‏کردند.”۲۰

محمد طبرى مى‏نویسد: “پیامبر از کنار خانه دو گروه از انصار به نام بنى عبدالاشهل و بنى ظفر گذشتند که بر شهیدان احد گریه و عزادارى مى‏کردند، چشمان مبارکش پر از اشک شد و آنگاه فرمود:”لکن حمزه لابواکى له؛ حمزه گریه کننده ندارد.” سعد بن معاذ و سید بن خضیر که از یاران آن حضرت بودند در هنگام بازگشت به خانه‏اى از بنى عبدالاشهل دستور دادند جلسه گریه و عزادارى را رها ساخته و خانه حمزه بروند و براى عموى پیامبر گریه و عزادارى کنند.”۲۱

ابن عبدالبر مى‏گوید: “سخن پیامبر – لکن حمزه لابواکى له – به گونه‏اى تأثیر گذاشت که از آن پس هیچ خانمى بر مرده خود گریه نمى‏کرد جز آنکه در آغاز بر حمزه و آنگاه بر عزیز خود گریه مى‏کرد.”۲۲

این روایات و گزارش‏ها نشان مى‏دهد که گریه و عزادارى بر شهداى راه خدا موضوعیّت دارد، و باید یاد و نام آنها گرامى داشته شود. ابن هشام مى‏نویسد: پس از حادثه احد شعراى فراوانى براى شهیدان بویژه سالار شهیدان حمزه مرثیه سرودند، مانند حسّان بن ثابت۲۳ کعب بن مالک،۲۴ عبداللّه بن رواحه، ضراربن خطاب، صفیه خواهر حمزه.۲۵

ب: عزادارى در سوگ شهادت جعفر

انس بن مالک مى‏گوید: “پیش از آنکه خبر شهادت فرماندهان سپاه در جنگ تبوک نشر یابد پیامبر اکرم(ص) فرمود: زید، جعفر و عبداللّه رواحه شهید شده‏اند. آنگاه فرمود: فرماندهى جنگ را در آغاز زیدبن حارثه بر عهده داشت، پس از شهادت ایشان جعفر بن ابى طالب پرچم را برافراشت تا به شهادت رسید، آنگاه عبداللّه امیر سپاه شد وى نیز شهید شد. پس از آن چشمان مبارکش پر از اشک شد و گریست”.۲۶

اسما همسر جعفر مى‏گوید: رسول خدا فرمود: اى اسما! فرزندان جعفر کجا هستند؟ من فرزندان او را خدمت آن حضرت آوردم، حضرت آنها را در آغوش کشید و مورد نوازش قرار داد سپس چشمان مبارک آن حضرت پر از اشک شد و گریه کرد. عرض کردم گویا از جعفر خبرى به شما رسیده است؟ فرمود: آرى امروز به شهادت رسید.۲۷

ج: سعد بن عباده

سعد بن عباده رییس قبیله خزرج در حال بى‏هوشى بود، حضرت فرمودند: تمام کرده است آنگاه پیامبر گریست و همراهان حضرت نیز گریه کردند، برخى به آن حضرت اعتراض کردند، حضرت فرمودند: “آیا نمى‏دانید که خداوند کسى را به خاطر اشک چشم و اندوه قلبى عذاب نمى‏کند؟ آنگاه حضرت به زبانشان اشاره کردند و فرمودند: تنها زبان انسان است که باعث عذاب مى‏گردد (بخاطر کفرگویى) مگر آن که خدا بنده‏اش را مورد رحمت قرار دهد و عذاب نکند.”۲۸

د گریه در مرگ فرزندش ابراهیم

انس بن مالک مى‏گوید: بر پیامبر وارد شدیم در حالى که ابراهیم (فرزندش) در حال جان دادن بود دیدم که پیامبر(ص) اشک مى‏ریخت و گریه مى‏کرد: عبدالرحمان گفت: یا رسول اللّه شما چرا گریه مى‏کنید؟ آن حضرت فرمودند: این گریه رحمت است و اضافه کردند چشم مى‏گرید و قلب از شدّت اندوه مى‏سوزد، ولى سخنى که بر خلاف رضاى حق باشد بر زبان نمى‏گویم. سپس فرمود: “و انّا بفراقک یا ابراهیم لمحزونون؛۲۹ اى ابراهیم ما در فراق تو محزون و اندوهگین هستیم.”

در نقل جابر آمده که عبدالرحمان بن عوف وقتى عرض کرد شما از گریه نهى فرموده‏اید چرا گریه مى‏کنید؟ فرمود: من از گریه جلوگیرى نکردم، بلکه از دو گونه فریاد منع کردم که معمولاً افراد احمق و فاجر از خود سر مى‏دهند، یکى از فریاد و صدا در هنگام مصیبت همراه با خراشیدن صورت و پاره کردن گریبان و دیگرى از صدایى (که در مجالس جشن و سرور مانند ناله) شیطان (بلند مى‏شود).”۳۰

ه. گریه در فراق دخترش

انس مى‏گوید: “یکى از دختران پیامبر(ص) در مدینه از دنیا رفت در مراسم تشییع و دفن او حضور داشتیم، دیدیم که چشمان مبارک رسول خدا(ص) در کنار قبر دخترش پر از اشک بود و گریه کرد.”۳۱

و گریه کنار قبر مادرش آمنه

بعد از فراگیر شدن رسالت، حضرت کنار قبر مادرش آمنه رفته آنچنان گریه کردند که همراهان نیز به گریه افتادند. ابوهریره نقل کرده است که “زار النبى قبر امّه فبکى و بکى من حوله؛۳۲ نبى قبر مادرش را زیارت کرد پس گریه کرد و اطرافیان نیز گریه کردند.”

ز: گریه در مرگ عثمان بن مظعون

یکى از یاران بسیار خوب پیامبر عثمان بن مظعون بود. وقتى از دنیا رفت پیامبر در سوگ او گریست. عایشه مى‏گوید: رسول خدا(ص) عثمان بن مظعون را در حالى که فوت کرده بود بوسید و گریه کرد و در تعبیر دیگر آمده که اشک از چشمان مبارکش جارى بود.”۳۳

پرسش ۴- آیا درست است که پیامبر اکرم(ص) قبل از شهادت امام حسین(ع) براى او گریه و عزادارى نموده است؟

در جواب این پرسش نیز سعى مى‏کنیم از منابع اهل سنّت استفاده بریم که آن حضرت قبل از شهادت امام حسین(ع) به حال او گریه کرده‏اند، تا به امّت اسلام تعلیم دهد که بر این فرزندش سوگوارى و عزادارى نمایند.

الف: هنگام ولادت

بیهقى نقل نموده که اسما بنت عمیس به على بن الحسین(ع) گفت: “من در ولادت حسن و حسین قابله جده‏ات فاطمه(س) بودم وقتى حسین به دنیا آمد، رسول خدا به سراغ من آمد و فرمود: اى اسما فرزندم را بیاور، حسین را در پارچه سفیدى قنداق کرده به دست آن حضرت دادم و در گوش راست اذان و در گوش چپ ایشان اقامه گفتند، آنگاه او را در دامن خود گذاشتند وگریستند! عرض کردم پدر و مادرم فدایت، چرا گریه مى‏کنید؟ فرمود: بر این پسرم! گفتم او که هم اکنون متولد شده است. فرمود: اى اسماء پسرم را گروه ستمگران خواهند کشت. خداوند شفاعتم را به ایشان نرساند! آنگاه فرمود: اى اسماء این مطلب را براى فاطمه مگو چون تازه بچّه دار شده است.”۳۴ با اینکه در مراسم ولادت رسم بر این است که شادى مى‏کنند ولى براى اوّلین بار در تولّد نوزادى عزادارى شد.

ب: خواب ام الفضل و گریه حضرت

ام الفضل مى‏گوید: “به محضر رسول خدا(ص) وارد شدم و عرض کردم دیشب خواب ناراحت کننده‏اى دیدم، حضرت فرمودند: خوابت را نقل کن. عرض کردم: خواب دیدم گویا قطعه‏اى از بدن مبارک شما جدا و در دامن من گذاشته شد، حضرت فرمود: خواب خوب دیده‏اى، از فاطمه(س) فرزندى به دنیا مى‏آید و در دامن تو رشد مى‏کند چندى بعد فاطمه حسین را به دنیا آورد و همان گونه که رسول خدا فرموده بود (اتفاق افتاد).

روزى بر آن حضرت وارد شدم، حسین را در دامن خود نشاند و چشمانش پر اشک شده و گریست. عرض کردم پدرم و مادرم به قربانت اى رسول خدا! شما را چه شده است؟ فرمود: اتانى جبرئیل علیه الصلوه والسلام فاخبرنى انّ امّتى ستقتل ابنى فقلت هذا؟ فقال نعم واتانى تربه من تربته حمراءٌ؛ جبرئیل نزدم آمد و خبر داد که امّتم فرزندم حسین را به قتل مى‏رسانند گفتم: این فرزند را؟ فرمودند: آرى، سپس خاک را به من دادند و این خاک همان خاکى بود که سالیان بعد حسین بر روى آن به شهادت رسید.”۳۵

ج: سوگوارى در منزل ام سلمه

ام سلمه مى‏گوید: “حسن و حسین(ع) در جلو پیامبر(ص) در خانه من مشغول بازى بودند، جبرییل نازل شد و گفت: اى محمّد! امّت تو فرزندت حسین را شهید خواهند کرد آنگاه رسول خدا(ص) گریست، سپس حسین را در آغوش گرفته و به سینه چسباند و فرمود: “ودیعهٌ عندک هذه التربه و قال رسول اللّه(ص) یا ام سلمه اذا تحولت هذه التربه دماً فاعلمى انّ ابنى قد قتل؛۳۶ این تربت در نزد تو امانت باشد خاک را بوسیدند و فرمودند ام سلمه، هرگاه این تربت رنگ خون به خود گرفت، بدان که فرزندم حسین به شهادت رسیده است.”

و: گریه رسول خدا در منزل عایشه

عایشه مى‏گوید: “روزى جبرییل بر رسول خدا(ص) نازل و به آن حضرت وحى نمود، حسین نزد پیامبر(ص) وارد شد و از شانه و پشت آن جناب بالا مى‏رفت و بازى مى‏کرد. جبرییل گفت: اى محمد! به زودى امّت تو فتنه مى‏کنند و این فرزند کوچک تو را پس از تو خواهند کشت، آنگاه جبرییل دست برد و خاک سفید رنگى آورد و گفت: فرزندت در این سرزمین کشته مى‏شود، نام آن طف است! پس از آنکه جبرییل از نزد رسول خدا(ص) رفت، آن حضرت در حالى که خاک را در دست داشت و گریه مى‏کرد بر گروهى از یارانش که ابوبکر، عمر، على، حذیفه، عمار و ابوذر در بین آنها حضور داشتند وارد شدند و فرمودند: جبرییل به من خبر داده است که فرزندم حسین پس از من در سرزمینى به نام طف کشته مى‏شود و این خاک را به من نشان داده که محل شهادت و قبر او در این خاک خواهد بود.”۳۷

ه. سوگوارى در منزل زینب

حافظ ابویعلى از زینب دختر جحش روایت مى‏کند “در یکى از روزهایى که رسول خدا(ص) در منزل من بود. امام حسین که تازه راه مى‏رفت وارد اتاق رسول خدا (ص) شد او را گرفتم. فرمودند: رهایش کن او را رها کردم آنگاه وضو گرفته و به نماز ایستادند و همچنان او را در آغوش داشتند هرگاه به رکوع مى‏رفتند او را بر زمین مى‏نهادند. پس از نماز نشستند و گریستند. عرض کردم: یا رسول اللّه امروز موضوعى از شما مشاهده کردم که تا کنون مثل آن را ندیده بودم، فرمودند: جبرییل آمد و خبر داد که امّتم این کودک را مى‏کشند، به جبرییل گفتم: تربت او را به من نشان ده جبرییل خاک سرخ رنگى برایم آورد.”۳۸

و سوگوارى در منزل على(ع)

ابوالحسن عبیدى عقیقى از امام على(ع) نقل نمود که “رسول خدا براى دیدار به منزل ما آمدند…بعد از صرف غذا دست آن حضرت را شستم و او دست بر سر و صورت و محاسن خود کشیدند، سپس رو به قبله دست به دعا برداشتند و با چشمانى اشکبار سه بار خود را به زمین انداختند. نتوانستم سبب را جویا شوم در این میان حسین از پشت آن حضرت بالا رفت، مجدداً رسول خدا گریستند، حسین گفت: پدرجان از شما حرکتى دیدم که نظیر آن را تاکنون ندیده بودم! رسول خدا فرمودند: فرزندم! از دیدار شما مسرّتى یافتم که تاکنون این طور خوشحال نشده بودم امّا جبرییل حبیبم بر من نازل و مرا از کشته شدن تو آگاه نمود و قتلگاه شما پراکنده خواهد بود. این خبر مرا بسیار اندوهگین ساخت از خداوند متعال براى شما خواستار خیر و خوبى شدم.”۳۹

ز سوگوارى اصحاب همراه رسول خدا(ص)

در روایت آمده است که امام حسین(ع) کودکى دوساله بود. پیامبر(ص) براى سفرى آماده گردیدند در همان گامهاى نخستین ناگهان توقف نموده و فرمودند: هم اکنون جبرییل مرا از سرزمینى آگاه نمود که در کنار شط فرات قرار دارد و نامش کربلا است، حسین فرزند فاطمه در آن سرزمین به شهادت مى‏رسد. از قاتل او جویا شدند؟ فرمود: مردى است که نامش یزید مى‏باشد که فرزندم را به قتل مى‏رساند و هم اکنون محل کشته شدن و دفن حسین را با چشم خود مى‏نگرم. آنگاه پیامبر(ص) با حالت غمگینى و ناراحت از سفر برگشتند و سفر را ناتمام گذاشتند. پس از پایان یافتن سخنان، دست راست را بر سر حسن و دست چپ را بر سر حسین گذاشت سپس دست را به سوى بالا بلند نمود و فرمود: بارالها! محمد بنده و پیامبر توست و این دو، پاکان اهل بیت و برگزیدگان ذریّه من و اصل و ریشه من هستند این دو را در میان امّتم به جانشینى خود مى‏گذارم “اللّهم فبارک له فى قتله و اجعله من سادات الشهداء…؛ خدایا شهادت را براى حسین مبارک گردان و او را سرور شهیدان قرار ده، خدایا براى قاتل و خوارکننده‏اش برکتى قرار مده.”

زمانى که سخنان حضرت به اینجا رسید صداى مردم حاضر در مسجد به گریه بلند شد، حضرت فرمود:اتبکون ولاتنصرونه؟ آیا براى او گریه مى‏کنید و او را یارى نمى‏کنید؟ پس از آن از مسجد خارج شد و بعد از لحظاتى در حالى که رنگشان متغیّر و چهره‏شان برافروخته بود به مسجد بازگشتند و با چشمان گریان فرمود: “اى مردم دو گوهر گرانبها در میان شما بر جاى مى‏گذارم، کتاب خدا و عترتم که آمیخته با آب حیاتم و ثمره وجودم مى‏باشند. این دو از هم جدا نخواهند شد تا هنگامى که کنار حوض کوثر بر من وارد شوند و من در مورد اهل بیتم از شما چیزى جز دوستى آنان نمى‏خواهم و این چیزى است که پروردگارم به من دستور فرموده است. پس مواظب باشید که در روز قیامت در کنار کوثر شما را ملاقات نکنم در حالى که با اهل بیتم دشمنى نموده و بر آنان ستم کرده باشید.”۴۰

نزول مکرر جبرییل بر پیامبراکرم(ص) نشان دهنده اهمیّت عزادارى بر امام حسین(ع) است و این که این مسئله را هم متوجّه شوند.

پرسش ۵ – فلسفه عزادارى بر اهل بیت خصوصاً امام و فواید آن چیست؟

۱- اظهار مودّت و دوستى اهل بیت(ع)

قرآن کریم۴۱ و روایات، دوستى خاندان رسالت و اهل بیت را واجب شمرده است و یکى از مهمترین لوازم دوستى اظهار همدردى و هم دلى با آنان است.۴۲

۲- انسان سازى

عزادارى آگاهانه و عاشقانه اثرش این است که فضائل و مناقب و آرمان‏هاى فردى که براى او عزادارى مى‏شود به عزاداران منتقل مى‏گردد و در واقع آن فرد یا افراد به عنوان الگویى کامل در بین جامعه مطرح مى‏شود. و الگوگیرى باعث سهولت پیمودن راه هدایت و رسیدن به قلّه سعادت مى‏شود: قرآن کریم در مورد اقتدا به پیامبر اکرم(ص) فرمود: “ولکم فى رسول اللّه اسوهٌ حسنهٌ؛۴۳ براى شما در (رفتار) رسول خدا الگوى نیکویى است.”

بعد از رسول اکرم(ص) اسوه‏هاى امّت همان امامان معصوم(ع) همانهایى که در راه دین خدا مسموم شدند و یا به شهادت رسیدند مى‏باشند، و یکى از آن اسوه‏ها سرور شهیدان حسین بن على(ع) است.

خود آن بزرگوار در نامه‏اى به سلیمان بن صرد خزاعى و مسیّب و…نوشت: “فلکم فى ّ اسوهٌ؛۴۴ براى شما در رفتار من الگو است.”

و در عزاداریهاست که اوصاف سازنده الگو تبیین و ترویج مى‏شود.

۳- جامعه سازى

هنگامى که مجلس عزادارى عامل انسان سازى و فردسازى شد تغییرات و اصلاحات درونى انسان به عرصه جامعه نیز کشیده مى‏شود و جامعه را نیز مى‏سازد و آرمان و اهداف والاى اهل بیت بر جامعه حکم فرما مى‏شود، به عنوان نمونه اگر به بیانات، سخنان و شعارهاى عاشورا دقّت کنیم بخوبى مى‏توان عناصر انسان ساز و جامعه و فرهنگ ساز را مشاهده نمود، مواردى همچون:

عبادت و بندگى، ایثار و فداکارى، شجاعت، توکّل، صبر، امر به معروف و نهى از منکر، حرمت بیعت با افرادى چون یزید، شهادت‏طلبى، خدامحورى، ذلّت ناپذیرى و…مى‏توان نام برد.۴۵

۴- نوعى اعتراض به ظالمان زمان و حمایت از مظلومان جهان. به همین جهت در جریان انقلاب در شبهاى عاشورا یک مرتبه عزادارى تبدیل به شعار علیه نظام طاغوت شد که:

شب عاشوراست امشب

پهلوى رسوا است امشب

۵ – عامل تقویت حسّ عدالت خواهى و انتقام جویى از ستمگران

این درسى است که بخوبى امامان خصوصاً حسین بن على(ع) به جامعه بشرى داد، و شیعیان به خوبى به آن حضرت اقتدا نمودند، لذا در طول تاریخ اسلام همیشه فرد یا افرادى از شیعیان براى عدالت و انتقام از ستمگران زمان خویش قیام نمودند، که نمونه آن را مى‏توان قیام توابین و شیعیان کوفه، قیام مختار، قیام زید بن على، شهداى فخ و دیگر انقلابهاى شیعه دانست.

۶- زمینه ساز اجتماع و ارتباط شیعیان با همدیگر در مسیر دفاع از حق

به همین جهت در طول تاریخ، عزادارى‏ها مورد نهى و نفرت ستمگران بوده است و تلاش کرده‏اند که جلو عزاداریها را بگیرند. و حتى در این زمان ابرقدرتهاى دوران، به آن اندازه که از عزاداریها ترس دارند از مسائل دیگر بیم ندارند.

پرسش ۶- چرا عزادارى سایر امامان مانند عزادارى امام حسین(ع) نیست؟

این به دلیل گستره کمى و کیفى واقعه عاشورا است. وضعیّت خاص جهان و مسلمانان آن عصر، حالات حاکمان مسلمان و ظلم‏هاى فراوان آنان، دربند کشیده شدن انسانیت و آزادى و تحقیر امت اسلامى، سلب امنیّت، تشدید ظلم علیه شیعیان، فراموشى آموزه‏هاى دینى همچون امر به معروف و نهى از منکر، شیوع بدعت‏ها و ورود آنها در حوزه دین، فراموشى اخلاق اسلامى و انسانى و… از یک سو و موقعیّت ویژه اباعبداللّه از جهت مظلومیّت و تنهایى، کیفیّت برخورد مسلمانان به ظاهر دوست با حضرت،

دوستانش بیوفا و دشمنانش بى امان

با کدامین سرکند، مشکل، دوتا دارد حسین

نوع جنگ و برخورد نامناسب با آن حضرت، اصحاب و اهل و عیال، آموزه‏ها و درس‏هاى متنوع تربیتى، اجتماعى، سیاسى، فرهنگى جریان عاشورا خصوصاً کلمات امام حسین(ع) همه و همه شکل خاص و ویژه‏اى به این حادثه داده است تا در طول زمان ابعاد گوناگون و پیچیده و ژرف و عمیق آن، موضوعات و مسائل فراوانى را براى تحقیق و پژوهش پیش روى محققان گذارد.۴۶ و این حادثه بیشتر مطرح شود به همین جهت است که رسول اکرم(ص)، امیرمؤمنان على(ع)، حضرت زهرا(س)، امام حسن مجتبى(ع)، و امامان، پس از اباعبداللّه(ع) سخت برعزادراى و زنده نگهداشتن نام امام حسین(ع) تأکید نموده‏اند، و عملاً خود آن بزرگواران نیز یاد و نام حسین(ع) را گرامى مى‏داشتند و در مناسبت‏ها از او یاد مى‏کردند و براى او عزادارى و سوگوارى مى‏نمودند.۴۷

باز هم به جهت همین نکته است که امام حسن مجتبى(ع) در آخرین لحظات عمر خویش که برادرش حسین(ع) براى او گریه مى‏کرد، فرمود: “لایوم کیومک یا اباعبداللّه؛۴۸ روزى بسان روز تو اى حسین(سخت و دردناک) نیست.” و این جمله از امام صادق(ع) نیز نقل شده است.

از همه مهم‏تر داستان عاشورا و عزادارى و سوگوارى براى آن به گونه‏اى است که یاد و نام همه امامان زنده مى‏شود، و در واقع مکتب اهلبیت زنده مى‏گردد.

لذا امام صادق(ع) فرمود: “فضیل آیا مجالس عزا برپا مى‏کنید و از اهل بیت و آنچه بر آنان گذشته سخن به میان مى‏آورید؟ فضیل عرض کرد: آرى قربانت گردم. امام فرمود: این گونه مجالس را دوست دارم “فاحیوا امرنا یا فضیل” پس امر ما را زنده گردانید که هر کس امر ما را زنده کند مورد لطف و مرحمت خدا قرار مى‏گیرد(اى) فضیل هر کس از ما یاد کند یا نزد او از ما یاد کنند و به اندازه بال مگسى اشک بریزد خدا گناهانش را مى‏آمرزد اگر چه بیش از کف دریا باشد.”۴۹

اى نخل دین قوى شده از جان نثاریت

قربان آن بصیرت و آن هوشیاریت

سر سبز باغ دین، تو زخونت نموده‏اى

قربان باغبانى و آن آبیاریست

تن زیر بار ذلّت و پستى نداده‏اى

صد مرحبا به استقامت و آن پایداریت۵۰

پى‏نوشت‏ها:

1. اعلام الهدایه، المجمع العالمى لاهل البیت، چاپ اول، ۱۴۲۲ ق، ج ۷، ص ۱۵۵، حلیه الاولیاء، ج ۳، ص ۱۸۳٫
2. پرسش و پاسخ‏هاى برگزیده، ویژه محرّم، شماره ۱۳، گروه مؤلّفان، مفاله محمد رضا کاشفى، نشر معارف، ۱۳۸۴، ص ۱۶۵٫
3. سوره یوسف، آیه ۸۴٫
4. سوره یوسف، آیه ۸۵٫
5. همان،آیه ۸۶٫
6. زمخشرى تفسیر کشاف،بیروت دارالکتاب العربى، ج ۲، ص ۴۹۷؛ تفسیر کبیر فخر رازى، ج ۱۸،ص ۱۹۳٫
7. همان، ،۲٫
8. وسائل الشیعه، حرّ عاملى، بیروت، داراحیاء التراث، ج ۲، ص ۹۲۳ باب جواز البکاء على المیّت؛ مناقب آل ابى طالب، على بن شهر آشوب.
9. سوره حج، آیه ۳۲٫
10. حجهالبالغه، شاه ولى اللّه دهلوى، ص ۶۹، الاصول الاربعه فى تردید الوهابیّه، صاحب جان هندى حنفى، ص ۳۰٫
11. علّامه طباطبایى، تفسیر المیزان، دارالکتب الاسلامیه، ج ۱، ص ۴۱۴، ذیل آیه ۱۶۵ بقره.
12. سوره نساء، آیه ۱۴۸٫
13. سوره شورى، آیه ۲۳٫
14. بحارالانوار، محمد باقر مجلسى، بیروت، داراحیاء التراث العربى، ج ۴۴، ص ۲۸۷ باب ثواب البکاء على مصیبه الحسین(ع).
15. بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۱۵ – ۱۱۴٫
16. ر.ک:ترجمه لهوف، سید بن طاووس، ص ۱۷۸ – ۱۷۶٫
17. سوره حشر، آیه ۷٫
18. سوره احزاب، آیه ۲۱٫
19. سیره الحلبیّه، حلبى، ج ۲، ص ۶۰، منتخب کنزل العمال، ج ۲، ص ۴۰، المستدرک على الصحیحین، حاکم نیشابورى، کتاب الجنائز، ج ۱، ص ۳۸۱، و ر.ک وسائل الشیعه، همان، ج ۲، ص ۹۲۴٫
20. مغازى، واقدى، ج ۱، ص ۳۱۷ – ۳۱۵٫
21. تاریخ طبرى، محمد بن جریر طبرى، حوادث سنه سوّم هجرى، جنگ احد، ج ۲، ص ۲۷٫
22. الاستیعاب، عبداللّه محمد بن عبداللّه قرطبى، ج ۱، ص ۴۲۶؛ مسند، احمد حنبل، ج ۲، ص ۴۰٫
23. سیره النبویّه، ابن هشام، ج ۳، ص ۱۵۹٫
24. همان، ص ۱۶۶٫
25. همان، ص ۱۷۳ – ۱۶۷٫
26. صحیح بخارى، ج ۴، باب ۷۸۹، فضائل اصحاب النبى فى غزوه التبوک، فتح البارى ج ۸، ص ۴۱۳٫
27. طبقات ابن سعد، باب تسمیه النساء المسلمات المبایعات، ج ۸، ص ۲۸۲٫
28. جامع الاصول فى الاحادیث الرسول، محمد بن اثیر جزرى، ج ۱۱، ص ۱۰۱ شماره ۸۵۷۳، صحیح بخارى، ج ۳، ص ۱۴۰، باب البکاء عند المریض.
29. صحیح بخارى، باب ۸۲۸، ص ۱۵۸، فتح البارى، ج ۳، ص ۱۳۵٫
30. ولکن نهیت عن صوتین احمقین فاجرین صوت خمش وجوه وشق جیوب” جامع الاصول، همان ج ۱۱، ص ۱۰۵ شماره ۸۵۷۷، ترمذى گفته این حسن و صحیح است.
31. صحیح بخارى، ج ۱، باب ۸۱۷، کتاب الجنائز، ح ۱۲۰۱٫
32. مسند احمد حنبل، ج ۲، ص ۴۴۱٫
33. جامع الاصول، همان، ج ۱۱، ص ۹۵، شماره ۸۵۶۶٫
34. مقتل، ابوالمؤیّد خوارزمى، ج ۱، فصل ششم در فضائل حسنین، ص ۸۸ ؛ ذخائر العقبى محب الدین طبرى، ص ۱۱۹، باب ۹٫
35. مستدرک على الصحیحین، کتاب معرفه الصحابه، ج ۳، ص ۱۷۶؛ کنزالعمّال، ج ۱۲، ص ۱۲۳، ح ۳۴۳۰۰؛ المنتظم، ج ۵، ص ۷۸، ج ۶، ص ۳۸۶٫
36. مجمع الزوائد، نورالدین هیثمى، ج ۹، ص ۱۸۹، باب مناقب الحسین، ذخائر العقبى، باب ذکر رؤیا ام سلمه، ص ۱۴۷، مسند احمد حنبل، ج ۳، ص ۲۶۵٫
37. الصواعق المحرقه، ابن حجر، فصل سوم فى الاحادیث الوارده فى بعض اهل البیت، ص ۱۹۲، اعلام النبوه، ماوردى، ص ۸۳، مقتل خوارزمى، ج ۱، ص ۱۵۹٫
38. مجمع الزواید، ابوبکر هیثمى، باب مناقب حسین بن على، ج ۹، ص ۱۸۸، کنزالعمّال، همان، ج ۶، ص ۲۲۳٫
39. مقتل خوارزمى، فصل چهاردهم، ج ۲، ص ۱۶۷٫
40. مقتل ابن جوزى، ج ۱، ص ۱۶۴٫
41. سوره شورى، آیه ۴۲٫
42. این بخش را در ذیل پرسش عزادارى در قرآن و آیه مودت توضیح داده شده.
43. سوره احزاب،آیه ۲۱٫
44. محمد باقر مجلسى، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربى، ج ۴۴، ص ۳۸۱٫
45. ر.ک: فرهنگ عاشورا، ص ۲۷۱ – ۲۶۸؛ پرسش‏ها و پاسخ‏ها، ج ۱۳، نشر معارف، ص ۱۶۸ – ۱۶۷٫
46. ر ک: پاسخ‏ها و پرسش‏ها، ص ۱۷۹ – ۱۷۸؛ با حسین، نفس مطمئنه، ص ۱۸ – ۵٫
47. بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۲۴۵ ،۲۴۳ ،۲۲۳، ص ۲۹۳ ،۲۹۱ ،۲۸۲ ،۲۸۱، و….
48. شیخ صدوق، امالى، ص ۷۷٫
49. همان، ص ۲۸۹ – ۲۸۲٫
50. آیه اللّه حاج آقا على صافى گلپایگانى، راز دل، ص ۵۷۶٫

یکى از یاران امام خمینى(ره) بزرگ رهبر انقلاب اسلامى

یکى از نزدیکان و یاران امام خمینى(ره) با بیان اینکه یاران حضرت امام را نباید فقط در افرادى که از جهت مکان و زمان به آن حضرت نزدیک بودند، منحصر کنیم، گفت: ریزش‏هاى نزدیکان امام(ره) مخصوص بعد از رحلت ایشان نیست.

در خیابان آیت الله طالقانى شاید تنها ساختمانى که هنوز سبک و سیاقش رابه شکل سال‌هاى ابتدایى انقلاب حفظ ظاهر کرده، ساختمان ۱۱ طبقه‏اى است که بر بلنداى آن به بزرگى دل‏هاى شهدا، عبارت “السلام علیک یا ابا عبدالله” نقش بسته است.

طبقه دهم ساختمان بنیاد شهید انقلاب اسلامى، جایى است که به ملاقات حجهالاسلام و المسلمین محمد حسن رحیمیان، از مسئولان دفتر امام(ره) و نماینده ولى فقیه در بنیاد شهید و امور ایثار گران مى رویم.

“رحیمیان” اما نامى آشنا براى اهل فرهنگ است.

از تاسیس و اداره اولین نشریه انقلاب با نام “پاسدار اسلام” و طراحىآثار هنرى انقلاب در زمان رژیم سفاک پهلوى تا تدوین و تألیف کتب “اخلاق و تربیت اسلامى” مورد استفاده در دانشگاه‌ها، ایشان را از زمره شخصیت‏هاى مؤثّر در عرصه فرهنگ کشور قرار داده است.

ملاقات و هم صحبت شدن با حاج آقا رحیمیان، در اتاق ساده و خودمانى دفتر نمایندگى ولى فقیه در بنیاد شهید، فرصت مغتنمى است که ضمن آشنایى بیشتر با دیدگاه‏هاى ایشان، سؤالاتمان را نیز از این همراه امام (ره) بپرسیم.

شبکه خبر دانشجو: باتوجه به اینکه شما از نزدیکترین اشخاص به حضرت امام بوده‏اید، مى خواهیم نظر شما را درباره توصیف یاران و نزدیکان حضرت امام(ره) و دلایل ریزش‏هایى که در این مجموعه اتفاق افتاده است، بدانیم.

رحیمیان: یاران حضرت امام را نباید فقط در افرادى که از جهت مکان و زمان به آن حضرت نزدیک بودند، منحصر کنیم.؛ در زمان حیات حضرت امام میلیون‏ها زن و مرد در ایران و خارج ایران، یاران پاکباخته امام بودند که چه بسا حتى براى یک بار هم امام را از نزدیک ندیده بودند و هزاران نفر از همین افراد در راه آرمان‏هاى امام به شهادت رسیدند و با خون خود طومار بلند عشق به امام را امضاء کردند و اینان یقیناً خالص ترین یاران و نزدیکترین افراد به حضرت امام بودند و اینان بودند که نقش اصلى را در پیشبرد اهداف امام ایفا کردند و بیشترین علاقه و عشق متقابل را حضرت امام به همین افراد داشت.

اگر حقیر و امثال من به بوسیدن دست امام افتخار مى‏کنیم، ولى حضرت امام به بوسه زدن بر دست و بازوى کسانى افتخار مى‏کرد که بسیارى از آنها از نظر مکانى صدها فرسنگ با امام فاصله داشتند.

سند مکتوب این مطلب موجود است؛ امام اهل مجامله و تعارف غیرواقعى نبود، به مناسبت یکى از اعیاد به درخواست یکى از برادران جبهه، تصویرى از امام را براى امضاء به محضر امام بردم و عرض کردم مى خواهند این عکس را تکثیر و به رزمندگان هدیه کنند و در حالى که چیزى بیشتر از امضاء مورد انتظار نبود، حضرت امام عکس را گرفتند و در کنار آن نوشتند: …اینجانب دست و بازوى شما را مى بوسم.

نکته مهم دیگر اینکه یاران پاکباخته حضرت امام فراتر از زمان و بعد از حیات ایشان هم رویش داشته و میلیون‏ها جوان و نوجوان از نسل بعد از امام و میلیون‌ها مردمى که در سراسر جهان همچون مردم لبنان و فلسطین و … در طول ۲۰ سال گذشته در زمره عاشقان امام درآمدند نشان رویش مداوم یاران و پیروان راه امام است.

وقتى که این واقعیت را مدنظر قرار دهیم و آن را با صدر اسلام و بعد از رحلت پیامبر اکرم(ص) که عموم جامعه دچار انحراف شده و در راهى که آنحضرت طى ۲۳ سال ترسیم کرده بود، عقب گرد کردند و فقط تعدادى کمتر از انگشتان دست در راه حق پایدار ماندند، مقایسه کنیم به این فرموده امام که مردم عصر حاضر را از مردم صدر اسلام برتر دانستند، پى مى بریم و متوجه مى شویم که درست در عصر حاضر بر عکس صدر اسلام آنهایى که دچار انحراف و ارتداد شدند به نسبت جمعیت امروز بسیار اندک هستند؛ امروز شاهد هستیم که جامعه اسلامى به راه امام و میراث اصلى آن حضرت یعنى ولایت فقیه و نظام جمهورى اسلامى وفادار و استوار مانده‏اند.

شبکه خبر دانشجو: آنچه را بیان کردید کاملاً واقعیت دارد و مورد قبول است، اما به هرحال هر چند اندک همانطور که شما هم اذعان کردید ریزش‏هایى را هم بعد از رحلت امام شاهد بودیم؛ دلیل این ریزش‌ها به نظر شما چیست؟

رحیمیان: اولاً ریزش‏ها مخصوص بعد از رحلت امام نیست و بعد از پیروزى انقلاب و در زمان خود امام هم ریزش‏هایى داشتیم؛ نمونه‏اش شیخ على تهرانى که از نزدیک‏ترین و شیفته‏ترین یاران و شاگردان امام بود؛ وى کارش به آنجا کشید که در رادیوى بغداد زشت‏ترین و فجیع‏ترین دشنام‏ها و هتاکى‏ها را نسبت به حضرت امام مرتکب شد که هرگز بعد از رحلت امام چنین نمونه‏اى را با این خصوصیات نداشتیم.

ثانیاً با ملاحظه ویژگى‏هاى بشر، گویى درصدى از ریزش یک واقعیت غیرقابل انکار است؛ تکرار داستان انحراف همسر حضرت لوط و همسر و فرزند حضرت نوح که پیامبر معصوم و اولواالعزم بود و بازگو کردن فرجام سیاه و ننگین بلعمباعورا، سامرى و قارون که از قوم حضرت موسى(ع) بودند، در قرآن و داستان ارتداد غم انگیز طلحه و زبیر که از چهره‏هاى درخشان در میان اصحاب رسول الله(ص) محسوب مى شدند و ماجراى عبرت آموز شمر بن ذى الجوشن که از سربازى در رکاب امیرالمؤمنین(ع) به بریدن سر امام حسین(ع) در کربلا سقوط کرد و هزاران نمونه دیگر در تاریخ اسلام مى تواند روند ریزش‌ها را در عصر ما هم ترسیم کند.

شبکه خبر دانشجو: به هرحال دلیل یا دلایل این ریزش‌ها به نظر شما چیست؟

رحیمیان: بنده ترجیح مى دهم دلیل این ریزش‏ها را در قرآن و سخن خدا که آفریدگار انسان است و آگاه به اعماق و لایه‏هاى درونى و پشت پرده وجود انسان است، جستجو کنم.

قرآن مجید در قالب داستان بلعم باعورا، سامرى و قارون که هرکدام نماد یکى از طیف‏هاى نخبه جامعه بودند، ریشه انحطاط و سقوط آنها را بیان فرموده است.

بلعم باعورا نماد عالمان بلندپایه دینى است که در پایان راه تمام شئون معنوى را از دست مى دهد و لباس روحانیت از او کنده مى شود و سرانجام چهره باطنى او را قرآن به سگ تشبیه مى‏کند!

سامرى نیز هنرمندى تیزهوش است که هم با چشمان تیزبین خود در قرابت با رسول حق به پاره‏اى از اسرار پى مى‏برد و هم با ابزار هنر راه تزویر را پیش گرفته و با استفاده از رسوبات جاهلیت جامعه و در مدتى کوتاه افکار عمومى را به خود جلب مى‏کند و به کودتاى فرهنگى اعتقادى دست مى‏یازد و بنابراین حضرت موسى(ع) سخت ترین برخورد را با سامرى به کار مى گیرد و گوساله زرین او را آتش مى زند و خاکستر آن را به دریا مى‏ریزد و داستان ثروت اندوزى و سرمایه دارى قارون نیز با فرو رفتن قارون و ثروتش در زمین به فرمان خداوند پایان مى پذیرد.

به هر حال در اینجا درصدد بازگو کردن فرجام این سه نماد نیستیم؛ آنچه در این مناسبت باید مورد توجه قرار دهیم این است که اولاً داستان بلعم باعورا و سامرى و قارون داستانى تکرار پذیر براى انسان‏ها، بخصوص در امت پیامبر آخرالزمان است؛ چرا که منظور قرآن از ذکر این داستان‌ها صرفاً بیان یک داستان تاریخ گذشته نیست، بلکه داستان قابل تکرار در زندگى بشر است، ثانیاً مهم آن است که باید در آیات قرآن تدبر کنیم تا ریشه این انحراف‌ها و سقوطها را بشناسیم تا خود را از گرفتار شدن در این راه‏هاى بدفرجام صیانت کنیم.

اگر در آیات ۱۷۵ و ۱۷۶ سوره اعراف تأمّل کنیم، مى‏بینیم که بلعم باعورا به مقامى بسیار بلند صعود کرده بود، در تفاسیر آمده است که به اسم اعظم دست یافته و مستجاب الدعوه بود و همچنان مى توانست به مقامى رفیع‏تر برسد، اما دو عامل باعث مى شود تا به عمق درّه هلاکت سقوط کند؛ اول چسبیدن به دنیا و فرو رفتن در مادیات و دوم پیروى از هواى نفس!

تأثیر ریشه‏اى این دو عامل در ایجاد انواع گناهان و انحرافات و اینکه براى انسان‌ها حتى در بالاترین مراتب مجاهدت و روحانیت امکان گرفتار شدن در دام دنیا طلبى و هواى نفس وجود دارد، مطلب مهمى است که همه ما باید با تأمّل و تدبر در آیات و روایات معصومین(ع) به طور عمیق آگاه شویم و با بهره‏گیرى از شیوه‏هایى که معصومین(ع) بیان کرده‏اند خود را از این دو دام مهلک مصون داریم.

ضمناً باید توجه داشت که چسبیدن به دنیا فقط مال دنیا نیست، بلکه جاه طلبى، مقام پرستى، خودبینى و هر نوع دلبستگى و وابستگى که در عرض و معارض با خداپرستى باشد را شامل مى‏شود.

در اینجا براى اینکه مطلب روشن‏تر شود، لازم است آیات ۲۵ تا ۳۱ سوره محمد(ص) را مورد دقت قرار دهیم.

در این آیات سخن از ارتداد و عقب‏گرد است آن هم بعد از روشن شدن هدایت الهى؛ ارتداد و عقبگرد مى تواند مراتبى داشته باشد؛ ارتداد از اعتقاد به خدا، ارتداد از نبوت حضرت رسول(ص)، ارتداد از امامت و ولایت ائمه اطهار(ع).

در شرایط حاضر نیز ممکن است کسى در دوره‏اى از زندگى خود به امام و درستى راه و خط امام رسیده باشد و روزگارى دیگر عقبگرد کند و دچار ارتداد از خط امام و انقلاب شود؛ یک روز در خط مقدم جبهه جنگیده باشد و روز دیگر ضد جبهه و دفاع مقدس و رزمندگان شود، یک روزى از دیوار سفارتآمریکا بالا رود و روزگارى دیگر، کار آن روز را تخطئه کند و خواستار معذرت از آمریکا گردد و قس علیهذا… به هرحال در آیه ۲۵ علّت این عقبگرد را تسویلات و فریب‌هاى شیطان معرفى مى‏کند؛ توضیح آن که تسویلات و فریب‌هاى شیطان، دامى است که شیطان براى همه مى گستراند، حال باید دید که چه کسانى در این دام مى‏افتند و چه کسانى مى رهند؟! اگر تسویلات و فریب‏هاى شیطان را به چنگکى تشبیه کنیم وقتى که این چنگک به جان انسان مى افتد، آن کسانى که دل آنها با ایمان به خدا و پیوند با ولایت حق و عبادت خدا صیقل یافته باشد، شیطان نمى‏تواند بر دل صاف و صیقلى گیر بدهد و آن را به چنگ آورد، ولى آن کس که بر صفحه دل او صخره‏هایى از هواى نفس نشسته باشد و گرفتار گره‏هایى از دنیاطلبى و مادیگرایى باشد، آن چنگک به راحتى بر آن دل گیر مى‏کند و آن را به چنگ تسویلات شیطان مى اندازد.

بنابراین در آیه بعد یعنى آیه ۲۶ از لایه دوم ماجراى ارتداد پرده برمى‏دارد و مى فرماید ماجرا از این قرار است که اینانبا عبور از مرز تولّى حق و تبرّى از اهل باطل با کسانى ارتباط برقرار مى‏کنند که دین و احکام الهى براى آنان ناخوشایند است: “ذلک بانّهم قالوا للّذین کرهوُا ما انزلَ اللهُ” این همنشینى و گفتمان کم کم به همدلى و تمایل به آنان مى انجامد تا جائى که براى جلب نظر و عنایت آنان به طرف خود اعلام مى‏دارند در پاره‏اى از امور از شما اطاعت خواهیم کرد: “سَنُطیعکم فى بعض الامرِ” و روشن است که سرسپردگى در پاره‏اى از امور نقطه آغاز عبور از مرز حق و باطل است که تدریجاً به سرسپردگى کامل به آن سوى مرزها مى‏انجامد، در آیات بعد خداوندى که بر اسرار همگان آگاه است از مجازات سخت آنان و حبط و نابودى اعمال صالح گذشته شان و رسوایى آنان در همین دنیا سخن مى‏گوید.

البته باید توجه داشت که شیطان منحصر در ابلیس و شیاطین جن نیست، شیاطین انس و انسان نماهائى که نقش ابلیس را ایفاء مى‏کنند کم نیستند.

خدا رحمت کند شهید محمد منتظرى را که شیاطین را به میکروب تشبیه مى‏کرد و مى‏گفت: میکروب‏ها با چغندر و شلغم کمتر کار دارند، اما با تجمع و تمرکز روى گوشت لخم، آن را خیلى زود فاسد و گندیده مى‏کنند.

وى مى‏گفت: دستگاه‏هاى جاسوسى دشمن به جاى این که روى تک تک افراد عادى جامعه کار کنند که هزینه بالا و بازدهى کم دارد، کانون‏ها، پایگاه‏ها و اشخاصى که شعاع تأثیرگذارى گسترده‏اى در جامعه دارند، نظیر احزاب، بیوت و دفاتر شخصیت‌هاى دینى، اجتماعى و سیاسى را مورد هدف قرار مى‏دهند و سعى مى‏کنند در لایه‏هاى پیرامونى آنها نفوذ کنند.

حضرت امام هم درباره بیوت و اطرافیان، سفارش‏هاى حساسى داشتند و نسبت به بعضى از شخصیت‏هاى مطرح هم راه نجات او را در تصفیه بیت و دفتر او و قطع رابطه با لیبرال‏ها مورد تأکید قرار دادند و امروز هم شاهد هستیم عمده کسانى که ۱۸۰ درجه تغییر جهت داده‏اند و از تندترین مواضع و شعارهاى دهه اول انقلاب در جهت معکوس قرار گرفته‏اند و از بالا رفتن دیوار لانه جاسوسى آمریکا به معذرتخواهى از آمریکا سقوط کرده‏اند، یکى از مشخصه‏هاى آنان همین رابطه با لیبرال‏ها و پیوند تدریجى با غرب زده‏ها است.

از میان آیات فراوان قرآن در ریشه‏یابى همین موضوع، بخصوص نقش هم نشین آیات ۲۷ و ۲۸ و ۲۹ سوره فرقان را باید با دقت تدبّر کرد و در این مجال فقط ترجمه آن را مرور مى کنیم: “روزى که ظالم دو دست خویش را از شدت حسرت و پشیمانى گاز مى گیرد و مى گوید اى کاش با پیامبر راهى پیش مى‏گرفتم، اى واى بر من کاش فلانى! را دوست خود گرفتم، حقیقتاً که مرا از یاد خدا،قرآنپس از آن که برایم آمده بود، دور ساخت و شیطان همواره خوارکننده انسان است.”

سخن درباره کسى نیست که از پشت کوه آمده و از همه چیز بى‏خبر است، بلکه درباره کسى است که حجت بر او تمام شده و اسلام ناب در دسترس او قرار گرفته، اما همنشین، او را گمراه کرده و به بیراهه کشانده است و این همنشین در نقش شیطان او را به درّه خذلان ساقط کرده است و این یعنى معادله همنشین شیطان صفت که نتیجه آن دورى از ذکر و پیامد این، گمراهى است.

حال دو آیه دیگر را در کنار این آیات مورد تأمّل قرار مى دهیم: آیات ۳۶ و ۳۷ سوره زخرف: “و هرکس از یادخداوند رحمان، رویگردان شود شیطانىرا بر او مى گماریم که همدم او شود و قطعاً آن شیطان‌ها، ایشان را از راهخداباز مى دارند، ولى آنها مى‏پندارند که هدایت یافتگانند!”

خلاصه آن که مهمترین عوامل ارتداد و عقبگرد عبارتند از دلبستگى به دنیا با همه مظاهرش که: “حبُّ الدنیا رأس کلّ خطیئه”، پیروى از هواى نفس و همنشین شیطان صفتى که با القائات و تسویلات خود انسان را از یاد خدا و اسلام ناب دور مى‏کند و… هر یک از این سه عامل مى تواند انسان را از راه خدا منحرف کند تا چه رسد به افرادى که هم دلبستگى به دنیا از قبیل مال، منال، شهرت، مقام، جاه و … دارند و هم اسیر هواهاى نفسانى هستند و هم همنشین با اهل ضلالت از قبیل یهود و نصارى و دلبستگان و وابستگان به آنها.

بررسى مطلوب این مبحث از منظر قرآن مجید و روایات معصومین(ع) در یک مصاحبه و یک مقال نمى گنجد، امید که اهل فضل این موضوع را به تفصیل به جامعه اسلامى ارائه دهند. انشاءالله.

(این مصاحبه توسط شبکه خبر دانشجو انجام شده که براى استفاده بهتر از آن به چاپ آن مبادرت نمودیم)

دانستنیهایى از قرآن ۴

سخنان معصومان ۵

وفاء به عهد و پیمان     آیهالله جوادى آملى۶

امامان، پرچمداران هدایت         حجهالاسلام والمسلمین سیداحمد خاتمى۱۰

ااااااااا            حجهالاسلام والمسلمین رهبر۱۲

حج ابراهیمى و نگاهى به نظر امام راحل و مقام معظم رهبرى حجهالاسلام سید جواد حسینى۱۵

یادداشت‏ها و خاطراتى از امام خمینى(قده)                         حجهالاسلام والمسلمین محمدحسن رحیمیان۱۹

غدیر و اکمال دین۲۲

خاطرات و گفتنى‏هایى از یک عمر جهاد مؤمنانه در گفتگو با دکتر عباس شیبانى۲۶

سیماى درخشان امام على(ع) از منظر دیگران         عسکرى اسلامپور کریمى۳۱

پرسش و پاسخ‏هایى در باره مهدویت۳۶

پنجره‏اى به آسمان      حجهالاسلام والمسلمین اصغر‌هادوى۳۷

غروب سپیده‏گشا(تأثیر شهادت حاج‏آقا مصطفى خمینى در گسترش…)               غلامرضا گلى‏زواره۳۸

مقام علمى – سیاسى امام جواد(ع)           اسماعیل نساجى‏زواره۴۴

نگاهى به رویدادها۴۸

درآمد:

خلوص و ساده‏زیستى دکتر شیبانى امری است که دوست و دشمن بر آن اتفاق نظر دارند. او کمتر سخن مى‏گوید و مرد میدان مبارزه و عمل صالح است و این گفتگو را نیز به دشوارى پذیرفت، با این همه جملات کوتاه و موجز او برخاسته از صداقت و شفقتى مؤمنانه است که چون همیشه به کلام او تأثیر و اعتبارى خاص مى‏بخشد.

علایق سیاسى شما از چه مقطعى بروز کرد؟

من از دوره نهضت ملى شدن نفت به سیاست علاقمند شدم و مانند بسیارى از جوانان آن دوره، به رفع سلطه انگلیس علاقمند بودم و اخبار و رویدادها را پیگیرى مى‏کردم. در آن زمان دانشجوى دانشکده فنى دانشگاه تهران بودم و بعدها به دانشکده پزشکى رفتم. ما در آن مقطع طرفدار دولت دکتر مصدق بودیم. البته جبهه ملى در دانشگاه فعالیت موثّرى نداشت و اکثر فعّالین دانشگاه توده‏اى بودند و در راه ملى شدن نفت، بسیار سنگ‏اندازى مى‏کردند.

مذهبیون از چه زمانى به شکل محسوس وارد فعّالیت‏هاى سیاسى آن دوره شدند؟

من فکر مى‏کنم وقتى که آیت‏الله کاشانى از تبعید برگشتند و با آن استقبال گسترده روبرو شدند، فعالیت‏هاى سیاسیون مذهبى دوباره به راه افتاد. پیشکسوت مبارزین مذهبى در آن مقطع بالطبع مرحوم آیت‏الله کاشانى بودند که با دکتر مصدق همکارى مى‏کردند و توانستند گروه زیادى از مردم متدین را بسیج کنند. البته نقش فدائیان اسلام و شخص شهید نوّاب صفوى را به عنوان یک گروه مبارز اسلامى با هدف کاملاً مشخص نمى‏توان نادیده گرفت، اما اینها با فکر مسلط و مشترک بین رهبران نهضت، اختلافاتى داشتند. مرحوم کاشانى و دکتر مصدق در اولویت دادن به بیرون راندن انگلیس، با هم توافق داشتند، حتى یکى از خویشاوندان ما نقل مى‏کرد که با عده‏اى از بانوان، خدمت آیت الله کاشانى رفتیم و گفتیم: “آقا! چرا حکومت اسلامى را پیاده نمى‏کنید؟” مرحوم کاشانى گفتند: “ما فعلاً با انگلیس در جنگ هستیم و هیچ کار دیگرى هم نمى‏کنیم.”، یعنى حتى مرحوم کاشانى هم معتقد بودند که در آن برهه نمى‏شود حکومت اسلامى را تشکیل داد، ضمن اینکه درآن مقطع، فرهنگ دینى چندان قوى‏اى هم وجود نداشت و شرایط مثل شرایط منتهى به پیروزى انقلاب نبود.

نقش فدائیان اسلام را در به ثمر رساندن نهضت ملى چقدر مؤثر مى‏دانید؟

واقعیت این است که مجموعه حامیان نهضت ملى و به‏طور طبیعى طرفداران و اطرافیان دکتر مصدق از فعالیت‏های فدائیان اسلام، بسیار بهره بردند و اگر آنها با رزم‏آرا برخورد نمى‏کردند، دکتر مصدق به‏هیچ وجه نخست‏وزیر نمى‏شد. مرحوم نواب خدمات زیادى کرد و افرادى که در این سال‏ها آنها را به خشونت‏طلبى و امثالهم متهم مى‏کنند، یا توجهى به دیکتاتورى شاه و نفوذ بیگانگان در شرایط آن روز جامعهندارند و یا عمداً تاریخ را تحریف مى‏کنند. شهید نواب بیان بسیار نافذ و جذبه فوق‏العاده‏اى داشت و بسیار هم ساده‏زیست بود. آقاى طالقانى بعدها برای ما نقل مى‏کرد که وقتى نواب مى‏خواست براى شرکت در مؤتمر اسلامى برود، نزد من آمد و گفت: “پسر عمو! من مى‏خواهم به مسافرت بروم و عبایم را به خشکشوئى داده‏ام. شما عبایت را به من قرض بده و بعد برو عباى مرا از خشکشوئى بگیر.” زندگى بسیار ساده و در عین حال شخصیت بسیار مؤثرى داشت.

تحلیل شما از زمینه‏هاى وقوع ۲۸ مرداد چیست؟

من فکر مى‏کنم اختلافى که بین رهبران نهضت پیش آمد و ضعفى که از این ناحیه بر نهضت تحمیل شد، موجب شد که مردم واقعاً متحیّر شوند و مدیریت مناسب و واحدى براى نهضت ملى نفت وجود نداشته باشد. بین ۲۵ تا ۲۸ مرداد توده‏اى‏ها در خیابان فردوسى راه مى‏افتادند و شعار جمهورى دموکراتیک سر مى‏دادند و مردم از ترس اینکه توده‏اى‏ها حاکم شوند، سکوت کرده بودند. واقعیت این است که مردم در روز ۲۸ مرداد متحیّر بودند و اصلاً نمى‏دانستند چه باید بکنند و طبعاً شاه و امریکائى‏ها در چنین فضائى توانستند دو باره قدرت را قبضه کنند.

شما بعد از ۲۸ مرداد در گروه نهضت مقاومت ملى فعال بودید. به‏طور مشخص در آنجا چه فعّالیت‏هائى را انجام مى‏دادید؟

من به عنوان دانشجوى طرفدار نهضت مقاومت فعالیت مى‏کردم و اعلامیه وجزوه مى‏دادیم و نشریه راه مصدق را منتشر مى‏کردیم. در همان مقطع بود که استادان دانشگاه و مرحوم فیروزآبادى، جزوه‏اى علیه کنسرسیوم منتشر کردند. البته نهضت مقاومت در میان مردم موثر نبود و پایگاه مهمى هم نداشت، گهگاه اعلامیه‏ها و شب‏نامه‏هائى مى‏داد که اینها با پول خودمان ودر منزل من تکثیر مى‏شدند. در ابتدا همه نیروهاى چپ و مذهبى به نهضت مقاومت آمدند- البته مقصودم از چپ، بیشتر سوسیالیست‏ها هستند- ولى به‏تدریج چپى‏ها و لائیک‏ها و ناسیونالیست‏ها و لیبرال‏هاى غیرمذهبى، همه کنار کشیدند و تنها مذهبى‏ها باقى ماندند؛ البته همان طور که اشاره کردم در آن مقطع حرف ما چندان خریدار نداشت و نهضت مقاومت فقط یک عده مخاطب خاص داشت.

بعد از بى‏فروغ شدن چراغ نهضت ملى، شما نهضت آزادى را تشکیل دادید. علت این امر چه بود و شما چه نقشى در تشکیل، توسعه و تداوم فعالیت‏هاى نهضت داشتید؟

هدف این بود که مذهبى‏هاى باقیمانده از نهضت مقاومت ملى یک هویّت جدیدى براى خود دست و پا کنند و یک تشکیلات قوى‏ترى را راه بیندازند. من هم، عضو شوراى مرکزى نهضت بودم و هم عضو هیئت مؤسّس و هم مسئول کمیته دانشجوئى نهضت. موسسان اولیه سازمان مجاهدین که با منافقین بعدى خیلى تفاوت داشتند، جزو همین کمیته بودند. اینها وقتى با ما کار مى‏کردند، آدم‏هاى مذهبى و زحمتکشى بودند، معتقد به دین بودند، ولى اطلاعات عمیق نداشتند. البته به این نکته هم اشاره کنم که هدف از تشکیل نهضت آزادى، انشعاب از جبهه ملى و اعتراض به آن نبود، بلکه مى‏خواستیم با وجهه مذهبى‏ترى در داخل جبهه فعالیت کنیم، منتهى در عمل موفق به انجام چنین کارى نشدیم. خود جبهه ملى‏ها هم اعتقادشان این بود که شما بروید و گروهى را تشکیل بدهید و علناً بگوئید چه کسانى هستید تا ما بدانیم با چه فکرى روبرو هستیم. این بود که زمینه تشکیل نهضت آزادى فراهم شد.

ما امروز با چهره‏هائى مواجه هستیم که داعیه‏دار نهضت آزادى هستند و از پیشینهونام مؤسسین اولیه نهضت استفاده ابزارى مى‏کنند. این افراد در مقطع تأسیس، چقدر در نضج‏گیرى این حرکت نقش داشتند؟

این افراد در آن زمان در تشکیل نهضت دخیل نبودند. آقاى یزدى در آمریکا با نهضت همکارى مى‏کرد، ولى هیچ وقت عضو شوراى نهضت نبود. آقاى صبّاغیان هم با دکتر سامى همکارى مى‏کرد. آقاى معین‏فر هم نبود و با انجمن مهندسین همکارى مى‏کرد و در مسائل سیاسى،فعال نبود. آقاى دکتر یداللّه سحابى، پدر آقاى مهندس سحابى، از مؤسسین بود، ولى خودش را یادم نیست که از اعضاى مرکزیت بوده باشد، اما جزو نهضت آزادى بود که بعداً جدا شد و جزو منتقدین مهندس بازرگان شد. به هر حال اغلب کسانى که با عنوان نیروهاى ملى – مذهبى، یک چیزهائى را امضا مى کنند، در آن زمان، ناشناخته بودند و یا در ردیف دو و سه بودند و در مبارزات هم خیلى جدى نبودند.

هم‏اکنون در تبلیغات نهضت آزادى به کرات از آیت‏اللّه طالقانى، نام برده مى‏شود. ایشان چه نقشى در نهضت داشت و در این تشکل، چقدر فعال بود؟

بعد از تشکیل نهضت، مرحوم آقاى آسید رضاى زنجانى و آقاى طالقانى از ایجاد این تشکیلات سیاسى دینى براى مبارزه، حمایت کردند و اعلامیه دادند، اما آقاى طالقانى در مورد شاه و سلطنت، دیدگاه بسیار رادیکالى داشت. او از نظر سیاسى و مبارزه، بسیار تندتر و فعال‏تر از مهندس بازرگان بود. البته ایشان فعالیت تشکیلاتى نمى‏کرد و چندان هم در چهارچوب تشکیلات نهضت آزادى عمل نمى‏کرد. به قول امروزى‏ها، ایشان فراتر از گروه‏ها بود. مسجد ایشان، عملاً پایگاه اغلب کسانى بود که به وضع موجود، اعتراض داشتند و به مبارزه علاقمند بودند. یادم هست که در مسجد ایشان عکس شاه نبود. بعد از مدتى ماموران رژیم آمدند و براى نصب عکس، فشار زیادى آوردند و نهایتاً عکس را کنار کفشدارى زدند! رژیم پس از مدتى متوجهشد که چه خبطى کرده است.

نهضت آزادى پس از تشکیل تا چه حد توانست با جریانى که از سال ۴۰ شروع شد، همراهى کند؟

واقعیت این است که اگر فضاى باز سیاسى وجود داشت و نهضت مى‏توانست در حد یک اعلامیه سیاسى و اظهارنظر کارى بکند، این کار را مى‏کرد، اما به هیچ‏وجه قدرت ایجاد انسجام و وحدت را در میان مردم نداشت، چون چنین نفوذی نداشت. با ظهور امام و رویداد ۱۵ خرداد، نهضت آزادى و گروه‏هائى از این دست، به حاشیه رفتند. با توجه به ایده‏هاى امام و نتایجى که از حرکتش مى‏دیدیم و ایمان وسیع و بى نظیر مردم به ایشان و جامعیت و صداقت او را که بزرگترین انقلاب مردمى را بوجود آورد مشاهده مى‏کردیم، براى من که خودم در تأسیس نهضت آزادى دست داشتم مسجّل شد که دیگر تاریخ مصرف نهضت آزادى تمام شده و نهضت از مردم عادى هم عقب مانده و دوران همه آن گروه‏هاى سابق ملّى و مذهبى و چپ و لیبرال منقضى شده است. رسیدیم به این که همه گروهها و تلاش‏هاى قبلى ناقص و معیوب بوده و امام صحیح مى‏گوید. امام از جایگاه یک مرجع تقلید و فقیهى بزرگ، توانست نیروهاى پراکنده را به یک انقلاب بزرگ تبدیل کند. در سال‏هاى بعد هم که با مؤسسین نهضت، در زندان بودیم و طبیعتاً در زندان نمى‏شد فعالیت خاصى کرد.

بخشى از نقش‏آفرینى جناب‏عالى مربوط است به دادگاه سران نهضت آزادى در سال ۴۲٫ چه شد که این دادگاه توانست درحد خود بر جریان مبارزات تاثیر بگذارد و مورد توجه افرادى که انگیزه مبارزاتى داشتند، قرار بگیرد؟

به نظر من، دستگاه مى‏دانست که ما یک گروه مذهبى هستیم و حرف حسابى هم داریم و محکم هم سر حرفمان ایستاده‏ایم. آنها نمى‏توانستند منکر اعتقاد و شیوه و طرز فکر ما بشوند، بالطبع دفاعیات ما هم محکم بود. البته آن دادگاه هم محدودیت‏هاى خودش را داشت. اولاً افراد زیادى نمى‏توانستند در آن شرکت کنند و حرف‏ها درست منتقل نمى‏شد، اما با این همه به‏طور نسبى، دست کم مستمعینى که ازاقشار علاقمند به مبارزه، در دادگاه شرکت مى‏کردند حرف‏ها را به بیرون منتقل مى‏نمودند.

البته در رفتارهاى رهبران نهضت در دادگاه، تفاوت‏هائى وجود داشت. مرحوم آقاى طالقانى مطلقاً دفاع نمى‏کردند، اما مهندس بازرگان دفاع و شخص شما گهگاه صحبت و اعتراض مى‏کردید. دلیل این تفاوت چه بود؟

آقاى طالقانى دادگاه را براى محاکمه خودش، صالح نمى‏دانست. به هر حال ایشان از علما بود و اعتقاد داشت که این دادگاه اساساً صلاحیت ندارد که او را محاکمه کند و لذا سکوت مى‏کرد، اما از این نظر با ایشان تفاوت داشتیم و مى‏خواستیم حرف‏هاى خودمان را به صراحت بزنیم. جریان دادگاه را هم مصنوعى مى‏دانستیم و معتقد بودیم رأى‏ها از قبل صادر شده‏اند، از این نظر به این نتیجه رسیدیم که این دادگاه براى بیان حرف‏ها و اعتقاداتمان فرصت خوبى است.

شما مدت‏هاى مدید، چه قبل و چه بعد از سال ۴۲ در زندان بودید. برنامه شما در زندان چه بود؟

همان طور که گفتید من قبل از سال ۴۲ در جریان نهضت مقاومت ملى سابقه دستگیرى و زندان داشتم. در دادگاه ۴۲ به۶ سال و بعد از آن هم در دادگاه بعدى به پنج سال زندان محکوم شدم. زندان۶ ساله که از سال ۴۲ شروع شد، به مفهوم واقعى کلمه براى ما یک دانشگاه بود. ما را به زندان قصر برده بودند و تمام افرادى که آنجا بودند، به تناسب سوادشان تدریس مى‏کردند. فکر مى‏کنم جمع بسیار خوب و سازنده‏اى بود. خود من در آنجا فرانسه درس مى‏دادم و در عین حال در کلاس‏هائى که دیگران تدریس مى‏کردند، شرکت مى‏کردم. ما در آنجا بیشتر مطالعه مى‏کردیم، البته بخشى از کتاب حیات و هدفدارى، تألیف روویر را در آنجا ترجمه و بخشى از آن را هم تدریس مى‏کردم. این کتاب نوشته یک پزشک مذهبى بود و مى‏خواست نشان بدهد که علم با مذهب، هماهنگ هست. او در لابلاى تحقیقات پزشکى، شواهد مذهبى هم آورده بود و ما فکر کردیم که موضوع این کتاب با آنچه که ما در صدد ترویج آن هستیم، کاملاً هماهنگ است، لذا من آن را ترجمه کردم و شرکت انتشار هم بعدها چاپ کرد. این جمع بسیار جمع سازنده‏اى بود و به همین علت پس از مدتى، عدّه‏اى از ما را به برازجان تبعید کردند؛ البته آقاى طالقانى را در همان زندان شماره ۴ قصر نگه داشتندو براى اینکه ایشان را اذیت کنند، عدّه‏اى از زندانیان عمومى و عادى را هم کنار ایشان آورده بودند که البته آنها پس از مدتى به جاى اینکه مزاحم ایشان بشوند، تحت تأثیر اخلاق و رفتار ایشان قرار گرفته و خدمتکارشان شده بودند! بخشى از این مسئله هم به روحیه مذهبى زندانیان عادی برمى‏گشت. به هر حال آنها هم ریشه‏ها و علائق مذهبى داشتند و طبیعى بود که جذب کسى مثل آقاى طالقانى بشوند. در مجموع من وقتى از آن جمع صمیمى زندان بیرون مى‏آمدم، ناراحت مى‏شدم، نه اینکه از زندانى بودن ناراحت باشم.

آیا در آن مقطع پیش‏بینى مى‏کردید که انقلاب موجب تأسیس چنین نظامى بشود و به این پیروزى‏ها برسد؟

مسلماً این چیزى را که اتفاق افتاد، هرگز پیش‏بینى نمى‏کردیم. حداکثر چیزى که احتمال مى‏دادیم ایجاد فضائى بود که آدم‏هائى مثل ما بتوانند حرفشان را بزنند و چون صداقت داشتیم و فضا هم تا حدودى تغییر کرده بود، فکر مى‏کردیم شروع نهضت و این جریانات موجب خواهد شد که دیگر خیلى ما را اذیت نکنند. هیچ کس تصور نمى‏کرد که نظامى بر پایه اسلام و با این سرعت تأسیس شود.

چه خاطراتى از امام دارید؟

تا قبل از انقلاب و در دوران مبارزه که با امام رابطه نزدیکى نداشتم، چون اولاً ایشان در تبعید بودند و ما هم که در زندان بودیم. البته مطالب ایشان طبعاً مورد قبول ما همه بود و در همه انگیزه ایجاد مى‏کرد. بعد از انقلاب، من وزیر کشاورزى امام شدم، به این ترتیب که عضو شوراى انقلاب بودم و مرحوم شهید بهشتى هم فهرستى از وزراى پیشنهادى را تهیه کرده و خدمت امام برده و نام مرا هم به عنوان وزیر کشاورزى ذکر کرده بود. امام به دلیل اعتمادى که به شهید بهشتى داشتند، آن فهرست را تأیید کردند.

بعدها هم به تناسب مسئولیت‏هائى که داشتیم، خدمت امام مى‏رسیدیم. خاطره جالبى که از ایشان دارم این است که یک بار در زمان ریاست جمهورى آقاى بنى‏صدر قرار بود در شوراى امنیت، به پرونده ایران رسیدگى شود. در جلسه‏اى که خدمت امام بودیم، بنى‏صدر اعلام کرد که مایل است به شوراى امنیت برود و از ایران دفاع کند. امام مخالفت کردند و گفتند: “شما مى‏روید به آنجا و به شما یک محکومیت رسمى مى‏دهند و برمى‏گردید. رفتن به آنجا فایده‏اى ندارد و فقط شکست دیگرى عاید ما مى‏شود.” بعد هم با جدیت ادامه دادند: “اگر هواپیماى شما از اینجا بلند شود و برود، من خواهم گفت که این هواپیما از ما نیست”.

یک مقدار هم به زندگى شخصى شما بپردازیم. شما یکى از نمادهاى ساده‏زیستى در میان مسئولین هستید و خوشبختانه بر خلاف برخى که منش دیگرى را در پیش گرفتند، همچنان بر این شیوه رفتار مى‏کنید. چه شد که توانستید این حالت را همچنان در خود حفظ کنید؟

من همیشه زندگى ساده‏اى داشته‏ام و دنبال تغییر این وضع هم نبوده‏ام. با توجه به آنچه که از بزرگان دین و مواعظ اخلاقى آنها نقل مى‏شود سعى کردم این گونه زندگى کنم و خدا هم کمک کرد.

از مصادیق ساده‏زیستى شما تردد در سطح شهر و حضور در میان مردم است. از واکنش‏هاى مردم چه خاطراتى دارید؟

بعضى‏ها تعجب مى‏کنند که من مثلاً سوار مترو مى‏شوم و سر کار مى‏روم و یا تنها در خیابان تردد مى‏کنم. البته من خودم را کسى نمى‏دانم که رفتارم با مردم تفاوتى داشته باشد. گاهى مردم مى‏آیند و مشکلاتشان را بیان مى‏کنند و طبعاً چون امکانات زیادى ندارم، چندان کارى نمى‏توانم برایشان انجام بدهم، ولى همین نفس ساده‏زیستى مسئولان مى‏تواند به مردم براى تحمّل مشکلات کمک کند.

شما در دو دوره اخیر با رأى بالائى به عضویت در شوراى شهر تهران انتخاب شدید. در این دو دوره، شورا با اتخاذ شیوه‏هاى متفاوتى نسبت به دوره اول، توانست منشأ تحولات مهمى در سطح کشور بشود. به نظر شما، رمز موفقیت شورا در این دو دوره چه بود؟

من البته کارى ندارم که چرا شوراى اول، موفقیت یا موقعیتى پیدا نکرد، اما مسلماً شوراى دوم، بیشتر مورد تأیید مردم قرار گرفت و برنامه‏ها و حرف‏هاى آن را هم بیشتر پذیرفتند. افرادى در شوراى دوم بودند که مردم به آنها اعتماد بیشترى داشتند و طبعاً بیشتر هم همکارى کردند. من معتقدم در این سى سال به همان میزانى که توانسته‏ایم اعتماد مردم را جلب کنیم، به همان میزان هم موفق‏تر بوده‏ایم. در تمام جاهائى که نظام توانسته اعتماد مردم را جلب کند، موفق عمل کرده است و هر جا که موفق نبوده‏ایم، قطعاً در این زمینه نقص داشته‏ایم و مسلماً رمز ادامه موفقیت‏ها و گسترش آنها هم همین است.

در سال‏هاى اخیر بخشى از وقت شما صرف بنیاد امام مهدى(عج) مى‏شود. چه شد که این بنیاد را تأسیس کردید و تا به حال چه فعالیت‏هائى داشتید؟

طبیعى است که ما شیعیان اعتقاد به مصلح داریم و باید با فعالیت‏هاى فرهنگى و تلاش‏هاى برنامه‏ریزى شده، زمینه فرهنگى ظهور را در میان مردم تقویت کنیم. عدّه‏اى با این انگیزه جمع شدند و اسم ما را هم در آن لیست گذاشتند و بنده هم به عنوان پادو در خدمتشان هستم. بحمداللّه بنیاد فعالیت‏هاى زیادى را انجام داده است. بنا شد ما براى مراکزى که به‏نوعى منتسب به امام زمان(عج) هستند، کمک‏هائى داشته باشیم. در اطراف جمکران توانستیم یک زائرسرا در مساحتى بالغ بر ۱۸۰ هزار متر زیربنا، براى ۵۰۰ تن زن و مرد که بتوانند به شکل جداگانه اسکان پیدا کنند، بسازیم و خوشبختانه حدود یک سال و نیم است که آنجا فعّال شده و زائران مرتباً بهآنجا مراجعه مى‏کنند. نشریات و کتب خوبى داشتیم که در حد خودش بازخوردهاى خوبى در جامعه داشته است. البته آنچه که انجام شده در حد مقدورات مؤسسه بوده.

شما از فعالان عرصه پزشکى کشور بوده و از چند و چون پیشرفت‏هاى پزشکى هم اطلاعات خوبى دارید. بر اساس شواهد و قرائن، پزشکى ایران از جایگاه خوبى برخوردار بوده و بیش از پیش مورد اعتماد مردم قرار گرفته است. به نظر شما علت چیست؟

علت این است که ما از نظر دانش پزشکى، پزشکان بسیار توانمندى داریم که اگر خود را بالاتر از اطباى خارجى ندانند، کمتر هم نمى‏بینند و حق هم دارند، در کارهاى خودشان خیلى موفق هستند و پیشرفت کرده‏اند؛ منتهى در زمینه تجهیزات پزشکى کاستى‏هائى داریم که در سال‏هاى گذشته سعى شده برطرف شود و دستگاه‏هاى لازم به ایران آورده شوند. البته من قبول دارم که هنوز براى بعضى از بیمارى‏ها هزینه درمان، خیلى بالاست، ولى در توان درمان کاستى نداریم، به ویژه با استعدادهائى که در میان پزشکان جوان وجود دارد، منتهى در میان مردم ما ذهنیتى هست که تصور مى‏کنند پزشکان خارجى توانمندتر از پزشکان ایرانى هستند که به هیچ‏وجه این طور نیست و با یک آمار ساده از معالجه بیمارى‏هاى شایع، مى‏توان متوجه واقعیت شد.

برنامه روزانه شما چیست؟

بعد از نماز صبح و صرف صبحانه، به محل هیئت امناى صرفه‏جوئى ارزى در معالجه بیماران مى‏روم که نهاد تعریف شده و مصوبى است برای جلوگیرى از خروج بیمارانى که در داخل کشور امکان معالجه مطلوب آنها فراهم است. البته ما در مورد عمده بیمارى‏هاى شایع، توان معالجه بیماران را داریم، منتهى ابزار معالجه برخى از بیمارى‏ها هنوز گران است، مثلاً کسانى که مشکل شنوائى دارند، به وسیله دستگاه حلزونى‏شکلى، شنوائى خود را به دست مى‏آورند. ما این دستگاه را وارد کرده‏ایم، ولى هر کسى که بخواهد آن را تهیه کند، باید حدود ۱۵ میلیون تومان هزینه کند. به هر حال جلسه ما از ساعت۵/۶ تا ۸ هست، بعد مى‏آیم بنیاد امام مهدى(عج) و به فعالیت‏هاى اینجا مى‏پردازم. جلسات شوراى شهر هم که یکشنبه و سه‏شنبه است و از اینجا مى‏روم و در آن شرکت مى‏کنم.

ورزش هم مى‏کنید؟

به معناى مصطلحش نه، اما پیاده‏روى زیاد دارم و بخشى از مسافت‏هاى کارى را پیاده طى مى‏کنم، البته ماشینى هست که گاهى مى‏آید و مرا مى‏برد، ولى اگر نباشد، با اتوبوس و مترو مى‏روم. ورزش من منحصر به همین پیاده‏روى است.

از اینکه پذیراى این گفتگو شدید، بسیار متشکریم.

اساس و بنیان حرکت و نهضت حضرت مهدى(عج) آیا بر پایه معجزه است یا روندى عادى و طبیعى مانند انقلاب‏هاى دیگر جهان داد؟

نهضت جهانى امام مهدى(عج) را به دو گونه مى‏توان تفسیر کرد، الف: تفسیرى اعجازآمیز و مافوق طبیعى ب: تفسیرى عادى و در چارچوب نوامیس طبیعت که از سوى خداوند، بر هستى حکم مى‏راند.

بر اساس تفسیر نخست که گاه از آن، با عنوان “نظریه حصولى بودن ظهور” یاد مى‏شود، نهضت امام مهدى (عج) پدیده‏اى است که با اراده مستقیم الهى و به کمک عوامل غیبى آغاز مى‏شود و به انجام مى‏رسد و اقبال و ادبار مردم و نیز توجه و تلاش یا غفلت و سستى آن‏ها، هیچ تأثیرى در تقدیم یا تأخیر این حادثه بزرگ ندارد. اما طبق دیدگاه دوم که با عنوان “نظریه تحصیلى بودن ظهور” شناخته مى‏شود، حرکت جهانى آن حضرت، روالى عادى و طبیعى دارد و از این رو نیازمند فراهم شدن بسترها و شرایط، توسط توده مردم است. از میان این دو دیدگاه، دیدگاه دوم، به طریق صواب، نزدیک‏تر است، چرا که دیدگاه نخست، از اشکالات متعددى برخوردار است که در ادامه، پاره‏اى از آن‏ها را به اختصار خواهیم گفت:

1. اعتقاد به اعجازآمیز بودن نهضت امام مهدى(ع) اعتقادى بر خلاف اصل و روال طبیعى است. اصولاً در جهان هستى که جهان اسباب و مسببات است، هیچ پدیده عادى اى را نمى‏توان نشان کرد که بدون اسباب و علل عادى، تحقق یافته باشد، براى نمونه، براى سیر شدن، باید غذا میل کرد و براى سیراب شدن باید آب نوشید. همچنان که براى تحصیل یک گیاه باید دانه‏اش را کاشت و نهال آن را پرورش داد و آب و نور کافى را برایش فراهم کرد. این توقع که گرسنگى و تشنگى، بدون خوردن غذا و نوشیدن آب، بر طرف شود یا بدون فراهم کردن شرایط رشد یک نهال، آن نهال به بار نشیند، توقع بى جایى است، چرا که به تعبیر امام صادق(ع):

“أبى اللّه ان یجرى الاشیاء الا بأسبابها؛۱ خداوند، ابا دارد از این که پدیده‏ها را جز به واسطه اسباب، تحقق بخشد.”

بر این اساس، طبیعتاً نهضت امام مهدى(عج) نیز مشمول همین قانون خواهد بود و اگر کسى مدعى باشد که این مهم، با دخالت عوامل فوق طبیعى و بدون فراهم شدن بسترهاى عادى، شکل خواهد گرفت، باید بر مدعاى خود دلیلى قاطع اقامه کند.

2. این دیدگاه با محتواى پاره‏اى از آیات قرآن کریم نیز ناسازگار است، براى نمونه آیه شریف: “انّ اللّه لایغیّر ما بقومٍ حتّى یغیّروا ما بانفسهم”۲ به روشنى تغییر سرنوشت جوامع را از رهگذر تحوّلاتى مى‏داند که مى‏بایست در درون آن جوامع شکل گیرد. به تعبیر دیگر، سنت الهى بر این است که سرنوشت جوامع، نه با دخالت عوامل غیبى و نامرئى،که بر اساس شایستگى و لیاقت‏هاى خود آن‏ها رقم بخورد. تغییرى که در آخر الزمان به دست امام مهدى(عج) در عالم انسانى تحقق خواهد یافت نیز مصداقى از آیه مورد اشاره است؛ از این رو، براى ایجاد چنین تحوّلى که از نظر وسعت و عمق، بى‏نظیر است، نباید منتظر دخالت عوامل فوق طبیعى نشست، بلکه مى‏بایست در توده مردم، زمینه چنین تحوّلى شکل بگیرد.
3. سومین اشکالى که به دیدگاه نخست وارد است این است که: اگر ما به اعجازى بودن حرکت امام مهدى(عج) معتقد باشیم، براى این سؤال اساسى که چرا غیبت آن حضرت، صدها سال به طول انجامیده است، پاسخى نخواهیم داشت، چون اگر بنا است کار آن بزرگوار، به وسیله اعجاز به سامان برسد، بسیار منطقى است که بپرسیم چرا این اعجاز، صدها سال به تأخیر افتاده است؟! حال که قرار نیست براى ساخته شدن دنیایى سرشار از خوبى‏ها و تهى از رنج‏ها و حرمان‏ها، در مردم تحوّلى به وجود آید و به رشد و بلوغ برسند و این مهم، تنها به یک اشاره خداوند توانا و به امدادهاى غیبى، شدنى است، چرا این اشاره خداوندى، قرن‏ها به تأخیر افتاده است و از همان نخست کارها به سامان نرسید؟!

دیدگاه دوم به سادگى به این سؤال پاسخ مى‏دهد که اگر ظهور، فرایندى است عادى، براى تحققش نیز باید مردم مهیا شوند و شرایط و زمینه‏هاى آن را فراهم کنند و چون تاکنون چنین نکرده‏اند، ظهور نیز به تأخیر افتاده است.

از آنچه گذشت، روشن شد که دیدگاه درست، همان نظریه دوم است؛ البته تذکر این نکته ضرورى است که عادى دانستن نهضت امام مهدى(عج) به معناى نفى امدادهاى غیبى نیست، چرا که بى گمان، آن حضرت از آغاز تا سرانجام حرکت الهى خود، به وسیله امدادهاى ویژه الهى، تأیید و مساعدت خواهند شد و این موضوع، از روایات متعددى به دست مى‏آید.

همچنان که نهضت پیامبر گرامى اسلام(ص) نیز پدیده‏اى کاملاً عادى و طبیعى به شمار مى‏رود؛ با وجود آن که دست غیبى خداوند، همواره یاریگر بود. در آیه ۱۲۴ سوره آل عمران، آمده است: “…الن یکفیکم ان یمدّکم ربّکم بثلاثه آلافٍ من الملائکه منزلین؛ آیا این شما را کفایت نمى‏کند که خدا، سه هزار فرشته به یارى شما فرو فرستد؟”

لزوم تأیید حرکت‏هاى الهى، توسط امدادهاى غیبى و عوامل فوق طبیعى خود، یکى از قوانین حاکم بر هستى است. خداوند، اراده کرده است افراد یا اجتماعاتى را که با نیاتى زلال در مسیر کمال، گام بر مى‏دارند، در شرائط بحرانى با نیروهاى پیدا و پنهان خود یارى کند، از این رو نمى‏توان به استناد احادیثى که از تأیید شدن امام مهدى به وسیله فرشتگان و سایر نیروهاى فوق طبیعى سخن مى‏گویند، غیر عادى و معجزه آسا بودن نهضت آن حضرت را برداشت کرد؛ چرا که این احادیث، ناظر به موارد خاصى و جزئى اند. تفاوت، بسیار است میان این که نهضت امام مهدى(عج) را از اساس معجزه گر تفسیر کنیم یا این که معتقد باشیم جریان انقلاب جهانى آن حضرت از روال عادى و طبیعى برخوردار است و امدادهاى غیبى در موارد خاص، آن را تأیید مى‏کنند.

(با همکارى واحد پرسش و پاسخ مرکز تخصّصى مهدویت)

پى‏نوشت‏ها:

1. شیخ کلینى، کافى، ج ۱، ص ۱۸۳٫
2. سوره رعد، آیه ۱۱٫

پنجره‏اى به آسمان

حجهالاسلام و المسلمین اصغر‌هادوى

کمک به دیگران

“الم یعلموا ان اللّه هو یقبل التوبه عن عباده و یأخذ الصدقات ان اللّه هو التواب الرحیم.”(توبه، آیه ۱۰۴)

از این آیه فهمیده مى‏شود:

۱- خداوند صدقه را خودش مى‏گیرد.

۲- صدقه هم مانند توبه انسان را پاک مى‏کند.

۳- صدقه را خداوند قبل از فقیر مى‏گیرد.

۴- بعضى معتقدند از آیه فهمیده مى‏شود شرط قبولى صدقه۳ توبه است چون در آیه، توبه مقدّم شده است.۴

در اصول کافى آمده است: خداوند فرموده من براى هر چیز وکیلى قرار داده‏ام جز صدقه که خودم با دست خود مى‏گیرم حتى شخصى که یک دانه خرما یا نصف خرما را صدقه مى‏دهد من آن را تربیت مى‏کنم، مانند کسى که بچه خویش را تربیت مى‏کند، در نتیجه آن یک دانه و نصف دانه در روز قیامت مى‏آید و به اندازه کوه احد یا بزرگتر از آن جلوه مى‏کند.۵

در احوالات علّامه طباطبائى آمده است: هنگامى که صدقه مى‏داد دست خود را پایین دست فقیر مى‏گرفت و مى‏فرمود:چون خداوند صدقه را مى‏گیرد و دست او بالاى دست‌هاست. پس با احترام ویژه‏اى دست خود را پایین دست فقیر قرار مى‏داد.

پى‏نوشت‏ها:

1. تفسیر نمونه، ج ۸، ص ۱۲۱٫
2. تفسیر بیان السعاده، ج ۲، ص ۲۷۸٫
3. تفسیر احسن الحدیث، ج ۴، ص ۳۰۴٫

حجهالاسلام و المسلمین سید احمد خاتمى

“در آستان امامان” مجموعه مقالاتى است پیرامون “شرح زیارت جامعه کبیره” عمیق‏ترین متن امام‏شناسى ناب شیعى فرازهائى در مقالات گذشته تقدیم شد و اینک به شرح سه فراز دیگر مى‏پردازیم:

“و اعلاماً فى عباده”

و شما را نشانه‌هایى براى بندگان خود قرار داد.

اعلام واژه اعلام “جمع علم” به معناى نشانه است، به اسم اشخاص هم که “عَلَم” گفته مى‏شود از آن جهت است که نمایاننده شخص معین است.

امامان نشانه براى تمامى فضائل‏اند. آنچه خوبان همه دارند، این انوار تابناک یکجا دارند، لیکن برجسته‏ترین فضائل که با هدف خلقت گره خورده “عبودیت” است. امامان علمدار و پرچمدار این فضیلت بزرگ‏اند در مسیر عبودیت و بندگى که همان صراط مستقیم است، نمى‏شود بدون دلیل راه رفت، این دلیل امامان هستند همان که در فراز “اعلام التقى” بحث شد. و در روایتى آمده است: “انّ اللّه عزّ و جلّ نصب علیاً علماً بینه و بین خلقه فمن عرفه کان مؤمناً و من انکره کان کافراً و من جهله کان ضالاً و من نصب معه شیئاً کان مشرکاً و من جاء بولایته دخل الجنه؛۱ خداوند على را پرچم هدایتى بین خود و آفریدگانش قرار داده است، پس هر کس او را با این ویژگى بشناسد و بدان ملتزم باشد مؤمن است و هر کس که انکارش کند کافر است و هر کس او را نشناسد جاهل است و هر کس دیگرى را در این جایگه ببیند مشرک است و هر کس ولایتاو را همراه خود بیاورد داخل بهشت مى‏شود.”

بر این اساس در مسیر بندگى باید زیر پرچم اینها حرکت کرد تا سالم به مقصد رسید و گرنه تضمینى براى رسیدن به مقصد نیست.

طى این مرحله بى همرهى خضر مکن

ظلمات است بترس از خطر گمراهى

تعبیر “عَلَم” براى اسلام۲ و براى پیامبر اکرم(ص)۳ و براى کعبه۴ و براى قرآن۵ نیز به کار رفته است. در این فراز امامان هم به عنوان “علم” معرّفى شده‏اند این گویاى آن است که اگر کسى بخواهد تمام اسلام را مجسّم در یک انسان ببیند آن انسان امام معصوم(ع) است. او تجلّى اسلام و قرآن و پیامبراکرم(ص) است.

نور افشانى امامان

“و مناراً فى بلاده”

او شما را کانون نور افشانى در بلادش قرار داده است.

“منار” جمع مناره از ریشه نور است، به جایى گفته مى‏شود که چراغ را بر آن مى‏گذارند۶ در این واژه نور افشانى کردن، راه نشان دادن مورد عنایت است.

آنها نور افشان زندگى بشرند. بدون آنان، بدون رهنمودهاى آنان، بدون اسوه قرار دادن آنان، زندگى حرکت در ظلمت است.

اعراض از راه و مکتب آنان اعراض از یاد خداست که آنان به چیزى جز خدا دعوت نمى‏کنند، این اعراض کورى است، این اعراض ظلمت است، تجسّم آن در قیامت اینست که “و نحشره یوم القیامه اعمى”۷ روز قیامت او را “اعمى” کور محشور مى‏کنیم. این “عمى” همان تجسّم کورى دنیاست. در حیات و ممات، آنان نور افشان بلادند، حیاتشان مملوّ از نور افشانى معنویت است، گفتارشان، رفتارشان، سکوتشان، نگاهشان و…و… همه و همه روشنگرى و هدایت است و بعد از شهادت آنها هم قبورشان کانون نور افشانى و معنویت است.

سالک راه حق بیا نور هدى زما طلب

نور بصیرت از در عترت مصطفى طلب

دم بدمم بگوش هوش مى‏فکنندم این سروش

معرفت ار طلب کنى از برکات ما طلب

مفلس بى نوا بیا از در ما ببر نوا

صاحب مدعا بیا از در ما دعا طلب

واژه”مناراً فى بلاده” با “اعلاما لعباده” متفاوت است چون “عَلَم” ممکن است چراغ نداشته باشد، لذا مناراً آمد که امامان پرچم چراغ دارند و همانند ستاره‏اى درخشان در تاریکى‏هاى شب و ظلمتهاى گمراه کننده آن به رهپویان راه را مى‏نمایند.

در این شب سیاهم گم گشت راه مقصود

از گوشه‏اى برون آ اى کوکب هدایت

از هر طرف که رفتم جز وحشتم نیفزود

زنهار این بیابان وین راه بى نهایت

اینراه را نهایت صورت کجا توان بست

کش صدهزار منزل بیش از در هدایت

گفتنى است امامان براى همه نورافشانند، لکن بهره‏ور این نور آنانند که پرده‏ها را کنار زده راه ورودى نور فراهم مى‏کنند همانند خورشید، خورشید یکسان مى‏تابد اما کسانى از نور این خورشید بهره‏مند مى‏شوند که بر اطاق خود پرده نکشیده باشند و الّا نور نفوذ نخواهد کرد. از این رهگذر پاسخ به این سؤال روشن مى‏شود که چگونه قرآن خود را مایه هدایت همگان معرّفى کرده “هدىً للناس”۸ مایه هدایت مردم است در عین حال مى‏فرماید: “هدىً للمتّقین”۹ یعنى بهره‏مندى از این کتاب مخصوص اهل تقوى است.

واژه نور در قرآن و روایات

نور در قرآن و روایات در معانى ذیل به کار رفته است:

۱- خداوند متعال

اصل و اساس نور در قرآن کریم ذات مقدّس ربوبى است.

“اللّه نور السموات و الارض…؛۱۰ خداوند نور آسمانها و زمین است.” برخى گفته‏اند معناى آن اینست که او هدایت کننده است، برخى نور را به معناى روشن کننده دانسته‏اند و برخى به معناى زینت بخش معنى کرده‏اند. تردیدى نیست که این تشبیه است ولى تشبیهى بسیار گویا. نمى‏توان تشبیهى گویاتر از این یافت،نور زیباترین و لطیف‏ترین موجودات در جهان ماده است و سرچشمه همه زیبائیها و لطافتهاست.

نور بالاترین سرعت را در جهان مادّه دارد.

نور وسیله تبیین اجسام و مشاهده موجودات مختلف این جهان است، هم ظاهراست و هم مُظهر (ظاهر کننده).

نور آفتاب که مهم‏ترین نور در دنیاى ماست پرورش دهنده گلها و گیاهان، بلکه رمز بقاى همه موجودات زنده است و ممکن نیست موجودى بدون استفاده از نور (بطور مستقیم یا غیر مستقیم) زنده بماند.

امروز ثابت شده تمام رنگهایى را که ما مى‏بینیم نتیجه تابش نور آفتاب یا نورهاى مشابه آن است و گرنه موجودات در تاریکى مطلق رنگى ندارند.

تمام انرژى‏هاى موجود در محیط ما (به جز انرژى اتمى) همه از نور آفتاب سرچشمه مى‏گیرد، حرکت بادها، ریزش باران، حرکت نهرها، سیل‏ها، آبشارها بالأخره حرکت همه موجودات زنده با کمى دقت به نور آفتاب منتهى مى‏شود.

نور آفتاب نابود کننده انواع میکروبها و موجودات موذى است و اگر تابش اشعه این نور پر برکت نبود کره زمین تبدیل به بیمارستانى بزرگ مى‏شد که همه ساکنانش با مرگ دست به گریبان بودند.

به این ترتیب به این باور مى‏رسیم که گویاترین تشبیه به ذات خداوند “واژه نور” است، موارد دیگر استعمال نور در قرآن و روایات عبارتند از:

۲- قرآن کریم

“قد جاءکم من اللّه نور و کتاب مبین”۱۱ از سوى خداوند نور و کتاب آشکارى براى شما آمد.

۳- ایمان

“اللّه ولى الّذین آمنوا یخرجهم من الظّلمات الى النّور؛۱۲ خداوند ولىّ کسانى است که ایمان آورده‏اند آنها را از ظلمتهاى شرک و کفر به سوى نور ایمان رهبرى مى‏کند.”

۴- هدایت الهى و روشن بینى

“او من کان میتاً فاحییناه و جعلنا له نوراً یمشى به فى النّاس کمن مثله فى الظّلمات لیس بخارج منها”۱۳

آیا کسى که مرده بوده است و ما او را زنده کردیم و نور هدایتى براى او قرار دادیم که در پرتو آن بتواند در میان مردم راه برود همانند کسى است که در تاریکى باشد و هرگز از آن خارج نگردد.

۵ – آیین اسلام

“یأبى اللّه الّا ان یتم نوره و لو کره الکافرون؛۱۴ خداوند ابا دارد جز این که نور اسلام را کامل کند هرچند کافران نخواهند.”

۶- شخص پیامبر(ص)

“…و داعیا الى اللّه باذنه و سراجاً منیراً؛۱۵٫٫٫ما تو را دعوت کننده به سوى خداوند به اذن و فرمان او قرار دادیم و چراغى نور بخش.”

۷- علم و دانش

“العلم نور یقذفه اللّه فى قلب من یشاء؛۱۶ علم نورى است که خداوند بر قلب هر کس که بخواهد مى‏افکند.”

۸ – امامان معصوم هم نورند

در همین زیارت جامعه مى‏خوانیم: “و انتم نور الاخیار و هداه الابرار؛۱۷ شما نور خوبان و هدایت کننده نیکوکاران هستید.”

از مصادیق بارز این گفتار خداى سبحان “یجعل لکم نوراً تمشون به”۱۸امام معصوم است که خط مشى سالکان کوى حقیقت را ترسیم و کیفیت پیمودن آن را تبیین و نحوه اجراى آن را با صحابت گام به گام خود تحقیق مى‏نماید. در روایات عترت نیز با این مصداق تصریح شده و فرموده‏اند، مصداق نور، امام معصومى است که مردم به او اقتداء کنند.۱۹

حضرت مولى على(ع) خود را چنین معرفى مى‏کند:

“وانى لمن قوم لاتأخذهم فى اللّه لومه لائم سیماهم سیماء الصّدیقین و کلامهم کلام الابرار، عمّار اللّیل و منار النهار؛۲۰ من از کسانى هستم که در راه خدا از هیچ ملامتى هراس ندارند، از کسانى که سیمایشان سیماى صدّیقان و گفتارشان گفتار نیکان است، از کسانى که شبها را با عبادت آباد مى‏کنند و در طریق هدایت مردم روشن بخشى راهنمایند.”

“و ادلّاء على صراطه؛ خداوند شما را راهنمایان بر صراط خویش پسندید.”

واژه صراط

صراط مشتق از صرط است سرط یعنى بلعیدن سریع، به راه روشن و وسیع از آن جهت که روندگان بسیارى را در خود جا مى‏دهد صراط گفته شده است.۲۱

“صراط مستقیم” در قرآن یکى است “سبل” راههایى است که انسان را به این صراط مى‏رساند.

“صراط مستقیم” در قرآن گره خورده به راهنماى آن یعنى نبى اکرم(ص) و فرزندان معصومش که تداوم بخش شخصیت حقوقى آن پیامبر بزرگند مى‏باشد و در حقیقت علم و نشانه صراط مستقیم راهى است که این گلهاى بى خار جهان هستى در رأس آن باشند.

“و انک لتدعوهم الى صراط مستقیم؛۲۲ و همانا تو آنها را به صراط مستقیم مى‏خوانى.”

“…و انک لتهدى الى صراط مستقیم صراط اللّه…؛۲۳ و همانا تو هدایت به صراط مستقیم مى‏کنى، صراطى که راه خدا است…”

روشن است که اینجا پیامبر اکرم(ص) به عنوان شخصیت حقوقى مطرح است این شخصیت حقوقى مردنى نیست بعد از پیامبر منتقل به امامان معصوم مى‏گردد. شخصیت حقیقى است که مردنى است.

بنابراین همانگونه که پیامبر اکرم(ص) دلیل و راهنماى صراط مستقیم است امامان معصوم هم همین نقش را دارند.

پى‏نوشت‏ها:

1. اصول کافى، ج ۱، ص ۴۳۷٫
2. نهج البلاغه، خطبه ۱۶۱٫
3. همان، خطبه ۲٫
4. همان، خطبه ۱۹۶٫
5. صحیفه سجادیه، دعاى ۴۲٫
6. العین، ج ۳، ص ۱۸۵۱٫
7. سوره طه، آیه ۱۲۴٫
8. سوره بقره، آیه ۱۸۵٫
9. همان،آیه ۲٫
10. سوره نور، آیه ۳۵٫
11. سوره مائده، آیه ۱۵ نیز بنگرید اعراف، آیه ۱۵۷٫
12. سوره بقره، آیه ۲۵۷٫
13. سوره انعام، آیه ۱۲۲٫
14. سوره توبه، آیه ۳۲٫
15. سوره احزاب، آیه ۴۶٫
16. مصباح الشریعه، ص ۱۶٫
17. ر.ک: تفسیر نمونه، ج ۱۴، از ص ۵۰۲ تا ۵۰۸٫
18. سوره حدید، آیه ۲۸٫
19. تفسیر نورالثقلین، ج ۵، ص ۲۵۳ و ۲۵۴٫
20. نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲٫
21. مجمع البیان، ج ۲ – ۱، ص ۱۰۳، ترتیب العین، ج ۲، ص ۸۱۲٫
22. سوره مؤمنون، آیه ۷۳٫
23. سوره شورى، آیه ۵۳ – ۵۲٫

“مَن رَضِىَ عن نَفسِه کَتُر اَلسّاخِطُونَ عَلَیه”.

(بحارالانوار، ج ۷۲، ص ۳۱۶)

کسى که از خود راضى باشد، ناراضیان او بسیار خواهند بود.

“لَولا مَن یَبقى بَعدَ غَیبه قائِمُکُم مِنَ العُلَماءِ الدّاعین اِلَیهِ، وَالّدالِّینَ عَلَیهِ، وَالذّابیّنَ عَن دینِهِ بِحُجَجِ اللّهِ، و المُنقِذینَ لِلضُّعَفاءِ مِن عِبادِ اللّهِ مِن شِباکِ اِبلیسَ و مَرَدَتِه، لَما بَقِىَ اَحَدُ اِلّا اِرتَدَّ عَن دینِ اللّهِ. وَ لکِنَّهُم یمسِکُونَ اَزِمَّهَ قُلُوبِ ضُعَفاءِ الشّیعهِ کَما یُمسِکُ صاحِب السَّفینَهِ سُکّانَها، اُولئِکَ هُمُ الاَفضَلُونَ عِندَ اللّهِ عَزَّ و جَلَّ.”

(بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۱۵۶)

اگر نه این بود که پس از غیبت قائم آل محمّد(ص) برخى از علما وجود دارند که به سوى او دعوت مى‏کنند و مردم را به حضرتش سوق مى‏دهند و از دینش با استدلالهاى الهى حمایت مى‏کنند و ضعیفان از بندگان خدا را از افتادن در دام ابلیس و یارانش، رهایى مى‏بخشند پس به تحقیق هیچ کس نمى‏ماند جز این که از دین خدا بر مى‏گشت.ولى آن عالمان زمام قلوب ضعفاى شیعه را مى‏گیرند همانگونه که ناخداى کشتى، سکّان و فرمان کشتى را مى‏گیرد. پس آنها نزد خداى عزّ و جلّ از همه برترند.

“لَوسَلَکَ النّاسُ وادِیاً وَ شُعَباً، لَسَلَکتُ وادِىَ رَجُلٍ عَبَدَاللّهَ وَحدَهُ خالِصاً مُخلِصاً.”.

(تفسیر منسوب به امام عسکرى علیه السلام، ص ۱۸۷ ،۳۲۹)

اگر مردم راهها و گردنه‏هاى گوناگونى را بپیمایند، من راه کسى را دنبال مى‏کنم که تنها خداوند را در حال پاکى و صداقت بپرستد.

“اِنَّ اللّهَ جَعَلَ الدُّنیا دارَ بَلوى وَالآخِرَهَ دارَ عُقبى و جَعَلَ بَلوىَ الدُّنیا لِثَوابِ الآخِرَهِ سَبَباً وَ ثَوابَ الآخِرهِ مِن بَلوى الدُّنیا عِوَضاً.” (بحارالانوار، ج ۷۸، ص ۳۶۵)

خداوند دنیا را سراى امتحان قرار داد و آخرت را جاى مجازات، و بلایاى دنیا را موجب ثواب آخرت کرد و پاداش آخرت را عوض از سختى‏هاى دنیا.

“مُلاقاتُ الاِخوانِ نَشرَهً وَ تَلقیحُ العَقلِ وَ اِن کانَ نَزاراً قَلیلاً.”

(بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۳۵۳)

دیدار برادران سبب انبساط خاطر و بارورى اندیشه است. هر چند کوتاه و اندک باشد.

“اِنَّ لِلّهِ بُقاعَاً یُحِبُّ اَن یُدعا فیها فَیَستَجیبُ لِمَن دَعاهُ، وَ الحَیرُ مِنها.”

(تحف العقول، ص ۵۱۰)

خدا را بقعه‏هایى است که دوست دارد در آنها به درگاه او دعا شود و او به اجابت برساند، و حائر امام حسین علیه السلام یکى از آنهاست.

“مَنِ اتَقَى اللّهَ یُتَّقى، وَ مَن اَطاعَ اللّهَ یُطاعُ، وَ مَن اَطاع الخالِقَ لَم یُبالِ سَخَطَ المَخلُوقینَ، وَ مَن اَسَخَطَ الخالق فَلیَیَقَن اَن یُحِلَّ بِه سَخَطُ المَخلُوقین.” (تحف العقول، ص ۵۱۰)

هر که از خدا بپرهیزد از او بپرهیزند و هر که خدا را اطاعت کند، اطاعت شود و هر که مطیع خداست باک از خشم مخلوق ندارد و ان کس که خدا را به خشم آورد یقین داشته باشد که به خشم مخلوق دچار خواهد شد.

عسکرى اسلامپورکریمى

معاویه بن ابى‏سفیان

معاویه از بزرگترین دشمنان امام على(ع) است، و پیوسته در کنار پدرش (ابوسفیان) با مسلمانان جنگیده، و سرانجام در “فتح مکه” که سال هشتم هجرت بود، به ناچار “اسلام” را پذیرفت، ولى در باطن “کفر” خود را حفظ نمود.۱

مخالفتهاى آشکار و پنهان معاویه و عمّال وى، و طغیانهاى بى‏حدّ و حساب آنان در برابر امام على(ع) زبانزد خاصّ و عام است، و کسى نیست که این واقعیّت را انکار نماید. دشمنى معاویه نسبت به امام على(ع) از حدّ فزون است، به گونه‏اى که دشمنى‏هاى او نسبت به امام على(ع) و یارانش در مقایسه با عداوتها و ظلمهاى پدرش ابوسفیان نسبت به پیامبر اکرم(ص) و مسلمانان بیشتر بوده است.

مگر “معاویه” و دارو دسته‏اش هشتاد سال بر ضدّ امام على(ع) قیام نکردند؟ مگر آنان در منابر رسمى و نمازجمعه‏ها بر سبّ و ناسزاگویى مولا على(ع) بسیج نشدند؟

مگر سرمایه‏ها و دراهم و دنانیر “بنى‏امیّه” براى نابود کردن فضایل و مناقب امیرالمؤمنین به کار گرفته نشد؟

مگر معاویه نبود که در مقابل امام على(ع) صف‏آرایى کرده و جنگید، و سرانجام، مسلمانان را نیز فریب داد، و باحیله و نیرنگ به مسند خلافت نشست ومردم را از حکومت صالحان محروم گردانید؟

سخن کوتاه این که: با تمام تلاشهاى پلید و بسیج دولتى، و مزدور کردن مبلغان خودفروش و … سرانجام نتوانستند بر مراد خویش نایل آیند، بلکه گاه و بى‏گاه خود نیز مجبور مى‏شدند لب به اعتراف گشوده و فضایل مولى‏الموحدین على(ع) را بازگو کنند، زیرا حقیقت سرانجام پیروز است. با مراجعه و مطالعه در منابع اصیل شیعه و سنّى، درمى‏یابیم که حتّى دشمنان درجه یک آن امام همام در مواضع متعدد در مورد عظمت شخصیّت و کمال و فضایل آن حضرت سخنها گفته‏اند؛ از معاویه اعترافات مهم وقابل توجّهى در مورد عظمت شخصیت و فضایل مولى‏الموحدین على(ع) نقل شدهاست.

در اینجا به اختصار و از باب نمونه به ذکر برخى از اعترافات معاویه، طرفداران، عمّال و کارگزاران وى و برخى دیگر از مخالفان آن حضرت مى‏پردازیم.

معاویه در نامه‏اى به امام على (ع) نوشت: “به جانم سوگند که من منکر فضایل اسلامى و خویشاوندى تو با رسول خدا(ص) نیستم.”

همچنین معاویه به ابوهریره گفت: “گمان نمى‏کنم که من براى زمامدارى، از على شایسته‏تر باشم.”۲

معاویه روزى به وزیر و مشاورش (عمرو بن عاص) گفت: “سوگند به خدا من حتماً مى‏دانم که اگر على(ع) را بکشم، مستحقّ آتش دوزخ خواهم شد، و چنانچه او مرا در این جنگ (صفّین) بکشد، باز هم من در آتش خواهم بود! “عمروبن عاص” پرسید: پس چرا با على مى‏جنگى؟ معاویه گفت: پادشاهى نازاست!!”۳

روزى محصن ضَبى بر معاویه وارد شد، معاویه از او پرسید: از کجا مى‏آیى؟ او (براى چاپلوسى) گفت: از نزد بخیل‏ترین مردم، على بن ابیطالب! معاویه بانگ برآورد و گفت: “واى بر تو، چگونه على را بخیل‏ترین مردم مى‏نامى در حالى که اگر یک خانه پر از طلا و یک خانه پر از نقره داشت، طلاها را پیشتر از نقره‏ها به بینوایان مى‏داد و به طلا و نقره مى‏گفت: اى طلاى زرد و اى نقره سفید! (بروید) و غیر على را فریب دهید. آیا متعرض من مى‏شوى یا مرا تشویق مى‏کنى و مى‏فریبى؟ هرگز، فریب تو را نمى‏خورم، به تحقیق که تو را سه طلاقه کردم که دیگر رجوعى در آن نیست.”۴

ابن ابى الحدید معتزلى شارح نهج‏البلاغه مى‏نویسد: “هنگامى که جاسوسان معاویه اعزام مالک اشتر توسط امام على(ع) به مصر را به او گزارش دادند و او مأمور مالیاتى “قلزم” را با وعده معافیت از پرداخت مالیاتهاى موجود و مالیاتهایى که بعداً جمع آورى مى‏کند وادار نمود تا مالک اشتر را قبل از رسیدن به مرکز استاندارى مصر بکشد. او هم با تظاهر به دوستى على(ع) مالک را با عسل مسموم مورد پذیرایى قرار داد و او را شهید کرد و عهد نامه‏اش را که در حقیقت اساس‏نامه حکومت اسلامى تنظیم شده از ناحیه امام امیرمؤمنان(ع) و در اختیار وى براى اجراى عملى آن در مصر بود عیناً براى معاویه فرستاد. معاویه وقتى که این اساس‏نامه را مطالعه و بررسى کرد، آن را سرشار از علم و برخوردار از عالى‏ترین فرازهاى قانونى و نقش سرنوشت‏ساز کشوردارى یافت؛ بهت زده شد و حالت تعجب و حرص بر پى‏گیرى و نگهدارى آن نوشته از وى نمایان گردید.

ولید بن عقبه که حاضر در مجلس بود، پیشنهاد سوزاندن اساس‏نامه و دیگر نامه‏هاى ارسالى از مالک و على(ع) را مطرح کرد. معاویه گفت: بس است، تند مرو که رأى قابل قبولى ندارى. ولید گفت: آیا رأى صحیح این باشد که اعلام شود چنین اثرى به دست آمده، تا مردم بدانند احادیث و نوشته‏هاى ابوتراب على(ع) نزد تو است و تو از آن بهره بردارى علمى و حکومتى مى کنى؟

معاویه گفت: “واى برتو، آیا دستور مى‏دهى یک اثر علمى همانند این اسناد را به آتش کشم؟ به خدا سوگند علمى جامع‏تر و حکیمانه‏تر از این آثار و نوشته‏ها به گوشم نرسیده است.”

ولید گفت: اگر این چنین از مقام علمى و قضایى على(ع) به شگفت آمده‏اى، پس از چه رو به جنگ و کشتار با وى برخاسته‏اى؟ معاویه بعد از قدرى بگو مگو درباره زمامداران قبل از امیرالمؤمنین، على(ع)، و سکوت گفت: “بگذارید من در عهدنامه مالک اشتر تأمّل و بررسى نمایم، زیرا من نه علمى را خوانده و برخورد کرده‏ام که جامع‏تر و حکیمانه‏تر از آن باشد و اثرى دیده‏ام که از حیث اشاره به آداب قضایا، احکام و سیاست این چنین پر مایه و پر محتوا باشد.”

مرحوم۵ شیخ عباس قمى در منتهى الآمال مى‏نویسد: معاویه بن ابى‏سفیان گفت: “به خدا قسم راه فصاحت و بلاغت را بر قریش کسى غیر از على(ع) نگشوده و قانون سخن را کسى غیر از او تعلیم نکرده است.”۶

جریر از مغیره نقل مى‏کند: “زمانى که على(ع) به شهادت رسید، معاویه خواب بود، او را بیدار کردند و خبر شهادت آن حضرت به وى رساندند. معاویه برخاست، نشست و سپس شروع به گریه کرد و گفت: “انا لله و انا الیه راجعون” زن وى فاخته هم از خواب بیدار شد و گفت: تو دیروز بر على(ع) طعن مى‏زدى و در حق وى ناسزا مى‏گفتى و امروز براى او گریه مى‏کنى؟

معاویه گفت: واى بر تو! من گریه مى‏کنم بر کسى که مردم از علم، حلم و بردبارى‏اش محروم شدند. واى بر تو اى فاخته، آنچه از علم و فضل و سوابق او از بین رفت تو نمى‏دانى.”۷

عمرو بن عاص

عمرو بن عاص، اشعارى در مدح و عظمت امام على سرود و براى معاویه فرستاد که ترجمه بخشى از آن چنین است:

“سفارش‏هاى رسول خدا(ص) را در مورد على(ع) فراوان شنیدیم، پیامبر(ص) در روز غدیر خُمّ بالاى منبر رفت و ولایت على(ع) را اعلام کرد، در حالى که همه همراهان آن حضرت حاضر بودند که (پیامبر) امیرىِ مؤمنان را از طرف خدا به على(ع) بخشید، در حالى که خوب امیر و جانشینى (براى پیامبر) بود.”۸

در تاریخ آمده روزى معاویه، دشمن سرسخت امام على(ع) به اتفاق فرزند نابکارش یزید، و عمرو بن عاص نشسته بود؛ در این هنگام شخصى از مصر هدیه نفیسى (قالیچه نفیسى) آورد و به معاویه اهداء کرد. معاویه در آن روز پیشنهاد عجیبى به یزید و عمرو بن عاص کرد، گفت: “هر یک از ما یک بیت شعر در شأن على(ع) بگوئیم و شعر هر کدام از ما، اگر از نظر ظاهر و معنى، جالب و زیبا بود، این هدیه مال او باشد.”

یزید و عمروبن عاص پیشنهاد معاویه را پذیرفتند.

معاویه گفت:

خَیرُالوَرى مِن بَعد احمد حَیدَرٌ

و النّاسُ ارضٌ و الوصىُّ سَماءٌ

یعنى: “بهترین مردم بعد از پیامبر(ص)، حیدر است؛ زیرا تمام مردم به منزله زمین هستند و على(ع) به مثابه آسمان است، و هر چه برکت از زمین به دست مى‏آید از آسمان است؛ زیرا اگر آسمان نبارد و آفتاب به زمین نتابد…هرگز از زمین چیزى روییده نخواهد شد و حقاً شعر خوبى انشاد کرده است.”

عمروبن عاص در مقابل او گفت:

و هُو الَّذی شَهِدَ العدُوُّ بفضله

و الفَضلُ ما شَهِدَت به الاعداءُ

یعنى: “على(ع) کسى است که مثل معاویه دشمن او، او را ستایش و تمجید مى کند، و فضیلت آن است که دشمن بگوید: پس على(ع) کسى است که دوست و دشمن اعتراف به فضل او دارند و او را ستایش مى‏کنند.”

یزید گفت:

کَمَلیحَهٍ شَهِدَت بِها ضَرّائُها

و الحُسنُ ما شَهِدَت به ضَرّاءُ

یعنى: “على (ع) همچون بانوى زیبا روى و نمکینى است که هووهاى او، به نیکى و بزرگوارى او گواهى دهند، زیبایى آن است که هووها به آن گواهى دهند.”

به هر حال شعر عمرو بن عاص از نظر شیوایى عبارت، برنده تشخیص داده شد، و آن هدیه، نصیب او گردید.۹

در مناقب خوارزمى آمده است که معاویه براى مقابله با امام على(ع)، جهّال شام و عناصر فرومایه را فریفت، و دنیاطلبان را با مال و مقام خریدارى کرد، درباره شیوه مبارزه با امام على(ع) با مشاورانش به رایزنى پرداخت. برادرش (عقبه) گفت: اى معاویه! این کار بزرگى است که جز با عمرو بن عاص که داهیه زمان و مکّار دوران است سامان نگیرد. مردم شام نیز نسبت به او گرایشى دارند. معاویه گفت: به خدا راست گفتى، اما او از دوستداران على است، مى‏ترسم دعوتم را اجابت نکند.

عقبه گفت: او را با مالو مقام تطمیع کن.

معاویه نامه‏اى به عمرو بن عاص نوشت و در آن نامه از مظلومیت عثمان سخن گفت و خود را خلیفه عثمان خواند که قصد خون‏خواهى او را دارد و على(ع) او را به قتل وى متهم کرد که معاویه در صدد جنگ با اوست.

عمرو بن عاص نامه معاویه را خواند و در پاسخ او نوشت: نامه تو را خواندم و در آن تأمّل کردم. مرا دعوت کرده‏اى که از اسلام شانه خالى کنم و با تو در گمراهى جسورانه‏ات همراه شوم و در باطل، یاور تو باشم و به روى على(ع) شمشیر بکشم، در حالى که او برادر رسول خدا، وصىّ او، ادا کننده دین او، عمل کننده به وعده‏هاى او، همسر دختر اوکه سیده زنان اهل بهشت استو پدر دو سبط گرامى حسن و حسین، آقایان جوانان اهل بهشت است. چنین چیزى هرگز روا نباشد…

ابوالحسن، برادر رسول خدا و وصىّ او را، به بغى و حسد بر عثمان متهم ساختى و او را محرّک قتل عثمان شمردى که این ادّعا دروغ و تهمت است. واى بر تو اى معاویه! آیا مى‏دانى که ابوالحسن در محضر پیامبر جانفشانى کرد، در بستر او آرمید، به اسلام سبقت گرفت و براى خدا هجرت نمود و پیامبر خدا درباره او فرمود: “او از من است و من از او هستم.”

و در روز غدیر خُم گفت: “مَن کنتُ مولاهُ فَعَلىٌّ مولاهُ، اللّهُم والِ مَن والاهُ و عادِ مَن عاداهُ، و انصُر مَن نَصَرهُ و اخذُل مَن خَذَلَهُ” و در روز خیبر درباره او گفت: “فردا پرچم را به دست کسى مى‏دهم که او خدا و رسول را دوست دارد، و خدا و رسول او را دوست دارند.” و در آن روز که مرغى بریان شده در محضر پیامبر حاضر بود و از خدا خواست که بهترین مخلوقش را بفرستد تا با او هم غذا شود، على آمد، و در غزوه بنى‏نضیر فرمود: “علىٌّ قاتلُ الفجَرهِ و امامُ البَررهِ و مَنصورُ مَن نَصَرهُ، مخذولٌ مَن خذلهُ؛ على(ع) قاتل فاجران، و امام ابرار است هر که یاریش کند منصور است، و هر که دست از یاریش بردارد مخذول است.”

درباره او گفت: “على امامکم بعدى؛ على (ع) پس از من پیشوای شما است.” و براى من و تو و خویشاوندانش تأکید فرمود که: من در میان شما دو چیز گرانسنگ را مى‏گذارم: کتاب خدا و عترتم. فرمود: “أنا مدینه العلم و علىٌّ بابها” و تو خود مى‏دانى ای معاویه! که آیاتى در فضیلت او رسیده که درباره هیچ‏کس نرسیده است؛ مانند آیات “یُوفُونَ بِالنَّذْرِ…”)۱۰ و “إِنَّمَا وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَرَسُولُهُ.”۱۱ و “أَفَمَن کَانَ عَلَى بَیِّنَهٍ مِّن رَّبِّهِ وَیَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ.”۱۲ و “مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْه.”۱۳ و “…قُل لا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلاّ الْمَوَدَّهَ فِى الْقُرْبَى.”۱۴ سپس به ذکر روایاتى چند از پیامبر اکرم(ص) در فضایل امیرالمؤمنین پرداخت و در خاتمه نامه نوشت: اى معاویه! این پاسخ نامه تو! نامه‏اى است که اگرکسى عقل یا دین داشته باشد، فزیب آن را نمى‏خوردى والسلام.

معاویه نامه عمرو بن عاص را گرفت و مطابق آن بار دیگر مال و ریاست را بر او عرضه داشت، اشعارى براى او نوشت و باز هم عمرو بن عاص با اشعارى پاسخ منفى داد. مجدداً معاویه نامه‏ای نوشت و منشور ولایت مصر را همراه نامه براى او فرستاد همین‏جا عمرو بن عاص به فکر فرو رفت که چه کند! شب را با بى‏خوابى سپری کرد، در حالى که اشعاری مى‏سرود. همین که صبح شد غلامش “وردان” را که مرد خردمندى بود طلبید و با وى به رایزنى پرداخت. وردان گفت: اگر با على (ع) باشى، آخرت دارى، امّا دنیا ندارى و همین براى تو مى‏ماند، و اگر به معاویه روى آوردى، دنیا دارى، امّا از آخرت محرومى. تو مى‏دانى که دنیا برایت باقى نمى‏ماند. حال بیندیش که کدام یک را انتخاب مى‏کنى؟!

عمرو بن عاص لبخندى زد و اشعارى سرود بدین مضمون: وردان با هوشمندى حقیقت را بیان کرد، امّا حرص و عشق به دنیا مرا رها نمى‏سازد! ازاین‏رو با آگاهى به عواقب امر، دنیا را برمى‏گزینم؛ این بگفت، و رهسپار شام شد.

پسرش عبدالله و غلامش وردان، او را منع کردند و همین که به دو راهى شام و عراق رسیدند، وردان گفت: این راه عراق و راه آخرت است و آن راه، راه شام و راه دنیا! به کدامین راه خواهى پیمود؟ گفت: راه شام را.۱۵ به این ترتیب عمرو بن عاص دین به دنیا فروش، به عنوان یک همکار و مشاور نیرنگ‏باز در خدمت معاویه درآمد.

مروان حکم

“مروان بن حکم” در سالهای نخست هجرت پیامبر اکرم(ص) به دنیا آمد، و همراه پدرش “حکم بن ابى‏العاص” به طائف تبعید شد، او هنوز به دنیا نیامده بود، که پیامبر اسلام(ص) او را در “صلب پدر” لعنت کرد.

وى که پس از یزید بن معاویه به خلافت رسید، با امام سجاد(ع) روبرو شد و گفت: هیچ کس از مسلمانان بیش از على(ع) از عثمان طرفدارى نکرد و مانع کشتن او نشد.

امام سجاد(ع) فرمود: “پس چرا بر منابر دشنامش مى‏دهید؟” مروان گفت: کار ریاست و سلطنت ما جز به این‏گونه استوار نمى‏شود.”۱۶

فضایل امام على(ع) از زبان خواهر عمرو بن عبدودّ

در جنگ خندق نبرد سختى بین حضرت على(ع) و عمرو بن عبدودّ از شجاعان عرب در گرفت. در نبرد طولانى و سخت، عمرو فرصتى پیدا کرد و شمشیر خود را بر سر امیرالمؤمنین(ع) فرود آورد، به آن حضرت جراحتى رسانید، حضرت چون شیر زخم‏خورده شمشیری بر پای او زد و پای او را قطع کرد و عمرو، به زمین افتاد، حضرت بر سینه‏اش نشست، عمرو گفت: “یا على قد جلستَ منّى مجلساً عظیماً؛ اى على در جاى بزرگى نشستى.” آن‏گاه چون مرا کشتى جامه از تن من باز مکن، حضرت فرمود: این کار بر من خیلى آسان است.

ابن ابى‏الحدید و دیگران گفته‏اند: چون امیرالمؤمنین(ع) از عمرو ضربت خورد چون شیر خشمناک بر عمرو شتافت و با شمشیر سر پلیدش را از تن جدا کرد و بانگ تکبیر برآورد، مسلمانان از صدای تکبیر على(ع) دانستند که عمرو کشته شد. پس رسول خدا(ص) فرمود: “ضربت على(ع) در روز خندق بهتر است از عبادت جنّ و انس تا روز قیامت.”

خواهر عمرو، وقتى بر سر جنازه برادرش آمد، برخلاف رسم آن زمان ملاحظه کرد که جنازه برادر “مثله” نشده، وزره عمرو را که مثل آن در عرب پیدا نمى‏شد با سایر اسلحه و لباسهایش به غارت نرفته است. گفت: “ماقتله الاّ کریم؛ برادر مرا نکشته است، مگر مردى کریم”.

سپس از قاتل برادرش پرسید، کیست کشنده برادر من؟ جواب دادند: شمشیر خدا و شیر اسلام “على بن ابى‏طالب”.

خواهر عمرو اشعارى سرود که ترجمه دو بیت آن چنین است: “اگر برادرم را جز على، شخص دیگر کشته بود، تمام عمرم را با گریه و زاری مى‏گذراندم. ولى کشنده برادرم در جهان نظیری ندارد!! از سوى دیگر پدر او در شرافت و فضیلت مهتر و سرور مردم بود.”۱۷

نکته شایان توجّه این که زنان از نظر عواطف و احساسات بر مردان برترى دارند، و روشن است که هنگام قتل و مرگ برادر چه غوغایى برپا مى‏کنند، آنهم چون “عمرو بن عبدودّى” که برابر هزار مرد جنگى به حساب مى‏آمد! ولى بزرگواری و شخصیّت بى‏نظیر على(ع) تمام این پیش‏بینى‏ها را مغلوب ساخت و خواهر وى را به مدیحه‏سرایى و ثناگویى واداشت!! آرى على مردى است که کافران و اهل‏کتاب در برابر عدالت و عظمت او پیشانى ادب بر خاک زیر پایش مى‏سایند!!

نتیجه سخن

این همه اعترافها و گواهى‏ها بر حقانیت مولى‏الوحدین، امام على(ع)، از جانب خلفاى سه گانه و دیگران بیانگر چیست؟ وقتى که خلفا اقرار مى‏کنند که او “اعلم الناس”، “افقه فى دین الله”، “اقضى اهل المدینه” است؛ آن‏گاه اظهار مى‏کنند: بدون او قادر بر حلّ مشکلى نیستند۱۸ آن‏گاه که او را مولاى خود و مولاى هر مؤمن و مؤمنه‏اى مى‏دانند و اعتراف به صدور حدیث منزلت و حدیث غدیر مى کنند، و آنجا که در قضاوت بین مردم و بیان حکم الهى اشتباه مى‏کنند و امیرالمؤمنین، على بن ابى‏طالب(ع) آنها را به اشتباهشان آگاه مى‏کند و از خطایى که کرده‏اند بازمى‏دارد؛ و آن‏گاه که على(ع) را در مناظره یهود و نصارى به کمک مى‏طلبند و خود قادر به پاسخگویى نیستند؛ همه این اعترافها گواه چیست؟ آیا براستى بر طبق اسلام به خلافت رسیده و بر اساس شریعت اسلام حکم کرده‏اند؟ اگر حدیث ثقلین مى‏گوید: با تمسّک به اهل‏بیت و قرآن‏کریم هرگز گمراه نمى‏شوید، چگونه این حدیث را کنار گذاشته و به غیر اهل‏بیت عصمت و طهارت تمسّک بجوئیم؟ آیا مى‏توانیم هم به روش “خلیفه ثانى” باشیم که گفت: کتاب خدا ما را کافى است؛ و هم در روش پیامبر اعظم اسلام(ص) قرار بگیریم که فرمودند: “کتاب خدا، با عترت سبب هدایت و نجات شماست؛ إن تمسّکتم بهما لن تضلُّوا أبداً”

آیا نجات امّت اسلام در روش و بیان رسول خدا(ص) است که قرآن درباره او فرمود: “و ماینطق عن الهوى إن هو إلاّ وحىٌ یوحى…”؛۱۹ یا در روش خلیفه دوم که در بسیارى از موارد گفت: “لولا علىٌّ لهلک عمر” و نیز گفت: “أعوذ بالله من معضله لا على بها” و نیز گفت: “علىٌّ اقضانا”؟

با توجه به مطالب یادشده، ما به حکم عقل و برهان معرفت و عبودیت، و حدیث ثقلین و منزلت، و حدیث سفینه و… به کسى تمسّک مى‏جوییم و ولایت کسى را بر گردن مى‏نهیم که پیامبر اعظم(ص) از طریق وحى او را عِدل قرآن‏کریم قرار داده و تمسّک به او را مایه نجات و هدایت بشریت دانسته، و خلفاى سه‏گانه خود را با نبود او از اداره امور مملکتى و قضاوت بین مسلمانان و پاسخگویى در برابر دیگران عاجز مى‏دانستند.

هدف نویسنده از آوردن کلمات اندیشمندان اهل‏سنت و اندیشمندان غیر شیعى، براى تبیین و نشان دادن بزرگى شخصیت آن امام همام نبوده است؛ زیرا شخصیت على(ع) احتیاج به استمداد از گفتارها و افکار دیگران ندارد و عظمت خود ساخته آن بزرگوار به هیچ‏گونه پشتوانه‏اى نیازمند نیست. وجود امام على(ع) چون وجود عقل است که هر چیز باید بدو سنجیده شود، و ارج و قابلیت هر پدیده به پایگاه عالى او منتهى گردد و او را تنها باید به خود و فروغ ذات خود شناخت. این شخصیت، این انسان، که آیینه صفات خداوندى است، به هیچ معرّفى جز نشان دادن شخصیتش با بیان ارزشهایى که خدا و رسولش براى وى بیان کرده‏اند، نیازمند نیست. على(ع) را با کدام گفتار و افکار مى‏توان سنجید. على اقیانوس بیکرانه‏اى است که دست یافتن بر اعماق ذخایر و گنجینه‏هاى فضیلت و دانشش کار هیچ شناور و غوّاصى نیست. امّا در عین حال ما انسانهاى خاکى که خود را شیعه و تابع آن حضرت مى‏دانیم، باید بکوشیم که در پیمودن راه زندگى، این انسان مقدّس را که همه دقایق عمرش را با درخشان‏ترین برنامه به پایان برده است درست بشناسیم، تا او و طرز اندیشه و عمل او در روح و روان ما تجسّم یابد و ما را دایم به پیروى و اقتداى به او وادار کند، و فضایلش برای ما سرچشمه تولید فضایل باشد؛ براین اساس در این نوشتار مختصر خواسته‏ایم که به سوى این آقیانوس بیکران با وسایل گوناگون راه یابیم، و در پى بردن به این موجود شگفت‏انگیز و معمای خلقت، از نیروى فکرى دیگران استمداد جوییم و به وسیله رشته‏های تابنده افکار با این خاور تابناک بیشتر آشنا شویم. در این‏گونه نظرها، که بسیارى از گذشتگان و معاصران از مذاهب مختلف درباره آن امام همام اظهار شده است تنها عظمت و سرافرازى براى صاحبان این نظرهاست که توانسته‏اند هر یک در حد امکان خود، این روح بى‏کران را بشناسند و این فروغ پایدار را با چشم بصیرت خویش بنگرند و به این شعاع آسمانى با دیده اعجاب و حقیقت شناسى خیره شوند، و با نورافکن عقل و احساسات، مردى نورانى را در خلال تاریخى تاریک و پر حوادث جستجو کنند، تاریخ به وسائل گوناگون دست مى‏زد تا شاید بتواند از گسترش این فروغ تابان بکاهد و در برابر آن ابرهاى تیره و پوشاننده‏ای به وجود آورد. امّا تلألؤ شگفت‏آور حقیقت به پهن شدن و نفوذ خود ادامه داد و اندیشه‏هاى بلند انسانهاى آزاد و روشنفکر را به خود جلب کرد، تا در ظلمات تاریخ سرچشمه حیات فضایل و بخشنده بقای انسانیت را بیابند. براین اساس، دوستداران و ارادتمندان آن حضرت، به شکل‏های مختلف خاکسارى خویش را نسبت به آستان مقدس و گرامى‏اش اظهار داشته‏اند و قطعاً قطره‏ای از دریاى بیکران کرامات و فضایل آن امام همام را دریافت و بیان کرده‏اند، تا از منظرى دیگر بر آن حضرت بنگریم و آن بزرگوار را از زبان دیگران مورد بررسى قرار دهیم.

خوش تر آن باشد که وصف دلبران

گفته آید در حدیث دیگران

در فراز پایانى این نوشتار، به برخى از گفته‏ها و اعترافات دشمنان آن حضرت اشاره شد؛ بیان این سخنان و اعترافات، ماهیّت مخالفان و دشمنان آن حضرت را براى همگان روشن مى‏نماید؛ زیرا هر انسان عاقل و صاحب خرد، خطاب به دشمنانى چون معاویه خواهد گفت: اگر على(ع) چنین بود، چرا در مورد آن حضرت آن گونه رفتار کردید؟ آیا این‏گونه رفتار با ولىّ خدا، نشانه آلودگى در دنیا و هواپرستى نیست؟ همچنین دستاورد دیگر این‏گونه مطالب، این است که: طرفداران و عمّال و کارگزاران شجره ملعونه بنى‏امیّه و دیگر دشمنان آن حضرت، با وجود بغض و کینه‏اى که نسبت به آن امام همام در ضمیر خبیث خویش داشتند، در مواضع متعددی به عظمت و کمال آن امام بزرگوار اعتراف کرده‏اند.

سخن آخر: از آنچه ذکر شد، به روشنى درمى‏یابیم که فضایل و مناقب امیرالمؤمنین(ع) از لا به لاى پرده‏هاى ضخیم تاریکى عبور نموده و شرق و غرب عالم را پر کرده است، در حقیقت مى‏توان این مسئله را جزء خوارق عادات زندگى آن امام همام بر شمرد و آن را مصداق روشن آیه شریفه: “یُرِیدُونَ لِیُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ”۲۰ آنها مى‏خواهند نور خدا را با دهان‏هاى خود خاموش سازند، ولى خدا نور خود را کامل مى‏کند، هر چند کافران خوش نداشته باشند.

على نور خداست و نور خدا خاموش شدنى نیست و اگر تمام عالم جمع شوند نمى‏توانند آن را خاموش کنند. بسیار تلاش کردند و مى‏کنند تا نور او را خاموش کنند، امّا روز به روز، این نور پر فروغ‏تر شد و مى‏شود، تا جایى که دشمنان قسم خورده حضرتش به آن اعتراف نمودند. “الفضل ما شهدت به الاعداء؛ فضیلت آن است که دشمنان بر آن گواهى دهند.”

و آخر دعوانا أن الحمد لله ربّ العالمین

پى‏نوشت‏ها:

1. ابن ابى‏الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۱۵، ص ۱۱۴ و ۱۷۴٫
2. محمد ابراهیم سراج، امام على (ع)، خورشید بى‏غروب، ص۳۴۵٫
3. علامه مجلسى، بحارالانوار، ج ۳۳، ص ۵۰٫
4. محمد ابراهیم سراج، امام على(ع)، خورشید بى‏غروب، ص ۳۴۵٫
5. ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۶،ص ۷۲ – ۷۴٫
6. شیخ عباس قمى، منتهى الامال، ج ۱،ص ۲۵۲،نشر پیام آزادى، تهران، چاپ اول،۱۳۷۹ ش.
7. شیخ الاسلام، ابراهیم بن محمد حموینى، فرائدالسمطین، ج ۱، ص ۳۷۲ – ۳۷۳، چاپ اول، مؤسسه المحمودى للطباعه و النشر، بیروت، ۱۴۰۰ ق.
8. ابن عساکر، ترجمه الامام على بن ابى‏طالب (ع)، از تاریخ دمشق، ج۲، ص ۸۹٫
9. حکایتهاى شنیدنى، ج ۴،ص ۳۶٫
10. سوره انسان،آیه ۷٫
11. سوره مائده، آیه ۵۵٫
12. سوره هود،آیه ۱۷٫
13. سوره احزاب،آیه ۲۳٫
14. سوره شورى،آیه ۲۳٫
15. مناقب خوارزمى، ص ۱۲۹ – ۱۳۰٫
16. محمد ابراهیم سراج، امام على (ع)، خورشید بى‏غروب، ص۳۵۲٫
17. ابن ابى الحدیده شرح نهج البلاغه، ج ۱،ص ۲۰ – ۲۱٫
18. چنان کهدر منابع اصیل اسلامى شیعه و سنى آمده است که: هرگاه مشکل علمى و قضایى براى هر یک از خلفا در دوران خلافتشان پیش مى‏آمد به آن امام همام مراجعه مى‏کردند. درباره خلیفه دوم آمده است که وى بارها به عجز خود و دانش و فضل بیکران امام على(ع) اعتراف نموده است که مرحوم علامه امینى در “الغدیر” ۷۳ مورد از اعترافهاى وى (خلیفه دوم) را به طور مستند ثبت کرده است. ( به عنوان نمونه ر.ک: مسند احمد، ج ۲،ص ۳۵۲ صواعق المحرقه، ص ۷۶ ریاض النضره، ج ۲،ص ۱۹۴،ص ۲۴۴ ،۱۹۸ – ۱۹۷؛ تذکره الخواص، ص ۸۷ ،۸۸ ،۸۵ ؛ مناقب خوارزمى، ص ۶۰ ،۵۸ ،۴۸ ؛ تاریخ ابن عساکر، ج ۲،ص ۳۲۵ تاریخ ابن کثیر، ج ۷، ص ۳۵۹ ؛طبقات ابن سعد، ۸۶۰ -۴۶۱ – ۴۵۹ و دیگر منابع اصیل اهل‏سنت…).
19. سوره نجم، آیه ۴ و ۳٫
20. سوره صف، آیه ۸٫

غدیر در یک نگاه

“غدیر” در لغت به تالاب و آبگیر گفته مى‏شود که آب باران و سیل در آن جمع مى‏شود۱ و “غدیر خم” آبگیرى است بین مکه و مدینه در ناحیه “جُحفه” واقع در دو میلى جحفه که چشمه‏اى در آن مى‏ریخته و ماجراى ابلاغ ولایت على(ع) در آنجا واقع شده است.۲

در آخرین سال عمر پیامبراکرم(ص) مراسم حجهالوداع با شکوه هرچه تمام‏تر با حضور پیامبر(ص) به پایان رسید. قلبها در‌هاله‏اى از نور و معنویت فرو رفته و لذّت معنوى این عبادت بزرگ هنوز در ذائقه جانها انعکاس داشت.

یاران پیامبر(ص) که عدد آنها را ۹۰ تا ۱۲۴ هزار نوشته‏اند، از خوشحالى درک این فیض و سعادت بزرگ، در پوست نمى‏گنجیدند. این مجموعه تنها از مردم مدینه نبود، بلکه مسلمانان نقاط مختلف جریره عربستان براى کسب این افتخار تاریخى بزرگ، حضرت را همراهى مى‏کردند.

بعد از پایان مراسم، در روز پنج شنبه سال دهم هجرت کاروان به سرزمین جحفه و بیابان خشک و سوزان غدیر خم رسید. این نقطه در واقع چهار راهى است که مردم سرزمین حجاز را از هم جدا مى‏کند، راهى به سوى مدینه در شمال، راهى به سوى عراق در شرق، راهى به سوى غرب و سرزمین مصر و راهى به سوى سرزمین یمن در جنوب پیش مى‏رود و در همین جا بود که مى‏بایست آخرین خاطره و مهم‏ترین فصل این سفر بزرگ انجام پذیرد.

خورشید از نصف النهار گذشت و مؤذّن پیامبراکرم(ص) با صداى اللّه اکبر، مردم را به نماز ظهر دعوت کرد و مردم به سرعت آماده نماز شدند، ولى داغى هوا به قدرى زیاد بود که عدّه‏اى مجبور شدند که قسمتى از عباى خود را به زیر پا و طرف دیگر آن را به روى خود بیفکنند.

بعد از پایان نماز، پیامبر اکرم(ص) بر فراز منبرى از جهاز شتر قرار گرفت تا پیام مهمّ و تازه الهى را به مردم برساند.

آن حضرت بعد از حمد و ثناى الهى و گرفتن اعتراف از مردم بر انجام امر رسالت وتبلیغ آن و بیان حدیث ثقلین و…

دستعلى(ع) را بالا برد و فرمود: “من کنت مولاه فعلىٌّ مولاه؛هر کس من مولا(و رهبر) او هستم، على مولا (و رهبر) اوست.” و این سخن را سه بار و به گفته برخى از راویان حدیث، چهار بار تکرار کرد و به دنبال آن آیه “اکمال” نازل شد و مراسم بیعت با امیر مؤمنان(ع) به عنوان ولى و جانشین پیامبر اکرم(ص) انجام گرفت.۳

آیه اکمال

“الیوم یئس الّذین کفروا من دینکم فلا تخشوهم و اخشون الیوم أکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتى و رضیت لکم الاسلام دیناً؛۴ امروز کافران از دین شما ناامید شده‏اند. بنابراین، از آنها نترسید و از من بترسید. امروز دین شما را کامل و نعمتم را براى شما تمام کردم و راضى شدم که اسلام براى شما دین و آیین باشد.”

شرح واژه‏هاى آیه

“یوم” در چهار معنا استعمال شده است:

1. مدّت زمانى که از طلوع فجر آغاز و به غروب خورشید ختم مى‏شود. بنابراین معناى یوم در مقابل لیل است مانند: “یوم سبتهم”۵ و “فعدّهٌ من أیّام اخر”۶٫
2. به معناى مجموع شبانه روز، مانند نماز یومیّه.
3. به معناى عصر، روزگار و برهه‏اى از زمان، همچون: “تلک الایّام نداولها بین النّاس”.۷
4. به معناى مرحله، چنان که درباره خلقت آسمان و زمان فرمود: “فى ستّه أیّام”.۸

الف و لام “الیوم” در آیه اکمال، براى عهد است و اشاره به روز معیّن و مشخّصى دارد که نزد گوینده و شنونده معلوم است. بدین ترتیب، واژه “الیوم” به معناى امروز در مقابل دیروز و فردا مى‏باشد و “الیوم” دوم تأکید و تکرار آن براى اهمیت آن روز بزرگ است.

“تمام” شدن یک چیز بدین معنى است که به جایى برسد که تمام اجزاى آن بدان ملحق شود و احتیاج به چیز دیگرى نداشته باشد، در حالى که ناقص، به اشیاى خارج از خودش احتیاج دارد.۹

“کمال” شى‏ء به این است که به جایى برسد که غرض از آن شى‏ء حاصل شود.۱۰

“دین” در لغت به معناى خضوع و انقیاد در برابر برنامه و مقررات معین است۱۱ و در اینجا بر مجموعه احکام و معارفى اطلاق شده که از جانب خداى سبحان نازل گشته تا برنامه زندگى بندگان او باشد.

اسناد اکمال به دین نشان مى‏دهد که چیزى به این مجموعه اضافه شده است ولیکن از سنخ سایر اضافات نیست، بلکه از امورى است که تغییر اساسى در دین ایجاد کرده و آن را از جهت عمودى پیش برده است.

ذکر کلمه “لَکُم” براى اشاره به این است که در اکمال دین، منفعت و مصلحت مکلّف ملاحظه شده است.

نعمت مطلق و مشروط

نعمت بیانگر نوع خاصى از برخوردارى و خوشگوارى است که گاهى مشروط است، مانند تمام موجودات هستى که در خدمت انسان اند تا در مسیر سعادت از آنها استفاده کند و چنانچه در این مسیر قرار گرفت، نعمت است و گرنه نقمت است، ولى ولایت الهى و ولایت اولیاى او، نعمت مطلق است که همیشه نعمت است و هرگز نقمت نخواهد شد؛ زیرا اگر این نعمت براى کسى وجود داشته باشد، حتماً مایه تقرّب و بلکه عین تقرّب است.۱۲

اضافه “نعمت” به ضمیر متکلّم “ى” که به خدا بر مى‏گردد، حکایت از شرافت این نعمت مى‏کند. “رضیت” از ماده “رضى” است و آن به معناى موافقت و تمایل داشتن نسبت به چیزى است و مفسّران آن را به معناى اختیار و برگزیدن دانسته‏اند.۱۳

“اسلام” از ریشه “سلم” مقابل خصومت و به معناى موافقت شدید ظاهرى و باطنى است، به گونه‏اى که هیچ اختلافى وجود نداشته باشد.۱۴

“الیوم” کدام روز است؟

آنچه از آیه استفاده مى‏شود، این است که در یکى از روزهاى صدر اسلام حادثه‏اى عظیم رخ داد که قرآن کریم ویژگیهاى ذیل را براى آن ذکر مى‏کند:

1. امید تمام دشمنان را که براى نابودى اسلام دندان طمع تیز کرده بودند، به یأس مبدّل کرد: “یئس الّذین کفروا”.
2. افزون بر تبدیل شدن امیدشان به یأس، آن چنان زمینه فعالیت آنها را خنثى کرد که ترس مسلمانان را از آنان بى جهت دانست: “فلاتخشوهم”.
3. امکان داشت که مسلمانان با پشت پا زدن و نادیده گرفتن آن نعمت بزرگ، کفران نعمت کنند و زمینه غضب الهى و بازگشت سلطه کفار را فراهم و امید تازه‏اى در آنان ایجاد کنند. از این رو، براى پیشگیرى از این مسئله فرمود: “واخشون”.
4. پیشرفتى کیفى (کمال) در دین الهى ایجاد کرد و مایه تکامل آن گردید: “اکملت لکم دینکم”.
5. پیشرفت کمّى (تمامیّت) در نعمت مطلق الهى (ولایت) ایجاد کرد و آن را به مراحل پایانى رساند: “اتممت علیکم نعمتى”.
6. در مرحله ابلاغ نیز خدا راضى شد تا اسلام دین ابدى مردم گردد: “رضیت لکم الاسلام دیناً”.۱۵

پس باید روزى را در تاریخ اسلام پیدا کرد که این خصوصیات شش گانه را داشته باشد.

روزهاى برجسته‏اى که در تاریخ اسلام وجود دارد و ممکن است همان روز معین باشد، عبارت است از:

1. روز تولد پیغمبر اکرم(ص) که هر چند سر فصل مهمى در تاریخ بشر بود و موجب حوادث مهمّى شد، لیکن هیچ یک از خصوصیات اکمال دین، اتمام نعمت، یأس دشمنان و… در آن وجود نداشت و با تاریخ نزول آیه هم سازگارى ندارد.
2. روز مبعث، چنان که ممکن است مراد از “والعصر” عصر بعثت باشد. این هم نمى‏تواند مراد باشد، زیرا بعثت حادثه‏اى بود که فقط على(ع) و خدیجه(س) از آن باخبر شدند و کافران از آن حادثه عظیم مطّلع نشدند تا ناامید شوند. افزون بر این، در آن روز دین کامل نشده بود.
3. “یوم الانذار” و روز اعلام عمومى دعوت از ناحیه پیامبراکرم(ص) در سال سوم هجرت. این هم نمى‏تواند مقصود باشد، زیرا اعلان عمومى، نه تنها موجبات یأس سران شرک را فراهم نکرد، بلکه طمع آنان را به نابودى اسلام برانگیخت، گذشته از این، بخش ناچیزى از دین تا آن روز ابلاغ شده بود و تا رسیدن به مرحله کمال فاصله فراوانى داشت.
4. روز هجرت از مکه و نجات از آزار مشرکان. این روز نیز مدّ نظر نیست، چرا که اوّلاً هجرت بر اثر هراس از آزار و اذیت مشرکان مکه صورت گرفت. پس موجب ناامیدى کافران نشده بود و ثانیاً روز هجرت روز کمال دین نبود.
5. روز ورود به مدینه و تشکیل حکومت اسلامى. این هم نمى‏تواند مقصود باشد، چرا که این روز مایه یأس مشرکان نشد. نشانه‏اش جنگ بدر و احد و خندق است که مشرکان خودشان را به مدینه رساندند. افزون بر این، بسیارى از آیات پس از آن روز نازل شده است.
6. روز فتح مکه، این هم نمى‏تواند مدّ نظر باشد، زیرا اوّلاً بسیارى از احکام و آیات پس از فتح – که در سال هشتم هجرى اتفاق افتاد – نازل شد. پس دین در این روز کامل نشده بود، ثانیاً فتح مکه نیز مایه یأس کامل نشده بود؛ به دلیل اینکه به پیمانهاى عدم تعرّض پایبند بودند و به سنت جاهلى خود نیز – مانند برهنه حج کردن زنها – عمل مى‏کردند. به قول امیرمؤمنان (ع)“اسلام نیاورده‏اند، بلکه (اظهار اسلام کرده‏اند و) اجباراً تسلیم شده بودند و کفرشان را پنهان مى‏داشتند. پس آن گاه که یاران(وعِدّه و عُدّه) فراهم شد، علیه اسلام آشکار کردند.۱۶

و ثالثاً تاریخ نزول این سوره مدّتها بعد از فتح مکّه بوده است.

7. روز نزول آیات اوّل سوره برائت و اعلام آن در سال نهم هجرت.

این هم نمى‏تواند مراد باشد؛ زیرا اگرچه اعلام برائت، مشرکان مکه و حتى مشرکان و بت پرستان حجاز را تحت فشار قرار داد، ولى در آیه مى‏فرماید: همه کافران، یعنى مشرکان مکه، یهودیها، نصرانیها، امپراطور قدرتمند ایران و روم و…مأیوس شدند.

همچنین دین نیز در آن روز به کمال خودش نرسیده بود. افزون بر آن سوره برائت مدّتها قبل از نزول این سوره بوده است.

8. روز عرفه، یعنى نهم ذى الحجه سال دهم هجرت که اسلام به اوج شکوفایى خود رسیده بود و بسیارى از مسلمانان مراسم عبادى حج را همراه رسول خدا(ص) به جا آوردند. محور اصلى تفاسیر عامّه در آیه اکمال، همین احتمال است و مدّعى هستند که این آیه در سرزمین عرفات نازل شده است ؛ ولى با دقت، روشن مى‏شود که این روز نیز منظور نیست، زیرا در این روز حادثه قابل توجهى پیش نیامد تا موجب یأس کفار و تکمیل دین باشد.یأس مشرکان قریش در ماجراى فتح مکه حاصل شد و یأس مشرکان حجاز هنگام نزول آیات برائت و اعلام آن توسط امیرمؤمنان(ع) در سال نهم هجرى اتفاق افتاد، امّا بقیّه کفار اعم از یهود، نصارى، مجوس، و… در آن روز یعنى روز عرفه سال دهم هجرى هنوز امیدوار بودند.

علاوه بر این، وقوع چنین حجّى با حضور پیامبر اکرم(ص) موجب کمال حج است و هرگز موجب کمال دین نمى‏شود، هر چند در روز عرفه هنوز اعمال حج هم تمام نشده بود.

همچنین پیغمبر اکرم(ص) حدود هشتاد روز بعد از روز عرفه حجه الوداع در قید حیات بود و برخى از احکام و آیات در این مدّت نازل شد. بدین جهت، روز عرفه، دین به حدّ کمال خود نرسیده بود.۱۷

احتمال معقول

شایان توجه است که منافقان و مشرکان لجوج همواره از طرق مختلف تلاش مى‏کردند جلوى تبلیغات پیامبراکرم(ص) را بگیرند. آنان از طریق تهمت و افترا، محاصره اقتصادى و اخراج از مکّه کارشکنى کردند و در مدینه نیز منافقان بارها در جنگهاى رسول خدا(ص) با مشرکان سرپیچى کردند و با مشرکان روابط مرموز سیاسى – اطلاعاتى برقرار کردند و عقاید مردم را به بازى گرفتند، امّا هیچ یک به نتیجه نرسید.

در کنار این توطئه‏ها، پیوسته به مرگ آن حضرت دل بسته بودند و مى‏گفتند: “او پادشاهى همانند سایر پادشاهان است که با مرگ او تمام ادعاهایش فراموش خواهد شد؛ زیرا فرزند پسر ندارد تا بعد از او راهش را ادامه دهد. به همین علّت، او را “ابتر” و بلاعقب و بى دنباله مى‏نامیدند.”۱۸ که سوره کوثر در ردّ این نسبت نازل شد.

زمخشرى با اشاره به این ماجرا مى‏گوید: “کانوا یقولون انّ محمداً صنّورٌ اذا مات مات ذکره؛۱۹ آنان مى‏گفتند: به راستى محمد صنور(فرد ضعیف، ذلیل، بدون اهل و دنباله و بى یار و یاور) است که با مرگش یاد او مى‏میرد.”

شکى نیست که نه تنها ملک و سلطنت با مرگ مَلِکو سلطان مى‏میرد، بلکه دین، آیین و قانون نیز هرچند کامل، عادلانه و حق باشد، با مرگ آورنده آن با تهدید مواجه مى‏شود، زیرا با مرور ایّام و حوادث، نیازهاى جدیدى پیش مى‏آید که پاسخ گویى به آنها و تطبیق آن حوادث بر خطوط کلّى دین و اصول قانون از عهده هر کسى بر نمى‏آید.

اگر براى دین و قانون، متولّى مشخص و معین وجود داشته باشد، در کوران حوادث و بحران اجتماعى محفوظ مى‏ماند؛ خواه آن فرد مشخص شده باشد یا اینکه به بیان شرایط و معیارهاى شایستگى وى اکتفا شده باشد، ولى اگر متولّى معین نشده باشد و دین بدون متولّى بماند، حتى از جانب هواداران در معرض تهدید است و با افزوده شدن دشمن بیگانه، خطر بسیار جدّى‏تر خواهد بود.

بنابراین، انتظار و تحلیل دشمنان قسم خورده نسبت به نابودى و از هم پاشیدگى دین اسلام با مرگ پیامبر اکرم(ص) انتظارى طبیعى و تحلیلى مطابق با سنّت اجتماعى بوده است.

بدین ترتیب، اگر با تعیین جانشینى براى پیغمبر اکرم(ص) رهبرى دینى از فرد حقیقى با عنوان و حقیقت “عصمت” منتقل مى‏شد، نتایج زیر به دست مى‏آمد:

1. تمام نقشه‏هاى دشمنان نقش بر آب مى‏شد و آخرین امیدشان به یأس مبدّل مى‏گشت.
2. تغییر کیفى و پیشرفت عمودى در دین حاصل مى‏شد و سبب تکامل آن مى‏گردید؛ زیرا دین، متولّى و مفسّر رسمى پیدا مى‏کرد و از تحریف محفوظ مانده، با دفاع جانانه از آن موجبات استقامت دین در مقابل بیگانه را فراهم مى‏کرد. از آنجا که این حکم، از سنخ سایر احکام نیست، نزول احکام و آیات دیگر در باقى مانده عمر پیغمبر اکرم(ص) منافاتى با اکمال دین پیدا نمى‏کرد.
3. نعمت ولایت الهى که در ولایت پیغمبر اکرم(ص) تبلور یافته بود، با جعل ولایت براى جانشینان آن حضرت به اتمام مى‏رسید.
4. در چنین شرایطى ترسیدن مسلمانان از دسیسه‏هاى دشمنان بى جهت بود.
5. اسلام با داشتن چنین متولّیانى مى‏توانست دین برگزیده الهى براى جامعه بشرى براى همیشه تاریخ باشد.
6. باید از خدا ترسید و در پذیرش یا ردّ چنین متولّیان و جانشینانى حبّ و بغضهاى شخصى را دخالت نداد.۲۰

بنابراین، تمام خصوصیّتهاى شش گانه‏اى که در آیه مطرح شده است، با تعیین جانشینى براى آن حضرت حاصل مى‏گردید.

بدین ترتیب، اگر “الیوم” مصداقى در تاریخ اسلام داشته باشد. که با توجه به اخبار، آیه کریمه، قطعاً چنین مصداقى وجود دارد…روزى جز هیجده ذى الحجه سال دهم هجرى که در آن روز پیغمبر اکرم(ص) به دستور خداى سبحان على(ع) را به جانشینى خود نصب کرد، نخواهد بود.

این همان احتمالى است که تمام مفسّران شیعه در کتب خود آورده‏اند و روایات متعددى از طریق فریقین آن را تأیید مى‏کند و با محتویات آیه کاملاً سازگار است.

آرى، روز غدیرخم روزى است که پیامبر اکرم(ص) امیر مؤمنان على(ع) را رسماً براى جانشینى خود تعیین کرد و کفار در امواجى از یأس فرو رفتند، چرا که مشاهده کردند مردى چون على(ع) که از نظر علم و تقوا و قدرت و عدالت بعد از پیامبر اکرم(ص) در میان مسلمانان بى نظیر بود، به عنوان جانشینى پیامبر خدا(ص) انتخاب شد و از مردم براى او بیعت گرفته شد و یأس و نومیدى نسبت به آینده اسلام آنها را فرا گرفت ؛ زیرا فهمیدند با تعیین ولایت، اسلام آیینى ریشه دار و ماندگار گشت و با تعیین متولّى و مفسّرى چون على(ع) و فرزندان معصومش بعد از او، اسلام کامل شد و نعمت به نهایت رسید.

روایات مؤیّده

روایات فراوانى از طرق معروف اهل سنّت و شیعه نقل شده است که به صراحت بیان مى‏کنند که آیه اکمال در روز غدیر خم و به دنبال ابلاغ ولایت على(ع) نازل گردید. در ادامه به نمونه‌هایى اشاره مى‏شود:

1. حافظ ابو نعیم اصفهانى در کتاب “ما نزل من القرآن فى علىٍ(ع)” از ابوسعید خدرى (صحابى معروف) نقل کرده که پیامبر(ص) در غدیر خم على(ع) را به عنوان ولایت به مردم معرفى کرد و مردم متفرق نشده بودند که آیه “الیوم اکملت لکم…”نازل شد. در این هنگام، پیامبر اکرم(ص) فرمود: “اللّه اکبر على اکمال الدّین و اتمام النّعمه و رضى الرّبّ برسالتى و بالولایه لعلىّ (ع) من بعدى ثم قال من کنت مولاه فعلىّ مولاه…؛۲۱ اللّه اکبر بر کامل شدن دین و تمام شدن نعمت و خشنودى خداوند از رسالت من و ولایت على(ع) بعد از من. سپس فرمود: هر کس من مولاى اویم، على(ع) مولاى اوست. خداوندا! آن کس که او را دوست بدارد، دوست بدار و آن کس که او را دشمن دارد، دشمن بدار! هر کس که او را یارى کند، یارى‏اش کن و هر کس دست از یاریش برداشت، دست از او بردار!”
2. جلال الدین سیوطى این گونه نقل کرده است: “لمّا نصب رسول اللّه(ص) علیّاً یوم غدیر خمٍّ فنادى له بالولایه هبط جبرئیل علیه بهذه الآیه (الیوم اکملت لکم دینکم؛۲۲ وقتى که پیامبر خدا(ص) در روز غدیر خم على بن ابى طالب(ع) را به جانشینى خود نصب کرد و به ولایت او ندا داد، جبرئیل با آیه “امروز دین شما را کامل کردم…” بر آن حضرت نازل شد.”
3. امام باقر(ع) فرمود: “آخر فریضهٍ انزلها اللّه تعالى الولایه ثمّ لم ینزل بعدها فریضهً ثمّ نزّل (الیوم اکملت لکم دینکم) بکراع الغمیم؛۲۳ آخرین فریضه‏اى که خداى تعالى نازل کرد، ولایت بود که پس از آن فریضه‏اى را نازل نکرد. آن گاه آیه (الیوم اکملت لکم دینکم) را در منطقه کراع الغمیم (نام وادى بین مکه و مدینه که در حوالى جحفه واقع شده و ماجراى غدیر در آن اتفاق افتاده است.) نازل کرد.”

و به طور کلّى، در کتاب الغدیر شانزده روایت در این زمینه، ودر تفسیر برهان و نور الثقلین ده روایت از طرق مختلف نقل شده که این آیه درباره على(ع) و در روز غدیر خم نازل گردیده است.۲۴

مرحوم علامه سید شرف الدین مى‏نویسد: “نزول این آیه در روز غدیر در روایات صحیحى از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل شده و اهل سنّت، شش حدیث با اسناد مختلف از پیامبر(ص) در این زمینه نقل کرده‏اند که صراحت در نزول آیه در این جریان دارد.”۲۵

بحث را با قسمتى از اشعار “غدیریه” آقاى سازگار به پایان مى‏بریم:

پیام نور به لبهاى پیک وحى خداست

بخوان سرود ولایت که عید اهل ولاست

غدیر، عید خدا، عید احمد، عید على

غدیر عید نیایش غدیر عید دعاست

غدیر سلسله‏دار کمال دین تا حشر

غدیر آینه دار على ولى اللّه است

غدیر حاصل تبلیغ انبیا همه عمر

غدیر میوه توحید اولیاء همه جاست

غدیر هدیه نور از خدا به پیغمبر(ص)

غدیر نقش ولاى على به سینه ماست

غدیر یک سند زنده یک حقیقت محض

غدیر خاطره‏اى جاودانه و زیباست

غدیر صفحه تاریخ وال من والاه

غدیر آیه توبیخ عاد من عاداست

هنوز لاله اکملت دینکم روید

هنوز طوطى اتممت نعمتى گویاست

هنوز خواجه لولاک را نداست بلند

که هر که را که پیمبر منم على مولاست

چنان که من همگان را به نفس اولایم

على وصىّ من از نفس او به او اولاست۲۶

پى‏نوشت‏ها:

1. فرهنگ معین، ج ۲، ص ۲۳۹۳٫
2. همان، ج ۶، ص ۱۲۴۴؛ التحقیق، علامه مصطفوى، چاپ اعتماد، ۱۳۸۵، مرکز نشر آثار علامه مصطفوى ج، ص ۱۳۹٫
3. ر.ک: ترجمه الغدیر علامه امینى، احمد امینى، نجفى، تهران، چاپ دوم، ۱۳۷۲ ش، ج ۱، ص ۳۴ – ۲۹؛ تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازى، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۰ ش، ج ۵، ص ۱۱ – ۸٫
4. سوره مائده، آیه ۳٫
5. سوره اعراف، آیه ۱۶۳٫
6. سوره بقره، آیه ۱۸۴:”پس تعدادى از روزهاى دیگر.”
7. سوره آل عمران، آیه ۱۴۰، “و ما این روزها را بین مردم مى‏گردانیم.”
8. سوره اعراف، آیه ۵۴،”در شش روز”.
9. المفردات راغب اصفهانى، دفتر نشر الکتاب، ص ۷۶ – ۷۵٫
10. همان، ص ۴۴۱٫
11. ظهور ولایت در صحنه غدیر، محمد صفایى،نشر اسراء، ۱۳۸۰ش، ص ۴۷٫
12. همان، ص ۵۲٫
13. الکشاف، محمود زمخشرى، بیروت، دارالکتاب، ج ۱، ص ۶۰۵٫
14. التحقیق، همان، ج ۵، ص ۲۲۸٫
15. تفسیر المیزان، علامه طباطبایى، دارالکتب الاسلامیه، چهارم ۱۳۶۲ ج ۵، ص ۱۸۵ – ۱۸۴٫
16. نهج البلاغه، نامه ۱۶٫
17. ر.ک: ظهور ولایت در صحنه غدیر، ص ۷۷ – ۶۳، تفسیر نمونه، ج ۴، ص ۲۶۴ – ۲۶۳؛ تفسیر المیزان، همان، ص ۱۸۵ – ۱۸۳٫
18. تفسیر المیزان، همان، ص ۱۸۵٫
19. الکشاف، ج ۴، ص ۸۰۸، ذیل آیه ۱ سوره کوثر.
20. ظهور ولایت در صحنه غدیر، ص ۸۷ – ۸۴، با تلخیص؛ المیزان، همان، ج ۵، ص ۱۹۰ – ۱۸۵٫
21. فرائد السمطین، محمد جوینى، بیروت، مؤسسه المحمودى، ۱۳۹۸ ق، ج ۱، ص ۷۸، ح ۴۶ و ۴۷؛ الغدیر، علامه امینى، تهران، دارالکتب السلامیه، ج ۱، ص ۲۳۰٫
22. درالمنثور، سیوطى، ج ۳، ص ۱۹؛ ر.ک: الغدیر، ص ۲۳۲ – ۲۳۱٫
23. نورالثقلین، جوینى، ج ۱، ص ۵۸۸٫
24. الغدیر، ص ۲۳۷۲۳۰، تفسیر برهان، ج ۱،ذیل آیه ۳ مائده، به نقل از: تفسیر نمونه، ج ۴، ص ۲۶۷٫
25. المراجعات، سید شرف الدین چاپ چهارم، ص ۳۸٫
26. نخل میثم، غلامرضا سازگار(میثم)، قم، نشر حق بین، ۱۳۷۶ ش، ص ۶۸ – ۶۷٫

غلامرضا گلى زواره

آذرخشى در کویر ستم

اوج فعالیت‏هاى مبارزان مذهبى و شروع یک دوران تازه در حیات گروههاى سیاسى ارزشى و پیرو امام خمینى از موقعى است که خبر رسید سید مصطفى خمینى به مرگى ناگهانى و مشکوک در نجف در گذشته است، رژیم پهلوى که همچون سال‏هاى گذشته مانع انتشار آگهى‏هاى تسلیت و ترحیم این چنینى مى‏شد، نتوانست جلو انتشار آگهى‏ها را بگیرد ناگهان ستون جراید و نشریات از آگهى‏هاى سوگ و ماتم به مناسبت شهادت آقا مصطفى پُر شد و در اطلاعیه‌هایى علما و روحانیان ضمن تسلیت خبر از برگزارى مراسم مى‏دادند.

رژیم به دست و پا افتاده بود که جلو چنین مجالس و محافلى را بگیرد و یا حداقل از سیاسى شدن آن‏ها جلوگیرى کند. چرا که این مراسم اقشار و جمعیت‏هاى مبارز و ضد استبدادى را متشکل و هم جهت مى‏نمود و به بهانه تشکیل مجلس ترحیم سخنران‏هاى مخالف شاه به افشاگرى مى‏پرداختند، گویى فریادى در گوش همگان زمزمه مى‏کرد کسى که مى‏تواند پرچم مبارزه علیه ستم و استکبار را بر دوش گیرد پدر حاج آقا مصطفى مى‏باشد شخصیت مبارزى که سال‏ها در تبعید، رهبرى مبارزات را بر عهده داشته و هیچ حادثه‏اى او را از این مسیر درست باز نمى‏دارد حتى شهادت فرزند ارشد و مشاور و بازوى توانایش، چنان که ترجیع بند پاسخ او به تلگراف‏هاى تسلیتى که از سراسر جهان به سوى نجف سرازیر شده بود این بود: این مصیبت در مقابل مصیبتى که توسط شاه و پدرش بر فرزندان مسلمان ایران رفته ناچیز است.۱

سى و شش ساعت بعد از شهادت مصطفى این دستورالعمل به مراکز ساواک از مرکز ارسال گردید: سید مصطفى خمینى فرزند ارشد روح اللّه خمینى در اثر سکته قلبى(؟!) در عراق فوت نموده است و چون از جانب روحانیون مجالس ختمى به این مناسبت برگزار خواهد شد پیش بینى لازم معمول و چنانچه این مجالس بطور ساده برگزار شود بلامانع (است) وعاظ و سخنرانان فقط درباره متوفى صحبت و حساسیتى درباره خود خمینى نشان داده نشود؛ ولى در صورتى که علیه مصالح کشور مطالبى عنوان و یا در خارج از محیط مجالس عناصرى دست به تحریکات یا تظاهراتى دست بزنند شهربانى محل با تدابیر لازم از این اقدامات جلوگیرى به عمل آورد. رئیس اداه کل سوم ساواک، ثابتى، که این فرمان را صادر کرد پیش بینى نمى‏کرد که مراسم ختم حاج آقا مصطفى این قدر گسترده است و بعد از گزارشاتى که ازانعقاد این مجالس در قم و جاهاى دیگر بهاین اداره رسید، چنین دستور العملى را صادرکرد.۲

بر خلاف تهدیدها و ارعاب‏هاى ساواک و شهربانى مراسم بزرگداشت سید مصطفى خمینى از اول آبان ۱۳۵۶ تا اربعین شهادت او به طور پیوسته در تهران و شهرستان‏ها تداوم یافت، از گزارش‏هاى ساواک بر مى‏آید که در قم، تهران، اصفهان، شیراز، یزد، همدان، تبریز، مراغه، ارومیه، اراک، کاشان، سمنان، گرمسار، قزوین، کرج، خرم آباد، خمین، زاهدان، بهشهر، بهبهان، اهواز، آبادان، خرمشهر و…مراسمى برگزار گردیده است و حتى در برخى شهرها چون قم گاهى در یک روز چندین مجلس منعقد مى‏گردید، در تهران در روز پنجم آبان ۱۳۵۶ در بازار(مسجد جامع) در میدان شوش( مسجد وفا) و در تجریش(مسجد همّت) مراسم ترحیمى برگزار شده بود. در این برنامه‏ها گویندگان مذهبى و روحانیان مبارز با بهره‏گیرى از فرصت بدست آمده در تشریح و بیان راه و اندیشه امام و نمایاندن هرچه افزون‏تر ماهیت ضد اسلامى رژیم شاه و برانگیختن مردم علیه هیأت حاکمه داد سخن دادند و با آوردن نام امام خمینى که آفریننده حماسه‏ها و خیزش‏ها و مقاومت‌هاست سیماى جامعه را متحوّل ساختند و با مطرح شدن نام و یاد آن رهبر دور از وطن، شور و شوق تازه‏اى در دل‏ها پدید آوردند.۳

در کشورهاى دیگر نیز از جمله عراق، عربستان، پاکستان، افغانستان، کویت، بحرین، قطر، انگلستان، اروپا، آمریکا، کانادا هند، سوئد، سوریه، لبنان، و…. مجالس عزادارى و در بعضى جاها تظاهرات صورت گرفت و سیل تسلیت‏ها از نقاط گوناگون جهان به طرف نجف سرازیر گردید.۴

شهادت حاج آقا مصطفى و تشکیل جلسات فاتحه و روشنگرى شاگردان امام و بر ملا شدن جنایات شاه حضور معنوى امام را در میان اقشار جامعه در پى داشت. امام از این موقعیت استثنایى به نفع انقلاب بهره‏برد و اقشار مردم را براى یک مبارزه‏اى سخت بسیج کرد. از همان ابتداى کار عوامل ساواک و برخى مرتجعین وابسته به رژیم احساس خطر کردند و هشدارهایى دادند، منابع ساواک این گونه گزارش داده‏اند:

نظریه اطرافیان شریعتمدارى در مورد برقرارى مجالس ترحیم(شهید) مصطفى خمینى: صبح امروز هشتم آبان ۱۳۵۶ با حاج ابوالفضل مشکینى صحبت مى‏کردیم نامبرده از این که روحانیون و آیات (عظام) و هم چنین بازاریان این قدر مجلس فاتحه براى سید مصطفى خمینى گرفته بودند اظهار نگرانى کرده و اظهار مى‏داشت این طور که اطرافیان و طرفداران (آیت اللّه) خمینى شروع به تبلیغات براى وى کرده‏اند نمى‏دانم در آینده تکلیف سایر مراجع چه مى‏شود…کار ما(دستگاه شریعتمدارى) که از اوّل روى برنامه صحیح بود الآن از دست رفته و بهم ریخته(است) محصّلین علوم دینیّه از اطراف آقاى شریعتمدارى رنجیده شده و دنبال بهانه مى‏گردند که از دیگرى تبلیغ کنند. ضمناً آقاى (ابوالفضل) مشکینى از وعّاظ و منبرى‏ها هم خیلى ناراحت بود که چطور نام (امام خمینى) را با القاب ذکر مى‏کنند ولى نام سایر مراجع را این طور نمى‏برند. نظریهیکشنبه: با توجه به صداقت منبع، گزارش صحیح است.۵

تلاش‏هاى سیاسى در قالب مجالس ترحیم

اولین مجلس فاتحه‏اى که براى حاج آقا مصطفى در قم برگزار شد، در مسجد اعظم بود که به دلیل وجود جوّ رعب و وحشت حتى اسمى از آن شهید و پدرش برده نشد، حتى اعلامیه‏اى که در آن مجلس فاتحه اعلام شده بود نام فرزند امام را با عبارت (حاج سید مصطفى موسوى) ذکر کرده بود، کمتر کسى جرأت منبر رفتن و سخنرانى در این گونه مجالس را داشت.۶ حجهالاسلام و المسلمین محمد مهدى اکبرزاده مى‏گوید: یادم مى‏آید یکى از دوستان طلبه در گوشه ضلع شرقى مسجد عبا را بر سر کشید و بعد با صداى بلند براى یاد بود و طلب مغفرت آن علامه شهید از مردم صلوات گرفت و آن گاه با صراحت نام امام را برد و گویا مجلس منتظر شنیدن نام رهبر بود، ناگهان صداى گریه شدید از جمعیت برخاست و همه به یاد غربت آن بزرگ مرد که سال‏ها نامش در مرکز فقاهت شیعه در خفا برده مى‏شد، گریستند، فراموش نمى‏کنم که یکى از منبرى‏هاى قم وقتى مى‏خواست مسئله‏اى را ار رساله حضرت امام بازگو کند مى‏گفت: آن که اسمش بر وزن کلینى است.۷

امّا اولین بار در مجلس فاتحه‏اى که از سوى آیت اللّه گلپایگانى برپا گردید، حجهالاسلام و المسلمین سید محمد آل طه بر فراز منبر درباره زندگى حاج آقا مصطفى سخنرانى کرد و رسماً نام زندگى امام و فرزندش را بر سر زبان‏ها انداخت، در این مراسم و مجالس مشابهى که بعداً برگزار شد مردم هنگام شنیدن نام رهبر با هیجان و صداى بلند صلوات مى‏فرستادند و بدین وسیله از امام تجلیل و احساسات خود را درباره او ابراز مى‏کردند.۸

این مجلس بسیار با شکوه و مکان برگزارى پر از جمعیت بود،علاوه بر سه شبستان بزرگ مسجد اعظم دو صحن بزرگ حرم تا میدان بزرگ جلوى فیضیه از حاضران در مجلس ترحیم موج مى‏زد، مأموران ساواک با لباس شخصى در میان مردم مراقب اوضاع بودند، دم در مسجد برخى از اعضاى بیت امام و نیز فرزندان آیت اللّه گلپایگانى به عنوان صاحب عزا ایستاده بودند، افراد مشغول تلاوت قرآن از روى جزوات بودند و نوار قرآن از طریق بلندگو پخش مى‏شد. آیت اللّه بنى فضل مى‏گوید: در این اوضاع و احوال شیخ صادق خلخالى از دم در وارد مسجد شد و از لابلاى جمعیت فشرده خودش را به منبر رسانید ضبط صوت را خاموش کرد و میکروفن را بدست گرفت و چند دقیقه‏اى از حضرت امام با القاب و عناوین یاد کرد و افزود: در این ایام فرزند مرجع بزرگ جهان تشیع به شهادت رسیده است، وقتى او پس از مقدمه چینى نام امام را بر زبان آورد مردم یک دل و یک صدا صلوات فرستادند و شعار درود بر خمینى سر دادند، در همین ایام مجلس دیگرى در مسجد اعظم منعقد شد که این بار حجهالاسلام و المسلمین محمد عبایى خراسانى بر مبنر رفت و با شجاعتى ستودنى در بخشى از سخنان خود از رژیم ستم شاهى انتقاد کرد.۹

در گزارش‏هاى ساواک آمده است: در پایان مجلس ختمى که توسط آیت اللّه گلپایگانى در مسجد اعظم قم بعد از نماز مغرب امشب (اول آبان ۱۳۵۶) منعقد گردیده بود بطور پراکنده از جانب تعدادى معدود از طلّاب طرفدار(امام) خمینى با ذکر شعار درود بر خمینى نظم مسجد بهم خورده و شرکت کنندگان که تعداد آنان متجاوز از ۶۰۰۰ نفر بودند مسجد را سریعاً ترک(کردند) و در این بین اعلامیه پلى کپى شده تحت عنوان بپاخیزید که روشنفکران بپاخاستند به امضاى روحانیون قم، کنفدراسیون دانشجویان ایران در محوطه مسجد توزیع که فوراً به وسیله مأمورین انتظامى جمع آورى گردید. در این مجلس آیات مقیم قم منجمله گلپایگانى(بانى مجلس)، شریعتمدارى، مرعشى نجفى، مرتضى حائرى(پدزن متوفى) و سایر آیات و روحانیون دیگر شرکت داشتند و نیز اعلام گردید که فردا صبح در همین مسجد مجلس دیگرى از ناحیه گلپایگانى و بعد از نماز مغرب روز دوم آبان در حسینیه نجفى از طرف آیت اللّه مرعشى نجفى مجلس ختم منعقد خواهد شد.۱۰

در سند دیگرى از مدارک ساواک مى‏خوانیم؛ موضوع:برگزارى مجلس ترحیم به مناسبت فوت مصطفى خمینى وسیله مدرسین. از ساعت هشت صبح روز جمعه ۶ آبان ۱۳۵۶ به مناسبت درگذشت مصطفى خمینى مجلس ترحیمى از طرف مدرسین حوزه علمیه در مسجد اعظم برقرار گردید، در این مجلس از ساعت هشت الى نه و سى و پنج دقیقه تلاوت قرآن بود، سپس شیخ صادق خلخالى پشت میکروفن قرار گرفت. جمعیت حاضر در جلسه را به آرامش و سکوت دعوت کرد و ضمناً اعلام کرد که مجالس بعدى در تهران در مسجد جامع و مسجد ارک برپا مى‏گردد. پس از آن شیخ ابوالقاسم خزعلى پیرامون نقش روحانیّت در دنیا صحبت کرده، اظهار داشت عدّه‏اى از افراد کوتاه فکر مى‏گویند دین از سیاست جداست ولى این طور نیست، دو اصل مهم قانون اساسى مربوط به مراجع فقیه است….مردم مى‏خواهند که مرجع بزرگ به وطن بازگردد و در خاتمه آزادى آیت اللّه قمى را که در کرج است خواستار شد، بعد از خزعلى شیخ مهدى ربانى رانکوهى صحبت کرد. او خیلى تند و پر حرارت گفت وظیفه وزارت امور خارجه یکى این است که اگر یکى از اتباع ایران در یک کشور خارجى فوت نماید باید در مورد علت مرگ او رسیدگى شود که چه شده که از دنیا رفته است. چرا وزارت امور خارجه در مورد فوت حاج آقا مصطفى خمینى تحقیق نکرده و اگر تحقیق کرده چرا در روزنامه‏ها درج نشده است….

نظریه شنبه: جمعیت امروز حدود بیست هزار نفر بود و دانشجویان هم در محل زیاد به چشم مى‏خوردند ولى مجلس شدید تحت کنترل بود. جلو درب مسجد هم عدّه‏اى از مدرسین به اسامى محمد على گرامى،شیخ محمد یزدى، صادق خلخالى، شیخ مهدى ربانى رانکوهى، یوسف صانعى، یحیى انصارى و شهاب الدین اشراقى ایستاده بودند.۱۱

منابع تاریخى و شواهد زنده دیگر گفته‏اند: این مجلس که به مناسبت شب هفت مرحوم آقا مصطفى در صبح جمعه ۱۴ ذیقعده از طرف حوزه علمیه قم در مسجد اعظم منعقد شد حدود پنجاه هزار نفر شرکت کننده داشت و تمامى مراجع عظام، مدرسین، فضلاى حوزه، طلاب، دانشجویان، دانش‏آموزان، بازاریان و کسبه قم و تهران و سایر شهرستان‏ها حضور داشتند و با این که ساواک سعى داشت از وسعت دامنه مجالس و سخنان سخنوران دینى جلوگیرى به عمل آورد سه تن از فضلاى حوزه، آقایان حجج اسلام خزعلى، خلخالى و ربانى املشى به منبر رفتند و درباره آن فقید سعید و شخصیت امام سخنرانى کردند، در مجالس دیگر آقایان عبدوس و معادى خواه و برقعى در همین زمینه بیاناتى ابراز داشتند.۱۲

عصر روز جمعه ۱۴ ذیقعده ۱۳۹۷ از طرف عموم بازرگانان و اصناف بازار قم اعلام عزا شد، بازار قم و تمامى فرعى‏هاى آن مفروش گردید و هنگام شروع مجلس تمام بازار، مسجد حسین آباد، مسجد مسگرها و مسجد ملاجعفر که در بازار واقع شده‏اند و تمام کاروانسراها و تیمچه‏ها از جمعیت موج مى‏زد و حتى در جلو ورودى‏هاى بازار جمعیت ایستاده بودند. چنین مجلس باشکوهى از نطر کیفیت و کمیّت در تاریخ شهرستان قم بى سابقه بوده است، زیرا اصولاً در بازار براى کسى مجلس منعقد نمى‏شده و ثانیاً تاکنون قم چنین جمعیتى به خود ندیده بود، گفته‏اند بین هفتاد تا یکصدهزار نفر بوده‏اند، در این مجلس سخنور شجاع حجهالاسلام و المسلمین عبدوس(عبددوست) نطق مهیج و سازنده‏اى ایراد کرد و در ضمن سخنرانى که یک ساعت به طول انجامید این قطعه شعر را خواند و خواسته مردم را بازگو کرد:

اَلا اى آیه اللّه خمینى

گل سرخ گلستان حسینى

اگرچه در نجف تبعید هستى

یگانه مرجع تقلید هستى

خاندان شهید سید مصطفى خمینى به منظور تشکر و قدردانى از مردم، حوزه علمیه، علما و مراجع عظام و درخواست شروع درس‏ها در مسجد اعظم مجلس بزرگى تشکیل دادند که حدود سى هزار نفر شرکت کردند و آقایان برقعى و معادى خواه سخن گفتند.۱۳

روز یازدهم آذر ۱۳۵۶ مطابق ۱۹ ذیحجه ۱۳۹۷ مراسم چهلم مرحوم ایت اللّه سید مصطفى خمینى از سوى حوزه علمیه قم با سخنرانى آقایان حجج اسلام ربانى املشى، صادق خلخالى، و محمّد جواد حجتى کرمانى برگزار گردید. رژیم پنج تن از روحانیونى که در اربعین سید مصطفى خمینى در تهران و قم سخنرانى کرده بودند تبعید کرد امّا تلاش او به جایى نرسید، مرگ مشکوک فرزند ارشد امام اتفاقى بود که چهل روز سوگوارى ملت ایران را در پى داشت، تحلیل که ساواک از عکس العمل مردم در برابر این رویداد نشان گر اثر گذارى بسیار عمیق در میان اقشار گوناگون مى‏باشد: اکثر شرکت کنندگان در این مراسم و مجالس شعارهایى برله خمینى و علیه دستگاه داده و همه دست به دعا بودند که یک بار دیگر خمینى به ایران مراجعت کند. از طرفى در بعضى از محافل بازار و بین مردم عادى چنین شایع شده که مصطفى خمینى را مانند على شریعتى در خارج از ایران به وسیله دستگاه به قتل رسانیده‏اند، روى هم رفته مرگ مصطفى خمینى در بالا بردن شأن و وجهه پدرش بین قاطبه مردم مؤثر بوده است.

استقبال مردم در تجلیل از آیت اللّه حاج آقا مصطفى چنان رژیم را به خشم آورد که شاه را ناگزیر کرد دست به حرکتى احمقانه بزند و دستور داد مقاله‏اى وهن‏انگیز نسبت به امام خمینى تهیه و در ۱۷ دى ماه ۱۳۵۶ در روزنامه اطلاعات منتشر نمایند. مردم که در چهل روز علیه رژیم پهلوى به مانورهاى سیاسى دست زده بودند و خشم و نفرت خویش را از دستگاه استبداد نشان داده بودند این بار نیز با خشمى افزون‏تر بپا خاستند. ابتدا حوزه علمیه قم در نوزده دى ماه دست به تظاهراتى با شکوه زد که منجر به خاک و خون کشیدن مردم گردید و قیامى باشکوه را بوجود آورد، اربعین‏هاى در پى از همین حرکت منشأ گرفت و در سراسر ایران استمرار یافت و سرانجام رژیم شاهنشاهى را به ستوه آورد و نظام جمهورى اسلامى را به بار آورد.۱۴

توفان در تهران

به محض رسیدن خبر شهادت آیت اللّه سید مصطفى خمینى به تهران، محافل روحانى و سایر قشرهاى مردم مسلمان ضمن ابراز تأثر و تأسّف شدید مجالس ختم متعدد و پرشکوهى برگزار کردند. اوّلین مجلس ختم از طرف جامعه روحانیت و علماى تهران در مسجد جامع تهران برگزار شد. سه آگهى که در جراید هم به چاپ رسید با امضاى آیت اللّه حاج میرزا محمد ثقفى جدّ مادرى حاج آقا مصطفى، خطیب دانشور محمد تقى فلسفى و جمعى از علماى تهران مردم را براى شرکت در این مجالس ترحیم فرا خواند. در مجلس مزبور کثیرى از روحانیان و دیگر اقشار حضور داشتند، حتى از شهرستان‏هاى دور و نزدیک طلّاب علوم دینى و جوانان دانشگاهى موفق شدند در این مراسم شرکت کنند، تمام مسیر بازار آهنگران تا مسجد جامع و قسمتى از خیابان بوذر جمهرى را مأمورین بى سیم به دست اعم از افسر و درجه دار و غیره اشغال کرده بودند و لحظه به لحظه گزارش مى‏دادند، آیت اللّه طاهرى اصفهانى بر فراز منبر رفت و در بهت و سکوت و تأثّر فوق العاده عموم حضّار سخن گفت. هر بار که نام امام خمینى را وى مى‏برد غریو صلوات پیاپى آن جمعیت فشرده لرزه بر اندام بیگانه پرستان مى‏انداخت.۱۵

صدها نفر از قشرهاى روحانى، دانشگاهى و بازارى و غیره چندین آگهى را جهت برگزارى مجلس ختم دیگرى در مسجد ارک تهران امضاء کرده و در سطح تهران پخش نمودند و همه را براى شرکت در آن مجلس دعوت کردند، در ذیل این اعلامیه‏ها امضاى شخصیت‌هایى چون آیت اللّه مطهرى، شهید دکتر بهشتى، دکتر مفتح، دکتر باهنر، سید ابوالفضل موسوى زنجانى، مهندس مهدى بازرگان، محمد تقى شریعتى مزینانى، دکتر کاظم سامى، فخرالدین حجازى، احمد صدر حاج سید جوادى، سید محمود طالقانى و…دیده مى‏شد، امضاء کنندگان غالباً روحانى، پزشک، مهندس، استاد دانشگاه، دانشجو و بازاریانى بودند که بارها به زندان افتاده یا تبعید شده و مورد تعقیب و تحت نظر ساواک بودند.

در مجلس مسجد ارک هزاران نفر از قشرهاى مختلف مردم شرکت کردند و دکتر حسن روحانى به تفصیل سخن گفت و از امام خمینى و نقش مؤثر او در بیدارى جوامع اسلامى و مبارزاتش با استبداد و استعمار سخن گفت و شخصیت علمى حاج آقا مصطفى را مورد تحلیلو تکریم قرار داد، در مجلس عملاً با امامخمینى به عنوان رهبرى اصلى قیام تجدید عهدشد.۱۶

در این میان کوشش مهندس بازرگان قابل توجه بود که از یک طرف در پى آن بود مجلس ختم هرچه باشکوه‏تر برگزار گردد و از سوى دیگر تمامى چهره‏هاى مذهبى و سیاسى در این برنامه مشارکت کنند. وى در این باره نوشته است: مجلس ختم حاج سید مصطفى خمینى که با دعوت مشترک نیروهاى گوناگون اسلامى منعقد گردید و مسجد ارک در عمر چندین ساله خود چنین جمعیتى را به خود ندیده بود. وى در جاى دیگر گفته است: در آبان ماه سال ۱۳۵۶ که فرزند امام حاج آقا سید مصطفى خمینى در عراق وفات یافته یا شهید شده بود و ساواک نهایت مراقبت و ممانعت را از تظاهرات مخالفین به کار مى‏برد مجلس ختمى در مسجد ارک برقرار شده که تا آن زمان نه مسجد ارک چنین هجوم جمعیت را به خود دیده و نه چنان اعلامیه دعوتى با امضاى روشنفکران، روحانیون و بازاریان به صورت یک جا منتشر شده بود توفیق در این امر کار آسانى نبوده و اگر شهید مطهرىو مهدوى کنى وساطت نمى‏کردند آقایانى باعث تردید و تفکیک شده بودند. دعوت نامه جامع که با اسامى بدون القاب و عناوین و به ترتیب الفبا صادر گردید، بسیار پر معنى بود و آن مجلس با شکوه با چنان صاحب مجلس‏ها، مظهرى از تجمّع کلیّه قشرها در نارضایتى و مخالفت با دستگاه و تمایل به وحدت در عمل به رهبرى آیت اللّه خمینى شد.۱۷

مرحوم شیخ احمد کافى (واعظ معروف) در مهدیه تهران مراسمى به مناسبت شهادت حاج آقا مصطفى خمینى منعقد نمود که شیخ ابوالقاسم اسلامى در این مجلس سخنرانى نمود.۱۸

در یکى از اسناد ساواک مى‏خوانیم: تاریخ ۱۳۵۶/۸/۱۵ – موضوع: مجلس مصطفى خمینى، روز سه شنبه ۱۳۵۶/۸/۱۰ مجلس ختمى به مناسبت فوت مصطفى خمینى با شرکت حدود ۱۸۰۰ نفر در مسجد امام حسین واقع در میدان فوزیه برگزار گردید که از این عدّه حدود ۱۵۰ نفر روحانى از جمله (حجهالاسلام) فلسفى در مجلس شرکت داشتند، سید عبدالرضا حجازى به منبر رفت و حدود یک ساعت سخنرانیش تمام تعریف و تمجید از آیت اللّه خمینى بود و به محض آوردن نام خمینى جمعیت صلوات مى‏فرستادند و در خاتمه منبرش گفت: حضرت آیت اللّه خمینى به زودى به ایران مراجعت خواهند نمود.۱۹

در سند دیگرى آمده است: تاریخ ۱۳۵۶/۹/۲ موضوع: اظهارات فروهر: داریوش فروهر ضمن مذاکره با یکى از دوستانش در تاریخ ۱۳۵۶/۸/۲۳ در دفترش اظهار داشته که قرار است مجلس ختمى در شب عید غدیر مورخه ۱۳۵۶/۹/۸ در مسجد ابوالفضل رباط کریم و یکى دیگر از مساجد تهران به مناسبت چهلمین روز درگذشت مصطفى خمینى برگزار گردد. وى هم چنین اضافه کرده به همین مناسبت در روز عید غدیر مجلس ختم مصطفى خمینى در مسجد اعظم قم برگزار خواهد شد. نظریه شنبه: احتمالاً مراسم ختم در مسجد دیگر غیر از ابوالفضل توسط مهدى عراقى و مرتضى تجریشى برگزار خواهد شد.۲۰

اهواز و شیراز مى‏خروشد

در شهرستان‏هاى دیگر هم مراسم ختم و مجلس ترحیم حاج آقا مصطفى با شکوه خاصى برگزار گردید مجلس بزرگداشت آن شهید از سوى روحانیون اهواز در مسجد جامع این شهر منعقد گردید که طى آن حجهالاسلام والمسلمین دوانى سخنرانى کرد، در آبادان نیز مجلس برپا شد که حجهالاسلام و المسلمین جمى سخنران آن بود و پس از پایان مراسم، مردم به تظاهرات پرداختند و با پلیس درگیر شدند.۲۱ این مراسم در روز سیزدهم آبان سال ۱۳۵۶ انجام پذیرفت.

در شیراز در دوم آبان ۱۳۵۶ در مسجد مولا واقع در خیابان کریم خان زند حوالى بازار وکیل از طرف روحانیت شیراز مجلس ترحیمى به عنوان مرحوم حاج آقا مصطفى و یکى از فرزندان آیت اللّه بروجردى برگزار شد. سخنران مجلس سید مهدى دستغیب پسر عمو و برادر همسر شهید دستغیب بود که از خطباى معروف این منطقه به شمار مى‏آمد، ایشان گرچه سخنرانى مبسوطى همراه با روشنگرى‏ها و افشاگرى‏هایى داشت اما با صراحت نامى از حاج آقا مصطفى نبرد که سید على اصغر دستغیب از پایین منبر به وى یادآور شد ضرورت دارد به مردم گوشزد گردد که مجلس ترحیم براى کیست. او در حالى که تقریباً بر جاى خود نیم خیز بود چند جمله‏اى بیان کرد از جمله: مجلس به نام سید جلیل القدر فرزند آیت اللّه بروجردى و فرزند آیت اللّه خمینى است.۲۲ در یکى از گزارش‏هاى ساواک آمده است: ساعت ۶ بعد از ظهر روز مذکور به تدریج دستجات مختلف کسبه، ادارى، دانشجو، فرهنگیان، بازارى، طلاب و روحانیون به مسجد آمدند، بعد از اقامه نماز جماعت در مسجد مولا سایر امام جماعت‏هاى مساجد دیگر هم که نماز را در مسجد خودشان برگزار کرده بودند، به تدریج در این مجلس شرکت کردند. هنگامى که آقاى حاج سید عبدالحسین دستغیب در جلو و عدّه‏اى از عقب ایشان مى‏آمدند. حاضرین در صحن مسجد مولا صلوات بلند فرستادند. در این مجلس عموم روحانیون، وعّاظ و طلّاب شیراز، شرکت کردند. داخل شبستان و صحن مسجد و محوطه‏هاى اطراف تمام از جمعیت پر شده بود، بعد از نماز جماعت چند دقیقه قرآن مجید تلاوت شد، بعد از آن یک نفر با صداى بلند غزلى از ملک الشعراى بهار تحت “از ملک ادب نام گذاران همه رفتند” خواند، سپس آقاى سید مهدى دستغیب به منبر رفت بعد از خواندن خطبه اظهار داشت که امشب مصادف با ولادت با سعادت حضرت رضا(ع) است هم در مناقب ایشان سخن مى‏گوئیم و هم ذکرىاز رحلت فرزندان دو مرجع تقلید یعنى فرزند آیت اللّه بروجردى و هم فرزند آیت اللّه خمینى در نجف اشرف….در این اثنا یکى از مستمعین یادداشتى به ایشان داد، او در بین سخنانش گفت:افرادى که با امام دشمنى نمودند بر افتادند و از بین رفتند و گفت: با آل على هر که در افتاد برافتاد. در این موقع مستمعین همه با هم چند مرتبه بلند گفتند: با آل على هر که در افتاد برافتاد… در این موقع مجلس پایان یافت و مردم شروع به بیرون رفتن نمودند در جلو درب شعار دادند: “درود بر خمینى، سلام بر خمینى” در این حال درب مسجد توسط مأمورین شهربانى بسته شد، عدّه‏اى بیرون و بقیه هم داخل صحن مسجد بودند زنانى که از شبستان بیرون مى‏آمدند وقتى دیدند مأمورین در جلو مسجد عدّه‏اى را کتک مى‏زنند شعار دادند: مرگ بر شاه، مردم مى‏گفتند عمداً درب مسجد را بستند که ارتباط جمعیت داخل مسجد با جمعیتى که در حال حرکتبودند و شعار مى‏دادند قطع شود لیکن همین کار موجب شد که بیشتر تحریک شوند و شعار زیاد داده شود…حدود ساعت نه بعد از ظهر این مراسم پایان یافت و مردم متفرق شدند، نکات جالب این که عموم روحانیون در صحن مسجد ایستادند و آقاى شیخ بهاء الدین محلاتى و مجدالدین محلاتى در جلو و بقیه براى اداى احترام پشت سر آن‏ها از مسجد خارج شدند.۲۳

براى شب پنج شنبه ۱۳۵۶/۸/۵ از مردم خواسته شد در نماز جماعت، خواندن دعاى کمیل و نیز مجلس سوگوارى در مسجد جامع شیراز شرکت کنند.۲۴

از آن پس تدارک مجلس چهلم مرحوم حاج آقا مصطفى دیده مى‏شد و از آیت اللّه محمد على گرامى براى سخنرانى دعوت به عمل آمد که او پذیرفت و در مجلس که در مسجد عتیق برگزار شده بود سخنرانى کرد، جمعیت زیادى در فلکه شاهچراغ و در صحن امامزاده و نیز صحن و شبستان مسجد گرد آمده بودند و نیروهاى شهربانى هم حضور فعال داشتند، پس از چندى نوار سخنرانى دکتر حسن روحانى که در مجلس چهلم حاج آقا مصطفى در تهران ایراد نموده بود به شیراز رسید و چون آیت اللّه دستغیب به آن گوش داد خیلى شادمان گردید و براى این خطیب مبارز دعا کرد، با توجه به همین سخنرانى از دکتر روحانى دعوت به عمل آمد تا در سوم آذر به شیراز بیاید و او هم قبول کرد امّا چون روز موعود فرا رسید: از سید اطلاعیه‏اى با خط درشت بدین مضمون در مسجد الرضا(ع) که مقرر گردید در آن جا سخنرانى کند، نصب شده بود: چون آقاى دکتر حسن روحانى از حضور در سخنرانى معذور بوده است، مجلس برگزار نمى‏شود، اطلاعیه را مأموران ساواک بدون امضا و به نحوى نوشته بودند که گویى دست اندرکاران مسجد و مجلس آن را اعلام کرده‏اند.۲۵

ادامه مراسم در شهرهاى دیگر

با مختصر فضاى باز سیاسى اندکى از فشار و اختناق کاسته شد، جلسات هفتگى روضه خوانى در منزل آیت اللّه قاضى طباطبایى که در واقع جلسات سیاسى و مذهبى بود در تبریز گسترده شد، به طورى که شرکت کنندگان آن هر هفته افزایش مى‏یافتند، گرچه هنوز در کنترل شدید بودند، اول آبان سال ۱۳۵۶ خبر شهادت فرزند رهبر دور از وطن نهضت، تبریز را متوجه یاد و نام امام خمینى کرد، این حادثه شهید قاضى را به شدت متأثر و ناراحت ساخت، محمد باقر صدرى، از نزدیکان آیت اللّه قاضى گفته است، ایشان با شنیدن چنین خبرى گفت: اگر یکى از فرزندان من و یا تمامى آنان در مى‏گذشتند این چنین ناراحت نمى‏شدم که از رحلت آقا مصطفى دلگیر شدم.

آیت اللّه قاضى و مریدان امام در تکاپو بودند که به هر نحو ممکن با تأسّى از مجلس ختم آیت اللّه مصطفى خمینى، در مسجد ارک تهران، مجلس بزرگداشت و تجلیلى براى ایشان برگزار کنند.۲۶ حجهالاسلام و المسلمین سید احمد حسینى همدانى در خاطراتى گفته است: آیت اللّه قاضى، اولین شهید محراب، براى مراسمى که به همین مناسبت منعقد کرده بود از من دعوت کرد تا به تبریز بروم و در آن مراسم صحبت کنم، علماى این دیار هم اطلاعیه آقا مصطفى را تهیه نموده بودند، شهید قاضى نخست حجهالاسلام فلسفى را دعوت کرد ولى چون او ممنوع المنبر بود نمى‏توانست این برنامه را به اجرا درآورد، با این وضع من قبول کردم که به تبریز بروم البته مرحوم فلسفى به آن شهید زنگ زده بود که فلانى یعنى حسینى بیاید ولى براى رعایت احترام خودتان او را دعوت کنید.۲۷ مراسم در مسجد آیت اللّه بادکوبه‏اى و با مجلس دارى مرحوم حاج مهدی فهیمى از ساعت چهار الى شش بعدازظهر منعقد شد، جمیعت موج مى‏زد، پلیس هم اطراف آن را به محاصره در آورده بود. او قریب یک ساعت در خصوص مسایل مذهبى و اظهار تأسف از درگذشت حاج آقا مصطفى و در تجلیل از مقام علمى و فقهى ایشان صحبت کرد. او چندین مرتبه نام امام را بر زبان جارى کرد و مردم هم صلوات مى‏فرستادند، در همین حین مبارزان اعلامیه‏هایى بر ضد رژیم توزیع کردند و در پى این اقدام چندتن از دانشجویان شب هنگام در کوى ولى عصر به اتهام این اقدام دستگیر شدند.۲۸

همان شب حجهالاسلام حسینى همدانى را از منزل شهید قاضى با لباس مبدّل روانه تهران کردند، در سال ۱۳۵۷ که ایشان دستگیر شد یکى از مواردى که برایش مطرح کردند دست داشتن در قیام ۲۹ بهمن سال ۱۳۵۶ تبریز بود، آنها به وى گفته بودند ریشه این قیام همان مجلس ترحیم حاج آقا مصطفى بود که شما در آن سخنرانى نموده و مردم را تحریک کرده بودید.۲۹

آیت اللّه قاضى با پیک ویژه در نامه‏اى شهادت حاج سید مصطفى را به محضر امام تسلیت گفت متن نامه آن شهید موجود نمى‏باشد ولى پاسخ حضرت امام در کتابخانه شهید قاضى موجود است و به شرح ذیل مى‏باشد: بسمه تعالى ۱۶ ذى حجه س۱۳۹۷ (آذر ۱۳۵۶) به عرض عالى مى‏رساند مرقومه شریف که در این حادثه از عواطف کریمه حاکى بود، موجب تشکر گردید. سلامت و سعادت جناب عالى را خواستار است و چون گفته شده است که از سایر آقایان یا بعضى، اظهار هم دردى شده است. مستدعى است امر نمایید به آقایان محترم عرض تشکر این جانب را ابلاغ نمایند و چون معلوم نیست چه اشخاصى تلگراف کرده یا نامه نوشته‏اند که نرسید، از عرض تفصیلى معذرت مى‏خواهم، از جناب عالى امید دعاى خیر دارم. والسلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته، روح اللّه الموسوى الخمینى.۳۰

از ساعت ۹ الى ۱۱ صبح روز دوشنبه دوم آبان ۱۳۵۶ مجلس ترحیمى از طرف سید مهدى یثربى در مسجد علمیّه خیابان شاه عباس کاشان برقرار شد، بعد از ظهر همان روز در مسجد سلیمانى بازار به همین مناسبت مجلس ترحیم تشکیل گردید، بانى این مجلس حاج محمد رسول زاده بود، شیخ جعفر صبورى، سید رضا علم الهدى و سید مهدى مکى جلو درب مسجد به عنوان عزادار ایستاده بودند، سخنران حجهالاسلام فرخى بود که این ضایعه را به روحانیت و امام خمینى تسلیت گفت که حاضران سه مرتبه صلوات فرستادند سپس وى درباره علم و تقواى خاندان امام خمینى مطالبى بیان کرد و به تجلیل و تمجید رهبر نهضت و فرزند شهیدش پرداخت.۳۱

میزرا جواد تهرانى به آیت اللّه سید على خامنه‏اى خبر داد که حاج آقا مصطفى در نجف در گذشته است و این ماجرا به صورت تلفنى به اکثر مردم مشهد اطلاع داده شد، مقام معظم رهبرى با شرکت عباس واعظ طبسى، شیخ غلامرضا محامى و بعضى دیگر جلسه‏اى تشکیل مى‏دهند و تصمیم مى‏گیرند مجلس ترحیم بگیرند، روز بعد مجلس ختمى توسط آیت اللّه شیرازى در مسجد ملاهاشم برگزار و افراد فوق در این مراسم حضور یافتند اما پلیس از ورود‌هاشمى نژاد به مسجد جلوگیرى به عمل آورد.۳۲

ادامه دارد

پى‏نوشت‏ها:

1. از سید ضیاء تا بختیار(دولت‏هاى ایران از سوم اسفند ۱۲۹۹ تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷) مسعود بهنود، تهران، مؤلف چاپ دوم ۱۳۶۸، ص ۵۰۸ – ۵۱۰٫
2. انقلاب اسلامى به روایت اسناد ساواک، تدوین مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات، تهران، سروش، چاپ اول ۱۳۷۶، ص ۲٫
3. مجله ۱۵ خرداد، ش ۱۵ و ۱۶ ،تابستان و پاییز ۱۳۷۳، ص ۱۳۲٫
4. گلشن ابرار، ج ۲، ص ۷۸۳ – ۷۸۴٫
5. از ایران به ایران، ج دوم، ص ۷۳ – ۷۴٫
6. هفت هزار روز تاریخ ایران، ج ۲، ص ۷۴۳٫
7. حماسه نوزده دى قم، ص ۳۱ – ۳۲٫
8. هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامى، ج دوم، ص ۷۴۳٫
9. خاطرات آیت اللّه بنى فضل، ص ۱۹۰ – ۱۹۱٫
10. انقلاب اسلامى به روایت اسناد ساواک، همان، ص ۳٫
11. یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب بیست و یکم(شرح مبارزات آیت اللّه محمد مهدى ربانى املشى، تهران، مرکز اسناد تاریخى وزارت اطلاعات، چاپ اول ۱۳۸۰، ص ۱۲۸ – ۱۲۹)
12. شهیدى دیگر از روحانیت، گروهى از نویسندگان، بى نا، بى تا، ص ۹۳ – ۹۴، نهضت روحانیون ایران، على دوانى، ج ۵ و ۶، ص ۵۲۶٫
13. شهیدى دیگر از روحانیت، ص ۹۴ – ۹۶٫
14. ستاره صبح انقلاب، روح اللّه حسینیان، ص ۱۱۲ -۱۱۴، هفت هزار روز تاریخ ایران، ج ۲، ص ۷۶۲٫
15. هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامى، ج دوم، ص ۷۴۳، نهضت روحانیون ایران، ج ۵ و ۶، ص ۵۲۰ – ۵۲۱٫
16. نهضت روحانیون ایران، ج ۵ و ۶، ص ۵۲۱ – ۵۲۴، گلشن ابرار، ج دوم، ص ۷۸۴، انقلاب اسلامى ریشه‏ها و چالش‏ها، حسن روحانى، تهران، مرکز پژوهش‏هاى مجلس شوراى اسلامى، چاپ اول ۱۳۷۶، ص ۳۸۹ – ۳۹۱٫
17. سیرى در زندگى، آثار و افکار مهندس مهدى بازرگان، قسمت دوم در تکاپوى آزادى، حسن یوسفى اشکورى زیر نظر بنیاد فرهنگى مهندس مهدى بازرگان، تهران، قلم چاپ اول، ۱۳۷۹، ص ۲۵ – ۲۷٫
18. جریان‏ها و سازمان‏هاى مذهبى سیاسى ایران، ص ۷۳۰٫
19. زبان گویاى اسلام(حجهالاسلام فلسفى)، تدوین مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات، چاپ اول ۱۳۷۸، ص ۶۱۶٫
20. یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب دوازدهم (پیش کسوت انقلاب شهید حاج مهدى عراقى)، تهران، همان، ص ۲۷۰).
21. هفت هزار روز تاریخ ایران، ج ۲، ص ۷۴۶٫
22. خاطرات سید على اصغر دستغیب، مرکز اسناد انقلاب اسلامى، چاپ اول ۱۳۷۸، ص ۳۵ – ۳۶٫
23. یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب دهم (نفس مطمئنه شهید آیت اللّه سید عبدالحسین دستغیب، تدوین مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات، چاپ اول، خرداد ۱۳۷۸، ص ۵۰۹ – ۵۱۱٫
24. انقلاب اسلامى به روایت اسناد ساواک، تدوین مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات، چاپ اول ۱۳۷۶، ص ۱۲٫
25. خاطرات حجهالاسلام سید على اصغر دستغیب، ص ۳۶٫
26. زندگى و مبارزات آیت اللّه قاضى طباطبایى، رحیم نیک بخت و صمد اسماعیل زاده، ص ۲۷۸٫
27. خاطرات حجهالاسلام حسینى همدانى، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامى، چاپ اول، ۱۳۸۲، ص ۱۲۰ – ۱۲۳٫
28. انقلاب اسلامى به روایت اسناد ساواک، تهران، وزارت اطلاعات، چاپ اول ۱۳۷۶، ص ۹۱، جلوه محراب، همان ناشر، چاپ اول ۱۳۷۸، ص ۴۱۲٫
29. نشریه دعوت، سال دوم، ش ۳۰ ،۲۷ بهمن ۱۳۸۵٫
30. زندگى و مبارزات آیت اللّه قاضى طباطبایى، ص ۲۷۸ – ۲۷۹٫
31. انقلاب اسلامى به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات، تهران، سروش، چاپ اول ۱۳۷۶، ص ۱۴٫
32. همان، ص ۱۹٫

اسماعیل نساجى زواره

آغازین سخن

مطالعه سیره و زندگى ائمه اطهار(ع) و توجه به تلاش‏هاى علمى و سیاسى آنان نشان مى‏دهد که آن بزرگواران چشمه‏هاى جوشان معرفت و گنجینه‏هاى علوم الهى هستند که چون چراغى پرفروغ و خاموش نشدنى در وادى جهل و ظلمت پرتوافشانى مى‏کنند،به طورى که در عرصه علم و دانش تاریکى را از بین برده و در حوزه سیاست امید حق ستیزان را نومید مى‏سازند.

امام جواد(ع) همانند دیگر امامان معصوم(ع) داراى کمالات علمى و اندیشه‏هاى سیاسى در مرتبه اعلى است که بعد از شهادت پدر بزرگوارش، در کودکى، امامت و رهبرى شیعیان را به عهده گرفت و به رغم مشکلات حادّ جامعه مسلمین نقش شایسته‏اى در راه گسترش دانش و فرهنگ حیات بخش اسلام ایفا نمود.

مقاله‏اى که از نظر خوانندگان عزیز مى‏گذرد گامى است در بیان تلاش‏هاى علمى و سیاسى آن گوهر نبوى. امید است که ره توشه‏اى باشد براى پویندگان راه امامت و ولایت.

فضاى سیاسى و اجتماعى

امام جواد(ع) در دوره‏اى امامت خویش را آغاز کرد که به رغم اقتدار شیعیان، عرصه سیاسى و اجتماعى جامعه گرفتار چالش‏هاى عمیق عقیدتى و درگیرى‏هاى مختلف شده بود.

دوران امامت آن حضرت با خلافت دو نفر از خلفاى ستم پیشه عباسى (مأمون و معتصم) مقارن بود.

مأمون به دلیل این که با قتل امام رضا(ع) دچار بدنامى و تزلزل شده بود، صلاح نمى‏دید که بیش از آن به آزار امام جواد(ع) بپردازد. هم چنین به دلیل قدرت شیعیان در آن روزگار تمام سعى خود را بر آرام نگه داشتن اوضاع مصروف مى‏داشت، لذا به منظور دست یابى به چنین هدفى ناچار شد آن حضرت را مانند پدرش امام رضا(ع) در قدرت سهیم کند. امام ولایتعهدى را قبول کرد، مشروط بر این که هرگز در کارى دخالت نکند و این امر مشروع بودن حکومت خلیفه را با سؤال روبه رو مى‏کرد. امام جواد با گذاشتن شروطى مبنى بر دخالت نکردن در امور، عملاً ناچار شدن خود را به پذیرش ولایتعهدى به نمایش گذاشت و نقشه خلیفه را که با این هدف درصدد کسب مشروعیّت بود، ناکام گذاشت.

مسأله مخاطره آمیزى که در این مقطع حسّاس شیعیان را تهدید مى‏کرد، قدرت گرفتن و پیشرفت “مذهب معتزله” بود. مکتب اعتزال در آن زمان رواج و رونق بسیارى گرفته بود و حکومت وقت از طرفداران آن بسیار حمایت مى‏کرد. آنان دستورات ومطالب دینى را به عقل خویش عرضه مى‏نمودند و آن چه را که عقلشان صریحاً تأیید مى‏کرد، مى‏پذیرفتند و بقیّه را انکار مى‏کردند و چون نیل به مقام امامت در سنین خردسالى با عقل ظاهر بینشان سازگار نبود، پرسش‏هاى دشوار و پیچیده‏اى را مطرح مى‏کردند تا به پندار خویش حضرت جواد(ع) را در میدان رقابت علمى و سیاسى شکست دهند. امّا آن امام با پاسخ‏هاى قاطع و استدلال‏هاى قوى از این مناظره‏ها سربلند بیرون آمد و هرگونه تردید در مورد امامت خویش را از بین برد و اصل امامت را تثبیت نمود و نشان داد که برخوردارى از منصب الهى در خردسالى هیچ مشکلى ندارد.

از دیگر مسائل مطرح در این عصر، تهاجم عقیدتى و نیرنگ بازى‏هاى دو خلیفه ملعون عباسى(مأمون و معتصم) با مردم بود. به گواهى تاریخ مأمون مکّارترین و منافق‏ترین خلیفه عباسى بود که براى کسب پیروزى نهایى و قطعى بر اندیشه شیعه بسیار کوشید و هدف نهایى وى از تشکیل مناظره با امامان شیعه شکست ایشان و در نهایت سقوط مذهب تشیّع بود، زیرا او مى‏خواست براى همیشه ستاره تشیّع افول کند و بزرگ‏ترین مانع در برابر حاکمان غاصب و ستمگر از میان برداشته شود، امّا در چنین عصرى امام محمد تقى(ع) قاطعانه و با اقتدار الهى تمام در برابر انحرافات، مسامحه‏ها، توهین‏ها و دیگر مکرهاى خلفاى باطل ایستاد و از حقانیّت دین اسلام و شیعیان دفاع کرد.۱ ایشان به رغم محدودیّت‏هاى موجود از سوى دستگاه خلافت، از طریق نصب وکلا و نمایندگان، ارتباط خود را با شیعیان حفظ مى‏کرد. در سراسر قلمرو حکومت مأمون و معتصم آن حضرت کارگزارانى را اعزام مى‏کرد و با فعالیّت‏هاى سیاسى گسترده از تجزیه نیروهاى شیعه جلوگیرى مى‏نمود.

از جمله: آن بزرگوار به وکلاى خود اجازه مى‏داد که به درون دستگاه خلافت نفوذ کرده و مناصب حسّاس حکومتى را در دست بگیرند. هم چنین برخى از کارگزاران امام نیز به عنوان حاکم شهرها منصوب شدند و همه امور را با دقّت تحت نظر داشتند.۲ در دوران امامت امام نهم بعضى از انحرافات عقیدتى مطرح بود که ریشه در دوران‏هاى قبل داشت، ولى آن بزرگوار به مناسبت‏هایى با این انحرافات برخورد مى‏کرد و با اعلام موضع خویش، نظر حق و صائب را بیان مى‏نمود و مردم را از باورهاى ناصحیح و غلط باز مى‏داشت.

امام جواد(ع) در برابر فرقه‌هایى که در دوران امامتش وجود داشت، شیعیان را راهنمایى مى‏کرد. یکى از این فرقه‏ها “اهل حدیث” بود که مجسّمى مذهب بوده و خدا را جسم مى‏پنداشتند. امام درباره آنان به شیعیان مى‏فرمود:

که اجازه ندارند پشت سر هر کسى که خدا را جسم مى‏داند، نمازگزارده و به او زکات بپردازند.۳

“واقفیّه” یکى دیگر از فرقه‏هاى موجود انشعابى از شیعه بود که به صورت معضلى بزرگ در مقابل شیعیان مطرح شده بود؛ آنان کسانى بودند که پس از شهادت امام کاظم(ع) بر آن حضرت توقّف کرده و امامت فرزندش على بن موسى الرضا(ع) را نپذیرفتند.

“زیدیه” نیز فرقه‏اى بود منشعب از شیعه که طعن آنان بر امامان معصوم(ع)، سبب موضع‏گیرى تند ائمه در برابر این گروه شد، چنانکه در روایتى از امام جواد(ع) واقفیّه و زیدیّه مصداق آیه: “وجوهٌ یومئذٍ خاشعهٌ عاملهٌ ناصبه”۴ خوانده شدند و در ردیف ناصبى‏ها قرار گرفتند.۵

منزلت علمى

با این که مناصب الهى وابسته به سن خاص نیست و خداوند مقام نبوّت را در کودکى به بعضى از پیامبران اعطا نموده، ولى با این حال امامت پیشواى نهم و مقام علمى او نه تنها از طرف مخالفان مورد تردید جدّى واقع شد، بلکه افراد عادّى از شیعیان و برخى از بزرگان و علماى شیعه نیز در این مسئله گفت و گو داشتند و در واقع این قضیّه به صورت یک معضل اعتقادى درآمده بود.

“ابن رستم طبرى” از دانشمندان قرن چهارم مى‏نویسد: “زمانى که سن امام جواد(ع) به شش سال و چند ماه رسید، مأمون پدرش امام رضا(ع) را به شهادت رساند و شیعیان در حیرت و سرگردانى فرو رفتند و در میان مردم اختلاف نظر پدید آمد و سن ابوجعفر را کم شمردند و شیعیان در سایر شهرها متحیّر شدند.”۶ به همین جهت شیعیان اجتماعاتى تشکیل دادند و دیدارهایى با آن حضرت به عمل آوردند و به منظور آزمایش و حصول اطمینان از این که داراى علم امامت است، پرسش‏هایى را مطرح کردند و هنگامى که پاسخ‏هاى قاطع و روشن دریافت نمودند، مقام علمى آن بزرگوار را باور کردند و آرامش یافتند.

با طرح پرسش‏هایى از امام جواد(ع) نه تنها عظمت علمى آن حضرت در نزد شیعیان به اثبات رسید، بلکه علماى مذاهب دیگر این عظمت علمى را باور کردند. از جمله:

“ابن حجر هیثمى” مى‏نویسد: “مأمون او را به دامادى انتخاب کرد، زیرا با وجود سن کم از نظر علم و آگاهى و حلم بر همه دانشمندان برترى داشت.”۷

هم چنین دانشمندان دیگرى که به مقام علمى و والاى آن حضرت اعتراف نموده‏اند، عبارتند از: احمد بن خطیب بغدادى (متوفاى ۴۶۳ ق) یحیى بن اکثم (متوفاى ۲۴۲ ق)، عزالدّین ابن اثیر جوزى(متوفاى ۶۳۰ ق)، ابن تیمیه حرّانى دمشقى (متوفاى ۷۵۸ ق) ابن عماد حنبلى دمشقى (متوفاى ۱۰۸۹ ق) و دانشمندان دیگر…

از زیباترین و جالب‏ترین جلوه‏هاى علم و فضل امام نهم “بازخوانى اندیشه‏ها” مى‏باشد. قاسم بن عبدالرحمان مى‏گوید: به مذهب زیدیّه گرایش داشتم که به شهر بغداد سفر کردم.

مدّتى در آنجا بودم. روزى در یکى از خیابان‏هاى آن شهر، مردم را دیدم که با شور و شوق در جنب و جوش هستند. بعضى مى‏دوند و برخى سعى مى‏کنند تا خود را به نقاط بلند برسانند.

بعضى نیز ایستاده و به نقطه‏اى خیره شده‏اند، پرسیدم: مگر چه شده؟ گفتند: ابن الرضا(ع) مى‏آید.

من هم ایستادم و به نظاره پرداختم حضرت سوار بر مرکب به سوى ما مى‏آمد. همان طور که به او نگاه مى‏کردم، با خودم گفتم:خداوند گروه امامیه را از رحمت خود دور کند.

آنان معتقدند که پروردگار سبحان، اطاعت از این جوان را بر مردم واجب گردانیده است. همین که این به ذهنم خطور کرد، حضرت خطاب به من این آیه را تلاوت کرد: “فقالوا ابشراً منّا واحدا نتّبعه انّا اذاً لفى ضلالٍ و سعر؛۸ قوم ثمود گفتند: آیا ما از بشرى از جنس خود پیروى کنیم؟ اگر چنین کنیم، در گمراهى و جنون خواهیم بود. در این هنگام با خود گفتم: مثل این که او ساحر است و از دل من خبر مى‏دهد. بار دیگر حضرت خطاب به من این آیه شریفه را تلاوت کرد: “أالقى الذّکر علیه من بیننا بل هو کذّاب اسرٌ؛۹ آیا تنها به او وحى نازل شده است؟ نه او آدم بسیار دروغگو و خود پسند است.”

وقتى دیدم آن حضرت از اندیشه‏هاى قلبى من خبر مى‏دهد، اعتقادم به آن بزرگوار کامل شد و از مذهب زیدیه دست برداشتم و به امامت ایشان اقرار کردم و اعتراف نمودم که او حجّت خدا بر مردم است.۱۰

تربیت شاگردان

در دوره امام جواد(ع) تا زمان امام حسن عسگرى(ع) به دلیل فشارهاى سیاسى و کنترل شدید فعالیّت‏هاى آنان از طرف دربار خلافت، شعاع فعالیّت‏هاى علمى آن بزرگواران بسیار محدود بود، هر چند از علم وسیعى برخوردار بودند.

پیشواى نهم شیعیان با توجه به این که در سن جوانى به شهادت رسید، در عمر کوتاه و با برکت خویش علاوه بر انجام وظایف سنگین رهبرى امّت، به تربیت شاگردانى که بتوانند پیام آسمانى خاندان نبوّت و امامت را به نسل بعدى منتقل سازند، توجه خاص داشت.

دانشمندان علم رجال و تراجم تعداد اصحاب و شاگردان امام محمد تقى(ع) را یک صدو ده نفر ذکر کرده‏اند.۱۱بیست و شش نفر از آنان مجموعاً هفتاد و هشت اثر نوشته‏اند که یکى از آنان “على بن مهزیار” است با تألیف سى و پنج اثر. دیگرى “محمد بن عبداللّه بن مهران” است که داراى هفت اثر مى‏باشد و سومى “معاویه بن حکیم” با هفت اثر.۱۲

یکى از اصحاب امام جواد(ع) حضرت عبدالعظیم حسنى(ع) است که مقدار قابل توجهى حدیث از امام نقل کرده است.۱۳

از دیگر چهره‏هاى برجسته و درخشان از بین شاگردان و راویان آن حضرت مى‏توان از “احمد بن محمد بن نصر بزنطى”، “زکریا بن آدم”، “حسین بن سعید اهوازى” و “احمد بن محمد بن خالد برقى” که هر کدام در صحنه‏هاى علمى و فقهى وزنه‏اى خاص به شمار مى‏رفتند، نام برد. قابل ذکر است که روایت کنندگان از امام جواد(ع) منحصر به راویان و محدّثان شیعه نمى‏باشند، بلکه محدّثان و دانشمندان اهل تسنّن نیز معارف و حقایقى از اسلام را از آن حضرت نقل کرده‏اند، از جمله: “خطیب بغدادى” احادیثى با سند خود از آن بزرگوار نقل کرده است.۱۴ هم چنین “ابوبکر احمد بن ثابت” و “ابواسحاق ثعلبى” در کتب تاریخ و تفسیر خویش روایاتى از آن امام نقل کرده‏اند.۱۵

نکته قابل دقت در روایات رسیده از امام جواد(ع) تنوّع روایات در موضوعات مختلف و مورد نیاز آن زمان بوده است که به عنواننمونه به این موضوعات مى‏توان اشاره کرد:

1. توحید و بسیارى از شبهاتى که در این زمینه در آن زمان مطرح بوده است.۱۶
2. تفسیر قرآن، تأویل و بیان بطون آیات.
3. روایات فقهى در باب نماز، زکات، حج و…
4. بیان فلسفه و علل احکام.

مناظره‏هاى علمى

دولت عباسى به منظور درهم شکستن چهره علمى امامان(ع) و زیر سؤال بردن دانش و حتى امامت آنان، جلسات مناظره و گفت‏وگوى علمى تشکیل مى‏داد. البته با این کار عباسیان نه تنها به مقصود خویش نمى‏رسیدند، بلکه موجب رسوایى و فضاحت خود مى‏شدند.

از آن‏جا که امام جواد(ع) نخستین امامى بود که در خردسالى به منصب امامت رسید، آن حضرت مناظرات و گفت و گوهایى داشته است که برخى از آن‏ها بسیار مهم و مفید بوده است.

راز برپایى آن مناظرات این بود که از یک طرف امامت آن امام به خاطر کمى سن براى بسیارى از شیعیان کاملاً ثابت نشده بود، از این رو براى اطمینان خاطر و به عنوان آزمایش، سؤالات فراوانى از ایشان مى‏کردند. از طرف دیگر مکتب اعتزال و افراطى گرى در بهره‏ورى از عقل رونق یافته بود و حکومت وقت نیز از آنان پشتیبانى مى‏کرد، لذا این گروه سؤالات عقلى دشوارى مطرح مى‏کردند تا به پندار خامشان حضرت را در میدان رقابت علمى شکست دهند، ولى در همه این مناظرات، امام جواد(ع) با علم امامت که ناشى از علم خداوندى است، با پاسخ‏هاى قاطع هرگونه شک و تردید را در مورد امامت خود از بین برد. به همین جهت است که بعد از ایشان در دوران امامت امام‌هادى(ع) که در کودکى به امامت رسید، مشکلى ایجاد نشد و براى همه روشن شده بود که خردسالى مانع منصب امامت نمى‏شود.

مناظره آن بزرگوار با “یحیى بن اکثرم” و “ابن ابى داود” و غلبه بر آن دو از این نمونه مناظرات است.۱۷

پاسدار حریم وحى

نهمین امام شیعیان بر این باور بود که آیات الهى باید در سطح جامعه فراگیر شود و تمام مسلمانان در گفتار و رفتار و استدلال‏هاى روزمره خود از قرآن و معارف بلند آن بهره گیرند. به همین جهت سعى مى‏کرد که در گفت و گوها و معاشرت و برخورد با مردم از آیات قرآن استفاده کند.

امام جواد(ع) به عنوان پاسدار حریم وحى از تفسیرهاى نابه‏جا و غیر عقلانى آیات قرآن جلوگیرى کرده و علما و دانشمندان را به سوى فهم صحیح آیات راهنمایى مى‏کرد.

روزى در مجلس معتصم برخى از دانشمندان به آیه‏اى استناد کرده و یک حکم شرعى صادر نمودند. امام که در آن جلسه حضور داشت، خطاى آنان را گوشزد نمود و تفسیر صحیح را براى حاضرین بیان کرد. “محمد بن مسعود عیاشى سمرقندى” در تفسیر خود ماجراى آن مجلس را چینین آورده است: در زمان معتصم عباسى عوامل خلیفه، عدّه‏اى دزد را دستگیر کرده و از مرکز خلافت در مورد چگونگى مجازات آنان خواستار دستور بودند.

خلیفه در مورد این حادثه حساس مجلس مشورتى تشکیل داد و از دانشمندان عصر، کیفیّت اجراى حدّ شرعى را در مورد آنان خواستار شد. آنان گفتند: قرآن در این مورد بهترین راه کار است، آن جا مى‏فرماید: “انّما جزاء الّذین یحاربون اللّه و رسوله و یسعون فى الارض فساداً ان یقتّلوا او یصلّبوا او تقطّع ایدیهم و ارجلهم من خلافٍ اوینفوا من الارض…؛۱۸ کیفر کسانى که با خدا و پیامبرش به جنگ بر مى‏خیزند و در روى زمین در اشاعه فساد تلاش مى‏کنند، این است که اعدام شوند یا به دار آویخته شوند یا دست و پاى آنان بر عکس یکدیگر قطع شود و یا این که از سرزمین خود تبعید گردند.”

آنان به خلیفه پیشنهاد کردند طبق این آیه یکى از کیفرهاى فوق را در مورد تبهکاران انتخاب کند. معتصم عباسى در همان جلسه از امام نیز نظر خواست. آن حضرت اول از اظهار نظر خوددارى کرد، امّا وقتى که با اصرار خلیفه مواجه شد، نظر خود را چنین اعلام کرد: ایشان در استدلال به آیه خطا کردند. استنباط حکم شرعى از این آیه دقت بیش‏ترى مى‏طلبد و باید تمام جوانب مسأله در نظر گرفته شود و نسبت به جرم‏هاى مختلف کیفرها فرق مى‏کند؛ زیرا این مسأله صورت‏هاى مختلف و احکام جداگانه دارد:

۱- اگر این راهزنان فقط راه را نا امن کرده‏اند، و نه کسى را کشته و نه مالى را به غارت برده‏اند، مجازات آنان فقط حبس است و این همان معنى “نفى الارض” است.

۲- اگر راه را نا امن کرده و افراد بى‏گناهى را کشته‏اند، امّا به مال دیگران تجاوز نکرده‏اند، مجازات آنان اعدام است.

۳- اگر امنیّت را از راه‏هاى عمومى سلب کرده، انسان‏هاى بى گناه را کشته و مال مردم را نیز به غارت برده‏اند، کیفر آنان باید سخت‏تر باشد، یعنى اول دست و پایشان را به عکس هم دیگر قطع مى‏کنند، سپس به دار مجازات آویخته مى‏شوند. معتصم این نظریه را پسندید و به عامل خود دستور داد که طبق نظر امام جواد(ع) عمل کند.۱۹

استدلال به قرآن

مسئله امامت حضرت جواد(ع) در خردسالى، در عصر امامت خود ایشان نیز مطرح بود،لذا این مسئله را از خود ان حضرت مى‏پرسند.

مرحوم کلینى مى‏نویسد: شخصى محضر امام جواد(ع) شرف یاب شد و گفت: یابن رسول اللّه! عدّه‏اى از مردم نسبت به موقعیت امامت شما شبهه ایجاد مى‏کنند. حضرت در پاسخ چنین فرمود: خداوند متعال به حضرت داود(ع) وحى کرد که فرزندش سلیمان(ع) را جانشین خود قرار دهد، با این که سلیمان کودکى خردسال بود.

این موضوع را برخى از دانشمندان بنى اسرائیل نپذیرفتند و در اذهان مردم شک و شبهه ایجاد کردند، به همین جهت خداوند به حضرت داود(ع) وحى کرد که عصا و چوب دستى اعتراض کنندگان و سلیمان(ع) را بگیر و هر کدام را با علامتى مشخص کن که از چه کسى است؟ سپس آن‏ها را شبانگاه در جایى پنهان نما. فرداى آن روز به همراه صاحبان آن‏ها بروید و چوب دستى‏ها را بردارید. چوب دستى هر کس سبز شده باشد، همان شخص جانشین و حجّت بر حق خدا خواهد بود.

همگى این پیشنهاد را پذیرفتند و چون به مرحله اجرا درآوردند، عصاى حضرت سلیمان(ع) سبز شده بود. پس از آن همه افراد پذیرفتند که او حجّت و پیامبر خداست.۲۰

“على بن اسباط” یکى از یاران امام محمد تقى(ع) مى‏گوید: روزى به محضر آن حضرت رسیدم در حالى که در مورد امامت ایشان در خردسالى شک و تردید داشتم. در همان لحظه امام در برابر من نشست و فرمود:خداوند درباره امامت حجّت آورده، همان طورى که درباره نبوت حجّت آورده است. قرآن کریم درباره حضرت یحیى(ع) مى‏فرماید: “…و آتیناه الحکم صبیّاً؛۲۱ ما به یحیى در کودکى فرمان نبوت دادیم.” و درباره حضرت یوسف(ع) مى‏فرماید: “و لمّا بلغ اشدّه آتیناه حکماً و علماً…؛۲۲ هنگامى که به حدّ رشد رسید، به او حکم نبوّت و دانش دادیم” بنابراین همان گونه که ممکن است خداوند علم و حکمت را در سن چهل سالگى به شخصى عنایت کند، ممکن است همان حکمت رادر دوران کودکى نیز عطا کند.۲۳

احادیث و کلمات قصار

در منابع تشیّع و تسنّن از امام محمد تقى(ع) بیش از دویست و بیست حدیث در زمینه‏هاى مختلف فقهى، اخلاقى و اجتماعى به ما رسیده است. شایان ذکر است که تعداد یک صد و بیست نفر، احادیث صادره از آن حضرت را روایت کرده‏اند.

از این مقدار حدیث که از آن بزرگوار نقل شده مى‏توان به عظمت علمى و احاطه ایشان بر مسائل فقهى، تفسیرى، عقیدتى و نیز دعا و مناجات پى برد، چنان که در لابلاى کلمات قصار زیبایى که از آن حضرت برجاى مانده، کمالات اخلاقى ایشان به خوبى نمایان است.

بخشى از کلمات قصار امام را “ابن صبّاغ مالکى” در کتاب “الفصول المهمّه” آورده است. همین طور در کتاب “تحف العقول” و مصادر دیگر نیز این نوع کلمات فراوان یافت مى‏شود. هم چنین بخش عمده روایات فقهى امام را باید در نامه‏هایى که در پاسخ به بلاد مختلف اسلامى فرستاده‏اند، جست و جو کرد.۲۴ حسن ختام این نوشتار را با حدیثى زیبا و با برکت از آن امام همام زینت مى‏دهیم که فرمود: “ثلاث خصالٍ تجتلب بهنّ المحبّه؛الانصاف فى المعاشره و المواساه فى الشدّه و الانطواع و الرّجوع على قلبٍ سلیمٍ؛۲۵ با سه چیز مى‏توان محبت دیگران را جلب نمود: انصاف داشتن در برخوردها، همدردى با دیگران در سختى‏ها و راحتى‏ها و داشتن قلب سلیم.” امید است که این حدیث و سایر احادیث نورانى آن حضرت مشعل‏هاى فروزانى باشد در دهکده ظلمانى جهان امروز و چراغ‌هایى در کوره راه‏هاى دشوار زندگى.

پى‏نوشت‏ها:

1. بحارالانوار، علامه مجلسى، ج ۵۰، ص ۷۴٫
2. تاریخ غیبت، امام دوازدهم، حسین جاسم، ترجمه سید محمد نقى، آیت اللّهى، ص ۷۸ – ۷۹٫
3. التوحید، شیخ صدوق، ص ۱۰۱٫
4. سوره غاشیه، آیات ۲ – ۳٫
5. حیات فکرى و سیاسى امامان شیعه، رسول جعفریان، ص ۴۹۰٫
6. دلایل الامامه، محمد بن جریر طبرى، ص ۲۰۴٫
7. الصواعق المحرقه، ابن حجر هیثمى، ص ۲۰۵٫
8. سوره قمر، آیه ۲۴٫
9. همان، آیه ۲۵٫
10. منتخب میزان الحکمه، محمد محمدى رى شهرى، ص ۵۱٫
11. نک: رجال طوسى، ابوجعفر محمد بن حسن طوسى، ص ۳۹۷ – ۴۰۹٫
12. نک: سیر حدیث در اسلام، سید احمد میرخانى، ص ۲۶۶ – ۲۷۸٫
13. حیات فکرى و سیاسى امامان شعیه(ع)، ص ۴۹۱٫
14. اعیان الشیعه، سید محسن امین، ج ۲، ص ۳۵٫
15. مناقب آل ابى طالب، ابن شهرآشوب مازندرانى، ج ۴، ص ۳۸۴٫
16. التوحید، ص ۸۲٫
17. نک: حیات فکرى و سیاسى امامان شیعه(ع)، ص ۴۸۲ – ۴۸۶٫
18. سوره مائده، آیه ۳۳٫
19. تفسیر عیاشى، محمد بن مسعود عیاشى، ج ۱، ص ۳۱۵٫
20. اصول کافى، محمد بن یعقوب کلینى، ج ۱، ص ۳۸۳٫
21. سوره مریم، آیه ۱۲٫
22. سوره یوسف، آیه ۲۲٫
23. اصول کافى، ج ۱، ص ۳۸۴٫
24. حیات فکرى و سیاسى امامان شیعه(ع)، ص ۴۸۹ – ۴۹۰٫
25. کشف الغمّه فى معرفه الائمه، على بن عیسى اربلى، ج ۲، ص ۳۴۹٫

اخبار جهان اسلام

گزارش رسمى ارتش آمریکا: حزب اللّه بسیار قوى‏تر از ارتش‏هاى عربى است.(۸۷/۷/۱۶)

روزنامه یدیعوت آحارونوت: لبنانى‏ها همه نصراللّه، ایرانى‏ها همه احمدى نژاد و فلسطینى‏ها همه خالد مشعل هستند.

(۸۷/۷/۱۷)

در یک اقدام انتقامجویانه، مسلمانان پاکستان ۷۰ نفر از نیروهاى طالبان را به هلاکت رساندند.(۸۷/۷/۲۱)

آیت اللّه سیستانى خطاب به نورى مالکى: از آمریکا نترسید، توافقنامه امنیتى را امضاء نکنید.

درگیرى با صهیونیست‏ها در سرزمین‏هاى اشغالى گسترش یافت.(۸۷/۷/۲۲)

غرب و طالبان براى گسترش تروریسم در منطقه توافق کردند.(۸۷/۷/۲۷)

در تظاهرات کم نظیر علیه اشغالگران، مردم عراق: با شیطان هم پیمان نمى‏شویم.

(۸۷/۷/۲۸)

تجاوز هوایى آمریکا به سوریه ۸ کشته و ۱۵ مجروح بر جاى گذاشت.(۸۷/۸/۷)

معاون طالبانى: براى امضاى توافقنامه، تسلیم باج خواهى‏هاى واشنگتن نمى‏شویم.

آیت اللّه سیستانى از نقض حاکمیت عراق در توافقنامه امنیتى آمریکا ابراز نگرانى کرد.

(۸۷/۸/۹)

حزب اللّه: آمریکا بلاى خاورمیانه است، شیعیان و اهل سنت متحد شوند.

آیت اللّه سیستانى ادعاى موافقت با توافقنامه امنیتى را رد کرد.(۸۷/۸/۱۱)

بغداد: جزئیات توافقنامه امنیتى را در اختیار همسایگان عراق مى‏گذاریم.(۸۷/۸/۱۳)

در عراق اعلام شد آیت اللّه سیستانى براى موافقت با قرارداد امنیتى ۴ شرط قرار داده است. شفاف بودن متن قرارداد، اجماع ملى در پذیرش آن، تصویب پارلمان و داشتن بندهایى براى تضمین استقلال عراق ۴ شرط مورد نظر است.(۸۷/۸/۱۴)

اخبار داخلى

احمدى نژاد در مراسم تودیع و معارفه رئیس کل بانک مرکزى: مظاهرى ۶ بار استعفا داد بالأخره پذیرفتم.

برج ملى میلاد افتتاح شد.(۸۷/۷/۱۶)

با رهگیرى جنگده‏هاى ایران، هواپیماى حامل ژنرال آمریکایى مجبور به فرود شد.

لاریجانى در دیدار مشهدانى: سیاست ایران حمایت از صلح و پیشرفت در عراق است.

(۸۷/۷/۱۷)

پورمحمدى رئیس سازمان بازرسى کشور: هیچ امکان نظارتى در کشور وجود ندارد.

(۸۷/۷/۱۸)

کشتى ایرانى – دیانت که ۳۱ شهریور ماه در آب‏هاى سومالى ربوده شده بود صبح دیروز آزاد شد.

اجراى قانون مالیات بر ارزش افزوده براى ۲ ماه متوقف شد.

پاسخ لاریجانى به احمدى نژاد: ورود مجلس به موضوعات کشور دخالت در قوه مجریه نیست. طرح تحوّل اقتصادى تورم خیز است و مردم هم نگران تورم هستند.(۸۷/۷/۲۰)

توصیه روزنامه صهیونیستى‌هاآرتص به سران غرب: دستور ندهید، ایران زیربار نمى‏رود.

لاریجانى: حافظ، معارف بلند را با زیباترین زبان هنرى بیان کرده است.

کارشناسان: بر خلاف جوّسازى‏ها، مالیات بر ارزش افزوده به نفع مردم است.

قالیباف شهردار تهران: ترافیک شدید روزهاى اخیر تهران نتیجه ناهمانگى دستگاههاى مختلف است.(۸۷/۷/۲۱)

آیت اللّه‌هاشمى رفسنجانى در دیدار کوفى عنان دبیرکل سابق سازمان ملل: اشغالگران ناامنى را در منطقه افزایش داده‏اند.

(۸۷/۷/۲۲)

رهبر انقلاب: حباب حاکمیت پول در غرب شکسته شد. فریادهاى اضمحلال مکتب لیبرال دمکراسى غرب به گوش مى‏رسد.

افزایش ۵۰ % حقوق بازنشستگان کشورى واریز شد.(۸۷/۷/۲۳)

رهبر انقلاب در دیدار چندتن از شخصیت‏هاى سیاسى – مذهبى بین المللى: حرف و نصیحت کافى نیست، براى عدالت قیام کنید.(۸۷/۷/۲۴)

احمدى نژاد با تأکید بر ضرورت تحوّل اقتصادى: مصرف روزانه انرژى بیش از میزان تولید نفت کشور است.

پس از ۳۰ سال نخستین هواپیماى مسافربرى ایران در بغداد به زمین نشست.

(۸۷/۷/۲۵)

دولت براى عمران و آبادانى گیلان ۲۰۰ مصوبه داشت.(۸۷/۷/۲۷)

نوجوانان ایران بر سکوى قهرمانى فوتبال آسیا ایستادند.

رهبر انقلاب از خدمات برجسته مرحوم آیت اللّه محمد حسن قدیرى تجلیل کرد.

(۸۷/۷/۲۸)

رهبر معظم انقلاب در دانشگاه افسرى ارتش: اقتدار امروز ایران در سراسر تاریخ بى نظیر است.

لایحه پیشنهادى دولت به مجلس براى آزادسازى قیمت آب، برق، انرژى و سوخت تقدیم شد.(۸۷/۷/۲۹)

حزب اعتماد ملى: خاتمى نمى‏آید، باید روى کروبى اجماع کرد.

احمدى‏نژاد در انتظار جشن برابرى صادرات و واردات هستیم.(۸۷/۷/۳۰)

با توافق روسیه، ایران و قطر در تهران، تشکیل اوپک گازى کلید خورد.

بزرگترین پروژه گازى کشور با حضور رئیس جمهور در عسلویه به بهره بردارى رسید.

(۸۷/۸/۱)

نوجوانان والیبال ایران قهرمان آسیا و جهانى شدند.(۸۷/۸/۲)

طاهره صفارزاده، شاعر و مترجم قرآن کریم دارفانى را وداع گفت و براى همیشه قلم را زمین گذاشت.(۸۷/۸/۵)

رهبر انقلاب در پیام به نشست اتحادیه انجمن‏هاى اسلامى دانشجویان در اروپا: اقتدار ایران در گرو جوانان اندیشه ورز است.

(۸۷/۸/۶)

وزیر نیرو: بهاى آب و برق امسال افزایش نمى‏یابد.

نمایندگان اصولگرا به کردان استعفا قبل از استیضاح را توصیه کردند.

اعتراف برنز پس از ۲۷ سال مسؤولیت در وزارت خارجه آمریکا: به جاى ایران خود را منزوى کرده‏ایم.(۸۷/۸/۷)

قیمت آهن در بازار ۵۰ درصد کاهش یافت.

(۸۷/۸/۸)

هشدار رهبر انقلاب به جریان‏هاى سیاسى کشور: در زمین طراحى شده دشمن بازى نکنید.

رهبر انقلاب: اختلاف ایران و آمریکا ریشه‏اى و فراتر از مسائل سیاسى است.(۸۷/۸/۹)

داوودى در قزاقستان پیشنهاد ایران در تشکیل کلوپ انرژى به سازمان شانگهاى را مطرح کرد.(۸۷/۸/۱۱)

احمدى نژاد در پایان جلسه هیأت دولت: در جلسه استیضاح کردان شرکت نمى‏کنم، استیضاح قانونى نیست.

فرزندان شاهد و ایثارگر حرم حضرت معصومه(س) را گلباران کردند.

عباسى مدیر کل دفتر دولت در مجلس از مجلس و دولت اخراج شد.(۸۷/۸/۱۳)

نمایندگان اصولگرا: استیضاح کردان، قانونى و کمک به دولت است.

قیمت سوخت CNG خودروها دو برابر شد.

دیروز سالروز تسخیر لانه جاسوسى و روزجهانى مبارزه با استکبار، فریاد مرگ بر آمریکا در سراسر ایران اسلامى طنین انداز شد.(۸۷/۸/۱۴)

نمایندگان مجلس به استیضاح کردان رأى مثبت دادند. وزارت کشور در انتظار وزیر جدید.(۸۷/۸/۱۵)

اخبار خارجى

اعتراف رایس: مشکلات آمریکا در عراق فراتر از تصورات ما بود.(۸۷/۷/۱۷)

قطعنامه مقابله با دزدى دریایى در سومالى به تصویب شوراى امنیت رسید.

(۸۷/۷/۱۸)

حامد کرزى به طالبان پیشنهاد تقسیم قدرت داد.(۸۷/۷/۲۲)

سفارت سوریه در بغداد پس از ۲۹ سال بازگشایى شد.(۸۷/۷/۲۴)

اعتصاب سراسرى ایتالیا را فلج کرد.

سران اتحادیه اروپا در بروکسل: آمریکا باید از رهبرى سیستم مالى جهان کنار گذاشته شود.

(۸۷/۷/۲۷)

ژاپن در یک انتخاب فرمایشى عضو غیر دائم شوراى امنیت شد.(۸۷/۷/۲۸)

مشاور نیکسون: امپریالیسم آمریکا هم مثل شوروى فرو مى‏پاشد.(۸۷/۷/۲۹)

سفیر روسیه در کابل: واشنگتن اشتباه ما را در افغانستان تکرار مى‏کند.

(۸۷/۸/۱)

کاخ سفید با اوج‏گیرى بحران مالى: کلافه شده‏ایم.

پاکستان قبایل را علیه شبه نظامیان طالبان مسلح مى‏کند.(۸۷/۸/۵)

تظاهرات ۲/۵ میلیون نفرى در خیابان‏هاى رم علیه سیاست‏هاى دولت برلوسکنى انجام شد.(۸۷/۸/۶)

با بروز بن بست در توافقنامه واشنگتن – بغداد، رایس امروز سراسیمه به عراق مى‏رود.

(۸۷/۸/۷)

باکو و ایروان براى حل بحران قره باغ در مسکو به توافق رسیدند.

(۸۷/۸/۱۴)

رئیس جمهور پاکستان به فرستادگان کاخ سفید کارت زرد داد.

ترور نخست وزیر ترکیه نافرجام ماند.

(۸۷/۸/۱۵)

آیه اللّه جوادى آملى

تهیه و تدوین: حجهالاسلام و المسلمین محمدرضا مصطفى پور

مقدمه

سرمایه واژه آشنایى است که همه انسان‏ها مفهوم آن را مى‏دانند اما باید دانست که سرمایه داراى معناى گسترده است. فقط بر مال و ثروت و پول و دارایى سرمایه اطلاق نمى‏شود. بلکه در این سرمایه اقتصادى از سرمایه انسانى نیز سخن به میان مى‏آید و بالاتر از آن، توانایى‏ها، استعدادها و علاقه‏ها و بینش‏هاى یک فرد و تفکر و اندیشه‏هاى او از مصادیق سرمایه به حساب مى‏آید.

یکى از سرمایه‏هاى مهم هر جامعه‏اى که از مؤلّفه‏هاى مهم و مؤثر و اساسى در توسعه و ثبات آن جامعه محسوب مى‏شود سرمایه اجتماعى است. سرمایه اجتماعى آن قدر مهم است که توسعه اقتصادى و سیاسى و فرهنگى در پرتو او تحقق پیدا مى‏کند تا آن جا که مى‏توان گفت سرمایه انسانى ابزارى براى رسیدن به سرمایه اجتماعى شمرده مى‏شود، گاه از این سرمایه به ثروت نامرئى و پنهان یاد مى‏شود، سرمایه اجتماعى مجموعه منابعى است که در ذات روابط خانوادگى و در سازمان‏هاى اجتماعى جامعه وجود دارد و بر رشد شناختى و یا اجتماعى افراد مؤثر است و یا سرمایه اجتماعى عبارت است از ارزش آن جنبه از ساختار اجتماعى که به عنوان منبعى در اختیار افراد و اعضاء قرار مى‏گیرد تا بتواند به اهداف و منافع خود دست یابد و برخى آن را مجموعه‏اى از مفاهیمى مانند اعتماد، هنجارها و شبکه مى‏دانند که موجب ایجاد ارتباط و مشارکت بهینه اعضاى یک اجتماع مى‏شود و در نهایت منافع متقابل آن‏ها را تأمین مى‏کند. با توجه به این تعاریف مى‏توان گفت سرمایه اجتماعى را مى‏توان اعتماد و هنجارهاى اجتماعى دانست که در یک شبکه ارتباط اجتماعى وجود دارد که منشأ عمل متقابل اجتماعى مى‏گردد.

مجموعه آن چه که محتواى سرمایه اجتماعى را تشکیل مى‏دهد عبارت است از: ۱- اعتماد به کسانى که در زندگى اجتماعى با آن‏ها در ارتباط هستیم.۲- مشارکت اجتماعى با حضور در فعالیت‏هاى سیاسى و نظارت و انتقاد در رفتار سیاسى افراد. ۳- اتحاد و همبستگى بین افراد جامعه. ۴- احساس تعهّد و مسئولیّت پذیرى. ۵ – قانونمدارى ۶-وجدان کارى و انضباط اجتماعى. ۷-صداقت و راستگویى و راست کردارى ۸ -احترام متقابل افراد ۹- امانت دارى. ۱۰- روحیه فداکارى و ایثارگرى در افراد جامعه و مواردى مانند آن.

ناگفته نماند این مجموعه‏اى که بر شمرده شد ممکن است برخى در برخى تأثیر داشته باشند از باب مثال مهمترین بُعد سرمایه اجتماعى اعتماد است که با عواملى چون صداقت، امانت دارى و عمل به وعده و پاى بندى به تعهدها و پیمان‏ها تثبیت مى‏شود.

با توجه به این که اعتماد متقابل افراد اجتماع نسبت به یکدیگر یکى از مهمترین سرمایه‏هاى یک اجتماع است و همین مؤلّفه است که جامعه را از صورت آحاد پراکنده بیرون مى‏آورد و همچون رشته‏هاى زنجیر آن‏ها را بهم پیوند مى‏دهد و پشتوانه فعالیت‏هاى هماهنگ اجتماعى و همکارى در سطح وسیع مى‏گردد.

اسلام به عنوان دین جامع، مسلمانان را به امورى فراخوانده است تا با عمل به آن، اعتماد متقابل را در جامعه تقویت و تحکیم نموده و همبستگى اجتماعى را پایدار سازند که از جمله از آن امور وفاى به عهد و پاى بندى به قرار دادهاست.

مؤمنان و لزوم وفاى به عهد

در قرآن کریم در آیات گوناگونى مؤمنان را به این اصل حیاتى در جلب اعتماد اجتماعى توجه داده است گاهى در جایى که مؤمنان را به رستگارى مى‏ستاید یکى از ویژگى‏هاى آن‏ها را رعایت عهد و پیمان مى‏داند و مى‏فرماید: “قد افلح المؤمنون…و الذین هم لاماناتهم و عهدهم راعون؛۱ مؤمنان رستگار شدند آن‏ها کارهاى فراوانى انجام مى‏دهند که از جمله آن رعایت امانت‏ها و عهد است. یعنى آن‏ها امانت‏ها و عهد خود را رعایت مى‏کنند. در سوره معارج نیز هنگام بر شمردن ویژگى‏هاى نمازگزاران، رعایت امانت‏ها و عهد را نیز از جمله آن‏ها مى‏داند “و الّذین هم لاماناتهم و عهدهم راعون”۲

در سوره بقره نیز هنگام بیان ویژگى‏هاى برّ ونیکى ونیکان مى‏فرماید: “والموفون بعهدهم اذا عاهدوا”۳ یکى از ویژگى‏هاى نیکان آن است که آن‏ها به هنگامى که پیمان مى‏بندند به آن وفا مى‏کنند.

به لحاظ این که وفاى به عهد و پیمان از عوامل مهم اعتماد متقابل اجتماعى و در نتیجه از عوامل مهم سرمایه اجتماعى است. در روایات آمده است که رعایت عهد و پیمان و وفاء به آن نسبت به همه لازم است خواه طرف مقابل مسلمان باشد یا کافر و نیکوکار باشد یا بدکار. امام باقر(ع) فرمود: “ثلاث لم یجعل اللّه عزّ و جلّ لاحد فیهن رخصه:اداء الامانه الى البرّ و الفاجر والوفاء بالعهد للبرّ و الفاجر و برّالوالدین برّین کانا او فاجرین؛۴ سه چیز است که خداى سبحان اجازه ترک آن را به کسى نداده است: ۱- اداء امانت نسبت به نیکوکار و بدکار ۲- وفاء به عهد و پیمان نسبت به نیکوکار و بدکار ۳- نیکى به پدر و مادر چه نیکوکار باشند چه بدکار.”

پیامبر گرامى اسلام(ص) نیز فرمود: “من کان یؤمن باللّه و الیوم الآخر فلیف اذا عهد؛۵ کسى که به خدا و روز قیامت اعتقاد دارد باید به عهد و پیمان خود وفا کند.”

در سوره اسراء نیز خطاب به مؤمنان فرمود: “و اوفوا بالعهد انّ العهد کان مسؤولاً؛۶ و به عهد و پیمان خود وفا کنید که از عهد سؤال مى‏شود.” سؤال از عهد را مفسران به گونه‏هاى مختلف تفسیر کرده‏اند ولى روشن‏ترین وجه آن است که از خود وفاء به عهد سؤال مى‏کنند یعنى آدمیان در مقابل عهد و پیمان مسؤولند که آن را وفاء کنند و اگر کسى به آن وفاء نکرده باز مسؤول است که چرا به آن وفا نکرده است.

در سوره مبارکه مائده به ایمان آورده‏ها فرمود: “یا ایّهاالّذین آمنوا اوفوا بالعقود احلّت لکم بهیمه الانعام الّا ما یتلى علیکم غیر محلّى الصید و انتم حرم انّ اللّه یحکم ما یرید؛۷ اى کسانى که ایمان آورده‏اید به پیمان‏ها (و قراردادها) وفا کنید چهارپایان براى شما حلال شده است مگر آن چه بر شما خوانده مى‏شود و استنثناء خواهد شد، و به هنگام احرام صید را حلال نشمرید خداوند هرچه بخواهد در مصلحت باشد، حکم مى‏کند.”

در این آیه مؤمنان را مخاطب قرار داده و از آن‏ها خواسته است که به پیمان‏ها و قراردادها وفا کنند و در واقع با این خطاب به مؤمنان گوش زد مى‏کند که ایمان تو مى‏طلبد به پیمانى که دارى وفادار باشى و اگر مى‏خواستى ایمانت به کمال برسد و مؤمن راستین باشى باید این دستور را به کارگیرى، علاوه بر این وجه، جهت دیگر در خطاب است و آن این که خطاب “اى مؤمنان” از سوى خدا شیرینى و لذتى را در مؤمن ایجاد مى‏کند که رنج این تکلیف و مسؤولیت را از ایشان مى‏زداید. از این رو امام صادق(ع) فرمود: “لذّه ما فى الندا ازال تعب العباده والعناء؛۸ لذت موجود در ندا و خطاب الهى رنج و سختى عبادت و اطاعت را زایل مى‏کند.”

زیرا آدم مؤمن خود را مخاطب خدایى مى‏داند که کامل و کمال مطلق و جمال و جلال مطلق و دارنده همه اسماء حسنا و زیبایى‏ها است که انسانى را که تمام وجود و فقر و نیاز و وابستگى است و از خود چیزى ندارد شایستگى آن را پیدا کرده مخاطب او شود. و به او فرمان دهد و از او تکلیف وظیفه‏اى طلب کند.

معناى عقد

“عقد” در آیه به معناى(معقود) یعنى پیمان است. گرچه عقد در لغت آن چیزى است که بشر در کارهاى روزانه خود در امور محسوس به کار مى‏برد مانند گره زدن با طناب اما همین عمل در امور معنوى نیز به کار مى‏رود مانند پیمان‌هایى که میان انسان‏ها برقرار مى‏شود.

نسبت عقد و عهد عموم وخصوص مطلق است هر عقدى عهد است ولى هر عهدى عقد نیست.

وفاء به عهد از احکام بین‏المللى اسلام

قرآن کریم بر وفا به عقد و عهد تکیه مى‏کند و آن را از برنامه‏هاى بین المللى خود مى‏داند. هرگاه انسان عقدى مى‏بندد خواه با شخص یا دولتى چه مؤمن و مسلمان یا کافر، این عقد واجب “الاطاعه و واجب الوفاء” و نقض آن حرام است. از این رو قرآن به مؤمنان دستور مى‏دهد به عقد و عهدى که با مشرکان بسته‏اند وفادار باشند. “کیف یکون للمشرکین عهد عند اللّه و عند رسوله الّا الّذین عاهدتم عند المسجد الحرام فما استقاموا لکم فاستقیموا لهم؛۹ چگونه براى مشرکان پیمانى نزد خدا و رسول او خواهد بود (در حالى که آن‏ها همواره آماده شکستن پیمان شما هستند) مگر کسانى که نزد مسجد الحرام با آنان پیمان بستید (و پیمان خود را محترم شمردند) تا زمانى که در برابر شما وفادار باشند شما نیز وفادارى کنید.”.

اما اگر سر گردگان آن‏ها پیمان شکنى کردند با آنها ستیز کنید: “و ان نکثوا ایمانهم من بعد عهدهم وطعنوا فى دینکم فقاتلوا ائمه الفکر انّهم لاایمان لهم؛۱۰ و اگر پیمان‏هاى خود را پس از عهد بشکنند و آیین شما را مورد طعن قرار دهند با پیشوایان کفر پیکار کنید چرا که آن‏ها پیمانى ندارند.”

اقسام عهد و پیمان

عهد و پیمان داراى اقسامى است:

۱- عهد با خدا که عقد توحید است یعنى انسان با خدا میثاق و پیمان مى‏بندد که او را به یکتایى و یگانگى بشناسد و فقط در برابر او عبادت کند و از او – پیروى نماید و از غیر او چه شیطان باشد، چه انسان باشد یا هواى نفس باشد – اطاعت ننماید. از این رو قرآن در سوره یس فرمود: “الم اعهد الیکم یا بنى آدم ان لاتعبدوا الشیطان انه لکم عدوّ مبین و ان اعبدونى هذا صراط مستقیم؛۱۱ آیا با شما عهد نکردم اى فرزندان آدم که شیطان را نپرستید که او براى شما دشمن آشکارى است و این که مرا بپرستید که راه مستقیم این است.”

در لزوم وفاء به عهد الهى فرمود: “و اوفوا بعهد اللّه اذا عاهدتم ولاتنقضوا الایمان بعد توکیدها و قد جعلتم اللّه علیکم کفیلا؛۱۲ هنگامى که با خدا عهد بستید به عهد با خدا وفا کنید و سوگندها را بعد از محکم ساختن نشکنید در حالى که خدا را کفیل و ضامن بر سوگند خود قرار داده‏اید.”

۲- عهد با رسول خدا که همان عهد نبوت با رسول خدا است.

۳- عهد با اولیاء خدا که همان عقد ولایت با آن‌هاست.

در این سه قسم آدمى باید با پیمانى که به خدا و پیامبر و اهل بیت او منعقد کرده است وفاءکند.

۴- عهد با مردم: انسان هر نوع تعهد و قراردادى که با مردم منعقد مى‏کند باید به آن وفاء کند که ممکن است این عهد در قالب معاملات و دادوستد انجام شود که وفاء به آن در چارچوب همان قرار داد لازم الوفاء است از باب مثال اگر معامله‏اى انجام شد و خرید و فروشى به وقوع پیوست، خریدار باید پول را پرداخت کند و فروشنده نیز باید کالا را تحویل دهد و اگر تعهدات از نوع اخلاقى باشد در آن جا نیز به لحاظ این که آن تعهد محترم است لازم الوفاء است و گرنه آدمى از نیل به کمال و فضائل اخلاقى و مقامات عالیه انسانى باز مى‏ماند.

پیمان شکنى زورمندان

تحلیل قرآن درباره وفاء به عهد و عقد آن است که عدّه‏اى قدرت‏مند و قدرت مدار به عهدشان وفا نمى‏کنند و این سرّ فتنه عالم است، انسان نمى‏تواند زندگى کند. چنان که دولت‏ها باید به ناچار با دولت‏هاى دیگر تعامل مالى یا حقوقى داشته باشند و این بدون عقد و عهد تحقق پیدا نمى‏کند و اگر به تعهد عمل نشود و هر قدرتمند عقدش را زیر پاگذارد نمى‏توان مسالمت‏آمیز زندگى کرد. بر این اساس است که احترام به عقود و قرار داد متقابل واجب و لازم است و اگر قدرتمندى با اتکاء به قدرت خود در رابطه با ملت‏هاى ضعیف تنها به منافع خود بیاندیشد و با اندک بهانه‏اى پیمان شکنى کند نمى‏توان نظمى در جهان برقرار کرد و با امنیت و آرامش به زندگى ادامه داد. از این رو لازم است همه آدمیان بر اساس این قانون بین المللى به عقد و عهد پاى بند بوده و به منافع همگان فکر کنند تا ثبات و امنیت برقرار و ادامه زندگى میسور باشد.

۵ – عهد با خویشتن: عهدهایى که انسان به هنگام تهذیب نفس و خودسازى و در طریق تکامل صفات نیک و اعمال صالحه با خودش منعقد مى‏کند، یعنى انسان با خود تعهد مى‏کند که هر روز جز در مسیر طاعت حق گام بر ندارد و از گناهان بپرهیزد و این عهد با خویشتن همان است که علماى اخلاق و عرفان از آن به مشارطه و مراقبه و محاسبه یاد مى‏کنند که آدمى پیوسته با خود شرط مى‏کند هر روز چه کارهایى را انجام دهد و از چه کارهایى پرهیز کند و در طول روز مراقب و نگهبان خویش باشد که به این تعهد عمل کند و شامگاهان با محاسبه و حسابرسى از خویشتن و بررسى اعمال روزانه خود کاستى‏هاى خود را شناخته و با توجه به آن با توبه به جبران آن اقدام کند و در صورت مثبت بودن اعمال به ستایش خداى سبحان بپردازد.

شهداء وفا کنندگان به عهد الهى

در قرآن کریم آمده است که مجاهدان با خدا پیمان مى‏بندند که با حضور در جبهه‏هاى نبرد از دین خدا دفاع کنند، عدّه‏اى صادقانه بر این عهد پاى بندند و تا پاى شهادت پیش مى‏روند و عدّه‏اى در انتظارند و عدّه‏اى پیمان شکنى مى‏کنند، قرآن کریم در سوره احزاب در این خصوص مى‏فرماید: “من المؤمنین رجال صدقوا ما عاهدوا اللّه علیه فمنهم من قضى نحبه و منهم من ینتظر و ما بدّلوا تبدیلا؛۱۳ در میان مؤمنان مردانى هستند که بر سر عهدى که با خدا بستند صادقانه ایستاده‏اند و بعضى پیمان خود را به آخر بردند و در راه او شربت شهادت نوشیدند و بعضى دیگر در انتظارند و هرگز تغییر و تبدیلى در عهد و پیمان خود نداده‏اند.”

و درباره آن‌هایى که پیمان شکنى کرده‏اند مى‏گوید: “ولقدکانوا عاهدوا اللّه من قبل لایولّون الادبار و کان عهد اللّه مسؤولا؛۱۴ آن‏ها پیش از این با خدا عهد کرده بودند که پشت به دشمن نکنند و عهد الهى مورد سؤال قرار خواهد گرفت (و در برابر آن مسؤولند.)

بر اساس این دو آیه مؤمنان واقعى بر عهد خود با خدا و پیامبر پاى بندند اما منافقان یا فاسقان نه تنها بر عهد خود پاى بند نیستند بلکه نقض عهد کرده و پیمان شکنى مى‏کنند.

وفاى به عهد از اوصاف الهى

خداى سبحان داراى اسماء حسنا و صفات جمال و کمال فراوانى است که از جمله آن اوصاف (وفىّ) یعنى وفا کننده به عهد است از این رو در سوره توبه فرمود: خداى سبحان با مؤمنان معامله‏اى مى‏کند و از آن‏ها جان و اموالشان را مى‏خرد و در برابر به آنان بهشت مى‏دهد. سپس مى‏فرماید: “وعداً علیه حقاً فى التوراه و الانجیل و القرآن و من اوفى بعهده من الله؛۱۵ این وعده حقى است بر او که در قرآن و تورات و انجیل آن را بیان کرده و چه کسى از خدا به عهدش وفادارتر است.”

بر این اساس انسانى که بعهد خودش وفاء مى‏کند مظهر مشیت خدا است و در جاى دیگرى فرمود: “واوفوا بعهدى اوف بعهدکم؛۱۶ به پیمانى که با من بسته‏اید وفا کنید تا من نیز به پیمان شما وفا کنم.” آدمى باید که به پیمانى که با خدا بسته وفادار باشد که نتیجه آن وفاء عهد از سوى خداست.

انبیاء الهى الگوى وفاء به عهد

پیامبران الهى و اولیاء خداى سبحان از وفا کنندگان به عهد الهى هستند انسان‏ها نیز باید با اسوه قرار دادن آن‏ها به عهد و پیمان پاى بند باشند. قرآن کریم یکى از مصادیق و اسوه‏هاى وفا به عهد را ابراهیم خلیل الرحمن معرفى کرده است و فرمود: “و ابراهیم الّذى و فّى؛۱۷ و ابراهیمى که به عهد خود وفاء کرده و وظیفه خود را به طور کامل ادا کرد.”

از حضرت اسماعیل نیز به (صادق الوعد) یاد کرد و فرمود: “واذکر فى الکتاب اسماعیل انه کان صادق الوعد و کان رسولاً نبیاً؛۱۸ و در این کتاب از اسماعیل یاد کن که او در وعده‏هایش صادق و رسول و پیامبرى بزرگ بود.”

ذکر حضرت ابراهیم و اسماعیل به عنوان وفاء کنندگان به عهد و صادق بودن در وعده از باب مثال است، در واقع همه انبیاء الهى از این وصف مهم بهره‏مندند و مؤمنان باید در وفاء به پیمان به آن‏ها اقتداء کرده و آن‏ها را اسوه خود قرار دهند.

ابعاد عهد و پیمان و وفاء به آن

عهد و عقد داراى ابعاد مختلفى است هم داراى بعد فقهى و حقوقى است و هم داراى بعد اخلاقى، در فقه و حقوق از عهد و عقد از جهت لزوم و جواز و از جهت امکان فسخ و عدم آن و همچنین از این جهت که با چه کسانى مى‏شود پیمان بست و با چه کسى نمى‏توان پیمان بست بحث مى‏شود که به تفصیل در فقه و حقوق مورد بررسى قرار مى‏گیرد.

اما از جنبه اخلاقى، از معاهده و پیمان از آن جهت بحث مى‏شود که داراى ارزش معنوى است و موجب کمال نفس مى‏گردد و به لحاظ اجتماعى موجب تحکیم پیوندهاى اجتماعى و تقویت اعتماد عمومى مى‏گردد.

وفاى به عهد در روایات

در احادیث و روایات در زمینه وفا به عهد تعبیرات بسیار جالبى به کار رفته که به برخى از آن‏ها اشاره مى‏شود.

۱- پیامبر اسلام(ص) فرمود: “لادین لمن لاعهد له؛۱۹ کسى که پاى بند به عهد و پیمان خود نیست دین ندارد.”

بر اساس این حدیث دین و دین دارى در پاى بندى به عمل به پیمان‌هاست چه پیمان خالق با انسان و چه پیمان مخلوق با مخلوق و امیرالمؤمنین (ع) فرمود: “اصل الدین اداء الامانه و الوفاء بالعهود؛۲۰ اصل دین دارى در اداء امانت و وفا دارى به پیمان است.”

۲- حضرت امیر(ع) در فرمانش به مالک اشتر بر مسأله وفاى به عهد در برابر هر کس و هر گروه تأکید مى‏کند و مى‏فرماید: “و ان عقدت بینک و بین عدوّک عقده او البسته منک ذمّه فحط عهدک بالوفاء وارع ذمتک بالامانه واجعل نفسک جنّه دون ما اعطیت فانه لیس من فرائض اللّه شى‏ء النّاس اشدّ علیه اجتماعاً مع تفرق اهوائهم و تشتّت آرائهم من تعظیم الوفاء بالعهود و قد لزم ذلک المشرکون فیما بینهم دون المسلمین لما استوبلوا من عواقب الغدر؛۲۱ اگر بین تو و دشمنت پیمانى بسته شد و یا تعهد پناه دادن را به او داده‏اى جامه وفا را بر عهد خویش بپوشان و تعهدات خود را محترم بشمار و جان خویش را سپر تعهدات خود قرار ده، زیرا هیچیک از فرائض الهى نیست که همچون وفاى به عهد و پیمان مردم با تمام اختلافاتى که دارند نسبت به آن این چنین اتفاق نظر داشته باشند،

حتى مشرکان زمان جاهلیت علاوه بر مسلمانان آن را مراعات مى‏کردند. زیرا عواقب پیمان شکنى را آزموده بودند.”

۳- امام على(ع) در حدیث دیگرى فرمود: “انّ العهود قلائد فى الاعناق الى یوم القیامه فمن وصلها وصله الله و من نقضها خذله اللّه؛۲۲ عهد و پیمان طوقى بر گردن انسان‌هاست تا روز قیامت، کسى که آن را پیوند دهد و به آن وفا کند خداوند پیوند او را برقرار سازد و کسى که آن را بشکند خداوند او را به حال خود رها مى‏سازد.”

در حدیث دیگرى امام على(ع) فرمود: “اشرف الخلائق الوفاء؛۲۳بهترین آفریده‏ها و یا بهترین خلق و خوى وفاى به عهد و پیمان است.”

و در روایتى پیامبر اکرم(ص) فرمود: پیمان شکنى موجب تسلّط دشمنان مى‏شود: “اذا نقضوا العهد سلّط اللّه علیهم عدوّهم؛۲۴ هنگامى که مردمى پیمان شکنى کنند خداى سبحان دشمنانشان را بر آنان مسلّط مى‏سازد.”

آثار فردى و اجتماعى وفاى به عهد

در ضمن بحث‏هاى گذشته روشن شد که پاى بندى به عهد و پیمان چه آثار و عواقب و پى آمدهایى براى فرد و جامعه دارد اما در عین حال برخى از آن‏ها به صورت فهرست وار بیان مى‏شود:

۱- حفظ اعتماد اجتماعى و تحکیم آن به عنوان یکى از مؤلفه‏هاى سرمایه اجتماعى در پرتو عهد و پیمان و عمل به آن.

۲- حافظ شخصیت و بزرگى چنان که حضرت امیر(ع) فرمود: “الوفا حصن السؤدد؛۲۵ وفاء به عهد قلعه و دژ محکم بزرگى و شخصیت است.”

۳- ورود به بهشت: در برخى روایات یکى از عوامل تضمین بهشت را وفاء به عهد و پیمان ذکر کرده است.

۴- نشانه و دلیل ایمان: على علیه السلام فرمود: “من دلایل الایمان الوفاء بالعهد؛ یکى از نشانه‏هاى ایمان وفاء به عهد است.”

منشأ وفادارى و پیمان شکنى

آن چه که زمینه ساز پیدایش فضائل و رذایل در انسان است امورى است که مى‏توان سر چشمه فضائل را آگاهى از آن و نتایج آن و همچنین ایمان به خدا و قیامت دانست و سرچشمه رذایل را جهل و نادانى و هواى نفس و دنیاگرایى و حاکمیت شیطان و به طور کلى کفر و بى ایمانى و نفاق دانست زیرا، انسانى که براى منفعت عاجل دنیا پیمان شکنى مى‏کند و خدا و سعادت جاودانه را به فراموشى مى‏سپارد به طور طبیعى پیمان را زیر پا مى‏گذارد و امّا انسانى که از عواقب اعمال و کارها با اطلاع و پیوسته خود را در محضر خدا مى‏داند و مى‏داند که ابدیتى در پیش دارد که سعادت واقعى او را تشکیل مى‏دهد به طور کلى به فضائل و از جمله به عهد الهى پاى بند خواهد بود.

نتیجه گیرى

از مجموعه مباحث مطروحه استفاده مى‏شود که یکى از برنامه‏هاى مهم مؤمنان وفادارى به تعهدات و پیمان‏ها است که شامل عمل به تعهدى که انسان با خدا و پیامبر و ائمه معصومین و مردم خویشتن دارد مى‏گردد و اگر انسانى به انواع تعهدات و از جمله تعهّد به مردم پاى بند باشد نتیجه آن از نظر فردى حفظ شخصیت و حفظ محبت الهى و از نظر اجتماعى حفظ اعتماد و در نتیجه تعاون و همکارى همگانى خواهد بود بنابراین بر مؤمنان لازم است به این برنامه الهى پاى بند بوده تا در پرتو آن سعادت جاودانه و اعتماد اجتماعى و شخصیت واقعى خود را حفظ کنند.

پى‏نوشت‏ها:

1. سوره مؤمنون، آیه ۸٫
2. سوره معارج، آیه ۳۲٫
3. سوره بقره، آیه ۱۷۷٫
4. اصول کافى، ج ۲، ص ۱۶۲٫
5. همان، ص ۳۶۴٫
6. سوره اسراء، آیه ۳۴٫
7. سوره مائده، آیه ۱٫
8. مجمع البیان، ج ۱، ص ۴۹۰٫
9. سوره توبه، آیه ۷٫
10. همان، آیه ۱۲٫
11. سوره یاس، آیه ۶۰ – ۶۱٫
12. سوره نحل، آیه ۹۱٫
13. سوره احزاب، آیه ۲۳٫
14. همان، آیه ۱۵٫
15. سوره توبه، آیه ۱۱۱٫
16. سوره بقره، آیه ۴۰٫
17. سوره نجم، آیه ۳۷٫
18. سوره مریم، آیه ۵۴٫
19. بحارالانوار، ج ۶۹، ص ۱۹۸٫
20. غررالحکم، حدیث ۱۷۶۲٫
21. نهج البلاغه، نامه ۵۳٫
22. غررالحکم، حدیث ۳۶۵۰٫
23. همان، حدیث ۲۸۵۹٫
24. بحارالانوار، ج ۹۷، ص ۴۶٫
25. غررالحکم، حدیث ۱۰۴۴٫

حجهالاسلام و المسلمین محمد تقى رهبر

تاریخ بشر آمیزه‏اى است از شکل‏گیرى، شکوه تمدن‏ها و سقوط تمدن‏ها. این شکوه یا سقوط هرگز بى علت و بدون دلیل و تصادفى نبوده است. چرا که تصادف و اتفاق را دلائل فلسفى و عقلى رد مى‏کند و آن را ناشى از جهل به اسباب و غفلت از عوامل مى‏داند، بنابراین براى هر پدیده یا حادثه‏اى علل و عواملى را جستجو باید کرد. از دیدگاه قرآن کریم و جامعه‏شناسى دینى هم نه تنها براى شکوه یا سقوط تمدن‏ها دلائل و عوامل روشنى بیان شده است، بلکه به عبرت گرفتن انسان‏ها از حوادث تاریخى اصرار مى‏ورزد و از سرنوشت گذشتگان آیینه‏اى مى‏سازد تا انسان‏ها بتوانند سرنوشت خود را با آن معیارها به نظاره بنشینند، درس زندگى بیاموزند و موضع درست اتخاذ کنند.

بخش عظیمى از آیات قرآن کریم تاریخ و حوادث تاریخى و تصویرگرى است از سقوط یا شکوه تمدن‏هاى کهن. قرآن هر حادثه‏اى از این حوادث را ترسیم مى‏کند به تفکّر و تأمّل در آنها فرا مى‏خواند و به نیکوترین وجه بهره بردارى مکتبى و تربیتى و اجتماعى مى‏نماید. از باب مثال داستان شیرین و زیبا و پر حادثه یوسف صدیق. درسهاى اخلاقى و سیاسى و اقتصادى و… را بیان مى‏کند و در پایان متذکر مى‏شود که: در داستانهاى عنوان شده عبرت‏ها و آموزه‏هائى براى خردمندان است. “لقد کان فى قصصهم عبره لاولى الالباب”.۱

همانگونه که در داستانهاى جباران از جمله فراعنه مصر و سرکشى و طغیان و استکبار آنان را باز مى‏گوید و سرنوشت آنها را در تابلوى روشن تاریخ ارائه مى‏دهد و آن را مایه اعتبار و بیدارى براى آیندگان و حاکمان قرار مى‏دهد تا بنگرند پیشینیان آنها به کدامین سرنوشت رهسپار شدند. و تمام سرمایه قدرت و مقام و جاه و لذّت ورفاه را نهادند و رفتند و به عنوان مجرمان تاریخ در کام هلاکتوامواج نیل فرو رفتند و از آنجا رهسپار دوزخ شدند. “…کمترکوا من جنّات و عیون وزروع و مقام کریم و نعمه کانوافیها فاکهین کذلک و اورثناها قوماً آخرین فما بکت علیهمالسماء و الارض و ما کانوا منظرین. و لقد نجّینا بنى اسرائیل من العذاب المهین. من فرعون انّه کان عالیا منالمسرفین”.۲

چه بسیار باغ‏ها و چشمه سارها و کشتزارها و جاه و مقام و نعمت‏هاى لذت بخش که در آغوش آن خوش و خرّم بودند به جاى نهادند و ما آنرا در اختیار اقوام دیگر نهادیم. نه آسمان بر آنها گریست و نه زمین و به آنان مهلت داده نشد و فرزندان یعقوب (کهمستضعفان آن زمان بودند) را از عذاب ذلّت بار نجات دادیم،ازچنگال فرعون که سر به طغیان برداشته بود و از اسرافکاران بود.

سنت جاریه خداوندى

نمونه‏هاى دیگرى از این دست در قرآن فراوان است که سنّت الهى را براى مستکبران بیان مى‏کند.

و ناگفته پیداست که سنت‏هاى خداوند در جهان و سرنوشت انسان‏ها فراگیر و تغییرناپذیر است و به زمان خاص و نسلى به خصوص اختصاص ندارد. “ولن تجد لسنه اللّه تبدیلا”.

یکى از مباحث بسیار جالب قرآنى بحث استکبار و استضعاف است که سر فصل‏هاى مهمى را در تاریخ و انسان‏شناسى و جامعه‏شناسى ارائه مى‏دهد. آیات کریمه این بحث، سرنوشت مستکبران و مستضعفان و عوامل آن پدیده شوم اجتماعى حیات بشرى را به شیوه آموزنده و عبرت‏انگیز بیان مى‏کند که براى هر عصر و نسل راهگشاست و به ستمدیدگان تاریخ مى‏آموزد چه کنند تا زنجیر استکبار و استعمار را پاره کنند و وراثت زمین را در دست گیرند.۳

این کتاب آسمانى ضمن بحثهاى تاریخى این مبحث، تأکید مى‏کند که این سنت لایتغیر الهى است که سرنوشت نکبت بارى را براى مستکبران و طاغیان رقم زند و مستضعفان در بند را برهاند و بر سرنوشت خویش حاکم گرداند که این نیز قوانین و قواعد خاص خود را دارد. و البته فرق نمى‏کند که روحیه استکبارى در کدامین نسل ریشه بدواند. یعنى ممکن است قومى در عصر و زمانى در زمره مستضعفان باشند که خداوند آنان را نجات بخشیده، اما همین قوم مستضعف وقتى به قدرت رسیدند در صف مستکبران درآیند و پایان کارشان همان باشد که دیگر مستکبران پیشین!

و براى این مطلب مثالى از یهودیان مى‏توان آورد و خصومتهاى آن‏ها با پیامبران خدا و امروز جریان صهیونیسم.

مستکبران و جباران قرن

غربى‏ها با در دست داشتن تکنولوژى روز و رشد سریع علمى در پهنه گیتى سر به طغیان برآوردند هرچند نباید از یاد ببریم که دانش غرب میراث همین مسلمین است که روزى از پر شکوه‏ترین تمدن‏ها برخوردار بودند و نمونه آن را در عصرهاى نخستین و میانى امت اسلام مى‏توان دید، هر چند این تمدن دیرى نپایید و حکّام و فرمانروایان بى کفایت به اصطلاح مسلمان لیاقت پاسدارى از این تمدن را نداشتند و به نام حاکم مسلمین وارث تخت و تاج قیصرى و کسروى شدند و سرمایه گرانسنگ اسلامى را به رایگان به دشمنان اسلام سپردند و به جاى اینکه در اندیشه حراست و نگهبانى این میراث ارزشمند باشند تمام هم خود را مصروف به عیاشى و پاسدارى از تخت و تاج شاهانه نمودند و بر امت اسلام آمد آنچه آمد.

در این ماجرا تمدن و فرهنگ اسلام جاى خود را عوض کرد و به مغرب زمین ره سپرد و البته عنصر معنوى اسلام همچنان غریب و منزوى ماند نه در دربار خلفا و سلاطین جایى داشت و نه در غرب که نخواستند معارف اسلامى جایگزین خرافه پرستى کلیسایى باشد. تفصیل این ماجرا را در کتاب‏هایى باید خواند که خود غربى‏ها و شرق شناسان نگاشته‏اند و بدان اعتراف کرده‏اند.

بارى سخن از طغیانگرى غرب بود، غرب با کینه دیرینه صلیبى که از اسلام داشت پا از گلیم خود فراتر کشید و اندیشه سلطه بر شرق را در سر پروراند چرا که مشرق زمین و از جمله خاورمیانه با موقعیت استراتژیک و ذخائر عظیم نفتى و معادن زرخیر لقمه چربى براى غرب چپاول گر بود. از زمان صفویه به این طرف جریان سلطه جویى غرب بر شرق و تسلّط بر منابع نفتى را بخوبى مشاهده مى‏کنیم. در آغاز پرتقالیها راهى خاورمیانه شدند و بعد از آن انگلیسى‏ها و متعاقب آن آمریکاییها و در کشورهاى دیگر اسلامى نیز فرانسوى‏ها، آلمان‏ها و در بخشى دیگر روس‏ها و… اینهمه ثمره بى شخصیتى شاهان و شاهزادگان حاکم بر مسلمین بود که امروزه نیز این ماجرا در بسیارى از کشورهاى تحت سلطه ادامه دارد. و مایه شرمندگى است که کشورهاى اسلامى نیز از این جریان ذلّت بار مصون نمانده و در حالیکه ملّتهاى دربند در خاورمیانه و لبنان، فلسطین و عراق و افغانستان و آمریکاى لاتین و برخى کشورهاى آفریقایى و غربى بیدار شده و برآنند تا زنجیر سلطه امپریالیسم را پاره کنند شاهان و حاکمان خود فروخته که نفس کشیدن خود را مدیون حمایت سلطه‏گران مى‏دانند همچنان گردن ذلّت در برابر خارجى‏ها و بیگانگان آن طرف دنیا فرود آورده و بى تردید سیه رویى و عاقبت ننگین همانند رضاخان، محمد رضا، و صدام و… در انتظار آنان خواهد بود. و اینست فرجام روى گردانى از ملت‏ها و دل سپردن به دشمنان مردم که تا بدانند ابزار بى اراده در برابر بیگانگان نباشند زیرا آنها را نگاه مى‏دارند و همینکه از کار افتادند به ذباله دانشان مى‏اندازند!

نگاهى به سرنوشت آمریکا و اروپا

پس از فروپاشى نظام سوسیالیستى شوروى و پایان جنگ سرد، آمریکا داعیه دارى سلطه بى منازع بر جهان را ساز کرد، به این سو وآنسو لشکر کشى کرد که نمونه آخر آن افغانستان و عراق بود و در همین حال که انقلاب اسلامى را تنها سد راه خود مى‏دانست از هر گونه توطئه‏اى براى درهم شکستن مقاومت ملت ما فروگذار نکرد. جنایات این غول جهانخوار در عراق و افغانستان چهره زشت حاکمان کاخ سفید را بیش از پیش بر ملا کرد، جنایات بوش و همدستانش مردم را به یاد آیشمن و هیتلر و سفاکان دیگر تاریخ آورد اینها در قالب حقوق بشر و آزادسازى! نسبت به مردم این سرزمین‏ها زشت‏ترین چهره توحش را از خود نشان دادند.عملکرد نومحافظه کاران با سیاست و روحیه جنگ‏طلبى روز به روز جهانیان را به ماهیت این رژیم آگاهى داد، تنفر و انزجار از سیاستهاى رژیم آمریکا نه تنها در کشورهاى دیگر بلکه در خود آمریکا به خیابان‏ها کشاندهشد. حمایت این رژیم از رژیم غاصب صهیونیستى با آن جنایات نفرت‏انگیز فصل دیگرى از عملکرد کاخ سفید بود اینها و نظائر آن با حمایت اروپاییها از انگلیس گرفته تا فرانسه و آلمان و…صورت مى‏گرفت، دامن اروپا را نیز گرفت. انقلاب اسلامى و پایان دادن به سلطه بیگانه در جمهورى اسلامى ایران درس‏آموز سایر ملتهاى دربند که با تکیه بر توان ملى و اعتقاد به خدا مى‏توان رو در روى مستکبران ایستاد تا وعده خداوندى به حاکمیت مستضعفان محقق گردد، هرچند پیمودن این راه دراز مجاهدات مستمر، هزینه کلان و زمان طولانى را طلب مى‏کند و مجاهدان راه خدا نباید خستگى به خود راه دهند.

نبرد ۳۳ روزه حزب اللّه با رژیم اشغالگر به جهانیان درس بزرگى داد که یک جمعیت محدود و منسجم و مؤمن با تکیه به خداوند و توان معنوى مى‏تواند ارتش اسغالگر را زمین‏گیر کند و به فضیحت جهانى بکشاند که دیگر افسانه شکست ناپذیرى خود را زمزمه نکنند. همین اواخر بود که دولت اولمرت سقوط کرد در حالیکه مى‏گفت: افسانه اسراییل بزرگ خیالى بیش نیست و اگر این رژیم بتواند خود را نگهدارد هنر کرده است! بارى وعده الهى حق است که فرمود: “انّا من المجرمین منتقمون” بى شک خدا انتقام خونهایى که از بندگان مستضعف خدا بر زمین ریخته شده و آه و ناله رنج دیدگان را در شکنجه گاه‏ها خواهد گرفت. تاریخ بشر حکایت شداد و ضحاک و فرعون و آتیلا و هیتلر و استالین را از یاد نمى‏برد، سرنوشت حاکمان پیشین و روزهاى آخرشان آنچنان ذلّت بار و ننگین است که براى همه عبرت‏انگیز است. آنها باید غرامت غرور و استکبار وطغیانگریهاى خود را به رأى العین بپردازند و دیگران نیز عبرت گیرند هرچند به فرموده امیرالمؤمنین(ع)“وسائل عبرت بسیار است اما عبرت‏گیر کم است.”

در هر حال آمریکا و حاکمان کاخ سفید امروزه در سراشیبى و افول اقتدار خود قرار دارند، امروزه نباید از کنار این حادثه بى تفاوت گذشت. بوش که ماه‏هاى آخر ریاست جمهورى خود را مى‏گذراند امروز در بدترین شرائط کاخ سفید را ترک مى‏کند. هر چند به خواست خداوند خواهیم دید که بدتر از این نیز خواهد شد. به اعتراف رسانه‏هاى آمریکایى و نظر سنجى‏ها تاریخ ریاست جمهورى آمریکا منفورتر از بوش ثبت نکرده است. هر چند سیاستهاى دولتهاى آمریکایى همواره برپایه تجاوز و سلطه بوده و این سیاست استراتژیک ایالات متحده است که تغییر نمى‏کند هرچند چهره‏ها، شیوه‏ها و روش‏ها متفاوت است و به همین دلیل هرگز به تغییر دولتهاى این رژیم نباید دل بست و مواضع اصولى ما باید بر اساس همان مبانى استوارى باشد که طى سالها تحکیم شده و امام راحل پى افکند و رهبر نظام و دولتمردان متعهد ما دنبال مى‏کنند.

چالش‏هاى اقتصادى غرب

چالش‏هاى بزرگ غرب بویژه آمریکا بحرانهاى اقتصادى است که تاکنون سابقه نداشته است، این بحران براى غربى‏ها که همه چیزشان اقتصاد و ثروت مى‏باشد سنگین است.

آمریکا که همه دنیا را به غارت برده و مى‏برد امروزه با بحران مالى بى‏نظیرى روبرو است، ورشکستگى بانکهاى بزرگ، بحران بورس، درخواست هفتصد میلیارد دلار از کنگره براى حل مشکلات اقتصادى در آمریکا بحران کمى نیست. این بحران به اروپا نیز سرایت کرده و بى تردید به این زودى‏ها قابل جبران نیست. حقا که وعده الهى حق است که مى‏فرماید: “فلما نسوا ماذکروا به فتحنا علیهم ابواب کل شى‏ء حتى اذا فرحوا بما اوتوا اخذ ناهم بغته فاذا هم مبلسون. فقطع دابر القوم الذین ظلموا و الحمدللّه رب العالمین.”۴

آنگاه که تذکرات آسمانى را به فراموشى سپردند همه درها را به روى آنان گشودیم تا بدان سرمست شدند، پس ناگهان آنان را به انتقام گرفتیم و از همه چیز ناامید و درمانده شدند پس پشت ستمگران شکست و ستایش خداى جهانیان را.”

یکى از مصادیق این آیه حاکمان تبهکار ایالات متحده‏اند که در اوج رفاه و سرمستى طعم تلخ شکست را چشیده و انشاءاللّه بیش از این خواهند چشید. جالب آنکه آیه کریمه فوق حمد خداى جهان آفرین را مى‏آموزد که مردم مستضعف از شکستهاى مستکبران خرسند باشند و مرگ آن حاکمان را جشن بگیرند و خداى را ستایش و ثنا گویند که تحقق وعده خویش را به آنان نمود و همین جا از سخن تاریخى معمار انقلاب اسلامى امام خمینى (سلام اللّه علیه) یاد کنیم که فرمود: “من با اطمینان مى‏گویم که اسلام ستمگران را به خاک مذلّت خواهد نشاند.”

آرى قرن آینده قرن اسلام است، قرنى که ایدلوژیهاى ورشکسته و مکتب‏هاى ساخته دست بشر با بن بست روبرو شده و انسانهاى دربند، نجات بخشى را انتظار مى‏کشد و زمینه ساز آن نهضت عالمیگر همانا توجه به اسلام و ناامیدى از مکتب‏ها و آیین‌هایى است که چون سراب مى‏آیند ومى روند و تشنه کامان را سیراب نمى‏کنند و آتش و خون براى بشر به ارمغان مى‏آورند. و اینک رسالتداران اسلام اند و مسؤولیت هدایت بشر و ابلاغ رسالت الهى در گفتار و کردار و اطمینان به وعده الهى و بى اعتنایى به فشارها و تحریم‏ها و تهدیدها “و ما النصر الا من عند اللّه”.

پى‏نوشت‏ها:

1. سوره یوسف،آیه ۱۱۱٫
2. سوره دخان، آیات ۲۵ تا ۳۱٫
3. بنگرید: کتاب استضعاف و استکبار از دیدگاه قرآن.از نویسنده این مقال.
4. سوره انعام، آیات ۴۴ و ۴۵٫

حج بهترین فرصت براى غلبه بر جدایى‏هاى طبیعى و تصنعى در میان مسلمانان، و یکسان سازى دل‏ها، نیّت‏ها و عزم‏ها در دنیاى اسلام است.

مسلمانان در ایام چند روزه اعمال حج، از بسیارى از امور رایج و معمولى زندگى که وسایل غفلت، انحطاط و تفاخر مادى و ظاهرى است دورى مى‏گزینند و وارد یک فضاى بیکران معنوى مى‏شوند و این در واقع تمرینى عملى براى جدایى از دلبستگى‏هاى دنیایى و انقطاع الى اللّه است.

در این سفر باید هر دغدغه‏اى که مانع استفاده زائر از این فرصت گرانبها مى‏شود بر طرف شود اما این به معناى ایجاد زمینه سفرى تفریحى نیست زیرا حج سفرى معنوى است که باید همزمان با جسم و جان انجام گیرد.

وظیفه شما آگاه کردن زائران ایرانى و غیر ایرانى از این فرصت بى نظیر و ترغیب آنان به مغتنم شمردن آناست.

امت اسلامى به دلیل تکثر قومیت‏ها، نژادها، فرهنگ‏ها و سلیقه‏ها همواره در معرض برخى جدایى‏هاى طبیعى، در کنار جدایى‏هاى تصنعى تحمیلى است، بنابراین حج فرصت بزرگى براى مسلمانان است تا این جدایى‏ها را التیام بخشند.

همه باید هوشیار و مراقب باشند تا از این فرصت وحدت، زمینه‏اى براى اختلاف و تفرقه ایجاد نشود.

حج فرصتى مناسب براى تبیین واقعیت و حقایق شیوا و زیباى جمهورى اسلامى براى مسلمانان است.

این مظلومیت به دلیل انواع اتهام‏ها و دروغ‏هاى فرقه‏اى، فکرى، سیاسى و اجرایى به جمهورى اسلامى است که باید در ایام حج، معارف نظام اسلامى و واقعیت‏هاى آن براى مسلمانان تبیین شود.

در کشورهاى اسلامى و حتى در مناطق مختلف دنیا که مسلمانان حضور دارند، دل بسیارى از مسلمانان لبریز از محبت به جمهورى اسلامى، امام خمینى(ره) و ملت بزرگ ایران است، اما دشمنان سعى مى‏کنند این نظام را به دشمنى با مذاهب مختلف اسلامى متهم کنند، که این تحریف‏ها باید براى مسلمانان تبیین شود.

بسیارى از مسلمانان به دلایل مختلف از اظهار صریح این نارضایى محرومند اما جمهورى اسلامى ایران در واقع منبرى بزرگ، آزاد و جهانى است که حرف دل مسلمانان را با صداى رسا اعلام مى‏کند و علت دشمنى آمریکا با این نظام همین است.

ملت ایران ملتى مؤمن، صادق و با عزم راسخ است و همان ملتى است که این انقلاب عظیم را به پیروزى رساند و سى سال با قدرت از نظام اسلامى دفاع کرد.

این دستاوردهاى نظام اسلامى، به راحتى محقق نشده است که عدّه‏اى بخواهند به دلیل اغراض شخصى و دشمنى با دولت، در اصل نظام خدشه وارد کنند.

این فضاى بى بند و بارى در حرف زدن و اظهار نظر علیه دولت، مسائلى نیست که خداوند به آسانى از آنهابگذرد.

تفضلات و رحمت الهى تا زمانى است که ما مراقب گفتار،رفتار و عملکرد خود باشیم زیرا خداوند با ما خویشاوندى ندارد.

برخى کارها و ظلم‏ها، فتنه‏اى به پا مى‏کند که دامن همه، اعم از ظالم و غیر ظالم را مى‏گیرد بنابراین همه باید مراقب اظهار نظرها، تبلیغات و اقدامات خود باشند.

امام خمینى ثابت و استوار

عید قربان

مبارک باد عید سعید قربان بر جمیع مسلمانان جهان و بر امت پیامبر عظیم الشأن، مبارک باد این عید بزرگ اسلامى بر مستضعفین جهان که در مقابل مستکبرین و اولیاء طاغوت قیام نمودند.

آنروز مبارک است براى اسلام و ملت‏هاى اسلامى که دست ستمگران و خون آشامان از کشورهاى اسلامى کوتاه شود و آن روز مبارک است براى ملت شریف ما که جمهورى اسلامى به تمام معنا در کشور اسلامى پیاده شود و احکام مترقى اسلام به جاى احکام ضد انسانى برقرار گردد.۵۹/۷/۲۷

فرا رسیدن عید بزرگ اسلامى قربان را به همه مسلمین تبریک عرض مى‏کنم. عیدى که انسان‏هاى آگاه را به یاد قربانگاه ابراهیمى مى‏اندازد، قربانگاهى که درس فداکارى و جهاد را در راه خداى بزرگ – را – به فرزندان آدم و اصفیاء و اولیاى خدا مى‏دهد. عمق جنبه‏هاى توحیدى و سیاسى این عمل را جز انبیاى عظام و اولیاء کرام علیهم الصلوه والسلام و خاصه عباداللّه کس دیگرى نمى‏تواند ادراک کند. این پدر توحید و بت شکن جهان به ما و همه انسان‏ها آموخت که قربانى در راه خدا پیش از آنکه جنبه توحیدى و عبادى داشته باشد جنبه‏هاى سیاسى و ارزش‏هاى اجتماعى دارد. به ما و همه آموخت که عزیزترین ثمره حیات خود را در راه خدا بدهید و عید بگیرید. خود و عزیزان را فدا کنید و دین خدا را و عدل الهى را برپا نمایید. به همه ما ذریه آدم فهماند که مکه و منى قربانگاه عاشقان است و اینجا محل نشر توحید ونفى شرک،که دلبستگى به جان و عزیزان نیز شرک است. به فرزندان آدم درس آموزنده جهاد در راه حق را داد که از این مکان عظیم نیز فداکارى و از خود گذشتن را به جهانیان ابلاغ کنید. به جهانیان بگوئید در راه حق و اقامه عدل الهى و کوتاه کردن دست مشرکان زمان باید سر از پا نشناخت و از هر چیزى حتى مثل اسمعیل ذبیح اللّه گذشت که حق جاودانه شود. این بت شکن و فرزند عزیزش بت شکن دیگر سید انبیاء محمد مصطفى صلى اللّه علیه و آله و سلم به بشریت آموختند که بت‏ها هرچه هست باید شکسته شود.

کعبه که ام القرى است و آنچه از آن بسط پیدا کرده تا آخرین نقطه زمین، تا آخرین روز جهان باید از لوث بت‏ها تطهیر شود. بت هرچه باشد، چه هیاکل و چه خورشید، چه ماده و چه حیوان و انسان و چه بتى بدتر و خطرناکتر از طاغوت‏هاى در طول تاریخ از زمان آدم صفى اللّه تا ابراهیم خلیل اللّه تا محمد حبیب اللّه صلى اللّه علیهم و آلهم اجمعین تا آخر الزمان که بت شکن آخر، از کعبه نداى توحید سر دهد. مگر ابرقدرت‏هاى زمان ما و بت‏هاى بزرگ نیستند که جهانیان را به اطاعت و کرنش و پرستش خود مى‏خوانند و با زور و زر و تزویر، خود را به آنان تحمیل مى‏نمایند؟ کعبه معظمه یکتا مرکز شکستن این بت‏هاست. ابراهیم خلیل در اول زمان و حبیب خدا و فرزند عزیزش مهدى موعود روحى فداه در آخر الزمان از کعبه نداى توحید سر دادند و مى‏دهند…

مهدى منتظر در لسان ادیان و به اتفاق مسلمین از کعبه ندا سر مى‏دهد و بشریت را به توحید مى‏خواند. همه فریادها را از کعبه و مکه سر مى‏دهند و ما باید از آنها تبعیت کنیم و نداى توحید کلمه و کلمه توحید را از آن مکان مقدّس سردهیم و با فریادها و دعوت‏ها وتظلم‏ها و افشاگرى‏ها و اجتماعات زنده و کوبنده در مجمع مسلمین در مکه مکرمه بت‏ها را بشکنیم و شیاطین را که در رأس آنها شیطان بزرگ است در عقبات رَمى کنیم و طرد نمائیم تا حج خلیل اللّه و حبیب اللّه و ولى اللّه مهدى عزیز را بجا آورده باشیم.۶۲/۶/۱۲

حجهالاسلام و المسلمین محمد حسن رحیمیان

عشق بدون مرز

امام رهبر و مرجع کلّ شیعیان و پیشواى جهان اسلام بود این نوع رهبرى و مرجعیت، مرز جغرافیایى ندارد، تفاوتى بین پیرو و مقلّد امام در لبنان یا عراق یا هند و پاکستان و بحرین و نیست همان گونه که در این عرصه فرقى بین شیرازى و تبریزى و اصفهانى و…نیست. امروز مرجعیت مقام معظم رهبرى نیز همین طور است. همانطور که شهید و خانواده شهید ایرانى، لبنانى و فلسطینى براى امام یعنى براى اسلام و انقلاب اسلامى فرقى ندارند به همین جهت مردم و شخصیتها و رهبران دینى و انقلابى دیگر کشورها، همچون مردم ایران به ملاقات و دست بوسى امام نائل مى‏شدند.

موارد این ملاقاتها زیاد بود که عمده آنها در صحیفه امام ذکر شده است بعض از موارد هم ذکر نشده است مثل ملاقات امام جمعه مسجد الاقصى که به محضر امام رسید و رسماً با امام بیعت کرد. شیخ سعید شعبان رهبر حرکت توحید اسلامى که مرکزیت آن در طرابلس لبنان بود مکرر به محضر امام رسید. مرحوم شهید دکتر فتحى شقاقى عاشقانه به خدمت امام مى‏رسید و با زیارت روح اللّه جان مى‏گرفت.

شهید علامه عارف حسینى هم با امام ملاقاتى عاشقانه داشت و دیدیم که حضرت امام با همان منطقى که براى شهداى بزرگ ایران اعلامیه دادند براى شهید عارف حسینى نیز آن اعلامیه حماسى را دادند.

شهید سید عباس موسوى دبیر کل سابق حزب اللّه لبنان و جناب آقاى سید حسن نصراللّه و همچنین دیگر اعضاى شوراى مرکزى حزب اللّه مکرراً به محضر امام شرفیاب شدند و همین ملاقاتها بود که شالوده مقاومت و پایدارى حزب اللّه را در مقابل صهیونیستهاى اشغالگر راسخ و تزلزل‏ناپذیر مى‏کرد.

در مورد اجازات امور حسبیه هم فرقى بین داخل و خارج وجود نداشت و ندارد. صدور اجازه امور حسبیه معیارهایى دارد که به هیچوجه مرزهاى جغرافیایى در آن دخیل نیست. هر شخصى که آن معیارها را داشته باشد و براى مراجع تقلید شخصاً یا با گواهى دو نفرعادل توثیق و اثبات شود براى او اجازه نامه صادر مى‏شود. برهمین اساس جناب حجت الاسلام و المسلمین سید حسن نصراللّه (حفظه‏اللّه) که واقعاً ثمره شجره طیبه روح اللّه و نور چشم مقام معظم رهبرى و بازوى قدرتمند اسلام است از جمله اولین روحانیان لبنانى است که در دوره جوانى و شاید بتوان گفت نوجوانى با تعبیر و عنوان حجت الاسلام از امام اجازه امور حسبیه دریافت کرد. امام در آن سالها عنوان حجت الاسلام را براى مراجع فعلى در مکتوباتشان به کار مى‏بردند! نکته جالب این که حضرت امام عموماً در اجازاتشان یک سوم وجوهات را اجازه مى‏دادند که صاحب اجازه در محل مصرف کند و بقیه را باید به دفتر ارسال مى‏کردند اما در اجازه آقاى سید حسن نصراللّه و مرحوم شهید سید عباس موسوى و دیگر اعضاى شوراى حزب اللّه تا نصف را در اجازه مکتوبشان اجازه داده بودند و در یک موقعیتى که حضرت امام تمام اجازاتى که بیشتر از یک سوم را اجازه داده بودند لغو کردند آقاى سید حسن نصراللّه و روحانیون حزب اللّه را استثناء کردند.

جناب حجت الاسلام و المسلمین سید حسن نصراللّه (حفظه اللّه) که واقعاً ثمره شجره طیبه روح اللّه و نور چشم مقام معظم رهبرى و بازوى قدرتمند اسلام است از جمله اولین روحانیان لبنانى است که در دوره جوانى و شاید بتوان گفت نوجوانى با تعبیر و عنوان حجت الاسلام از امام اجازه امور حسبیه دریافت کرد.

عنایت ویژه امام، برکت صندوق بیت المال

در طول این مدت که آقاى سید حسن نصراللّه و دیگر وکلاى امام در لبنان طبق اجازه امام بخشى از وجوهات را براى امام مى‏فرستادند بدون استنثناء این بخش را هم که براى امام مى‏فرستادند مورد به مورد با پیشنهاد حقیر اجازه دادند که به حزب اللّه مرجوع شود و توسط جناب حجت الاسلام سید عیسى طباطبائى که مرتب به ایران رفت و آمد داشت مرجوعى را براى این بزرگواران مى‏فرستادم و با تجمیع این مرجوعیها بود که صندوق بیت المال در لبنان شکل گرفت و تا کنون بالاترین خدمات فرهنگى و اجتماعى را براى شیعیان و محرومان لبنان ارائه کرده است و در واقع نه با پول ایرانیها بلکه با وجوهاتى که خود شیعیان لبنان به امام پرداخت مى‏کردند برکات بسیارى براى اسلام و مسلمانان حاصل شد.

از جمله این برکات نقشى بود که این صندوق در شکل‏گیرى و تأسیس ایستگاه تلویزیونى المنار داشت که داستان نقش فوق العاده این شبکه در رساندن پیام انقلاب و مقاومت به جهانیان بحث جداگانه‏اى را مى‏طلبد.

المنار یکى دیگر از برکات امام

جرقه تأسیس شبکه تلویزیونى المنار در دفتر امام زده شد یک روز که چند نفر از شخصیتهاى حزب اللّه بعد از دست بوسى امام در اتاق حقیر مشغول صحبت بودیم از وجود دهها شبکه تلویزیونى در لبنان صحبت شد و بنده سؤال کردم آیا شیعیان هم شبکه تلویزیونى دارند؟ آنها جواب دادند: نه! و همین سؤال و جواب شروع کار بود چند ماه بعد که امام رحلت کرده بود و حقیر به عنوان قائم مقام در بنیادشهید خدمت مى‏کردم موضوع را پیگیرى کردم و با اختصاص مبلغى که از طرق مختلف تهیه کردیم کار تأسیس شبکه تلویزیونى توسط بنیاد شهید لبنان و با تلاش آقاى سید عباس طباطبایى شروع شد. در آن زمان جنگهاى داخلى لبنان هم در نقطه اوج بود و به همین جهت استودیوى تلویزیون در زیر زمین یک برج مسکونى بلند مرتبه با کمترین امکانات راه انداز شد و فرستنده آن هم در بالاى مناره مسجد رسول اعظم که در محوطه بیمارستان رسول اعظم(ص)متعلق به بنیاد شهید است نصب شد و به همین مناسبت شبکه به نام المنار نامیده شد و به این ترتیب محدوده ضاحیه و بیروت زیر پوشش این شبکه قرار گرفت، سال بعد ضمن سفرى که به لبنان داشتم طى مذاکره‏اى که با مرحوم شهید سید عباس موسوى داشتم تصمیم گرفتیم براى توسعه این شبکه حزب اللّه را به طور ۵۰% شریک کنیم و آنها هم با سرمایه گذارى خود شبکه را به کل لبنان توسعه دهند که این کار به نحو احسن انجام شد و مدیریت شبکه را هم به حزب اللّه واگذار کردیم و در مرحله بعد تمام سهام شبکه به حزب اللّه واگذار شد تا با تمرکز مدیریت امکان توسعه بیشتر آن فراهم شود و با استفاده از سیستم ماهواره به کل جهان برسد که بحمداللّه با توانمندى حزب اللّه این کار انجام شد و الآن علیرغم همه کارشکنیهاى غربیها و مزدورانشان این شبکه خارى است در چشم دشمنان و محبوب‏ترین صداى حق است براى همه عرب زبانان شیعه و مسلمان در سراسر جهان.

ملاقات استثنایى!

به مناسبت ۱۵ شعبان ملاقات امام در حسینیه جماران برقرار بود در آن روز جمعى از افراد حزب اللّه لبنان هم قرار بود در این مراسم به ملاقات امام نائل شوند اما به دلیل مشکلى که در مسیر براى آنها پیش آمده بود زمانى به جماران رسیدند که ملاقات تمام شده بود و امام به محل سکونت خود رفته بودند و به دنبال انجام کارهاى دیگرشان. ضمناً حضرت امام تا بعد از ماه رمضان قرار ملاقات عمومى نداشتند و لبنانیها هم باید یکى دو روز بعد به لبنان بر مى‏گشتند لذا از این که تا جماران آمده بودند و توفیق زیارت امام را نیافته بودند به شدت متأثّر و ناراحت بودند. ایشان ملتمسانه از اینجانب درخواست کردند اقدامى کنم اما نزدیک ظهر بود و مسلّم بود که هیچگاه امام در یک روز آن هم بعد ازظهر دوباره براى ملاقات بیرون نمى‏آیند با این حال براى اسقاط تکلیف موضوع را به حضرت امام منتقل کردم و ناباورانه امام پذیرفتند و تا آنجا که به یاد دارم براى اولین و آخرین بار بعد ازظهر آن روز مجدداً بیرون آمدند و این برادران به توفیق زیارت امام دست یافتند، آنان با این دیدار صمیمانه و خاص صدچندان خوشحال شدند چرا که بعد از آن نومیدى و تأثر شدید در قبل از ظهر، به جاى حسینیه و همراه با انبوه جمعیت، امام را در جمع اختصاصى و معدود خودشان از نزدیک زیارت کردند و عنایت ویژه امام را در پذیرفتن آنان در یک دیدار استثنایى دریافتند و خاطره‏اى جاودانه براى آنان شکل گرفت.

نکته صحیح این است که مسلمین باید با هم متحد باشند و شما که از علماء و دانشمندان هستید ممکن است با روحانیون اهل سنت تماس بگیرید که ایران نمى‏خواهد بین مسلمین خلاف ایجاد کند و نه تعدّى کند.

سخنان امام در ملاقات با شیخ اسعد التمیمى

مورد دیگر ملاقات آقاى شیخ اسعد بیوض التمیمى امام جماعت سابق مسجدالاقصى و از چهره‏هاى جهادى فلسطین با حضرت امام در سال ۱۳۶۱ بود این نوع ملاقاتها همانند ملاقات شهید فتحى شقاقى رهبر جهاد اسلامى فلسطین به دلیل آن که در آن شرائط انعکاس خبرى داشت، ضبط و ثبت نمى‏شد و به همین جهت در صحیفه امام نیز ذکر نشده است.

شیخ اسعد بیوض التمیمى آمده بود تا ضمن زیارت امام، با امام بیعت کند. حضرت امام بعد از صحبت‏هاى شیخ اسعد و اعلام بیعت، سخنانى را ایراد کردند که هرچند ضبط نشد اما فى المجلس عمدتاً یادداشت شد. متن سخنان یادداشت شده حضرت امام به شرح ذیل است.

بسم اللّه الرحمن الرحیم

من از شما تشکر مى‏کنم که تشریف آوردید به ایران تا از نزدیک با هم ملاقات کنیم و آنچه بر مسلمین مى‏گذرد در میان بگذاریم. آنچه که بر مسلمین مى‏گذرد با دست سلاطین خود مسلمین است. سلاطینى که به واسطه دنیا و به خاطر رسیدن به یک حظ دنیایى از اسلام رو برگردانده‏اند گرچه ادعا مى‏کنند که مسلمانند آنچه بر مسلمین مى‏گذرد بلاواسطه از اینها و مع الواسطه از قدرتهاى بزرگ امثال آمریکا و شوروى است.

مسلمین تا از اختلافاتى که بین شان است دست برندارند، دستهاى مرموز دولتهاى قدرتمند مى‏توانند به خواسته‏هاى خودشان دست پیدا کنند. شما مى‏دانید بعد از این که ایران قیام کرد و شاه مقبور را از اینجا بیرون کرد با شعار آزادى، استقلال، جمهورى اسلامى این کار را انجام داد و لازال این شعار در بین مردم ایران از اطفال و شیوخ در همه جا رواج دارد و آرزوى ما این است که اسلام قدرت صدر اسلام را پیدا بکند انشاء اللّه و بر همه دولتهاى کفر غلبهکند.

ما باید کوشش کنیم در وحدت مسلمین و آنهائى که از وحدت مسلمین جلوگیرى مى‏کنند یا نفاق مى‏کنند منزوى کنیم. شما مى‏دانید بعضى از روحانیون اهل سنت که نباید اسم روحانى بر آنها گذاشت از اول پیروزى، براى رسیدن آمریکا به اهدافش نسبت به جمهورى اسلامى شروع به سم پاشى کردند. صدام که آمریکا وادار کرد به ایران حمله کند براى ایران نبود. او فهمید که اگر این جمهورى اسلامى با این محتواى اسلامى به سایر بلاد سرایت کند، دست آنها از شرق به کلى قطع مى‏شود. لهذا اشخاصى که آنها در چنگال شان دارند چه از روحانیون و چه از رؤساى جمهور و سلاطین به جنگ با ما وادار کردند و این دو سال تمام که ما مشغول دفاع از حریم اسلام بودیم هیچ یک از دولتهاى اسلامى به ما کمک نکردند و اکثر دولتهاى اسلامى به او کمک کردند. اسلحه دادند، پول دادند و حتى افراد فرستادند و این نبود جز این که ما اسلام مى‏خواهیم.

طوائف مسلمین و مذاهب اسلامى در آنچه که مشترکند که اصول است مثل کتاب، سنت، قبله و…با هم باشند و اگر نباشند کفار غلبه مى‏کنند بر آنها، مع‏الأسف بسیارى از دولتهاى اسلامى و بعضى از روحانیون اهل سنت و کمى از روحانیون ما درصدد بودند که بین مسلمین تفرقه بیندازند و به بهانه این که ایرانیها مسلم نیستند و مجوسند، ما را سرکوب کنند.

با تجمیع این مرجوعیها بود که صندوق بیت المال در لبنان شکل گرفت و تا کنون بالاترین خدمات فرهنگى و اجتماعى را براى شیعیان و محرومان لبنان ارائه کرده است و در واقع نه با پول ایرانیها بلکه با وجوهاتى که خود شیعیان لبنان به امام پرداخت مى‏کردند برکات بسیارى براى اسلام و مسلمانان حاصل شد.

تمام گروههاى تبلیغاتى و رسانه‏هاى گروهى به ما حمله مى‏کنند. یکى دروغى که صدام مى‏گوید آن را چند برابر مى‏کنند و بازگو مى‏کنند. از توطئه‏هاى آنها این است که مى‏گویند اگر عراق به دست ایران بیفتد یا این که ایران بر عراق غلبه کند حکومت شیعه پیش مى‏آید. از اول قرار ما این بود که به اسلام عمل کنیم و تفرقه که خلاف نص قرآن است ایجاد نکنیم. ما مى‏خواهیم تمام مسلمین استقلال داشته باشند و دست کفار از ممالک اسلامى قطع بشود و هر ملتى در هر کشورى که هست حکومت مستقل داشته باشد…

امیدوارم که با جدیت افرادى مثل شما این آمال تحقق پیدا کند و هیچ وقت مأیوس از خداوند تعالى نیستید و نیستیم. خداوند مى‏تواند عده قلیلى را بر قدرتهاى بزرگ غلبه دهد. چنانچه دیدید ملت ایران با نداشتن ساز و برگ جنگى و با این که همه چیز در دست آمریکا و شاه بود، با ایمان به خدا به پیروزى رسید و صدام با همه ساز و برگى که براى او تهیه شده شود… نتوانست در ایران یک قدم موفق شود و بعد از چندى از ایران بیرونش کردند.

گرچه در بعضى از نقاط هنوز هستند….

نکته صحیح این است که مسلمین باید با هم متحد باشند و شما که از علماء و دانشمندان هستید ممکن است با روحانیون اهل سنت تماس بگیرید که ایران نمى‏خواهد بین مسلمین خلاف ایجاد کند و نه تعدّى کند.

ما که در اینجا نشستیم هیچ وقت هجوم نکردیم به عراق الآن هم براى دفاع وارد عراق شده‏ایم چون که از راه دور به شهرهاى ما با توپ حمله مى‏کنند و اطفال و شیوخ ما را مى‏کشند. ما مجبوریم براى دفاع از اسلام و مسلمین پیش برویم ولى یک وجب از خاک عراق و یا دولتهاى دیگر را نمى‏خواهیم.

از خدا توفیق شما را مى‏خواهیم در هرجا که هستید قواى خود را تقویت کنید و خدا فرج مى‏رساند و نترسید از مقهور شدن چون که هرچه براى اسلام است شکست ندارد. ما براى اسلام مى‏میریم و یا پیروز مى‏شویم، ما باکى از مردن نداریم، ما براى اسلام خدمت مى‏کنیم، شما جدیت کنید عامّه مردم را بیدار کنید. همه گرفتاریها از حکومتها است. آنها یا باید سر عقل بیایند و کنار بروند یا ملتها آنها را کنار بزنند تا رژیم اسلامى داشته باشند، من توفیق شما را خواستارم. والسلام علیکم و رحمه اللّه و برکاته.

حجهالاسلام سید جواد حسینى

ابراهیم در میان انبیاء و رسولان جایگاه ویژه و خاصى دارد تا آنجا که خداوند متعال در قرآن کریم ۶۹ بار نام او را در ۲۵ سوره بیان و منعکس نموده است و اوصاف برجسته او را در قرآن متذکر شده است و او را به عنوان الگوى انسانها و مؤمنین معرّفى نموده است.

چرا حج ابراهیمى؟

عنوان مقاله و شهرت این عنوان بر سر زبانها و بنانها این پرسش را به ذهن مى‏آورد که چرا باید گفت “حج ابراهیمى” و چرا حج، به حج آدمى، حج موسائى، حج عیسوى، حج صالحى و حج محمّدى و…معروف نشده است؟ با این که حج قبل از حضرت آدم انجام مى‏گرفت و انبیاء به حج مشرف شده‏اند.

امام صادق(ع) مى‏فرماید: “چون آدم در انجام حج خود به منا رسید، فرشتگان به دیدار او آمدند گفتند: اى آدم! حجّت قبول، بدان که دو هزار سال قبل از تو این خانه طواف شده و بر آن حج گزارده شده است.”۱

و همچنین در جواب زراره فرمود: “آیا انتظار دارى درباره خانه‏اى که دوهزار سال قبل از آدم حج گزارده شده در چهل سال احکامش گفته شود؟۲ ولى در زمین اوّلین انسان و نخستین پیامبرى که حج نموده است آدم ابوالبشر است طبق روایتى حضرت آدم هزار بار به طواف کعبه آمده و هفتصد حج تمتع و سیصد عمره انجام داده است.”۳

و همچنین دیگر پیامبران نیز به حج خانه خدا رفته‏اند: زراره از امام باقر(ع) درباره زیارت خانه خدا قبل از بعثت رسول خدا مى‏پرسد، حضرت مى‏فرماید: “مردم پیش‏تر هم حج مى‏گذاردند و ما به شما خبر مى‏دهیم که آدم،نوح و سلیمان همراه با جن و انس و پرندگان حج خانه خدا انجام دادند، موسى سوار بر شترى سرخ حج گزارد، در حالى که “لبّیک لبّیک” مى‏گفت.”۴

ابن عباس، صحابى پیامبر خدا(ص) مى‏گوید:با پیامبر(ص) از جایى عبور کردیم از حضرت پرسیدم: این کدام وادى است، ایشان فرمود: وادى عسفان، سپس فرمود: “هود و صالح سوار بر شترهاى سرخ بودند که زمام آنها لیف خرما بود و پوشش آنها عبا و ردایشان راه راه بود. بر این وادى گذشتند در حالى که لبّیک مى‏گفتند حج بیت العتیق مى‏کردند.”۵

خضر که آب حیات نوشیده و هنوز زنده است هر سال در حج حضور مى‏یابد و در عرفات به دعاى مؤمنان آمین مى‏گوید.۶ و کشتى حضرت نوح(ع) در آن زمان که زمین غرق شد، مأموریت یافت تا به دور خانه خدا بچرخد و در هنگام بازگشت هم طواف نسا نمود و سعى مروه و صفا انجام داد پس در وادى جودى استقرار یافت.۷

در مسجد خیف هفتصد پیامبر خدا نماز خواندند، در میان رکن و مقام هفتصد رسول الهى خفته‏اند. همراه با موسى(ع) هفتاد پیامبر از بنى اسرائیل لبّیک گفتند، در یک کلام تمام انبیاء به این سفر عاشقانه رفته‏اند، و پایان بخش همه، ختم انبیاء رسول خاتم است که “لبّیک ذاالمعارج” گفت و معراج خود را تکمیل نمود و در پایان عمر حجهالوداع را به جاى آورد.۸ امام خمینى(ره) مى‏گوید: “و از نکاتى که حجاج محترم باید به آن توجه کنند، این که مکّه معظمه و مشاهد مشرفه آینه حوادث بزرگ انبیاء و اسلام و رسالت پیامبر اکرم است، جاى جاى این سرزمین محل نزول و اجلال انبیاء بزرگ و جبرئیل و یادآور رنج‏ها و مصیبت‏هاى چندین ساله است…”۹ امّا با همه این برنامه‏ها حج، بنام حج ابراهیمى شهرت یافته، چرا و راز این مطلب چیست؟

اوصاف ابراهیم(ع)

در جواب باید گفت شاید راز این قضیّه این باشد که ابراهیم(ع) بانى و تعمیر کننده کعبه است و از اوصافى برخوردار است که کمتر پیامبرى این اوصاف را دارا بوده است، در قرآن به اوصاف متعددى از حضرت ابراهیم اشاره شده است که به اهمّ آنها اشاره مى‏شود:

۱- ابراهیم یک امّت بود “انّ ابراهیم کان امّهً”.۱۰

۲- ابراهیم اوّل مسلمان بود. “انا اوّل المسلمین ؛ من نخستین مسلمانم.”۱۱

۳- ابراهیم باریافته به مقام امامت بود: “انى جاعلک للناس اماما”.۱۲

۴- پیروز شده در امتحان الهى “واذ ابتلى ابراهیم ربّه بکلماتٍ فاتّمهن؛۱۳ هنگامى که خداوند ابراهیم را با وسائل گوناگونى آزمود و او (بخوبى) از عهده این آزمایش‏ها برآمد.”

۵ – ابراهیم خادم خانه خدا “ان طهّرا بیتى للطائفین؛خانه‏ام را براى طواف کنندگان پاک کنید.”۱۴

و هم فرمود: “وطهر بیتى للطائفین و القائمین؛۱۵ خانه‏ام را براى طواف کنندگان و نمازگزاران پاک کن.”

۶- ابراهیم بنیان گزار و معمار کعبه “و اذ یرفع ابراهیم القواعد من البیت؛۱۶ هنگامى که ابراهیم ستون‏هاى خانه خدا را بالا برد.”

۷- ابراهیم تسلیم محض فرمان الهى: “قال له ربّه اسلم قال اسلمت لربّ العالمین؛۱۷ در آن زمان که پروردگارش به او گفت: اسلام بیاور! گفت: در برابر پروردگار جهانیان تسلیم شدم.”

۸ – ابراهیم محبوب خدا است “و اتّخذ اللّه ابراهیم خلیلاً؛۱۸ خدا!ابراهیم را دوست خود قرار داد.”

۹- ابراهیم حلیم و بردبار بود “انّ ابراهیم لحلیمٌ اوّاه منیب؛۱۹ به راستىکه ابراهیم، بردبار و دلسوز و بازگشت کننده(به سوى خدا) بود.

۱۰- ابراهیم بت شکن بود “و تاللّه لاکیدنّ اصنامکم… فجعلهم جذاذاً الّا کبیراً لهم؛۲۰ به خدا سوگند در غیاب شما نقشه‏اى براى نابودى بت‌هایتان مى‏کشم، سرانجام همه آنها جز بزرگشان را قطعه قطعه کرد.”

۱۱- نخستین مجرى برائت از مشرکین: “انّنى برى‏ءٌ ممّا تشرکون؛۲۱ به راستى که من از شریک‏هایى که شما (براى خدا) مى‏سازید بیزارم.”

۱۲- سرد شدن آتش در برابر ابراهیم به فرمان الهى: “قلنا یا نار کونى برداً و سلاماً على ابراهیم؛۲۲ گفتیم اى آتش! برابر ابراهیم سرد و سالم باش.”

۱۳- قربانى کردن فرزند: “فلمّا اسلما و تلّه للجبین؛۲۳ پس هر دو (ابراهیم و اسماعیل) تسلیم فرمان خدا شدند و او را به پیشانى (جهت قربانى) بیفکند.”

۱۴- دریافت کننده سلام ویژه الهى “سلامٌ على ابراهیم؛۲۴ سلام بر ابراهیم.”

۱۵- هجرت براى خدا “و اعتزلکم و ما تدعون من دون اللّه؛۲۵ و از شما و آنچه غیر خدا مى‏خوانید کناره مى‏گیرم.”

۱۶- مهمان نواز و با سخاوت “هل اتاک حدیث ضعیف ابراهیم المکرمین؛۲۶ آیا خبر مهمان‏هاى بزرگوار ابراهیم به تو رسیده است.”

۱۷- رهیافته به ملکوت آسمانها و زمین “و کذلک نرى ابراهیم ملکوت السّماوات و الارض و لیکون من الموقنین؛۲۷ و این چنین، ملکوت آسمان‏ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم تا از اهل یقین باشد.”

۱۸ – شاکر و سپاسگزار الهى: “شاکراً لانعمه؛۲۸ شکرگزار نعمت‏هاى پروردگار بود.”

۱۹- صادق و راستگو بود “واذکر فى الکتاب ابراهیم انّه کان صدّیقاً نبیّاً؛۲۹ در این کتاب ابراهیم را یاد کن، که او بسیار راستگو و پیامبر (خدا) بود.”

۲۰- وفا کننده به پیمان‏هاى الهى “و ابراهیم الّذى وفى؛۳۰ همان کسى که وظیفه خود را به طور کلّى وفا و ادا کرد.

۲۱- حنیف و مسلم یا مقام ویژه “ما کان ابراهیم یهودیّاً و لانصرانیاً ولکن کان حنیفاً مسلماً؛۳۱ ابراهیم نه یهودى بود و نه نصرانى، بلکه موحّدى خالص و مسلمان بود.”

۲۲- توکل و اعتماد بر خدا “اعتماد من تنها به آن خدایى است که مرا آفریده و به راه راستم هدایت کرد، چون گرسنه شوم سیر و چون تشنه شوم سیرابم مى‏گرداند و چون بیمار شوم، شفایم مى‏بخشد، او کسى است که مرا مى‏میراند و سپس زنده مى‏کند و او کسى است که امید دارم گناهم را در روز جزا ببخشد.”۳۲

۲۳- کلیم اللّه بودن “و اذ قال ابراهیم ربّ…قال و من کفر؛۳۳ هنگامى که ابراهیم عرض کرد: پروردگارا… خداوند در پاسخ فرمود: کسى که کافر شده بهره کمى خواهیم داد.”

۲۴- مطیع فرمان خدا “قانتاً للّه؛۳۴ ابراهیم مطیع فرمان خدا بود.”

۲۵ – الگوى خوبان، بخاطر اوصاف فوق خدا ابراهیم را الگوى مؤمنان دانسته و مى‏فرماید: “قد کانت لکم اسوه حسنهً فى ابراهیم؛۳۵ براى شما سرمشق خوبى در زندگى ابراهیم وجود داشت” مجموع اوصاف پیش گفته و غیر آن مى‏تواند عاملى باشد براى اینکه حج کامل، بنام حج ابراهیمى معروف گردد.

زنده نگهداشتن حج ابراهیمى در فرهنگ دینى

علاوه بر بیان اوصاف ابراهیم در منابع دینى تلاش شده به هر نحوى یاد و نام ابراهیم زنده بماند و تک تک رفتارهاى او به عنوان عمل واجب و یا سنّت، ماندگار شده است. و از ساده‏ترین قرار دادها گرفته تا مهم‏ترین آن، در موقع حج، به نام حج، تنظیم شده است به نمونه‏هایى در این باره توجّه شود.

۱- حج مبناى اجاره

در جریان اجاره و استیجار موسى و شعیب در قرآن کریم مى‏خوانیم: “على ان تأجرنى ثمانى حججٍ؛۳۶ هشت حج، اجیر من هستى” هشت سال را به صورت هشت “حج” یاد کرده‏اند. نفرمود: تو اجیر من باش، مدّت اجاره هشت سال است، بلکه فرمود: مدت اجاره هشت حج است چون سالى یک بار گزارده مى‏شود و هر حجّى نشانه یک سال است. این ساده‏ترین قراردادى است که با نام “حج”۳۷ یادگار حضرت ابراهیم همراه است.

۲- قرارداد خدا با موسى در ایّام حج: وقتى موساى کلیم به مقام والاى نبوت بار یافت خداوند سبحان مى‏خواست بهترین و مهم‏ترین قرارها را با پیامبر خود تنظیم کند، زیرا انتخاب مدّت قرار، به عهده متکلّم است نه بر عهده کلیم خدا. ذات اقدس الهى به موساى کلیم فرمود: تو مهمان چهل شبه من مى‏باشى، امّا در مراسم حج “و واعدنا موسى ثلاثین لیلهً و اتممناها بعشرٍ فتم میقات ربّه اربعین لیلهً؛۳۸ ما به موسى وعده سى شبه دادیم (که تا سى شب میهمان ما باشد) سپس این سى شب را با ده شب دیگر تکمیل نمودیم (و وعده دادیم که ده شب گذشته از آن سى شب میهمان ما باشد.) پس میقات و موساى (کلیم) با خداى (سبحان) چهل شبه تمام شد.”

این قرار اربعین از آغاز ذى قعده شروع شد و تا دهم ذیحجّه به طول انجامید که مهم‏ترین مراسم حج و زیارت در این اربعین است و بهترین فرصت براى چلّه‏گیرى همین چهل روز مى‏باشد.۳۹

۳- براى نورانى شدن مردم ایّام حج را یادآورى کنید.

درباره موساى کلیم در نورانى کردن مردم در قرآن کریم مى‏خوانیم: “و لقد ارسلنا موسى بآیاتنا ان اخرج قومک من الظّلمات الى النّور و ذکّرهم بایّام اللّه؛۴۰ براستى ما موسى را با آیات خود فرستادیم(و به او گفتیم) قومت را از تاریکى به نور خارج کن و ایّام اللّه (یعنى ایام حج) را به یاد آنها بیاور.”

۴- مکه مسکن ابراهیم

قرآن کریم این مسئله را یادآور مى‏شود که مکّه محل سکونت ابراهیم(ع) فرزند و همسرش بوده و از زبان او نقل مى‏کند که “ربّنا انّى اسکنت من ذرّیّتى بوادٍ غیر ذى زرعٍ عند بیتک المحرّم ربّنا لیقیموا الصّلوه…؛۴۱ اى پروردگار ما، برخى از فرزندانم را به وادى اى بدون کشت و زراعت نزدیک خانه گرامى تو جاى دادم. تا نماز بگزارند.” هدف ابراهیم از اقامه در مکه عبادت و برپائى نماز بوده است و تذکر قرآن این جریان را به این جهت است که مردم در جاى جاى مکّه به یاد ابراهیم و رفتارهاى او و بنیانگذارى او باشند.

۵ – مقام ابراهیم از آیات بیّنات

“فیه آیاتٌ بیّناتٌ مقام ابراهیم و من دخله کان آمناً؛۴۲ در آن آیات و معجزات روشنى است (از جمله) مقام ابراهیم و کسى که داخل آن شود در امنیّت است.”

از امام صادق(ع) سؤال شد؟ “ما هذه الآیات البیّنات؟” فرمود:”مقام ابراهیم حیث قام على الحجر فاثرت فیه قدماه، والحجر الاسود و منزل اسماعیل؛۴۳ این آیات و نشانه‏ها چیست؟ فرمود:مقام ابراهیم زمانى که بر سنگ ایستاد (براى بالا بردن دیوار خانه خدا) پس جاى دو پاى او در آن ماند، و (دیگرى) حجرالاسود و (سومى) منزل و حجر اسماعیل است.”

قرآن این آیات را متذکر مى‏شود تا همچنان یاد ابراهیم و حج ابراهیمى در ذهن‏ها زنده بماند.

۶- نماز در مقام ابراهیم

از آنجا که ابراهیم “امام ناس”۴۴ است و الگوى حسنه مؤمنان۴۵ است لذا تک تک اعمال او در حج به عنوان سنّت واجب و یا مستحب مورد سفارش قرار گرفته است تا حج ابراهیمى همچنان زنده بماند. لذا خداوند براى زنده ماندن مقام ابراهیم مى‏فرماید: “و اذ جعلنا البیت مثابهً للنّاس و امناً و اتّخذوا من مقام ابراهیم مصلّى…؛۴۶ و (به خاطر بیاورید) هنگامى که خانه کعبه را محل بازگشت و مرکز امن و امان براى مردم قرار دادیم، و (براى تجدید خاطره) از مقام ابراهیم، عبادتگاهى براى خود انتخاب کنید.”

لذا از نظر اسلامى خواندن دو رکعت نماز طواف پشت مقام ابراهیم(ع) واجب شمرده شده تا یاد و خاطره ابراهیم و حج ابراهیمى در ذهنها زنده بماند.

۷- سعى ابراهیم

همین طور سعى ابراهیم(ع) سنتى براى یکى از مناسک و ارکان حج شد. و تمام حج گزاران در طول تاریخ به این سنّت عمل و تأسّى به سیره ابراهیم کرده‏اند، ابراهیم(ع) سنّت گزار است، زیرا خود تمامى سنن الهى را پذیرفته و بر اساس آن عمل کرده است، پس باید سعى ابراهیمى داشت و همچون ابراهیم(ع) میان دو قطب حج یعنى صفا و مروه هفت بار رفت و برگشت سعى ابراهیم(ع) مسیرى به سوى روشنایى است، آینه‏اى که در آن انسان خویشتن واقعى را مى‏بیند، سعى ابراهیم(ع) خلوتى با خویشتن گمشده است. این سعى آمیزه‏اى زیبا از عشق است و عرفان، سعى ابراهیم(ع) از جنس نور و سرور است، تلاشى از سنخ شعور و حضور است.۴۷

چو مرغى سوى مسعى پر کشیدم

زمروه تا صفا چندى دویدم

در اوج تشنگى از ماده رستم

کنار زمزم و صفا رسیدم

و در روایات نیز سخت بر عظمت ایام حج تکیه شده است و تلاش شده که حج ابراهیمى همیشه زنده بماند.

۱- پیامبر اکرم(ص) فرمود: “ما من ایّام ازکى عند اللّه سبحانه و تعالى و لا اعظم اجراً من خیرٍ فى عشر الاضحى؛۴۸ هیچ زمانى به عظمت دهه اول ذیحجه و ازکى از آن نمى‏باشد.” و در حدیث دیگر فرمود: “ما من ایّامٍ العمل الصّالح فیها احبّ الى اللّه عزّ و جلّ من ایّام العشر؛۴۹ هیچ زمانى عمل محبوبتر در نزد خداوند از ایام ده روز (ذى حجّه) نیست.” لذا تأکید شده است که هیچگاه حج تعطیل نشود.

حضرت صادق(ع) فرمود: “اگر مردم حج را تعطیل کردند بر امام و پیشوا لازم است که آن‌ها را مجبور بر انجام حج نمایند، زیرا “فانّ هذا البیت انّما وضع للحج” این خانه براى حج بنا شده است. پس اگر فقیر بودند از بیت المال به آنها جهت انجام حج کمک شود.۵۰

نشانه‏هاى حج ابراهیمى

مقام معظم رهبرى در پیام خود مى‏گوید: “پروردگارا! به امام و قائد راحل ما آن عبد صالح..نصیب وافر به روح پاک او عاید فرما! و آرزوى بزرگ او را که همانا قیام “حج ابراهیمى” و بهره بردارى امّت اسلامى از این مراسم عظیم الهى است جامه عمل بپوشان.”۵۱

آیه اللّه جوادى آملى مى‏گوید: حضرت امام راحل (قدّس سرّه) کارى را که ابراهیم خلیل انجام داد، احیا کرده است. ما در چهره زیارت نامه بسیارى از اولیاى الهى مى‏خوانیم که: “اشهد انّک قد اقمت الصّلاه و آتیت الزکاه؛ من شهادت مى‏دهم که تو نماز و زکات را بپا داشته و زنده کردى.”

حضرت امام امّت (قدّس سرّه) گذشته از اینکه بخش‏هاى عبادى را اقامه کرد “حج” را نیز اقامه کرد. “اقامه حج” غیر از “حج کردن” است، چه اینکه اقامه نماز غیر از نماز خواندن است. لذا مى‏توان در حرم حضرت امام راحل (قده) صریحاً گفت که: “اشهد انّک قد اقمت الحج؛۵۲ من شهادت مى‏دهم که تو حج را بپا داشتى و کارى را که خلیل الرحمن(ع) انجام داد. تو زنده کردى.”

حال باید دید حج ابراهیمى چه نشانه‌هایى دارد که در کلام امام و رهبرى بر آن تأکید شده و چگونه این حج در این دوران اقامه شده است.

۱- برائت و تبرّى از مشرکین

حضرت ابراهیم خود از شرک مبرّا بود لذا قرآن کریم صریحاً مى‏فرماید: “و لم یک من المشرکین؛۵۳ ابراهیم از زمره مشرکان نبود.” و در آیه دیگر مى‏خوانیم “و ما کان من المشرکین؛۵۴ ابراهیم از زمره مشرکان نبود” لذا در همان دوران ابتداى جوانى از مشرکان تبرّى جست و بت‏ها را درهم شکست “به خدا سوگند در غیاب شما نقشه‏اى براى نابودى بت‏هایتان مى‏کشم! سرانجام همه آنها را جز بت بزرگشان قطعه قطعه کرد.”۵۵ امام راحل (قدّه) مى‏گوید: “کعبه معظمه یکتا مرکز شکستن این بت‏هاست. ابراهیم خلیل در اول زمان و حبیب خدا و فرزند عزیزش مهدى موعود روحى فداه در آخر الزمان از کعبه نداى توحید سر دادند و مى‏دهند.”۵۶

و آنگاه که مبعوث به رسالت گردید، و خانه خدا را بنا و تعمیر نمود مأمور شد که اوّلاً خانه را تطهیر نمایند چنان که خداوند متعال مى‏فرماید: “و عهدنا الى ابراهیم و اسماعیل ان طهّرا بیتى للطّائفین و العاکفین والرّکع السّجود؛۵۷ و ما به ابراهیم و اسماعیل امر کردیم که خانه مرا براى طواف کنندگان و مجاوران و رکوع کنندگان و سجده کنندگان، پاک و پاکیزه کنید.”“این بتهایى که در این جا هست یا مى‏خواهند نصب کنند، بردارید. اینجا “معبد الهى” است. جاى بتها، بت پرستى، بت سازان و بت فروشان نیست، این خانه باید تطهیر شود و در این محدوده شرک و مشرک راه پیدا نکند”.۵۸ و در آیه دیگر مى‏خوانیم: “واذ بوّأنا لابراهیم مکان البیت ان لاتشرک بى شیئاً و طهّر بیتى للطّائفین و القائمین و الرّکع السّجود؛۵۹ (به خاطر بیاور) زمانى را که جاى خانه “کعبه” را براى ابراهیم آماده ساختیم تا خانه رابنا کنند و به او گفتیم: چیزى را همتاى من قرار مده، و خانه‏ام را براى طواف کنندگان و قیام کنندگان و رکوع کنندگان و سجود کنندگان پاک ساز” تطهیر چون اطلاق دارد شامل خالص شدن براى عبادت، خالى از بت و بت پرستى، طهارت از حدث اکبر، طهارت از خبث طهارت بنیانى، یعنى بنابر اساس تقوا، و طهارت از بوى بد باشد و چون متعلق تطهیر ذکر نشده است، دلالت بر شمول همه این امور را دارد۶۰ بارزترین مصداق پاکى و تطهیر مى‏تواند، تطهیر از شرک باشد.

امام راحل مى‏گوید: “و طهر بیتى للطّائفین…؛۶۱ این تطهیر از همه ارجاس است که بالاترین آنها شرک است که در صدر آیه کریمه است.”

مقام معظم رهبرى مى‏گوید: “حج مظهر توحید و کعبه خانه توحید است این که در آیات کریمه مربوط به حج بارها از ذکر اللّه سخن رفته، نشانه آن است که در این خانه و به برکت آن باید هر عامل غیر خدا از صحنه ذهن و عمل مسلمین زدوده شود و بساط انواع شرک از زندگى آنان برچیده شود. در این محیط محور و مرکز هر حرکتى خداست و طواف و سعى و رمى و وقوف و دیگر شعائر اللّه حج هر یک به نحوى نمایش انجذاب به “اللّه” و طرد و نفى و برائت از “انداد اللّه” است.”۶۲

بعد از این که حضرت ابراهیم(ع) خانه را تطهیر مى‏کند مأمور مى‏شود که مردم را به حج دعوت کند “و اذّن فى النّاس بالحجّ یأتوک رجالاً و على کلّ ضامرٍ یأتین من کلّ فجّ عمیق؛۶۳ و مردم را دعوت عمومى به حج کن، تا پیاده و سواره بر مرکبهاى لاغر از هر راه دورى به سوى تو بیایند.” این ندا همان است که در اسلام هم مطرح شده است که هر کس مستطیع است باید مکه برود “و للّه على النّاس حجّ البیت من استطاع الیه سبیلاً؛۶۴ و براى خدا بر مردم است که آهنگ خانه(او) کنند، آنها که توانایى رفتن به سوى آن را دارند.”

گذشت زمان دوباره خانه خدا را به بت پرستى و شرک آلوده نمود، تا آن زمان که حضرت ختمى مرتبت فرزند ابراهیم خلیل مأمور شد که اعلان کند تا خانه خدا از شرک و آلودگى پاک شود و برائت از مشرکین اعلان گردد. “براءهٌ من اللّه و رسوله الى الّذین عاهدتم من المشرکین فسیحوا فى الارض اربعه اشهر و اعلموا انّکم غیر معجزى اللّه و انّ اللّه مخزى الکافرین؛۶۵ (این اعلان) بیزارى از سوى خدا و پیامبر او، به کسانى از مشرکان است که با آنها عهد بسته‏اید! با این حا ل، چهار ماه (مهلت دارید که آزادانه) در زمین سیر کنید و بدانید شما نمى‏توانید خدا را ناتوان سازید، خداوند خوار کننده کافران است.”

در این آیات با دو تعبیر از مشرکان اعلام برائت شده است “براءه من اللّه” و “انّ اللّه برى‏ء من المشرکین” مرحوم علّامه طباطبایى مى‏نویسد: این آیات در صدد تشریع محض برائت نیست، بلکه متضمن انشاء حکم و قضاء به برائت از مشرکان است.

چرا که خداوند در اینجا پیامبر را نیز شریک در حکم نموده است و اگر تشریع محض بود تنها به خود نسبت مى‏داد، چنان که مى‏فرماید: “ولایشرک فى حکمه احداً”۶۶ امّا در جایى که حکم به معناى ولایت، سیاست و داورى باشد به پیامبر(ص) نسبت داده مى‏شود. و قضا در اینجا به معناى رفع امان از مشرکانى است که پیشتر با آنها عهد بسته بود.۶۷

به عبارت دیگر تشریک پیامبر(ص) در این برنامه براى این است که بیان کند این مسأله تنها یک توصیه و سفارش نیست بلکه سیاست کاربردى و عملى است و باید مجرى اصلى حکومت آن را به اجرا، بگذارد و لذا به دنبال آن عمل گردید.

محدثان، مفسّران و مورخان شیعه۶۸ و سنّى۶۹ نقل کرده‏اند که پیامبر(ص) ابتدا ابوبکر را براى ابلاغ پیام برائت مأمور نمود. سپس على(ع) را در پى فرستاد و به وى دستور داد تا پیام را از وى گرفته و خود اعلام نماید. و سرّ آن این بود که جبرییل(ع) بر پیامبر نازل شد و گفت: این برنامه را خود یا یک کسى که مانند تو مى‏باشد اعلام کند. و على(ع) طبق آیه مباهله به منزله جان نبىّ است “انفسنا و انفسکم”.۷۰

حسکانى با نقل چهل روایت مى‏نویسد: پیام رسان برائت على بن ابى طالب(ع) بوده است. از جمله از انس بن مالک نقل مى‏کند که “انّ رسول اللّه(ص) بعث ببراءه مع ابى بکرٍ الى اهل مکّه، فلمّا بلغ ذاالحلیفه بعث الیه فردّه و قال لایذهب به الّا رجلٌ من اهل بیتى، فبوث علیاً؛۷۱ به راستى رسول خدا ابوبکر را با (آیات) برائت به سوى اهل مکّه فرستاد سپس هنگامى که به ذوالحلیفه رسید او را برگرداند و فرمود: نباید این (آیات) را ببرد مگر مردى از اهلبیتم پس على(ع) را فرستاد.”

علاوه بر آیات برائت موادى در بیانیه برائت گنجانده شده بود از جمله:

۱- لغو پیمان مشرکان.

۲- عدم حق شرکت در مراسم حج در سال آینده.

۳- ممنوع بودن ورود مشرکان به خانه خدا.

۴- ممنوع بودن طواف به صورت عریان.۷۲

بعد از رحلت پیامبر اکرم(ص) حج اقامه نشد هرچند مردم به حج مى‏رفتند، تا زمان على(ع)“در زمان حکومت حضرت على(ع) حج اقامه شد شاید سر اینکه در زیارت نامه معصومین(ع) همواره “اشهد انّک قد اقمت الصّلاه و آتیت الزکاه” آمده نه بیش از آن، این است که در دست آنان قدرت حکومتى نبوده، تا حج را “اقامه” کنند.

حضرت امام مجتبى(ع) بیش از بیست بار پیاده به مکّه رفت، ولى نگذاشتند او حج را اقامه کند، چه اینکه سایر ائمه معصومین(ع) پیاده یا سواره حج مى‏کردند ولى حج را اقامه نکردند. امّا ابن عباس که شاگرد حضرت على بن ابى طالب(ع) است به دستور آن حضرت موفق شد که حج را اقامه کند.۷۳ آنگاه که حضرت على(ع) عهده دار حکومت شد، نامه‏اى براى قثم ابن عباس، نماینده رسمى خود در مکّه نوشت “یابن عباس! اقم للنّاس الحجّ و ذکّرهم بایّام اللّه؛ ابن عباس! حج را اقامه و مردم را به “ایّام اللّه” متذکر کن.”۷۴ادامه دارد

پى‏نوشت‏ها:

1. فروع کافى، کلینى، تهران، دارالکتب الاسلامیّه، تحقیق على اکبر غفارى، ج ۴، ص ۱۹۴٫
2. من لایحضره الفقیه، صدوق، قم، مؤسسهالنشر الاسلامى، ج ۲، ص ۳۰۶٫
3. همان، ج ۲، ص ۱۴۷٫
4. تفسیر عیاشى، تحقیق، رسول محلاتى، تهران المکتبه للعلمیّه، ۱۳۸۰ ه.ق، ج ۱، ص ۱۸۶، ح ۹۶٫
5. فروع کافى، همان، ج ۴، ص ۲۰۵، روایت ۴٫
6. اسرار عرفانى حج، محمد تقى فعّالى، نشر مشعر، ۱۳۸۶، اول، ص ۲۱۲٫
7. فروع کافى، ج ۴، ص ۲۱۲٫
8. حج در کلام امام خمینى، مؤسسه نشر آثار امام خمینى، ۱۳۷۲، ص ۱۳٫
9. ر.ک اسرار عرفانى حج، ص ۲۱۱ – ۲۱۲٫
10. سوره نحل، آیه ۱۲۰٫
11. سوره انعام، آیه ۱۶۲ و ۱۶۳٫
12. سوره بقره، آیه ۱۲۴٫
13. همان.
14. سوره بقره، آیه ۱۲۵٫
15. سوره حج، آیه ۲۶٫
16. سوره بقره، آیه ۱۲۷٫
17. همان، آیه ۱۳۱٫
18. سوره نساء، آیه ۱۲۵٫
19. سوره هود، آیه ۷۵٫
20. سوره انبیاء، آیه ۵۸ – ۵۷٫
21. سوره انعام، آیه ۷۸٫
22. سوره انبیاء، آیه ۶٫
23. سوره صافات، آیه ۱۰۹٫
24. همان.
25. سوره مریم، آیه ۴۸٫
26. سوره ذاریات، آیه ۲۴٫
27. سوره انعام، آیه ۷۵٫
28. سوره نحل، آیه ۱۲۱٫
29. سوره مریم، آیه ۴۱٫
30. سوره نجم، آیه ۳۷٫
31. سوره آل عمران، آیه ۶۷٫
32. سوره شعرا، آیه ۸۲ – ۷۸٫
33. سوره بقره، آیه ۱۲۶٫
34. سوره نحل، آیه ۱۲۰٫
35. سوره ممتحنه، آیه ۴٫
36. قصص، آیه ۲۷٫
37. ر.ک: بنیان مرصوص امام خمینى(قده) جوادى آملى، نشر اسوه، ۱۳۷۵، ص ۲۶۲٫
38. سوره اعراف، آیه ۱۴۲٫
39. بنیان مرصوص، همان، ص ۲۶۳٫
40. سوره ابراهیم، آیه ۵٫
41. همان، ۳۷٫
42. سوره آل عمران، آیه ۹۷٫
43. نورالثقلین حویزى، قم، المطبعه العلمیّه، ج ۱، ص ۳۶۶٫
44. سوره بقره، آیه.
45. سوره ممتحنه، آیه ۴٫
46. سوره بقره، آیه ۱۲۵٫
47. ر.ک اسرار عرفانى حج، همان، ص ۳۲۹٫
48. وسائل الشیعه، حر عاملى، مؤسسه الوفاء، ج ۲۲۱ ،۱۰٫
49. همان.
50. نهج البلاغه، فیص الاسلام، نامه ۶۷، ص ۱۰۶۳٫
51. پیام مقام معظم رهبرى، ۱۳۷۰/۳/۲۶ به نقل از حج در کلام و پیام امام خمینى (قده) ص ۳٫
52. بنیان مرصوص، جوادى آملى، ص ۲۷۲ – ۲۷۱٫
53. سوره نحل، آیه ۱۲۰٫
54. همان، آیه ۱۲۳٫
55. سوره انبیاء، آیه ۵۸ – ۵۷٫
56. سوره حج در پیام و کلام امام خمینى، ص ۱۴٫
57. سوره بقره، آیه ۱۲۵٫
58. بنیان مرصوص امام خمینى، جوادى آملى، همان، ص ۲۷۲٫
59. سوره حج، آیه ۲۶٫
60. درسنامه تفسیر آیات حج، حوزه نمایندگى ولى فقیه در امور حج، درالحدیث ۱۳۸۶، ص ۲۵۹٫
61. حج در کلام و پیام امام خمینى (قده) ص ۱۴٫
62. پیام مقام معظم رهبرى به حجاج، ۶۲/۳/۰۷۳۱، http://www.shareh.com.
63. سوره حج، آیه ۲۷٫
64. سوره آل عمران، آیه ۹۷٫
65. سوره توبه، آیه ۱ و ۲٫
66. سوره کهف، آیه ۲۶٫
67. تفسیر المیزان، علّامه طباطبائى، قم، جامعه مدرسین، ج ۹، ص ۱۴۷٫
68. تبیان، طوسى، ج ۵، ص ۱۶۹؛ مجمع البیان، طبرسى، ج ۳، ص ۳٫فیض کاشانى، تفسیر صافى، ج ۳، ص ۳۷۱، کنزالدقائق، مشهدى، ج ۵، ص ۳۹۱؛ برهان بحرانى، ج ۲، ص ۱۰۱٫
69. ر.ک: سنن نسائى، ج ۵، ص ۳۷۴، قندوزى ینابیع المودّه، ص ۲۱۸؛ الجامع الاحکام، قرطبى، ج ۸، ص ۶۷، رشید رضا، تفسیر منار، ج ۱۰، ص ۱۵۹٫
70. سوره آل عمران، آیه ۶۱٫
71. شواهد التنزیل، حاکم حسکانى، تحقیق محمودى، وزارت ارشاد اسلامى، ۱۴۱۱، ج ۲، ص ۳۰۵٫
72. تفسیر المیزان، علّامه طباطبائى، ج ۹، ص ۱۹۶و تفسیر آیات حج، ص ۲۴۰٫
73. بنیان مرصوص امام خمینى (قدر)، ص ۲۷۰٫
74. نهج البلاغه فیض الاسلام، نامه ۶۷، ص ۱۰۶۷٫

آیه الله جوادى آملى

نگارش و تدوین: حجهالاسلام والمسلمین محمد رضا مصطفى پور

ویژگى‏هاى توسعه از منظر دین

در فرهنگ دین، توسعه ویژگى‏هایى دارد و آن‏ها عبارتند از:

۱- در فرهنگ دین توسعه به معنى اسراف و اتراف و رفاه‏زدگى و مانند آن نیست. قرآن همه این‏ها را مذموم مى‏داند، مسرفین و مترفین و مرفّهین را نکوهش کرده است، کسانى را که فقط به فکر توسعه شخصى اند، چنین معرفى مى‏کند که: “أَهَمَّتْهُمْ أَنفُسُهُمْ”۱ گروهى در فکر خودشانند “یَأْکُلُونَ کَمَا تَأْکُلُ الانْعَامُ”۲ و مى‏خورند هم چنان که چهارپایان مى‏خورند، کسانى را که به فکر زراندوزى‏اند، نکوهش کرده و فرمود: “الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّهَ وَلاَ یُنفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ”۳ و فرمود: “وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا”۴ مال را به علاقه شدید دوست دارید. یعنى حبّ فراوان و زیاد و شدّت علاقه به مال نکوهش شده است، بخل و شحّ نکوهش شده است و فرمود: “وَأُحْضِرَتِ الأَنفُسُ الشُّحَّ”۵ بخل و بى‏گذشت بودن در نفوس حضور و غلبه دارد: “وَمَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ”۶ و هر کس از بخل نفس خود مصون ماند، ایشانند که رستگارانند.

شحّ و بخل شدید در نهان خانه بشر لانه کرده و دشمن خانگى او است و اگر کسى از این دشمن درون برهد به مقصد مى‏رسد و اهل فلاح خواهد بود. بنابراین توسعه به معنى رفاه‏طلبى و مسرفانه زندگى کردن نکوهیده است و بازگشت این تحلیل و بررسى به این است که توسعه در تولید آرى، اما در مصرف نه. زیرا باید قناعت پیشه کرد. در تولید هرچه پر تلاش‏تر، موفق‏تر و در هر مصرف هر چه قانع‏تر راحت‏تر. وبه عبارت دیگر: در تولید حریص بودن ممدوح است ولى در مصرف، حریص نبودن. بلکه راه قناعت را پیش گرفتن ستایش شده است.

۲- محور همه مسائل از دیدگاه قرآن، عقل و علم است، از جمله مسائلى که باید بر محور عقل باشد، توسعه است، وقتى که عقل محور شد، هم دستور مهر معاطفى به مورد، مى‏دهد و هم دستور قهر انتقامى به جا. از باب مثال در بخش حقوقى و کیفرى – در عین حال که رحمت را امضا مى‏کند و عاطفه را مى‏ستاید و “رُحَمَاء بَیْنَهُمْ”۷ مى‏فرماید: اگر مرد یا زنى، تن به تبه کارى داده هنگام اجراء حد آگاهانه و عاقلانه حضور پیدا کنید “وَلا تَأْخُذْکُم بِهِمَا رَأْفَهٌ فِی دِینِ اللَّهِ”۸ از این بیان معلوم مى‏شود که اگر خدا، انسان‏هاى مسلمان را تحت عنوان “رُحَمَاء بَیْنَهُمْ” مى‏ستاید، معیار و رحمت عقلى است نه رحمت عاطفى. پس آنچه که واضح است این است که آن چه که باید بر همه شئون زندگى نورافکن بوده، و اشراف داشته باشد عقل است نه عاطفه.

اگر کسى توسعه مطلوب را به رفاه‏طلبى و اتراف و اسراف تفسیر کند، چنین شخصى در واقع سرمایه دارى غرب را اسوه توسعه اقتصادى قرار مى‏دهد و حال این که این تفسیر باطل و ناصواب است و آن چه اسوه و الگو است، نظام عقلانى است که اسلام آن را ترویج کرده است که انسان در تولید بر محور عقل فعالیت کند و در محور مصرف هم بر محور عقل مصرف کند.

قرآن عظمت اقتصاد و تأثیر مال را در جامعه مشخص کرده و مال را خیر و به منزله ستون فقرات جامعه معرفى کرد و در پرتو آن مشخص نمود که عاقل کیست: “وَلاَ تُؤْتُواْ السُّفَهَاء أَمْوَالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ قِیَاماً”۹ مال مایه قوام جامعه است، جامعه تهى دست، قدرت قیام و قوام ندارد. اگر جامعه‏اى فقیر باشد، قدرت ایستادن ندارد. مال سبب قوام است. مال در جامعه مثل جریان خون در شرائین و رگ‏هاست. اگر خون در بعضى از رگ‏ها جارى نشود، موجب فلج شدن آن عضو مى‏شود. مال هم باید در همه شرائین جامعه جریان داشته باشد. در سوره حشر فرمود: مال را طورى باید توزیع کرد که فقط در دست توانگران تداول نشود: “کَىْ لا یَکُونَ دُولَهً بَیْنَ الاغْنِیَاء مِنکُمْ”۱۰ در نظام سرمایه دارى ثروت‏هاى کلان و سنگین در دست گروه خاصى است، آنهایى که در دنیا داد و ستدهاى مهم را انجام مى‏دهند، محدودند، به طورى که گاه ممکن است شرکت‏ها و تراست‏ها، کشتى‏ها یا هواپیماهاى متعددى را خریدارى کرده و بفروشند. ولى قرآن مال را به منزله خون در پیکر جامعه مى‏داند و باید در تمام عروق جامعه جریان داشته باشد و چون مال مایه قوام جامعه است، نباید سفیهانه فراهم کرد و سفیهانه مصرف نمود.

انسان که از راه رشوه یا ربا و بدون تولید صحیح و کسب حلال، مالى به دست آورد، سفیه است، و کسى که مال رااز راه صحیح فراهم مى‏کند، ولى در مصرف اسراف و اتراف دارد، سفیه است.

معیار عقل و سفاهت اطاعت از خدا و تخلف از فرمان خداست، آن که مطیع فرمان خداست نیکوسرشت و عاقل است و آن که مخالف فرمان خداست، سفیه است. قرآن فرمود: مال را به دست سفیهان ندهید و معیار سفاهت افراد را هم مشخص کرده است و فرمود: “وَمَن یَرْغَبُ عَن مِّلَّهِ إِبْرَاهِیمَ إِلاَّ مَن سَفِهَ نَفْسَهُ”۱۱ کسى که از ملت و دین ابراهیم خلیل(ع) فاصله گرفت، سفیه است، تبه کاران سفیهند، اهل اسراف و اتراف سفیهند.

بنابراین چون مال مایه قوام و حیات بخش جامعه است، نباید آن را در اختیار سفیهان قرار داد و سفیه هم کسى است که تخلف از فرمان خدا داشته باشد، با ضمّ صغرى و کبرى در استدلال نتیجه مى‏گیریم، مسرف و رفاه طلب سفیه است ومال را نباید در اختیارآنان قرارداد. پس توسعه به معناى فراهم کردن مال از راه حرام یا زراندوزى، یا صرف مال براى رفاه‏طلبى و مسرفانه نیست.

۳- در قرآن جمع آورى مال به خاطر تفاخر نکوهش شده است و فرمود: عده‏اى تلاششان این است که طورى زندگى کنند که زندگى آن‏ها چشم گیر بوده و از برجستگى برخوردار باشند: “کَمْ أَهْلَکْنَا قَبْلَهُم مِّن قَرْنٍ هُمْ أَحْسَنُ أَثَاثًا وَرِئْیًا”۱۲ عده‏اى که پیش از شما بودند و از سرمایه و مجالس و زندگى چشمگیر برخوردار بودند، ما آن‏ها را هلاک کردیم و در سوره نحل فرمود: “أَن تَکُونَ أُمَّهٌ هِىَ أَرْبَى مِنْ أُمَّهٍ”۱۳ عده‏اى تلاش مى‏کنند که امت و کشورشان برجسته‏تر از کشور دیگر باشد، این هم مذموم است. زیرا تفاخر است، ولى اگر توسعه و جمع مال براى این باشد که اولاً نیاز خود را برطرف کند و ثانیاً نیاز دیگران را مرتفع سازد، ممدوح است.

به عبارت دیگر توسعه بر دو قسم است:

۱- توسعه ممدوح: که انسان براى رفع نیاز خود و جامعه تلاش کند که این نوع تلاش کوثر است و پسندیده.

۲- توسعه مذموم: یعنى توسعه‏اى که به منظور افزایش ثروت باشد، این نوع توسعه، تکاثر است و مذموم، و به تعبیر قرآن حبّ جمّ و جمع‏آورى اموال است، زیرا چنین کسانى “جَمَعَ مَالا وَعَدَّدَهُ × یَحْسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ”۱۴ یعنى کسى که اموال خود را مى‏شمارد،خیال مى‏کند که مال و اعتبارات بانکى او را جاودانه نگه مى‏دارد. بنابراین توسعه اقتصادى به معناى افزایش سرمایه براساس خودمحورى و تکاثر مذموم و راه شیطان است، اما توسعه اقتصادى و داشتن کارخانجات ومزرعه و امکانات مادّى به منظور رفع نیاز نیازمندان محبوب و مطلوب دین است،آن چه که نامطلوب است، حرص است و احتکار.

امام باقر(ع) فرمود: “مثل الحریص على الدّنیا کمثل دوده القزّ کلّما أزدادت من القزّ على نفسها لفّاً کان أبعد لها من الخروج حتى تموت غمّاً”۱۵ داستان حریص نسبت به دنیا داستان کرم ابریشم است که دائماً در خود مى‏تند که خودش را دفن کند، چون محصول کرم ابریشم جز این نیست که دور خود مى‏تند و خود را خفه مى‏کند و قبل از هر چیزى خودش مى‏میرد و محصولش را دیگرى استفاده مى‏کند، انسان حریص که کارش پرکردن شکم باشد، انسانیت خود را به حیوانیت تبدیل کرده است. در بیانات نورانى امیرالمؤمنین(ع) آمده است که “لاتجتمع الفطنه والبطنه”۱۶ فطانت و هوشمندى با پرخورى جمع نمى‏شود.

۴- توسعه ممدوح با رقابت قابل جمع است زیرا توسعه ممدوح، یعنى تلاش و کوشش بیشتر براى تولید بیشتر، مستلزم رقابت است، تا از این طریق ثروت را تحصیل کرده و در نتیجه نیاز انسان‏هاى بیشترى را مرتفع سازد.

رقابت در اسلام مورد ستایش است زیرا تا رقابت نباشد، بازار صنعت و کشاورزى و دامدارى رونق پیدا نمى‏کند. اگرچه رقابت باید زیر نظر عقل تنظیم و اداره شود، نه زیر مجموعه شهوت و غرائز. زیرا رقابت دو قسم است: ۱- رقابت براساس شهوت و غضب و به عبارت دیگر: رقابت عاطفى و حیوانى یعنى رقابتى که سبب مال دارتر شدن باشد، نکوهیده است.

۲- رقابت عاقلانه، یعنى انسان طورى تولید کند که فرآورده‏هاى صنعتى او دو عنصر محورى اتقان و ظرافت را داشته باشد و درصدد تحقیر، تخریب، اضرار دیگران نباشد و کسى را نرنجاند و تضعیف نکند.

قرآن رقابتى را که وسیله جمع مال و چشمگیر شدن باشد، مذموم مى‏داند. از این رو در جریان قارون مى‏گوید: “فَخَرَجَ عَلَى قَوْمِهِ فِی زِینَتِهِ” وقتى به آن چه که داشت بر قومش ظاهر شد،افراد عادى که او را دیدند مرعوب شدند و گفتند: “یَا لَیْتَ لَنَا مِثْلَ مَا أُوتِىَ قَارُونُ”۱۷ اى کاش ما هم مثل او زینت و زیور و جلال و شکوه ظاهرى داشتیم، ولى آن‌هایى که از خردمندان و فرزانگان بودند گفتند: “وَقَالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَیْلَکُمْ ثَوَابُ اللَّهِ خَیْرٌ لِّمَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا”۱۸ واى بر شما این زر و زیور که مایه فخر انسانى نیست، به سراغ چیزى بروید که دوام داشته باشد. از این رو رقابت اگر در محدوده عقل و محورهاى عقلى باشد قرآن کاملاً آن را ستوده و دستور سرعت و سبقت در آن را داده است و همیشه سبقت بعد از سرعت است و سرعت بعد از حرکت. جامعه ایستا، فاقد حرکت و سرعت است “وَسَارِعُواْ إِلَى مَغْفِرَهٍ مِّن رَّبِّکُمْ”۱۹ وبعد از سرعت مى‏فرماید: “فَاسْتَبِقُواْ الْخَیْرَاتِ”۲۰ وقتى سبقت گرفتید، باید به فکر افتادگان باشید و آن‏ها را دریابید: “وَاجْعَلْنَالِلْمُتَّقِینَ إِمَامًا”۲۱ پس سبقت گرفتن فرع هجرت و حرکت و سرعت است که همه آن‏ها باید زیرمجموعه معرفت عقلى باشد، در غیر این صورت سفاهت است و خروج از عقل، و در نتیجه مذموم.

۵ – رقابت ممدوح با تعاون آمیخته است

چنان که گفته شد: اصل رقابت مقبول دین است، ولى معناى رقابت این نیست که رقیب خود را نابود کند و از بین ببرد، بلکه رقابت ممدوح این است که کسى از دیگران سبقت بگیرد، ولى با وجود این تعاون و همکارى را از یاد نبرد، به دیگران کمک کند و این کمک و تعاون هم باید بر محور عقل باشد نه عاطفه.زیرا در اسلام هیچ برنامه‏اى عاطفى محض نیست، بلکه عاطفه و رأفت وخیال و وهم، باید تحت سرپرستى عقل عملى و نظرى قرار گیرد. از این رو اگر مسلمانى بخواهد تعاون داشته باشد، باید عاقلانه برخورد کند و به عبارت دیگر: تعاون از اصول ارزشى اسلام است که تحت پوشش عقل اداره شود. از این رو تعاون عاقلانه با ارائه طریق کارشناسانه براى تولید است که انسان دیگران را با خود همراه کرده و همگان درجهت رشدو تعالى جامعه حرکت کنند. بنابراین توسعه متوقف بر رقابت است و رقابت هم بر محور عقل خواهد بود.

۶- رقابت همیشگى است نه موقّت

آیا براساس تفکر مادى بشر مى‏تواند، براى همیشه رقابت کند یا خیر؟ زیرا خیلى از افراد هستند وقتى که پیر شدند قدرت خوردن و خوابیدن ندارند و گاهى انسان به مرحله‏اى مى‏رسد که انگیزه‏اى براى تولید ندارد و در نتیجه رقابت هم از بین خواهد رفت، چون انگیزه رقابت مادّى بود.

اما براساس تفکر الهى انسان همیشه براى رقابت انگیزه دارد زیرا اصل کار، خیر است، تولید براى تأمین نیازجامعه انسانى خیر است و رقیبان از لحاظ ملاک، مشمول آیه “وَفِی ذَلِکَ فَلْیَتَنَافَسِ الْمُتَنَافِسُونَ”۲۲ خواهند بود. زیرا در این نعمت‏ها مشتاقان باید بر یکدیگر پیشى گیرند.

منافسه همان مراقبت است، انسانى که به دنبال شى‏ء نفیس مى‏رود، این کار نفس گیر، است انسانى که تلاش مى‏کند و در تلاش به نفَس مى‏افتد، این کار را منافسه مى‏گویند، بنابراین اگرانگیزه الهى باشد، انسان تا آخرین لحظه‏اى که زنده است به دنبال تولید است و اما اگر انگیزه اسراف و اتراف و رفاه‏طلبى باشد، انسان در بعضى مقاطع عمر این انگیزه را ندارد.

بنابراین دین نه تنها مانع توسعه و مخالف توسعه نیست بلکه آن را امضا مى‏کند و یکى از عوامل توسعه را رقابت مى‏داند. البته به شرط این که اولاً رقابت از جهت اندیشه، عقلى باشد و ثانیاً به انگیزه انسانى و الهى باشد که در این صورت همیشگى نیز خواهد بود.

توسعه و طول امل

گاهى سؤال مى‏شود: اگر دین با توسعه موافق است و توسعه هم برنامه ریزى مى‏طلبد و برنامه ریزى برنامه میان مدّت و دراز مدت دارد، پس چرا اسلام از حرص و طول امل و تکاثر و مانند آن نهى کرده است، در حالى که این نواهى با برنامه ریزى کلان و دراز مدت منافات دارد؟

پاسخ این سؤال با توجه به بحث‏هاى گذشته،روشن است. بیان مطلب این که دین ما را به کوثر دعوت مى‏کند وکوثر ممدوح است و از تکاثر باز مى‏دارد و آن را مذموم مى‏داند. اگر انسان براى منافع شخصى خود تلاش کند حرص است و حرص از تکاثر است و مذموم، یعنى اگر انسان براى مصالح فردى خود تولید کند، تا براى خودش اندوخته نماید، این حبّ جمّ و جمع است و مذموم، اما اگر کوثر باشد نه تکاثر. یعنى تمام همتش این باشد که نظام اسلامى و امت مسلمان و جامعه اسلامى را از هر جهت بى‏نیاز سازد و به اصطلاح، او را به خودکفایى برساند، این کلان نگرى و برنامه ریزى دراز مدت کوثر است و مطلوب.

على بن ابى‏طالب (ع) که بشر را از طول امل باز مى‏دارد، خود در مدت زندگى برنامه ریزى داشتند، حضرت از یک طرف فرمود: “ان أخوف ما أخاف علیکم اثنان، اتباع الهوى وطول الامل”۲۳ و از طرف دیگر مى‏بینیم، وقتى بارى بر شتر حمل مى‏کند، شخصى از حضرتش سؤال کرد، بار شتر چیست؟ فرمود: یک صد هزار درخت خرما، سائل عرض کرد: یک صد هزار درخت خرما روى شتر جایش نمى‏شود، فرمود: این‏ها هسته‏هاى فراوانى است که بعد از کاشتن در مزرعه یکصدهزار درخت خرما مى‏شود.۲۴ همین على(ع) در دوّمین روز خلافت روى منبر نشست و انگشت‏هاى دستشان را درهم نهاد و سپس فرمود: مردم ببینید من دستم به بیت‏المال دراز نمى‏شود تا آن درخت‏هاى خرما نیاز مرا برطرف مى‏کند. وقتى دست من به بیت المال دراز نشود، دست دیگران را نیز از بیت‏المال کوتاه خواهم کرد.

بنابراین طول امل اگر منشأ تکاثر شود مذموم است، و اگر منشأ کوثر باشد ممدوح است و به عبارت دیگر: نهى از طول امل مانع تکاثر است نه مانع برنامه ریزى در جهت تأمین نیازهاى امّت اسلامى، که کوثر و ممدوح است. و ناظر به همین حقیقت است که امام هفتم(ع) فرمود: “اعمل لدنیاک کانّک تعیش ابداً واعمل لآخرتک کانک تموت غدا”۲۵ براى دنیایت طورى عمل کن که گویا براى همیشه مى‏خواهى زندگى کنى و براى آخرتت به گونه‏اى عمل کن که گویا فردا مى‏خواهى بمیرى.

پى نوشت‏ها :

۱ . آل عمران، آیه۱۵۴٫

۲ . محمد، ۱۲٫

۳ . توبه، ۹٫

۴ . فجر، ۲۰٫

۵ . نساء، ۱۲۸٫

۶ . حشر، ۹؛ تغابن، ۱۶٫

۷ . فتح، ۲۹٫

۸ . نور، ۲٫

۹ . نساء، ۵٫

۱۰ . حشر، ۷٫

۱۱ . بقره، ۱۳۰٫

۱۲ . مریم ،۷۴٫

۱۳ . نحل، ۹۲٫

۱۴ . همزه، ۲ و ۳٫

۱۵ . بحارالانوار، ج۷۰، ص۲۳ و ۶۸؛ اصول کافى، ج۲؛ ح۷، ص۳۱۶٫

۱۶ . غرر الحکم، ج۶، شماره ۱۰۵۷۲، ص۳۷۰٫

۱۷ . قصص، ۷۹٫

۱۸ . همان، ۸۰٫

۱۹ . آل عمران، ۱۳۳٫

۲۰ . مائده، ۴۸٫

۲۱ . فرقان، ۷۴٫

۲۲ . مطففین، ۶۲٫

۲۳ . نهج البلاغه، خطبه ۲۸ تا ۴۴٫

۲۴ . بحارالانوار، ج۴۱، حدیث ۳، ص۳۲٫

۲۵ . من لایحضره الفقیه، ج۳ باب المعایش والمطالب، حدیث۴، ص۹۳٫

پیوند عرفان و فقه، و رابطه آنها با تکنولوژى

۱ – سؤال: آیا عرفان و فقه رابطه دارند؟ و یا دو مقوله‏اى از هم جدا هستند؟ و رابطه آنها را با پیشرفت‏هاى شگفت‏انگیز صنعتى چگونه مى‏توان تبیین نمود؟

× پاسخ:

منظور از فقه، معنى اصطلاحى آن یعنى احکام شرع از وجوب، حرمت، کراهت، مستحب و مباح است، که مجتهدین این احکام را از ادلّه شرعى یعنى قرآن، سنّت (قول و فعل و تأیید امام معصوم) به دست مى‏آورند، و هدف از احکام شرع، نجات انسان‏ها از منجلاب گمراهى و انحراف و سقوط، به سوى کمالات و تعالى انسانى است. و در حقیقت احکام شرع نردبانى براى ترقى انسان‏ها و وصول آنها به سعادت ابدى است.

و منظور از عرفان، سیر و سلوک درونى و معنوى است که انسان را به مقام ذات پاک خدا نزدیک مى‏کند، و آثار درخشان آن در عمل انسان به عنوان اخلاق نیک اسلامى آشکار مى‏گردد، بنابراین عرفان و فقه، هر دو، پل و اهرم و وسیله‏اى براى رسیدن به کمال هستند، و این دو یک هدف را تعقیب و تکمیل مى‏کنند، و دو کشتى نجات براى وصول به ساحل نجات مى‏باشند، نتیجه این که عرفان مثبت و صحیح، پیوند تنگاتنگ با فقه دارد، چنان که فقه نیز یار نزدیک عرفان است، هر دو دو یار تکمیل کننده یکدیگر هستند.

حال اگر هر چیز مثبتى در خدمت این صراط قرار گیرد، و به عنوان ابزار نیک براى حرکت به سوى تکامل باشد، قطعاً با عرفان و فقه، هماهنگى و هم سویى خواهد داشت، اینجاست که به رابطه عرفان و فقه با صنعت و تکنولوژى پى مى‏بریم. به عبارت روشن‏تر، صنعت اگر مثبت بود و در خدمت تکامل بشر درآمد، وسیله‏اى براى سرعت بخشیدن و تقویت انسان در صراط عرفان و فقه خواهد شد، مانند این که وسیله کامپیوتر، مى‏تواند انسان را در پیشرفت‏هاى عرفانى و فقهى کمک کند، و راه‏هاى وصول را آسان‏تر نماید. و یا مانند ابزار صنعتى که در علوم پزشکى و روان‏شناسى مورد استفاده قرار مى‏گیرند، و موجب سلامتى انسان مى‏شوند، در این صورت، صنعت وتکنولوژى وسیله مثبت و سازنده‏اى براى انسان در مسیر تکامل خواهد شد، بنابراین رابطه عرفان و فقه با تکنولوژى، بسیار نزدیک است، ولى اگر از تکنولوژى، وسیله‏اى مخرّب و ویرانگر بسازیم، و به جاى استفاده صحیح، از آن سوء استفاده شود، و آلت دست مستکبران براى سرکوبى و استثمار مستضعفان گردد، قطعاً عرفان و فقه، نه تنها رابطه‏اى با تکنولوژى ندارند، بلکه ضد آن هستند، و براى هر کدام هدفى جداى از هم و متضاد را دنبال مى‏کنند.

به طور کلّى در اسلام علم غیر نافع، یا علمى که وسیله‏اى بر خلاف عقل گردد، و محصولى سودمند و عقلانى نداشته باشد، علم منفى است، چنان که امیرمؤمنان على(ع) فرمود: “مَنْ زادَ علمُهُ عَلى عَقلِه کان و بالاً عَلیهِ؛ کسى که علمش بر عقلش طغیان کند، همان علم مایه وزر و وبال براى او خواهد شد.”۱

نیز فرمود: “العلمُ علمان؛ مطبوعٌ و مسموعٌ، و لا ینفعُ المسموع اذا لم‏یکن المطبوعُ؛ علم و دانش بر دو گونه است، فطرى (و هماهنگ با سرشت الهى انسان) و شنیدنى (و اکتسابى مانند علم صنعت و…) دانش شنیدنى سودى نخواهد داشت مگر آن که با دانش فطرى، هماهنگ باشد.”۲

کوتاه سخن آن که صنعت همچون نردبان، وسیله ارتقاء به پشت بام است، گاهى از آن براى ساختن پشت بام و برف روبى آن استفاده مى‏شود، و گاهى دزد از آن براى دزدى خانه استفاده مى‏نماید، در صورت اول با علم و عرفان رابطه دارد و در صورت دوم تضاد دارد.

چرا دختران زودتر به تکلیف مى‏رسند؟

۲ – سؤال: مى‏دانیم که پسران پس از تمام شدن پانزده سال، و دختران پس از پایان نُه سال به حد بلوغ و تکلیف مى‏رسند، و فاصله تکلیف این دو، شش سال است، چرا آن همه فاصله؟ و اگر فرضاً استعداد و آمادگى دختران براى زودرسى تکلیفشان، بیشتر از پسران باشد، این تفاوت را مى‏توان با فاصله دو سه سال هماهنگ کرد، نه شش سال، از سوى دیگر تکلیف براى دختر نُه ساله، سنگین و طاقت فرسا است، مانند روزه گرفتن او به ویژه در فصل تابستان و طولانى بودن مدت ساعات روز، و با توجه به این که آیین اسلام، دین سهل و آسان است، آیا با چنین تکلیفى سازش دارد؟

× پاسخ: باید توجه داشت که در تکلیف پسران، تنها تمام شدن پانزده سال، نشانه فرا رسیدن تکلیف نیست، بلکه یکى از دو علامت دیگر نیز دلیل آن است، مانند احتلام، یا روییدن موى درشت بالاى عورت، بنابراین ممکن است پسرى مثلاً در ۱۲ یا ۱۳ سالگى به حد تکلیف برسد.

اما زودرس بودن تکلیف دختران، به عقیده محققان اسلامى از این رو است که دختران از نظر ساختارى آسیب‏پذیر از پسران هستند، به همین دلیل در روایات متعدد از پیامبر(ص) و امامان(ع) نقل شده که زن عورت است، یعنى بى‏حفاظ و آسیب‏پذیر است. از جمله رسول خدا(ص) فرمود: “المرئه عورهٌ فاذا أخرجت استشرفها الشیطان؛ زن موجود آسیب‏پذیر است، وقتى که از خانه خارج شد، شیطان او را احاطه مى‏کند، و او در معرض نفوذ شیطان قرار مى‏گیرد.” ۳

چیزى که آسیب پذیرى آن معلوم باشد، مانند شیشه نسبت به سنگ، باید در حفظ آن بیشتر کوشید، بانوان چون آسیب پذیرترند، خداوند زودتر آنها را محدود به موازین تکلیف کرده، تا آنها در پرتو نگهبان تکلیف، در حفظ عفت و رفتار خود، زودتر از خود مراقبت کنند، و مورد آسیب قرار نگیرند، بنابراین تکلیف زودرس آنها به نفع آنها است. و در مورد سؤال دیگر در این راستا، که مثلاً دختر ده ساله چگونه در فصل تابستان روزه بگیرد؟ پاسخش روشن است وآن این که وجوب تکلیف بستگى به توان دارد، چنین دخترى روزه مى‏گیرد، هرگاه در فشار سخت قرار گرفت و به اصطلاح در عسر و حرج افتاد، مى‏تواند روزه خود را در حدى که رفع فشار شود، افطار نماید. و در سایر تکالیف نیز همین برنامه براى او برقرار است.

معنى صُلْب و ترائب

۳ – سؤال: در قرآن مى‏خوانیم: “خُلِقَ مِن مَّاء دَافِقٍ × یَخْرُجُ مِن بَیْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ؛ انسان از آب جهنده آفریده شده است، که آن آب از بین پشت و سینه‏ها خارج مى‏گردد.”۴ در بعضى از ترجمه‏هاى معروف قرآن آمده: از بین پشت مردان و سینه زنان خارج مى‏شود، منظور از صلب و ترائب چیست؟ و کدام ترجمه صحیح است؟

× پاسخ: صلب در لغت به معنى پشت است، و ترائب جمع تربیه، بنابر مشهور از میان علماى لغت به معنى استخوان‏هاى سینه است، همانجا که گردنبند روى آن قرار مى‏گیرد۵ نیز براى ترائب معانى دیگرى بیان نموده‏اند، از جمله این که ترائب یعنى پیش روى انسان در مقابل صلب که به معنى پشت است، و نیز به معنى چهاردنده از طرف راست و چهار دنده از طرف چپ است. در این که منظور از صلب و ترائب در آیه مذکور چیست، مطالب گوناگونى گفته شده است، این که بعضى آن را به معنى پشت پدر و سینه مادر ترجمه کرده‏اند بى‏اشکال نیست، زیرا آب جهنده از سینه مادر عبور نمى‏کند، مناسب‏ترین اقوال این است که صلب به معنى پشت مرد، و ترائب به معنى پیش روى او است، چرا که آب نطفه مرد از میان این دو خارج مى‏شود. قول دیگرى نیز وجود دارد که مى‏توان آن را برگزید، و آن این که نطفه مرد در حقیقت از تمام اجزاى بدن مرد گرفته مى‏شود، از این رو هنگام خروج، همراه هیجان کلّى بدن و سپس سستى همه بدن است، بنابراین صلب و ترائب، اشاره به تمام پشت و تمام پیش روى انسان است، و نیز گفته شده عمده‏ترین پیدایش نطفه مرد، نخاع شوکى است، که در پشت مرد و سپس قلب و کبد است، و همین سبب شده که محل عبور نطفه، بین صلب و ترائب معرفى شده است، به هر حال شرکت دادن زن در این تعبیر (صلب و ترائب) صحیح نیست.۶

پى نوشت‏ها:

۱ . غرر الحکم، میزان الحکمه، ج۶، ص۵۲۶٫

۲ . نهج البلاغه، حکمت ۳۳۸٫

۳ . سنن ترمذى، ج۳، ص۲۷؛ نظیر این مطلب در امالى شیخ طوسى، ج۲، ص۲۷۶، و بحار ج۱۰۳، ص۲۵۲ آمده است.

۴ . طارق، ۶ و ۷٫

۵ . لسان العرب ابن منظور، واژه ترب.

۶ . براى توضیح بیشتر به تفسیر نمونه، ج۲۶، صفحه ۳۶۷ – ۳۶۴ مراجعه فرمایید.

حجهالاسلام والمسلمین محمدمحمدى اشتهاردى

چهارمین و پنجمین حکمت لقمان مسأله امر به معروف ونهى از منکر است، چنان که از زبان او خطاب به پسرش مى‏خوانیم:

“… وأمر بالمعروف وانه عن المنکر؛ پسرم! امر به معروف ونهى از منکر کن”۱ این دستور، از دستورهاى بسیار مهم است که براى توضیح آن، نظر شما را به مطالب زیر جلب مى‏کنیم:

معنى معروف و منکر و اقسام و مراحل آن

واژه معروف در اصل هر کار نیکى است، که علاوه بر نیکى، انجام دهنده‏اش آن را به این وصف بشناسد، یا توسط دیگرى به این عنوان شناسانده شود. بعضى گفته‏اند: “معروف یعنى شناخته شده، چرا که فطرت پاک انسانى با آن آشنا است، و ضد آن منکر است که به معنى ناشناخته مى‏باشد. بهترین راه براى شناخت معروف و نیکى، مراجعه به شرع مقدس است، که همان عقل خارجى است. چنان که عقل در نهاد انسان، شرع داخلى است، بنابراین، هر چیزى را که شارع مقدس اسلام به آن امر کرد، و مسلمانان را به انجام آن ترغیب نمود، همان معروف است. روى این حساب ما در شناخت معروف، باید به دستورهاى واجب یا مستحب دین اسلام مراجعه کنیم. ونیکى آن را از نظر دین احراز نماییم.

و در قرآن و روایات صدها و هزارها مصداق معروف ذکر شده است، مانند: ایمان، تلاوت قرآن، تفکر و اندیشیدن، توکل و اعتماد بر خدا، صبر و شکیبایى، پرهیزکارى، پیروى از خدا و رسول، پیشى گرفتن براى تحصیل علم و کارهاى نیک، انفاق، فرو بردن خشم، عفو و بخشش، احسان و نیکى، اطمینان به صحت وعده‏ها، توبه، سیر در زمین و توجه و عبرت‏گیرى، جهاد و پیکار، شهادت در راه خدا، عدالت، شکر خدا، دعا کردن، استقامت وایستادگى، بردبارى، خوش اخلاقى، مشورت، آموزش قرآن ودانش، صراحت و قاطعیت در بیان حق، تحمل آسیب‏ها و گرفتارى‏ها، ذکر خدا، نماز، روزه، حج، هجرت، استقامت در راه حق، مرابطه و مرزدارى، صدقه و راستى، امانت دارى، تقیه در موارد خود، دوستى با دوستان خدا، و دشمنى با دشمنان خدا، وفاى به عهد، عفّت، شجاعت، سخاوت، دوستى و اتحاد با شایستگان، قیام و انقلاب براى تحقق آرمان‏هاى مقدس، عمل صالح، یارى دین، آمادگى براى دفاع از حق، استفاده بهینه از وقت، دعا و مناجات، رازدارى، حساب گرى، خشنودى به رضاى خدا، آشکار ساختن حق، گمان نیک، دفاع از مظلوم، صله رحم، نیکى به پدر و مادر، نیکى به همسایه، ادب در برابر استاد، حق‏شناسى، تدبّر در قرآن، اخلاص، یاد مرگ و معاد، تلاوت قرآن، قرض الحسنه دادن، یارى کردن مؤمن، وساطت براى تحقق ازدواج بین زن و مرد و…

اما واژه مُنْکَر، در اصل به معنى کار بدى است که همان کار، حرام یا زشت و مکروه مى‏باشد، که از نظر فطرت، ناشناخته، و غریب و ناهماهنگ است.

بنابراین نهى ازمنکر بر دو گونه است: نهى از منکر واجب، نسبت به کارهاى حرام، و نهى از منکر مستحب نسبت به کارهاى مکروه. امر به معروف نیز بر دو گونه است: امر به معروف واجب نسبت به واجبات، و امر به معروف مستحب نسبت به مستحبات.

حضرت امام خمینى قدّس سرّه الشریف در این راستا مى‏فرماید:

“آنچه عقلاً یا شرعاً واجب است، امر به آن واجب است و آنچه از نظر عقل زشت است و از نظر شرع حرام است، نهى از آن، واجب است، و آنچه مستحب است، امر به آن مستحب بوده، و آنچه مکروه است، نهى از آن، مستحب مى‏باشد.”۲

مصداق‏هاى منکر بسیار است، مانند:

کفر، قتل نفس، گناه، جهل و نادانى، دوستى با نااهلان، ضعف اراده، اصرار بر گناه، سستى و بى‏حالى، اندوه بیجا، ظلم و ستم، اطاعت از کافران، کشمکش و نزاع با مؤمنان، توجه به تبلیغات باطل، راضى شدن به ظلم، کتمان حق، فروختن دین و حق به دنیا، حب تعریف بدون عمل، گمان بد، دروغ، خیانت، غیبت، عهدشکنى، انکار غیب، نمّامى، زخم زبان، تهمت، ترس از کفّار و منافقان، سازش با بیگانگان سلطه گر، انفاق در راه باطل، تقویت و امضاى ناحق، فتنه جویى، بدعت گذارى، حسد، تکبر، حرص، تبهکارى، بازداشت مردم از راه حق، قطع رحم، بى‏احترامى به پدر و مادر، ترسو بودن، عدم تدبّر در قرآن، مخالفت با پیامبر(ص)، ریاکارى، پشت به دین کردن و…

براساس دلایل شرعى، از قرآن و سنّت و اجماع و عقل در موارد عادى، وجوب امر به معروف و نهى از منکر، بستگى به چهار شرط دارد که عبارتند از: دانستن معروف و منکر، به این که از نظر شرع، نیک و مورد پسند، یا بد و ناپسند است، ۲- احتمال تأثیر ۳- اصرار طرف مقابل در ترک معروف و انجام گناه ۴- امر به معروف و نهى از منکر موجب ضرر جانى یا ناموسى به امر به معروف ونهى از منکر کننده یا مؤمن دیگر نشود. ولى در مواردى که اساس اسلام در خطر است، در آنجا وجوب امر به معروف و نهى از منکر نیاز به این شرایط ندارد، و باید به آن اقدام کرد، گرچه باعث کشتن و یا زیان‏هاى خطرناک دیگر مى‏شود، مانند امر به معروف ونهى از منکر حضرت امام حسین (ع) که منجر به ماجراى کربلا و شهادت او و یارانش، واسارت عزیزانش گردید.

مسأله مهم دیگر که در کتب فقهى به طور مبسوط بیان شده، مراحل امر به معروف و نهى از منکر است، که باید آن را دانست، و براساس آن عمل کرد، مانند: امر به معروف و نهى از منکر با قلب، سپس با زبان، سپس با عمل، و هر کدام از این مراحل داراى درجاتى، و تا هدف به وسیله درجه پایین‏تر محقق مى‏شود،نوبت به درجه بعدى نمى‏رسد. بر همین اساس امر به معروف و نهى از منکر، داراى شکل‏هاى گوناگون از نرمش، خشونت، استدلال، مجادله نیک، و برخوردهاى مختلف دیگر مى‏باشد، باید روش‏هاى بهتر و اثر بخش‏تر را شناخت، و با همان روش‏ها امر به معروف و نهى از منکر کرد، تا نتیجه‏بخش گردد.

نگاهى به آیات قرآن و روایات

نظر به این که امر به معروف و نهى از منکر، اهمیت به سزایى در به سازى و پاک سازى جامعه و فرد دارد، قرآن که یک کتاب کامل انسان سازى است، به آن اهمیت فراوان داده، و پیروانش را به توجه نظرى و عملى به این دو فریضه بزرگ و سرنوشت ساز فراخوانده است. در قرآن گاهى به آن تشویق و ترغیب شده، وگاهى به سرنوشت شوم ترک آن پرداخته شده، و در موردى، آن را براى واجدین شرایط الزامى نموده و از ویژگى لازم مؤمنان برشمرده است و… در قرآن بیش از ده مورد سخن از امر به معروف و نهى از منکر به میان آمده۳ و باید توجه داشت که دو فریضه امر به معروف و نهى از منکر، همچون نماز بر زن و مرد واجب است، و در این جهت فرقى بین زن و مرد نیست.۴

در روایات اسلامى نیز به مسأله امر به معروف و نهى از منکر، اهمیت فراوان داده شده، و آن را از مهم‏ترین دستورهاى الهى برشمرده است. این روایات را مى‏توان به پنج گروه تقسیم کرد:

۱- روایاتى که بیانگر وجوب و لزوم امر به معروف و نهى از منکر است و بر آن تأکید شدید نموده ۲- روایاتى که حاکى از هشدار شدید بر ترک کننده آن است ۳- روایاتى که به اهمیت فوق العاده آن اشاره مى‏کند ۴- روایاتى که مراحل آن را بیان مى‏نماید ۵- روایاتى که آثار درخشان آن را تبیین مى‏کند، که در اینجا براى هر کدام، از این پنج گروه، در میان ده‏ها حدیث به ذکر یک روایت مى‏پردازیم:

امام باقر(ع) فرمود: “ویلٌ لقومٍ لا یدینون الله بالامر بالمعروف، والنهى عن المنکر؛ واى به حال ملّتى که امر به معروف و نهى از منکر را روش دینى خود قرار نمى‏دهد و در اعتقاد به این دو تسلیم خدا نمى‏شود.”۵

امیرمؤمنان على(ع) فرمود:”فانّ الله سبحانه لم یلعن القرن الماضى بین ایدیکم الاّ لترکهم الامر بالمعروف والنّهى عن المنکر؛ خداوند متعال پیشینیان را از رحمت خود دور نساخت، مگر به خاطر این که امر به معروف و نهى از منکر را ترک کردند.”۶

نیز فرمود: “و انّ الامر بالمعروف والنّهى عن المنکر لخلقان من خلق الله سبحانه، و انّهما لایقرّبان من اجلٍ، و لاینقصان من رزقٍ؛ امر به معروف و نهى از منکر، دو صفت از صفات خدا هستند، این دو قطعاً، نه مرگ انسان را نزدیک مى‏کنند و نه از رزق انسان مى‏کاهند.”۷

و در عبارت دیگر مى‏فرماید: “گروهى از مردم با دست (عمل) و زبان و قلب، به مبارزه با منکرات برمى‏خیزند، آنها همه خصلت‏هاى نیک را در خود جمع کرده‏اند، گروهى دیگر تنها با زبان و قلب نهى از منکر مى‏کنند، این‏ها به دو خصلت نیک تمسک کرده‏اند، و یکى را از دست داده‏اند، گروهى دیگر تنها با قلبشان مبارزه مى‏کنند، اما مبارزه با دست و زبان را ترک کرده‏اند، این گروه بهترین خصلت‏ها را از این سه ترک نموده و تنها یکى را گرفته‏اند، و گروهى دیگر نه به زبان و نه با دست و نه با قلب نهى از منکر مى‏کنند: “فذلک میّت الاحیاء، اینها در حقیقت مردگانى در میان زندگان هستند”. آنگاه فرمود: “و ما اعمالُ البرّ کلّها والجهاد فى سبیل الله عند الامر بالمعروف والنهى عن المنکر الاّ کنفثهٍ فى بحرٍ لجىّ؛ و همه کارهاى نیک و جهاد در راه خدا در مقایسه با امر به معروف و نهى از منکر همچون قطره‏اى است (مقدار آبى است که با یک دمیدن در دهان جمع شود) در مقابل دریاى پهناور.”۸

و در مورد آثار درخشان این دو فریضه الهى، امام باقر(ع) در ضمن گفتارى فرمود: “… بها تقام الفرائض و تأمن المذاهب، و تحلّ المکاسب، و تردّ المظالم، وتعمر الارض و ینتصف من الاعداء و یستقیم الامر؛ در پرتو امر به معروف و نهى از منکر، سایر فرایض و واجبات برپا مى‏گردد، و راه‏ها امن مى‏شود، و تجارت و کاسبى مردم، حلال گشته، وهرگونه ظلم و جور برچیده شده، و زمین آباد مى‏گردد، و از دشمنان، انتقام گرفته گشته، و همه کارها رو به راه مى‏شود.”۹

نظارت عمومى ومسأله آزادى

دستور امر به معروف و نهى از منکر، جامع‏ترین برنامه براى اصلاح جامعه، و مبارزه با فساد، و استقرار عدالت همه جانبه، ونیکى‏ها و ارزش‏ها است، این دستور اختصاص به گروه خاصى ندارد، بلکه همه در حدود توان خود، به انجام آن موظّف هستند، بنابراین این دو فریضه، یک نوع نظارت همگانى و ملّى براى حفظ کشتى جامعه از غرق، و رساندن آن به ساحل نجات است، و چنین کارى از نظر عقل، تدبیر، سیاست، و تمدن صحیح، کار بسیار شایسته و بجا است، و همانند نظارت عمومى در برنامه‏هاى پزشکى است که موجب پیش‏گیرى از بیمارى‏ها، و زدودن هرگونه بیمارى، و نگهدارى سلامت جامعه از خطرها مى‏باشد.

بعضى از مدعیان آزادى، که کلمه مقدس آزادى را به غلط معنى مى‏کنند، مى‏گویند: بین امر به معروف و نهى از منکر با آزادى، تضاد وجود دارد، آیا به راستى چنین است؟

آزادى در همه فرهنگ‏ها حد و حدود و خط قرمزى دارد، هیچ کس نیست که آزادى مطلق را روا بداند، آزادى تا آنجا محترم است که موجب انحراف و سقوط جامعه و هرج و مرج و بى‏بندوبارى نشود. آزادى معقول یعنى رفع موانع رشد و کمال، براى حرکت سالم به سوى تکامل است، موانع کمال همان دست اندازهایى است که باید با امر به معروف و نهى از منکر، و نظارت عمومى، برطرف گردد، و راه براى حرکت به سوى کمال صاف شود، بنابراین امر به معروف و نهى از منکر مکمّل و یار تقویت کننده آزادى صحیح است. نظیر این شبهه در عصر پیامبراکرم(ص) نیز این شبهه القاء شد، پیامبر اکرم(ص) با ذکر مثالى روشن به آن پاسخ داده، فرمود: “اجتماع ما بسان یک کشتى است، سرنشینان کشتى تا آنجا آزادند که موجب هلاکت دیگران نشوند، هرگاه مسافرى از این آزادى سوء استفاده کند و بخواهد با میخ یا تیشه‏اى کشتى را سوراخ نماید، همه مسافران با شدّت به او اعتراض نموده و از او جلوگیرى مى‏نمایند، و با نهى از منکر خود، کشتى و سرنشینانش را از خطر حفظ مى‏نمایند.” این کار یک موضوع کاملاً عقلانى و فطرى الزامى است، و ضد آن قطعاً دیوانگى و خودکشى است، آیا آزادى به انسان اجازه مى‏دهد که خودکشى کند یا دیوانگى نماید؟

مثال دیگر این که: افراد اجتماع همچون اعضاء یک پیکرند، اگر در پیکر انسانى، غدّه چرکینى پدیدار شد و در حال گسترش بود، هرگاه جرّاح متخصص آن غده چرکین را با جراحى بیرون آورد، مى‏توان گفت کارى خلاف آزادى نموده است، با توجه به این که او با این کار سایر اعضاء را از خطر آن غدّه نجات داده است.۱۰

نکته قابل توجه این که در مسأله امر به معروف و نهى از منکر، در اسلام تعبیر امر و نهى شده، یعنى باید دخالت کرد و به طور جدى فرهنگ‏هاى باطل را از بین برد، و فرهنگ نیک الهى را جایگزین آن نمود.

پاسخ به دو سؤال قرآنى

در قرآن، گاهى آیاتى دیده مى‏شود که گویى با مسأله امر به معروف و نهى از منکر، تضاد دارند:

۱ – مثلاً در آیه ۱۰۵ سوره مائده مى‏خوانیم: “یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ عَلَیْکُمْ أَنفُسَکُمْ لاَ یَضُرُّکُم مَّن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ؛ اى کسانى که ایمان آورده‏اید، مراقب خودتان باشید، وقتى که شما هدایت یافتید، گمراهى گمراه شدگان به شما زیانى نمى‏رساند.” گرچه ظاهر این آیه بیانگر آن است که هر کسى باید به اصلاح خود بپردازد، در این صورت گمراهى گمراهان به او زیانى نمى‏رساند، بنابراین امر به معروف ونهى از منکر دیگران منتفى است. پاسخ آن که با توجه به آیات قبل و بعد از این آیه روشن مى‏شود که این مورد مربوط به کافران لجوج و منافقان کوردل است، و این آیه ناظر به موارد علم به عدم تأثیر امر به معروف و نهى از منکر است، که در این صورت این دو فریضه واجب نیستند، و یا این که آیه مى‏گوید: پس از امر به معروف و نهى از منکر، اگر کافران و منافقان نپذیرفتند، شما اگر خود را پاک نگهدارید، گمراهى آنها به شما زیانى نمى‏رساند.

۲- آیه دیگر این که بعضى از شبهه افکنان مى‏گویند: قرآن مى‏فرماید: “وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ؛ و خود را با دست‏هاى خود به هلاکت نیفکنید.”۱۱ ظاهر این آیه این است که انسان باید جان خود را حفظ کند، و خود را به هلاکت نیفکند، ولى در بعضى از مراحل امر به معروف و نهى از منکر، خطر و ضرر وجود دارد، بنابراین در آن مورد نباید امر به معروف و نهى از منکر کرد.

پاسخ این که: اولاً با توجه به صدر و ذیل آیه و شأن نزول آن، به دست مى‏آید که آیه مربوط به انفاق در راه خدا است، در آیات قبل سخن از جهاد با دشمن به میان آمده، منظور از این آیه این است که براى فراهم نمودن مقدمات جهاد، انفاق کنید، و با انفاق نکردن، و یا اسراف در انفاق، خود را به هلاکت نیندازید، و مى‏توان گفت منظور از آن نهى از افراط و تفریط در هر چیزى از جمله انفاق است، اما آیات و روایاتى که مى‏گوید: در راه نهى از منکر، خود را به زحمت و مشقت بیندازید، و با تحمل سختى‏ها، این فریضه الهى را ترک نکنید، در چنین کارى هلاکتى وجود ندارد، بلکه موجب پاداش‏هاى سرشار الهى و حتى سعادت شهادت خواهد شد، آیا شهادت هلاکت است؟ به عبارت دیگر در مسأله قانون اهم و مهم، باید مهم را فداى اهم کرد، تحمل ضرر جزیى و زودگذر در برابر کسب منفعت بزرگ و همیشگى، هرگز هلاکت نخواهد بود. براى تکمیل این بحث و بررسى، نظر شما را به داستان جالب زیر جلب مى‏کنیم:

روایت شده: اسلم بن ابى عمران گوید: ما در قسطنطنیه (اسلامبول فعلى در ترکیه) بودیم، عقبه بن عامر با مردم مصر حضور داشتند، و فضاله بن عبید با مردم شام در آنجا بودند، لشگر عظیمى از روم براى جنگ با مسلمین، به میدان تاختند، ما بى‏درنگ صف‏هاى خود را براى مقابله با آنها منظّم کردیم، در این میان یکى از مسلمانان به قلب لشگر روم یورش برد، جمعى از مسلمین فریاد زدند: “این مرد با دست خود خود را به هلاکت افکند” (با این که در قرآن از چنین کارى نهى شده است) ابوایّوب انصارى، صحابى معروف پیامبر(ص) برخاست و گفت: اى مردم! شما این آیه “وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ” را پیش خود تأویل و تفسیر به رأى مى‏کنید، این آیه درباره ما گروه انصار نازل شده است، آنجا که وقتى خداوند دینش را پیروز کرد، و حامیان دین بسیار شدند، بعضى از ما محرمانه به یکدیگر مى‏گفتیم اموال ما به هدر رفت، و خداوند متعال اسلام را پیروز نمود و طرفداران اسلام بسیار شدند، اگر ما اموالمان را براى خود نگه مى‏داشتیم اکنون از آن استفاده مى‏کردیم، در رد گفتار ما این آیه نازل شد: “وَأَنفِقُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَلاَ تُلْقُواْ بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ؛ و در راه خدا انفاق کنید، و خود را با دست خود به هلاکت نیفکنید.” بنابراین منظور از هلاکت، نگهدارى اموال واصلاح آن براى خود و ترک انفاق در راه جنگ با دشمن است.۱۲

لقمان و مسأله امر به معروف و نهى از منکر

از ویژگى‏هاى سیره درخشان لقمان این بود که به مسأله امر به معروف و نهى از منکر، اهمیّت بسیار مى‏داد، همواره مردم را با نصایح حکیمانه و پرجاذبه خود به سوى راه هدایت فرا مى‏خواند، و از انحرافات برحذر مى‏داشت، از این رو بسیارى از نصایح او در کتاب‏هاى آسمانى و در زبان اولیاى خدا، نسل به نسل نقل شده، و دین گرایان دنیا در هر عصر و مکان با اندرزهاى عمیق او آشنا هستند، او بسیار موعظه مى‏کرد، و لطیف سخن مى‏گفت، از مثال‏هاى جالب و روشن براى فهم معانى استفاده مى‏کرد، و مسأله هدایت گرى در سرلوحه برنامه هر روز و شب او بود. هم خود در عرصه‏هاى مختلف به امر به معروف و نهى از منکر مى‏پرداخت، و هم سفارش مى‏کرد که به این فریضه بزرگ اهمیت بدهند، چنان که به پسرش نیز این سفارش مهم را نمود.

پى نوشت‏ها:

۱ . سوره لقمان، ۱۷٫

۲ . تحریرالوسیله، ج۲،ص۴۶۳٫

۳ . مانند آیه ۳ سوره عصر، آیه مورد بحث (لقمان -۱۷(، آیه ۱۹۹ و ۱۵۷ اعراف، آیه۱۶۳ و ۱۶۶ همین سوره، آیه ۱۰۴ و ۱۱۰ و ۱۱۳ و ۱۱۴ آل عمران، آیه ۴۱ حج، آیه۷۱ توبه و ۱۱۱ و ۱۱۲ همین سوره.

۴ . چنان که در آیه ۷۱ توبه به این مطلب تصریح شده است.

۵ . وسائل الشیعه،ج۱۱، ص۳۹۲٫

۶ . نهج البلاغه، خطبه۱۹۲٫

۷ . همان، خطبه۱۵۶٫

۸ . همان، حکمت۳۷۴٫

۹ . وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۳۹۵٫

۱۰ . این مسأله همان است که در قرآن مى‏خوانیم: “وَاتَّقُواْ فِتْنَهً لاَّ تُصِیبَنَّ الَّذِینَ ظَلَمُواْ مِنکُمْ خَآصَّهً؛ از بلاهایى بترسید وبرحذر باشید که هنگامى که وارد شد، تنها دامنگیر گنهکاران نمى‏شود، بلکه گنهکار و بى‏گناه در دامن آن مى‏سوزند.” (انفال – ۲۵)

۱۱ . بقره، ۱۹۵٫

۱۲ . تفسیر الدّر المنثور، طبق نقل تفسیر المیزان، ج۷، ذیل آیه ۱۹۵ بقره.

(غفلت نباید بشود از این نصرى که خداى تبارک و تعالى، نصرتى که خداى تبارک و تعالى نصیب ما کرد، از اینکه آنى که باید مقابل ما بایستد، به ما ملحق شد. آن شبى که مى‏خواستند اینها کودتا بکنند، ما تهران بودیم و یک شب بنا بود کودتا بکنند، به ما هم اطلاع دادند حتى آمدند اصرار هم بعضى کردند که شما از این خانه بیائید بیرون، گفتم نه، همین جا هستم. آن شبى که اینها مى‏خواستند کودتا بکنند و بناى آنها، بعدها ما فهمیدیم که بناى آنها بر این بوده است که هر کس احتمال بدهند که چه باشد بکشند، از بین ببرند و اعلام کردند حکومت نظامى روز را که روز هم نباید بیرون بیائید، خدا خواست که شکسته شد، من هیچ فکر نمى‏کردم که این روى چیست، بعد به من گفتند کودتاست، فکر نمى‏کردم که این حکومت نظامى را براى چه دارند تأسیس مى‏کنند، ما براى این که یک مقابله‏اى با آنها کرده باشیم، گفتیم به این اعتنا نکنید به اینها، بعد معلوم شد که این را خدا خود پیش آورده که این نقشه‏اى که اینها کشیدند که حکومت نظامى روز درست بکنند و تمام خیابان‏ها را بگیرند و تمام قدرت‏هایشان را در اینجاها مجهّز کنند و با هر چیزى که دارند در خیابان‏ها نصب کنند، کودتا کنند و بساط را تمام کنند، مردم آمدند خنثى کردند، مردم ریختند بیرون و خنثى کردند، اینها یک چیزهایى بود که ایجاد کرده بودند یک کسى نسبت به شما یا نسبت به کس دیگر بدهد، همه از اوست، همه چیز از اوست، تا روحیه شما توجه به آن مبدأ قدرت دارد پیروزید، از آن منفصل نشوید، از این مبدأ قدرت منفصل نشوید، اتصالتان را زیاد بکنید به مبدأ قدرت.) ۵۸/ ۹ /۲۵

(مرحوم قرنى به من گفت که سه ساعت و نیم، غلبه کرد ملت بر رژیم، یعنى آن وقتى که آنها کودتا مى‏خواستند بکنند در تهران ما بودیم و آنها بنا داشتند کودتا بکنند و جلویش گفتند روز هم باید بیرون نیائید، حکومت نظامى را روز قرار دادند. آن حکومت نظامى روز را خدا خواست که شکسته شد. آنها به من بعد گفتند که اینها بنا داشتند که کودتا بکنند و خیابان‏ها را وقتى که مردم نیستند، خیابان‏ها را همه را بگیرند و شبش کودتا بکنند، مردم که ریختند در خیابان‏ها این طرحى که داشتند خنثى شد و ایشان مى‏گفت که آن که جنگ بین ملت و دولت واقع شد و رژیم واقع شد، سه ساعت و نیم بود.) ۵۸/ ۱۰ / ۱۷

(سالروز پیروزى انقلاب عظیم ایران را به مستضعفین جهان و مسلمانان عموماً و ملت شریف و شجاع ایران تبریک عرض مى‏کنم. در چنین روز فرخنده‏اى حق بر باطل و جنود رحمانى بر اولیاء شیطان و حزب الله بر طاغوت و طاغوتیان غلبه نمود و حکومت عدل اسلامى مستقر گردید و دست انتقام حق از آستین ملت رزمنده ایران بیرون آمد و نصرت اعجازآمیز اسلام بر کفر تحقق یافت. در چنین روز مسعودى همبستگى قشرهاى ملت دلیر روزافزون و ارتش و سایر قواى انتظامى وفادارى خود را به اسلام و ایران نشان دادند و میهن خود را از شر طاغوت‏هاى زمان که در رأس آنان دولت آمریکاست رهائى بخشیدند.

درود بر چنین ملت زنده و هوشیار و آفرین بر قواى انتظامى و سپاه پاسداران انقلاب اسلامى. جاوید باد پرچم پرافتخار الله‏اکبر که رمز پیروزى معجزه آساى ملت بزرگ ایران است… ما گرچه شهداى گرانمایه و جوانان برومندى را از دست دادیم و برادران و خواهران معلول و ناقص العضو به جاى گذاشتیم، شهدایى که نور انقلابمان و خواهران و برادران معلولى که سرمایه انقلاب اسلامى ما هستند و از احترام خاصى در میان ملت قدرشناس ما برخوردارند ولى در عوض ملتى بزرگ را نجات دادیم و چنگال گرگان آدمخوار، وحشیان به صورت آدمى را از شریان حیات امتى عظیم الشأن قطع کردیم و با خواست خداوند و اراده مصمم ملت عزیز تا ابد صحنه میهن اسلامى خود را از لوث وجود جنایتکاران بى‏فرهنگ و خیانتکاران غارتگر پاک و در تحت لواى پربرکت الله اکبر براى هم میهنان خود آزادى و استقلال را تأمین نمودیم.)

۵۸/ ۱۱ /۲۲

(روز ۲۲ بهمن روزى بود که ارتش و ملت به هم پیوستند و روزى بود که ارتش از طاغوت به الله برگشت و با تکبیر و پشتیبانى امت بر طاغوت غلبه کرد و این معنا باید سرمشق ما باشد در تمام زندگى، که اگر یک ملتى همه قشرهایش با هم بودند و یکپارچه بودند هیچ قدرتى نمى‏تواند در مقابل آنها ایستادگى کند و آسیبى به آنها برسد… در ۲۲ بهمن ثابت شد که ملتى یکپارچه، ملتى که مقصدشان یک مقصد الهى است نه مقصدشان یک مقصد مادى صرفاً و همه شان با هم یکصدا هستند، یک مقصد هستند، نمى‏توانند که بر این ملت غلبه کنند و دیدند که ملت غلبه کرد بر همه آنها.)

۵۹/ ۱۱ /۲۴

رهنمودهاى مقام معظّم رهبرى

“هر کس در هر جایى به خدمت به نظام و کشور و مردم اشتغال دارد، باید مباهات کند و توفیق و کمک الهى را بطلبد و به معناى حقیقى کلمه شکرگزار نعمت بزرگ الهى باشد که امروز با برافراشته شدن پرچم اسلام، خداى متعال بر مردم این کشور منّت گذاشته و این نعمتها را به آنها بخشیده است، خدمت کردن به مردم، حقیقتاً نعمت بزرگى است.

مسأله حج از این جهت یک مسأله حساس و مهم و باعظمت است که کمک مى‏کند تا مردم بتوانند از این واجب عظیم الهى به معناى حقیقى کلمه استفاده کنند.

اگر حج، آن طورى که طبیعت این واجب اقتضا مى‏کند، تحقق پیدا کند، بسیارى از مشکلات مسلمان‏ها حل خواهد شد. حج، حامل معنویت و وحدت و آگاهى و معرفت است، اینها براى ملت‏هاى اسلامى چیز کمى نیست.

امروز فلسطین با سبعانه‏ترین روش‏ها لگدکوب مى‏شود و مردم فلسطین در سخت‏ترین روزهاى ممکن براى یک ملت، دارند روزگار مى‏گذرانند. دنیاى اسلام با همه امکاناتى که دارد، با وجود میل و علاقه‏یى که بسیارى از مردم جهان اسلام براى کمک دارند، عملا کمکى به این قضیه نمى‏شود، این خیلى دردناک است، با نصیحت نمى‏شود رژیم صهیونیستى را وادار کرد تا ظلم نکند، پنجاه سال است که این ظلم ادامه دارد و این روزها به اوج خود رسیده است. جوانها و نوجوانها و زنها و فرزندها و خانه‏ها و خانواده‏ها در کوچه‏ها و خیابانها با تانکها و اسلحه‏هاى مرگبار روبه رو شوند و بى‏هیچ ملاحظه‏یى این طور سرکوب شوند، اینها چیز کمى نیست؟!

حج مى‏تواند دنیاى اسلام را متوجه مسؤولیت سنگین خود کند. حج مى‏تواند این معرفت را به ملتهاى اسلامى بدهد که حضور در صحنه و داشتن موضع قاطع در این قضیه، با منافع خود آنها پیوستگى دارد. بعضى خیال مى‏کنند حمایت از مردم فلسطین، خارج از منافع ملى کشورهاست، این اشتباه خیلى بزرگى است. وقتى یک ملت مسلمان به ملت‏هاى دیگر متکى نباشد و از طرف آن‏ها حمایت نشود، این گونه راحت در معرض تطاول دشمن قرار مى‏گیرد. اگر دنیاى اسلام متحد بود، یک ملت این طور مظلوم نمى‏شد. این قضیه ممکن است براى ملت‏هاى مسلمان دیگر هم پیش بیاید، کما این که دیدید در مواردى براى ملت‏ها پیش آمده است. همبستگى اسلامى، براى دشمنان جهان اسلام و دشمنان ملت‏هاى این منطقه وغارتگران بین‏المللى، کار را مشکل مى‏کند و اجازه نمى‏دهد آنها طبق میل خود، هر طور خواستند و انتخاب کردند و مصلحت دیدند، به یک کشور و ملت اسلامى تعرض کنند. پس حمایت عمومى دنیاى اسلام از ملت فلسطین، در حقیقت حمایت دنیاى اسلام از یک یک کشورهاى مسلمان است، این ضامن و حامل منفعت همه آنهاست؛ این چیز کمى نیست. حج، این معرفت و وحدت و عزم و تصمیم را به آنها مى‏دهد.

تا وقتى یک ملت در حصار استبداد یک حکومت وابسته و فاسد و ضد مردم و ضد فرهنگ و دین قرار دارد، هیچ چیز زیبا و مطلوبى که زندگى آنها را از لحاظ مادى و معنوى اعتلاء ببخشد و پیش ببرد، نمى‏تواند در بین آنها پا بگیرد.

وقتى ملت، بیدار و هشیار و متحد باشد و معرفت و آگاهى لازم را کسب کرده باشد؛ وقتى مسؤولان در خدمت منافع مردم باشند و خالصانه و مخلصانه و مجدانه و پیگیر، به دنبال این باشند که اهداف عالیه این انقلاب و نظام را برآورده کنند و مردم را از این هدفها برخوردار کنند، آنگاه هیچ دشمنى نمى‏تواند مقاصد شوم خود را در این کشور پیاده کند.

البته دستهایى هم سعى مى‏کنند نگذارند، این که ما اصرار مى‏کنیم باید با فساد و سوء استفاده مالى و اقتصادى با جدیت برخورد شود، به خاطر همین است؛ چون اگر دستهاى سودجو بتوانند فساد اقتصادى را در میان مسؤولان رایج کنند، ضربه‏اى به آن کشور مى‏خورد که با هیچ چیز جبران نمى‏شود. لذا عرض کرده‏ایم، باز هم تکرار مى‏کنیم: مبارزه با فساد، یک جهاد واقعى و البته کار بسیار دشوارى است. اگر این جهاد بزرگ بخواهد موفق شود و پیش برود – که انشاءالله به فضل الهى و به پشتیبانى شما مردم، این کار خواهد شد – یک شرط مهم و اصلى آن این است که همه مسؤولان کشور با یکدیگر همدل و شریک باشند. البته رؤساى قوا بحمدالله در این کار همکارى و همدلى مى‏کنند؛ اما در همه سطوح، مسؤولان کشور و قواى سه‏گانه باید در این راه با یکدیگر همکارى کنند و عزم جدّى نشان دهند.

هر کدام از قوا در این زمینه سهمى دارند وباید نقش خود را ایفا کنند.

البته مواظب باشند تمایلات و احساسات و بازیهاى سیاسى و خطى و جناحى و غیره – که دشمنان از این که این چیزها در بین مسؤولان ما رواج پیدا کند، خوشحال مى‏شوند – به میان نیاید؛ جلوى حق را نگیرد و مانع دیدن و نظر کردن و فهمیدن چشم‏ها نشود، بلکه باید بینظرانه و براى خدا عمل شود. اگر این طور شد، به مملکت سود خواهد رسید.

من شک ندارم، کسانى که نمى‏خواهند این کشور به سامان اسلامى خود برسد، سعى مى‏کنند جلوى این حرکت را بگیرند. البته مسؤولان ما خوشبختانه قاطع و عازم و جازمند، اما ممکن است آن افراد، گرفتارى و جنجال درست کنند. این نکته را هم به همه ملت عزیزمان عرض مى‏کنم: مواظب و مراقب باشید، مبادا با ایجاد یک جنجال در گوشه‏اى، این حرکت عظیم را تحت‏الشعاع قرار دهند و به دست فراموشى بسپارند، اینها هوشیارى ملت عزیز ما را مى‏طلبد.”

۸۰ / ۱۰ / ۴

غلامرضا گلى زواره

عنایات و کرامات

یک بار آیه الله سید جمال الدین گلپایگانى در مسیر سیر و سلوک حالتى پیدا کرده بود که خود آن را صحیح نمى‏دانست و هرچه به حرم مطهر حضرت على(ع) مشرّف مى‏گردید و تقاضاى گشایش مى‏نمود سودى نمى‏بخشید، پس تصمیم گرفت به کاظمین برود و چنین کرد و به حرم مقدس امام کاظم رفت و سر خود را درمقابل ضریح گذاشت و آنقدر گریست که آب اشک چشمش بر روى سنگ‏هاى مرمر جارى شد، زیرا آن موقع فرش‏هاى جلو ضریح را برداشته بودند، خودش این ماجرا را چنین نقل کرده است:

هنوز سر از زمین برنداشته بودم که حضرت شفاعت فرمودند و حالم عوض شد و فهمیدم که من کیستم؟ و به اندازه پر کاهى قدرت ندارم، آنچه هست از آن خدا مى‏باشد و نفس من روزنه‏اى و نشانه‏اى از ظهور آن نور على الاطلاق و قادر و قدرت دهنده است، در این حال برخاستم و زیارت و نماز را به جاى آوردم و به نجف برگشتم تا یکبار که به حرم امیرمؤمنان(ع) مشرّف شدم در وقت مراجعت به منزل، در میان کوچه حالتى دست داد که از وصف خارج است و قریب ده دقیقه سر به دیوار گذاردم و قدرت بر حرکت نداشتم این یک حالى بود که حضرت على(ع) مرحمت فرمودند و از حال حاصله در حرم امام هفتم عالى‏تر و دقیق‏تر بود و آن حال مقدمه حصول این حال بود. این‏ها شواهد زنده‏اى است از شفاعت آن سروران و امامان، ولى باید محکم گرفت و دست برنداشت و مانند آقا سید جمال الدین سر مسکنت و مذلت در آستانشان فرود آورد تا دستى از غیب برون آید و کارى کند:

جز تو ره قبله نخواهیم یافت

گر ننوازى تو که خواهد نواخت

چاره ما ساز که بى‏یاوریم

گر تو برانى به که رو آوریم۱

آیه الله گلپایگانى گفته است: روزى نشسته بودم، ناگاه وارد باغى شدم که بسیار باشکوه بود، درخت‏هاى بسیار باطراوت و خرّم و نسیم‏هاى جانفزا داشت من وارد آن شدم و به وسط باغ رفتم، دیدم حوض بسیار بزرگى مملو از آب زلال آنجاست به نحوى که ریگ‏هاى کف آن دیده مى‏شد، حوریان بهشتى بر لبه این حوض نشسته بودند و یکى از آنان که زیباتر و بزرگتر از همه بود و ریاست آنان را به عهده داشت سرودى مى‏خواند و دیگران با هم آن را تکرار مى‏کردند و خطاب به حضرت حق مى‏گفتند به چه جهت قوم عاد، ثمود و فرعونیان را هلاک کرد من که وارد شدم دیدم اینها با من نامحرمند لذا یک دور که پیرامون آن حوض بزرگ حرکت کردم از همان راهى که آمده بودم به بیرون باغ رهسپار شدم، مرحوم آیه الله سید جمال الدین گلپایگانى شاگردى مؤمن و پرورش یافته مکتب قرآن و عترت بود ولى چون این مکاشفه قبل از وصول به مقام کمال روحى براى ایشان رخ داده است و در سرّ وجود ایشان موضوع هلاکت اقوام مذکور به دست عوامل غیبى کاملاً حل نشده بود لذا در عالم ملکوت به صورت اعتراض حوریه‏هاى بهشتى تجلى نمود وگرنه در عالم معنا و تجرّد اعتراضى نمى‏باشد و تمام موجودات اهل ملأ اعلى در تسبیح و تقدیس وجود و صفات و افعال حضرت احدیت هستند و این که آن زنان بهشتى بر وى نامحرم بوده یک بشارت روحى است که از این منزل که محل شبهه و اعتراض است عبور خواهد نمود و به منزلگاه تسبیح و تقدیس مطلق خواهد رسید چنانکه در مکاشفاتى که در اواخر عمر براى ایشان حاصل شده است این معنى به خوبى مشهود مى‏باشد.۲

یکى از دوستان آن فقیه عارف نقل کرده است در یکى از سال‏ها مى‏خواستم براى انجام فریضه حج به مکه مکرّمه مشرّف شوم به همین دلیل براى خداحافظى خدمت حضرت آقاى سید جمال الدین گلپایگانى رسیدم و چون پس از دیدار خواستم محضر ایشان را ترک کنم، فرمود آقا من وقوف اضطرارى نهارى مشعر را کافى مى‏دانم!

من شگفت زده شدم و با خود نجوا کردم: من که مقلّد ایشان نمى‏باشم پس برایم این عبارت چه خاصیتى دارد!

در هر حال به سفر حج رفتم و روز عید قربان پس از رمى جمره وقتى به داخل چادر برگشتم جوانى آشفته و مضطرب وارد گردید و با ناراحتى گفت: همه اعمالم تباه گردید زیرا من همین الآن به مشعر رسیدم وقوف به آن را درک نکردم. پرسیدم: از چه کسى تقلید مى‏کنى؟ گفت: از آیه الله سید جمال الدین گلپایگانى، گفتم اشکالى ندارد، اعمالت درست است، او با تعجب گفت: از هر کس پرسیدم جواب داد اعمالت باطل است، به او گفتم نگران نباش قبل از آمدن به مکّه در خدمت ایشان بودم و شنیدم که فرمودند: من وقوف اضطرارى نهارى مشعر را کافى مى‏دانم. فهمیدم که آن مرد خدا با عوالم غیب در ارتباط است و از آنچه دیگران نمى‏دانند خبر مى‏دهد.۳

تماس و معاشرت با نیکان و ابرار و کسانى که زیاد به یاد خدا مى‏باشند و نیز اجتناب از مصاحبت با اهل غفلت و معصیت نقش مهمى در روح انسان دارد و اهل معنا باطن این حالت را درک مى‏کنند، آیه الله سید جمال الدین گلپایگانى در مواعظى که براى طلاّب و اهل فضل داشت بر تقوا و عدم مجالست با اهل فسق و فجور و اهل غفلت تأکید مى‏نمود و مى‏فرمود: در استادى که انتخاب مى‏کنید دقیق باشید زیرا همان طور که حرف مى‏زند و درس مى‏گوید روحیاتش هم منتقل مى‏شود، ایشان بسیار به زیارت اهل قبور مى‏رفت، یکى از فضلا وقتى این روش را از وى دیده بود با خود گفته بود: این آقا مثل این که کار مهمترى ندارد، مرجع تقلید است و این همه مشکلات، وقت و بى‏وقت به وادى‏السلام مى‏رود، روزى همین آقا به منزل ایشان مى‏رود آقا آهسته در گوشش مى‏گوید: ما به وادى السلام مى‏رویم تا مبتلا به فلان و فلان نشویم و اشاره مى‏کند به امراض روحى وى که بدانها مبتلا بوده است. یک روز ظهر (در یک روز گرم تابستانى) مرحوم آقاجمال راهى این قبرستان مى‏شود، آقایى از اهل علم و تقوا را مشاهده مى‏کند و به همراه ایشان به راه خود ادامه مى‏دهد، از شهر که خارج مى‏شوند احساس مى‏کند که در عمودى از هواى خنک، لطیف و معطر قرار گرفته‏اند، روش این عالم عابد این بوده که وقتى به وادى السلام نجف مى‏رسیده ابتدا بر سر قبر بزرگان معرفت و معنویت از جمله مرحوم آیه الله حاج میرزا على آقا قاضى طباطبایى مى‏رفته و بعد در مکانى که هیچ قبرى نبوده مى‏نشسته و فاتحه و دعا مى‏خوانده است. به هر حال از وادى‏السلام که برمى‏گردند باز همان هواى خنک و لطیف و باصفا با ایشان بوده تا اینکه به نجف مى‏رسند و با شخصى برخورد مى‏کنند، بعد از سلام و علیک و احوالپرسى که بسیار کوتاه و زودگذر بوده، احساس مى‏کنند که آن هواى بالطافت و نسیم فرحزاد دیگر وجود ندارد، پس خطاب به یکى از همراهان مى‏گوید: دیدى چگونه تماس‏هاى نامناسب اثر خود را مى‏گذارد بنابراین معاشرت وتماس با افراد براى شخص مؤمن و پرهیزگار نقش مهمى دارد.۴

آیه الله حاج شیخ حیدر على محقّق خاطرنشان ساخته است مرحوم آقا سید جمال الدین گلپایگانى به مناسبتى برایم نقل فرمودند: شبى عده زیادى از بستگان که براى زیارت به نجف اشرف آمده بودند به منزل ما وارد شدند آنان شام نخورده بودند و ما هم در منزل چیزى نداشتیم! براى تهیه غذا از منزل بیرون آمدم اما مشاهده کردم تمام مغازه‏ها بسته است، عبا را بر سر کشیدم و به سوى حرم مطهّر حضرت على(ع) رفتم دیدم مغازه‏هاى اطراف حرم هم باز نمى‏باشند، متحیّر بودم که چه کنم، گفتم: خدایا این‏ها زائران حضرت امیر(ع) هستند و از بستگان من به شمار مى‏روند، در این حال که چنین التجایى را با خودم زمزمه مى‏کردم ناگهان ملاحظه نمودم مغازه‏اى در آن طرف جایى که ایستاده بودم، باز است حال آنکه قبلاً در این مکان چنین مغازه‏اى وجود نداشت و من هم آن را ندیده بودم. چند گام به سوى مغازه رفتم، یک وقت متوجه شدم که مغازه‏دار سلام کرد و گفت: چه مى‏خواهى؟ آنچه مورد نیازم بود به او گفتم، تمامى آنچه را که مى‏خواستم آماده نمود و تحویلم داد، قرار شد پول آنها را بعد بپردازم. چند قدمى که آمدم و برگشتم و به عقب نگریستم، دیدم نه مغازه‏اى هست و نه کسى آنجا مى‏باشد.

وى براى همین شاگردش خود نقل کرده بود: یک وقتى بسیار بدهکار شده بودم، مدتى به حرم حضرت امیر(ع) مى‏رفتم و براى پرداخت قرضهایم دعا مى‏کردم ولى گشایشى حاصل نمى‏گردید، روزى به همسرم گفتم: شما بروید حرم و براى رفع این گرفتارى به دعا بپردازید شاید خداوند مى‏خواهد دعاى شما را اجابت کند. ایشان به حرم مولا على(ع) رفت و پس از مدتى با پاى برهنه و حالتى توأم با ناراحتى برگشت و گفت: کفشهایم را هم از دست دادم! به شدت ناراحت شدم، از جا برخاستم و عبا را بر سر کشیدم و به حرم نخستین امام مشرّف شدم، مختصرى زیارتنامه خواندم و شروع به عرض حال نمودم و از حضرت خواستم از مشکلم گره‏گشایى کند، از حرم بیرون آمدم، درِ حرم، شخص ناشناسى پول زیادى به من داد، مقدار این پول به حدّى بود که تمامى قرضهایم را با آن پرداخت کردم و تا مدتى هم، براى مخارج روزانه، از این مبلغ قابل توجه استفاده مى‏کردم.۵

آقا جمال گلپایگانى به آن درجه از حالت مکاشفات معنوى رسیده بود که به قول حاج آقا رحیم ارباب، عالم ارواح برایش آشکار شده بود و با آنان که در عالم برزخ بسر مى‏بردند تکلّم مى‏نمود.۶ به علاوه ایشان داراى چشم برزخى هم بود و باطن افراد را مى‏دید. یک بار خودش گفته بود: وقتى از اصفهان به نجف اشرف مشرّف شدم تا مدتى مردم را به صورت برزخى خودشان،بر حسب اعمال بد و گناهانى که داشتند، یعنى به صورت وحوش، حیوانات و شیطان‏ها مى‏دیدم تا آن که از کثرت این مشاهدات ملول شدم یک روز که به حرم اولین فروغ امامت رفتم از امیرمؤمنان(ع) خواستم که این حال را از من بگیرد، زیرا طاقت استمرار چنین روندى را ندارم، حضرت به خواسته‏ام پاسخ مثبت داد و این حالت از من گرفته شد و از آن پس مردم را به حال عادى مى‏دیدم.۷

محضر پرفیض

آیه الله گلپایگانى در نجف اشرف حوزه درسى داشت، محضر وى به دلیل کمالات علمى و عرفانیش بسیار پربار، آموزنده و بیدارکننده بود و کاروانى از مشاهیر معاصر موفق گردیدند از چشمه اندیشه و جویبار معنویتش برخوردار شوند و اندرزهاى ارزنده‏اش را که از دلى مشحون از ایمان و تقوا و اخلاص برمى‏خاست آویزه گوش خویش فرا دهند و بدین وسیله ضمن خودسازى و تهذیب نفس و نیز هدایت افراد جامعه، توشه‏اى پرتوان براى آخرت خود تدارک ببینند و نامى نیک بر جاى نهند، در ذیل اجمالاً به برخى شاگردان این فقیه عارف اشاره مى‏گردد:

۱- آیه الله فیاض: این فقیه و عالم سخت کوش پس از آن که دوران مقدماتى و سطح تحصیلات حوزوى را در سده (خمینى شهر) و اصفهان به پایان رسانید در سال ۱۳۶۴ ه.ق عازم نجف گردید و از استادانى چون مرحوم آیهالله سیدعبدالهادى شیرازى و آیه الله شیخ محمد کاظم شیرازى، آیه الله سیدمحمود شاهرودى و آیهالله حکیم استفاده برد. مرحوم آیهالله گلپایگانى که در این زمان خارج فقه واصول تدریس مى‏کرد، از بزرگانى بود که آیه الله فیاض محضرش را درک کرد. وى در مصاحبه‏اى مى‏گوید: آیهالله گلپایگانى شاگرد کم داشت، اهل ریاضت، تهذیب نفس و اخلاق بود، لذا تأثیر نفسش بسیار فوق العاده بود و شاگردان از ایشان بهره‏ها مى‏بردند. وقتى خواستم از نجف برگردم، فرمود: مى‏روى ولى پشیمان مى‏شوى، گفتم: برمى‏گردم، فرمود: معلوم نیست. اتفاقاً همین طور شد و نادم شدم زیرا فقه و اصول نجف قوى‏تر بود و در این دیار مقدس به درس و بحث بهتر مى‏رسیدیم اما چون مادرم با من بود، اصرار داشت که آب و هواى نجف به من نمى‏سازد لذا مجبور شدم که برگردم.۸ وقتى از ایشان سؤال شد که کدامیک از استادان در شخصیت و رشد شما بیشتر مؤثر بوده‏اند، جواب داده بود در نجف همان مرحوم آیه الله سیّد جمال الدین گلپایگانى بود و در اصفهان هم پسران مرحوم کرباسى بزرگ۹ (آیهالله محمد ابراهیم کرباسى).

۲- آیه الله حاج شیخ محمد حسن عالم نجف آبادى (متوفى ۱۳۸۴ ه.ق): نامبرده از مدرسین و دانشوران اصفهان به شمار مى‏رود که مورد وثوق و احترام کلیه اقشار جامعه بود و در اصفهان نزد مرحوم آیه الله سید محمد باقر درچه‏اى ، آخوند کاشى و جهانگیر خان قشقایى درس خوانده بود. مردى مهذّب، زاهد، خوش اخلاق و مهربان بود و به آنچه مى‏گفت عمل مى‏کرد، با وجود آن که مجتهدى برجسته بود و از علماى اصفهان محسوب مى‏گردید به منبر مى‏رفت و مردم را موعظه مى‏نمود و آنقدر کلامش جاذبه داشت که شخصیت‏هاى مهم اصفهان از بیاناتش استفاده مى‏کردند. روزى در مدرسه جدّه بزرگ واقع در بازار اصفهان به منبر رفت در حالى که حاج آقا رحیم ارباب و حاج میرزاعلى آقا شیرازى در آن مجلس حاضر بودند، حاج شیخ محمد حسن حاضران را به تقوا و صیانت نفس دعوت نمود و از قیامت و حساب بندگان و اوضاع برزخ و معاد سخن گفت، در این میان حاج میرزا على آقا شیرازى (استاد آیه الله مرتضى مطهرى)که خود در وعظ و خطابه مهارت ویژه‏اى داشت و کارش موعظه بود به شدت منقلب شد و همراه با حاج آقا رحیم ارباب اشک مى‏ریخت حالت خاص این دو عالم به قدرى جالب بود که حاضران را به شدت تحت تأثیر قرار داد و صفاى ملکوتى آن را بالا برد. ولى سهم امام (خمس) مصرف نمى‏کرد و با وجود آن که استادش آیه الله گلپایگانى از نجف برایش نامه نوشت و در آن خاطر نشان ساخت شما از جانب من اجازه دارید و مأذون هستید که سهم امام را تملک نمایید ولى ایشان باز هم از مصرف خمس اجتناب مى‏نمود.۱۰

۳- آیه الله حاج شیخ حسنعلى نجابت شیرازى: این مرد بزرگ به حق مصداق اولیاء الله بود یعنى کسى که به حق، عمرش را در راه اعتلاى حق و تربیت موحدین گذرانید، آن مرحوم با راستى و درستى و به منظور جلب رضایت خداوند نسبت به خانواده، دوستان و اقوام ارادت نشان مى‏داد و در مسایل زندگى دیگران را بر خود مقدّم مى‏داشت، خداوند به وى این لطف را مى‏کند که در نجف اشرف با آیهالله سید على قاضى آشنا شود و آن عارف نامدار وقتى زمینه‏هاى مستعد را در مزرعه جان این شاگردش دید به تربیت معنوى او همت گماشت به قسمى که به اذعان برخى شاگردان آیهالله قاضى در جذب وى از دیگران گوى سبقت را ربود آیه الله نجابت این افتخار را داشت که سالها خدمت این عالم ربانى تلمّذ کند، با ارتحال آیهالله قاضى به خدمت آیهالله سیدجمال گلپایگانى مى‏رود و تحت پرورشهاى پرمایه او روح و روان خویش را صفا مى‏دهد بعد در ایران محضر آیهالله محمد جواد انصارى را مغتنم مى‏شمارد.۱۱

۴- حاج شیخ مرتضى انصارى: فرزند میرزا محمد جعفر و از نوادگان شیخ مرتضى انصارى معروف، نامبرده ادبیات عرب را در خدمت والدش آموخت و در نجف اشرف از حوزه درسى آیات عظام سید محمود شاهرودى و سید محسن حکیم و سید ابوالقاسم خوئى مستفیض شد و موفق گردید علاوه بر خوشه‏چینى از خرمن فضل آیهالله گلپایگانى اجازه نقل روایت را از وى دریافت دارد.۱۲

۵- آیه الله سید مرتضى حسینى فیروزآبادى: وى پس از تکمیل علوم پایه یعنى فراگیرى رسائل، مکاسب و کفایه از استادانى چون حاج میرزا على ایروانى، حاج شیخ میرزا ابوالحسن مشکینى، حاج سید ابوالحسن اصفهانى و حاج شیخ محمد کاظم شیرازى بهره‏هاى فراوان برد و مدتى به درس آیهالله کمپانى حاضر شد و در معقول و منقول کسب فیض کرد و از محضر عارف عالیقدر حاج سید على قاضى طباطبایى و آیهالله سید جمال الدین گلپایگانى مراحل اخلاق وعرفان را به نحو احسن و شیوه‏اى عالى کسب کرد.۱۳

۶ – آیه الله سید عباس حسینى کاشانى: ایشان در خاطره‏اى گفته است در نجف اشرف سه سال در درس آقاجمال گلپایگانى حاضر شدم، تقریرات مبحث ترتّب از بحث خارج اصول ایشان را نوشتم که به طبع رسیده است، بحث فروع علم اجمالى را از دروس ایشان تقریر کرده‏ام و از او اجازه اجتهاد دریافت نموده‏ام.۱۴

۷ – علاّمه محمد تقى جعفرى: علاّمه جعفرى در نجف در اصول فقه خارج مقالات آقاضیاء الدین عراقى را خدمت آقامیرزا حسن یزدى آموخت و نزد آقا صدرا قفقازى علوم عقلى را فراگرفت و به مدت یازده سال در علم اصول شاگرد آیهالله خویى بود، فقیه عارف و حکیم الهى شیخ مرتضى طالقانى حدود هیجده‏سال این حکیم را در مباحث عرفانى به فیض رسانید و از لحاظ اخلاقى و فضایل انسانى بر وى تأثیر شدید و سازنده گذاشت، آیه الله جعفرى براى دریافت گوهرهاى گرانبهاى عرفان از افاضات آیهالله سید جمال الدین گلپایگانى بهره‏هاى وافى برد و حالات شگفت این مرد در تکوین شخصیت وى تعیین کننده بود.۱۵

۸- آیه الله حاج شیخ حسن صافى اصفهانى: وى با بهره‏اى که از محضر عالمان بویژه استوانه‏هاى حوزه نجف اشرف برد و پرتوى که از خورشید جمال آیه الله گلپایگانى گرفت محضرى پربار و نکته‏هایى راه گشا داشت، خودش مى‏گوید در نجف اشرف استاد اخلاقم آیه الله گلپایگانى بود: ایشان از مراجع بودند… جلساتى داشتند که ما استفاده‏هاى اخلاقى مى‏بردیم، او سخت تحت تأثیر افکار و مواعظ آیه الله گلپایگانى بود و همواره با علاقه زیادى از این فقیه عارف سخن مى‏گفت.۱۶

۹- آیه الله حاج شیخ محمد حسین کلباسى: این عالم بزرگوار در سن هفده سالگى به نجف اشرف رفت و فقه و اصول را در حد سطح نزد حضرات آیات سید میرزا آغا اصطهباناتى، شیخ عبدالحسین رشتى، سید ابوتراب خوانسارى، شیخ محمد جواد بلاغى، سید حسین بادکوبه‏اى و شیخ مرتضى طالقانى آموخت و پس از آن به درس خارج آیات عظام سید ابوالحسن اصفهانى و آقاضیاءالدین عراقى حاضر شده و بهره‏هاى فراوان برد و پس از سالیان متمادى به اصفهان بازگشت و نزد آیه الله سید محمد نجف آبادى و آیهالله سید محمد صادق خاتون آبادى به فراگیرى فقه اشتغال یافت وپس از مدتى به عتبات مراجعت نمود و در این مرتبه به محضر آیه الله سیدجمال الدین گلپایگانى راه یافت و علاوه بر تکمیل آموخته‌هایش در فقه و اصول نزد وى از حالات عرفانى و ملکات اخلاقى این استادش تأثیر پذیرفت، به همین دلیل ضمن پرداختن به کارهاى علمى و تألیف کتب، به آداب، اوراد و ادعیه، دائم الذِّکر بود و بر اثر روى آوردن به حالات معنوى، محضرى خوش و مکارمى نیکو داشت.۱۷

۱۰ – آیه الله حاج شیخ محمد على احمدیان نجف آبادى: وى پس از به پایان رسانیدن تحصیلات مقدمات و سطح در نجف آباد، اصفهان و قم در سال ۱۳۶۰ ه.ق عازم بیت الله الحرام و زیارت عتبات گردید و در بازگشت در نجف اشرف براى ادامه تحصیل رحل اقامت افکند و باقى مانده سطوح مکاسب، رسائل، کفایهالاصول را نزد مرحوم آیهالله شیخ عبدالحسین رشتى به پایان رسانید، پس از آن به درس آیات عظام سید عبدالهادى شیرازى، سید جمال الدین گلپایگانى، میرزا باقر زنجانى و سید ابوالقاسم خویى رفت و از محضر پرفیض آنان توشه برگرفت و در کنار آن به تدریس سطوح، تألیف و تحقیق دست یازید، به سال ۱۲۹۳ ه.ق به ایران آمد و در قم تألیف و تدریس را برگزید و تا پایان عمر این تلاش نامبرده استمرار داشت.۱۸

۱۱- آیه الله حاج سید ضیاء الدین اصفهانى: این محقق مبارز دروس سطح را از محضر اساتیدى چون شیخ محمود مفید وشیخ محمد رضا کلباسى محظوظ گردید و علاوه بر فراگیرى علوم دینى به کارهاى اجتماعى و سیاسى دست زد، انتشار هفته نامه “نداى دین” در شهر اصفهان و مبارزه با بهائیان و پیوستن به جرگه فدائیان اسلام و حمایت از آنان در خطّه اصفهان از جمله کوششهاى تبلیغى و مبارزاتى اوست که بر اثر همین مجاهدت‏ها مورد پیگرد و تعقیب دستگاه ستم قرار گرفت و در سال ۱۳۶۸ه.ق مجبور به مهاجرت به عتبات عالیه گردید، وى در حوزه نجف شخصیت‏هایى چون آیه الله سید محسن حکیم، آیهالله سید عبدالهادى شیرازى و آیهالله سید جمال الدین گلپایگانى را درک کرد و از این بزرگان موفق به دریافت اجازه علمى و روایتى گردید و بر اثر تماس دایم با شیخ آقا بزرگ تهرانى به نگارش و پژوهش روى آورد.۱۹

۱۲ – آیه الله حاج شیخ حیدرعلى محقق: ایشان ادبیات را نزد میرزا محمد على فرقانى، آقا شیخ محمدباقر قمشه‏اى و آقاشیخ محمد على عالمى فراگرفت، قوانین را خدمت شیخ محمد خراسانى، شیخ محمد حسن عالم، شرح لمعه را از محضر آقاشیخ على یزدى و رسائل را پیش سید مرتضى خراسانى آموخت، در کفایه آقاسیدمهدى درچه‏اى و سید محمد نجف آبادى از اساتید وى بودند. اساتید درس خارج وى در اصفهان آقاشیخ محمد رضا نجفى آل علامه و سید على نجف آبادى هستند و مدتى هم در قم از محضر آیات عظام سید محمد تقى خوانسارى و سید محمد حجت کوه کمرى بهره‏مند گشته‏اند، در نجف اشرف درس خارج فقه و اصول را نزد آیات عظام میرزا ابراهیم اصطهباناتى، سید محمود شاهرودى، شیخ محمد کاظم شیرازى و آقاسید جمال‏الدین گلپایگانى پى گرفت، آیه الله محقق خاطر نشان ساخته است مرحوم آیهالله گلپایگانى عصرها در منزل بحث فقهى داشت که بنده هم در این درس شرکت مى‏کردم، زهد و تقوایش شهرت داشت و کراماتى هم از وى دیده‏اند و خاطراتى هم از این حالات او دارم.۲۰

علاوه بر این شخصیت‏ها گروهى از فضلاى اهل نجف و نیز افرادى نامور از لبنان و نیز فرزندان فاضلش از حوزه درسى و نیز پرتوهاى عرفانیش بهره برده‏اند و اکثراً به درجه اجتهاد رسیده‏اند.

در روضه رضوان

آیه الله آقاسید جمال الدین گلپایگانى در اواخر عمر علاوه بر مواجه گشتن با گرفتارى‏هاى زیاد دچار کسالت شدید قلبى و نیز ناراحتى در برخى اعضاء و جوارح گردید و مدت‏ها به بیمارى تورّم پروستات مبتلا بود، سرانجام این اسوه وارستگى پس از تحمل دردهاى طاقت فرسا با کوله بارى از تقوا، زهد و فضایل عالى اخلاقى در تاریخ نوزدهم محرم سال ۱۳۷۷ ه.ق از جهان فانى رخت بربست و به سراى باقى شتافت۲۱ پیکر پاکش را پس از تشییع جنازه‏اى باشکوه به وادى السلام(در نجف) انتقال دادند و چون در این قبرستان جاى مناسبى غیر همان مکانى که ایشان مى‏نشستند و فاتحه مى‏خواندند پیدا نمى‏کنند از این روى در این مکان بدنش را دفن مى‏کنند.۲۲ یکى از شاگردانش (آیه الله سید عباس حسینى کاشانى) که طبع شعر داشت دو بیت شعر سرود که آن را بر روى سنگ قبرش نوشتند.۲۳

آن فقیه نیکو خصال پنج برادر داشت: آیهالله سید محمد على گلپایگانى که از شاگردان میرزا حبیب الله رشتى بود و کتابى در اصول فقه نگاشت و در سال ۱۳۱۲ ه.ق رحلت نمود. آیه الله سید جعفر گلپایگانى، آیه الله سید ابراهیم گلپایگانى، آیه الله سید میرزا گلپایگانى که از زهّاد و پارسایان و سید محمد گلپایگانى.

از آیه الله سید جمال الدین گلپایگانى هفت فرزند شامل چهار پسر و سه دختر باقى ماند، پسران:

۱- آیه الله سید محمد جمال‌هاشمى: از فضلا و ادیبان معروف عراق بود، او به سال ۱۳۲۲ ه.ق دیده به جهان گشود، ادبیات و سطح را نزد پدر آموخت و در درس آیهالله سید ابوالحسن اصفهانى، آیهالله آقاضیاءالدین عراقى و آیهالله کمپانى و برخى دیگر از مشاهیر نجف حضور یافت تا به مقام اجتهاد رسید. هم چنین وى از خواص آیهالله سید محسن حکیم بود، سید محمد از ذوق ادبى و توانایى در سرودن شعر برخوردار گشت و از شعراى زبردست عتبات عالیات به شمار مى‏رفت و دیوان شعرش از این استعدادش حکایت مى‏کند، آثارى چون فاطمهالزهرا(س)، الادب الجدید، اصول الدین الاسلامى و الامام المنتظر، مشهورترین تألیفات اوست، سید محمد در نجف رحلت کرد و در کنار قبر پدرش در وادى السلام این شهر دفن گردید.۲۴

۲- آیه الله حاج سید احمد گلپایگانى: وى به سال ۱۳۳۴ ه.ق در نجف به دنیا آمد و از پدر و آیه الله سید ابوالحسن اصفهانى بهره گرفت ودر سال ۱۳۷۱ ه.ق به تهران آمد و به تدریس و اقامه نماز جماعت مبادرت نمود، نامبرده داراى کمالات معنوى بود و در این حالات از پدر پارسایش نشانه داشت، او از علماى طراز اول تهران به شمار مى‏رفت که در سال ۱۴۱۲ ه.ق در این شهر دار فانى را وداع گفت، پیکرش را به قم انتقال داده، و در جوار بارگاه مقدس حضرت فاطمه معصومه(س) دفن کردند.

۳- آیه الله حاج سید على گلپایگانى: که در قید حیات بوده و در سن کهولت به سر مى‏برد و ساکن تهران است.

۴- حاج سید حسین گلپایگانى: ساکن تهران و از اصناف و بازاریان این دیار مى‏باشد.۲۵

پى نوشت‏ها :

۱ . معادشناسى، ج۹، ص۱۰۷ – ۱۰۶٫

۲ . همان، ج۱، ص۱۴۵ – ۱۴۳٫

۳ . دو عارف سالک، محمد جواد نورمحمدى، ص۵۸ – ۵۷؛ مجله حوزه شماره ۶۵، ص۴۲٫

۴ . مجله حوزه شماره ۶۵، مصاحبه با آیه الله صافى اصفهانى، ص۴۴ – ۴۳، ضمناً این ماجرا را آقاى شیخ سیف الله نورمحمدى به نقل از حاج آقا معین شیرازى بیان کرده است (دو عارف سالک، ۵۸(

۵ . مجله حوزه شماره ۵۳، ص۵۰ – ۴۹؛ مردان علم در میدان عمل، ج۳، ص۱۷۷ – ۱۷۶٫

۶ . بنا به اظهارات حاج شیخ سیف الله نورمحمدى، نک: ناگفته‏هاى عارفان، ص۲۰۹٫

۷ . معادشناسى، ج۱، ص۱۴۲؛ دیدار با ابرار، ج۷۵، ص۸۸؛ غوّاص اقیانوس اندیشه، ص۴۹٫

۸ . برگرفته از مصاحبه مجله حوزه با آیهالله فیاض، مجله حوزه، شماره ۱۸، ص۲۹٫

۹ . همان مأخذ ص۳۵٫

۱۰ . ناصح صالح، از نگارنده، ص۲۱۱-۲۱۲، عارف بالله و حکیم فرزانه آیه الله حاج على محمد نجف آبادى، محمد جواد نورمحمدى، ص ۶۹ – ۷۰؛ زندگانى جهانگیر خان قشقایى، مهدى قرقانى، ص۱۵۲ – ۱۵۳٫

۱۱ . صراط الحق، آیه الله حاج سید محمد‌هاشم دستغیب، ص۲۶ و ۶۴، ناگفته‏هاى عارفان، ص۲۸ و ۴۴٫

۱۲ . زندگانى وشخصیت شیخ انصارى، ص۴۵۴ – ۴۵۵٫

۱۳ . ستارگان حرم، گروهى از نویسندگان، ج۵، ص۱۷۵٫

۱۴ . اظهارات آیه الله سید عباس کاشانى در تاریخ ۲۱ فروردین ۱۳۷۸ نک: ناگفته‏هاى عارفان ص۱۹۶٫

۱۵ . غوّاص اقیانوس اندیشه، ص۴۸٫

۱۶ . در کوى بى‏نشان‏ها، مصطفى کرمى نژاد، ص۱۱۴، مجله حوزه، شماره۶۵، ص۴۲ – ۴۳؛ مجله آینه پژوهش، سال ششم، شماره ۳۴ و ۹۵٫

۱۷ . مجله آینه پژوهش، سال هشتم، شماره ۴۶، ص۹۹٫

۱۸ . همان، شماره ۴۳، ص۱۱۳٫

۱۹ . همان، سال دهم، شماره۵۶ – ۵۵، ص۱۹۵٫

۲۰ . مجله حوزه، شماره ۵۳، ص ۴۵ – ۴۶٫

۲۱ . در کتاب زندگینامه رجال و مشاهیر ایران (ج۵، ص۳۲۸( تاریخ ارتحالش ۱۳۷۹ ه.ق نوشته شده که درست نمى‏باشد.

۲۲ . مجله حوزه، شماره ۶۵، ص۴۴٫

۲۳ . ناگفته‏هاى عارفان، ص۱۹۷٫

۲۴ . زندگانى و شخصیت شیخ انصارى، ص۴۵۵؛ ناگفته‏هاى عارفان، ص۱۹۶، یادداشت‏هاى علیمراد کیانى.

۲۵ . ناگفته‏هاى عارفان، ص۱۹۶ و نیز مطالب دست نویس آقاى کیانى.

زمین لرزه اى که ۱۱ سپتامبرگذشته نیویورک و آمریکا را به شدت لرزاند و آمریکا را گیج و مبهوت ساخت، همچنان آثار منفى آن روز به روز روشن تر مى‏شود و دراثر تبلیغات مسموم صهیونیسم بین الملل و گستاخیهاى بى حدود دولت استکبارى آمریکا، اکنون اسلام و مسلمین در قفس اتهام قرار گرفته و حتى فرصت دفاع از خود را نیز ندارند، و این اتهام از محدوده حادثه ۱۱ سپتامبر فراتر رفته و هر انسان مسلمانى را محکوم مى‏کند، و آنچه در این میان، انسان را بسیار شگفت زده مى‏کند این سکوت مرگبارى است که بر کشورهاى عربى و اسلامى سایه افکنده و به دیگران مى‏فهماند که این امت،تهى از احساس شده و حتى نیروى خشم نیز از او گرفته شده است. و بدینسان شهوت استکبار را بیشتر مى‏سازد و آنان را جرأتى افزونتر مى‏بخشد که هر کشور عربى اسلامى را آماج حمله‌هاى خود قرار دهند و هیچ نیاز به بهانه و پوزش هم ندارند! آرى ! قطعاً این وضعیت ذلت بار امت اسلامى، دشمنان قسم خورده مسلمانان را وادار مى‏سازد که کشورهاى بیشترى را مورد هجوم خود قرار دهند و براى بمباران کردن کشورهاى عربى و اسلامى نیاز به هیچ عذر و بهانه اى نداشته باشند. در شماره ویژه مجله نیوزویک (دسامبر ۲۰۰۱- فوریه ۲۰۰۲) دو مقاله از دو پژوهشگر سیاسى معروف چاپ شده است که این وضعیت دردناک را مورد بحث قرار مى‏دهد. نخستین مقاله از سیاستمدار و نویسنده سرشناس به نام “ساموئیل‌هانتگون” و تحت عنوان “دوران جنگهاى مسلمانان” است و مقاله دوم از پژوهشگرى است که دست کمى از نوسینده اول ندارد و نامش “فرانسیس فوکویاما” است و مقاله اش تحت عنوان انگیزه‏شان، جهان کنونى است مى باشد و هر دو مقاله نیاز به نقد و بررسى و پاسخ دارد ولى اکنون جاى آن همه بحث نیست. آنچه در دید اول در هر دو مقاله به چشم مى‏خورد، برخوردهاى نزدیک و همفکرى هر دو نویسنده و اندیشه کلى آن دو بلکه بیشتر نویسندگان غربى معاصر مى‏باشد. و بهرحال این دو مقاله در مجموع هیچ کمکى به گفتگوى صادقانه و دعوت به صلح و صفا نمى کند بلکه داراى عبارتهاى مغرضانه اى است که تفرقه و اختلاف میان شرق و غرب را بیشتر مى‏سازد و درها را براى نبرد تمدن‌ها و کشمکش فرهنگها مى‏گشاید که بى گمان هیچ طرفى خواهان چنین وضعیتى نمى‏باشد، ولى این عبارتهاى ناهنجار و سخنان تندى که فرهنگ اسلامى و مدنیت شرق را تحت سئوال‏برد، قطعاً فاصله میان تمدن‌ها را بیشتر ساخته و مردم آن دیار را نسبت به مسلمانان بدبین تر مى‏سازد، بویژه آنکه مجله نیوزویک یکى از پرتیراژترین نشریه‌هاى دنیا است که در سراسر جهان پخش و منتشر مى شود.

‌هانتگتون دوران حاضر را دوران جنگهاى مسلمانان نامگذارى مى‏کند ولى مقاله فوکویاما با تیتر (انگیزه شان جهان معاصر است) مسلمانان را دشمن معرفى مى‏کند و چنین وانمود مى‏سازد که اینان در جنگ و جدالى بى پایان با سایر امت‌ها و ملت‌ها قرار دارند. و به این عنوان، تیتر دیگرى اضافه مى‏کند و در آن چنین توضیح مى‏دهد که: دشمن حقیقى ملت‌ها، مسلمانان اصول گرا هستند که تحمل تنوع کیش‌ها و مخالفت دیگران را ندارند و اینان فاشیست‌هاى این زمان‏اند و باید ما با آنها در ستیز باشیم و به جنگ بى توقف براى بر اندازى و نابودى آنها بپردازیم. و هر چندگاهى از عبارتهائى استفاده مى کند که عمومیت به آن نبخشد و همه را مورد هجوم قرار ندهد ولى ناگهان باز مى‏گردد و هشدار مى‏دهد که خطر اصلى، اسلام است و مسلمانان از محدوده تروریسم هم فراتر هستند و خطرشان براى ما جدى است و باید سعى در نابودى آنها کنیم. و اضافه مى‏کند: دریاى فاشیسم اسلامى که تروریستهاى مسلمان در آن شناگرند، جبهه گیرى ایدئولوژیکى را تشکیل مى‏دهد که در برخى از گوشه‌هایش، خطرش از کمونیسم هم بدتر است ! سپس از بحث تروریسم خارج مى‏شود و دقیق ترین مسائل فرهنگى امت اسلامى را زیر سؤال مى‏برد و پس از نتیجه گیرى اعلام مى‏کند که: باید جامعه اسلامى مشخص کند که یا حاضر است با فرهنگ نوین، صلح و سازش برقرار کند و لیبرالیسم را مورد تأیید قرار دهد و بر آزادى مطلق (بى بند و بارى) صحه بگذارد یا خیر ؟ و سپس به یکى از درسهاى کتاب تعلیمات دینى کلاس دهم مدارس عربستان اشاره مى‏کند که در آنجا آمده است: باید مسلمانان نسبت به یکدیگر محبت و مهربانى داشته باشند و کفار را دشمنان خود بدانند. و مى‏گوید که مسلمانان این عقیده را نه تنها در خاور میانه مورد عمل قرار مى‏دهند که حتى در ایالات متحده آمریکا نیز به مرحله اجرا گذارده و مى‏گذارند.

کافى است که چنین سخنانى کینه و دشمنى خواننده را نسبت به تمام مسلمانان افزایش بخشد. البته این نتیجه، نتیجه گیرى غلط از یک آیه قرآنى است که مى‏فرماید: “المؤمنون بعضهم اولیاء بعض” یا آیه اى که مى‏فرماید: “… اشداء على الکفار رحماء بینهم” و این نیاز به تفسیر و توضیح دارد و بدون بررسى شأن نزول و آیات قبل و بعد و مقایسه با سایر آیات قرآن، هرگز قابل تفسیر و فهم،آن هم براى یک کافرى که از متن قرآن و سنت پیامبر (ص) و احادیث ائمه معصومین(ع) بى خبر است، نمى باشد.

و اما ساموئیل‌هانگتون، بر عکس، اشاره به مسائل سیاسى مى‏کند و اعلام مى‏دارد که سیاستهاى غربى بویژه سیاست دولت آمریکا و سلطه آن در بیشترین سالهاى قرن بیستم، باعث شده است که اعراب و مسلمانان نسبت به آمریکا و غرب نا امید شده و حالت عکس العملى درآنان ایجاد شود و امپریالیزم غربى را دشمن حقیقى خود بدانند. و همچنین این را نتیجه سیاستهاى جدید آمریکا در منطقه بویژه در رابطه با عملیات نظامى در عراق و ارتباط تنگاتنگ با اسرائیل مى‏داند. در پایان مقاله اش به حقیقتى مهم اشاره مى‏کند و آمریکا را هشدار مى‏دهد و مى گوید: هر چه آمریکا و هم پیمانانش، نیروى نظامى را علیه دشمنانشان طولانى تر و گسترده تر کنند، عکس العمل‌هاى اسلامى افزونتر و شدیدتر مى‏شود و چنانچه که حوادث ۱۱ سپتامبر، وحدت در میان غربى‌ها ایجاد کرد، حمله طولانى غرب علیه اسلام، وحدت در میان مسلمانان افزونتر خواهد کرد . آنچه لازم به توضیح است دو مطلب مى‏باشد:

۱- تعددى فرهنگى که جزئى از گفتگوى تمدن‌ها است و دعوت به پیوند و رابطه میان ملت‌ها مى‏کند، کمترین اقتضاهایش این است که خصوصیتها و ویژگیهاى فرهنگى هر ملتى مورد احترام قرار گیرد که آن را مى‏توان استقلال فرهنگى ملت‌ها نامید، اما اینکه فرهنگى را محکوم کنند، تنها به خاطر اینکه با فرهنگ کشور قدرتمندتر یا پولدارتر یا نیرومندتر تفاوت و اختلاف دارد، پیوند میان ملت‌ها را نابود مى‏سازد و راه را براى هیمنه و سلطه فرهنگى دیگران مى‏گشاید ؛ از این روى، هرگونه دخالت نارواى فرهنگى کشورهاى قدرتمند در فرهنگهاى اسلامى باید محکوم شود و بر کشورهاى اسلامى و عربى لازم است که جلوى این گونه دخالت‌هاى بیگانگان را بگیرند تا راه را بر استعمار گران فرهنگى ببندند، و اگر چنین نکنند قطعاً راه را براى دیگر نفوذهاى بیگانگان مى‏گشایند و ایدئولوژى فرهنگى با مصالح و منافع سیاسى و اقتصادى آمیخته‏شود که دیگر هیچ تردیدى در محکوم کردن آن نیست و باید از سوى جهان اسلام و سازمان‌هاى بین المللى اسلامى مورد انتقاد شدید قرار گیرد. و شاید جناب فوکویاما و یا‌هانتگتون و دیگر پژوهشگران چه رسد به سیاستمداران و حاکمان غربى ندانند که چندین سال است انقلابى فرهنگى در درون جامعه‌هاى اسلامى به وقوع پیوسته و دعوتى اصیل براى اصلاح امور فرهنگى و آموزشى در جریان است و روزانه بر یاران و انصار این دعوت افزوده مى‏شود، و بى گمان این انقلاب فرهنگى ما را به سوى خود سوق مى‏دهد تا به اختیار خویش آن را بپذیریم و ضرورتش را درک کنیم تا در نتیجه قیام ونهضتى اسلامى در تمام جوانب رخ دهد و مسلمانان اصالت خود را دریابند و دنباله رو فرهنگهاى کژ بیگانه نروند که اساس هر نهضت و تحولى در کشورها و میان امت‌هاى گوناگون، انقلاب فرهنگى است چنانکه در انقلاب اسلامى ایران به رهبرى امام خمینى‏قدّس‏سرّه دیده شد و اگر آن حرکت فکرى و فرهنگى امام در طول پانزده سال پس از قیام ۱۵ خرداد نبود، بى گمان این انقلاب مبارک به وقوع نمى پیوست.

۲- و اما مطلب دیگرى که لازم به تذکر است و با آن مقاله ام را پایان مى‏دهم این است که باید ملتهاى مسلمان قیام کنند و موقعیت خود را اعلام نمایند و اگر کارهاى تروریستى را محکوم مى‏کنند به خاطر اصالت فرهنگى باشد نه براى چاپلوسى و تملق نسبت به مستکبران و قدرتهاى بزرگ و براى خشنودى و رضایت خاطر آنان ! و ما اعلام مى‏کنیم که لازم است تظاهرات و راه پیمائیهائى مردمى در سراسر کشورهاى اسلامى بر پا شود که با درک مسئولیت و اهمیت موضوع، شعارها و پیامهایى را به دنیا ابلاغ کنند که درک غلط غربى‌ها را نسبت به فرهنگ اسلامى اصلاح سازد. در نتیجه تناقض گویى‌هاى غرب را نسبت به اسلام پاسخ گوید و از دشمنى و کینه غربى‌ها نسبت به مسلمین بکاهد. باید به دنیا اعلام شود که ما با ملت‌ها هرگز دشمنى نداریم و اسلام، دین تسامح و بخشش و عفو و مهربانى است ولى با ظالمان و سرکشان در ستیز است و همواره یار و یاور مظلومان مى‏باشد. باید به غرب فهماند که اگر ما با سیاست آمریکا مخالفیم، به خاطر این است که آمریکا حقوق انسان را – که به دروغ از آن پشتیبانى مى‏کند – قبول ندارد و با اینکه مى‏بیند اسرائیل غاصب، روزانه مسلمانان فلسطینى را – که صاحبان اصلى این آب و خاک هستند – قتل عام مى‏کند و کودکان بى گناه را بى رحمانه به خاک و خون مى‏کشد و خانه‌ها و چادرهاى ستمدیدگان و آوارگان فلسطینى را بر سرشان ویران مى‏سازد و رهبران نهضت فلسطین را ناجوانمردانه در گوشه و کنار ترور مى‏کند، با این حال به آن متجاوزان خون آشام که الگوى بارز تروریسم دولتى هستند بى وقفه کمک مى‏کند و بر جنایات بى شمار اسرائیل صحه مى‏گذارد ولى در مقابل، تنها به خاطر اینکه احتمال مى‏دهد در یک کشور مظلوم اسلامى، یک تروریست مخالف آمریکا وجود دارد، تمام آن کشور را زیر آتش بمبهاى هفت تنى و نه تنى، نابود مى‏سازد و ملت بیچاره افغان را قلع و قمع مى‏کند. باید با شعارهاى صلح آمیز از دنیا بخواهیم که وجدان بشر کجا رفته است ؟ مقررات سازمان ملل چرا اجرا نمى شود ؟ حق وتو چه صیغه اى است و چه معنى دارد ؟ آمریکا چرا ملتها را اهانت مى کند و سازمان ملل را بازیچه دست خود قرار مى‏دهد ؟ باید به دنیا بفهمانیم که شهداى فلسطینى قربانى تروریسم دولتى هستند نه متجاوزگر و نه تروریست. باید جهانیان بدانند که آمریکا یکه تاز حمله به مظلومان و مستضعفان شده و نام آن را – فریبکارانه – دفاع از آزادى گذاشته است. پس اگر منافع آمریکا در سراسر جهان مورد هجوم قرار بگیرد، عکس العمل طبیعى مستضعفان مظلوم است، نه تروریسم ! باید دنیا بداند که حق وتوى آمریکاى استعمارگر، بزرگترین ظلم و ستم به ملت فلسطین و اهانت به تمام مسلمین است و چهره آمریکا را در جهان، زشت و قبیح مى‏سازد. اگر سازمان ملل وجدان بیدار دارد و وابسته به ابرقدرت آمریکا نیست و حقوق انسان را مى‏پذیرد، باید هرچه زودتر قطعنامه اى علیه تجاوزهاى آمریکا صادر کند و جهان را از شر این جنایتکاران بین‏المللى برهاند. و السلام.

غلامرضا گلى زواره

بارقه‏اى الهى

در آن هنگامه نگران کننده‏اى که تباهى و تیرگى، سرمایه‏هاى فکرى، توانایى‏هاى درونى و هویت اصیل انسان‏ها را به سوى باتلاق ذلت و مرداب متعفن حقارت مى‏کشانید و استکبار جهانى براى حفظ قدرت دروغین و طمع‏هاى فناپذیر خویش محرومان صالح و مظلومین بى‏پناه را در‌هاله مخرّب و آشفته‏اى از تمامى مواهب واقعى محروم کرده بود، ناگهان از نور ربوبى،۱ سراج منیر محمدى، مشکات درخشان علوى و مصباح هدایت حسینى پرتوى پرتابش در سیماى پرصلابت امام خمینى(قدّس سرّه) تابیدن گرفت و سپس بارقه نور، امید، طراوت و شکوفایى سرزمین ایران را منوّر ساخت و به ستیز با ستم و سیاهى شتافت و درخشندگى خود را به مرزهاى جغرافیایى این قلمرو محدود ننمود و با تلألؤ بى‏کرانش،کران تا کران جهان را پرفروغ ساخت به نحوى که مسلمانان جهان عزّت و بیدارى و استقامت را در آغوش گرفتند و مستضعفین جهان براى محو آثار بیداد مصمم گردیدند.

به همین دلیل مى‏توان انقلاب اسلامى ایران را به یقین نقطه عطفى در تاریخ حرکت‏هاى تأثیرگذار و تحوّل آفرین جهان و به ویژه عالم اسلام به شمار آورد و بر جایگاه استثنایى آن در این عرصه تأکید نمود و به این حرکت اصیل و ارزشى با پیروزى خود تحلیل گران مسایل سیاسى جهانى را در‌هاله‏اى از تحیّر فروبرد و ابرقدرت‏ها را شگفت زده نمود بر این تصور باطل که اسلام را نمى‏توان به عنوان مکتبى حرکت‏آفرین و نیروبخش محسوب کرد خط بطلان کشید و الگوى تمام عیار براى اشخاصى شد که مشتاق حقیقت، تشنه هدایت و طالب آزادى هستند.

این که امت مسلمان از پس قرن‏هاى متمادى سرماى استخوان سوز ستم و سال‏ها خزان و پژمردگى و زمستان شوم غفلت، بهار رویش استقلال و هویت و اصالت را نظاره‏گر بودند مدیون شخصیتى بى‏بدیل است که از یک سو چون جویبارى از چشمه پربهره قرآن و عترت منشأ گرفته و به اقیانوس اهل بیت(ع) اتصال دارد و از دیگر سو تبلور شکوهمند علمایى است که در طول اعصار و قرون متمادى هماره با سلاح قلم، قدم، بیان و اندیشه تا ایثار جان، از حریم دیانت و شرافت تشیّع پاسدارى کرده‏اند و بر بالاى دار، زیر تیغ، در میدان نبرد و رویاروى، در مَدْرَس و محراب، ردّ خون گلگون آنان امضاى استقامت و پایدارى‏شان بوده است. روح اللّه آن باغبان نستوهى است که از صولت بهارى بوستان فضیلت و گلهاى معطّر کمالات و خرّمى و سرسبزى باغ شرف و عزّت صیانت نمود و با رهنمودهاى ارزنده و آموزنده‏اش دلسوزان جامعه را هشدار داد که این فضای معطر معنوى را پاس دارند و آن را از آفت‏هاى تفرقه و توطئه مصون نموده و علف‏هاى هرز و آفات مسموم را از پیرامون این بوستان بپراکنند، کم نبودند و نیستند عطش زدگان بیابان هجرانى که مشتاق و پرهیجان، پیاده، سواره، کفن پوش و هروله کنان به دیدار آن روح قدسى آمدند تا جرعه‌هایى جانبخش از جویبار جاویدانش بنوشند و تشنگى شررافکن سالیان دراز را فرو بنشانند و غبار تیرگى‏ها را از دل بتکانند، آمدند تا سیره نبوى، جمال علوى و صلابت حسینى را در صورت روح اللهى او مشاهده کنند، کلامش را بنوشند و از پولاد کلمات او چون آتشفشان بخروشند و خرمن خائنان و منافقان و مشرکان را بر باد دهند، “روح الله” با بانگ بیدارباش پیوسته خویش مردم را در آگاهى نگاه داشت، منبع و سرچشمه سخنانش تنها جام آبى نبود تا به مرطوب نمودن لب و کام اکتفا کند بلکه چشمه همیشه جارى اسلام بود که تمامى جگرسوختگان قرون و اعصار را حتى در فراسوى مرزهاى کشورها سیراب کرد، آبشخور زلال حق جویى بود که تشنگى سراب زدگان تاریخ را فرونشاند، آن حقیقت همیشه زنده مشعلدار فروغى فروزان بود که خداوند آن را برافروخت و بدیهى است که نور ایزدى را هیچ توفان و خدعه‏اى نمى‏تواند خاموش کند.۲

بدون شک انقلاب اسلامى به عنوان بزرگترین رویداد تاریخ معاصر تبلور خشم و خروش ملت مسلمان و متدیّن ایران بر علیه استبداد دست نشانده استکبار بود و این حرکت مقدّس به منظور کسب هویت انسانى، استقلال و احیاى ارزشهاى اسلامى به وقوع پیوست و با فداکارى و مجاهدت امت قهرمان ایران و به برکت خون هزاران شهید و رهبرى خردمند و وارسته پیروزى را در آغوش گرفت و به رغم تمامى فشارها و تنگناها به رشد و شکوفایى خود ادامه داد و مردم متدیّن ایران با تکیه بر تعالیم اسلامى، هدایت و رهبرى امام خمینى براى حفظ و تداوم این هدیه الهى سخاوتمندانه از تمامى وجود خویش سرمایه‏گذارى نمودند و توطئه‏هاى دشمنان را خنثى کردند، هنوز هم مخالفان معنویت و انسانیت با ترفندها و حیله‏هاى گوناگون مى‏کوشند این نهضت اصیل را مخدوش کنند و آن را به زانو درآورند اما واقعیت این است که انقلاب اسلامى به عنوان پرچمدار نهضت جهانى اسلام جاى خود را در میان مسلمانان و آزادى خواهان جهان بازکرده و خیانت دشمنان قادر نخواهد بود از این اقتدار و عظمت بکاهد.

ارمغانى غیبى

انقلاب اسلامى به دلیل جنبه الهى آن به گونه‏اى شکل یافت که دشمن از درک صحیح آن عاجز ماند و براى مقابله با آن راههایى را برگزید که اثر معکوس داشت، این نکته مهم چه قبل از پیروزى و پس از آن دیده مى‏شود، در واقع نقشه‌هایى که براى مسدود کردن راه حرکت عظیم امت اسلامى ایران به اجرا گذاشته شد نه تنها مانعى در این طریق پدید نیاورد بلکه موجب شد که گام نهادن مردم مسلمان به سوى اهداف اسلامى، سریع‏تر از قبل صورت پذیرد و قدم‏هاى مهم‏تر و استوارترى در این راه برداشته شود، بى‏جهت نیست که استکبار جهانى از هراس این تحول عظیم و سرایت آن به دیگر نقاط جهان در کابوسى وحشتناک قرار گرفته است. امام خمینى (قدّس سرّه) این حقیقت را چنین تشریح نموده‏اند: “… این کوردلان که از نصرت خداوند غافل بوده و وعده‏هاى الهى را نمى‏توانند باور کنند و انقلاب اسلامى را چون سایر انقلابات بلکه ناچیزتر مى‏دانستند و با دید مادّى و محاسبات غلط به این پدیده الهى مى‏نگرند و از ارزش‏هاى انسانى و حجم قدرت ایمان و تحولى که به خواست خداوند قادر در ملت انقلابى ایران پیدا شده خبرى ندارند و ارزش‏ها را با دیده‏هاى مادى خود خلاصه در سلطه‏جویى و استضعاف ملت‏هاى زیر ستم مى‏کنند ناچار، گرفتارى‏هاى پس از انقلاب ایران و توطئه‏هاى همه جانبه قدرت‏هاى بزرگ و کوچک آنان را به این نتیجه رسانده بود که جمهورى اسلامى پس از چند ماه سرنگون خواهد شد و امریکا با عوامل داخلى خود بر اریکه قدرت خواهد نشست و درست این انگیزه بود که گروهک‏هاى داخلى و عوامل جهانخواران خارجى را به مقابله با اسلام و جمهورى اسلامى برانگیخت تا خود و هواداران بازیخورده خود را به دامى مبتلا کنند که راه مفرّى جز تسلیم یا تباهى نداشته باشند…”

امام تأکید مى‏فرمایند: “ملتى که براى خدا و نصرت احکام آسمانى او و نجات مظلومان و محرومان قیام نموده است نصرت خداوند را با خود دارد” اما نکته‏اى اساسى را یادآور شده‏اند: “نصرت حق تعالى از کشور اسلامى ما و هر کشور اسلامى مشروط است به نصرت دادن کشور و کشورها به دین مبین اسلام و احکام مترقّى آن که نصرت مظلومان و محرومان جامعه را نیز در بردارد و ما اگر حق را نصرت ننمائیم نباید در انتظار نصرت خدا باشیم”۳

آن ابراهیم زمان که بت جاهلیت قرن بیستم را درهم کوبید در فراز یکى از بیانات خویش خاطر نشان فرموده‏اند:

“ما عقب ماندگان و حیرت زدگان و آن سالکان و چلّه نشینان و آن عالمان و نکته سنجان و آن متفکران و اسلام شناسان و… همه با چه معیار این معما را حل و این مسأله را تحلیل مى‏کنند که از جامعه مسمومى که در هر گوشه آن عفونت رژیم ستم شاهى فضا را مسموم نموده بود، مراکز تعلیم و تربیتش از کودکستان تا دانشگاهش مسموم و بدتر از مسموم و فضاى حاکم بر سر تا سر کشور مسموم که هر یک براى مسموم نمودن جوانان و به فساد کشاندن آنان عاملى فعّال بود و نونهالان تازه جوان ما در یک چنین محیطى به جوانى و رشد رسیده بود که به حسب موازین و عادات باید سرشار از مسمومیت و فساد اخلاق و عقیدت باشند که اگر معلم و مربّى اخلاق و مهذب نفوس بخواهد تنها یکى از آنها را با صرف سال‏هاى طولانى متحول گرداند میسّر نگردد، چگونه در ظرف سال‏هاى معدود از بطن این جامعه و انقلاب که خود نیز اگر معیارهاى عادى را حسب کنیم باید کمک به فساد کند یک همچو جوانان سرشار از معرفت الله و سراپا عاشق لقاءالله و با تمام وجود داوطلب براى شهادت و جان نثار براى اسلام… بسازد؟ جز دست غیبى و دستگیرى الهى و تصرف ربوبى به چه میزان و معیارى مى‏توان تحلیل این معما کرد…”۴

و در سخنانى دیگر چنین دُرّ افشانى کرده‏اند: “… روى موازین مادى، روى موازین عادى باید با یک یورش، ما از بین رفته باشیم لکن قدرت ایمان، پشتیبانى خداى تبارک و تعالى، اتکال به ]حضرت[ ولى عصر(س) شما را پیروز کرد، برادران من از یاد نبرید این رمز پیروزى را، این وحدت کلمه‏اى که در تمام اقشار پیدا شد، معجزه بود، کسى نمى‏تواند این را ایجاد کند، این امر الهى بود…”۵ به اعتقاد حضرت امام خمینى تحولات منجر به پیروزى انقلاب اسلامى و حوادث پس از آن یک عنایت الهى و حرکت غیبى است: “… این دست غیب است که این تحوّلات را در کشور ما ایجاد کرده است، اگر گمان کنید که تمام بشر و تمام قواى انسانى جمع بشوند و بتوانند یک قلب را تحویل و تحوّل بدهند هرگز نخواهد شد. این خداست که در یک شب کأنّه قلب‏هاى این ملت را متحوّل کرد و تمام این ملت را در مقابل آن قدرت‏هاى بسیار عظیم شیطانى به ایستادگى واداشت و دست همه قدرت‏ها را از کشور شما کوتاه کرد…”۶

امام غلبه امت مسلمان ایران را بر استبداد و هراس خصم یک امر الهى مى‏داند: “اگر یارى خدا نبود چطور همین ملت با همین وضع (هراس حتى از یک پاسبان) یک دفعه ریختند بیرون گفتند: ما اصلاً سلطنت نمى‏خواهیم. این نصرت‏هاى خداست… اینها را ]دشمنان را [خداى تبارک و تعالى منصرف کرد و یک رُعبى در دلشان انداخت… ترسیدند، یعنى یک قدرت بزرگ شیطانى از یک ملت بى‏ساز و برگ ترسید و نتوانست مقاومت بکند.”۷ امام فرمودند: “من وقتى در پاریس مى‏شنیدم که در تمام قراء و قصبات ایران در تمام اقشار ملت، زن و مرد و بزرگ و کوچک، دبستانى و دبیرستانى و دانشگاهى، روحانى عالیقدر و سایر طبقات همه با هم یک مطلب را مى‏گفتند، آنجا فهمیدم که دست غیب در کار است.۸

در تأیید این مطلب شهید آیهالله مرتضى مطهرى گفته است: حضرت امام در پاریس در پاسخ کسانى که توصیه به کُند کردن حرکت نهضت به دلیل خسته شدن مردم و یا نپذیرفتن شوراى سلطنت و ملاقات با بختیار مى‏کردند، مى‏فرمودند: من دست خدا را در این نهضت مى‏بینم و مطمئنم که پیروز مى‏شویم منتها زمان آن را نمى‏دانم.۹

مقام معظم رهبرى، حضرت آیه الله العظمى خامنه‏اى، در بیانى متذکر شده‏اند: امام بزرگوار فرمودند و بنده خودم هم در این دوران مسؤولیت‏هاى مختلف تجربه کردم همواره در شدائد دست قدرت الهى به ما کمک کرده است.۱۰

شهید دکتر محمد جواد باهنر گوشزد مى‏نماید که انقلاب اسلامى که یکى از درخشان‏ترین صفحات تاریخ اسلام است که بعد از ظهور خودِ اسلام و موج آغازین آن کمتر نظیر دارد از اسلام الهام گرفت و ما روى این مسئله ایستادیم و باید هم بایستیم، ایشان مى‏افزاید: خیلى تلاش کردند که در همان جریان انقلاب اسلامى با ایسم‏ها و مکتب‏هاى دیگر، با منحرف کردن جاده، با نوعى زیر بار رفتن و تا مرحله‏اى از انقلاب را پذیرفتن و سازش کردن و تسلیم شدن، انقلاب را منحرف کنند، آنقدر چهره‏هاى ناباب از همان درون بر سر راه انقلاب اسلامى پیدا شدند که باز مى‏خواستند در همان موج خشماگینش آن را متوقف کنند، منحرف سازند و کم فروغ نمایند، ولى منبع حرکت آن چنان قدرت داشت و رهبرى آنچنان عظیم بود که در برابر این موج‏هاى مخالف و انحرافى و سازشکار مقاومت مى‏کرد… به نظر مى‏رسد اسلام با تمام ذخایر و قدرتش به میدان آمد و توانست سنگر طاغوت را درهم بریزد و انقلاب را پیروز کند.۱۱

برخى گفته‏اند که فساد رژیم شاه و شرایط بین المللى به پیروزى انقلاب اسلامى کمک کرده‏اند ولى در جواب این گونه افراد باید گفت که شرایط مادى، سیاسى و اقتصادى ایران و قدرت نظام حکومت پهلوى برخلاف قیام امت مسلمان بودند، نظام استبداد به قول شاه مخلوع در آستانه دروازه قدرت تمدن بزرگ قرار داشت! استکبار شرق و غرب و عمّال آنها در سطوح مختلف ارزى با تمامى توان و تجهیزات حمایت مى‏کردند، ساواک جهنمى با همکارى سازمان جاسوسى سیا و موساد بر تمامى مسایل و جریانات مسلط بود، رژیم سیاسى در طول چندین دهه، حکومت خود را براى سلطه‏اى قوى‏تر مهیا ساخته و کلیه امکانات دستگاههاى دولتى و حتى مؤسسات بین المللى در تمامى سطوح در اختیار رژیم پهلوى و قدرت‏هاى حامى وى بودند، درآمد هنگفت نفت و گاز به منظور گسترش قدرت این تشکیلات، امکانات بى‏سابقه‏اى را در اختیارش قرار مى‏داد، استعمار جهانى و شاه معدوم، چنان به قدرت خود مغرور بودند که سازمان سیا تنها چند ماه قبل از پیروزى انقلاب اسلامى در یک گزارش رسمى اعلام کرد: هیچ گونه خطرى منافع امریکا و حکومت پهلوى را در ایران تهدید نمى‏کند و شاه حداقل براى ده سال آینده بر اریکه سلطنت ایران تکیه خواهد داشت! وزیر خارجه وقت انگلستان – دیوید اون David Owen در بحبوحه نهضت اسلامى به حمایت انگلستان از شاه ایران تکیه نمود و به وى نوید داد: انقلاب ایران خطرى جدى نمى‏باشد، این موارد و حقایق مشابه، از آن حکایت دارد که استبداد و قدرت‏هاى جهانى در زمان بروز و اوج انقلاب اسلامى براى خنثى نمودن تلاش‏هاى مبارزان مسلمان ایرانى به رهبرى امام خمینى با یکدیگر در حداکثر همکارى بودند و در اوج قدرت سیاسى و نظامى براى حفاظت از تشکیلات طاغوتى حاکم بر مردم ایران تلاش مى‏نمودند و این عنایت الهى و قدرت اسلامى و حرکت معنوى بود که زمینه‏هاى پیروزى انقلاب اسلامى را فراهم ساخت.

نخست وزیر وقت چین، هواکوفنگ در اوج قیام مقدّس ایران در تهران با شاه دیدار کرد و روز بعد از فاجعه مشهور “جمعه سیاه” (۱۷ شهریور ۱۳۵۷) حمایت خود را از حکومت پهلوى اعلام داشت و نفرت خویش را از قیام مردمى اعلام کرد. با این وصف تنها انقلابیون ایران بودند که در شرایط نامساعد به سر مى‏بردند و از هیچ گونه امکاناتى جز لطف حق، همبستگى امّت و رهبرى قاطع برخوردار نبودند، از نظر تبلیغاتى نیز رسانه‏هاى جهانى مى‏کوشیدند که شاه را به عنوان فردى مترقى معرفى کنند و به جهان اعلام نمایند ایران جزیره آرامش، صلح و ثبات است، از سوى دیگر این گونه بوقهاى تبلیغاتى وابسته به استکبار، کلیه امکانات خود را در جهت ایجاد خدشه در انقلاب اسلامى و رهبرى آن بکار مى‏گرفتند و سعى آنان بر این بود که مسلمانان و محرومان جهان از عظمت، وسعت و عمق نهضت اسلامى ایران بى‏اطلاع باشند یا آن که با وارونه جلوه دادن حقایق، چنین حرکت مهمى را ناچیز و خنثى و بى‏خاصیت معرفى کنند.۱۲

در درون تشکیلات نظام فاسد پهلوى، طیف وسیعى از اعضاى خاندان سلطنت، بلند پایگان دربار، وزیران، نمایندگان دو مجلس (سنا و شوراى ملى)، افسران ارتش، قضات بلندپایه، دیپلماتهاى ارشد و سایر مقامات عالى رتبه، استانداران، صاحبان صنایع سرشناس و متنفذان محلى مواضع رسمى قدرت را در اختیار داشتند، این موقعیت افراد در شبکه وسیع حمایت‏ها، وابستگى‏ها، دسته بندى‏ها و سایر تقسیمات گروهى میزان قدرت واقعى آنان را تضمین مى‏کرد و چنین اشخاصى را قادر مى‏ساخت که بر توزیع و تخصیص مواضع اقتدار اعمال نفوذ کنند.۱۳ قدرت مرکزى به اینها اعتماد مى‏کرد و براى کسب اخبار و اطلاعات به آنان مراجعه مى‏نمود. هم چنین نخبگان قدرت کانال‏هاى دسترسى به گروههاى مختلف اجتماعى به شمار مى‏آمدند و مى‏توانستند هرگونه آشفتگى و اختلال را در روال حکومت پهلوى شناسایى کرده و خنثى نمایند، وضعیت عمومى نخبگان مذکور حاکى از این بود که اینان به هیچ مقامى به جز شاه پاى بند و وفادار نبودند و اگر رأس هرم را در حال فروپاشى مى‏دیدند به راحتى از صحنه سیاست عقب نشینى مى‏کردند و در حالى که این افراد حتى در بحبوحه قیام اسلامى نسبت به موقعیت خود و قدرت مرکزى احساس ناامنى نکردند و حیات سیاسى خود را تا آخرین لحظات حفظ کردند و نفوذ خویش را نیرومند تلقى نمودند و به عنوان قدرت‏هاى پشت صحنه از طریق روش‏هاى شخصى کنترل اوضاع را به تصور باطل خویش در اختیار داشتند۱۴ که ناگهان توفان انقلاب خرمن اقتدارشان را بر باد فنا داد و همه را به سوى دره هلاکت فروکشانید و این حقیقت نیز بر جنبه الهى بودن نهضت ایران صحّه مى‏گذارد.

ریشه در اعماق ارزش‏ها

انقلاب اسلامى در صبح پیروزى با سیلى از تبلیغات ناامید کننده مخالفان روبرو گردید و عوامل جبهه دشمن یکصدا گفتند، آفتاب این حرکت ماندگار نیست، اما انقلابى که ریشه در ارزش‏هاى معنوى دارد و به اعماق قلوب مردمان مشتاق حق نفوذ کرده قادر است سخت‏ترین بحران‏ها را پشت سر بگذراند و از پس این ناگوارى‏ها بر استحکام و استوارى خویش بیفزاید و البته رمز این موفقیت آن است که زیربناى فرهنگى دارد و به رغم پاره‏اى از مدعیان روشنفکرى، مردم گرایى و اسلام نمایى به فرمایش امام خمینى: این تحولى که در ایران پیدا شده است اصلاً نظیر ندارد، در تمام دنیا یک همچو انقلابى بى‏سابقه است.۱۵ و به تعبیر شهید دکتر محمد جواد باهنر نیروى محرّک درون انقلاب آن روح و ایمان مذهبى و شرایط دینى بود و این حرکت عمیقاً صبغه فرهنگى داشت، اما در عین اسلامى بودن مردمى و همگانى است، میلیون‏ها انسان از بطن و بستر جامعه و از زوایاى روستاها و از دل کارخانه‏ها و از درون دانشگاهها و از همه جاى این سرزمین با روح اسلامى بپا خاستند، انقلابى با روح و محتواى اعتقادى که متعلق به امت مسلمان است و وارث آن هم آنان مى‏باشند.۱۶

برومبروژه ایران شناس فرانسوى در مقاله‏اى با عنوان اسلام و انقلاب در ایران، سعى در تجزیه و تحلیل این حرکت مقدس دارد و رهیافت او فرهنگى است و به اعتقاد وى تشیّع نیروى محرکه انقلاب اسلامى بوده است. به باور وى، پنج خصوصیت در مذهب شیعه وجود داشت که توان انقلابى گرى و هدایت حرکت انقلابى به بزرگى و عظمت انقلاب اسلامى در ایران داد: استقلال مالى علماى شیعه، استقلال سیاسى آنان، توان تشکیلاتى و سازماندهى حوزه‏هاى علمیه، اصل امامت و استمرار آن در اصل فقاهت و سرانجام زنده نگه داشتن کربلا و نمادهاى جاودانه آن.

ژان پى‏یردیگار قوم شناس اهل فرانسه که روش‏هاى مردم شناسانه را براى تبیین انقلاب اسلامى ایران در پیش مى‏گیرد در تحلیل‏هاى خود به مسایل مذهبى تأکید مى‏کند و یادآور مى‏شود اسلامیت انقلاب ایران را نیز بایستى در شکافى جستجو کرد که در آستانه انقلاب جامعه ایران را به اقلیتى غرب گرا و غرب زده از یک طرف و اکثریت مسلمان تقسیم مى‏کرد، اکثریتى که با فرهنگ دینى مأنوس بودند و باورهاى مذهبى در سنت‏ها، روابط اجتماعى و اعمال و رفتار آنان حضورى عمیق و ریشه دار داشت اما این خیل کثیر مسلمان نه تنها تحت سلطه آن اقلیت بودند بلکه توسط آنان تحقیر مى‏شدند که براى بیرون آمدن از چنین شرایط نامطلوبى امام را در مقام رهبر و اسلام را به منزله محتواى این حرکت و روح نهضت انتخاب کردند که خود امام خمینى از میان همان اکثریت برخاسته بود و به زبانى سخن مى‏گفت که اکثریت آن را درک مى‏کردند یعنى زبان تشیّع که نمادها و اسوه‏هاى عاشورایى شالوده اصلى آن را تشکیل مى‏داد.۱۷

در واقع مردم ایران نشان دادند که سعادت واقعى در این نیست که همچون خس و خاشاکى با هر باد ملایمى به این سو و آن طرف رفت بلکه با عشق و ارادتى که به مکتب تشیّع داشتند، همچون کوهى استوار در مقابل هرگونه تندباد حوادث مقاومت کردند و ثابت نمودند که هیچ چیز جز با اراده‏اى محکم به دست آمدنى نمى‏باشد و براى قیام و انقلاب باید ایمان و اعتقاد داشت و با این باور اصیل حقانیت خویش را به تمام جهانیان ثابت کردند. آنچه که موجب انهدام سیطره طاغوتیان و پیروزى ملت قهرمان ایران گردید خشم مقدس و متحد این ملت و عشق و اتحاد ملتى بود که با تکیه بر محور ارزشهاى اصیل اسلامى حرکت کرد و همچون مشعلى فرا راه تمامى مبارزات رهایى بخش جهان قرار گرفتند، مردم ایران ثابت کردند که جامعه‏اى که بر سر محور دین، رهبرى و مردم استوار باشد هیچگاه زوال نمى‏پذیرد چرا که جنبش‏هاى اسلامى و مردمانى مسلمان در طول تاریخ درخشیدند اما همه آنان به دلیل فاصله گرفتن از فضایل و مکارم و محرومیت از رهبر، بصیر و آگاه همچون شهاب زود فروغ بخشیدند اما به سرعت خاموش شدند. شهید آیه الله مطهرى خاطر نشان مى‏نماید: “عامل تعیین کننده‏اى که توانست همه طبقات را بطور هماهنگ در مسیر واحدى منقلب بکند جریحه دار شدن عواطف اسلامى این مردم بود، مردم مى‏دیدند مقررات اسلامى، عملاً چگونه دارد نقض مى‏گردد.

به قول یکى از اساتید ادبا، که در تاریخ دوره مغول تخصص دارد، در بررسى تاریخ مغول آدم مى‏بیند که مغولان همه جا را ویران کردند، اما مردم نمى‏گویند ایران از دست رفت، بلکه همه جا مى‏گویند: اسلام از بین رفت، یعنى براى مردم، ایمان عزیزتر از وطن بود، و این از جمله مواردى است که براى غربى‏ها فهمش دشوار و شاید غیر ممکن باشد، در همین انقلاب خودمان شاهد بودید که با وجود همه فشارها و تعدّى‏ها آن کبریتى که آتش به خرمن انقلاب انداخت، مقاله‏اى بود که علیه رهبر مذهبى محبوب مردم نوشته شده بود و اما از نظر ریشه، ریشه این نهضت را در جریان‏هاى نیم قرن اخیر کشور از نظر تصادم آن جریان‏ها با روح اسلامى این جامعه باید جستجو کرد، در نیم قرن اخیر جریان‌هایى رخ داده که بر ضد اهداف عالیه اسلامى و در جهت مخالفت آرمان‏هاى مصلحان صد ساله اخیر بوده و هست و طبعاً نمى‏توانست براى همیشه از طرف جامعه ما بدون عکس العمل بماند.”۱۸

سنت مستمر سقوط باطل و تداوم حق

شهید باهنر نیز اعتقادات دینى را از مؤثرترین علل و عوامل پیروزى انقلاب اسلامى مى‏داند و مى‏افزاید: محتوا و خمیر مایه و عصاره انقلاب از نظر فکر و ایدئولوژى اسلام اصیل بود، اسلامى که در قرآن ارائه شده و در متون صحیح و معتبر و سنت پیامبر و امامان ارائه شده است ما این انقلاب را مرهون اسلام راستین هستیم که برایمان تبیین شد و اکنون بعد از پیروزى یکى از بزرگترین وظایفمان حمایت و پاسدارى از اسلام است.۱۹ بنابراین انقلاب اسلامى ایران یک پدیده مستقل و مجزّا از کل حرکت اسلامى نمى‏باشد و استمرار نهضتى است که در صدر اسلام آغاز گردید و همواره در طول چهارده قرن تداوم داشته است و به اعتبارى با خصوصیتى مذهبى براى تأمین اهداف والاى جامعه اسلامى پدید آمده است و به همین دلیل پویا، جهانى، عمومى، همه جانبه، عمیق ضد استبدادى و ضد استثمارى هم مى‏باشد و مى‏تواند در فکر، اندیشه و اعماق قلوب انسان‏هاى تشنه معرفت تأثیرگذار باشد و تحول آفرینى کند و در حقیقت از طریق تزکیه و جهاد نفسانى، درونِ افراد را چنان تغییر مى‏دهد که به سوى خیر و صلاح، ایثار و فداکارى گرایش یابند و همه با احساس مسؤولیت در جهت محو عواملى که در رشد و شکوفایى معنوى جامعه خدشه ایجاد مى‏کند تلاش کنند و اجازه ندهند این حرکت مقدس از مسیر اصیل و راستین خود منحرف گردد، آگاهى دقیق به ما این توانایى را مى‏دهد که آفت‏هاى این قیام را شناسایى کرده و در جهت محو آنها اقدام کنیم، عالم بودن به زمان موجب مى‏شود که حوادث تیره و تاریک زمان، امر را بر ما مشتبه نکند و لذا در روایات اسلامى آمده است: “العالم بزمانه لاتهجم علیه اللوابس؛۲۰ یعنى کسى که به زمان خود آگاه باشد امورى که موجب اشتباه مى‏شود بر او هجوم نمى‏آورد، انقلاب اسلامى چون براساس میزان حق مسیر خود را پیمود و توانست باطل را در هر شکلى که ظهور کرد نابود کند، و این سنت شکست‏ناپذیر و غیر قابل زوال الهى است که هیچ قدرت و حرکتى در برابر حق توان مقاومت ندارد و قیام وقتى حق است که زیربناى آن اعتقاد عمیق به معارف الهى باشد۲۱ در غیر این صورت هدف، امور فناپذیر خواهد بود، هم چنین لازم است نسبت به این سنّت لایتغیّر الهى آگاهى داشت که قیام براى حکومت حق در برابر هیچ باطلى سازش نمى‏کند و در برابر آن تسلیم نمى‏شود و به هیچ باطلى مجال نمى‏دهد و ضمن آن که ریشه‏هاى حرکت‏هاى کهنه ضد حق را مى‏کند مانع جوانه زدن باطل‏هاى نو و تازه مى‏شود.

قرآن مى‏فرماید: “قُلْ جَاء الْحَقُّ وَمَا یُبْدِءُ الْبَاطِلُ وَمَا یُعِیدُ”۲۲ بگو حق فراز آمد و باطل باز نیاید و توان بازگشت آن وجود نخواهد داشت و اگر برخى فسادهاى گذشته یا تباهى‏هاى جدیدى مشاهده شود باید متوجه بود که در پیمودن مسیر حق مشکلى پیش آمده است زیرا حقیقت گذشته از این که جنبه اثبات دارد، موقعیت خود را تثبیت مى‏کند از جنبه نفى هم برخوردار است و لذا هرگونه باطلى را مى‏زداید و از بین مى‏برد و اگر نتواند این روند را ادامه دهد باید در حق بودن آن شک کرد، قرآن کریم ضمن آن که حق را پیروز و باطل را رفتنى مى‏داند نحوه تقابل این دو و رمز پیروزى حق را مشخص مى‏کند: “وَقُلْ جَاء الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ کَانَ زَهُوقًا”۲۳، “بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْبَاطِلِ فَیَدْمَغُهُ فَإِذَا هُوَ زَاهِقٌ”۲۴ پس اگر جامعه‏اى که قیام کرده، حق را بر باطل چیره نکند و با قدرت حق، باطلى را براى همیشه سرکوب نکند، امور باطل به زندگى کاذب و ویران گر خود ادامه مى‏دهند و مانع تداوم انقلاب مى‏شوند، پس نباید از توطئه‏هاى گوناگون که به شکل‏هاى نوینى خود را آشکار مى‏نمایند غافل یا نسبت به آنها بى‏تفاوت بود، افراد جامعه اسلامى با پیگیرى هدف مقدس اسلامى باید از پراکندگى پرهیز کنند و دل‏ها و جان‏ها را به هم نزدیک نمایند و ضمن تمسّک به قرآن و عترت انسجام خویش را حفظ کنند و براى پیمودن مسیر حق تا رسیدن به مقصدى کمال آفرین و عزت بخش، از راهنمایى‏ها، رهنمودها، توصیه‏ها و هشدارهاى رهبرى پیروى کنند زیرا این امور هم راه را روشن مى‏نماید هم مقصد را آشکار مى‏کند و ما را در نیل به اهداف مقدس یارى نموده و از انحراف، گمراهى و ناکامى در نرسیدن به هدف باز مى‏دارد: موضع قرآن کریم در تبیین این اصل استوار مشخص است “وَإِنْ عُدتُّمْ عُدْنَا”۲۵ (اگر شما بازگردید ما هم باز مى‏گردیم) و این که فرموده است: “وَإِن تَعُودُواْ نَعُدْ”۲۶ (اگر بازگردید باز مى‏گردیم)، امت مسلمان ایران به دلیل اعتقاد به توحید با رهبرى امام خمینى توانست جاهلیت ستم شاهى را نابود و منکوب سازد: “فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِینَ ظَلَمُواْ وَالْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ”۲۷ (پس سپاس خداوند جهانیان را که ریشه ستمکاران برکنده شد) و اگر جامعه از مسیر حق اعراض کند فیض پیروزمندى دگرگون مى‏شود و این از سنن تغییرناپذیر الهى است و استمرار چنین سیرى و انسجام و هماهنگى اجتماع به صورت امام و امت تبلور مى‏یابد و پیروى از فرامین مقام معظم رهبرى به ما کمک مى‏کند که در فائق آمدن به موانع، آفات و علف‏هاى هرز انقلاب اسلامى استوار باشیم و چنانچه پیروزى این نهضت براساس مکتب و رهنمودهاى رهبرى انقلاب حضرت امام خمینى عملى گردید حفظ دستاوردهاى آن نیز بر همین اساس خواهد بود و غفلت از زیربناى قیام و انحراف از هدایت‏هاى رهبرى زمینه شکست و انهدام کاخ رفیع قسط و عدل را فراهم مى‏سازد.۲۸

ادامه دارد

پى نوشت‏ها:

۱ . اشاره است به آیه “اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکَاهٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِی زُجَاجَهٍ الزُّجَاجَهُ کَأَنَّهَا کَوْکَبٌ دُرِّىٌّ یُوقَدُ مِن شَجَرَهٍ مُّبَارَکَهٍ زَیْتُونِهٍ لَّا شَرْقِیَّهٍ وَلَا غَرْبِیَّهٍ یَکَادُ زَیْتُهَا یُضِى‏ءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُّورٌ عَلَى نُورٍ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَن یَشَاء وَیَضْرِبُ اللَّهُ الأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِکُلِّ شَىْ‏ءٍ عَلِیمٌ” (سوره نور، آیه۳۵(

۲ . برگرفته‏اى است از آیه “یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ کَرِهَ الْکَافِرُونَ”(سوره صف، آیات۸-۹)

۳ . طلایه‏هاى فجر (مجموع پیام‏ها و بیانات امام خمینى به مناسبت دهمین سالگرد پیروزى انقلاب اسلامى) ص۴۹ – ۵۰٫

۴ . از پیام امام خمینى در تاریخ دهم فروردین ماه سال ۱۳۶۰، مجله حضور، بهار ۱۳۷۶، شماره ۱۹، ص۲۱٫

۵ . از بیانات امام خمینى در تاریخ ۱۴ اسفند ۱۳۵۷، روزنامه اطلاعات، شماره ۲۲۱۲۲٫

۶ . از سخنرانى امام خمینى در سوم آذر ۱۳۶۰، همان مأخذ.

۷ . صحیفه نور، ج۹، ص۲۴۸ – ۲۴۹٫

۸ . سیماى زن در کلام امام خمینى، ص۶۱٫

۹ . فرازهاى فروزان، از نگارنده، ص۳۳۹ – ۳۴۰٫

۱۰ . فصلنامه حضور، شماره۲۰، ص۵؛ مأخذ قبل، ص۳۴۱٫

۱۱ . مباحثى پیرامون فرهنگ انقلاب اسلامى، دکتر محمد جواد باهنر، ص۳۲ – ۳۳٫

۱۲ . اسلام انقلابى و انقلاب اسلامى، دکتر ابوالفضل عزّتى، ص۱۲۱ – ۱۲۲٫

۱۳ . نک: بحران دموکراسى در ایران، فخرالدین عظیمى، تهران، البرز، چاپ اول، ۱۳۷۲، ص۳۷٫

۱۴ . روزنامه کیهان، شماره ۱۶۱۵۰، ص۷٫

۱۵ . از بیانات امام در جمع هیأت دولت، مجله پیام انقلاب، سال دوم، شماره ۲۶، ص۶٫

۱۶ . مباحثى پیرامون انقلاب اسلامى، ص۵۴ – ۵۵٫

۱۷ . بررسى پنج مقاله از ایران شناسان مشهور فرانسوى، روزنامه اطلاعات، شماره ۲۲۰۵۳، ص۷٫

۱۸ . شناخت انقلاب اسلامى از دیدگاه استاد شهید مطهرى، ص۹۸ – ۹۷

۱۹ . فرهنگ انقلاب اسلامى، ص۳۶٫

۲۰ . بحارالانوار، ج۷۵، ص۲۶۹، روایت۱۰۹، اصول کافى، ج۱، باب العقل والجهل، ص۲۶٫

۲۱ . قرآن مى‏فرماید: و کلمه الله هى العلیا (سوره توبه، آیه۴۰): کلمه خداست که همواره غالب و والاست.

۲۲ . سبأ، ۴۹٫

۲۳ . اسرا، ۸۱٫

۲۴ . انبیاء، ۱۸٫

۲۵ . اسرا، ۸٫

۲۶ . انفال، ۱۹٫

۲۷ . انعام، ۴۵٫

۲۸ . بنیان مرصوص امام خمینى در بیان و بنان حضرت آیهالله جوادى آملى، ص۲۵٫

جواد الائمّه علیه السلام:

“مَن أطاعَ هَواهُ أعطى عدوّهُ مُناهُ”

کسى که از هواى نفس خود اطاعت کند آرزوى دشمن خویش را برآورده است.

(سفینهالبحار، هوى، ص۷۲۸)

جواد الائمّه علیه السلام:

“توسّدِ الصّبر واعتقِ الفقر وارفَض الشّهوات و خالِفِ الهَوى واعلم انّک لَنْ‏تَخلو من عین اللّه فانظر کیف تکون”

صبر را تکیه گاه خود کن و فقر را در آغوش گیر، شهوات را دور افکن و با هواى نفس مبارزه کن و بدان که از دید الهى نهان نمى‏گردى پس بنگر که چگونه‏اى!

(بحار، ج۷۸، ص۳۵۸)

امام على علیه السلام:

“اَعجز النّاسِ مَنْ عَجَزَ عن إصلاح نفسه”

ناتوانترین مردم کسى است که از اصلاح خود ناتوان باشد.

(غرر الحکم)

امام على علیه السلام:

“واعلموا انّ الجهاد الاکبر جهادُ النّفس فاشتغلوا بجهاد أنفسکم تسعدوا وارفضوا القال والقیل تسلموا واکثروا ذکر الله تغنموا و کونوا عباد الله اخواناً تَسعدوا لدیهِ بالنّعیم المُقیم”

و بدانید که بزرگترین جهاد، جهاد با نفس امّاره است پس آماده شوید و به جهاد با نفس خود بپردازید تا به سعادت ابدى برسید و قیل و قال را ترک کنید و حرف و گفت و گو را به دور ریزید تا به ساحل سلامت برسید و خدا را بسیار یاد کنید تا به ذکر خدا غنیمت یابید و اى بندگان خدا با هم برادر ایمانى باشید تا نزد خدا در بهشت نعیم جاودانى به سعادت برسید.

(شرح غرر الحکم، ج۶، ص۴۶۹)

امام على علیه السلام:

“مَنْ غلب عقلُه هواهُ افلح، و مَنْ غلب هواه عقْلَهُ إفتضح”

کسى که عقلش بر هواى نفس غالب باشد به رستگارى و سعادت نائل مى‏شود، و آن کس که عقلش مغلوب تمایلات نفسانیش باشد، سرانجام رسوا و مفتضح مى‏گردد.

(مستدرک، ج۲، ص۲۸۷)

امام على علیه السلام:

“مَنْ لم یجهد نفسه فی صغره لم یَنْبُل فى کِبَرِه”

کسى که در کوچکى با خواهش‏هاى نفسانى مجاهده نکرده باشد، در بزرگى به مقام فضل و شایستگى نائل نمى‏شود.

(غرر الحکم، ص۶۴۵)

امام على علیه السلام:

“مَنْ لم یُهذّب نفسه فضحهُ سوءُ العادَه”

کسى که روان خود را از ناپاکى‏هاى اخلاق تطهیر ننماید، عادات ناپسندیده‏اش او را رسوا خواهد ساخت.

(غرر الحکم، ص۷۱۹)

امام على علیه السلام:

“مَنْ لم یتدارک نفسه باصلاحها اعضل داءه و اعیى شفاءه و عَدِمَ الطّبیب”

کسى که به اصلاح نفس خویش نپردازد و هر چه زودتر خود را درمان ننماید بیمارى‏اش تشدید مى‏شود و علاجش سخت مى‏گردد و فاقد طبیب معالج خواهد شد.

(مستدرک، ج۲، ص۳۱۰)

امام على علیه السلام:

“طوبى لمن غلب نفسه و لم تغلبه و ملک هواه و لم تملکه”

سعادتمند کسى است که همواره بر نفس خود غالب باشد و نفسش بر او مسلّط نگردد، او مالک هوى و تمایلات خود باشد و هواى نفس بر وى حکومت نکند.

(فهرست غرر، ص۴۲۷)

امام على علیه السلام:

“انّ من احبّ عباداللّه الیه عبداً اعانه الله على نفسه فاستشعر الحزن و تجلبَبَ الخوف فزهر مصباح الهُدى فی قلبه… فهو من معادن دینه و أوتاد أرضه”

همانا محبوبترین بنده نزد خدا بنده‏اى است که خدا او را در پیکار نفس یار است، بنده‏اى که از درون، اندوهش شعار است و از برون، ترسان و بى‏قرار، چراغ هدایت در دلش روشن است… پس او گوهرهاى دین را کان است و کوهى است که زمین بدو از لغزش در امان است.

(نهج البلاغه، خطبه۸۷)

امام على علیه السلام:

“انّ المجاهد نفسه على طاعه الله و عن معاصیه عند اللّه سبحانه بمنزلهِ برّ شهید”

هر که با نفس خود در راه اطاعت از خدا و دورى از گناهان پیکار کند، جهاد چنین فردى نزد خداوند سبحان، به منزله شهید است.

(غرر الحکم، ج۱، ص۲۲۶)

حجهالاسلام والمسلمین حسین انصاریان

۷ – “یَخْلُقُکُمْ فِی بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ خَلْقًا مِن بَعْدِ خَلْقٍ فِی ظُلُمَاتٍ ثَلاثٍ”۱

خدا شما را در شکم‏هاى مادرانتان مى‏آفریند، آفرینشى بعد از آفرینش دیگر در سه تاریکى.

به تدریج سه پرده جنین را در بر مى‏گیرد، این پرده‏ها عبارتند از: ۱- پرده آم نیوس ۲- پرده کوریون ۳- پرده آل لان توئید.

آم نیوس پرده‏اى است که از نمو سطح خارجى جنین حاصل مى‏شود و از اطراف توسعه پیدا مى‏کند تا فضائى به نام حفره آم‏نیوس در پشت جنین به وجود مى‏آورد و آنگاه در حفره آم‏نیوس مایع زلالى پدید مى‏آید.

پرده کوریون خارج از پرده آم‏نیوس قرار دارد، و به کمک آن، جنین محفوظ مى‏ماند.

پرده آل لان توئید در ناحیه شکمى جنین است و مربوط به لوله‌هاضمه آن بوده به جذب غذا کمک مى‏کند، این پرده‏ها نمى‏گذارند از ناحیه هوا، نور، آب، باد، و ضربات وارده زیانى به جنین وارد آید و در فاصله میان پرده آم‏نیوس و جنین مایعى وجود دارد که هرگاه ضربه‏اى به شکم وارد شود، این ضربه به مایع منتقل مى‏گردد و در آن خنثى و مستهلک مى‏شود.

این است رحمت واسعه حق که همه چیز را فراگرفته، و گوشه‏اى از آثارش در اوضاع و احوال جنین لمس مى‏شود.

۸ – “ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ”۲

پس از پایان صورت بندى جنین که خود دنیاى شگفت انگیزى از قدرت خداست، و هنوز بسیارى از حقایق آن به صورت اسرارآمیز مانده، و تاکنون ابزارهاى علمى، و افکار قویم به کشف آن دسترسى پیدا نکرده‏اند، مرحله دمیدن روح مى‏رسد که خود از عجایب بسیار پیچیده است.

حضرت حق به رحمت و اراده‏اش تحوّل شگفت انگیزترى در جنین پدید مى‏آورد، یعنى جان در او مى‏دمد و جنین مرده را زنده مى‏کند!!

از این پس جنین تعلیم مى‏گیرد که انگشت خود را در دهان بگذارد، و به همین خاطر است که نوزاد بلافاصله پس از تولد مى‏تواند پستان مادر را بمکد!

۹ – “وَاللّهُ أَخْرَجَکُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ”۳

خدا شما را از شکم‏هاى مادرانتان بیرون آورد.

داستان تولد نوزاد یکى از شگفت انگیزترین حوادثى است که در دستگاه آفرینش اتفاق مى‏افتد، جنین که ۹ ماه تمام در سکوت و تاریکى، و گرماى مطبوع رحم زندگى کرده، اینک به اراده خدا، و در سایه رحمت حق وارد محیطى جدید که قابل مقایسه با محیط قبل نیست مى‏شود و براى اینکه بتواند خود را با محیط جدید وفق دهد و هماهنگ کند رحمت الهیّه همه نوع استعداد و نیروى لازم را به او بخشیده. او از رحم مادر که داراى حرارتى به میزان ۳۷ درجه است وارد محیطى که حرارتش کمتر یا بیشتر است مى‏شود ولى خود را با محیط جدید هماهنگ مى‏کند، چگونگى این هماهنگى از معماهاى علم طب است، از تاریکى قدم به روشنایى مى‏گذارد، و نور خیره کننده دنیاى جدید را با چشمان کوچک و لطیفش تحمل مى‏کند، از محیطى مرطوب و لزج به محیطى خشک مى‏آید و خود را با خشکى محیط بلافاصله وفق مى‏دهد، تا پیش از ولادت از راه ناف تغذیه مى‏کرد. اینک با دهان غذا مى‏خورد و بدون واسطه از هوا تنفس مى‏کند!۴

اینهاست جلوه‏هاى رحمت واسعه حق که همه چیز را فرا گرفته، و در این مقام است که انسان باید با تمام وجود به شکر نعمت‏هاى بى‏شمار حضرت دوست برخیزد، و با تضرّع و زارى و ذلّت و مسکنت و زبان حال و قال براى تکمیل سفره مادى و معنویش بگوید:

اللهم انى اسئلک برحمتک التى وسعت کل شى‏ء

لازم است به گوشه‏اى دیگر، و پرده‏اى عجیب‏تر از رحمت واسعه الهیه نسبت به انسان نظر اندازیم، شاید حجاب غفلت را از آئینه دل ما بردارد، و جان ما را به نورانیّتش نورانى کند، و سبب شوق بیشتر در باطن ما به سوى عبادتى خالص گردد، و نفرت ما را از گناه و معصیت تا جائى که به ما مصونیّت بخشد افزون کند.

ماشین مغز انسان از نظر علم حیرت انگیزترین ماشین‏هاست، و وظائفى را انجام مى‏دهد که پرقدرت‏ترین ماشین‏هاى ساخته بشرى از انجام آن ناتوان است.

یکى از وظائف مغز، ثبت و ضبط وقایع گوناگون است که نیروى حافظه را تشکیل مى‏دهد، حافظه انسانى فقط به قسمت کوچکى از مغز ارتباط دارد، براى نشان دادن قدرت حافظه مثالى آورده‏اند: فرض کنیم مردى پنجاه سال از عمرش گذشته باشد، بخواهد خاطرات خود را بدون کم و زیاد بنویسد، براى درج این خاطرات معادل ۱۶۰ میلیون نسخه روزنامه به قطع بزرگ که در بیست صفحه، و سراسر با حروف ریز چاپ شده باشد نیاز خواهد بود، مکانیسم به یادآوردن خاطرات گذشته از بسیارى از جهات مانند نوارهاى ضبط صوت است فرقى که دارد این است که نیروى برق نوارهاى مغز از اعصاب بدن تأمین مى‏شود و هیچ گونه احتیاجى به چرخیدن ندارد.

مطابق حساب دقیق، اگر بخواهند ماشینى بسازند که کم و بیش کار یک مغز انسانى را انجام دهد، بایستى دستگاهى دوبرابر بزرگترین ساختمان‏هاى جهان تهیه کنند، و براى تهیه نیروى برق آن تمام برق حاصله از بزرگترین آبشار جهانى را به آن اختصاص دهند، و چون ناگزیر لامپ‏هاى الکترونى و سیم‏هاى این ماشین گرم مى‏شود،باید تمام آب آن آبشار براى خنک کردن آن گراگرد ماشین بگردد! و با این همه کار ماشین اختراعى نخواهد توانست تمام وظائف مغز یک انسان معمولى را از نظر تفکر و اندیشه انجام دهد.

فرمان مکیدن شیر از پستان مادر، از مغز کودک به دو لب صادر مى‏شود، و کودک با خاطرى آرام و بدون اشتباه از شیر مادر تغذیه مى‏کند.

در پیکر مادر یک کارخانه شیمیائى اتوماتیک وجود دارد، که خون را به صورت یک غذاى بسیار لطیف و سودمند و گوارا تبدیل مى‏کند، که براى تغذیه نوزاد و دستگاه گوارش وى مناسب است.

فرآورده پرارزش این کارخانه در مخزنى به نام پستان جمع مى‏شود، و از نوک پستان به وسیله مکیدن نوزاد بیرون مى‏آید و جزء بدن وى درمى‏آید.

اندازه حجم نوک پستان با اندازه دهان بچه تناسب دارد، نوک پستان داراى سوراخ‏هاى بسیار ریزى است که به وسیله مکیدن کودک باز شده و به طور معمول خودبخود بسته مى‏شود، تا شیر به هدر نرود.

پس از آن که جنین در رحم مادر قدم مى‏گذارد کارخانه شیرسازى سر از خواب برمى‏دارد و کم کم شروع به کار مى‏کند، هر چه جنین رشد کند فعالیت این کارخانه رو به افزایش مى‏رود، تا در وقت ولادت شیرى که با مزاج نوزاد سازگار باشد آماده شود.

پس از ولادت، هر چه کودک بزرگتر شود و دستگاه گوارش وى نیرومندتر گردد این کارخانه در محصول خود تغییراتى مى‏دهد!

این حقایق شگفت‏انگیز و واقعیات حیرت آور، و فعل و انفعالات و تغییر و تحوّلات که همه و همه در راه بهره‏ورى انسان انجام مى‏گیرد، جز جلوه رحمت خدا، و مهر بى‏پایان او، و رأفت و لطف فراگیرش چیز دیگرى است؟!!

این انسان است که با دقت و تأمّل، و تفکّر و اندیشه در این امور بهت آور، باید در راه سپاسگزارى از حضرت محبوب قدم بگذارد و هر لحظه براى جلب فیوضات بیشتر و بخصوص فیوضات معنوى دست گدائى به پیشگاه او بردارد و با همه وجود بگوید:

اللهمّ انّى اسئلک برحمتک التى وسعت کلّ شى‏ء

ریه‏ها که دستگاه تنفسى انسان است در یک دوره زندگى معتدل در حدود ۵۰۰ میلیون بار عملیات قبض و بسط را انجام مى‏دهند.

در جهاز تنفس صدها هزار غدّه وجود دارد که از آن مایعى چسبنده ترشح مى‏شود، که ذرّات زیان دارى که در گرد و خاک وجود دارد، و همراه نفس داخل بدن مى‏شوند جذب مى‏کند.

اگر این مایع نبود، ذرّات مزبور در ظرف چند لحظه لوله‏هاى تنفس را مى‏بستند و منجر به مرگ مى‏شد.

در لوله‏هاى تنفس موهاى بسیار باریکى وجود دارد که آنجا را پیوسته تمیز و پاکیزه مى‏کنند.

این موها در ظرف یک ثانیه ۱۲ بار تمام لوله‏ها را جاروب مى‏کنند و ذرّات زیان بخش را به جهاز‌هاضمه مى‏رسانند، در آنجا تأثیر خود را از دست مى‏دهند.

لوله‏هاى تنفس ۷۵۰ میلیون کیسه‏هاى ریوى را به هواى تصفیه شده مى‏رسانند که در کربن و اکسید خون به اکسیژن حیات بخش تبدیل مى‏شود.

دستگاه تنفس با این حجم کوچک و کار عظیم، و فعل و انفعال حیرت‏آور یکى از اجزاء کل شى‏ء است که رحمت الهیّه آن را فراگرفته و به آن احاطه کامل دارد.

پوست بدن داراى سوراخ‏هاى بسیار ریز و ذرّه‏بینى است که مقدارى از تنفس انسان به وسیله آن‏ها انجام مى‏شود.

اگر این سوراخها بسته شود انسان زنده نمى‏ماند، پوست داراى غدّه‌هائى است که ایجاد عرق مى‏کنند، و آن را از بدن بیرون مى‏دهند تا حرارت بدن همیشه منظم باشد و بالا نرود.

پوست داراى غدّه‏هاى روغنى است، تا پیوسته موها را و خود پوست را تازه و نرم نگاهدارند. پوست در برابر حمله میکروب‏هاى خارجى خط دفاعى کشور بدن است.

پوست سم‌هایى که در بدن پیدا مى‏شود به وسیله عرق دفع مى‏کند، و در این کار به کلیه‏ها کمک مى‏دهد.

پوست از بیرون آمدن مایع‏هاى سودمند بدن جلوگیرى مى‏کند، پوست مرکز حسّ لامسه است همان حسّى که سردى، گرمى، زبرى، صافى، شلى، سفتى، کلفتى و نازکى اجسام را به ما گزارش مى‏دهد.

پوست جسمى است که رحمت خدا او را فراگرفته، و اگر اتصال به رحمت خدا نداشت این همه فعل و انفعال سودمند در جهت حیات انسان در آن انجام نمى‏گرفت.

اى که درد مرا تویى درمان

اى که راه مرا تویى پایان

کمر خدمتت به دل بستم

هر چه گویى به جان برم فرمان

داده‏ام تن به خدمت تو به دل

داده‏ام دل به طاعت تو به جان

هر چه خواهى بیار بر سر من

یک دمم از درت ولیک مران

به خیال تو زنده است این سر

به هواى تو زنده است این جان

گرنه در سر خیال تست مقیم

ورنه در جان هواى تست روان

نیستم من به جز تن بى‏سر

نیستم غیر قالب بى‏جان

نه جهان خواهم و نه جان جانا

هم جهان فیض را تویى هم جان

خداى تعالى هنگامى که پیکر انسان را آفرید، از باب محبّت و لطف و رأفت و رحمتش، در برابر دشمنان مهاجم یعنى میکروبها و بیمارى‏ها پنج خط دفاعى براى وى قرار داد.

۱- پوست: که سرتاسر بدن را مانند قلعه‏اى فراگرفته.

۲- بافت‏هاى لنفاوى: و آنها عبارتند از بافت‏هاى پنبه مانندى که زیر پوست بدن قرار دارند و کِرِم رنگ مى‏باشند و گاهى تغییر رنگ مى‏دهند.

این بافت‏ها در بعضى نقاط بدن ضخیم و در بعضى نقاط دیگر نازک مى‏باشند، اگر دشمن از پوست گذشت با مقاومت نسج‏هاى لنفاوى روبرو مى‏شود.

۳- پرده‏هاى مخاط: پرده مخاط عبارت از پرده‏اى است که پاره‏اى از اعضاء را احاطه کرده است، و رنگ آن متناسب با خود عضو مى‏باشد.

بعضى از اعضا مانند قلب داراى دو پرده مخاط مى‏باشند: یکى پرده‏اى که بیرون قلب را احاطه کرده است، و آن را مخاط خارجى نامند، دیگر آن که در درون قلب است و آن را مخاط داخلى گویند، پرده مخاط وظیفه‏اش دفاع از عضو است.

۴- ترشى معده: اگر دشمن از خطوط مقدم دفاعى بدن گذشت و به درون معده راه یافت، ترشى معده او را نابود مى‏کند.

۵- گویچه‏هاى سپید: آنها موجودات کروى شکلى هستند که با میکروب‏هاى خبیثى که از خطوط دفاعى بدن گذشته‏اند و داخل خون شده‏اند به جنگ برمى‏خیزند تا همگى را به دیار نیستى رهسپار کنند، نکته قابل توجه اینکه این گویچه‏هاى سپید با میکروبهاى پاک و طیّبى که وارد کشور بدن مى‏شوند همه گونه مساعدت مى‏کنند.۵

مگر نه این است که رحمت الهیّه و رأفت رحمانیّه همه اینها را فراگرفته، که اینگونه بشر را از حوادث و آفات دهر حفظ مى‏کنند، و او را در مسیر حیات با فعل و انفعالات خود یارى مى‏دهند، به راستى انسان چه اندازه مورد رحمت خداست، رحمتى که ظاهر و باطن و ذرّه ذرّه وجود او را فراگرفته و یک لحظه او را تنها نمى‏گذارد؟!

اللهمّ انّى اسئلک برحمتک التى وسعت کلّ شى‏ء

گیاهان و منافع شگفت‏انگیز آنها

شماره گیاهان، و عدد نباتات، و فعل و انفعالات آنها، و ویتامین‌هایى که در خود دارند، و نقشى که در بقاء حیات و در زندگى انسانها به عهده دارند، کسى جز خدا که به وجودآورنده آنهاست نمى‏داند، از آنجا که نباتات و گیاهان جزیى از کل شى‏ء است و رحمت الهیّه ظاهر و باطن همه آنها را فراگرفته به گوشه‏اى از وجود آنها و نقشى که در خیمه حیات براى بقاء حیات به عهده دارند اشاره مى‏شود.

در هوا مقدارى محدود گاز اکسیژن موجود است، اکسیژن مادّه‏اى است حیاتى که حرارت غریزى بدن انسانها و حیوانات و همه جانداران به آن بستگى دارد، و زندگى انسان و حیوان بدون آن ممکن نخواهد بود.

هنگام نفس کشیدن مقدارى اکسیژن وارد ریه‏ها مى‏شود، و با خون ترکیب مى‏گردد، دستگاه پخش خون آن را به تمام قسمت‏هاى بدن مى‏رساند.

اکسیژن، غذا را در سلول‏هاى گوناگون بدن با حرارتى ضعیف آهسته و آرام مى‏سوزاند و حرارت غریزى را به وجود مى‏آورد، در اثر احتراق غذا گازهاى زهرآگین به نام کربونیک ایجاد مى‏شود، این گاز در بازگشت مجدد خون به ریه‏ها با خون داخل آنها شده و از راه تنفّس بیرون رفته جزء هوا مى‏شود.

کار همه جانداران همین است که اکسیژن هوا را مى‏گیرند و گاز کربونیک تحویل مى‏دهند.

در اینجا پرسشى پیش مى‏آید که چرا اکسیژن هوا تمام نمى‏شود، چون اندازه‏اش محدود و مقدارش معیّن بوده، و آن مقدار در اثر تنفس میلیاردها انسان و میلیاردها جاندار دیگر در هزاران سال باید تمام شده باشد.

هر فردى از انسان در ۲۴ ساعت در ضمن تنفس به طور معمول ۲۵۰ گرم کربن خالص از ریه بیرون مى‏دهد، اگر مجموع افراد بشر را فرضاً سه میلیارد بدانیم در ظرف یک سال، دویست و هفتاد وسه میلیون و هفتصد و پنجاه هزار تن کربونیک که گازى سمّى است تولید مى‏کنند، تقریباً برابر همین مقدار را جانوران در ضمن تنفّس ایجاد مى‏کنند.

آیا این گاز سمّى که دم بدم به طور تصاعد افزوده مى‏شود به کجا مى‏رود؟

اگر در هوا موجود است بایستى تعادلش با اکسیژن به هم بخورد زیرا اکسیژن پیوسته در حال کم شدن و کربن در حال افزایش است.

پس چرا انسان‏ها و جانداران همگى زنده مانده‏اند، و به کام مرگ نیفتاده‏اند؟!

پاسخ این است که رحمت الهیّه این مشکل را به آسانى حل کرده، و با آسانترین راه انسانها و جانداران را از خطر مرگبار این گاز نجات داده.

او سلسله‏اى بر موجودات زنده این جهان افزوده که شماره‏اش براى کسى معلوم نیست.

او تنفّس کننده‏هاى زنده دیگرى را ایجاد کرده که تنفس آنها درست بر خلاف نفس کشیدن جانداران است.

آنها وقتى نفس مى‏کشند کربن را از هوا مى‏گیرند و اکسیژن تحویل مى‏دهند، در نتیجه تعادل را میان این دو گاز هوا برقرار مى‏کنند.

این موجودات زنده خدمتگزار، سلسله گیاهان هستند، گیاه کربن را در تنه خود نگاه مى‏دارد، و اکسیژن را در هوا ارسال مى‏کند، بخش مهم وجود گیاهان از همین کربن است، گیاه عمل کربن‏گیرى را از هوا به وسیله برگهاى خود انجام مى‏دهد!

براساس آیات قرآن، و کلام ملکوتى امام عاشقان امیرمؤمنان در دعاى کمیل رحمت الهیّه هر برگى را فراگرفته که این گونه بساط حیات را از خطر نابودى حفظ مى‏کند، و آثار رحمت فراگیر حضرت حق در سبزینه، تنه، شاخ و برگ، و شکوفه‏ها و گل‏هاى گیاهان با چشم سر قابل مشاهده است، آن که نمى‏بیند بیمار است، و آن که مشاهده نمى‏کند دچار سرطان جهل و غفلت است. انسان با عقل و شعور خدا داده از انواع سبزیجات و حبوبات و میوه‏جات براى سلامت بدن، و رفع گرسنگى و لذّت بردن، و ادامه حیات استفاده مى‏کند، و این مجموعه در کارگاه عظیم بدن او به آنچه که مورد نیاز بدن است از قبیل: رنگ، استخوان، پوست، عصب، پى، رگ، خون، مو، ناخن، انرژى، حرارت و… به سبب رحمت الهى تبدیل مى‏شود.

چشم دل باز کن که جان بینى

آنچه نادیدنى است آن بینى

گر به اقلیم عشق رو آرى

همه آفاق گلستان بینى

آنچه بینى دلت همان خواهد

آنچه خواهد دلت همان بینى

بى سر و پا گداى آنجا را

سر به ملک جهان گران بینى

هم در آن پا برهنه جمعى را

پاى بر فرق فرقدان بینى

هم در آن سر برهنه قومى را

بر سر از عرش سایبان بینى

دل هر ذرّه‏اى که بشکافى

آفتابیش در میان بینى

هرچه دارى اگر به عشق دهى

کافرم گر جُوى زیان بینى

جان گدازى اگر به آتش عشق

عشق را کیمیاى جان بینى

از مضیق جهات درگذرى

وسعت ملک لامکان بینى

آنچه نشنیده گوش آن شنوى

آنچه نادیده چشم آن بینى

تا بجایى رساندت که یکى

از جهان و جهانیان بینى

با یکى عشق ورز از دل و جان

تا به عین الیقین عیان بینى

که یکى هست و نیست هیچ جز او

وحده لا اله الاّ هو

حشرات و حیوانات و نقش آنها در حیات و هستى

از شماره حشرات، و حیوانات، و جانوران خشکى و دریا و پرندگان و خزندگان و منافع عظیم وجود آنها در عالم هستى کسى جز خالق آنها که رحمتش ظاهر و باطن هر یک از آنها را فراگرفته آگاهى ندارد.

رحمت فراگیر او نسبت به همه آنها سبب شده، که آثار بسیار عظیمى از وجودشان آشکار شود، و در این عرصه سودگیرى انسان از آنها جایگاه خاصى دارد.

درخت میوه هم نر است و هم ماده، هم گرده دارد که مانند نطفه مرد است و هم تخمک که نشانه مادگى اوست. اگر گرده این درخت میوه، به تخمک آن درخت هم جنس خود نرسد، و اگر گرده آن به تخمک این نرسد هیچ کدام بار نمى‏دهند.

درختان که راه نمى‏روند تا با یکدیگر هم آغوش شوند، باد هم در همه جا نیست، حضرت رحمن پرندگانى بسیار ریز به وجود آورده که موسوم به حشراتند. آنان این وظیفه را با بهترین طرز انجام مى‏دهند.

گرده این را به تخمک آن و گرده آن را به تخمک این مى‏رسانند.

شگفتى اینجاست که این مأمورین زبردست اشتباه نمى‏کنند، گرده سیب را به تخمک هلو، و گرده زردآلو را به تخمک خربزه نمى‏رسانند، بلکه سیب را به سیب، و هلو را به هلو تلقیح مى‏کنند، عجیب‏تر این که درختان هم به این حشرات پاداش مى‏دهند. و آن قندى است که در نهاد این درختان براى آن مأموران قرار داده شده، آنها قند شیرین را مى‏خورند و داماد را به عروس مى‏رسانند تا فرزندانشان را به بشر، آرى به بشر تحویل دهند، ولى بشر از این همه مهر و از این لطف و رحمت قدردانى نمى‏کند!

شیر در پستان مادر، در گروه پستانداران براى غذاى نوزاد آماده شده.

دانشوران علوم طبیعى که مى‏گویند: هر چیزى در طبیعت به اندازه احتیاج موجود مى‏باشد سخنى است درست.

آرى در حیوانات پستاندار، شیر در پستان مادران به اندازه نیاز نوزادان نهاده شده، حتى شماره پستان‏هاى مادر با شماره نوزادهاى آنها تناسب مستقیم دارد.

“ولى رحمت فراگیر الهى که همه چیز را فراگرفته” از این قانون کلّى که در همه پستانداران جارى است گاو و گوسفند را مستثنى کرده.

ماده گاوها بیشتر از مقدار نیاز نوزادشان شیر دارند، میش‏ها و بزها نیز شیرشان بیشتر از نیاز برّه‏ها و بزغاله‏هاست چرا؟ چون شیر گاو و گوسفند نه تنها غذاى نوزادان و شیرخواران آنهاست، بلکه غذاى بشر هم مى‏باشد.

شیر گاو براى نوزادان بشر، غذاست، براى شیرخواران بشر، غذاست، براى کودکان بشر، غذاست، براى بشرهاى تکامل یافته، غذاست، براى بشرهاى در حال رشد، غذاست، براى بیماران بشر، غذاست.

فراورده‏هاى شیرى یکى از بزرگ‏ترین احتیاجات غذایى بشر را تأمین مى‏کند، ماده گاوها یکى از کارخانجات سازنده محصولات غذایى براى بشر مى‏باشند.۶

گیاه شناسان مى‏گویند: بیشتر گلها در سر تا سر روز شیره ندارند، بلکه در وقت معیّنى از روز شیره مى‏دهند، و زمان شیره‏دهى آنها از سه ساعت تجاوز نمى‏کند، گلها شیره خود را همگى در یک وقت عرضه نمى‏کنند، پاره‏اى در صبحگاه، برخى هنگام ظهر، و دسته‏اى بعد از ظهر شیره خود را در معرض قرار مى‏دهند.

زنبور عسل گیاه شناس است و وقت شناس، گلها را مى‏شناسد و ساعت شیردهى هر گلى را مى‏داند، در همان وقت به سراغ آن گل مى‏رود تا شیره‏اش را بمکد نه زودتر از آن وقت به سراغ گل مى‏رود نه دیرتر.۷

سپس شیره گل را در کارگاه وجود خود تبدیل به ماده‏اى شیرین، مصفّى، خوشمزه، انرژى بخش و خوشرنگ مى‏کند که در تمام مواد غذایى جهان بى‏نظیر و از فاسد شدن مصون است، و علاوه بر همه اینها به فرموده قرآن براى انسانها جنبه درمان از بیماریها دارد “فیه شفاء للناس”.

در رابطه با زنبور و زندگى این موجود شگفت‏انگیز صدها کتاب نوشته شده، که هر ورقش نشانگر رحمت فراگیر حق نسبت به همه شئون این موجود به ظاهر کوچک ولى بسیار بزرگ است. از آغاز پیدایش جهان تاکنون حیوانى را سراغ ندارید که وجودش صد در صد به سود بشر، و هیچ گونه زیانى از ناحیه آن به بشر نرسیده باشد.

بشر از پشم، شاخ، پوست، گوشت، استخوان، خون، روده، کبد، شش، کلیه و کود گوسفند بهره مى‏برد.

گوسفند بشر را نمى‏گزد، دندان نمى‏گیرد، پاره نمى‏کند، لگد نمى‏زند، سر تا پاى وجودش خدمتگزارى به انسان است و بس. گوسفندان سه گروهند: پشمى، گوشتى، شیرى.

سودمندترین ارمغان گوسفندهاى پشمى براى بشر پشم آنهاست.

ارزشمندترین هدیه گوسفندهاى گوشتى براى بشر گوشت آنهاست که شکم بشر را سیر مى‏کند و از گزند گرسنگى محفوظش مى‏دارد.

ارجمندترین سوغات گوسفندهاى شیرى براى بشر شیر آنهاست، شیر گوسفند براى بشر غذاست، دواست، آب است، شیر سودمندترین نوشیدنى است که تاکنون در دسترس بشر قرار گرفته است.

خوراک طبیعى این سه گروه یکى است، ولى در گروهى تبدیل به پشمى چون حریر، و در گروه دوم تبدیل به گوشت، و در گروه سوم تبدیل به شیر مى‏شود.

انسان با پشم پشمى انواع نخ‏ها و لباس‏ها را به وجود مى‏آورد، و از گوشت گوشتى خوراک‏هاى گوناگون مى‏سازد، و از شیر شیردهنده‏اش انواع مواد بسیار مفید لبنى را فراهم مى‏کند.

گوسفند یک جزء ناچیز از “کل شى‏ء” است، رحمت الهى او را فراگرفته، جلوه آثار رحمت حق در این موجود به اندازه‏اى است که توضیح وتفسیرش کتاب‏ها نیاز دارد!!

اللهم انى اسئلک برحمتک التى وسعت کل شى‏ء

پانوشت‌ها:

۱) زمر، آیه۶٫

۲) مؤمنون، آیه۱۵٫

۳) نحل، آیه۷۸٫

۴) گذشته و آینده جهان، با تلخیص و تصرف ص ۵۱- ۷۰٫

۵) نشانه‌هایى از او، ۸۸ – ۱۳۳٫

۶) نشانه‌هایى از او، ج۱، ص۱۷۴٫

۷) نشانه‌هایى از او، ج۲، ص۹۲٫

سیماى خوشبختى، حمید رسایى

واژه‏هاى اخلاقى از اصول کافى، ابراهیم پیشوایى ملایرى

اندیشه سیاسى خواجه نصیرالدین طوسى، مرتضى یوسفى راد

اندیشه سیاسى فیض کاشانى ،على خالقى

سکولاریزم در مسیحیت و اسلام، محمد حسن قدردان قراملکى

اندیشه سیاسى محقق حلّى، روح الله شریعتى

اندیشه سیاسى محقق کرکى، سید محمد على حسینى زاده

کلمه علیا درتوقیفیّت اسماء آیه الله حسن زاده آملى

راه قرآن، آیه الله سید رضا صدر

جزیره خضراء افسانه یا واقعیت، ابوالفضل طریقه دار

سپیده امید، سید حسین اسحاقى

مبانى نهضت احیاى فکر دینى، محمد جواد صاحبى

جامعه‏شناسى سیاسى افغانستان، سید عبدالقیّوم سجادى

درآمدى بر سیاست خارجى جمهورى اسلامى ایران، دکتر بیژن ایزدى

هزار و یک کلمه، آیه الله حسن زاده آملى

شبنم سرخ، محمد حسین فکور

سعد السعود للنفوس، سید بن طاووس

قواعد کلّى استنباط جلد سوم، شهید سید محمد باقر صدر، ترجمه و شرح رضا اسلامى

چشم اندازى به حکومت مهدى(عج)، نجم الدین طبسى

روض الجنان، ج۲، شهید ثانى

آیین تزکیه، محمد حسن رحیمیان و محمد تقى رهبر

بررسى تاریخى و فقهى خمس، عبدالرحمن انصارى

اندیشه سیاسى اخوان الصفا، على فریدونى

اندیشه سیاسى اخوان الصفا، محسن مهاجرنیا

مدیریت اسلامى، محمد حسن نبوى

نگاهى نو به حکومت دینى، سید مسعود معصومى

شرح خطبه حضرت زهرا(س)، ج۲، سید عزالدین حسینى زنجانى

اخلاق معاشرت، جواد محدّثى

اسرار الصلوه یا معراج عشق، مهدى سمندرى

پدیده‏شناسى فقر و توسعه جلدهاى ۱-۲-۳-۴

اربع رسائل کلامیّه

نقش قبائل یمنى در حمایت از اهل بیت، اصغر منتظرالقائم

کشف الغطاء، کاشف الغطاء

روش خودسازى، فریده مصطفوى، فاطمه جعفرى، صدیقه معصومى

بزرگى در چیست؟

آورده‏اند که دانشمندى نزد امیرى رفت. امیر درباره او فروتنى بسیار نمود و او را در جایگاه خود نشاند و به سخنان او نیز گوش فرا داد، چون بازگشت نیز نهایت فروتنى را در حق او بجاى آورد. یکى از حاضران گفت: هر که مانند امیر فروتنى کند از وى نترسند و از هیبت او بدین سبب کم مى‏شود. امیر فرمود: هیبتى که به واسطه فروتنى کاستى پذیرد، آن هیبت شایسته نابودى است.

هر که خود را بزرگ مى‏داند

به یقین جاهل دَنى باشد

بیش اندر کمى بود دایم

برترى در فروتنى باشد

(جوامع الحکایت محمد عوفى)

واى بر تو، واى بر ما

قاضى بخارا چنین حکایت کند که وقتى در سمرقند به سوى خانه خان مى‏رفتم ناگاه در راه یکى از عالمان سمرقند پیش من آمد. گفت به نزد خان مى‏روى؟ گفتم: آرى. گفت پیغام من به او برسان و بگوى که آنچه به دست کسان تو مى‏رود، یا مى‏دانى یا نمى‏دانى اگر مى‏دانى و خاموشى واى بر تو و اگر نمى‏دانى واى بر ما، که ما را سلطانى است که از حال مردم خود خبر ندارد.

(جوامع الحکایت محمد عوفى)

شب خدا

صاحب کمالى مى‏گفت: آن گاه که مى‏بینم شب در پیش است، به خود مى‏گویم که با پروردگار تنها خواهم ماند. و آن گاه که مى‏بینم صبحدم نزدیک است، از فرط ناخوشنودى دیدار کسانى که مرا از خداوند باز مى‏دارند اندوهناک مى‏شوم.

(کشکول بهایى، ص۱۱)

قافله رفته

مجنونى را که از گورستان مى‏آمد، پرسیدند: از کجا مى‏آئى؟ گفت: از نزد این قافله فرود آمده. گفتند: از ایشان چه پرسیدى؟ گفت: پرسیدمشان کى براه افتادید؟ گفتند: آن گاه که شما پیش آمدید!

(کشکول بهایى، ص۱۱)

یاران شیطان

شیطان لعین گفته هر گاه من از بنى‏آدم سه خصلت بینم مرا کافى است و زیاده از آن نمى‏خواهم:

اول آن که خود را در میان خلق برگزیند و غرور و تکبر به خود راه دهد و مردم را بدکردار داند، این چنین کسانى یاران و هواداران و تابعان منند و من از ایشان راضیم.

دوم عمل بد کند و آن را سهل بداند و گناهان خود را فراموش کند و از آن پروا نکند! این‏ها هم یاران منند.

سوم عمل خودش به نظرش خوش نماید و خودپسند باشد و مردم را خوار و حقیر شمارد، این طایفه هم هواداران منند.

(جامع التمثیل، ص۱۶۵)

در تنهایى

به راهبى گفتند: چه چیز باعث شد تو بتوانى بر تنهایى صبر کنى؟

گفت: من تنها نیستم! زیرا خداوند همنشین من است، هر زمان بخواهم او با من صحبت کند، قرآن مى‏خوانم، و اگر بخواهم من با او حرف بزنم نماز مى‏خوانم.

(المحجهالبیضاء، ج۴، ص۱۲)

سَکرات آسان

شیخ صدوق(ره) از حضرت صادق(ع) روایت کرده که فرمود: هر که بخواهد که حق تعالى بر او آسان کند سکرات مرگ را، پس باید صله ارحام و خویشان خود کند و به پدر و مادر خود نیکى و احسان نماید، پس هرگاه چنین کند خداوند بر او آسان کند دشواریهاى مرگ را، و هرگز در حیات، فقر به او نرسد.

(بحار، ج۷۴، ص۶۶)

روا کردن حاجت مؤمن

امام صادق(ع) فرمود: در نیکى رساندن به برادران خود، با یکدیگر مسابقه گذارید و اهل نیکى باشید، زیرا بهشت داراى درى است به نام معروف ]نیکى و احسان[ و جز کسى که در زندگى دنیا نیکى کرده، داخل آن نشود.

(اصول کافى، باب قضاء حاجه المؤمن، ح۱۰)

بندگان خدا در زمین

امام موسى کاظم(ع) فرمود: همانا براى خدا در زمین بندگانى است که براى حاجات مردم کوشش مى‏کنند، اینان روز قیامت در امانند و هر که به مؤمنى شادى رساند، خداوند روز قیامت دلش را شاد سازد.

(کافى، باب السعى فى حاجه المؤمن، ح۲)

نشانه‏هاى اهل تقوى

امام على(ع) مى‏فرمود: اهل تقوى نشانه‌هایى دارند که با آنان شناخته مى‏شوند ]از جمله:[ راستگویى، امانت دارى، وفاى به عهد و پیمان، اهل فخر فروشى و بخل نبودن، صله رحم بجا آوردن، ترحّم بر بیچارگان، فرمانبردارى کم از زمان، گسترش کار خیر، خوش اخلاقى، بُردبارى بسیار، پیروى از دانش در آنچه که موجب تقرّب به درگاه خداست. خوشا به حالشان و نیکو باد فرجامشان!

(بحار، ج۹۷، ص۲۸۹)

شماتت

امام صادق(ع) فرمود: در گرفتارى برادر ]دینى[ خود اظهار شادى و شماتت مکن تا ]در نتیجه عمل بَدِ تو[ خداوند به او ترحّم کند و آن گرفتارى را به سوىِ تو بگرداند. و فرمود: هر کس به مصیبتى که به برادر ]دینى‏اش[ رسیده شادکام شود، از دنیا نرود تا خودش گرفتار شود.

(اصول کافى، باب الشماته، ح۱)

غلامرضا گلى زواره

تیر تهمت

با این وجود در برخى منابع از سوى برخى نویسندگان معاصر، این شخصیت مورد مذمت قرار گرفته و تلاش‏هاى صادقانه او را مورد تأمّل قرار داده‏اند، ملک الشعراى بهار ضمن آن که میرزا کوچک خان را مردى مذهبى مى‏داند که براى آزادى ایران از استبداد و استعمار تلاش مى‏کرد به وى تهمت تجزیه‏طلبى زده و نوشته است: از حرکات میرزا و کلنل محمد تقى خان پسیان پیدا بود که قصدشان ایجاد حکومت مرکزى صالح نبوده، بلکه به همان ولایاتى که در کف داشته‏اند قانع بوده‏اند. ۱

در جاى دیگر مى‏نویسد: بدبختى از هر طرف روى آورد، بغداد سقوط کرد، پلیس جنوب به وجود آمد، خراسان از طرف سپاه انگلیس اشغال گردید، از این جهت هم طغیان میرزا کوچک خان در گیلان و خیابانى در آذربایجان و ماشاءالله خان و سایر یاغیان در کاشان و اصفهان و عملیات واسموس و دشتستانیان دولت مرکزى را ضعیف ساخت.۲ خواننده محترم ملاحظه مى‏فرمائید که قیام شخصیت‌هایى چون کوچک جنگلى، شیخ محمد خیابانى از سوى ملک الشعراى بهار در ردیف یاغى‏گرى ماشاءالله خان کاشى و تجاوزات قواى انگلیسى به شمار آمده و تلاشهاى این بزرگمردان براى رهایى ایران از یوغ استبداد و استکبار، بدبختى تلقى گردیده است. احمد کسروى اظهار داشته است: نیروهاى جنگلى به رهبرى کوچک خان آشوب و آسیب سختى در کشور پدید آوردند، وى اضافه مى‏کند: میرزا کوچک خان و همراهان او راهى مشخص نداشتند و به همین دلیل کارهاى آنان نابسامان درمى‏آمد و دلیل این ادعا را این مى‏داند که جنگلى‏ها به اسم نبرد با بیگانگان ابزار دست گروهى بیگانه شدند زیرا براى دشمنى با انگلستان با دولت آلمان و قواى عثمانى اتحاد پیدا کردند و در میان خود سرکرده اتریشى داشتند و دولت‏هاى مذکور از خصومت اینان با روس و انگلیس سود مى‏بردند، و این موضوع مى‏رساند که مردان کوتاه بین و ساده‏اى هستند و از دوراندیشى و شناختن سود و زیان کشور بى‏بهره‏اند و چنین کارهایى از نیک نامى آنان مى‏کاست. کسروى در ادامه، جنگ وثوق الدوله با نیروهاى جنگلى را موجّه جلوه مى‏دهد: با آن حالى که پیش آمده بود مى‏بایست کار آنان یکسره گردد، آنان نیز کشورى در میان کشور پدید آورده و مایه گرفتارى دولت مى‏بودند.۳ در حالى که افسران اتریشى، آلمانى و عثمانى که در جنگل همکارى مى‏کردند اسیرانى بودند که از روسیه فرار و به جنگل پناهنده شده بودند و شکى نیست که رد درخواست پناهندگى آنان دور از جوانمردى محسوب مى‏شد۴ و چنانچه اشاره کردیم میرزا کوچک خان از امکانات پیش آمده استفاده مى‏کرد ولى بیگانه را بیگانه مى‏دانست، هر کشورى مى‏خواهد باشد و این نگرش را تا آخر با حفظ رسومات دینى و تبعیت از مذهب پى گرفت.

سید مهدى خان فرخ (معتصم السلطنه) که بخشى از مأموریتش از سوى دولت مرکزى در رشت با سمت کار گذار صورت گرفته است مطالب مذمت گونه‏اى در مورد نهضت جنگل آورده و یادآور شده است: من جنگلى‏ها را متوجه کردم که کمیته جنگل و جنگلى‏ها در مقابل دولت انگلیس از پشه در مقابل فیل هزاران بار کوچکتر و بى‏اهمیت ترند، وى مى‏افزاید: از خارج مخصوصاً تهران اشخاص هوچى، جاه طلب و شیاد(قیام) جنگل را با تبلیغ اهمیت داده و آن را چندین بار بیش از آنچه بوده‏اند جلوه مى‏دادند یکى از این اشخاص دکتر ابوالقاسم خان از اهالى لاهیجان است که مدتى مبلّغ بهایى‏ها بود و ادعا مى‏کرد که در فرانسه تحصیل طبّ مى‏کرده است این شخص از جاسوس‏هاى سفارت انگلیس بود، در ادامه نامبرده جنگلى‏ها را انسان‌هایى ترسو دانسته که در مقابل انگلیسى‏ها اقدامى نکردند.۵ نوشته‏هاى وى در خصوص ابوالقاسم لاهیجى کذب محض است و برحسب منابع مستند دیگر نامبرده هیچ گاه دعوى تحصیل طب نمى‏کرد و مبلّغ فرقه ضاله بهائیت نبوده است، و برعکس انسانى مسلمان، صاحب بصیرت و مطلع از جریانات سیاسى بود، فردى آزادى خواه صریح اللهجه به شمار مى‏رفت و طالب خودستایى نبود و در هیچ منبعى او به عنوان جاسوس انگلستان معرفى نشده است،۶ روح متکبرانه این وابسته استبداد موجب شده که در خاطرات خود بگوید میرزا کوچک خان و همراهانش که از اعضاء هیأت اتحاد اسلام بودند ناگهان بى‏دین از آب درآمدند، با تمامى این بدگویى‏هاى آمیخته به کذب او نتوانست این حقیقت را منکر شود که قائد نهضت جنگل مردى دلیر و بى‏طمع بوده است و نیروهاى میرزا کوچک خان مردانى شریف بوده و انگیزه‏اى جز آزادى خواهى نداشتند.۷

سرپرسى سایکس از میرزا کوچک خان به عنوان عامل سپهدار رشتى نام مى‏برد و مدعى است برگشت میرزا به گیلان به منظور ادامه عمل پرسود یعنى به اسارت گرفتن ایرانیان ثروتمند و نگاهداشتن آنها براى پرداخت خون بها یا باج سبیل بوده است و مى‏نویسد حکومت ایران در مقابل جنبش جنگل ناتوان بود و اگر اقدامات بریتانیاى کبیر نبود احتمال مى‏رفت سلطنت را منقرض کند.۸ این در حالى است که ژنرال دنسترویل فرمانده قواى انگلیس مى‏گوید: پروگرام نهضت جنگل حاوى همان افکار و اصول و مرام‏هاى مبتذل و غیرقابل تحمل مى‏باشد من جمله آزادى، مساوات، اخوت، ایران مال ایرانیان و دورپار خارجى، تصریح سایر مواد نتیجه ندارد زیرا همان اندازه که کذب محض است به همان نسبت هم زیاد مى‏باشد دنیا از این مرام‏ها به ستوه آمده است.۹ گویا اگر شعار میرزا کوچک خان این بود که ایران مستعمر انگلستان است چنین برنامه‏اى به مذاق این ژنرال انگلیسى خوش مى‏آمد.

حبیب الله مختارى – فرزند کریم خان مختار السلطنه – که رئیس شهربانى معروف رضاخان در مشهد در ایام قتل مدرّس بود، از جمله حامیان رضاخان به شمار مى‏رود که از جمهورى ساختگى او هم دفاع کرد.۱۰ وى در اثرى که به رشته تحریر درآورده، نوشته است: صفحات رشت، لاهیجان، مازندران و گرگان را میرزا کوچک خان و جمعى از اشرار و اعوان او شروع به چپاول وغارت کردند.۱۱ در صورتى که جنگلى‏ها به هیچ عنوان به گرگان نرفتند و متهم ساختن آنان به چپاول و غارت از اغراض نویسنده حکایت دارد و میرزا و یارانش درجهت اصلاح جامعه ایرانى به سوى استقلال و قطع نمودن دست ایادى استکبارى گام برمى‏داشتند، نهضتى که با قواى روس و انگلیس و عوامل دولت مستبد مرکزى به مقابله برخاست هدفى جز طرد مداخلات نامشروع و خانه تکانى و برانداختن کاخ ستم و نیل به حقوق راستین جامعه ایران و ساختن ایرانى رها از یوغ غارتگران نداشت، با این وصف متهم نمودن افراد آن را به یاغیگرى و نیرنگ مقرون به انصاف نیست و تلاش توأم مشقت آنان دفاع از حق محسوب مى‏گردد، البته از طاغوتى چون رضاخان بعید نیست که حرکت میرزا کوچک خان را نوعى اخلال در نظم تلقى کند و اگر وى از این قیام تعریف یا حمایتى مى‏کرد شک در درستى اهداف و مقاصد آن طبیعى بود. رضاخان و همفکرانش در برابر مخالفان اصلاحات به بى‏نظمى کشور اشاره مى‏کرد و حادثه جنگل، قیام کوچک خان و جمهورى گیلان و تلاشهاى مبارزاتى شهید شیخ محمد خیابانى را به عنوان مصداق‏هاى شرارت و طغیان مطرح مى‏نمود و چنین قیام‏هاى مقدسى را در ردیف قساوت‏ها، غارتگرى‏ها و سفاکى‏هاى رضاخان جوزدانى، نایب حسین کاشى و سایر راهزنان قلمداد مى‏کرد و مى‏گفت: این گونه بلواها و فتنه‏ها باید خاموش شود تا راه اصلاحات هموار گردد!۱۲

چقدر دور از حقیقت است که میرزا کوچک خانى که داراى ملکات اخلاقى است و مدام قرآن مجید همراهش داشت به بازویش بسته بود و نسبت به رهبران دینى علاقه‏اى شدید تا حد مودّتى توأم با معرفت و با تأسى به سیره و زندگى آن بزرگان داشت به عنوان فردى دل بسته به سیم و زر و در اندیشه جمع کردن ثروت و خریدن املاک مردم و غارتگر و مُخلّ آرامش مردم معرفى گردد!

در مجله اسپار تاکوس – چاپ پاریس – ضمن یادداشت‌هایى که از کشور مکزیک براى آن فرستاده شده، عنوان گردیده است که از آثار فعالیت کمونیزم به سال ۱۹۱۹ میلادى در آسیا پیدایش دسته‏اى در شمال ایران به رهبرى روس‏ها بود که نفوذشان را در گیلان و مازندران مستقر ساخته و در شماره اول مجله کمونیست بین المللى از آنان حمایت شده است و اضافه مى‏کند ریاست اسمى این نهضت با میرزا کوچک خان بود امّا نهضت را روس‏ها اداره مى‏کردند ولى نویسنده در ادامه رشته مطلب را عرض مى‏کند و مى‏گوید میرزا کوچک خان مردى صدیق و باوفا است و یک ایرانى عمیق، متفکر به شمار مى‏رود اما آنها که پیرامونش بودند و دعوى همکاریش را داشتند نیمى سرسپرده روس‏ها و نیم دیگر سر سپرده انگلیس‏ها بودند. در حالى که نهضت جنگل قبل از وقوع انقلاب روسیه به وجود آمد.۱۳ اسناد صحیح و روشن که به امضاى میرزا کوچک خان جنگلى و خطاب به میرزا صادق خان کوچکى فرمانده گروه جنگلیان در فومن است گروهى را که مى‏گویند میرزا کوچک خان بلشویک بوده باطل مى‏کند و اصولاً مردى مانند وى که اساس عقاید و نظریاتش بر مسلمانى و اجراى مقررات دین اسلام و دشمنى سرسخت با خارجیان مهاجم و ارتش‏هاى روسیه تزارى و بریتانیا و عمّال این دو دولت استعمارى در ایران بود، هیچ گاه حتى یک بار خود را کمونیست نخواند و چنین اتهامى بر وى خطایى فاحش و کذب است.۱۴

البته از سرلشکر سابق محمد حسن اخوى که به گفته ارتشبد سابق، حسین فردوست، مغز متفکر باند سرلشکر ارفع و طراح عملیات کودتاى ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ ه.ق انتظارى نیست که در مجله فارسى زبان “ره آورد” چاپ لوس آنجلس امریکا بنویسد:

“بلشویک‏ها در شمال استقلال ایران را تهدید مى‏کردند و امیر مؤید سوادکوهى در مازندران و میرزا کوچک خان جنگلى در گیلان با این نیرو همکارى مى‏نمودند، مهاجرین قفقازى و عده‏اى از اهالى فریب خورده محل تحت حمایت آن ارتش بیگانه جمهورى کمونیستى را در گیلان ایجاد کردند و قصد خود را به توسعه قلمرو خویش در تمام ایران اعلام نمودند.” و بعد مى‏افزاید در چنین شرایطى همه در انتظار یک منجى بودند که ژنرال آیرونساید راه کودتاى رضاخان را هموار ساخت. از آن سوى حامیان نظام کمونیستى شوروى میرزا کوچک خان را متهم کرده‏اند که از مرام توده‏هاى خلق نفرت داشته است میرزا کوچک خان بر حسب گرایش‌هاى مذهبى حرکات مشکوک احسان الله خان را به تندروى و افراطگرى او نسبت داد، تقى شاهین از این انتسابات برآشفت و نوشت کوچک خان در تلاش بود تا با ایجاد اختلاف در بین سران جنبش (حامیان کمونیسم) و یا لکه دار کردن آنها از طریق بهتان بافى و افترازنى آنان را کنار بزند و هم چنان مغرضانه به تکریم سردار محیى خائن و احسان الله خان و تکذیب سردار مظلوم جنگل پرداخت و نوشت: او ]میرزا کوچک خان[ چشم دیدن نزدیکى احسان الله خان نسبت به کمونیست‏ها و فداکارى وى در راه مبارزه ]؟! [را نداشت. بطور کلى کوچک خان علاقه‏اى به منافع توده‏هاى خلق نداشت، او شخصى بود خرافاتى، عوام، سالوس و مقام پرست]؟!![ که نمى‏توانست خود را از تأثیر زمین داران بزرگ ]؟!![ و روحانیون مرتجع ]؟!![ برحذر دارد. احسان الله خانِ (حامى کمونیست) اعتقادى به کوچک‏خان نداشت او به تزلزل و سازشکارى کوچک خان وقوف داشته و بارها شاهد تغییرات موضع‏گیرى‏هاى سیاسى او بوده است.۱۵

ابوالقاسم لاهوتى در مدتى که در ترکیه به حالت تبعید به سر مى‏برد افکار کمونیسم را قبول کرد و با این طرز تفکر به مخالفت با روحانیت پرداخت، کودتایى که در تهران وسیله رضاخان به عمل آمد وسیله تحریک او شد و هوس کودتا و فرماندهى کل قوا و فتح تهران و تشکیل جمهورى کرده بود، لاهوتى در خصوص مخالفت کمونیست‏ها و این که تصمیم گرفته بودند میرزا کوچک خان را ترور کنند اشعارى سروده که با واقعیت مطابقت ندارد ولى از این سروده‏ها مى‏توان به اختلاف عقیده بین حامیان کمونیسم و میرزاى متدین پى برد و فهمید که آنان چه نفرتى از وى داشته‏اند، وى در این اشعار نسبت‌هایى غرض‏آمیز به سردار جنگل داده که با شخصیت و اخلاقش موافق نیست: او را متهم کرده که از همراهى با رنجبران ابا داشته و براى احراز مقام کار مى‏کند و با اعتراف به یک تشکیلات پنهانى متعلق به حیدر عمر اوغلى معتقد است که میرزا او را زندانى و بعداً تیرباران کرد در صورتى که خلاف حقیقت است و قبل از اطلاع رهبر قیام جنگل او به دست مجاهدین کشته شد.۱۶

شخصى به نام س. ع. آذرى که ظاهراً تمایلات سوسیالیستى داشته است مى‏نویسد: نهضتى را که میرزا در رشت و جنگل ایجاد نمود به الوان مختلف رنگ‏پذیر شد… میرزا به مشورت عقیده نداشت رفته رفته استبداد رأى بر سایر صفاتش چیره شد، سخنان رفقاى صمیمى و باوفاى خود]؟![ را به هیچ مى‏گرفت کم کم غرور و خودسرى بر وجودش مستولى گردید تا سرانجام به ارتکاب قتل بى‏رحمانه حیدرخان عمو اوغلى مجاهد و دموکرات معروف شیرازه کار از دستش بیرون شد و در کوههاى طالش و خلخال از سرما سیاه گردید.۱۷

اظهارات این نویسنده که آمیخته به دروغ، اغراق و عارى از منطق و بدون مدرک و سند است خود مى‏تواند این واقعیت را به اثبات برساند که میرزا نه تنها به سوى بلشویک‏ها و هواداران آنها تمایلى نداشته بلکه به خاطر مخالفت با آنها این گونه در محاق مظلومیت و آماج تهمت و ملامت قرار گرفته است.

اسماعیل رائین میرزا کوچک خان و اطرافیانش را متهم کرده است که سیاستمدارانى ورزیده نبودند و مکتب انقلابى ندیده بودند و نتوانستند پایه صحیح یک نهضت انقلابى را بگذارند.۱۸ اما همین شخص در جاى دیگر مى‏نویسد: مجموعه اسناد آقاى شریفیان که همه را بى‏دریغ در اختیارم گذارده است… نشان دهنده این است که سازمان ادارى و نظامى جنگل بر پایه صحیح بنیاد شده بود و او در مراقبت از مهمانان ناخوانده (بلشویکان قفقازى و ارتش سرخ) دقت فراوان بکار مى‏برده است.۱۹

از نامه‏اى که میرزا کوچک خان در جواب نامه یک افسر قزاق روسى مستخدم ارتش ایران و رئیس قزاقخانه در تهران نوشته میزان شخصیت، عقاید و علو فکر و همت او تشخیص داده مى‏شود:

“… بنده به کلمات عقل فریبانه اعضاء و اتباع این دولت که منفور ملت‏اند فریفته نخواهم شد، از این پیش‏تر نمایندگان دولت انگلیس با وعده‏اى که به سایرین دادند و به یکبارگى قباله مالکیت ایران را گرفته، تکلیفم کردند، تسلیم نشدم مرا تهدید یا تطمیع از وصول به مقصودم باز نخواهد داشت وجدانم به من امر مى‏کند در استخلاص مولد و موطنم که گرفتار چنگال قهاریت اجنبى کوشش کنم… در قانون اسلام مدوّن است که کفّار وقتى به ممالک اسلامى مسلط شوند مسلمین باید به مدافعه برخیزند ولى دولت انگلیس فریاد مى‏کند من اسلام و انصاف نمى‏دانم باید دول ضعیفه را اسیر آز و کشته مقصود مشئوم خود سازم…”۲۰

این که ادعا شده میرزا کوچک خان از سیاستى قاطع پیروى نمى‏کرد و پاره‏اى از نویسندگان عدم قاطعیت او را معلول زمینه‏هاى تربیتى، اجتماعى و سوابق تحصیلى و احیاناً معتقدات محافظه کارانه او تلقى مى‏کنند۲۱ نیز با حقیقت تطبیق نمى‏کند و نویسنده‏اى که چنین نظرى دارد، چند سطر بعد، خود چنین تحلیلى را نقض مى‏نماید و مى‏نویسد: “در چهارم ژوئن ۱۹۲۰ میلادى جنگلى‏ها تشکیل حکومت انقلابى را تحت ریاست میرزا کوچک خان اعلام داشتند ولى چندى نگذشت که اختلاف نظرهاى شدیدى بین میرزا و بعضى از همراهان چپ‏گراى او پیش آمد بروز این اختلاف نظر، امرى کاملاً طبیعى و قابل انتظار بود چرا که بین طرز تفکر و روحیه و معتقدات رهبران گروههاى متشکله ائتلاف تفاوت‏ها و حتى تضادهاى آشکارى به چشم مى‏خورد… موضع میرزا کوچک خان و پیروانش بیشتر خصلت ضد استعمارى و ضد استبدادى و جنبه عدالت خواهى و تساوى‏طلبى بر اندیشه مذهبى داشت.۲۲ بدیهى است این گونه موضع‏گیرى بر علیه بیگانگان و حتى رفتار ستمگرانه دولت مرکزى و نیز حتى اختلاف در اندیشه و عمل با همکاران خود از سوى میرزا کوچک خان نمى‏تواند محافظه کارانه باشد و اگر اتخاذ این روش سیاسى معادل قاطعیت نمى‏باشد پس میرزا باید چه شیوه‏اى را پى مى‏گرفت؟ یکى از همکاران میرزاکوچک خان که بعدها بر سر اصول و معتقدات میرزا از وى فاصله گرفت و بر ضدش شورید مى‏گوید میرزا در مذاکرات و مانند آن به من تأکید مى‏کرد: خواهش مى‏کنم سطحى و سرسرى تصمیمى اتخاذ نکنى آن طورى که لازم است عمیقانه در این موضوع فکر کرده آن وقت تصمیم بگیریم.۲۳ نامه کوچک خان به رشیدالممالک خلخالى که از متحدین او بود و بعد به ارتش سرخ شوروى پیوست و با قواى بلشویک همراه شد نیز از قاطعیت و صلابت و موضع صریح این روحانى مبارز حکایت دارد: آقاى رشید الممالک مسلم است که پایه احساسات و تصورات شما مبنى بر شهوت‏رانى و جاه‏طلبى و ضعیف‏کشى و دشمن پَرورى است در این صورت هیچ وقت ایرادات ما، منطق ما و ادله ما، آتش حرص و آز و لهیب و تنعم التذاذ شما را منتفى نخواهد ساخت…۲۴

پى نوشت‏ها :

۱ . تاریخ مختصر احزاب سیاسى، ملک الشعراى بهار، ج۱، ص…

۲ . همان، ص۲۸٫

۳ . تاریخ هیجده سال آذربایجان، احمد کسروى، ص۸۱۲-۸۱۵٫

۴ . سردار جنگل، ص۴۴۰٫

۵ . مجله اطلاعات هفتگى، شماره ۵۲۴، سال یازدهم، اول شهریور ۱۳۳۰ ه.ش

۶ . سردار جنگل، ص۴۳۸ – ۴۳۹٫

۷ . مصاحبه با مهدى فرخ، مجله سپید و سیاه، شماره ۶۰۷، دهم اردیبهشت ۱۳۴۴ و نیز شماره ۶۰۸٫

۸ . تاریخ ایران، سرپرسى سایکس، ترجمه محمد تقى فخر داعى، ج۲، ص۷۴۹ و ۷۸۴٫

۹ . امپریالیزم انگلیس در ایران و قفقاز، دلسترویل، ص۴۱٫

۱۰ . شهید مدرس ماه مجلس، ص۲۰۵ – ۲۰۶٫

۱۱ . تاریخ بیدارى ایرانیان، حبیب الله مختارى، ص۱۵۱٫

۱۲ . علل سقوط رضا شاه، نعمت الله قاضى (شکیب)، ص۱۶۶ – ۱۶۷٫

۱۳ . سردار جنگل، ص۵ و ۴۵۴٫

۱۴ . قیام جنگل، ص۳۴- ۳۵٫

۱۵ . ظهور و سقوط سلطنت پهلوى، ج۲، ص۱۷۱٫

۱۶ . رقابت روسیه و انگلیس در ایران، ص۱۲۸ و ۱۹۰ به نقل از دیوان لاهوتى، چاپ مسکو، سال ۱۹۴۶ میلادى، ص۲۸٫

۱۷ . سردار جنگل، ص۴۳۳ – ۴۳۴؛ به نقل از کتاب بیرنگ، س. ع. آذرى.

۱۸ . مقدمه اسماعیل رائین بر یادداشت‏هاى میرزا اسماعیل جنگلى، ص۸٫

۱۹ . همان مقدمه، ص۳۷٫

۲۰ . رقابت روسیه و انگلیس در ایران، ص۶۹٫

۲۱ . پژوهشى درباره گیلان و تاریخ اجتماعى و اقتصادى آن (سرزمین میرزا کوچک خان)، دکتر احمد کتابى، ص۱۲۵ – ۱۲۶٫

۲۲ . همان، ص۱۲۶ – ۱۲۷٫

۲۳ . رقابت روسیه و انگلیس در ایران، ص۱۰۶٫

۲۴ . قیام جنگل ص۲۳۶٫

تنظیم ونگارش: حسین پسندیده

اشاره :

مدتى نسبتاً طولانى این افتخار را داشتم که بر سر سفره روحبخش سیره علوى بودیم و مولا عنایت کرد توانستیم در حد توان اندکمان از این سفره لذیذ بهره‏مند شویم.

اینک با پایان یافتن آن سلسله مباحث، بحثى جدید پیش رو داریم که عنوان آن “در آستان امامان علیهم السلام” مى‏باشد. در این مباحث برآنیم تا با الهام از زیارت جامع، ارزشمند و پرمحتواى جامعه، خوشه‏اى از درخت پربار معرفت امامان(ع) برچینیم.

“معرفت امامان” یک وظیفه حتمى و تردیدناپذیر هر دین باور است و بى‏تردید در این باب متنى کامل‏تر از زیارت جامعه نیست، در این زیارت به بیش از دویست و پنجاه ویژگى از ویژگیهاى امامان(ع) اشاره شده است.

مباحثى که پیش روى شماست تقریرى فشرده از سلسله دروسى است که در سال جارى (۱۳۸۰) روزهاى پنجشنبه در مدرسه فیضیه قم در محضر طلاّب حوزه علمیه قم داشته‏ام و هم چنان ادامه دارد این مباحث توسط برادر عزیز جناب ثقه الاسلام حسین پسندیده تدوین شده است.

امید که این برگ سبز شایسته تقدیم به محضر عاشقان ولایت باشد. انشاء الله.

سید احمد خاتمى

زیارت امامان (ع)

مدخل

امامت از دیدگاه شیعه، اصلى است پیوند خورده با نبوّت که تداوم وجودى نبوّت در آن تجسّم یافته است. مکتب اسلام خاتم الادیان است و پیامبر آن خاتم النبیین و تضمین کننده این خاتمیت، مسأله امامت است که همچنان تداوم بخش راه نبوّت است.

براین اساس باید به این اصل که اصل کاربردى در دیدگاه ماست، بهاء ویژه داده شود. تأکید فراوانى که در روایات در باب امام‏شناسى وارد شده است، از این رهگذر است، که اشاره به برخى از آنها مفید است.

الف: از یکى از صادقین علیهما السلام نقل شده است که فرمود: “لایکون العبد مؤمناً حتى یعرف الله و رسوله و الائمه کلّهم و امام زمانه، و یردّ الیه و یسلّم له، ثم قال: کیف یعرف الآخر و هو یجهل الاول؟!”۱ بنده مؤمن نخواهد شد مگر آن که خدا و رسولش و همه ائمه و امام زمانش را بشناسد و در امورش به امام زمان(عج) رجوع کند و تسلیمش باشد، سپس فرمود: چگونه ممکن است کسى امام خود را که امام زمان اوست بشناسد و امام اول را نشناسد (از این جهت همه امامان را باید شناخت)

شناخت امامان هم به دو صورت است:

یکى شناخت شناسنامه‏اى، که عبارت است از اطلاعاتى از قبیل: نام امام، نام پدر، همسر یا همسران، عدد اولاد، تاریخ ولادت، تاریخ شهادت و… این معرفت مفید است ولى نجات بخش نیست.

دیگرى معرفت نجات بخش است که از دو قسمت تشکیل شده است :

اول شناخت جایگاه امامان عندالله و نقش آنان در جهان هستى.

و دوم شناخت سیره اهل بیت علیهم السلام.

بحث ما در این مجال درباره قسمت اوّل این معرفت است که امامان و جایگاه والاى آنان را بشناسیم و در این راستا باید خود اهل بیت جایگاهشان را بیان کنند، چرا که بهترین معرّف آنان کسى جز خودشان نیست. آنچنان که در باب معرفت خداوند هم بهترین معرفت، معرفتى است که از ناحیه خود او باشد، فلذا در دعاى شریف ابوحمزه‏ثمالى این گونه بیان کرده است: “بک عرفتک و أنت دللتنى علیک و دعوتنی إلیک” از راه خودت تو را شناختم و تو مرا به خودت راهنمایى کردى و به سوى خودت خواندى.

براى تأمین این هدف زیارت شریف جامعه جایگاهى ویژه و والا داشته و مى‏توان گفت که بهترین و جامع‏ترین متن امام‏شناسى است.

این متن از امام‌هادى(ع) روایت شده است. از آنجا که این متن به عنوان زیارت جامعه است، ابتدا بحثى پیرامون زیارت تقدیم مى‏کنیم سپس به شرح متن آن مى‏پردازیم.

معناى زیارت

معناى زیارت، آنچنان که از مجموع آیات و روایات استفاده مى‏شود، این است که زیارت ارتباط روح‌هاست، همانطور که لقاء ارتباط جسم‏هاست. ممکن است چنین معنایى از لغت “زیارت” استفاده نشود ولى استعمال زیارت به خصوص در لسان پیامبر(ص) و امامان(ع) در این معناست.

مهم‏ترین قرینه در این رابطه زیارات از راه دور براى ائمه(ع) است و زیارت از راه دور چیزى جز ارتباط روحى نیست. بنابراین تعریف جامع از زیارت اینکه: زیارت عبارت است از ارتباط روحى با معصوم(ع).

آدابى هم که نقل شده گامى است براى ایجاد این ارتباط. اینکه گفته شده قبل از زیارت، وضو وغسل انجام دهید، سخن از طهارت جسم و روح است، اینکه گفته شده با آرامش و وقار به زیارت بروید، در جهت زمینه سازى ارتباط روحى با معصومین سلام الله علیهم اجمعین است.

مبانى زیارت

مبانى اعتقادى زیارت چیست؟

اگر آن مبانى شناخته شود زیارت تأثیر فزون‏ترى خواهد گذاشت و زائر با بصیرت بیشترى به زیارت محبوب خود خواهد پرداخت.

اولین و اساسى‏ترین مبناى زیارت، عشق به خداوند است. این که این همه انسان‏ها در جهان آمده‏اند و رفته‏اند، ولى تنها تعداد معدودى مورد توجّه، محبت و عشق قلب‏هاى سلیم قرار گرفته‏اند، نشأت گرفته از عشق اینان به خداوند است چرا که حبِّ محبوب و محبّ خدا، حبّ خداست. اینکه عشق به پیامبر(ص) و ائمه(ع) قلعه دلها را تسخیر کرده و دلهاى عاشق به گردشان طواف مى‏کنند همین جهت است، چرا که اینها عباد صالح خدا بودند. عشق به پیامبرى که بنده اوست “أشهد ان محمداً عبده و رسوله”، عشق به امیرالمؤمنین على بن ابى‏طالب(ع) که در عزت و سرافرازیش همین بس که بنده اوست “إلهى کفى بی عزّاً أن أکون لک عبداً”.

پس اولین مبناى زیارت، عشق به خداست و بدون آن زیارت بى‏معناست و از حدّ سیاحت فراتر نمى‏رود. فلذا عاشق خداست که هر ساله رنج سفر به بارگاه ملکوتى امام رضا(ع) را هموار مى‏کند و هر دم در شوق زیارت حرمین و عتبات عالیات مى‏سوزد، ولى آن کس که سیاحت مى‏کند این مکان‏ها برایش یک بار جاذبه دارد و بس. اما زائران آستان مقدّس امامان پیوسته به یاد آنها بوده و آرزوى زیارت تربت پاکشان را دارند.

دومین مبناى زیارت ابراز مودّت به اهل بیت است که مزد رسالت است: “قُل لا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلاّ الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبَى”۲ موده فى القربى مزد رسالت است و رفتن به زیارت اهل بیت در حقیقت اداء این دین است، دینى که در قبال رسالت بر گردن مسلمانان است. جایگاه این مودّت قلب است. امر قلبى نمود و بروز مى‏خواهد و یکى از جلوه‏هاى نمودِ مودّت زیارت است. در حقیقت کسى که به زیارت آل الله مى‏رود، مودّت قلبى خود را ابراز مى‏کند.

از دیگر جلوه‏هاى ابراز مودّت، که اشاره به آن خالى از لطف نیست، شاد بودن در شادى اهل بیت و محزون بودن در غم ایشان است.

از دیگرراههاى ابراز مودت، نامگذارى نام اهل بیت، بر فرزندان است. نامگذارى نشان از علاقه است لذا در بین طاغوتى‏ها، نام‏هاى طاغوتى بازار گرمى دارد. مثلاً در آگهى‏هاى تسلیت، گاهى امضا کنندگان همه داراى اسم‏هاى غربى هستند که مى‏فهماند این شخص حال و هواى دیگرى داشته است و گاهى هر چه هست، نام پیامبر(ص) و بچه‏هاى پیامبر(ع) است که نشان دهنده ارادت این شخص به اهل‏بیت است. از روایات استفاده مى‏شود که اهل بیت دوست داشتند در هر خانه‏اى نام پیامبر و اهل بیت(ع) وجود داشته باشد. بعضى مى‏گویند اسم پدرم یا مادرم یا خواهرم یا برادرم چنان بوده و حال زیبا نیست که نام پسرم را و یا دخترم را همین بگذارم، در حالى که سیره امامان اینگونه نبوده است.

امام سجاد(ع) مى‏فرماید: روزى در مدینه، مروان مرا دید و پرسید اسمت چیست؟

گفتم: على.

پرسید نام برادرت چیست؟

گفتم: على.

پرسید نام برادر دیگرت چیست؟.

گفتم: على!

مروان گفت: على و على، چرا همه را پدرت به اسم على نامگذارى کرده است؟!

سپس به خدمت پدر بزرگوارم (سیدالشهدا) رفتم و جریان را نقل کردم، که پدرم فرمودند: واى بر مروان! اگر صد پسر براى من متولد شود، دوست دارم هیچ نامى جز على برایشان قرار ندهم.۳

به هر حال مودّت فى القربى مزد رسالت است و زیارت اداء این دین است.

سومین مبناى زیارت، اعتقاد به حیات پیامبر(ص) و ائمه(ع) است. ما معتقدیم امامان و پیامبر(ص) زنده‏اند و حیاتى معنادارتر از حیات مادى دارند، وقتى شهدا زنده هستند “وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاء عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ”۴ پیامبر(ص) و حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها و امامان معصوم علیهم السلام امام شهیدانند.

بعضى “بَلْ أَحْیَاء عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ” را به معناى زنده یادى و زنده بودن خاطراتشان معنا کرده‏اند که:

سعدیا مرد نکونام نمیرد هرگز

مرده آن است که نامش به نکوئى نبرند

این گرچه قابل انکار نیست، ولى حیات شهیدان فوق این است، حیاتى را که قرآن مطرح مى‏کند حیاتى واقعى‏تر از این حیات مادى است. منتهى ما محبوس چهارچوبه طبیعتیم و آن حیات مافوق را نمى‏فهمیم. به جهت همین اعتقاد است که در اذن دخول ائمه(ع) مى‏گوئیم: “أشهد انّک تسمع کلامی و تردّ سلامی” شهادت مى‏دهم که کلامم را مى‏شنوى و سلامم را پاسخ مى‏دهى.

این ابراز اعتقاد به حیات ائمه(ع) است. لذا در روایات فراوان وارد شده است که زیارت بعد از موت ائمه(ع) مانند زیارت زمان حیات است.

نقش زیارت

تأثیر و نقش زیارت در زندگى فردى و اجتماعى را مى‏توان در سه حوزه تربیت، سیاست و معرفت تبیین کرد.

الف: نقش تربیتى زیارت:

تربیت نیاز به دو رکن اساسى دارد:

اول: برنامه.

دوم: الگو.

این که چگونه، با چه راهکارهایى و طبق چه الگویى یک نظام تربیتى داشته باشیم، قرآن و سنّت، برنامه تربیتى را مطرح کرده‏اند و ائمه(ع) الگوى تربیتى اسلام هستند، و زیارت آنان باعث توجه به این الگوهاست، البته هر کس به اندازه فهم خودش الگو مى‏گیرد.

یکى امام رضا(ع) را به عنوان ضامن آهو و امام رئوف مى‏شناسد و به همین اندازه براى او جنبه الگویى دارد، دیگرى نکات اخلاقى زندگى امام در نظرش پیوسته جلوه دارد، تواضع امام، گذشت امام، ساده زیستى امام و… دیگرى معارف امام رضا(ع) را مى‏فهمد و دیگرى به باور ولایت تکوینى ائمه(ع) مى‏رسد و… هر چه سطح معرفت بالاتر بیاید، الگو پررنگ‏تر مى‏شود.

آن اصل ثابتى که در همه زیارت‌هاست، الگو بودن اهل بیت(ع) است. اگر بخواهیم یکجا تمام اخلاق اسلامى، رابطه درست با خدا، رابطه درست با مردم، رابطه درست با نفس و… را ببینیم، باید اهل بیت را مدّ نظر گرفت، چرا که آنچه خوبان همه دارند این گلهاى جهان هستى به تنهایى دارند. پس زیارت در حقیقت یک کلاس اخلاق است.

ب: نقش سیاسى زیارت:

زیارت، اعلان بیعت با آرمان امامان(ع) است. در کمتر زیارتى است که مضامینى مانند این مضامین نباشد: “انّى سلمٌ لمن سالمکم و حربٌ لمن حاربکم و ولىّ لمن والاکم و عدوٌّ لمن عاداکم”۵ قرینه نقش پررنگ سیاسى زیارت امامان، برخورد خلفاى جبّار با آن است. گنبد و بارگاه أبى‏عبدالله(ع) چه تأثیرى دارد که متوکّل مى‏گوید: تربت ابى‏عبدالله(ع) را ویران کنید و شخم بزنید؟!۶

تأثیرش این است که هر که به زیارت ابى‏عبدالله(ع) مى‏آید سرتاپایش ضد ظلم و طغیان مى‏شود و تجسّم ظلم و طغیان متوکّل عباسى است، پس برخورد مى‏کند.

در تاریخ نقل شده است که متوکل آوازه خوان‏هائى داشت که مجالس عیش او را گرم مى‏کردند! یکبار پرسید سرپرست آوازه خوان‏ها کجاست؟ گفتند: به زیارت سیدالشهدا رفته است.

گفت: عجب! در دستگاه ما و زیارت سیدالشهدا! آن هم سرپرست آوازه خوان‏ها!!

بلافاصله دستور مى‏دهد آن تربت را ویران کنند و هر کس به زیارت سیدالشهدا مى‏رود، او را به زندان انفرادى بیندازند.

ج: نقش معرفتى زیارت:

بهترین راهى که اهل بیت (ع) براى معرفت خودشان برگزیده‏اند، زیارت‏هاى مأثوره است.

زیارت‏هاى مأثوره را نباید فقط به قصد ثواب خواند، گرچه ثواب فراوان دارد، بلکه باید با این دید به زیارت‏نامه‏ها نگاه کرد که این‏ها (البته زیارتنامه‏هاى مأثوره) متون امام‏شناسى هستند.

زیارتنامه‏ها دو دسته هستند:

یک دسته زیارت نامه‌هایى که براساس کلیّات، توسط علما انشاء شده است.

صاحب جواهر(ره) در آخر بحث “حج”، کلیاتى دارد که هر کدام از اولیاى خدا را خواستید زیارت کنید، به این صورت زیارت کنید.

براساس آن کلیات، زیارتنامه‌هایى تهیه مى‏شود و غالب زیارت امزاده‏ها – بجز اندکى – اقتباس از آن است.

دسته دوم: زیارت‌هایى است که خود ائمه(ع) انشاء کرده‏اند مانند: زیارت امین الله، زیارت عاشورا، زیارت اربعین و دیگر زیارت‏هاى معتبر.

فلذا براى معرفى نهضت سیدالشهدا(ع) هم، هیچ متنى جامع‏تر از زیارت نامه‏ها نیست.

جامع‏ترین متن حسین‏شناسى، همین زیارت عاشورا و زیارت اربعین است. با این زیارات اهداف سیدالشهدا، دشمنان سیدالشهدا و دوستان سیدالشهدا را مى‏توان شناخت.

بنابراین زیارت و زیارتنامه‏ها کانون معرفت اهل بیت(ع) هستند و زیارت جامعه از کاملترین آنها است.

شبهات پیرامون زیارت

وهّابیت به تبع “ابن تیمیه” زیارت را شرک تلقّى کرده‏اند و مى‏گویند کسى که به زیارت پیامبران و امامان(ع) مى‏رود گویا آنها را مى‏پرستد و تعدادى روایات جعلى هم نقل کرده‏اند و از این طریق قصدى جز اغواگرى ندارند.

پاسخ اجمالى اینکه، استدلال اینها بدین شکل است: زیارت پرستش است و پرستش غیر خدا ممنوع و شرک است، پس زیارت ممنوع و شرک است، در حالى که در مقدمه اول این قیاس مغالطه‏اى صورت گرفته و آن برابرى زیارت و پرستش است که شیعه به هیچ نحوى به آن معتقد نیست. زیارت تنها ابراز عشق و علاقه است و حتى مورد تأکید شخص پیامبر(ص) هم بوده است.

مرحوم علامه امینى در کتاب گرانقدر “الغدیر”، ۲۲ حدیث از ۱۸۶ کتاب و منبع اهل سنّت، نقل مى‏کند که پیامبر خود به زیارت ترغیب فرموده‏اند مانند:

عن عبدالله بن عمر مرفوعاً عن النبی(ص): “من زار قبری وجبت له شفاعتی”۷ هر کس قبرم را زیارت کند، شفاعتش بر من واجب مى‏شود.

عن ابى هریره مرفوعاً عن النبى(ص): “من زارنى بعد موتى فکانّما زارنى و اناحىّ و من زارنى کنت له شهیداً و شفیعاً یوم القیامه”۸ آن کس که بعد از مرگم مرا زیارت کند، آنچنان است که در زمان حیاتم مرا زیارت کرده است و آن کس که مرا زیارت کند، من گواه و شفیع او در قیامت خواهم بود.

ایشان ۴۲ گفتار هم از علماى اهل سنّت، در باب مشروعیّت زیارت نقل مى‏کند که به ۲ مورد اشاره مى‏شود:

قال القاضی عیاض المالکى(المتوفى۵۴۴(: “و زیاره قبره(ص) سنه مجمع علیها، و فضیله مرغّب فیها”۹ قاضى عیاض مالکى گفته است: زیارت قبر پیامبر(ص) سنتى است که بر جوازش همه متفق بوده و فضیلتى مورد ترغیب است.

قال ابن هبیره (المتوفى ۵۶۰): “اتفق المالک والشافعى و ابوحنیفه و احمد بن حنبل، على انّ زیاره النبى(ص) مستحبه”۱۰ ابن هبیره گفته است امامان فقهى اهل سنت مالک و شافعى و ابوحنیفه و احمد بن حنبل همه متفق اند که زیارت پیامبر(ص) مستحب است.

پس از بیان این مقدّمات، مقتضى است بحث درباره زیارت جامعه را آغاز کنیم و البته قبل از بررسى متن آن، بررسى سند آن الزامى است.

سند زیارت جامعه

زیارت جامعه در کتب روایى و منابع حدیثى فراوانى نقل شده است که از اهمّ آن‏ها مى‏توان به این موارد اشاره کرد:

۱- من لایحضره الفقیه، باب ما یجزى من القول عند زیاره جمیع الائمه(ع)، ج۲، ص۶۰۹، ح۳۲۱۳٫

۲- تهذیب الاحکام، باب زیارت جامعه لسائر الشهداء على اصحابها السلام، ج۶، ص۹۵، ح۱٫

۳ – وسائل الشیعه، باب استحباب الغسل لزیاره امیرالمؤمنین علیه السلام، ج۱۴، ص۳۹۰، ح۱۹۴۴۵٫

۴- مستدرک الوسائل، باب نوادر مایتعلق بابواب المزار، ج۱۰، ص۴۱۷، ح۱۲۲۷۴٫

۵- بحارالانوار، ج۹۹، ص۱۲۷٫

۶ – عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۲۷۲٫

سندى که مرحوم شیخ در کتاب من لایحضره الفقیه آورده است به این شکل است:

“روى محمد بن اسماعیل البرمکى قال: حدثنا موسى بن عبدالله النخعى قال قلت لعلى بن محمد علیه السلام…”

اما محمد بن اسماعیل برمکى، درباره‏اش دو نظریه موجود است. در رجال نجاشى با این تعبیر از او یاد شده است “کان ثقهً مستقیماً”، او مورد اطمینان و پیرو مکتب اهل بیت(ع) بوده است.

لکن در رجال ابن الغضائرى او را ضعیف شمرده است.

در رجال ابن داود پس از بیان این دو نظریه مى‏گوید: “والثقه ارجح” مرحوم علامه هم در این مورد پس از بیان اختلاف در شأن او، توثیقش را ترجیح مى‏دهد. مرحوم حضرت آیه الله خویى(قده) به ذکر اسم او کفایت کرده است.

اما در مورد موسى بن عبدالله نخعى، تقریباً در هیچ کتاب رجالى در موردش توضیح داده نشده است. مرحوم خوئى هم فقط نام او را آورده است.

نکته‏اى که باید متذکر شد اینکه در توثیق روایات نباید تنها به سند اکتفا کرد، بلکه در کنار سند، محتوا و متن را هم باید دید. اگر در موردى سند ضعیف باشد، امّا متن محکم و متقن باشد، به طورى که جز از عهده معصوم برنیاید، آن روایت اخذ کردنى است. چنانچه در سند صحیفه سجادیه راوى (موسى بن متوکل بن‌هارون) ثقه نیست ولى این ضرر به جایگاه صحیفه نمى‏زند، زیرا مضمون بلند صحیفه به گونه‏اى است که جز امام معصوم(ع) کسى عُرضه انشاء آن را ندارد و ما یقین داریم از امام سجاد(ع) است. فلذا در سند “زیارت جامعه” هم اگر خدشه کنند که از موسى بن عبدالله نخعى اسمى در کتب رجال نیامده و مجهول است، متن بلند زیارت جامعه، گویاى صدور آن از معصوم است.

بنابراین تردیدى در انتساب آن به امام‌هادى(ع) نیست، و این روایت، که به علّت مضامین بلند و جامع، کاملترین متن امام‏شناسى است، مستند، محکم و متقن است.

ادامه دارد

پى نوشت‏ها :

۱) الکافى، ج۱، باب معرفه الامام والرد الیه، ح۲، ص۱۸۰٫

۲) شورى، ۲۲٫

۳) الکافى، ج۶، ص۱۹، ح۷؛ بحارالانوار، ج۴۴، ص۲۱۱٫

۴) آل عمران، ۱۶۹٫

۵) زیارت پر فیض عاشورا.

۶) مقاتل الطالبین، ص۳۹۵٫

۷) الغدیر، باب زیاره المشاهد المشرفه، ج۵، ص۱۴۳٫

۸) الغدیر، باب زیاره المشاهد المشرفه، ج۵، ص۱۵۶٫

۹) همان، ص۱۶۶، به نقل از الشفاء بتعریف حقوق المصطفى، ج۲، ص۱۹۴٫

۱۰) همان، ص۱۶۷، به نقل از المدخل لابن الحاج، ج۱، ص۲۵۶٫

امیر حمزه مهرابى

بسم الله الرحمن الرحیم

“چکیده”

عملکرد سازمان حاصل تعامل سه منبع (فیزیکى، مالى و انسانى) است. منابع فیزیکى و مالى، خود بخود باعث تولید نمى‏شوند، بلکه این امر زمانى حادث مى‏شود که عنصر انسانى وارد عمل شود هرچند کمتر از یک قرن و نیم از توجه به منابع انسانى به شکل علمى وتخصصى نمى‏گذرد، ولى توجه به انسان به عنوان منبعى ارزشمند، از قدیم الایام در سیره انبیاء و تمدن‏هاى باستانى متداول بوده است. بسیارى از دانشمندان غربى مدعى هستند که طرح مدیریت منابع انسانى، از ضروریات صنعتى شدن جامعه و تشکیل سازمان‏هاى عظیم تولیدى مى‏باشد اما در این مقاله نشان داده شده است که چهارده قرن پیش مدیریت منابع انسانى حتى به شکل تخصصى و علمى آن در قول و فعل امیر مؤمنان (ع) و سایر معصومین علیهم السلام متجلى شده است بگونه‏اى که تمامى فرایند مدیریت منابع انسانى از اقیانوس علم و معرفت این بزرگان قابل بازیابى است. با این فرض این نوشته در ۸ بخش به شرح زیر تنظیم و براى هر بخش زیر مجموعه‏هایى معرفى شده است:

بخش اول شامل مقدمه و تعریف و تاریخچه و سپس بخش‏هاى تجزیه و تحلیل و شرح شغل، برنامه‏ریزى نیروى انسانى، کارمند یابى و گزینش، آموزش، ارزشیابى عملکرد، سیستم حقوق و پاداش، انضباط و اصلاح رفتار کارکنان و بازنشستگى.

در پایان ترجمه حدیثى از امام على (ع) نیز به عنوان ماحصل این گفتار به نکته دانان و سخن سنجان هدیه مى‏شود. آنجا که مى‏فرماید: (پس مقدار رنج هر یک را در نظر دار و رنج یکى را به حساب دیگرى مگذار و در پاداش او به اندازه رنجى که دیده و زحمتى که کشیده کوتاهى مکن، مبادا بزرگى کسى موجب شود که رنج اندک او را بزرگ شمارى و فرودى رتبه فردى سبب شود کوشش سترگ وى را خوار به حساب آورى.)”نهج البلاغه، نامه ۳۵”

“فهرست عناوین”

عنوان صفحه

چکیده

مقدمه ۱

مفهوم مدیریت منابع انسانى ۲

تاریخچه مدیریت منابع انسانى ۳

“بخش اول”

تجزیه و تحلیل و شرح شغل

ضرورت شرح شغل ۶

فواید طراحى شغل ۶

شرایط احراز شغل ۷

روشهاى تجزیه و تحلیل و طراحى شغل ۸

واگذارى هر شغل به اهلش ۹

“بخش دوّم”

برنامه ریزى نیروى انسانى

اهمیت برنامه ریزى ۱۰

فواید برنامه ریزى ۱۱

لوازم برنامه‏ریزى ۱۲

“بخش سوم”

کارمندیابى و گزینش

ضرورت گزینش ۱۳

معیارهاى گزینش ۱۴

روش نقل و انتقالات کارکنان ۱۶

“بخش چهام”

آموزش

ضرورت آموزش ۱۸

آموزش و افزایش کارایى ۱۹

آموزش قبل از اشتغال به کار ۲۰

“بخش پنجم”

ارزشیابى عملکرد

ضرورت ارزیابى عملکرد ۲۱

صفات ارزیاب ۲۲

هدف ارزشیابى ۲۲

معیارهاى عمومى ارزیابى عملکرد ۲۳

انواع ارزیابى ۲۳

ارزیابى غیر ضرورى ۲۴

ضرورت محرمانه بودن پرونده ارزیابى ۲۴

“بخش ششم”

حقوق و دستمزد و پاداش

– تعیین میزان حقوق و دستمزد قبل از بکارگیرى ۲۶

– زمان پرداخت حقوق و دستمزد ۲۶

– معیارهاى پرداخت مزد ۲۷

– فواید بکارگیرى نظام حقوقى صحیح ۲۹

– ضرورت پرداخت پاداشهاى غیر نقدى: ۳۰

بخش هفتم

انضباط و اصلاح رفتار کارکنان

– ضرورت اعمال تشویق و تنبیه ۳۱

– ترجیح تشویق بر تنبیه ۳۱

– پرهیز از افراط در تشویق و تنبیه ۳۲

“بخش هشتم”

بازنشستگى

– پرداخت مستمرى به بازنشستگان ۳۳

– استفاده از تجربیات بازنشستگان ۳۴

منابع و مأخذ ۳۵

مقدمه:

فرهنگ اسلام سرشار از بهترین شیوه‏ها و روشهاى پیشرفته مدیریت است. قدرت و تأثیر این مدیریت عالى بوده که در عصر پیامبر اکرم (ص) و دوران ائمه اطهار (ع) از جامعه‏اى فقیر و ناتوان که گرفتار جنگهاى قومى و قبیله‏اى بر سر مسائل و مفاخر بى ارزش بودند، جامعه‏اى نوین و متعالى ساخت،به طورى که در مدت کوتاهى توانست بر بزرگترین امپراتورى‏هاى زمان خود پیروز گردیده، خود حکومت و تمدن عظیمى را پى‏ریزى نماید.

بهترین روش‏ها و دستورات اداره و هدایت انسان‏ها، در گفتار و کردار پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار(ع) گرد آمده است و هرکس بنا به بضاعت خویش از این خرمن گوهربار، خوشه‏اى چیده است. کتابهایى چون سیاست نامه خواجه نظام الملک، نصیحت الملوک غزالى، قابوسنامه امیر عنصرالمعالى، چهار مقاله نظامى عروضى، شاهنامه فردوسى، گلستان و بوستان سعدى و… هریک متأثر از ارشادات معصومین (ع) به روش‏هاى هدایت انسان‏ها و آیین اداره ملک و مملکت اشاراتى

نموده‏اند. عنصر المعالى در قابوسنامه مى‏نویسد:

“شغل را به سزاوار شغل ده، و کسى که نه مستحق شغل باشد وى را مفرماى، چنانکه کسى شرابدارى را شاید، فرّاشى مفرماى و آنکه خزینه دارى را شاید، حاجبى مده و…”۱

و سعدى علیه الرحمه مى‏فرماید:

ندهد هوشمند روشن رأى

به فرومایه کارهاى خطیر

بوریاباف اگرچه بافنده است

نبرندش به کارگاه حریر

و مولوى نیز در این زمینه مى‏فرماید:

هرکسى را بهر کارى ساختنتد

میل آن را در دلش انداختند

دست و پا بى‏میل جنبان کى شود؟

خار و خس بى‏آب و بادى کى رود؟

گویا این بزرگان کارشناسان امور مدیریتى بوده‏اند که وظیفه اصلى آنها نگارش شرح شغل و طراحى و برنامه ریزى نیروى انسانى بوده است.اما این نمى‏تواند باشد جز نتیجه تلمذشان از محضر شریف معصومین (ع)

ما نیز برآنیم تا در باب “مدیریت منابع انسانى” از گلستان کلام امیر المؤمنین (ع) گلى برچینیم تا رایحه دل‏انگیز آن راهگشاى مشتاقان تعالى انسان‏ها وجامعه اسلامیمان باشد. در ابتداى امر کام جان را به کلام بزرگ رهبر و مدیر تاریخ، امام على(ع)، معطر مى‏سازیم که فرمودند:

“التّلطّف فى الحیله اجدى من الوسیله”۲ (ظرافت و دقت در برنامه‏ریزى بهتر از امکانات و وسیله است.)

در صفحات آتى کوشیده‏ایم از میان صدها حدیث و روایت جمع‏آورى شده، معدود بیانات گلچین شده‏اى که بیشتر به بحث ما مربوط مى‏شود، تقدیم نماییم.

مفهوم مدیریت منابع انسانى

(مدیریت منابع انسانى)۳ اصطلاحى نسبتاً جدید است که از دهه ۱۹۷۰م به بعد مطرح گردیده است. صاحب‏نظران مدیریت در بیان مسائل انسانى سازمان از واژه‏هاى مختلفى مانند، “کارگزینى”،”اداره امور کارکنان”، “مدیریت نیروى انسانى”،” روابط صنعتى”، “مدیریت اداره امور کارکنان و منابع انسانى” استفاده نموده‏اند.

از سوى صاحب‏نظران، براى این اصطلاح تعاریف زیادى ارئه شده است که ما به اقتضاى بحث، به ارائه دو تعریف از این تعریف‏ها بسنده مى‏کنیم.

دکتر اسفندیار سعادت مى‏نویسد:”مدیریت منابع انسانى را شناسایى، انتخاب، استخدام، تربیت و پرورش نیروى انسانى به منظور نیل به اهداف سازمان تعریف کرده‏اند و منظور از منابع انسانى یک سازمان، تمام افرادى است که در سطوح مختلف سازمان مشغول به کارند”.۴

دکتر سیدجوادین به نقل از درانا و تیچى۵ بعنوان جدیدترین تعریف از مدیریت منابع انسانى مى‏نویسد، “مدیریت اداره کارکنان و منابع انسانى عبارت است از، شناسایى اهمیت نیروى کار سازمان بعنوان یک عنصر حیاتى در کسب اهداف سازمانى و استفاده چندگانه در فعالیت‏ها و کارکردهاى منابع انسانى به گونه‏اى که به طور مؤثر و منصفانه‏اى منافع فردى کارکنان، سازمان و جامعه را تضمین نماید.”۶

وظایف مدیریت منابع انسانى:

هر چند در تعریف اول، به نحوى به وظایف مدیریت منابع انسانى اشاره شده است ولى براى تصریح و تأکید بیشتر بطور جداگانه به آنها اشاره مى‏کنیم. شایان ذکر است که فصل بندى این تحقیق نیز بر اساس وظایف مندرج در کتاب دکتر سعادت صورت گرفته است که عبارتند از:

۱- تجزیه و تحلیل و شرح شغل

۲- برنامه‏ریزى نیروى انسانى

۴- فرایند آموزش

۵- ارزشیابى عملکرد

۶- حقوق و دستمزد و پاداش

۷- انضباط و اصلاح رفتار کارکنان

۸- بازنشستگى

تاریخچه مدیریت منابع انسانى

اداره نیروى انسانى از قدیمى‏ترین مباحث بشرى است زیرا از آن روزى که انسان حیات یافت و در زمین به تشکیل خانواده و اجتماعات اولیه همت گمارد، اندیشه اداره افراد خانواده و یا جوامع اولیّه در ذهن او مطرح بوده است. واحدهاى کوچک انسان اولیّه مانند خانواده، قبیله و… گرچه داراى سادگى ویژه‏اى بودند و پیچیدگى جوامع امروزى را نداشتند، امّا به یک نفر اداره کننده که دیگران از قدرت فکرى، جسمى، بیانى، سنى و رفتارى او متأثر باشند و ارشادات او را پذیرا باشند، نیازمند بوده‏اند.

به فرموده مرحوم علامه‏طباطبایى (ره): “اولین کسانى که به طور گسترده آدمیان را به اجتماع دعوت کرده و به طور مستقل به حفظ اجتماع و اداره انسان‏ها توجه داشتند، پیغمبران بودند.”۷

در حقیقت دعوت به اتحاد در اجتماع و برنامه ریزى اداره امور انسان‏ها براى اولین مرتبه از حضرت نوح (ع) که داراى کتاب و شریعت بوده شروع و آنگاه حضرت ابراهیم (ع) و پس از آن حضرت موسى (ع) و حضرت عیسى (ع) به طور دامنه‏دارترى عهده‏دار این راه شدند. اما باید گفت اسلام تنها دینى است که با صراحت و به طور همه جانبه، اداره جامعه انسانى را پایه و بنیان گذاشت و براى همه شئون اجتماع بشر برنامه‏ریزى کرد. شخص پیامبر اسلام (ص) علاوه بر نقش رسالت، به عنوان حاکم و مدیر و فرمانده‏اى توانمند توانست در کمترین مدت و با حداقل ضایعات به موفقیتهاى بزرگى دست یافته و از جهت اداره انسانى، آنچنان توانا عمل نمودند که از یک جامعه نیمه وحشى، تمدنى بزرگ را بوجود آوردند و از قبایل پراکنده عرب توانستند امتى بزرگ را تشکیل دهند. با برپایى حکومت پنجساله علوى در گستره وسیعى از دنیاى آن روز، الگویى عینى از حاکمیت الهى مجسم گردید.

البته در جوامع قدیم نیز رشحاتى از توجه به اداره نیروى انسانى وجود داشته است.”در رم باستان مدیران امور کارکنان موظف بودند که افراد مستعد را براى گلادیاتورى جذب نمایند، آنها را به درستى انتخاب نموده و تحت آموزش قرار دهند و وظایف آنها را مشخص نمایند. حتى نوعى سیستم ارزیابى عملکرد و پاداش را پیش‏بینى کرده بودند که ضعیف‏ترین آدم یا آدم‏هایى فاقد تمایل، را برانگیزانند.”۸

ایرانیان باستان نیز جهت اداره انسانى به نکات عمده‏اى جهت رعایت روابط انسانى، رعایت عدالت در کار، آشناسازى کارکنان به وظایف و استفاده بهینه از زمان، اشاره داشته‏اند چنان که گزنفون مى‏نویسد:

“تأکید به استفاده از طرح جا و مکان، مطالعه زمان و حرکت توسط کورش پادشاه هخامنشى، اصولى بوده‏اند که او را در اداره کشور بزرگ ایران و ارتش نیرومندش یارى مى‏داد.”۹

در زمان ساسانیان، تشکیلات ادارى انسجام بیشترى داشته تا آنجا که براى اداره امور مختلف، تشکیلات و افرادى خاص به آن اختصاص داشته‏اند. آثار به جا مانده از مصر باستان نیز حاکى از اعمال دقیق و پیچیده اداره امور کارگران مى‏باشد.

على اى حال، هر چند فعالیت‏هاى امور کارکنان ریشه در دوران باستان دارد و بشر همیشه با نوعى انتخاب، گزینش، ارزشیابى، جبران خدمات و… روبرو بوده است اما در حقیقت از اواخر قرن نوردهم و اوایل قرن بیستم است که نخستین نشانه‏هاى رسمى مدیریت منابع انسانى به صورت تخصصى، در مدیریت مطرح گردید. ویژگى این برهه تاریخى، انقلاب صنعتى و هجوم کارگران به سوى کارگاه‏ها و کارخانه‏هاست. اما با مکانیزه شدن وسیع تولید، ماشین آلات و ابزار نسبت به نیروى انسانى، اهمیت بیشترى یافتند و نقش کارگران در سطح مراقبت و یا راه‏اندازى ماشین‏ها محدود شد. عدم اطمینان از داشتن شغل دائمى، مشکل بالا رفتن سن،

احساس فقدان امنیت، عدم تأمین اقتصادى و ابهام در سرنوشت بازنشستگان و… همگى موجب نگرانى روز افزون کارگران گردید.

این فرایند موجب نارضایتى کارکنان و شکل‏گیرى جنبش‏هاى کارگرى شد که این‏ها نیز به نوبه خود کشمکش بین کارفرمایان و کارگران را به دنبال داشت. این رویدادها، مدیران را بر آن داشت تا به جستجوى شیوه‏هاى جدیدتر و کارآمدترى براى اداره امور کارکنان خود، بپردازند.

بکارگیرى توصیه‏هاى مدیریت علمى تیلور۱۰ در کوتاه مدت به آرامش نسبى کارخانه‏ها و افزایش بازدهى آنها کمک کرد ولى نگاه ماشینى به انسان و عدم توجه به جنبه‏هاى انسانى و انگیزشى کارکنان، موجبات ناخشنودى کارگران را فراهم ساخت و اتحادیه‏هاى کارگرى به شکل منسجم‏تر و فعالتر عرض‏اندام کردند.

براى خنثى کردن این تلاشها، کارفرمایان توجه بیشترى به امور رفاهى کارکنان معطوف داشتند. به موازات این عطف توجه، تلاش براى افزایش بهره‏ورى منجر به انجام تحقیقاتى در کارخانه‌هارثورن۱۱ گردید. تلاشى که به نهضت روابط انسانى معروف گشت.

التون مایو۱۲ از تحقیقاتش نتیجه گرفت که ایجاد روابط انسانى میان کارگران و سرپرستان و توجه به نیازهاى اجتماعى و روحى کارکنان، عامل مهم و تعیین کننده در افزایش تولید و کارآیى کارکنان محسوب مى‏شود. به دنبال ارائه دیدگاه‏هاى “سیستمى” و “نظریه‏هاى اقتضایى” نگرش سازمان‏ها و مدیران عالى نسبت به نیروى کار دگرگون شده و کارکنان سازمان، از تعریف کهنه و نارساى دوره پس از انقلاب صنعتى رها شده و با تعریف تازه “منابع پر ارزش” شناخته مى‏شوند.

هم اکنون سازمان‏هاى صنعتى، بازرگانى و حتى خدماتى، بیش از پیش براى بالا بردن میزان بهره‏ورى به افزایش توان تخصصى، رضایت و دلبستگى منابع انسانى خود، روى آورده‏اند و بهره‏ورى را با بهبود بخشیدن به کیفیت زندگى کارکنان مربوط ساخته‏اند.

نکته قابل توجه این است که غرب با آن همه ادعا فقط چند دهه است که رسیدگى به امور کارکنان را مورد توجه قرار داده است (آن هم نه به احترام انسانیت انسان، بلکه به هدف بهره‏کشى هرچه بیشتر از او) اما دین مبین اسلام بیش از چهارده قرن قبل، عالى‏ترین توجه و انسانى‏ترین عنایت را به ساحت انسان روا داشته است.

در اینجا ما به عنوان نمونه‏اى از تکریم انسان توسط رهبران دین اسلام به نکاتى از مدیریت منابع انسانى، از دیدگاه امیرالمؤمنین (ع) اشاره مى‏کنیم و در محدود مواردى نیز از سخنان سایر معصومین (ع) بعنوان اینکه کلهم نورٌ واحد، بهره خواهیم برد.

بخش اول

تجزیه و تحلیل و شرح شغل

ضرورت شرح شغل

قال امیرالمؤمنین (ع):واجعل لکلّ انسانٍ منْ خدمک عملاً تأخذ به فانّه احرى الاّ یتواکلوا فى خدمتک”۱۳

(براى هریک از زیر دستان و کارکنان خود شغل و وظیفه‏اى خاص و مشخص تعیین کن، تا او را نسبت به همان کار موأخذه و بازپرسى کنى، زیرا این روش سزاوارتر است، تا اینکه کارهایت را به یکدیگر وا نگذارند.)

از این روایت بخوبى مشخص مى‏شود که بایستى براى هر یک از نیروهاى زیر دست یک کار مشخص همراه با حدود و ثغور آن تعیین کرد تا هم فرد بداند چه وظیفه‏اى براى وى در نظر گرفته شده است و هم مدیر بتواند نظارت خود را اعمال نماید. بدیهى است در صورت عدم واگذارى وظیفه‏اى خاص به فرد معین، تشویق و تنبیه میسر نخواهد شد، تمیز خادم و خائن از یکدیگر امکان‏پذیر نیست، مدیر نیز قادر نخواهد بود، میزان دستیابى به اهداف را پیش‏بینى نماید و در صورت بروز کاستى و اهمال در انجام وظیفه، هر یک از کارکنان تقصیر را به گردن دیگرى مى‏اندازد. این حالت مى‏تواند به یک بحران اساسى در سازمان تبدیل شود چرا که کارها و وظایف معطل مى‏ماند، متخلفین شناسایى و تنبیه نمى‏شوند، کارکنان فعّال و موفق مورد شناسایى و تقدیر قرار نمى‏گیرند و پس از مدتى این کارکنان از تلاش و دلسوزى دست مى‏کشند و در نتیجه کل سازمان با رکود و کم کارى روبرو گشته و احیاناً با ورشکستگى مواجه خواهد شد.

فواید طراحى شغل

با توجه به حدیث فوق، تفکیک وظایف و واگذارى آن به فردى معین مى‏تواند فواید زیادى به دنبال داشته باشد که نتیجه فورى و بلا واسطه آن عبارتند از:

1. تأخُذُ بِهِ: یعنى امکان مؤاخذه و بازپرسى و ارزیابى عملکرد شاغل را فراهم مى‏کند بافراهم شدن این امکان، اقدامات و تبعات بعدى نیز فراهم مى‏شود مثل تذکر و توجیه و هدایت و اصلاح معایب و…
2. اَحرى الاّ یتواکَلُوا فى خدمتک: یعنى روشى شایسته است تا افراد انجام امور و وظایف را به همدیگر محول نکنند. احاله کارها به همدیگر و منتظر یکدیگر ماندن و انداختن مسئولیت یک کار به گردن دیگرى، حداقل پیامد آن، به زمین ماندن کار و عدم اجراى فرامین و دستورات است و این حالت شایسته یک سازمان فعال و پویا و در خور یک مدیر موفق نیست.

شرایط احراز شغل

قال امام على (ع):”واجعل لراس کلّ امرٍ من امورک راساً منهم لا یقهره کبیرها ولا یتشتّت علیه کثیرها”۱۴

(براى هر یک از مشاغل و امور خود، فردى را بگمار که کارهاى سنگین و زیاد، او را درمانده نسازد و کثرت کارها او را پریشان و خسته نکند.)

از این روایت از منظر مدیریت منابع انسانى نکات بسیار مفید و حائز اهمیتى را مى‏توان برداشت کرد.

1. واگذارى مسئولیت هر یک از مشاغل به فرد خاص

تا مسئولیت سرپرستى آن را به عهده داشته باشد و در قبال آن پاسخگو باشد. بر اساس بخشى از حدیث که

مى‏فرماید: “واجعل لراس کل امر من امورک راساً”، ضرورت تقسیم کار و سازماندهى مشاغل نیز مستفاد مى‏گردد.

2. تناسب و همسنخى شاغل با شغل

سفارش حضرت این است که فردى باید سرپرست شود که علاوه بر دارابودن ویژگى‏هاى عمومى شرایط احراز شغل، در مقابل عظمت و کثرت کارها عاجز نشده و قادر به احاطه و تسلط بر امور باشد.

3. تفکیک صحیح شغل

برداشت دیگرى نیز از این روایت مى‏توان داشت. و آن این است مشاغل باید بگونه‏اى تقسیم گردد که یک فرد معمولى قادر به انجام صحیح آن باشد یعنى نه آنقدر زیاد سخت باشد که فرد از انجام آن عاجز باشد “لایقهره کبیرها” و نه اینکه شغل اینقدر متنوع و گسترده باشد که فرد دچار تشتت و سر در گمى بشود “لا یتشتت علیه کثیرها”.

روشهاى تجزیه و تحلیل و طراحى شغل

از سوى محققین و متفکرین علم مدیریت بویژه مدیریت منابع انسانى، روشهاى متعددى براى تجزیه و تحلیل شغل پیشنهاد شده است که غالباً روشهایى مثل: مشاهده مستقیم، مصاحبه، پرسشنامه، مصاحبه گروهى،نشست با متخصصان، ثبت وقایع، پرسشنامه و تجزیه و تحلیل سِمَت را پیشنهاد مى‏کنند. ولى بسیار جالب است که بدانیم روش واقعى‏تر و دقیق‏ترى از سوى پیامبر بزرگوار اسلام حضرت محمد(ص) پیشنهاد شده است که مى‏توان آن را: (روش مشارکتى تجزیه و تحلیل شغل) نامید. به این حدیث توجه فرمایید که چگونه پیامبر اسلام (ص) براى درک و تشخیص شرایط شغل، شخصاً آستین‏ها را بالا مى‏زدند و با شاغل در انجام کار شرکت مى‏کردند، حتى سفارش مى‏کردند در حضور من نحوه و کیفیت انجام شغلتان را تغییر ندهید و بخاطر حضور من تندتر یا کندتر فعالیت نکنید تا حضرتش در جریان شیوه انجام کار بطور واقعى قرار گیرند.

عن ابى عبدالله (ع): قال: فى کتاب رسول اللّه: اذا استعملتم ما ملکت ایمانکم فى شى یشق علیهم فاعملوا معهم فیه.۱۵ (امام صادق علیه السلام فرمود: در نوشته‏اى از پیامبر(ص) آمده است که ایشان فرمودند: وقتى بنده خود را به کار بستید در چیزى که شاق و سنگین است با ایشان در آن کار کنید.)

به تجربه ثابت شده است که محققین و مدیرانى که از نزدیک و به طور مستقیم در جریان انجام کار نبوده‏اند درک صحیح و واقعى از آن شغل ندارند و هر فرد بنا به تجربه شخصى خود، یک شغل را مهمتر و یا سخت‏تر مى‏داند. اگر طراح شغل بجاى بررسى غیر مستقیم، مستقیماً به تجربه آن کار بپردازد در طراحى شغل بهتر مى‏تواند واقعیات را منعکس کند.

در ادامه این حدیث امام جعفر صادق (ع) مى‏فرماید: “وقال و ان کان ابى لیأمرهم فیقول کما انتم”۱۶ (و به تحقیق پدرم به کارگران فرمان مى‏داد و مى‏گفت: چنان باشید که هستید.) یعنى طبق روال طبیعى به کارتان ادامه دهید و تلاش زیادتر نکنید.

فیأتى فینظر: گاهى نیز مى‏رفت و کارشان را از نزدیک مى‏دید. چنانکه ملاحظه شد امام جعفر صادق (ع) مى‏فرماید: علاوه بر توصیه به کارگران مبنى بر عدم تلاش بیشتر در حضور ایشان، عنایت داشتند که از نزدیک زحمات آنان را مشاهده نمایند که در حقیقت همان روش “مشاهده مستقیم” است.

واگذارى هر شغل به اهلش

“قال رسول اللّه (ص): اذا اسدى الامر الى غیر اهله، فانتظر الساعه”۱۷

(هنگامى که کارها به دست غیر اهلش سپرده شود، منتظر پایان کار “قیامت” باش)

در خصوص واگذارى هر شغل به فرد مناسب آن شغل سفارشات زیادى در متون اسلامى مشاهده مى‏شود و آیات قرآن نیز در این خصوص نازل شده است از جمله آیه معروف “لا ینال عهدى الظالمین” که چون بررسى آیات قرآنى مورد بحث ما نیست از آن مى‏گذریم. این حدیث بخوبى نتایج واگذارى یک شغل به غیر اهلش را مجسم کرده است. در آنجا که مى‏فرماید: (اگر چنین کارى صورت گیرد، منتظر برپایى قیامت باشید.)

این تعبیر حاکى از شدت نتایج سوء این عمل است و کنایه از بهم ریختگى امور، فشل شدن روند کار و بروز نابسامانى در امور است. اگر ما حالت طبیعت و انسانها به هنگام برپا شدن قیامت را مجسم کنیم (فرار مادر از طفل، حالت مستى پیدا کردن مردم، جابجا شدن فاصله زمین و خورشید و…) به وضعیت جامعه یا سازمانى که مشاغل آن به افراد نااهلش سپرده شود، پى خواهیم برد.

“بخش دوّم”

برنامه ریزى نیروى انسانى

برنامه‏ریزى و آینده‏نگرى از جمله وظایف بسیار مهم همه مدیران از جمله وظیفه مدیران منابع انسانى است. در کلام معصومین (ع) نیز به این امر توجه خاص مبذول شده است تا حدى که بقاء و دوام حکومتها و سازمان‏ها منوط به وجود برنامه ریزى و آینده‏نگرى قلمداد شده است.

اهمیت برنامه ریزى

قال على (ع): “امارات الدّول انشاء الحیل”۱۸

(بقاى مناصب و دولت‏ها مربوط به برنامه‏ریزى و چاره اندیشى در امور مى‏باشد.)

با عنایت به این حدیث به این نتیجه مى‏رسیم که برنامه‏ریزى و چاره‏اندیشى اساس بقاء و دوام سازمان است و چون از جمله ارکان مهم یک سازمان بلکه مهمترین رکن سازمان، نیروى انسانى است، برنامه‏ریزى نیروى انسانى از مهمترین وظایف مدیران است.

قال امام على(ع): “المؤمنون هم الّذین عرفوا ما امامهم”۱۹

(مؤمنان کسانى هستند که آینده را مى‏شناسند(آینده‏نگرى دارند.)

برنامه ریزى چون ناظر به آینده است پس شناخت اهداف و برنامه‏هاى آتى و نیازهاى سازمان به نیروى انسانى در آینده و چگونگى تأمین و یا کاهش آن، برنامه ریزى محسوب مى‏گردد.

در حدیث دیگرى پیامبر اسلام (ع) ضرورت و اهمیت برنامه‏ریزى را به ابن‏مسعود گوشزد مى‏کند و او را از انجام فعالیت بدون برنامه‏ریزى شده بر حذر مى‏دارد.

عن رسول الله (ص):

“یابن مسعود اذا عملت عملاً فاعمل بعلمٍ و عقلٍ و ایّاک ان تعمل عملاً بغیر تدبیرٍ و علمٍ”۲۰

(پیامبر به ابن‏مسعود مى‏فرمایند: هرگاه کارى را انجام دادى، از روى علم و عقل انجام بده و بر حذر باش از اینکه کارى را بدون برنامه‏ریزى و آگاهى انجام دهى.)

فواید برنامه ریزى

برنامه‏ریزى داراى فواید زیادى است که ما در اینجا با توجه به بضاعت علمى اندک خویش و رعایت اختصار در این مقال، به چند نمونه از آن اشاره مى‏کنیم.

الف. پیشگیرى از پشیمانى:

قال امیرالمؤمنین (ع): “التّدبیر قبل العمل یؤمنک من النّدم”۲۱

(برنامه‏ریزى و آینده نگرى قبل از شروع کار تو را از پشیمانى ایمن مى‏سازد.)

قبل از شروع عملیات مدیران فرصت دارند تا همه جوانب کار را بررسى نمایند و حوادث احتمالى را پیش‏بینى نمایند. این پیش‏بین‏هاست که فرد را از ندامت و پشیمانى مصون نگه مى‏دارد.

ب. استفاده بهینه از امکانات:

قال امام على(ع): “التّلطّف فى الحیله اجدى من الوسیله”۲۲

(ظرافت و دقت در برنامه‏ریزى بهتر از امکانات است.)

کسانى که داراى توان برنامه‏ریزى هستند، در موارد بسیارى قادرند با امکانات ناچیز کارهاى بزرگى را به انجام رسانند در حالى که مدیران بى‏برنامه، با امکانات بسیار وسیع‏تر به چنین موفقیتى نائل نمى‏شوند.

ج. برنامه‏ریزى حلال مشکلات:

عن على (ع): “من قعد عن حیلته اقامته الشّدائد”۲۳

(کسى که چاره‏اندیشى را رها کند، با شدائد و مشکلات درگیر خواهد شد.)

کسانى که بدون برنامه‏ریزى کارى را شروع مى‏کنند، چون اشکالات احتمالى را از قبل پیش‏بینى نکرده‏اند و براى آن راه حل مناسبى نیاندیشیده‏اند، هر روز حادثه‏اى فرا رویشان رخ مى‏نماید اینان همیشه در دنیایى از مشکلات غوطه‏ور و از گرفتارى و مشغله زیاد شکایت دارند.

لوازم برنامه‏ریزى

الف. اعتقاد به امکان حل مشکل:

قال رسول اللّه(ص): “لکلّ شى‏ءٍ حیله”۲۴ (براى هر چیزى چاره‏اى وجود دارد.)

در برنامه‏ریزى باید ناامیدى و یأس را از فکر دور داشت و معتقد بود که هر مشکلى راه‏حلى دارد.

ب. استفاده از روند گذشته:

قال على (ع): “من قلّت تجربته خدع، من کثرت تجربته قلّت غرّته”۲۵

(کسى که تجربه‏اش کم باشد، فریب خواهد خورد و کسى که تجربه‏اش زیاد باشد لغزشهایش کم است.)

ج. تفکر و اندیشیدن:

قال على (ع): “الحیله فایده الفکر”۲۶ (چاره اندیشى فایده فکر مى‏باشد.)

تلاش انسان وقتى مثمر ثمر خواهد بود که مبتنى بر مبانى نظرى و فکرى باشد. فعالیت‏ها و برنامه‏هاى بدون تفکر، نتیجه‏اى جز شکست و حرمان در انتظارش نیست.

“بخش سوم”

کارمندیابى و گزینش

بخش عمده‏اى از موفقیت سازمان و مدیران بستگى به افرادى دارد که در سازمان به کار اشتغال دارند. همان طور که مدیر باید توانایى اداره سازمان را داشته باشد، افراد و کارکنان نیز باید شایستگى و توانایى انجام کارها را براساس اهداف سازمان داشته باشند، در غیر این صورت اهداف سازمان تحقق نمى‏پذیرد. بر این اساس گزینش و انتخاب کارکنان شایسته حساسترین وظیفه مدیر منابع انسانى را تشکیل مى‏دهد.

ضرورت گزینش

“ثمّ انظر فى امور عّمالک فاستعملهم اختباراً و لاّ تولیهم محاباه و اثرهً فانّهما جماعٌ من شعب الجور و الخیانه”۲۷

(پس در کار انتخاب عاملان خود بیندیش و تنها پس از آزمون و امتحان، آنها را به کار بگمار و از روى هوا و هوس و بدون توجه به نظر دیگران به کارشان مگیر چرا که این عمل ترکیبى از اجزاء ظلم و جور و خیانت است.)

این حدیث به ما گوشزد مى‏کند که به کارگیرى و استخدام کارکنان بدون طى‏کردن مراحل گزینش و بدون توجه به تحقیقات و بررسى سوابق، نوعى خیانت است.

قال ابو عبدالله (ع): “من اتخذ اخاً من غیر اختبارٍ الجأه الاضطرارٍ الى مرا فقه الاشرارٍ”۲۸

(هرکس برادرى را بدون آزمون و امتحان اختیار کند، به حکم اضطرار ناگزیر از رفاقت با بدان گردد.)

دراین حدیث علاوه بر بیان ضرورت آزمون و امتحان براى گزینش، پیامد آن نیز بیان شده است یعنى اگر سازمانى بدون انجام مراحل گزینشى اقدام به استخدام نیرویى کرد، در صورت نامناسب بودن آن نیرو، بالاجبار سازمان بایستى تا پایان بازنشستگى مشکلات این فرد را تحمل کند.

معیارهاى گزینش

در اغلب کتب مدیریت منابع انسانى، به هنگام گزینش سفارش مى‏شود به غیر از علم و تخصص، معیارهاى دیگرى مثل: سابقه، وضعیت خانوادگى، حسب و نسب، جنس و نژاد و… نبایستى مورد ملاحظه قرار گیرد ولى در متون اسلامى در موارد زیادى سفارش شده است که در گزینش‏ها ویژگى‏هایى مثل: سابقه، صلاحیت خانوادگى، ایمان و اخلاص و… مورد توجه و عنایت قرار گیرد. در اینجا به بعضى از مواردى که کمتر در کتب اخلاقى بدان پرداخته شده است، اشاره مى‏کنیم.معیارهاى معرفى شده را مى‏توان در دوبخش دسته بندى کرد:

الف. معیارهاى عمومى گزینش:

حضرت على (ع) به مالک اشتر مى‏فرماید:

“ثم الصق بذوى المرؤات والاحساب و اهل البیوتات الصالحه و السوابق الحسنه”۲۹

(پس به سراغ کسانى برو که از خانواده‏هاى اصیل، نجیب، باشخصیت، مؤمن، صالح و خوش سابقه باشند.)

پس اصالت و نجابت خانوادگى و ایمان و سابقه فرد در گزینشها بایستى مورد توجه قرار گیرد. حضرت امیر در جاى دیگر این نامه مى‏فرماید: “و توخّ منهم اهل التّجربه و الحیاء”۳۰ (و از میان آنها افرادى که با تجربه‏تر و پاکتر (باحیاتر) هستند برگزین.)

در اینجا به دو ویژگى لازم یعنى “تجربه” و “حیاء” نیز اشاره شده است که مى‏توان تجربه کارى را از معیارهاى اختصاصى و حیاء را از معیارهاى عمومى گزینش محسوب کرد.

قال على (ع): “والقدم فى الاسلام المتقدمه” (و کسانى را برگزین که در اسلام پیشگامترند.)

و در بیان علت این امر مى‏فرماید:

“فانّهم اکرم اخلاقاً و اصلح اعراصاً و اقلّ فى المطامع اشراقاً و ابلغ فى عواقب الامور نظراً”۳۱

(زیرا اخلاق آنها بهتر و خانواده آنها پاکتر و همچنین کم طمع‏تر و در سنجش عواقب کارها بیناترند.)

البته در خصوص معیارهاى عمومى گزینش روایات بسیار زیادى وجود دارد از جمله در یکى از خطبه‏هاى نهج البلاغه معروف به خطبه همام، صفات و ویژگى‏هاى زیادى تکرار شده است که به دلیل اشتراک این صفات با مباحث غیر مدیریتى و محدودیت این مقاله، از ذکر آنها پرهیز مى‏شود.

ب. معیارهاى اختصاصى گزینش:

داشتن “تجربه” و “تخصص” و “کاردانى” و… از جمله معیارهایى است که بکرات مورد تأکید معصومین (ع) قرار گرفته است چنانچه حضرت امیرالمؤمنین على (ع) مى‏فرماید:

“ولا تقبّلنّ فى استعمال عمّالک و امرائک شفاعهً الاّ شفاعه الکفائه و الامانه”۳۲

(در به کارگیرى و استخدام عاملان و مسئولین هیچ شفاعتى (معیارى) غیر از شفاعت کاردانى و تخصص و امانت‏دارى آنها را نپذیر.)

حضرت امیر(ع) در این گفتار علاوه بر بیان معیار اختصاصى گزینش‏ها به یک نکته اساسى و مبتلابه همه جوامع در همه اعصار اشاره فرموده‏اند و آن عدم پذیرش واسطه‏هاست. پذیرش توصیه از این و آن و تقدم رابطه بر ضابطه و ترجیح سفارش بر شایستگى و کفایت، پدیده شومى است که در صورت رواج پیدا کردن در نظام ادارى، موجب ناکارآمدى آن گشته و با بحران مشروعیت مواجه مى‏گردد.

برخوردارى از”علم” و “تجربه” نیز جزء شرایطى است که مورد سفارش واقع شده است.

قال على (ع): “العقل غریزهٌ تزید بالعلم والتّجارب”۳۳ (عقل غریزه‏اى است که با آگاهى و تجربه افزایش مى‏یابد.)

“عقل” با آن همه شأن و منزلتى که براى آن ذکر مى‏شود، باز هم براى تقویت تکاملش به علم و تجربه نیازمند است.

قال رسول الله (ص): “رأى الرجل على قدر تجربتهه”۳۴ (اندیشه هر فرد به میزان تجربه او بستگى دارد.)

چنانچه ملاحظه مى‏شود اینقدر که روى “تجربه” تأکید شده است کمتر روى “سنوات خدمتى” تکیه شده است. چرا که بسیار هستند کسانى که سال‏هاى سال در محلى خدمت مى‏کنند ولى تلاشى براى افزایش تجربه و

توان و کارایى خویش به عمل نمى‏آورند و برعکس افرادى هستند که در همان سال‏هاى اولیه خدمت، با تلاش و کوشش و کسب علم و تجربه – در مقایسه با پیران آن سازمان – به درجات بالایى از کارایى و اثر بخشى دست مى‏یابند. از این رو در کلام حضرت به این نکته ظریف توجه و به جاى “سنوات خدمت” بر “تجربه” تأکید شده است.البته نباید سنوات خدمتى را با سابقه خوب و تقدم در مسلمانى اشتباه گرفت. سنوات خدمتى را مى‏توان جزء معیارهاى اختصاصى دانست و سابقه تشرف به اسلام از معیارهاى عمومى گزینش محسوب مى‏گردند.

روش نقل و انتقالات کارکنان

در فرایند برنامه‏ریزى نیروى انسانى ممکن است ضرورت ایجاب کند قبل از اقدام به کارمندیابى و انتخاب و گزینش کارمندان جدید، جابجایى‏ها و نقل و انتقالاتى در میان نیروهاى موجود صورت گیرد. این موضوع نیز از دید مبارک حضرت على(ع) پنهان نمانده و توسط افعال هدایت‏گر و بیانات راه‏گشاى خویش، سرمشق روشنى را ارائه فرموده‏اند.

الف. شیوه جابجایى نیروها:

گاه شرایطى پیش مى‏آید که فردى در سازمان بایستى جابجا شود. بدیهى است اگر این جابجایى همراه با ارتقاء و ترفیع باشد، مشکلى ایجاد نخواهد کرد بلکه موجب شادى فرد نیز فراهم مى‏شود. البته رعایت ضوابط و احراز شایستگى ارتقاء را نباید از نظر دور داشت ولى اگر جابجایى همراه با ارتقاء نباشد، غالباً مشکلاتى را در پى خواهد داشت. حضرت على (ع) این تصمیم را در مورد “عمربن ابوسلمه محزونى” به کار برد. اما این اقدام را با چنان ظرافتى به انجام رساندند که مى‏تواند الگوى مناسبى براى همه مدیران منابع انسانى باشد.

حضرت امیر(ع) پس از عزل وى و معرفى فرد دیگرى بجاى ایشان در نامه‏اى خطاب به عمربن ابوسلمه فرماندار بحرین مى‏نویسند:

“من نعمان ابن عجلان زرقى را فرماندار بحرین قرار دادم و اختیار تو را از فرماندارى آن برگرفتم بدون اینکه این کار براى تو مذمت یا ملامت در بر داشته باشد. چرا که تو زمامدارى را به نیکى انجام دادى و حق امانت را ادا نمودى. بنابر این بسوى ما حرکت کن بى آنکه مورد سؤ ظن یا ملامت یا متهم و گنهکار باشى.

زیرا من تصمیم گرفته‏ام به سوى ستمگران اهل شام حرکت کنم و دوست دارم تو با من باشى. چرا که تو از کسانى هستى که من در جهاد با دشمن و بر پا داشتن ستونهاى دین از آنها استعانت مى‏جویم، انشاءالله.”۳۵

آرى آن حضرت ضمن برکنارى فرد، چون مسلمان متعهد و خوبى است با جملاتى بسیار زیبا او را تأیید نموده و آبرویش را حفظ مى‏کند. پس از اینکه فردى با رعایت احترام از کار برکنار گردید، نباید به طور کلى او را رها کرد و از سختیها و مشکلات فراوانى که براى او رخ مى‏دهد کاملاً غافل بود.

امیرالمؤمنین على (ع) در مورد دیگرى نیز پس از آنکه “محمد بن ابى بکر” را از ولایت مصر برمى‏دارند، طى نامه‏اى از او دلجویى مى‏نمایند:

“به من خبر رسیده که از فرستاده مالک اشتر به سوى فرمانداریت دلگیر شده‏اى ولى این کار را من نه به این جهت انجام دادم که تو در تلاش و کوششت سستى ورزیده‏اى و یا براى این باشد که جدیّت بیشترى به خرج دهى. اگر چه آنچه را که در اختیارت قرار داشت، گرفتم ولى تو را والى جایى قرار دادم که هزینه آن بر تو آسان‏تر و حکومت آن برایت جالبتر است.”۳۶

این نحوه برخورد حضرت نشان مى‏دهد که بایستى ضمن دلجوئى از فرد، دلایل این اقدام نیز بیان شود، تا نسبت به این نقل و انتقالات توجیه گردد.

ب. ضرورت انتقال یا اخراج:

بعضى از افراد با حرکات، سخنان و رفتار صحیح به مجموعه روحیه بخشیده، نشاط کارى افراد را بالا مى‏برند. در مقابل عده‏اى با برخوردهاى یأس‏آمیز و بزرگ جلوه دادن کاستیها و ضعفها، افراد را نسبت به کار آینده دلسرد کرده، غبارى از یأس و ناامیدى بر سر و روى مجموعه مى‏پاشند به نحوى که افراد دلسوز و پرتلاش هم از کار خود دلسرد مى‏شوند و از حرکت باز مى‏ایستند. نحوه برخورد با چنین افرادى که با انجام اقدامات هدایتى، انگیزشى و آموزشى اصلاح نمى‏شوند، در این حدیث بخوبى روشن شده است:

قال على (ع): “فانّ المتکاره مغیبه خیر من مشهده و قعوده اغنى من تهوضیه”۳۷

(سست عنصران ناراضى، نبودشان بهتر از حضور آنان است و نشستن آنان بهتر از قیامشان مى‏باشد.)

تأثیر مضّر این افراد در سازمان موضوعى است که ضرورت اقدام لازم از سوى مدیران ذیربط ایجاب مى‏کند. این افراد اگر حقوقشان را به طور کامل دریافت دارند و در محیط کار حاضر نشوند، براى سازمان سودمندتر از وجود آنان در بین کارکنان مى‏باشد. لذا انتقال، بازنشستگى و یا اخراج، تنها راه باقیمانده خواهد بود.

“بخش چهارم”

آموزش

یکى از مهمترین وظایف مدیریت منابع انسانى، تهیه و اجراى برنامه‏هاى آموزشى و تعلیمات شغلى کارکنان به منظور افزایش میزان مهارتها و کارآیى آنان در سازمان مى‏باشد.تعلیمات شغلى براى کارکنان مى‏بایستى بلافاصله پس از انتخاب افراد و قبل از اشتغال بکار و تصدى مسئولیتى خاص، به اجرا درآید. ضرورت این امر در فرازهاى مختلفى از فرمایشات هدایت‏گر معصومین به چشم مى‏خورد که به ذکر احادیث و روایاتى محدود و مرتبط با بحث اکتفا مى‏کنیم.

ضرورت آموزش

امام على (ع) در بیان ضرورت آموزش براى عمّال و کارکنان مى‏فرماید:

فانّ العامل بغیر علمٍ کالسّائر على غیر طریقٍ، فلا یزیده بعده عن الطریق الواضح الاّ بعداً من حاجته. والعامل بالعلم کالسائر على الطریق الواضح۳۸

(کسى که بدون علم و آگاهى به کارى مى‏پردازد مثل کسى است که به بیراهه مى‏رود، که هرچه راه مى‏رود از مسیر و هدف اصلى دورتر مى‏شود. اما کسى که با علم و دانش عمل مى‏کند همچون رهروى است که در راهى مشخص و واضح حرکت مى‏کند.)

امام صادق (ع) در حدیثى قریب به همین مضمون مى‏فرماید:

“العامل على غیر بصیرهٍ کالسّائر على غیر الطریق لاتزیده سرعه السیر عن الطریق الاّ بعداً”۳۹

(کسى که بدون بصیرت و آگاهى کارى را انجام مى‏دهد، همانند کسى است که از بیراهه سیر مى‏کند که هر قدر سریعتر مى‏رود از مقصد دورتر مى‏شود.)

در این دو حدیث شریف علاوه بر بیان ضرورت آموزش، تبعات سوء بکارگیرى کارمندان بدون فراگیرى آموزشهاى لازم نیز به ما گوشزد شده است. از تشبیهى که حضرت بکار برده‏اند مى‏توان، دورى و فاصله گرفتن از هدف، اتلاف وقت، و عمر و امکانات و سرخودگى و نارضایتى و… از جمله تبعات اشتغال بکار نیروى آموزش ندیده دانست.

اى بسا تیز طبع کاهل کوش

که شد از کاهلى سفال فروش

واى بسا کوردل که از “تعلیم”

گشت قاضى القضات هفت اقلیم

آموزش و افزایش کارایى

پیامبر عظیم الشأن اسلام نیز در این خصوص مى‏فرماید:

“انّ قلیل العمل مع العلم کثیر و کثیر العمل مع الجهل قلیل”۴۰

(عمل اندک اگر با علم و آگاهى همراه باشد (نتایج) زیادى دارد ولى کسى که کارهاى زیادى انجام مى‏دهد ولى نسبت به کارش جهل دارد، قلیل الفایده است.)

چنانچه ملاحظه مى‏شود، علم و آگاهى موجب افزایش بهره‏ورى مى‏گردد اگرچه به ظاهر فعالیت کمى صورت مى‏گیرد در حالى که زحمت زیاد و تلاش فراوان اگر با آموزش و تعلیمات مهارتى همراه نباشد، نتایج کمى به بار خواهد آورد.

همچنین امام موسى بن جعفر(ع) خطاب به هشام بن الحکم در ارزیابى عمل عالم و فرد آمورش دیده در مقایسه با فرد جاهل و آموزش ندیده مى‏فرماید:

“قلیل العمل من العالم مقبول مضاعف و کثیرالعمل من اهل الهوى و الجهل مردود”۴۱

امام مى‏فرماید: (عملکرد اندک از عالم دوچندان مقبول است ولى عمل بسیار از جاهل و اهل هوى و هوس پذیرفته نیست.)

جالب توجه است که در حدیث قبل عمل جاهل اندک شمرده شده بود ولى در این حدیث حتى عمل زیاد و پر مشقّت جاهل اصلاً بحساب آورده نمى‏شود. کاّنه هیچ عملى انجام نداده است در حالى که فرد تعلیم دیده، عمل عالمانه و اندک وى تأثیرى به مراتب بیشتر بر جاى مى‏گذارد.

در نگاه حضرت امیر مؤمنان (ع) ارزش علم و آموزش چنان والاست که معیار ارزیابى انسانیت انسان قلمداد مى‏شود. که مى‏فرماید:

“قیمه کل امرءٍ ما یعلم” (ارزش هر انسانى به اندازه علم اوست.)

با این تعبیر مى‏توان نتیجه گرفت، وظیفه آموزش و تعلیم مهارتها مهمترین واصلى‏ترین وظایف مدیریت منابع انسانى است و اگر این وظیفه بخوبى صورت گیرد، مى‏توان به عملکرد مثبت فرد در سازمان و ثمربخش بودن حضور وى در سازمان تا حدود زیادى مطمئن بود. نتیجه دیگرى که مى‏توان از این حدیث گرفت این است که در امر ارزیابى کارکنان بهتر است بجاى لحاظ کردن سوابق خدمتى فرد، به میزان تجربه و علم و مهارت وى توجه کرد، حتى این ملاک اخیر، برتر و مهمتر از حجم کار و فعالیت کارکنان مى‏باشد.

آموزش قبل از اشتغال به کار

ضرورت برگزارى دوره‏هاى آموزشى قبل از اشتغال بکار کارکنان، موضوعى است که مى‏توان از سیره عملى و احادیث معصومین استنتاج نمود. احادیث ذکر شده در بخش قبل علاوه بر اثبات ضرورت آموزش، همگى دلالت بر این دارند که فرآیند تعلیم بایستى قبل از عمل صورت گرفته باشد تا عمل کننده در همان ابتداى کار دچار خطا نشود. همچنین ریاضتها و عبادتهاى پیامبر اسلام در غار حراء قبل از بعثت مى‏تواند یکى از الگوهاى

عملى این فرایند باشد. اما چون منابع تحقیق ما محدود به احادیث و روایات است لذا از ذکر سیره عملى و و حوادث تاریخى و آیات قرآن صرف نظر مى‏کنیم و در این خصوص بسنده مى‏کنیم به حدیثى از امام جعفر صادق (ع) که فرمودند: “ما بعث اللّه نبیاً و قد رعى الغنم”۴۲

(هیچ پیامبرى مبعوث نشد مگر اینکه قبلاً یکدوره شبانى را گذرانده بود.)

یکى از دوره‏هاى آموزش مهارتها، “تعلیم در محیط نمونه” است که کارورز در محیطى با شرایط مشابه به محیط اصلى کار، مشغول آموزش و کسب تجربه مى‏گردد که از جمله آموزشهاى بسیار مفید و مؤثر، محسوب مى‏شود. اشتغال انبیاء به شغل چوپانى شباهت زیادى به دوره‏هاى تعلیم در “محیط نمونه” دارد.

“بخش پنجم”

ارزشیابى عملکرد

ضرورت ارزیابى عملکرد

یکى از حساس‏ترین و پیچیده‏ترین وظایف مدیریت منابع انسانى، فرایند ارزشیابى است. از این جهت “حساس” است که همراه با نوعى قضاوت و داورى مى‏باشد و این امر مى‏تواند موجب افزایش انگیزه کارکنان و یا تخریب روحیّه و افت کارآیى آنان شود و از این بابت “پیچیده” است که دسترسى به شاخصهاى عینى و معیار صحیح ارزیابى براى اکثر فعالیتهاى غیر یدى و محصولات غیر قابل شمارش، غالباً مشکل و بعیدوالوصول مى‏نماید.

در بیان حساسیت امر ارزشیابى و حسابرسى همین بس که خداوند تبارک و تعالى این عمل را صرفاً به خود اختصاص داده‏اند (علیک البلاغ و علینا الحساب) اما بیان این ویژگى براى فرایند ارزیابى، مدیر را از پرداختن به این وظیفه معاف نمى‏کند و از ضرورت انجام آن نمى‏کاهد.

چنانکه مولاى متقیان امیر مؤمنان مى‏فرماید:

“ثمّ تفقّد اعمالهم و ابعث العیون من اهل الصّدق والوفاء علیهم، فانّ تعاهدک فى السّر لامورهم حدوه لهم، على استعمال الامانه و الرّفق بالرّعیّه”۴۳

(سپس اعمال زیردستان و کارمندان را مورد ارزیابى قرار بده و مأمورانى را براى نظارت بر کارمندان خود بگمار، از کسانى که راستگو و با وفا باشند تا حقایق را دقیقاً به تو اطلاع دهند، زیرا بازرسى مداوم و پنهانى سبب مى‏شود که به امانت دارى و مدارا کردن به مردم ترغیب شوند.)

در این حدیث حضرت ضمن تأکید بر ضرورت ارزیابى و تعیین کردن فردى که داراى صفات وفا دارى و درستکارى باشد، فواید این امر مهم را نیز برشمرده است. این عمل موجب “رعایت امانتدارى” و “مدارا” با مردم و زیردستان مى‏شود.

صفات ارزیاب

در حدیث فوق حضرت امیر (ع) پس از بیان ضرورت ارزیابى عملکرد افراد، براى مأمورین ارزشیابى صفاتى را ذکر مى‏فرمایند، “وابعث العیون من اهل الصدق والوفاء” بر این اساس یک ارزیاب بایستى داراى ویژگى “صداقت” در عمل و گفتار و “وفادارى” به مسئول و قوانین و ضوابط باشد. همچنین در روایتى از امام رضا(ع) نقل شده است که فرموده‏اند:

“کان رسول الله (ص) اذا بعث جیشاً، بعث معه من ثقاته من یتجسّس له خبره”۴۴

(پیامبر اسلام (ص) همواره هنگامى که لشکریان را براى جنگ اعزام مى‏نمود، فردى مورد اعتماد به همراه او مى‏فرستادند که از او به آن حضرت خبر برساند.)

صفت مورد تأکید امام رضا (ع) در مورد ارزیاب، “وثاقت” است که به نظر مى‏رسد در حدیث قبلى که از حضرت امیر(ع) نقل شد، ویژگى فرد ثقه، با بیان دو صفت “راستگویى” و “وفادارى” به خوبى توضیح داده شده است.

امّا در خصوص صفت “راستگویى” باید گفت، افرادى که براى گزارش دادن کارها و چگونگى عملکرد

کارکنان انتخاب مى‏شوند، باید راستگو باشند زیرا اگر در گزارشهایى که ارائه مى‏شود، غلّو شود و یا مطالب از آنچه هست، خفیف‏تر جلوه داده شود، در هر دو صورت مشکلات زیادى به بار خواهد آورد. آنان باید بطور دقیق عین آنچه را که واقع مى‏شود گزارش کنند و در ترسیم حالات و نقل کلمات با دقت تمام عمل کنند.

ویژگى “وفادارى” نیز یکى از مسائل مهم در ارزیابى است زیرا اگر فردى وفادار نباشد، ممکن است اسرار افراد و سازمان را افشاء کند، توسط افراد مورد ارزیابى تطمیع شود و با ارائه گزارشات غلط، مدیران و مسئولین را فریب داده و به واکنشهاى نامناسب وادار کند.

هدف ارزشیابى

در کتب مدیریت منابع انسانى، اهدافى را براى ارزیابى و نظارت بر مى‏شمارند که عبارتند از:

۱- اطمینان از اجراى دقیق برنامه‏ها

۲- اطمینان از تحقق اهداف

۳- آگاه شدن از نتایج اهداف

۴- فراهم شده امکان کنترل و اصلاح انحرافات

با امعان نظر در فرمایشات حضرت امیر (ع) در حدیث قبلى که بر ضرورت وجود ارزیاب و ویژگى‏هاى آن اشاره شده بود، بر نتایج فرآیند ارزیابى نیز تصریح شده بود. آنجا که فرموده بودند: “على استعمال الأمانه والرّفق بالرّعیه” یعنى با این عمل کارکنان و مسئولین تشویق به امانت دارى مى‏شوند، در اینجا امانت دارى منحصر به امور مالى نیست بلکه بر همه شئون ادارى مثل اجراى فرامین، رعایت ضوابط و مقررات، تمرکز بر اهداف اصلى و عمومى و… قابل تعمیم است. به علاوه تشویق به توجه به مردم و مراجعین نیز در کنار فعالیت‏هاى سازمانى، نقطه‏اى است که مى‏تواند از نتایج و به تعبیر بهتر از اهداف ارزیابى باشد.

موضوع در خور توجه این است که در منابع اسلامى تأکید بیشترى بر اصلاح رفتار و هدایت و راهنمایى کارکنان شده است. و تعابیرى مثل “لعلهم یرشدون” و “لعلهم یذکرون” و “لعلهم یرجعون” و “لعلهم یضرعون” و… حاکى از عنایت اسلام به هدایت و بازگشت و اصلاح رفتار، نامطلوب و تشویق عملکرد مثبت

و… مى‏باشد. در حالى که در دیدگاه نظریه کلاسیک مدیریت، غالباً توجه به نکات منفى مى‏شود و هدف اصلى و اولیه آن مچ‏گیرى و تنبیه متخلفین مى‏باشد.

معیارهاى عمومى ارزیابى عملکرد

مرکز بررسیها و مطالعات استراتژیک ادارى با شرح و تفسیر خطبه همام از حضرت على (ع) این معیارها را استخراج کرده است که در اینجا به دلیل پرهیز از اطاله کلام به ذکر عناوین آن اکتفا مى‏کنیم و علاقمندان را به خطبه زیبا و خواندنى همام در نهج البلاغه ارجاع مى‏دهیم. معیارهاى استخراج شده عبارتند از:

“عمل صالح – تضعیع نکردن آنچه برعهده اوست – کم بودن خطا و لغزش – کار به جا و به موقع شامل حضور به موقع در کار – انجام وظیفه‏اى که بر عهده اوست – نپرداختن به کارهاى خارج از محدوده وظایف در صورت زیان رساندن به وظایف اصلى – پرهیز از اسراف و زیاده روى در مصرف لوازم کار – سخت کوشى و…”۴۵

انواع ارزیابى

– نظرخواهى از همکاران و زیردستان:

براى ارزیابى عملکرد کارکنان راههاى زیادى پیشنهاد شده است و همه این راهها مفید و مکمل همدیگر هستند. در نامه ۳۵ نهج البلاغه به یکى از این روش‏ها اشاره شده است که شاید یکى از مهمترین راه‏ها باشد آنجا که حضرت امیر(ع) مى‏فرماید:

“انّما یستدل على الصالحین بما یجرى اللّه لهم على السن عباده”۴۶

(بدان که افراد شایسته را از طریق آنچه خداوند بر زبان بندگانش جارى مى‏سازد مى‏توان شناخت.)

از این روایت مى‏توان چنین استنباط کرد که آنچه دیگران در مورد یک فرد مى‏گویند، نمى‏تواند بى‏جهت باشد و اینگونه نیست که یک مجموعه‏اى طبق طرحى از پیش تعیین شده در مورد فردى نظرات مثبت یا منفى اظهار نمایند لذا نظرات دیگر بندگان خدا (همکاران و زیر دستان) تا حد زیادى مى‏تواند قرین صحت باشد.

البته خاطر نکته دانان مستحضر است که در اینجا بر اشتهار به خیر و نیکى (لهم) تأکید شده است نه بر شایعات و اخبار کذب (علیهم) که صرف بر سر زبان افتادن نمى‏تواند مورد استناد واقع شود.

همچنین روش “ارزیابى از خود” نیز مورد عنایت و توجه اسلام مى‏باشد و سفارشات زیادى مبنى بر “حاسبوا قبل ان تحاسبوا” در دست است که این روش شاید در دیدگاه‏هاى دیگر مدیریتى چندان مورد توجه نباشد ولى در فرهنگ اسلامى این روش از اعتبار و کارایى بالایى برخوردار است.

ارزیابى غیر ضرورى

در سطور گذشته نوشتیم که امر ارزیابى مسئله‏اى ضرورى و نصب و تعیین فردى بعنوان ارزیاب لازم است. اما باید دانست که این افراد حوزه اختیارات محدود و معینى دارند و بایستى حریم‏هایى را محفوظ نگه دارند.

امیر مؤمنان على (ع) مى‏فرماید: “ اقیلوا ذوى المروءات عثراتهم”۴۷(از لغزش‏هاى مردم نیک چشم پوشى کنید.)

پیامبر عظیم الشأن اسلام (ص) نیز در این خصوص مى‏فرماید:

“لا تطلبوا عثرات المؤمنین فانّ من تتبّع عثرات اخیه تتبّع اللّه عثراته و من تتبّع اللّه عثراته یفضحه ولو فى جوف بیته”۴۸

(لغزش‏هاى مؤمنین را دنبال نکنید، همانا کسى که به دنبال لغزشهاى برادران دینى خود رود خداوند لغزش‏هایش را دنبال مى‏کند و کسى که خداوند لغزش‏هایش را دنبال کند، آبرویش را خواهد ریخت، ولو در درون خانه خودش)

همان گونه که ملاحظه کردید این روایات بر اساس آیه “ولا تجسسوا ولا یغتب بعضکم بعضاً”۴۹ از تجسس در امور خصوصى افراد نهى فرموده‏اند و این عمل را موجب عقوبت معرفى مى‏کند. اما روایاتى که بر لزوم ارزیابى و گماردن مأمور ارزیاب دلالت دارد، تجسس در امورى را شامل مى‏شود که مربوط به مسئولیت‏هاى اجتماعى و سازمانى و حیطه کارى افراد است ولى پیگیرى امور شخصى، امرى مذموم و موجب فتنه و سلب آرامش و آسایش مى‏گردد.

ضرورت محرمانه بودن پرونده ارزیابى

یکى از مسایلى که باید مدیران منابع انسانى به آن توجه داشته باشند، حفظ اسرار زیر دستان است. افرادى که در پست مدیریت قرار مى‏گیرند از مسایل سرّى کارکنان مطلع مى‏شوند، این مدیران باید خطاها و تخلفات افراد را محرمانه تلقى کرده و از افشاى آن خوددارى نمایند.

در این باره امیر مؤمنان (ع) مى‏فرماید:

“فانّ فى النّاس عیوباً، الوالى احقّ من سترها، فلاتکشفنّ عمّا غاب عنک منها، فانّما علیک تطهیر ما ظهر

لک و اللّه یحکم على ما غاب عنک. فاستر العوره مااستطعت، یستراللّه منک ما تحبّ ستره من رعیتک”۵۰

(مردم عیوبى دارند که رهبر امت در پنهان داشتن آن از همه سزاوارتر است پس مبادا آنچه بر تو پنهان است آشکار گردانى و آنچه که هویداست بپوشانى که داورى در آنچه از تو پنهان است با خداى جهان مى‏باشد. پس هرچه مى‏توانى زشتى‏ها را بپوشان تا آن را که دوست دارى بر رعیت پوشیده ماند، خداوند بر تو بپوشاند.)

همچنین امام زین العابدین (ع) مى‏فرماید:

“من کفّ عن اعراض المسلمین اقال اللّه عثرته یوم القیامه”۵۱

(کسى که آبروى مسلمانان را حفظ نمود، خداوند روز قیامت لغزش‏هایش را از او دور مى‏گرداند.)

پیامبر اسلام (ص) نیز فرموده‏اند که:

“الاّ و من سمع فاحشهً فافشاها فهو کالذّى اتاها”۵۲

(بدانید کسى که گناهى راشنید و جایى نقل کرد، مثل کسى است که آن گناه را مرتکب شده است.)

و امام صادق (ع) مى‏فرماید:

“من قال فى مؤمنٍ مارأت عیناه و سمعت اذناه کان من الذّین قال اللّه (انّ‏الذّین یحبّون ان تشیع الفاحشه فى الذّین امنوا لهم عذاب الیم فى‏الدنیا و الاخره)”۵۳

(کسى که بگوید درباره مؤمنى آنچه را که از گناهان او دیده و یا شنیده است از زمره کسانى است که خداوند در باره آنان مى‏فرماید: کسانى که دوست دارند زشتى‏ها در میان مردم با ایمان شیوع پیدا کند، عذاب دردناکى براى آنها در دنیا و آخرت است.)

“بخش ششم”

حقوق و دستمزد و پاداش

قبل از ذکر احادیث و روایات مربوط به حقوق و دستمزد، شاید مفید باشد به تفاوت بین این مفاهیم بپردازیم.

حقوق: پرداخت مبلغ ثابتى در مقابل انجام خدمت است که به طور ماهانه محاسبه مى‏شود.

دستمزد: پرداخت مبلغ متغیرى است که مبناى محاسبه آن، ساعت خدمت یا قطعه کارى مى‏باشد.

پاداش: مزایاى فوق العاده‏اى است که علاوه بر حقوق یا دستمزد در مقابل کار فوق العاده و در سطحى بالاتر از عملکرد عادى پرداخت مى‏گردد.۵۴ اما عده‏اى پاداش را اعم از حقوق و دستمزد مى‏دانند و تقسیماتى مثل درونى – بیرونى و… براى آن قائلند.۵۵

– تعیین میزان حقوق و دستمزد قبل از بکارگیرى

از پیامبر بزرگوار اسلام (ص) منقول است که فرمودند:

“اذا استأجر احدکم اجیراً فلیعلمه اجره”۵۶

(وقتى یکى از شما کسى را بکارى مى‏گمارد بایستى مقدار مزدش را به او بگوید.)

امام صادق (ع) نیز به نقل از پدر بزرگوار خویش مى‏فرماید:

“نهى رسول اللّه (ص) ان یستعمل اجیر حتى یعلم ما اجرته”۵۷

(پیامبر اسلام (ص) از بکارگیرى اشخاص قبل از معین شدن اجرت آنان نهى فرمودند.)

بر اساس این فرمایشات، ضرورى است میزان اجرت افراد قبل از شروع به کار مشخص شود تا فرد در صورت مایل بودن و رضایت قلبى همکارى کند و گرنه منصرف شود، نه اینکه شخص را براى مدتى بکار گرفته شود و در پایان مبلغى به وى پرداخت شود که مورد رضایتش نیست و انتظار دریافت مزد بیشترى داشته است. در کتاب شریف تهذیب از پیامبر اسلام (ص) آمده است:

“من کان یؤمن باللّه و الیوم الاخر فلا یستعملّن اجیراً حتى یعلمه ما اجروه”۵۸

(کسى که به خداوند و روز جزاء ایمان دارد، کارگرى را به کار نمى‏گیرد مگر آنکه از قبل مزدش را تعیین کرده و به او بگوید.)

– زمان پرداخت حقوق و دستمزد

روانشناسان ثابت کرده‏اند که پاسخ وقتى بهترین تأثیر را دارد که بلافاصله بعد از عمل دریافت شود و هرچه زمان دریافت پاسخ طولانى‏تر شود از تأثیر تقویت کنندگى آن کاسته خواهد شد. پانزده قرن پیش این نکته ظریف و ثمربخش مورد تأکید اولیاء دین اسلام بوده است چنانکه یکى از اصحاب امام صادق (ع) به نام شعیب مى‏گوید:

“تکارینا لابى عبداللّه (ع) قوماً یعملون فى بستان له و کان اجلهم الى العصر، فلّما فرغوا قال لمعتب: اعطهم اجورهم قبل ان یجفّ عرقهم”۵۹

(عده‏اى را براى امام صادق (ع) کرایه کردیم تا در بستانى که از حضرت بود، کار کنند و مدت کارشان تا عصر بود، چون از کار فارغ شدند، امام (ع) به معتب فرمود، قبل از آنکه عرق آنان خشک شود حقوقشان را بپرداز.)

– معیارهاى پرداخت مزد

نداشتن معیار و ضابطه براى پرداخت حقوق و دستمزد به همان اندازه غیر عادلانه است که ضایع کردن حقوق کارکنان، بر این اساس سفارش شده است دستمزدها بر اساس ملاک‏هاى مرضى الطرفین پرداخت گردد تا تأثیر مثبت آن موجبات رضایت شاغل و افزایش کارآیى سازمان را فراهم نماید. بنظر مى‏رسد یکى از علل عدم کارآیى ادارات دولتى، پرداخت مساوى حقوق ماهیانه به همه کارمندان باشد. چه آنهایى که مشتاقانه خدمت مى‏کنند و چه آنهایى که به اهمال کارى مى‏پردازند در حالى حضرت امیر (ع) این نابغه مدیریت مى‏فرماید: “لاثواب لمن لاعمل‏له”۶۰ شاید اگر همین یک دستور را در ادارات دولتى به کار ببندیم بسیارى از مشکلات سیستم ادارى ما حل شود. اما ملاک‏هایى که براى پرداخت مزد سفارش شده است عبارتند از:

– داشتن عملکرد مثبت

حضرت على (ع) مى‏فرماید: “و لکل على الوالى حق بقدر ما یصلح”۶۱

(براى هریک از زیر دستان بر مافوق خود حقى است به اندازه‏اى که کارها را اصلاح مى‏کند.)

در اینجا به میزان ساعت کار و یا حجم کار انجام شده اشاره‏اى نشده است بلکه حق کارکنان بستگى به میزان بهبودى است که در کار ایجاد مى‏کنند که از آن بعنوان برخوردارى از عملکرد مفید و مثبت یا “اثربخش” یاد مى‏شود.

– سختى کار

ملاک دیگرى که مى‏تواند پایه پرداخت مزد باشد، مشقت و سختى کار است که این حدیث مى‏تواند بخوبى بیانگر این موضوع باشد. امیر مؤمنان (ع) مى‏فرماید:

“على قدر البلاء یکون الجزاء”۶۲

(جزاء و پاداش (هر فرد یا هر کار) به مقدار سختى و مشقت آن است.)

همچنین در بخش دیگرى از فرمایشات حضرت على (ع) این موضوع به وضوح و روشنى بیشترى بیان شده است آنجا که مى‏فرماید:

“ثم اعرف لکل امرى‏ءٍ منهم ماابلى، و لا تضمّنّ بلاء امرى‏ءٍ الى غیره و لا تقصرنّ به دون غایه بلائه و لا یدعونّک شرف امرى‏ءٍ الى ان تعظم من بلائه ما کان صغیراً و لا ضعه امرى‏ءٍ الى ان تستصغر من بلائه ما کان عظیماً”۶۳

مى‏فرماید: (نیز مقدر رنج هر یک را در نظر دار و رنج یکى را به حساب دیگرى مگذار و در پاداش او به اندازه رنجى که دیده و زحمتى که کشیده کوتاهى مکن، مبادا بزرگى کسى موجب شود که رنج اندک او را بزرگ شمارى و فرودى رتبه فردى سبب شود کوشش سترگ وى را خوار به حساب آورى.)

اى کاش مجال شرح و بسط این حدیث گرانقدر فراهم بود و مى‏توانستیم نکات بسیار دقیق آن را برمى شمردیم. واقعاً غلو نیست اگر بگوییم تنها همین ارشادات کافى است که یک مدیر بعنوان دستورالعمل طراحى سیستم پرداخت حقوق و دستمزد آن را بکار گیرد.(توصیه حقیر این است که یک بار دیگر این حدیث گهربار را مرور کنید.)

– میزان نیاز شاغل

تناسب حقوق و دستمزد با میزان نیاز شاغل، نکته‏اى است که غالباً در طراحى سیستم حقوق و دستمزد مورد غفلت واقع مى‏شود. البته غرض از میزان نیاز صرفاً حجم احتیاجات و مقدار نیازمندى فرد نیست بلکه مهمتر از آن شأن و منزلت عرفى و اجتماعى و یا به تعبیر امروزى، رتبه و جایگاهى است که فرد در سلسله مراتب نیازها، از آن برخوردار است (مازلو این نیازها را در هفت رتبه طبقه بندى کرده است.)

در این خصوص امام باقر (ع) به عنوان یک سنت کلى مى‏فرماید:

“المعونه تنزل من السّماء على قدر المؤونه”۶۴

(خداوند تبارک وتعالى، مخارج( کمک) را به اندازه هزینه لازم نازل مى‏کند.)

– نوع کار و تخصص

یکى از ملاک‏هاى دیگرى که مى‏بایست در میزان پرداخت حقوق و پاداش مدنظر باشد، نوع کار و تخصص افراد است. این ملاک را مى‏توان از شیوه تقسیم غنائم بین رزمندگان اسلام از سوى پیامبر عظیم الشأن (ص) بازیابى کرد، امام صادق علیه السلام مى‏فرماید:

“کان رسول الله (ص) یجعل للفارس ثلاثه اسهم وللراجل سهماً۶۵

(رسول خدا (ص) براى سواره نظام سه سهم و براى پیاده نظام یک سهم از غنایم قرار مى‏داد.)

البته مى‏توان این افزایش سهم را مربوط به افزایش کارایى یا بکارگیرى سرمایه بیشتر نیز دانست

– فواید بکارگیرى نظام حقوقى صحیح

اگر یک سیستم حقوقى صحیح طراحى و اجرا شود علاوه بر حفظ و نگهدارى کارکنان مى‏تواند موجب افزایش کارآیى، بروز ابتکار و خلاقیت، ازدیاد انگیزه و شوق خدمت گشته و مانع بسیارى از ناهنجارى‏هاى احتمالى در سازمان گردد. در این حدیث به تعدادى از این پیامدها اشاره شده است.

امیر مؤمنان حضرت على (ع) مى‏فرماید: “ثمّ‏اسبغ علیهم الارزاق فانّ ذلک قوّه لهم على استصلاح أنفسهم و غنى لّهم عن تناول ما تحت ایدیهم و حجه علیهم ان خالفوا امرک او شلموا أمانتک “۶۶

(پس جیره و مواجبشان را به اندازه کافى بده که این کار آنان را به اصلاح و بهبود (اخلاق و عمل) خویش توانا مى‏سازد و از خوردن آنچه در اختیار اوست (از بیت المال مردم) بى نیاز مى‏گرداند و حجت و دلیل است بر علیه آنها اگر فرمانت را اطاعت نکنند یا در امانت خیانت نمایند.)

فواید ذکر شده در این حدیث که بر پرداخت صحیح حقوق مترتب است عبارتند از:

1. فراهم شدن امکان اصلاح و بهبود عملکرد کارکنان از جانب خودشان
2. مصون ماندن از استفاده غیر قانونى از بیت المال
3. پرهیز از چشم داشت به مال دیگران یا اخذ رشوه
4. وجود جواز تنبیه و معاقبه از سوى مسئول در مورد کارکنان متخلف
5. وجود حجت شرعى مبنى بر برخورد با خیانت‏کاران

– ضرورت پرداخت پاداشهاى غیر نقدى:

با پیشرفت صنعت و گسترش سازمان‏ها و ضرورت توجه و عنایت بیشتر به مسائل انسانى کارکنان، ارائه خدمات گوناگون به کارکنان رواج یافته است.بطورى که سازمان‏ها براى حفظ و نگهدارى پرسنل خود مجبورند علاوه بر حقوق، امتیازات و پاداش‏هاى دیگرى مثل منازل سازمانى، بیمه درمانى، سرویس ایاب و ذهاب و… به شاغلین ارائه نمایند. اما جالب است بدانیم این خدمات در صدر اسلام نه بر اساس ضرورت و بخاطر حفظ موجودیت سازمان و تداوم سود سرمایه‏دار بلکه به منظور رعایت اصول اسلامى و انسانى ،مورد سفارش اولیاء دین بوده است. منقول است که پیامبر اسلام (ص) فرمودند:

“من ولىّ لنا عملاً و لیس له منزل فلیتّخد منزلاً اولیست له زوجه فلیتخّد زوجهً او لیس له خادم فلیتخد خادماً او لیست له دابهٌ فلیتّخذ دابهً”۶۷

(کسیکه براى ما به امرى اشتغال دارد، اگر منزل ندارد، پس باید براى او منزلى تهیه کرد، اگر زن ندارد، براى او همسرى برگزیده شود و اگر خادم ندارد مى‏تواند خادمى را بکار گیرد و اگر مرکب و سوارى ندارد، مرکبى را برگزیند.)

“بخش هفتم”

انضباط و اصلاح رفتار کارکنان

ضرورت اِعمال تشویق و تنبیه

تشویق و تنبیه، پاداش یا سزاى اعمال انسان است. باید در مقابل خدماتى که کارکنان ارائه مى‏دهند یا ضعفها و سستى‏هایى که از خودشان مى‏دهند، عکس‏العمل مناسب نشان داده شود. نباید در برابر خوب‏ها و بدها و خوبى‏ها و بدى‏ها، یکسان و بى‏تفاوت بود، زیرا این بى تفاوتى سبب ایجاد ضعف در افراد خوب و سستى بیشتر در افراد ضعیف مى‏گردد.

چنانکه حضرت على (ع) در این مورد مى‏فرمایند:

“ولا تکوننّ المحسن و المسى‏ء عندک بمنزلهٍ سواءٍ فانّ فى ذلک تزهیداً لاهل الاحسان فى الاحسان و تدریباً لأهل الأساءه على الاساءه و الزم کلاً منهم ما الزم نفسه”۶۸

(هرگز نباید افراد نیکوکار و بدکار در نظرت مساوى باشند، زیرا این کار سبب مى‏شود که افراد نیکوکار در نیکى‏هایش بى رغبت شود و بدکاران در عمل بدشان تشویق گردند، هر کدام از این‏ها را مطابق کارشان پاداش بده.)

و نیز مى‏فرماید:”ازجر المسى‏ء بثواب المحسن”۶۹ (خطاکاران را با پاداش دادن به نیکوکاران تنبیه کن.)

ترجیح تشویق بر تنبیه

مقدم داشتن تشویق بر تنبیه به کرّات مورد تأکید اولیاء دین اسلام قرار گرفته است در قرآن کریم نیز اغلب جاها صفات “بشیر” بر صفات “نذیر” تقدم دارد. در روایت پیشین نیز مشاهده فرمودید که سفارش شده است که با تشویق نیکوکاران، بدکاران راتنبیه کنید!!

حضرت امیر (ع) در نامه‏اش به مالک به شکل واضح‏ترى به این روش توصیه مى‏فرمایند:

“فافسح فى امالهم و واصل فى حسن الثناء علیهم و تعدید ما ابلى ذووالبلاء منهم فان کثره الذّکر لحسن افعالهم تهزّ الشجاع و تحرّض النا کل ان شاء الله تعالى”۷۰

(آرزوهاى آنها را برآورده ساز و با تحسین و حق شناسى، خویشتن را با مأمورین درستکار خود مرتبط کن، خدمات صادقانه آنان را به زبان بیاور و صریحاً قدردانى نما، زیرا تحسین و حقشناسى، مردان شجاع را در راه نیکوکارى تهییج مى‏کند و مسامحه کاران را بخواست خدا به جنبش و حرکت وا مى‏دارد.)